1

FIHTEOVA FILOZOFIJA ISTORIJE Danilo Basta: Veni mir i carstvo slobode: Povest u senci transcendentalizma - o Fihteovoj filozofiji povesti u njegovim Osnovnim odlikama savremenog doba (popularna predavanja drana u Berlinu, 1804-1805.) - osnovne odlike Fihteove filozofije istorije su: 1) 2)
3)

apriorizam i konstruktivizam napredak u umu i slobodi moralno usavravanje oveanstva (kao svrha istorije)

Apriorizam i konstruktivizam Fihteove filozofije istorije jesu njene formalne, ali i metodoloke odlike. Pritom treba imati u vidu injenicu da je Fihte sledbenik i radikalizator Kantovog transcendentalnog idealizma. Odatle sledi da je on mnoge karakteristike Kantovog sistema primenio i u svom shvatanju istorije. Te karakteristike su, kao to je ve napomenuto, apriorizam i konstruktivizam, ali prisutni su i dualizam apriornog i aposteriornog, kao i shematizam u trsdl. odreenju vremena. Meutim, takoe su prisutni i jasno izraeni motivi iz Fihteovih Osnova uenja o nauci. Osnovno pitanje koje se postavlja u vezi sa Fihteovim shvatanjem istorije jeste: kako istorija za Fihtea postaje filozofsko pitanje? Fihteu je bilo stalo da filozofski razume vreme, a posebno svoje vlastito vreme. Taj filozofski pristup stoji u oprenosti prema jednom drugom moguem pristupu hronolokoempirijskom. Razlika izmeu ova sva pristupa, zapravo je razlika izmeu onog apriornog i onog empirijskog, izmeu pojma i datosti injenica. Filozofski pristup za Fihtea je takav pristup koji postojeu raznolikost iskustva svodi pod jedinstvo jednog zajednikog principa (pod jedinstvo pojma), da bi zatim iz tog istog principa dotinu raznolikost izveo i objasnio. Filozofsko objanjenje jeste objanjenje nainjeno nezavisno od svakog iskustva, dok se naini na koje apriori pojam koji stoji u osnovi objanjenja, nastupa u iskustvu, izlau kao nuni njegovi fenomeni u vremenu. Respektivno tome, i filozof istorije e svom istraivanju pristupati nezavisno od svakog istorijskog iskustva i bez obzira na njega; njegovo postupanje jeste naprosto a priori. Filozof istorije mora biti u mogunosti da a priori opie celokupno vreme i sve njegove mogue epohe. Za razliku od pukog empiriara koji je samo hroniar doba, skuplja fakata, analista. Na ovom mestu valja napraviti poreenje Fihteovog stanovita sa Kantovim, sa jedne strane, i sa Hegelovim, sa druge. Jasno je vidljiv Kantov dualizam: istorija prema Fihteu ima dva prisno povezana sastavna dela: deo koji se odnosi na a priori konstrukciju svetskog plana istorije (plan celokupnog istorijskog vremena) i njenu podelu na osnovne epohe (o emu e vie rei biti kasnije); drugi deo je a posterioran, empirijski, i on je ono to je u pojmu svetskog plana nepojmljeno, to se odnosi na konkretne okolnosti vremena i mesta istorijskog razvoja. Filozof se bavi samo prvim delom istorije drugi deo, predmet je istraivanja empiriara, odnosno istoriografa. to se Hegela, pak, tie, kod njega postoji samo jedna a priori pretpostavka istorije: a to je da Um vlada svetom. U svemu ostalom, moraju se konsultovati empirijske injenice, to jest, datosti istorijskog iskustva: anali, dokumenta, zapisi, etc. U nekom stroem smislu, moglo bi se rei da i kod Hegela postoji prvobitna shema ili razvoj Ideje to je Logika nauka o razvoju Ideje u apstraktnom mediju misli; dok je istorija najkonkretniji prikaz i dokaz tog razvoja, u najneposrednijoj zbilji. Ali ovde ne govorimo o razlici izmeu apriornog i aposteriornog, ve o razlici izmeu apstraktnog i konkretnog. Osnovna razlika lei zapravo u tome to je Fihteova filozofija filozofija transcendentalnog idealizma, dok je Hegelova filozofija prikaz dijalektikog razvoja Ideje. Dva razliita pristupa su u pitanju. Fihteovo izaganje pojma i sutine istorije pod velikim je uticajem njegovih Osnova celokupnog uenja o nauci. I ovde, u istoriji, imamo polazite od jednog stava od metafizikog

stava, tj. postavljanja istinskog bia ili apsolutno bezvremenskog bivstva; bivstva bez nastanka i bez promene, bez temelja izuzev onog koji ima pomou samog sebe. To i takvo, apsolutno bezvremeno, izvorno bie, manifestuje se u svetu posredstvom znanja i kao znanje. Sutina je, zapravo u tome, da su Bog, znanje i svet zapravo jedno isto, a njihovo izvoenje nainjeno je po principu izvoenja osnovnih stavova Uenja o nauci. Znanje je, dakle, postojanje, manifestacija i potpuna slika (kopija) boanske snage. Ono postaje samosvest kojoj su svojstvene sloboda i delatnost. Ta pak sloboda i delatnost manifestuju se na odreenom i kontingentnom predmetu, ime se sa podruja venog, nepromenljivog i nunog, prelazi na podruje kontingentnog, promenljivog i vremenitog! Uvoenje vremena u priu jeste prelomni i presudni trenutak za Fihteovu filozofiju istorije. Jer tek sa pojmom vremena, Fihte moe stvarno da govori o filozofiji istorije: kao povesti vremena i njegovih epoha. Sama istorija je, prema Fihteu, ono iskustvo ili empirija koje je ravnomerno usmereno na ispunjenje ovog vremenskog niza, a predmet istorije jeste razvoj onog nepojmljenog konkretne istorijske okolnosti i zbivanja. Ovde jasno prepoznajemo Kantov shematizam u transcendentalnom odreenju vremena. Sada treba pojasniti razliku izmeu istoriara i filozofa istorije; izmeu istorije same i filozofije istorije, od kojih je Fihteu stalo do ove druge. apriorna ili filozofska nauka o istoriji. Istorija, naime, prouava (dalja) faktika odreenja empirijskog postojanja u vremenu. Filozofija istorije, sa druge strane, bavi se prouavanjem a priori uslovima mogunosti ovog faktikog empirijskog postojanja. Uslovi mogunosti istorijskog ivota, njegove nune pretpostavke, ono to ga nosi i odrava u tome lei pravi i najvii zadatak filozofije istorije. Prema tome, filozofija istorije nee biti nita drugo da jedna logika istorijske istine; ona je, kao takva, usmerena na istraivanje i pojmovno utvrivanje logike strukture vremenskih pojava ljudskog roda. to nas dovodi do Fihteovog shvatanja subjekta povesti: koji je u svako doba samo i iskljuivo ljudski rod, a ne individue. I u tome Fihte prati tradiciju prosvetiteljstva, ali i Kantovu filozofiju istorije, gde je takoe ljudski rod, a ne individua, smatran za iskljuivog subjekta istorijskog razvoja, budui da krajnju svrhu tog razvoja moe postii samo rod, a ne i pojedinac. ta je, pak, ta krajnja svrha istorijskog razvoja? isto kao kod prosvetitelja: napredovanje oveanstva u umu i slobodi, i moralno usavravanje oveanstva1 (diferentia specifica nemakog prosvetiteljstva). Svrha ivota oveanstva jeste da ono u tom ivotu sve svoje odnose slobodno ustanovi prema umu. Povesnu egzistenciju oveanstva Fihte posmatra kao jedinstven teleoloki proces iji je krajnji smisao potpuna vladavina uma zasnovana na slobodi. Istorija i nije nita drugo nego postepeno napredovanje uma u ivotu oveanstva. Delatni princip tog napredovanja jeste sloboda. Konano odreenje Istorije za Fihtea jeste razvoj uma u ivotu oveanstva sve do njegove sveobuhvatne vladavine pomou slobode. Istorija se u tom smislu odigrava prema jednom vrstom planu ije je ostvarenje nuno i utoliko sasvim pouzdano. U pitanju je apriori konstruisan plan svetske istorije a priori konstrukcija celokupnog vremena. Drugi konstitutivni deo tog plana jeste njegova podela na epohe a priori pojmovne konstrukcije svakog posebnog razdoblja vremena. 5 epoha povesnog razvoja: 1) epoha prirodne ili instinktivne slobode i instinktivnog uma (nesvesni um na nivou instikata), takoe nazvana stanjem nedunosti ljudskog roda. 2) epoha u kojoj se um javlja u spoljanjoj formi autoriteta razdoblje pozitivnih sistema nauke i ivota ili stanje greha koji zapoinje; kod Hegela: stvaranje prvih drava: Orijentalne drave 3) epoha razuma kritika epoha Fihteovo savremeno doba, u kojem dolazi do pobune protiv spoljanjeg autoriteta druge epohe: razdoblje apsolutne ravnodunosti prema svakoj istini, ili stanje dovrene grenosti
1

Pet predavanja o odreenju naunika: IV predavanje o odreenju naunika: Poslednja svrha, kako svakog pojedinca tako i celokupnog drutva jeste moralno oplemenjivanje celog oveka. Dunost je naunika da tu poslednju svrhu uvek postavlja i da je dri pred oima kod svega onoga to u drutvu ini.

3 4) epoha nauke uma doba u kojem se istina priznaje kao ono to je najvie i u kojem se

najvie voli stanje opravdanja koje zapoinje

5) epoha umea uma razdoblje u kojem oveanstvo, sigurnom i nepogreivom rukom,

gradi sebe do pravog otiska uma: stanje dovrenog opravdanja i posveenja Valja napomenuti da Fihte ovih pet razdoblja istorije nije posmatrao kao strog pravolinijski redosled u vremenu, tako da bi nastupanje jedne epohe predstavljalo potpuni kraj druge. Kod Fihtea je, upravo suprotno, posredi tzv. istovremenost neistovremenoga navedena istorijska razdoblja mogu se u jednom istom hronolokom vremenu u veem broju individua ukrtati i naporedo dalje tei. ta je pak jemstvo da e oveanstvo u istoriji zaista i napredovati kako to pretpostavlja svetski plan istoije? Da e ono na kraju postii potpunu vladavinu uma pomou slobode i moralno savrenstvo? upravo prosvetiteljska vera u um: Um, kao sadraj i supstancija istorije jeste jemstvo njenog kontinuiteta. Na koji nain se pak odvija taj razvoj, kako on izgleda? Fihte je, naime, sa punim pravom smatrao da iz neeg neumnog nikada ne moe nastati umno; u tom smislu, ako se prihvati ideja progresa istorije, od niih stupnjeva razvoja duhovne evolucije ka viim, onda sam poetak istorije postaje problematian. U svrhu razreenja ove aporije, uvodi Fihte svoju hipotezu o prvobitnom normalnom narodu koji se samim svojim postojanjem, bez ikakve nauke ili umea, nalazio u stanju potpune umne kulture ili apsolutne umnosti. Ovo jeste prva i neophodna pretpostavka istorijskog razvoja, ali nije dovoljna. Da bi iz te perspektive uopte imalo smisla govoriti o razvoju i napretku, neophodno je, pored ovog hipotetikog prvobitnog normalnog naroda, pretpostaviti i masu sirovih i neobrazovanih ljudi (naroda) koji bi bili materijal istorije. Tek sa ovom pretpostavkom, mogao je poeti proces slobodnog razvoja ljudskog roda, i tek su time stvoreni uslovi za istoriju kao razvoj ka novom i boljem. Posmatrana iz ove perspektive, prava istorija je pozornica konflikta izmeu kulture i sirovosti, ona je postupno kultivisanje ljudskog roda. I kao istorija napredovanja uma, kao povest njegovih metamorfoza ka sve viim oblicima, ona je istovremeno i istorija kulture. Trea, kritika epoha istorije: Fihteovo doba Sredinja epoha, sjedinjuje u sebi krajeve dvaju svetova sasvim razliitih po svom principu: sveta nejasnoe i sveta jsnoe, sveta prinude i sveta slobode, a ipak ne pripadajui nijednom od njih. Zbog toga je ova epoha po svojoj sutini prekretnika i prelomna. Fihte ovu, svoju, epohu oznaava kao razdoblje prazne slobode. Njena osnovna maxima jeste: apsolutno nita ne dopustiti da vai kao bivstvujue i obavezujue, osim onoga to ovek razume i jasno poima. Dakle, u osnovi duha ove epohe lei princip zdravog razuma, koji ne nastaje trudom, vrednoom i umeem, ve je uroen, gotov i uvek pri ruci. Njena istinska sutina jeste prosveenost i izlaenje iz nje. Iskustvo je jedini izvor i instancija saznanja u ovoj epohi. Zbog svega ovoga ona i jeste kritika epoha pobune protiv svakog spoljanjeg autoriteta uma; to je epoha osveene i interiorizovane umnosti, koju karakteriu snani individualizam i racionalni egoizam, kriticizam i skepticizam, i otpor svakom autoritetu. Fihte je kao takvu, naziva dobom praznine: nesposobno za ideju, koja je izvor snage i zadovoljstva, ovo razdoblje moralo je osetiti prazninu Fihteovo uvianje nihilistikih crta i nihilistikih konsekvencija epohe prosvetiteljstva. I zato: prosveenost i izlaenje iz nje. Ali to se ne moe postii pukim obrtanjem znaenja: ukoliko je sutina treeg razdoblja empirijski pojam, sutina narednog, etvrtog razdoblja ne moe biti ono nepojmljivo i nerazumljivo. Jer to onda ne bi bilo nita novo, ve puka suprotnost prethodnoj epohi, i utoliko od nje neodvojiva. Osporavanje romantike: i prosveenost i romantika pripadaju istom razdoblju razdoblju potpune ravnodunosti prema svakoj istini. Romantika je samo reakcija na prosveenost, reakcija tog razdoblja protiv sebe samog.

Nova epoha, nauke uma, znai naputanje kako tla empirijskog pojma, tako i tla nepojmljivog ili iracionalnog. Ona lei s one strane i prosveenosti i romantike. Novo razdoblje poinje usponom ka ideji, kao vodeem ivotnom principu ljudskog roda, ideji kojoj individuum treba da se rtvuje do samozaborava. To je bio odgovor koji je Fihteova filozofija istorije dala na raspoluenost i krizu svoje epohe odgovor iz dubina platonistike tradicije zapadnoevropske filozofije.