Zin en onzin van ons streven naar authenticiteit

Het ware zelf: iedereen is ermee bezig behalve wetenschappers

7-6-2012 Waarachtig leven, origineel zijn, onszelf zijn. Het verlangen naar authenticiteit is alomtegenwoordig. Maar hoe authentiek is dat verlangen eigenlijk? En waar komt het vandaan? Het zijn vragen die filosoof Maarten Doorman opwerpt in zijn boek Rousseau en ik.

De Osbournes, De Bauers, De Pfaffs, om maar eens een paar reality-soaps te noemen, maar ook alle 'expedities' op tropische eilanden en niet te vergeten: Boer zoekt vrouw. Hoge kijkcijfers lijken
gegarandeerd zolang tv-programmas maar echt zijn. Dat geldt ook voor voedsel. Kaas is tegenwoordig natuurlijk gerijpt (liefst biologisch), roomboter eerlijk en puur, en de hagelslag ouderwets lekker. Net als de retromuziek van Amy Winehouse of Caro Emerald. Romantisch ook, zeker als we ons samen met de ware liefde op de sofa nestelen, en helemaal onszelf zijn! De hang naar het authentieke is overal. Filosoof, dichter en literair criticus Maarten Doorman, verbonden aan de universiteiten van Maastricht en Amsterdam, schreef er een boek over: Rousseau en ik (dat laatste slaat niet op Doorman maar op het ik). Geen gecompliceerde verhandeling maar een kort en helder betoog . Het verlangen naar echtheid lijkt van alle tijden maar dat is schijn, betoogt Doorman. Het was de Franse wijsgeer Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) die als een van de eersten een moreel onderscheid maakte tussen natuur en cultuur, tussen het goede en het verdorvene. De beschaafde mens was in zijn ogen vervreemd geraakt van zichzelf, van zijn oorspronkelijke kern. Sinds Rousseau is er een dubbelheid in ons geslopen. We zijn ons voortdurend bewust van wie we zijn en wie we volgens ons echt zijn, of zouden willen zijn. Soms lijden we daaronder, soms niet, maar het is er altijd. Spindoctors Het bewustzijn van een authentiek zelf, wat dat ook moge zijn, is voor ons zo vanzelfsprekend, zegt Doorman, dat een leven zonder dat besef moeilijk is voor te stellen. Je zou het kunnen proberen door je te verdiepen in de Chinese cultuur en te kijken met de ogen van een Chinees. In die cultuur staat authenticiteit, echtheid, oorspronkelijkheid helemaal niet hoog in het vaandel. Niet als het om het zelf gaat maar ook niet in de kunst, namaak is niet per se verwerpelijk. In het westen wel. Het verlangen naar echtheid is groter dan ooit. Vooral in de laatste tien jaar, met de opkomst van de sociale media. Die dwingen je om na te denken over wie je bent, over de indruk die je wilt achterlaten. Het zal niet verbazen: de geposeerde spontaneteit en de oprechtheid druipt van de Facebookprofielen af. Wees jezelf! In de politiek is dat motto zo ongeveer tot hoogste ideaal verheven. Want wie authentiek en naturel is, wordt geloofd. Neem Balkenende. Hij werd aanvankelijk met Harry Potter vergeleken, maar zijn niet al te vlotte kapsel werd juist een waarmerk van authenticiteit, schrijft Doorman. Hij was in ieder geval zichzelf, heette het. Totdat het te gelikt werd, toen kreeg het iets onechts.

In het algemeen is er iets vreemds aan de hand met het streven naar echtheid: het veroorzaakt juist onechtheid. Alleen al het adagium wees jezelf: kennelijk moet je iets doen (of laten) om naturel te zijn. En politici werken samen met hun spindoctors keihard om zo natuurlijk mogelijk over te komen, aldus Doorman. In zijn boek schrijft hij: Wie echt wil zijn is dat per definitie niet, want met het bewustzijn van dat verlangen is de onechtheid er ook. Ook Rousseau blijkt bepaald geen toonbeeld van practise what you preach. Zijn behoefte aan erkenning door de hoogste kringen botste voortdurend met het verlangen naar landelijke eenvoud en rust. Ook haat hij boeken maar schrijft wel een van de grootste bestsellers uit de achttiende eeuw: Julie ou la nouvelle Helose. Ook kun je je afvragen hoe authentiek, eerlijk en natuurlijk het is om als schrijver van het belangrijkste boek dat ooit over opvoeding is geschreven al je vijf kinderen te vondeling te leggen. Zijn rechtvaardiging is al even bevreemdend: in de geest van de republiek van Plato konden zijn kinderen beter door anderen tot werklieden of boer worden opgevoed dan te eindigen als avonturier zoals hijzelf. Open haard Filosofen hebben het idee van een ware ik al lang aan de straat gezet. Michel Foucault en andere Franse filosofen hebben uitgebreid laten zien dat het subject deels het product is van maatschappelijke regels, taboes en manieren van spreken, denken en voelen. Ook psychologen (zie kader), van wie we misschien anders zouden verwachten, laten zich niets gelegen liggen aan het ware ik. Sterker: het ik doet niet eens ter zake. Maar verder is iedern ermee bezig, stelt Doorman, die mede daarom in zijn boek geen gehakt maakt van het streven naar echtheid. Dat hebben de postmodernen decennialang gedaan. Ik vind dat een zinloze en teleurstellende manier van filosofie bedrijven. Je kunt alles moeiteloos ontmaskeren, maar feit blijft dat veel mensen dat verlangen koesteren. De vraag is: willen we zonder dat ideaal leven? Doorman in ieder geval niet. Hij geeft het voorbeeld van de open haard. Niets kunstmatigers dan een netje met houtblokken bij het tankstation kopen, de centrale verwarming uitdraaien en een vuurtje maken in de woonkamer. Hartstikke onecht maar moeten we de open haard dan nu uit ons interieur bannen? Moeten we het idee van een autenthieke zelf loslaten? Ik denk het niet. Het verlangen naar authenticiteit is eerder, hoe vaag ook, een verlangen naar kwaliteit. Of dat nou natuurlijk voedsel betreft, een oorspronkelijke kern in onszelf of de aangename warmte van de open haard. Het zijn allemaal dingen die we vanuit een traditie belangrijk vinden en die tegelijk kunnen dienen als een maatstaf voor de toekomst.

Rousseau en ik. Over de erfzonde van de authenticiteit, Maarten Doorman. Uitgeverij Bert Bakker, 15 euro
Maurice Timmermans, Riki Janssen, Cleo Freriks In India ontdek je niet je ware ik De meesten houden zich niet eens bezig met het ik, zegt Rob de Vries, gespecialiseerd in de filosofie en de geschiedenis van de psychologie . Psychologen kijken naar gedrag, naar de manier waarop mensen informatie verwerken en naar de gebieden in de hersenen waar dat gebeurt. Het ik is een begrip waar psychologen niet veel mee kunnen, op dit moment althans. Ik sluit niet uit dat ze daar in de toekomst wel toe in staat zijn. Je ontkomt er niet aan. Mensen hebben nu eenmaal het gevoel dat ze een ik hebben, een soort van continu en samenhangend geheel. Maar dat is een illusie, roepen sommige wetenschappers. Dat mag zo zijn, maar dan moet je op zijn minst die illusie bestuderen. Het is hoe dan ook een object van studie. In een ware zelf geloof ik niet. Daar zit iets illusoirs aan. Je hebt mensen die niet weten wat ze willen en dan een week naar de Veluwe gaan om te ontdekken waarnaar ze verlangen. Naar de Veluwe gaan is niet per se nutteloos, maar je moet niet denken dat die wensen ergens in jezelf gereed liggen om ontdekt

te worden. Nee, je creert ze, je schept voor jezelf iets zinvols. Anderen gaan naar India om te ontdekken wie ze zijn, terwijl ze eigenlijk alleen hun wereld, hun fantasie hebben vergroot. Toch is identiteit een lastig fenomeen. Een bekend voorbeeld. Stel, je leeft in de 17 eeuw en je vaart met een houten boot, genaamd De Fregat, naar de zuidzee. Onderweg loop je averij op en vervangt hier en daar een plankje als je aanmeert. Na maanden kom je terug en blijkt dat je alle onderdelen hebt vervangen. Dan is het toch nog steeds De Fregat. Dat zou niet geval zijn als je bij thuiskomst al die onderdelen in elkaar zou timmeren. Maurice Timmermans Nooit meer buikpijn Zij gelooft in authenticiteit, in een ziel, of noem het kern, nature of onderbewuste; kortom datgene wat een mens uniek maakt, maar wat in de loop van het leven meer dan eens ondergesneeuwd raakt. We moeten ons immers onder druk van omstandigheden soms meer aanpassen dan goed voor ons is. Mayke Pothof, Human Resource Consultant aan de Faculty of Humanities and Sciences, koos heel bewust voor een baan aan de Universiteit Maastricht. De universiteit is een plek waar mensen zichzelf kunnen zijn. Wetenschappers hebben veel vrijheid, ik vind het mooi om te zien hoe ze zonder gene hun mening geven of hun emoties uiten. Ze zijn authentiek. In het bedrijfsleven, waar ze tien jaar werkte, maar ook tijdens haar opleiding aan de Universiteit van Nijenrode, zag ze het andere uiterste. Ik zag daar veel vervormde mensen. In Brussel, bij Hay Group, was keihard werken iedereen workaholic de norm. Of het nu bij je paste of niet. Op Nijenrode heerste een sterke code of conduct: grote mond, uiterlijk vertoon, indruk maken. Er was ook een goede onderstroom, maar de sociale druk was groot. Ook de UM-student economie Mayke Pothof paste zich aan en was soms ontrouw aan zichzelf. Ik had als student vaak buikpijn. Die buikpijn is verleden tijd. Ik laat de stem horen die in me zit, mijn ware zelf, al gaat het met horten en stoten. Ik ben nog lang niet klaar. Dit proces heeft niets te maken met egosme, waarschuwt Pothof. Ik denk dat je het meest voor anderen kunt betekenen als je trouw bent aan jezelf. Dan voel je een oerkracht die zich niet afvraagt wat anderen van je denken, maar die iets doet omdat het klopt. De route naar het zelf is geen gemakkelijke. Iedere dag word je door drukte thuis en op het werk, maar ook door afkeuring of gedoe verleidt om je toch weer aan te passen en jezelf te verlaten. Als dat gebeurt, word ik druk, ga ik in de overdrive. Op zon moment helpt het me om te gaan wandelen in de natuur. Dan kan alles bezinken en zie ik weer waar het in het leven werkelijk omgaat. Niet om materie, carrire, geld, niet om meer en niet om beter. Zet als mens een pas op de plaats, kijk naar wat er is. En maak daar wat van, samen met familie, buren, vrienden en collegas. Riki Janssen Eeuwig durende zoektocht Ik denk dat het hele leven een zoektocht is naar je ware zelf, zegt Esther Diederen, studentenpastor bij Tafelstraat 13. Het is geen statisch gegeven, maar iets waar je steeds nieuwe kanten van leert kennen, waarover je je kunt blijven verwonderen. Je komt altijd in situaties terecht die jou een nieuw stukje van jezelf laten zien. De zoektocht naar jezelf is belangrijk volgens Diederen, maar dat betekent niet dat je altijd jezelf kunt zijn. Er kan spanning zijn tussen je ware zelf en het appl dat een ander op je doet. Dan moet je een stap terug doen. Ik denk dat dat goed kan zonder dat je jezelf ondermijnt. Als je maar je eigen grond hebt, dat is van fundamenteel belang. Die zorgt voor stabiliteit en helpt je bij de keuzes die je maakt.
e

De rol van anderen is voor Diederen in dit verhaal heel groot. Je hebt andere mensen nodig om je geest te scherpen. Juist diegenen die heel anders zijn dan jij laten je nadenken over je meningen, je passies, je drijfveren in het leven. Als je echt luistert naar wat de ander beweegt, kom je ook dichterbij wat jou beweegt. Tegenwoordig moeten we onszelf regelmatig presenteren, bijvoorbeeld tijdens een sollicitatiegesprek, maar de nadruk ligt meestal op wat je kunt, niet op wie je bent. Het blijft meestal oppervlakkig; je vaardigheden, je kennis. Kijk je echt naar je diepste zelf dan worden ook je mindere kanten belicht. De dingen waar je niet trots op bent, maar waar je mee moet leren leven. Al die zelfkennis, maakt dat een mens gelukkig? Ik denk dat het bijdraagt aan je geluk. Als je weet wat je diepste drijfveren zijn kun je er meer mee doen. Kijk, als je worstelt met bepaalde kanten van jezelf dan is dat niet zomaar geluk. Maar het uiteindelijk leren omgaan met die kanten, dat kan je wel gelukkig maken. -Cleo Freriks-