Osmanl Ermenilerinin 1915teki Tehciri: Bir Deerlendirme

Ottoman Armenians and The 1915 Event of Displacement: A Criticism

Kemal iek*
zet Bu makalede 1915 olaylarna dair aratrmalardaki metot eksiklikleri ve olaylarn yorumlanmasna ynelik sbjektif yaklamlar eletirilmektedir. Yazar, 24 Nisan 1915 tarihinde Ermeni komitelerinin kapatlmas ve lider kadrolarnn tutuklanmasndan itibaren olaylarn Trk ve Ermeni tezlerini savunan tarihiler tarafndan ele alnn belgeler nda deerlendirmektedir. Yaplan deerlendirmede 24 Nisan 1915 tutuklamalarnn Ermenilerin imha operasyonuna hazrlk olduu iddialarnn temelsiz olduu, tehcir kararnn meru bir gvenlik nlemi olarak uyguland ve Ermeni isyanlarnn bu sreci hazrlad belirtilmektedir. Ayrca tehcir edilen insan says, yolculuk esnasnda meydana gelen lmlerin oran konusundaki bulgularn duyumlara dayand, kayp saysnn ise ok abartld ariv belgeleri nda ortaya konulmaktadr. Yazar, makalesinde belgeler nda 1915 olaylarnn yeniden ele alnmasnn gerekliliinden hareketle, T.C. Babakannn Trk-Ermeni tarihilerinden oluan bir komisyonun tartmal olan bu dnemi birlikte incelemesi arsnn tutarl olduunu belirtmektedir. Anahtar Kelimeler: Ermeniler, Osmanl mparatorluu, Ermeni Meselesi, Tehcir. Abstract This article criticizes the subjective approches adopted by the historians in dealing with the events of 1915 and also the lack of consistency in the interpretations of the conflict between the Muslims and the Armenians. The author makes evaluations about the way the subject is handled in the light of archival documents. The evaluations are based on the closing of the Armenian Committees on 24 April 1915, the arrests of the leading political figures and also about how these events are handled both by the Turkish and Armenian historians. In his assessments of the arrests of April 24, 1915 the authors argues that the state had only aimed at taking under control the activities of the revolutionaries, and the assertions that the arrests of these political figures was a preparation for the process to exterminate the Armenians is groundless. It is also argued in this article that the decision of relocations has been taken as a legal security measure and that the Armenian uprisings were the principle reason for this decision to be taken. Also discussed in this article are the number of people relocated and the ratio of deaths which took place during the marches of the convoys to the designated locations in southern parts of the Ottoman Empire. The author emphasising the importance of studying the events of 1915 on the basis of the archival documents welcomes the letter of the Turkish Prime Minister to the President of Armenia to the effect that an historical commission consisting of historians and other experts from two countries should be established to study the developments and events of 1915 not only in the archives of Turkey and Armenia but also in the archives of all relevant third countries. Key Words: Armenians, Ottoman Empire, Armenian Question, Forcible migrations

Akademik Bak
1

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

Prof.Dr., Karadeniz Teknik niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, e-mail : kemal@ttk.org.tr.

Kemal iek

Politikann Bir Arac Olarak Ermeni Sorunu Bugn pek ok kii Ermeni sorunun politik bir sorun olduunu dnmektedir. Ermeni diasporasnn 1915 olaylarn parlamentolarn gndemine sokma ynndeki gayretleri de bu dncenin doru olarak telakki edilmesine yol amaktadr. Nitekim Ermeni tarihiliine gre de 1915 olaylar Osmanl hkmetinin politik bir manevra ile stanbulda Tanak, Hnak ve Ramgavar Partisinin nde gelen 235 politikacsn tutuklamas ile balamtr. Bu adan Ermeniler iin 24 Nisan 1915 bir anlamda Ermenilerin mparatorluk iinde siyasi varlna en nemli darbenin vurulduu gndr.1 Trk tarih yazclnda ise Trk-Ermeni ihtilaf farkl bir adan ele alnmakta, 1915 olaylarna giden bu iddiaya kar klmakta ve meselenin kkeni 1878de Ermeniler ve Mslmanlar arasndaki i atmann dnemin byk gleri tarafndan uluslararas bir sorun haline getirildii Berlin Kongresine kadar gtrlmektedir. Her ne olursa olsun, Trk-Ermeni meselesinin tarih biliminin konusu olmas gerektii aktr ve farkl bak alar tarihiler tarafndan ayrntl bir ekilde ele alnmaldr2. Bu bak asyla, Trk Babakan 10 Nisan 2005te Ermenistan Devlet Bakan Robert Koaryana resm bir mektup gndererek unlar sylemitir: Trk ve Ermeni halklar yalnzca dnyann hassas bir blgesinde ortak bir tarihi ve corafyay paylamamaktadr, bu halklar ayn zamanda uzun bir zamandr bir arada yaamlardr. Yine de, ortak tarihimizin belirli bir dneminde gerekleen olaylarla ilgili farkl yorumlar yaptmz bir sr deildir. Gemite uluslarmz iin acl hatralarn izlerini brakan bu farkllklar bugn iki lke arasnda dosta ilikilerin geliimini engellemeye devam etmektedir. lkelerimizin liderleri olarak temel grevimizin gelecek nesillerimize hogr ve karlkl saygnn hkm srecei bar ve dosta bir ortam brakmak olduuna inanyorum. Bu balamda, 1915teki gelimeleri ve olaylar yalnzca Trkiyenin arivlerinde deil, ayn zamanda ilgili tm nc lkelerin arivlerinde incelemek ve elde ettikleri bulgular uluslararas kamuoyuyla paylamak zere iki lkenin tarihilerinden ve dier uzmanlarndan oluan ortak bir grubun meydana getirilmesi iin lkenize arda bulunuyoruz. Byle bir giriimin tarihin tartmal bir dnemine k tutacana, ayrca lkelerimiz arasndaki ilikilerin normalletirilmesine katkda bulunma yolunda bir aama oluturacana inanyorum.3
1

Akademik Bak
2

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

2 3

24 Nisan tutuklamalar ve tutuklu says etrafndaki tartmalar son zamanlarda ortaya kan yeni ariv belgeleri nda artk ortadan kalkmtr. Bkz. Yusuf Sarnay, Decree of April 24, 1915 and Armenian Committee Members Arrested in stanbul, Ermeni Aratrmalar 15/16 (2007), ss.69-82. Bkz. Ayn yazar, What Happened on April 24, 1915? The Circular of April 24, 1915, and the Arrest of the Armenian Committee Members in stanbul, International Journal of Turkish Studies, Vol: 14/1-2 (Fall, 2008), s. 75-102. Tutuklu listelerinin Ermeniler tarafndan yaplan derlemesi iin bkz. Grigoris Balakian, La Golgotha Armnien: de Berlin deir es-sor: mmoires, Le Cerde dcrits Caucasien, 2002. ngilizce tercmesi iin bkz. Grigoris Balakian, Armenian Golgotha, trans. Peter Balakian and Aris Sevag, Alfred A. Knopf publ., New York, 2009. Cevdet Kk, Osmanl Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya k 1877-1897, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul, 1986. Mektubun tam metni iin bkz. Milliyet, 15 Nisan 2005.

Osmanl Ermenilerinin 1915teki Tehciri: Bir Deerlendirme

Bunun, iki ulus arasnda yllardr gvensizlik ve dmanla neden olan bir atmay ele almak iin cesur ve yapc bir neri olduu aktr. Maalesef, Ermeni liderleri Osmanlnn 1915-1923 yllar arasnda devlet ierisindeki Ermenilere kar muamelesinin soykrm olduunu ve bu gerekten phe duyulamayacan ileri srerek sz konusu neriyi reddetmilerdir. Devlet Bakan Koaryan resm olarak verdii cevapta: Bugn ve gelecek ele alnmadka, gemii ele alma neriniz verimli olamaz demi, baka bir teklifte bulunarak iki lke ilikilerini engelleyen bu ve dier problemlerle uraacak hkmetler aras bir komisyon oluturmay nermitir. Benim grme gre Koaryann mektubundaki en arpc cmle udur: kili ilikileri gelitirme sorumluluu hkmetlere aittir ve bunu tarihilere devretme hakkna sahip deiliz.4 Bu cmleyle Bakan Koaryan Trkiye ve Ermenistan arasndaki sorunun tarih deil, siyas bir sorun olduunu ima etmitir. Ne yazk ki Ermenistanda genel kanaat da bu yndedir. Ermenistanda nde gelen pek ok siyas grup Babakan Erdoann nerisini, uluslararas dikkati, soykrmn 90nc yldnm anma faaliyetlerinden baka yne ekmek iin tasarlanm bir plan olarak grdklerini aklamlardr. Ermeni tarihileri kendi tarihlerini yazmlar ve kendi halkn bu tarihte anlatlan gereklerin deitirilemeyecek kadar salam olduuna inandrmlardr.5 2005 ylnda Ermenistana yaptm ziyarette maalesef Ermenistan halknn bu resm gr paylat ve 1915-1916 olaylarn soykrmdan baka bir terimle tanmlamaya hazr olmadklar izlenimini edindim. Bu koullar altnda Ermenilerin kendi tezlerine bir dogma (sanal bir din) gibi inandklarn sylemek abartma olmaz. Tesadfen bir Trke rastladklarnda ok basmakalp o bilinen soruyu soruyorlar: Ermeni soykrmna inanyor musunuz? Ve genelde bir Ermeni iin doru yant olan evet yantn alamadklarnda o kiiyi derhal inkrc diye nitelendiriyorlar. 1948 Tarihli BM Soykrm Szlemesinin arptlmas Kaynaklar Ermeni iddialarn hibir pheye mahal vermeden ispatlyor mu? 1915-1916 olaylaryla ilgili kar ynde kabul edilebilir hibir ey yok mu? Ermeniler tezlerini neden sorgulamyorlar? 1915-1916da Osmanl ynetiminin Ermenilere kar muamelesi 1948 BM Szlemesinde tanmlanan soykrmla ayn m? Ermeni tarih yazclna gre, her ey son derece ak ve yaanan olaylar soykrmdr. Gerekten de yle midir? Her eyden evvel, tarihin bir dnemini ele alyoruz. Bu nedenle her gn yeni belgeler gn na ktka dnemle ilgili bilgilerimizin deimesi normaldir. 1915 ve sonrasnda Ermeniler ve Mslmanlar arasnda oluan olaylarn oluumu ile ilgili tartmaya ak pek ok konu ve ayrnt bulunmaktadr. Bu adan Osmanl hkmetinin Ermenilere muamelesini BMnin 1948 tarihli Soykrm Szlemesi erevesinde deerlendirmek yanltr. Bu ne yasal ne de akademik bir tutum olur. Uluslararas
4 5

Akademik Bak
3

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

Mektubun tam metni iin bkz. Pan Armenian News, 26 Nisan 2005. http://www.armenianow.com/news/10654/opposition_s_case_dashnak_leader.

