Yldzlarn Zaman Alan Lightman eviri Murat Alev ::::::::::::::::: indekiler NSZ YAZARIN NSZ GR GNE SSTEMMZ VE DER

GEZEGENLERN ARATIRILMASI Gne Sistemimizin Oluumu ve Evrimi Baka Gezegenlerin Aratrlmas Dnya D Yaamn Aratrlmas YILDIZLARIN YAAM YKLER Gne Yldzlarn Oluumu Yldzlarn Yaam ve lm GALAKSLERN YAAM YKLER Galaksilerin Kefi Galaksilerin Evrimi Kuasarlarn ve Etkin Galaksilerin G Kaynaklar Galaksilerin Oluumu EVRENN YAAM TARH Byk Patlama (Big Bang) Modeli

Evrenin Byk lekli Yaps Karanlk Madde Evrenin Kkeni Evrenin Sonu U ANDA ALlMAKTA OLAN VE NERLEN BAZI ASTRONOM ARALARI ::::::::::::::::: nsz Ulusal Astronomi ve Astrofizik Aratrmalar Konseyi'nin 1990'lar iin dzenledii bilim panelinde yneticilik yapan Alan Lightman, konsey raporunda yer alan bilim ierikli popler bir blmn de yazardr. Lightman, panel yneticisi olarak Amerikan astronomi topluluunun, nmzdeki on yln en yaamsal sorular karsnda nasl tavr aldn ve bu sorunlarn zlebilmesi iin hangi gzlemsel etkinliklere ncelik tandn izleme frsat buldu. Lightman, baka yldzlarn evresinde en iyi gezegen arama yntemleri ve karanlk maddenin gerek doasn kefetmenin en umut verici yollar konusundaki tartmalar dikkatle izledi. Gzlemlerin, ne zaman ak bir biimde galaksilerin oluumunu ve kuasarlarn parlamalarn ortaya kardn anlad. Bu kk kitapta tm bunlar ve hatta daha fazlas, dkmanter biiminde anlatlyor. Yldzlarn Zaman'nda okuyucular, zaman zaman insanlar ve gezegenler, yldzlar ve galaksiler, yldz sistemleri, evrenin balanglar ve sonlar ile ilgili bilmecelerle kar karya geleceklerdir. Alan Lightman, basit, ak ve canl bir anlatmla yazan, olaanst bir aratrmac ve bilim adamdr. Her eyin tesinde, iyi bir yk anlatyor. Bu kitap, ocuklarmn astronomi ve benim yaptklarm konusunda bilmelerini istediim her eyi kapsyor. John N. Bahcall Astrofizik Profesr leri Aratrmalar Enstits, Princeton Astronomi ve Astrofizik

On Yllk Aratrma Komitesi Yneticisi Amerikan Astronomi Dernei Bakan ::::::::::::::::: Yazarn nsz Bu kitabn (ngilizce orijinalinin) ad, Robert Heinlein'in ok uzun dnemli bilimsel projelere adanm olan vakf anlatan bir romanndan alnmtr. Vakf, beklenen sonular en az iki yzyl sonra gerekleebilecek olan projeleri desteklemekle gurur duymaktadr. Bununla birlikte, vakfn en akl almaz giriimlerinin hemen kar etmeye balamas yneticileri dehete drmekte ve canlarn skmaktadr. Heinlein'in hayali vakf gibi Amerika Birleik Devletleri Ulusal Bilimler Akademisi de iki yzyl kadar uzak deilse bile, gelecee ynelik planlar yapmaya almaktadr. nde gelen bilim adamlarnn oluturduu zel bir rgt olan Ulusal Bilimler Akademisi, 1863 ylnda hkmete bilim ve teknoloji konularnda danmanlk hizmeti vermek zere kurulmutur. 1960'tan beri her on yl balangcnda, bir grup bilim adamn Astronomi ve Astrofizik Aratrma Komitesi yeleri olarak atar. Bu komite, Amerikan astronomisinin iinde bulunduu durumu deerlendirerek gelecek on yldaki giriim ncelikleri konularnda nerilerde bulunur. 1990'larn planlarn yapmak zere oluturulan komiteye Princeton'daki leri Aratrmalar Enstits'nden John Bahcall bakanlk etti. Gemite, nerilen projelerin yaklak te ikisi Amerika Birleik Devletleri Kongresi tarafndan finanse edilerek uygulamaya konmutur. Byk projelerde ise bu sre yirmi yl gibi uzun bir zaman alabilmektedir. 1990 Astronomi ve Astrofizik Aratrma Komitesi ve onun hazrlayaca rapor iin temel bilimsel konular ve nerileri kapsayan geni bir zet hazrlamam istendi. Bu kitap, sz edilen zeti temel almaktadr. Astronomi tarih boyunca dnyaya bakmz biimlendirdiinden, astronomiyi insan asndan doru bir perspektife yerletirmek amacyla tarihsel ve kltrel bir altyap

ekledim. Ayn zamanda baz ada bilim adamlar ile ilgili biyografik bilgilerle birlikte bilim adamlarnn kendi szlerine de yer verdim. Yldzlarn Zaman, kendisini bilimle snrlamtr. nerilen programlarn uygulamaya konabilmesi iin, fiyat etiketleri, bteler, zaman izelgeleri, ulusal ncelikler ve kurumsal kontrol gibi baz ek etkilerin de gz nne alnmas gerektii aktr. Bu konularn bazlarndan burada sz etmek istiyorum. Astronomi ile ilgili bilimsel projeler kabaca kategoriye ayrlabilir: Klasik optik teleskoplar gibi 100 milyon dolardan daha ucuza mal olan 'kk' projeler, 100-250 milyon dolar arasnda bir fiyata mal olan 'orta boy' projeler ve 250 milyon dolardan daha pahalya mal olan 'byk' projeler. lk ikisi Hubble Uzay Teleskobu ve Gamma In Uydusu (GRO) olan ve Dnya evresinde dnen uydular, 1-2 milyar dolara mal oluyorlar (neri halindeki AXAF ve SIRTF da bu kategoriye giriyor). Astronomlar, --hatta bugnlerde-- 'byk bilim' ve 'kk bilim'in erdemlerini tartyorlar. Byk bilim, az sayda, greceli olarak pahal fakat stn nitelikli aralarla yaplan aratrmalar, kk bilim ise ok sayda ve ucuz ama dk nitelikli aralarla yaplan aratrmalar nitelendirmek amacyla kullanlyor. Astronomlar ayn zamanda uluslararas ibirliinin yararlar ile birlikte ulusal ve bireysel olanaklarn greceli rollerini de tartyorlar. Uzay uular iin hangi frlatma aralarnn kullanlmas gerektii de astronomlarn tarttklar konular arasnda. 1990'lar iin imdi nerilen bilimsel projelerden bazlar uygulamaya konmayacak. Zamanlamalar da deiebilir. Bu nedenle metne, nerilen aralarn kesin tarihlerini ve btelerini koymadm. Bununla birlikte, kitabn sonuna eklenen bir tabloda, nerilen baz aralarla birlikte yakn gemite grev yapan ve halen yapmakta olan baz aralarn alma tarihleri ve baz kk bilgiler var. Tm astronomi dnyas ve hatta tm dnya, otuz yl planlamadan sonra 1990 Nisannda frlatlan Hubble Uzay Teleskobu'nun odaklama yeteneindeki baarszlkla sarsld. Baarszlkla

ilgili bir aratrma, problemin tasarmdan veya ayrntlardan deil, teleskop aynasnn duyarsz biimlendirilmesinden ve bu biimlendirmenin yanl testlerden gemesinden kaynaklandn ortaya kard. Neyse ki gerekten ac veren bu felaket; gelimi astronomi aralarndaki temel bir eksiklik veya yanlln habercisi deil. Astronominin uzun dnemli ama ve hedefleri deimedi. Yldzlar iin zamanmz olmal. Bu kitabn hazrlanmasnda bilimsel alma arkadalarmdan byk yardm grdm. zellikle John Bahcall, Sallie Baliunas, Charles Beichman, Roger Blandford, Alastair Cameron, Marc Davis, James Elliot, George Field, Fred Gillett, Paul Horowitz, Garth Illingworth, Kenneth Kellerman, Bruce Margon, Brian Marsden, Christopher McKee, David Morrison, Philip Myers, Stephen Myers, Robert Noyes, Jeremiah Ostriker, Stephen Ridgway, Robert Rosner, Vera Rubin, Paul Schechter, David Schramm, Irwin Shapiro, Alar Toomre, Michael Turner, Steven Willner, Sidney Wolff ve Edward Wright'a teekkr borluyum. nerilerinden tr yayncm Michael Millman'a da teekkr ediyorum. Doal olarak kitapta kalm olabilecek tm szck hatalarnn sorumluluunu zerime almam gerekir. Son sz olarak bu kitapta yer alan projelerin greceli vurgulanma derecelerinin Ulusal Bilimler Akademisi'nin nceliklerini yanstmyor olabileceini belirtmeliyim. ::::::::::::::::: Giri Babillilerin eski yaratl efsanesi Enuma Elish'e gre, anne-babamz, bykanne ve bykbabamz, onlarn bykanne ve bykbabalarn izleyerek, soyumuzun sv halindeki ufuktan szan amurdan yaratlan gk tanrs Anu ve yer tanrs Nudimmut'a kadar dayandn bulabiliriz. Ondan nce yalnzca sv biiminde bir karmaa vard. ada astronomlar, vcutlarmz oluturan atomlarn ufkun telerinden geldiine, yldzlarn iindeki nkleer tepkimeler srasnda olutuktan

sonra uzaya pskrtlp gezegenleri, topra ve organik moleklleri oluturduuna inanyorlar. nsanln kkenini inceleyen bu yeni bak as, kanlmaz olarak yldzlarn, galaksilerin, ve hatta evrenin yaam yklerinin bilinmesini gerektiriyor. Gemite yaayan astronomlar, daha ok kalc olduunu dndkleri evrendeki yldzlarn haritalarnn karlmasyla ilgilenmiken, gnmzn astronomlar evrimi ve deiimi inceliyorlar. Astronomi, tarih boyunca Dnya'ya bak amz biimlendirmitir. Mevsimler ve gk cisimlerinin hareketleri, doadaki dzenliliin ilk rnekleriydiler. Bu nedenle astronomi, en nce gelien bilim olmutur. Eski zamanlarda Ege havzasnda gelitirilen usturlab, nceleri bir zaman lme arac olarak kullanlm, daha sonra insann alglamas dnda bir gerek olduu kabul edilen zaman lmek zere baka saatlerin gelitirilmesine yol amtr. lk olarak perspektifi inceleyen Albrecht Drer ve dier sanatlar tarafndan kullanlan 'grn ve pencere' kavram, yldzlarn yerlerini bulmak iin kullanlan ahap astronomi aralarndan esinlenilerek yaratlmtr. Onaltnc yzylda, Nicholas Copernicus'un ne srd Gne merkezli gezegen sistemi, Dnya'y sahip olduu ayrcalkl konumdan kararak, o zamana kadar inanlan 'evrenin insanolu iin yaratld' dncesini sorgulamaya amtr. Gezegen yrngelerinin sabrla incelenmesi sonucu ortaya kan Isaac Newton'un ktle ekim yasas, doaya ilikin ilk modern teori olup, sonradan gelitirilen daha pek ok teori iin esin kayna olmutur. Edwin Hubble'n 1929'da kefettii evrenin genilemesi, evrenin deimedii yolundaki Aristoteles inancn ykmtr. Darwin'in geen yzyldaki almalarnn gksel bir yanks olan astronomideki bulgular, uzaydaki evrimsel sreler konusunda, akllarda birok soru iareti yaratmtr. Vens yzeyinde etkin volkanlar bulduk. Gne sistemimizi oluturan ilkel maddenin milyarlarca yl boyunca kuyruklu yldzlarda, bozulmadan gnmze kadar saklandn farkettik. Hala olutuklar gaz ve toz bulutlarnn iine gml bulunan,

oluum halindeki yldzlara tanklk ettik. Nkleer yaktlarn bitirdikten sonra kendi arlklar altnda ken yldzlarn patlamalarn grdk. Yldzlardan artakalan maddelerde yaam iin vazgeilmez olan karbon ve oksijen gibi elementler bulduk. Galaksilerin merkezlerinden darya doru hemen hemen k hzyla pskrtlen dev gaz stunlar kefettik. Evrimlerinin deiik aamalarndaki galaksilerdeki renk ve ma gc deiikliklerini gzledik. Galaksilerin, bir zamanlar inanld gibi uzayda dzgn bir biimde deil, kkenleri henz aklanamayan zincirler ve dev kmeler biiminde daldn rendik. Son olarak biriktirdiimiz kantlardan, evrenin yaklak 10 milyar yl nce olaanst bir madde skmas ile baladn ne sryoruz. Evren nasl var oldu? zelliklerini belirleyen ey nedir? Sonsuza kadar genilemesini srdrecek mi yoksa bir zaman sonra yeniden bzlmeye mi balayacaktr? Yalnzca yz yl nce bylesi sorularn bilimin ilgi alan dnda olduu dnlyordu. Bugn ise ayn sorular bilimin neredeyse ekirdeinde yer alyorlar. imdi, evrendeki her eyin deitiini biliyoruz. Yeni bulgularn ounu teknolojideki gelimelere borluyuz. 1930'larda gelitirilen yeni iletiim aralar, uzaydan gelen radyo dalgalarnn alglanabilmesine yol at. Daha nceki binlerce yl boyunca, grnr k, insanolunun Dnya'y inceleyebilmesinin tek yoluydu. 1940'lardan gnmze kadar bir dizi roket ve uydu, uzaydan gelen kzltesi, mortesi nmlar ve X-nlar saptadlar. Radyo dalgalar gibi insan gznn duyarl olmad bylesi nmlar, gk cisimlerinin, tmyle yeni zelliklerini ortaya kard, hatta o zamana kadar bilinmeyen gk cisimlerinin bulunmasn salad. Elektronik k detektrleri fotoraf plaklarnn yerini alarak, gk cisimlerinin grntlerinin, fotoraf plaklarnn gerektirdiinden yz kat daha ksa srede alnarak kaydedilmesine ve bu grntlerin bilgisayarla ilenebilmesine olanak salad. Yksek hzl bilgisayarlar, her biri bir elektronu, yldz ya da galaksiyi temsil eden ve birbirleriyle etkileen milyonlarca paracn yer ald simlasyonlara olanak salayarak, teorik

astronomide tam bir devrime yol at. u anda birbirlerine elektronik olarak bal olan bir dizi radyo teleskop, tek bir dev gz gibi alarak veri toplayabiliyor. 1960'larda, ben lisedeyken, bir kafesin iinde oturan ya da bir platform zerinde ayakta duran astronomlar, teleskobu gzle ynlendirirlerdi. imdi ise ynlendirme, elektronik olarak yaplyor. 1960'larda astronomlar, verilerini, teleskobun arkasna balanan bir fotoraf makinesi araclyla kaynaklarn fotoraflarn ekerek elde ediyorlard. Bugn hibir byk teleskobun civarnda fotoraf plaklarna rastlayamazsnz. Yldzlardan ve galaksilerden gelen zayf k, CCD ad verilen, gelimi fotoelektrik hcrelerce kaydedilerek, bilgisayar ortamnda depolanyor. 1960'larda bildiim tm astronomlar grnr kla --insan gznn grd k-- alrlard. O zamanlar 'gzlem seans' kavram vard. Bir grup astronom toplanarak, yanlarna bir ka gn yetecek kadar sandvi ve baka yiyeceklerle bulutlu gecelerde okumak zere gzel kitaplar alr, bir yerlerdeki bir da bana gider ve teleskobun bana geerek ilk admda yldzlarla dolu gkyznn keyfini karrlard. Bugnlerde ise byk 'X-nlar' ve 'kzltesi' astronom gruplar var. Gzlem seanslar ise genellikle uzaktan kumanda ile ynlendiriliyor. Son zamanlarda Einstein X-n uydusunun ald verilerle alan bir arkadam, birok kuasarn incelendii bir aratrmay tamamlad. Bu almann neye benzediini sorduumda, tm vaktini bir bilgisayar ekran banda geirdiini, tulara basp manyetik banda kaydedilmi olan saysallatrlm kuasar grntleri karsnda uzun uzun dndn syledi. stelik bu bilgiler uydudan yeryzne gnderildikten sonra iki bilgisayar tarafndan daha ilenmiti. Kuasar X-nlarnda 'grm olan' uydunun son 10 yldr almyor olmas nemli deildi. Saysallatrlm veriler saklanabiliyordu. 1990'larda astronomideki keifler, henz planlama aamasnda olan yeni ve allmadk teknolojiyi ve aralar kullanmann avantajlarna da sahip olacaklar. Bununla birlikte, gelecee hazrlanrken kesinliin yansra esneklik de

gereklidir. Elimizden geldii kadar iyi teoriler ne srp ngrlerde bulunacaz, ama eer gemi, iyi bir rehber ise, nmzdeki yllarn getirecei baz keifler bizi gene de hazrlksz yakalayacaktr. Astronomide her ynmz deimeye hazr cephelerce kuatlmtr. ::::::::::::::::: Gne Sistemimiz ve Dier Gezegenlerin Aratrlmas Gne Sistemimizin Oluumu ve Evrimi 'Planet' szc Yunanca'da 'hareket eden', 'gezen' anlamna gelir. Trke'de biz de ayn kavrama gezegen adn veriyoruz. Sabit yldzlara gre geceden geceye yer deitirmelerinden dolay bu ad alan gk cisimlerinin antik alarda bilinenleri be taneydi: Merkr, Vens, Mars, Jpiter ve Satrn. Aristoteles'e gre gezegenler ilahi ve lmsz cisimlerdi; Demokritus ise onlarn rastgele atom kmelenmeleri olduunu dnyordu. Gezegenlerin Dnya ile akrabal 1610 ylnda Galileo'nun yapt ilk teleskopla Jpiter'in uydularn gzlediinde ortaya kt. Urans 1781'de teleskopla rastgele bir gzlem srasnda bulundu. Urans'n yrnge hareketlerini temel alan bir dizi hesaplamalar sonucu varl nce teorik olarak ngrlen Neptn 1846'da; Plton da 1930'da gzlendi. Bir cisme gezegen denilebilmesi iin ktlesinin Gne'imizin ktlesinin yaklak onda birinden kk olmas gerekir. Daha byk ktleli cisimler merkezlerindeki nkleer yakt ateleyebilecek kadar scak olacaklarndan kendi enerjilerini retir ve yldz olurlar. Bu ktle snrlarnn iinde gezegenlerin boyutlar ve kimyasal bileimleri birbirinden olduka farkldr. Gne sistemimizdeki en byk gezegen olan Jpiter'in ktlesi, Dnya'nn ktlesinin 320 kat olup yaps hemen tmyle hidrojen ve helyumdan oluur. En kk gezegen olan Plton'un ktlesi ise Dnya'nn ktlesinden 400 kat kktr. Dnya'nn ktlesi 6 trilyon trilyon kilogram (Gne'in ktlesinden 300000 kat kk), ap yaklak 8000 mil ve younluu 5 gram//santimetrekptr (suyun younluunun be kat). Dnya'nn Gne'ten uzakl yaklak 150 milyon kilometre kadardr. Ortalama olarak en uzak gezegen

olan Plton'un uzakl ise bunun krk kat civarndadr. Gne sistemimizin gezegenleri iki gruba ayrlr: 'Yerkre benzeri' gezegenler olan Merkr, Vens, Dnya ve Mars, ile 'Jpiter benzeri' gezegenler olan Jpiter, Satrn, Urans ve Neptn. Gne'e daha yakn olan Yerkre benzeri gezegenler daha kk ve daha youn olup kayalk ve metalik maddelerden olumulardr. Jpiter benzeri gezegenler ise Gne'e daha uzak ve daha dk younlua sahiptir; yaplarnda Gne'in yapsnda da en bol element olan hidrojen baskndr. Minik gezegen Plton bazen Dnya benzeri gezegen olarak snflandrlr. Onsekizinci yzylda Alman felsefeci mmanuel Kant, Gne ve gezegen sistemimizin dnmekte olan byk bir gaz ve toz bulutunun younlamasyla olutuunu ileri srd. Bulut varsaym denen bu sav bugn hala kabul grmektedir. lkel gaz bulutu, kendi ekim etkisi altnda yava yava ker. En youn olan merkezi ksmlar Gne'i oluturur. D ksmlar ktle ekim kuvveti nedeniyle dnme ekseni boyunca kmeye devam eder, ama dar doru etki eden merkezcil kuvvetler nedeniyle de dorudan Gne'in zerine demez. Bu iki zt kuvvetin etkisinde kalan madde, Gne evresinde adna 'ilkel gezegen diski' denilen yass bir disk oluturur. lkel gezegen diskinin Gne'e yakn ksmlar daha scaktr. Bu nedenle hidrojen gibi baz uucu gazlar i blgelerde 'buz' biiminde younlaamaz. Ama kaya ve metaller Gne yaknlarndaki yksek scaklklarda bile younlaabilirler. Byle varsaymlar i ve d gezegenlerin yaplar arasndaki kimyasal bileim farkn ksmen aklyor. Son otuz yldr teorik gkbilimciler bilgisayar simlasyonlar yardmyla nasl olup da ilkel gezegen diskindeki gaz ve paracklarn gezegenlere ve uydularna dntn aratryorlar. 1983 ylnda, Yerkre evresinde yrngede dnmekte olan Uluslararas Kzltesi Uydusu (IRAS) baka yldzlarn evresinde de parack diskleri olduuna ilikin ipular bulduunda, bulut varsaymna gzlemsel bir destek de salanm oldu. Gnmze dek hemen hemen yakn yldzlarn drtte birinin evresinde gezegen oluumundan artakalanlar diye nitelendirebileceimiz bu parack disklerinden bulundu. 1980'lerde de kozmik

radyo dalgalarna duyarl ve egdml alan teleskoplar, gen yldzlarn evresinde ilkel gezegen diskleri kefetti. Geriye birok soru kalyor. