UNIVERZITET U TUZLI FARMACEUTSKI FAKULTET

Aldin M.

METAMORFOZA BILJAKA
Seminarski rad iz ,,Botanike

TUZLA, 2012.

SADRAJ: 1.0 UVOD3 1.1 VRSTE I METAMORFOZA IZDANAKA...3 1.1.2 RIZOM4 1.1.3 KRTOLA.5 1.1.4 LUKOVICA6 1.2 IZDANCI ZA VEGETATIVNO RAZMNOAVANJE:......7 1.3 IZDANCI ZA MAGACIONIRANJE VODE (sukulenti):.8 1.4 METAMORFOZA LIA.8 1.4.1 TRN.8 1.5 HOMOLOGNI I ANALOGNI ORGANI.10 ZAKLJUAK:11 LITERATURA: .12

1. UVOD 1.0 OSNOVE MORFOLOGIJE I METAMORFOZE: Morfologija je bioloka opta nauka o strukturi i obliku organizama. Tako moemo priati o morfologiji biljaka i morfologiji ivotinja kao jasno odvojenim disciplinama. Moemo posmatrati morfologiju pojedinog organizma, vrste, ili neke vie taksonomske kategorije, kao i morfologiju elije, organa, sistema organa. Morfologija unutranjosti organizma naziva se anatomija. Organizmi se na zemlji pojavljuju u velikom broju oblika. Zadatak morfologije je da utvrdi opte zakonitosti koje su uzroci posebnih oblika, da ih razume i opie/predstavi. Metode koje izaberemo mogu biti isto opisne (kada i ne moramo biti posebno struni) - tada se ne bavimo uzrocima morfolokih pojava, ve opisujemo pojavu ili pojave i eventualno ih klasifikujemo. Vii" stupanj bavljenja morfologijom bi bio postavljanje pitanja uzroka tih pojava, analitikim i eksperimentalnim pristupom. Metamorfoza kod ivotinja obuhvata promene u organizaciji itavog organizma kojima od larve nastaje odrasli organizam (adult). Regulisana je hormonima. U toku metamorfoze dolazi do: obrazovanja novih organa koji funkcioniu kod adulta, a larve ih nisu posedovale; promene kojima se obrazuju ovakvi organi nazivaju se progresivnim; redukcije ili potpunog gubljenja organa koji su bili neophodni larvi, a nepotrebni adultu (npr. nestaje rep punoglavca pa su odrasle abe bez njega); promene kojima se to deava nazivaju se regresivnim; promene na organima koji funkcioniu kako kod larvi tako i kod adulta. Metamorfoza kod biljaka predstavlja preobraaj biljnih organa kojim oni pored osnovne postaju sposobni za obavljanje i dodatnih funkcija. Tako npr. rizom je metamorfozirano podzemno stablo u kome se magacioniraju hranljive materije i koji slui za vegetativno razmnoavanje.

1.1 VRSTE I METAMORFOZA IZDANAKA Izdanak raste vrhom, na kome je vegetaciona kupa. Pri osnovi vegetacione kupe obrazuju se zaeci listova. U njihovom pazuhu obrazuju se boni izdanci. Deo stabla sa koga polaze listovi naziva se vor (nodus), a deo stabla izmeu dva vora je lanak (internodia). U zavisnosti od duine lanaka izdanci mogu biti kratki, kod kojih su listovi priblieni i dugi, kod kojih se listovi nalaze na odgovarajuoj udaljenosti.

Slika 1. Kratak izdanak

Kod nekih biljaka, npr. kod maslaka, listovi su zbijeni pa grade rozetu. Kod voaka postoje i kratki i dugi izdanci, pri emu dugi nose listove, a kratki cvetove (tzv.rodne grane). Kod nekih biljaka, izdanci se razvijaju ispod povrine podloge pa se nazivaju podzemni izdanci. Njihovi listovi su nerazvijeni i ljuspasti, a sami izdanci su zadebljali usled magacioniranja hrane. Razlikuju se od korena po tome to koren nikada ne nosi listove. Sa podzemnih izdanaka polaze adventivni korenovi. Takvi izdanci su metamorfozirani i mogu biti u obliku: rizoma, krtole i lukovice.

1.1.2 RIZOM Rizom (slika br.2) je tip podzemnog stabla kod viegodinjih zeljastih biljaka, koje moe biti horizontalno ili koso poloeno u odnosu na povrinu tla. Sa donje strane rizoma polaze korijeni. Rizomi mogu biti debeli, tanki, soni ili drvenasti. Granaju se monopodijalno, a ee simpodijalno. Slue za preivljavanje kao spremnici hrane za nadzemni izdanak za iduu vegetacione razdoblju ili za vegetativno razmnoavanje. U rizomima odreenih vrsta biljaka (umbir, kurkuma, urevak, irot) nastaju i sakupljaju se sekundarni metaboliti odgovorni za ljekovita svojstva ili otrovnost tih biljaka. Anatomska graa rizoma obuhvata: Epidermis sa kutikulom Parenhim primarne kore Kolateralni provodni snopi opkoljen sa mehanikim elementima Endoderm Mehaniko tkivo sa provodnim snopiima u parenhimu centralnog cilindra

Slika 2. Rizom

1.1.3 KRTOLA Krtola, gomolj ili tuber (slika 3) je tip metamorfoze stabla ili korijena, na temelju ega se i dijele na stablu i korijenske krtole. Stablove krtole nastaju intenzivnim primarnim ili sekundarnim debljanjem hipokotila (prave stablima gomolji), ili se razvijaju iz jedne ili vie internodija izdanka. Najee funkcije krtola su pohranu rezervnih tvari (prvenstveno kroba), preivljaanje nepovoljnih uvjeta sredine i razmnoavanje. Prave stablima gomolji se razvijaju kod pojedinih jednogodinjih (ciklama) i dvogodinjih biljaka (rotkvica, cikla). Krtola koja nastaje od internodija stabla moe se uoiti kod kelerabe. Gomolji krumpira nastaju na krajevima plagiotropnih podzemnih internodija (stolona, vreama) a slue za skladitenje kroba i razmnoavanje. Korenske krtole nastaju zadebljavanja lateralnih korjenova i zadravaju njihove anatomske karakteristike (prisustvo korijenske kape, nepostojanje lisnih zametaka. Nadzemni izdanak, takoe, moe da metamorfozira obavljajui neku drugu funkciju: trn ima zatitnu ulogu, raljike slue za prihvatanje za neku vrstu podlogu, stolone u vidu dugakih izdanaka slue za vegetativno razmnoavanje, filokladije su listoliki izdanci na kojima se razvija listi i u njegovom pazuhu cvet i plod. Anatomska graa krtola obuhvata: Pluto (kojeg formira felogen) nastao je od hipoderma, tkiva ispod epidermisa. Primarna kora (slabo razvijena) Provodni snopii Sr

Slika 3. Krtola

1.1.4 LUKOVICA Lukovica (Slika 4) je izmijenjeni podzemni izdanak, stablo je sa vrlo skraenim lancima, ima oblik debelog liska, na ijoj se gornjoj strain razvijaju soni listovi i pupoljak, a na donjoj adventivni korijen. Cijela lukovica je obavijena zatitnim listovima. U sonim listovima se skladiti rezerva hrane. Iz pupoljaka lukovice se razvija nadzemni izdanak.

Slika 4. Lukovica

1.2 IZDANCI ZA VEGETATIVNO RAZMNOAVANJE: Rizom Krtola Lukovica Stoloni Rasplodni pupoljci

Stoloni su puzei izdanci iji je zadatak vegetativno razmnoavanje. Kad stoloni vorovima nalegaju na zemlju na njihovoj donjoj strain se razvija adventivni korijen a na gornjoj nadzemni izdanak.

1.3 IZDANCI ZA MAGACIONIRANJE VODE (sukulenti): stabla lisne halofite.

Sukulentne biljke ili sukulenti su biljke koje spremaju vodu u svoje poveane listove, stabljike ili korijen. Poveanje listova se najvie vidi kod tkiva biljke Aloe vera. Iako sve biljke crpe vodu, sukulenti su se savreno prilagodili da pohrane vodu za due vrijeme. Ova prilagodba im omoguuje preivljavanje u okruenju u kojem druge biljke ne mogu. Za vrijeme dana njihovo stanite je veoma vrue, dodue stanite je nou hladnije pa im to pomae da odahnu. Mnogi sukulenti imaju votani zatitni sloj na svojoj stabljici i liu, to im pomae sauvati vlagu. Neke od porodica u kojima nalazimo sukulente su: Cactaceae (kaktusi), Agavaceae (agave), Aizoaceae, i Crassulaceae. Javljaju se kod biljaka na suvim stanitima. Za ovo slui samo stablo (kaktusi), usljed ega je voluminirano I sono sa mnogo parenhima u ijim elijama se magacinira voda. Lie je reducirano i preobraeno u trnove. Kladonije su metamorfozirani izdanci ako imaju spljotenu formu i neogranien rast. Filokladine su izdanci slini kladonijama, ali sa ogranienim rastom i listolikom formom. Sukulente su sve biljke sa sonim stablima ili soni u liu tj. Organe za magacioniranje vode. To su biljke suvih stanita kserofite, koje uvaju vodu i polako troe 1.4 METAMORFOZA LIA Nastaje pod uticajem ekolokih I genetikih faktora, pri cemu lie preuzima neke funkcije: Trnovi- to su preobraeni listovi. U pazuhu trnova razvijaju se kratki izdanci koji nose lie i cvjetove. Kod kaktusa lie prelazi u trnove, dok stablo obavlja funkciju fotosinteze. Raljike (vitice)- su lisnog porijekla, I slue za privrivanje i penjanje biljke. Karniovorne biljke- su listovi koji su preobraeni u organe za hvatanje i vezivanje insekata. U naoj zemlji postoje: drosera, koja ivi na tresetitima. Insekti upadaju u specijalne metamorfozirane tvorevine biljke u obliku pehara i sl. iz kojih insekti ne mogu izai, uginu, i bivaju svareni. Kod nekih drugih biljaka se insekti priljepe za listove, ljepljivim dlakama, a kod drugih se izvodi aktivan lov na insekte pomou brzih pokreta lisne ploe. Varenje se vri pomou kiselina i protolitikih fermenata.

1.4.1 TRN (metamorfoza): Boni izdanak liska

lisna drka lisni zalisci

Trn (slika 5) je otar izrataj na biljci koji ima zatitnu ulogu. Nastaje kao preobraaji pojedinih biljnih organa.

Slika 5. Trn

Kod nekih biljaka, izdanak se preobraava u trn. Takve biljke su karakteristine za suva i vrela stanita. Zanimljivo je da te biljke nee preobraziti svoje izdanke u eksperimentalnim uslovima kada se povea vlanost vazduha. Trnovi su sekundarno zadebljali i tvrdi zbog odrvenjavanja elija. Ovakvo trnje se javlja kod trnjine, jabuke, kruke, ljive i drugih kulturnih i divljih vrsta. Glediija obrazuje trokrako granate trnove. List kod nekih biljaka se delimino ili potpuno preobraava u trnje. Kod imirike se ceo list preobraava, pa je takva metamorfoza potpuna. Pri tome obino ovravaju glavni i jai boni nervi, dok se slabiji zajedno sa mezofilom gube. Kod nekih listova ove biljke odrvenjava samo glavni nerv, a kod drugih i deo mezofila. U pazuhu ovog trnja se razvijaju pupoljci, to je dokaz da se list preobrazio. Delimian preobraaj je zapaen kod palamide, strika i zelenike. Kod ovih biljaka su samo zavreci nerava preli u trnje. Neke vrste razvija trnje i iz svog korena. Takav je sluaj sa vrstom palme (Acanthorhiza aculeata) koja ima zapravo negativno geotropno korenje, bez dlaka i kape, nastalo adventivnim putem, koje obavija stablo. Debelo je, vrsto, sa otrim vrhom i sa bonim trnovima,

to sve zajedno biljci obezbeuje dobru zatitu. Sainjeno je iz sklerenhimskih elija debelih zidova. 1.5 HOMOLOGNI I ANALOGNI ORGANI Termin homologije uveo je u uporabu R.Owen 1843, a potjee od grke rijei homologia to znai podudarnost. Homologni organi biljaka i ivotinja, podrazumijevaju one organe koji obavljaju razliite funkcije, ali potjeu od istog, zajednikog, organa. Npr. homologna su krila u ptica s prednjim udovima gmazova, jer oba ova organa nesumnjivo potjeu od prednjih udova njihov zajednika predtka. U biljaka, npr. homologni su vegetativni list stabljike s lapom cvijeta, jer su se oba ova organa razvila iz iste strukture, tj. lista. S druge strane, moemo definirati i termin analogije. Analogni su oni organi koji obavljaju istu funkciju, ali potjeu, tj. nastali su, od razliitih organa. Npr. krila imia analogna su krilima leptira, ili u sluajau biljaka, analogni su trnovi bagrema (nastali od palistia) s trnovima gloga (nastalim od stabljike). S rastuim porastom znanja iz botanike, rastao je i znaaj koncepcije homologije, osobito od vremena prvih morfolokih studija kada su prepoznati osnovni biljni organi koji su izvor za sve ostale (korijen, stabljika, list). Darwinovim Porijeklom vrsta, sva pitanja vezana uz homologne i analogne organe dobila su novu dimenziju. Cilj morfologije pomjeren je s isto desktiptivnih pozicija, na tumaenje oblika i strukture s filogenetske toke gledita. Homologije meu organima promatraju se kao rezultat podrijetla od zajednikog predka. Ponekada se unutar pojma homologije razlikuju i dva podpojma. Homogenetski organi su oni koji su homologni po postanku unutar bliskih srodnika (homologija s.s.). Nasuprot tome, homoplastini organi su oni koji su homologni meu filogenetski vrlo udaljenim skupinama, npr. sjemenke unutar skupine Lyginopteridales, Cycadeolidales i modernih golo i kritosjemenjaa. Homoplastine osobine su posljedica konvergentne evolucije. Ponekada je, naravno, teko odvojiti homogenetske od homoplastinih karakteristika. Prihvatljive interpretacije morfolokih oblika i njihovog postanka, mogue su samo uz uporabu razliitih izvora podatak.

10

ZAKLJUAK: Osnovni oblik izdanka je nadzemno stablo sa zelenim listovima, mnoge biljke pored takvog izdanka obrazuju i one koji obavljaju dopunske funkcije i koji su zato izmenjenog oblika i grae, dakle metamorfozirani. Kod nekih biljaka se odreeni dio izdanka razvija pod zemljom, to je podzemni izdanak. Palme su specificne one se ne granaju ve se na vrhu jednostavnog stable nalaze krupni listovi. Lie i etinari imaju razgranato stablo koje na izvjesnoj visini obrazuje krunu. Stablo etinara esto predstavlja monopodijalnu osovinu, dok se kod liara stablo obino simpodijalno grana. bunovi se granaju skoro od same povrine zemlje, tako da nemaju jedno glavno stablo nego su sagraeni od nekoliko ili mnogo stabljika manje-vie iste veliine. Polubunovi se granaju kao i bunovi, ali su njihovi izdanci samo u donjem dijelu drvenasti i viegodinjih. Jednogodinji izdanci razvijaju se na starim drvenim dijelovima, pred zimu izumiru i otpadaju. Svakako se moramo osvrnuti in a metamorfozu kod ivotinja, da bi bolje razumjeli procese koje se odvijaju i kod biljaka. Metamorfoza u zoologiji oznaava (grki =promjena oblika, pretvorba) prijelaz ivotinje iz oblika liinke u oblik odrasle ivotinje. Pojam se odnosi na ivotinje kojima se oblik i naini ivota razlikuju u ranom i odraslom razdoblju. Kod metamorfoze se pojedini organi liinke resorbiraju ili odbacuju, a ve prisutni zametci organa odrasle ivotinje se razvijaju do funkcionalnog oblika. Tim vrlo slojevitim procesima upravljaju hormoni (kod kraljenjaka tim procesom upravlja titna lijezda). Najpoznatiji primjeri metamorfoze su kod vodozemaca (npr. iz ribolikog oblika punoglavca u abu) i kod kukaca (npr. promjena oblika od gusjenice preko kukuljice do leptira). Pri tome treba napomenuti da se pojam metamorfoza ne odnosi na ukupni otogenetski razvoj ukljuujui i embrionalni, nego u pravilu samo na razdoblje prelaska iz oblika liinke u oblik odrasle ivotinje.

11

LITERATURA: Koji, M: Botanika, Nauna knjiga, Beograd, 1989. Koji, M: Fizioloka ekologija kulturnih biljaka, Nauna knjiga, Beograd, 1987. Marinkovi, R, Tati, B, Blaeni, J: Morfologija biljaka, Beograd, 1979. Jani, R: Sto naih najpoznatijih lekovitih biljaka, Nauna knjiga, Beograd, 1988. Jani, R: Lekovite biljke sa kljuem za odreivanje, Nauna knjiga, Beograd, 1990. Johann Wolfgang von Goethe, The Metamorphosis Of Plants, 2009.

12