Kemal iek

hukuk erevesinden baktmzda, szde Ermeni soykrm sz konusu iddialar elbette ki uluslararas yetkili bir yarg kuruluunun yasal kararlarna dayandrlmad iin tartlmaktadr. Bu nemli bir konudur ve gz ard edilemez, zira soykrmn tannmas BM 1948 Szlemesi gereince yetkili bir uluslararas (ya da yerel) yarg kuruluunun verecei yasal bir karar gerektirmektedir.6 Bu gerein Trkiyeye ynelik sulamalarn yasa d olduunu gstermeye yetecek olmasna ramen, BM Szlemesi erevesinde 1915-1916 olaylarn anlatrken soykrm kelimesinin kullanlmasna phe dren baka sebepler de mevcuttur. lk olarak 1948 tarihli BM Kararna gre soykrm ulusal, etnik, rksal ya da din bir grubu tamamen ya da ksmen yok etme niyetiyle yaplan eylemler olarak anlatlmaktadr. 1915-1916 olaylarn da bu tanm nda deerlendirmek gerekir. Tehcir: Meru Bir Gvenlik Tedbiri Yeni ortaya kan belgeler nda, 1,5 milyon Ermeninin eitli sebeplerden tr yok edildiinin ileri srld tehcir kanunu uygulamasn daha iyi anlyoruz. Daha da nemlisi, ariv belgeleri Osmanl hkmetinin kendi Ermeni nfusunu yok etme niyetinin olmadn ve Ermeni zayiatndan dolay sorumlu tutulamayacan gstermektedir. imdiye kadar tehcirin uygulanmasyla ilgili yaplan tm almalar, Osmanllarn Ermenileri tehcir ederek, Birinci Dnya Savana girmeden hemen nce, Erzurum, Zeytun ve Bitlis gibi merkezlerde ordu hattnn gerisinde balam olan topyekn bir isyan nlemeye altn ortaya koymutur.7 Osmanl ordusu 1914 Austosunda seferberlik iln ettiinde, EDPnin ve dier Ermeni siyas partilerinin pek ok yesinin gizli komite toplantlarnda kararlatrld zere, firar ederek Ruslara katld bilinmektedir. Mesela, Osmanl Parlamentosunda Ermeni bir mebus, ayn zamanda Tanak partisinin bir yesi olan Karekin Pastermadjian, gnll Ermeni kuvvetlerine nderlik etmek iin bu birliklerden birine katlmt.8 Rus tarihilerine gre, savan en banda Rus ordusu ierisinde Osmanl Ermenisi 23 birlik vard. Bu ise kabaca 11.500 askere karlk geliyordu.9 Ayrca sadece Kafkas blgesinde Ruslar iin
6

Akademik Bak
4

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

7 8 9

Soykrm Suu ve mahkeme edilmesi ile ilgili Bkz. William A. Schabas, Genocide in International Law, The Crime of Genocide, Cambridge University Press, Cambridge, 2009, s.400 vd. http://www. tbmm.gov.tr/komisyon/insanhaklari/pdf01/33w-36.pdf. Tehcir ncesi yaanan olaylar ve tehcirin sebepleri iin bkz. Kemal iek, Ermenilerin Zorunlu G, TTK y. yay, Ankara, 2005, s. 7-33. I. Dnya savanda Ermenilerin rol iin bkz. Dr. G. Pasdermadjian, Why Armenia Should be Free: Armenias Role in the Present War, Hairenik Publishing Company, 1918. Ermeni gnll birliklerinin says iin bkz. Pasdermadjian, Why Armenia Should be Free, s. 19-21. Baz Ermeni kaynaklarnda gnll birlikler ve savaa katklar hakknda deerlendirme iin bkz. Mehmet Perinek, Tanak ve Sovyet Ermenistan Kaynaklarnda Tanakstyun Gerei, Trk-Ermeni likilerinin Geliimi ve 1915 Olaylar Uluslar aras Sempozyumu Bildirileri, ed. Hale vgn, Gazi niversitesi, Ankara 2006, s. 501-502.

Osmanl Ermenilerinin 1915teki Tehciri: Bir Deerlendirme

savaan 40.000 silhl Ermeni gnll vard.10 Ayn zamanda Trkiyenin her yanna yaylm Ermeni gnll birlikleri vard. Osmanl mparatorluu ierisindeki bu kaaklarn ve/veya ibirlikilerinin says asla tam olarak bilinmeyecektir. Bogos Nubar Paa Fransa Dileri Bakanlna yazd mektuplarndan birinde yaklak 200.000 Ermeni askeriyle Osmanl mparatorluuna kar tilf kuvvetlerinin tarafnda savatklarn belirtmitir. Bu rakamlar dikkate alndnda, Osmanl Ermenilerinin, Osmanl mparatorluunun igl edilen topraklarnda Ruslarn beinci kolu haline geldiini yazan Toynbeenin ne kadar hakl olduunu gsterir.11 Bu beinci kol denen kuvvet akas Austos 1914 ve Mart 1916 tarihleri arasnda 124.000 Mslmann katledilmesinden sorumluydu.12 Bu gerek ayn zamanda Ermenileri ordu hatlarnn gerisinden almann gerekliliini de aklamaktadr. Arthur Tremaine Chester, The New York Times, Current History adl dergide dergisinde yaymlanan bir makalesinde tehcir kanununu Amerikan halkna aklamak iin u satrlar yazmtr: Ordunun gerisindeki vilayetlerde byk bir Ermeni nfusu vard ve Ruslarn Trkleri yenilgiye uratmalar iin mkemmel bir frsat olduunu hisseden bu insanlar ordunun gerisinde ayaklanarak ve orduyu ikmal ssnden ayrarak bu ans kesinletirmeye karar verdiler. Buna paralel hayal bir tablo oluturmama izin verin. Meksikann savatmz gl bir rakip lke olduunu ve iglci dman engellemek iin Meksika snrna ordu gnderdiimizi dnn. Bir de yalnzca ordumuzdaki zencilerin dmana teslim olduunu deil, ayn zamanda yurt iinde kalanlarn da tekiltlanarak ana ikml yolumuzu kestiini dnn. Bir halk olarak bizim, zellikle de Gneylilerin zencilere ne yapmasn beklerdiniz? rneimizdeki zencilerin Ermenilerin Trklere kar tutumuyla karlatrldnda beyazlardan nefret etmek iin on kat daha fazla sebebi bulunmaktadr.13 Ermenilerin Transferindeki Snrlamalar Sava blgesi terimi kullanldnda, bazlar tehcir kanunu ve bu kanunun Ermenilere uygulanmas konusunda tam bir fikre sahip olmayabilir, ancak sava blgesi ifadesi baz sebeplerden tr nemlidir. lk olarak, tehcir kanunu yalnzca ordu asndan stratejik nemi olan alanlarla snrlyd. kinci olarak, bu kanun ayn zamanda Ermeni nfusunun nemli bir ksmn tehcirin dnda brakmtr.14 Aslnda dnemin Osmanl hkmeti Ermeniler iin pek ok muafiyet kategorileri tanmlamt. Devlet Arivleri Genel Mdrlnn yaynlad belgelere gre, aadaki gruplar nakledilmeyecekti:
10 11 12 13 14

Akademik Bak
5

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

Bkz. Ek Belge No: 1. Arnold J. Toynbee, Acquaintances, Oxford University Press, New York, 1967, s. 242. Ermeniler Tarafndan Yaplan Katliam Belgeleri 1914-1919, Cilt 1, Devlet Arivleri Genel Mdrl Yaynlar, stanbul, Arthur Tremaine Chester, Angora and The Turks, New York Times, Current History, February 1923, s.758-764. Muaflar iin bkz. iek, a.g.e., 76-87.

Kemal iek

- Protestan ve Katolik Ermeniler, (Balangta tehcirden tamamen muaf tutulmulard ancak zaman ierisinde deien koullardan dolay baz Katolik ve Protestan gruplarnn uzaa gnderilmesi gerekiyordu. Yine de, bu gruplar arasnda byk nakiller olmad.) - stanbul, Edirne, Aydn, Bursa, zmir, Antalya, Ktahya, Kastamonu ve pek ok dier bat ehirlerinde yaayan Ermeniler, - Ermeni askerleri ve aileleri, - Osmanl ordusunun shhiye kadrolarndaki subaylar ve dier alanlar ve aileleri - Osmanl Bankasnn stanbuldaki ve vilayetlerdeki ubelerinde alan grevliler, - Tekel (Reji) ve Duyun-u Umumiyede alanlar, - Yabanc konsolosluk alanlar, - Postane alanlar, - Ermeni ve misyoner okullarndaki retmenler ve aileleri, - Hastalar, krler ve dier zrller, vd. Aslnda Amerikan diplomatlar ve misyonerlerinin raporlar muaf tutulan Ermenilerin saysnn 300.000 350.000 arasnda vermektedir.15 Dolaysyla burada u kritik sorunun sorulmas gerekir: Osmanl hkmetinin niyeti Ermeni halkn srf din, etnik ya da ulusal kimliklerinden dolay ksmen ya da tamamen yok etmek olsayd, bu kadar ok Ermeniyi neden tehcirden muaf tutmutur? stanbuldaki Ermeni nfusu neden tehcirin dnda tutulmutur? Bu sorulara cevap vermeden, Osmanl mparatorluunu, Ermenileri etnik ya da din kimliklerinden dolay tehcir etmekle sulayamayz. Szde lm Yry Efsanesi Ermeni tarihiler ttihat ve Terakkinin merkezi kadrolarnn bir imh program balattn, bu amala da Anadoludaki Ermeni nfusunu lm yry iin Mezopotamya llerine gnderdiini iddia etmektedir.16 Yolculuk iin verilen srenin ok ksa olduu, gerekli hazrlklar yaplmadan kitlelerin nakledildii ve yetkililerin konvoylar bekleyen tehlikelerin farknda olduunu iddia etmektedirler. Yine de, Trk ve Amerikan arivlerindeki belgeler bu iddialarn yalan olduunu ortaya koymaktadr. Her eyden evvel, baz ehirlerde 24 saat ile 48 saat arasnda deien snrl bir srede tehcir edilen Ermeniler vard. Fakat ariv belgelerine gre, iki gn ierisinde nakledilenler kyller deil, Ermeni komite yeleriydi. Hepsi de erkekti. Gvenlik sebeplerinden tr tutuklanarak derhal farkl ehirlerdeki hapishanelere gnderildiler. Bununla birlikte, di15 16

Akademik Bak
6

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

Bu konudaki misyoner kaynaklarnn deerlendirmesi iin bkz. Hikmet zdemir ve dierleri, Ermeniler Srgn ve G, TTK y., 3. Basm, Ankara, 2005, s. 94-95. Kr, iek, a.g.e., s. 86. Death March genelde Holokost tarihi yazmnda bavurulan etkileyici bir deyim olup, Ermeni yazarlar da 1915 tehciri iin bu ibareyi kullanmaya balamlardr. N. O. Oganesian, The Armenian Genocide: Armenocide. Armenia: Institute of Oriental Studies, Yerevan, 2002: J. Slater, J., Death March. London: Horowitz Publishers, 1966.

Osmanl Ermenilerinin 1915teki Tehciri: Bir Deerlendirme

er yerlerde insanlara hazrlk yapmalar iin en az iki hafta verildii inkr edilemez. Pek ok ehirde ilk konvoylar Temmuzun ilk haftas iinde yola ktlar. Bu ise kanunun Resmi Gazetede yaymlanmasndan kabaca 35 gn sonrasna denk geliyordu. Bu nedenle, Ermenilerin bir yolculua apar topar gnderildikleri, hazrlanmak iin yeterli zamanlarnn olmad ve yolculuk srasnda ok sayda zayiat verdikleri doru deildir.17 stelik tehcir srecini dardan gzlemleyenler Osmanl hkmetinin tehcirin gvenli bir ekilde gerekletirilmesi iin talimatlar yaymladn belirtmilerdir. Sevk edilecek insanlara yiyecek salanmas, onlar gidecekleri yere ulatracak ulam vastalar (tren ulam dhil) bulunmas, nerelere yerletirileceklerinin belirlenmesi, onlara yiyecek temin etmek ve geimlerini salamak iin gerekli parann tedarik edilmesi ve buday yetitirebilmeleri iin kendilerine tohum ve verimli toprak salanmas iin gerekli emirler verilmiti. Konyadaki Amerikan Hastanesinde doktor olan Dr. W. M. Post, 3 Eyll 1915te ABD Bykelisine gnderdii bir raporda, hkmetin Ermeni yetikinlere gnde 1 kuru, ocuklara da 20 para verdiini belirtmitir. Ermeni ve Sryanilere Yardm Komitesi, Kzlha ve dier yardm rgtlerinin Ermenilere Suriyeye vardklarnda mlteciler iin kurulmu kamplarda ve yerletikleri yerlerde yaamlarn devam etmeleri iin yardm etmelerine izin verilmiti. Btn Ermenilerin kamplara yerletirilmediini, pek ounun am, Halep, Maan, Resulayn (Ceylanpnar), Rakka ve Deyr-i Zordaki evlere yerletirildiini sylemek gerekir. Yetimler devletin ve misyonerlerin kurduu yetimhanelere gnderildi. Bunlardan bazlar da ailelerin himayesine verilerek masraflar devlet tarafndan karland. (Fotoraf-1: Deyr-i Zor Kprs) Son olarak; bu insanlar iddia edildii gibi Mezopotamyann llerine srlmemilerdir. Tuamiral Colby M. Chester, Eyll 1922de The New York Timesn kard aylk Current History dergisine yle yazmtr:18 Ermeniler, yaamaya elverisiz ve gelime imknlarnn olmad dalk blgelerden Suriyenin en gzel ve verimli blgesine gnderildiler. Dalar aarak gelenler Mezopotamyaya ynlendirildiler. Burada iklim New Yorklu milyonerlerin her yl salk ve tatil iin seyahat ettikleri Florida ve Kaliforniyadaki kadar yumuaktr. Tm sevk ve iskn uygulamas ok byk para ve abaya mal oldu. Darda hakim olan genel dnce Ermenilerin hepsinin, veya en azndan pek ounun, ldrld ynndeydi Bu srede topyekn katledilmeyen ve hali vakti yerinde olan mlteciler (isteyenler) geri dndler. nce Ermenilerin yerletirildii, sonra ise tahliye edilen kasabalarn
17

Akademik Bak
7

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

18

ehirlere gre tehcir tarihleri iin bkz. Kemal iek, Amerikan Kaynaklarnda Tehcir, TrkErmeni likilerinde Yeni Yaklamlar-Uluslar aras Sempozyum, ed., afak Ural, Feridun Emecen, Mustafa Aydn, stanbul niversitesi yaynlar, stanbul, 2008, s. 323-344. Rear Admiral Colby M. Chester, Turkey Reinterpreted, New York Times, Current History, Vol. XVI/ 6 (Eyll, 1922), 939-949. Bkz. Ek Belge 2.

Kemal iek

birine giden bir ngiliz sava mahkmu, bu kasabann artc ekilde yaayan hayaletlerle dolu olduunu syledi. Yaayan Hayaletler Veya zerinde Oynanm Rakamlar Chester gzlemlerinde haklyd. Maalesef sava zamannda ngiliz ve Amerikan propagandalar tm Osmanl Ermeni nfusunun ldn aklamt ve batdaki insanlarn dindalarnn ackl hikyelerine ve etin bir sava verdiklerine inanmalar salanmt. Bundan daha arpc olan ise, sava zamannda yaplan bu propagandann hlen itibar grmesi ve tehcir srasndaki Ermeni zayiatnn 1.5 milyon olduunun iddia edilmesidir. Tm bunlarn aksine, bu abartlm rakamlar rten nitelikte batl kaynaklar da bulunmaktadr. Ermenilerin tehcir yolculuunun balang noktas olan baz ehirlerde ve yeni gittikleri baz yerlerde Amerikan konsolosluklar veya bykelilikleri vard. Bunlar kentten ayrlan ve kente yeni gelen insanlarn saysn dzenli olarak rapor ediyorlard. rnein, Halepteki ABD Konsolosu Jesse J. Jackson ehre trenle veya yaya olarak gelen insanlarn saysn her gn elilie rapor ediyordu.19 Dolaysyla, bu belgeler tarihiler iin son derece kymetlidir. Mesela 8 ubat 1916 tarihli raporunda, Halepteki kamplara gelen Ermenilerin toplam saysn yle belirtir:20 bu evredeki, yani burayla [Halep] am arasndaki ve civar blgelerdeki ve Frat Nehrinin aasndan Deyr-i Zora kadar olan blgedeki Ermeni gmenlerle ilgili gvenilir kaynaklar yaklak 500.000 kiinin olduunu gstermektedir. Bu rakamlar Bogos Nubar Paann rakamlaryla yan yana koyduumuzda anlaml bir tablo ortaya kmaktadr. Bogos Nubar Paa 1919da Paris Bar Konferansnda tehcir edilenlerin saysnn 600-700.000 arasnda olduunu sylemitir. Bogos Nubar Paa ayrca, Rusyann Birinci Dnya Savandan ekilmesinin ardndan 250.000 Osmanl Ermenisinin gnll olarak Rusyaya gittiini, 40.000 kadarnn da rana doru yola ktn yazmtr.21
Akademik Bak
8

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

Trkiyeden Kafkasyaya g eden Ermeni mltecilerin saysnn 350.000 kadar olduunu bildiren Near East Relief (Yakn Dou Yardm Komitesi) gibi kaynaklar bulunmaktadr. Bu rakam, lke iinde yaplan sevkiyat says ile toplandnda Talat Paaya sunulan sevk olunan Ermeni says ile paralellik olduunu gstermektedir. Bilindii gibi Murat Bardak tarafndan yaynlanan belgelerden birisinde sevk edilen Ermeni says 924.158 olarak grlmektedir.22 Sevk olunan Ermenilerin kayp olarak saylmasnn yanlln ise stanbuldaki ngiliz Konsolosluunun ve Near East Relief temsilcilerinin 1. Dnya Sava son19

20 21 22

Kemal iek, Halep Amerikan Konsolosu J. B. Jackson ve Ermeni Tehcirindeki Yeri, Tarihi Gerekler ve Bilimin Inda Ermeni Sorunu, ed. Blent Bakar, Necdet ztrk ve Sleyman Beyolu, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul, 2007, s.204-223. NARA 867.48/271. Bkz. Ek Belge 3. Ek Belge 4. Murat Bardak, Talat Paann Evrak- Metrkesi, Everest, stanbul, 2008, s. 77.

Osmanl Ermenilerinin 1915teki Tehciri: Bir Deerlendirme

rasndaki nfus durumuyla ilgili hazrladklar istatistikler ortaya koymaktadr. Bu istatistiklerden birisinde, Osmanl mparatorluundan ayrlan Ermeni mltecilerin saysnn 817.873 kii olduu grlmektedir. Ayrca bu belgede, bu saynn Trkiyede yaayan 281.000 ve Mslman olan 95.000 Ermeniyi kapsamad belirtilmektedir.23 yleyse, tehcirin ilk zamanlarnda 1.000.000 kiinin ld nasl sylenebilir? yle grnyor ki gerek haline dnen rakamlar kaynaktan kaynaa gre deimektedir. Bu durum aka rakamlarn arptldn ve Ermeni kurbanlarn saysnn abartldn gstermektedir. lm orann ykseltme yntemi maalesef nfus rakamlarn da iirmekten gemektedir. Pek ok bamsz aratrmac, 1914ten nce Osmanl mparatorluundaki Ermeni nfusun 1.400.000 ile 1.700.000 arasnda olduunu tahmin etmektedir. Dr. Johannes Lepsius gibi Ermeni yanls birisi bile Ermeni Patrikhanesinin ne srd 2.1 milyon rakamn kabul etmemektedir. Lepsius Ermeni nfusun 1.845.450 civarnda olduunu hesaplamtr. Bu rakama, Osmanl resm rakamlar ile Patrikhanenin rakamlarnn ortalamas alnarak ulald aktr. Osmanl Ermeni nfusunun 2.1 milyon olduunu gsteren tek bir belge bile yoktur.24 Bu aamada, iddia edilen 1.000.000 rakamnn (daha sonra 1.5 milyon olmutur) nereden ortaya kt aratrlmaldr. Ne ilgintir ki, bu mantksz rakam ABDnin Harput konsolosu Leslie Davisin bir raporundan alnmaktadr. Davis 24 Temmuz 1915teki raporunda unlar yazmtr: Ne kadar Ermeninin ldrldn sylemek pek mmkn deildir, fakat bu rakamn bir milyondan fazla olduu tahmin edilmektedir (NARA 867.4016/269). Bu raporun, tehcir kanununun Resm Gazetede yaymlanmasndan yalnzca 54 gn sonra yazldna dikkat edilmelidir. Ksacas bu rakam, tpk Halep konsolosu Jacksonn 19 Austos 1915teki raporundaki rakam gibi sadece tahmindir. Jackson yle yazmtr: Meseleyle yakndan ilgilenen kiiler, 15 Austosa kadar hayatn kaybeden Ermenilerin saysnn 500.000den fazla olduunu dnmektedirler.25 Sonu olarak, bu rakamlar gerein peinde olan tarihiler iin bir anlam ifade etmemekte, sadece Ermeni tarihilerin gerek olarak grdkleri eyin tartlabilir olduunu ortaya koymaktadr. Devletin Sorumluluu: Nereye Kadar? 1915 ve 1916 olaylarn 1948 tarihli BM Soykrm Szlemesi nda deerlendirirken gzden karlmamas gereken bir dier nemli nokta da soykrm niyeti olup olmad konusudur. BM Szlemesi bir durumun soykrm olarak nitelendirilebilmesi iin bir grubu yok etmeye ynelik belirgin bir niyetin olmasn art komaktadr. Ulusal, etnik, din ve rksal kimliinden tr bir gruba kar nefret durumunun sz konusu olmas gerekmektedir. ttihat ve Terakki Cemi23 24 25

Akademik Bak
9

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

Ek Belge 5. Nfus rakamlar ve etrafndaki tartmalar iin bkz. Hikmet zdemir ve di., Ermeniler Srgn ve G, Trk Tarihi Kurumu Yaynlar, Ankara, 2004, s. 5-50. NARA 867.4016/148.

Kemal iek

yetinin herhangi bir kademesinde Ermenilere kar bir nyarg olduu ynnde kant yoktur. Ayrca, hi kimse Ermenileri yok etmeye ynelik bir plann varln kantlayamamtr. Tam tersine, ttihat ve Terakki Cemiyeti nemli ve hatta stratejik konumlarda Ermenileri istihdam etmeye devam etmitir. 24 Temmuz 1917 tarihli bir memoranduma gre, Osmanl brokrasisindeki stratejik grevlerde 522 Ermeni bulunuyordu. Bu da, orduya sadk kalan, Tanak ve Hnak rgtleriyle herhangi bir balants bulunmayan veya Osmanl hkmetine ballklarn srdren Ermenilerin 1917de bile ordunun ve brokrasinin eitli kademelerinde hlen grevlerini srdrdklerini gstermektedir. Bu durum etnik bir grup olarak Ermenilere kar herhangi bir nefret duygusunun olmadnn ak bir gstergesidir. Daha da nemlisi, ttihat ve Terakki cemiyeti tehcir edilen Ermenilere ekyalar, eteler ve yetkililerce yolda yaplan kt muamelelere iddetle tepki gstermitir. Ksa sre nce Osmanl Arivleri Genel Mdrlnn yaymlad belgeler, devletin tehcir konvoylarnn gvenlii iin her trl imknn seferber ettiini gstermektedir. Her bir konvoyun bana jandarmalar grevlendirilmiti. Kullanlacak yollar mmkn olduunca nceden belirlenmi ve gvenlikleri salanmt. Yol boyunca konvoylarn karlaacaklar yasa d olaylardan asker ve idar yetkililerin sorumlu tutulaca iln edilmiti. Bununla birlikte alnan nlemlere ramen, maalesef Dou Anadolu evresinde zaman zaman korkulan durumlar ortaya kt, nk o blgede demiryolu bulunmuyordu ve insanlar kanlarla veya yaya tamaktan baka are yoktu.26 Bu ok nemli bir noktadr, nk devlet o dnemde kanun sorumluluklarn yerine getiriyor ve Ermenilere yaplan kt muameleler bu ama iin kurulmu olaanst asker mahkemeler tarafndan iddetle cezalandrlyordu. Belgelere gre, 1915 ve 1916da 1.673 kii Ermenilere kar su iledikleri iin tutuklanm ve Osmanl asker mahkemeleri tarafndan yarglanmtr. Bunlardan 67si idam edilmi, 524 de eitli sulardan dolay hapse atlmtr. Ayrca 68 kii ar ilerde almaya mahkm edilmitir. Bu yarglamalar ve verilen cezalar Osmanl devletinin Ermenileri gidecekleri yere varana kadar koruma isteinin bir kant olarak grlmelidir.27 Genel olarak, devlet pek ok saldry gereklemeden nce nlemede baarlyd. Bu gvenlik tedbirleri nedeniyle, ekyalar tarafndan saldrya urayan Ermenilerin says abartld kadar yksek olmad. Bununla birlikte, pek ok Ermeninin tehcir srecinin zorluuna dayanamad ve hayatlarn kaybettikleri dorudur. Ermenilerin tanmasnda karlalan zorluklar, tehcir edilenlerin verdii kayplarda nemli bir faktrdr. Mersindeki Amerikan Konsolosu Edward Nathan, 27 Eyll 1915 tarihinde kaleme ald raporunda, uygun tama
26 27

Akademik Bak
10

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

Osmanl Belgelerinde Ermenilerin Sevk ve skan, BOA. y., Ankara 2007. Yusuf Sarnay, stanbulda Ermeni Faaliyetleri ve Alnan Tedbirler 1914-1918, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, S:67-68-69, C:XXIII, Mart-Temmuz-Kasm 2007. Bkz. Belge 6.

Osmanl Ermenilerinin 1915teki Tehciri: Bir Deerlendirme

koullarnn olmaynn bu kt durumun ortaya kmasnda en nemli faktr olduunu ifade etmektedir. Ayrca, bulac hastalklarn yaylmas tehcir edilen Ermenilerin iinde bulunduklar koullar daha da ktletirmitir. Ancak, bu zorluklar ve sorunlar sadece tehcir edilen Ermenilere zg deildir. Hem Trk askerleri, hem de Mslman mlteciler benzer bir kaderle kar karya kalmtr. Amerikal bir asker tarihi olan Edward J. Erickson tarafndan yaplan gzlemler sorunun bu ynne k tutmutur: Trkler Ermenilere nazik davranmak istemilerdir; sadece bu kadar byk bir nfus transferi gerekletirmek iin gerekli ulam ve lojistik aralarna sahip deildiler. lk ncelikli olan asker tamaclk bu noktaya bir rnektir; birinci snf piyade birlikleri imparatorluun bir bandan teki bana yolculuk ederken mevcutlarnn drtte birini hastalklara, yetersiz yiyecek istihkakna ve elverisiz salk koullarna kurban vermitir. Bu, iyi donanml, salkl genlerden oluan ve askerlerin durumuyla yakndan ilgilenen komutanlar tarafndan ynetilen alay ve tmenlerin de ska karlat bir durumdu. Sonu Grld zere, tarihiler arasnda tartlmas gereken pek ok husus vardr. Bu yzden Trkiye, ilgili taraflar 1915 ve 1916 olaylarnn incelenmesi iin tarih bir komisyon oluturmaya resm olarak davet etmitir. Aslnda Osmanl Devleti 1919 ylnda Hollanda, spanya ve svee benzer bir teklif yapmtr. Fakat o zaman hibiri olumlu bir cevap vermemitir. imdi, uzlama iin ikinci bir ans olabilir ve Ermenistan masaya oturtmak iin bask yapmak bar ve diyaloga zemin hazrlayabilir. Maalesef, Ermenistann konumu bu noktada uzlamac olmaktan uzaktr. Szde 3-T politikas olarak adlandrlan Tanma, Tazminat ve Toprak amalarna ulama dncesinde olan Ermenistan, 1915-1916 olaylar hususunda diyalog kurmay reddetmektedir. stelik Ermeni Diasporas, 1973-1984 yllar arasnda dnyann eitli yerlerinde toplam 110 terrist saldrda 42 Trk diplomatn ve vatandan ldren ASALA gibi terrist gruplar kurmutur. Ayn gruplar, Ermeni iddialarna kar herhangi bir ey yazma cesareti gsteren akademisyenlere bask yapmaya devam etmektedirler. rnein, Ortadou tarihi konusunda sekin bir akademisyen olan Bernard Lewis konuyla ilgili yapt aratrmalarnn sonularn bilimsel bak asyla doru bir yntemle kaleme ald iin, kendisi hakknda Ermeniler dava am ve Prof. Stanford J. Shawn evi Ermeni terristler tarafndan bombalanmtr. Ermenilerin tm bu yaptklarna ramen, Trkiye ve Ermenistann bir gn masaya oturmas ve 1915-1916 olaylarn yeniden deerlendirmesi umulmaktadr. Tabi ki bu srecin gerekletirilmesi Ermenistana ve Ermenistann Trkiye zerindeki tarihsel iddialarndan vazgemesi ve komularyla barl ilikiler kurmasna baldr.

Akademik Bak
11

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

Kemal iek

Trkiye ile Ermenistan arasnda var olan sorunlarn halledilmesi ve diplomatik adan ilikilerin normalleme sreci iin 2009 Ekim aynda imzalanan protokoller mit verici olmutur. Nitekim bu protokollerde iki lke arasndaki mevcut snrn karlkl olarak tannd teyit edilmekle Kars Antlamasnn Ermenistan tarafndan onanmasnn yolu almaktayd. Yine protokol metinlerinde Ermenistann soykrm iddialarndan vazgeecei kayd yoktu ama aka taraflarn iyi komuluk ilikileri ile badamayacak bir siyaset izlemeyecei sz veriliyordu. Karaba ve evresinin igaline dair ak bir ifade de yoktu ancak taraflar dier lkelerin toprak btnl ve snrlarnn dokunulmazl ilkelerine saygl olacaklarn teyit ediyorlard. Ayrca Trkiye ve Ermenistan tm blgede barn, gvenliin ve istikrarn kuvvetlenmesine katkda bulunacan taahht etmekle Azerbaycan gibi lkelerle sorunlarn zlmesine yeil k yakyorlard. Ne yazk ki Ermenistan Anayasa mahkemesi protokolleri erh koyarak onaylamtr. Bylece protokollerin imzalanmasyla balayan sre durmu, ilikilerde normalleme belirsiz bir tarihe ertelenmitir. Kaynaklar
Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918, cilt 1-11, Genelkurmay Yayn, Ankara, 2005. OHANDJANAN Artem, 1915 Irrefutable Evidence: The Austrian Documents on the Armenian Genocide, Erivan, 2004. ERICKSON, Edward J., Ordered to Die: A History of the Ottoman Army in the First World War, Greenwood Pres, Westport, Conn., 2001. URAS Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, 2. Bask, stanbul, 1987. LEWY Guenter, The Armenian Massacres in Ottoman Turkey, A Disputed Genocide, The University of Utah Press, Salt Lake City, 2005. SELV Haluk, Birinci Dnya Savandan Lozana Ermeni Meselesi, Sakarya niversitesi yay. Sakarya, 2007. Akademik Bak
12

DLAN Hasan, Fransz Diplomatik Belgelerinde Ermeni Olaylar-Les evenements Armeniens dans Les documents diplomatiques Franais, 1914-1918, Ankara, TTK yayn, 2005. cilt 1-VI. ZDEMR Hikmet ve dierleri., Ermeniler Srgn ve G, [Armenians: Exile and Migration, Turkish Historical Society Publications], TTK yayn, Ankara, 2004. ZDEMR Hikmet, Salgn Hastalklardan lmler: 1914-1918, Ankara, TTK, 2005. ZDEMR Hikmet (ed.) Trk-Ermeni htilaf: Belgeler, TBMM yayn, Ankara, 2007. Johannes Lepsius, Der Todesgang des Armenischen Volkes, Potsdam 1919. MC CARTHY Justin, The Ottoman Peoples and the End of Empire, London, 2001. GRN Kamuran, Ermeni Dosyas, TTK yayn, Ankara, 1983. EK Kemal, Ermenilerin Zorunlu G: 1915-1917, [Forced Migration of Armenians], TTK, yayn, Ankara, 2004.

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

Osmanl Ermenilerinin 1915teki Tehciri: Bir Deerlendirme

EK Kemal, Ermenistan Penceresinden Trkiye ile Uzlama artlar, Trk-Ermeni likilerinin Geliimi ve 1915 Olaylar Uluslararas Sempozyumu Bildirileri, (ed. Hale vgn), Ankara, 2006, ss. 357-362. BARDAKI Murat, Talt Paann Evrak- Metrkesi, Everest, stanbul, 2008 Osmanl Belgelerinde Ermenilerin Sevk ve skan, [Relocation and Resettlement of Armenians in the Ottoman Documents], Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Ankara, 2007. CHESTER R. Colby M., Turkey Reinterpreted, The New York Times, Current History, vol. XVI., No: 6, September 1922, ss. 939-949. Eyll 1922. ZEIDNER F. Robert, The Tricolor Over the Taurus 1918-1922, Turkish Historical Society, Ankara, 2005. SONYEL R. Salahi, The Great War and the Tragedy of Anatolia, Turks and Armenians in the Maelstrom of Major Powers, Turkish Historical Society, Ankara, 2000. SONYEL R Salahi, The Turco-Armenian Imbroglio (Trk-Ermeni Anlamazl), Londra, 2005. HALAOLU Yusuf, Srgnden Soykrma Ermeni iddialar, [From Exile to Genocide: A Turk examines the Armenian claims against his country], Babali Kltr yay. stanbul, 2006. HALAOLU Yusuf, Ermeni Tehciri ve Gerekler: 1914-1918, Ankara, TTK yay. Ankara, 2002. SARINAY Yusuf, Ermeni Tehciri ve Yarglamalar 1915-1916 [Armenian Relocation and The Trials], Trk-Ermeni likilerinin Geliimi ve 1915 Olaylar Uluslararas Sempozyumu Bildirileri, (ed. Hale vgn), Ankara, 2006, ss. 257-265. SARINAY Yusuf, Decree of April 24, 1915 and Armenian Committee Members Arrested in stanbul, Ermeni Aratrmalar 15/16 (2007), ss.69-82.

Akademik Bak
13

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

Kemal iek

Belge 6: Asker Mahkemelerce yarglanan Mslmanlarn listesi.

Akademik Bak
14

Cilt 3 Say 6 Yaz 2010

Fotograf 1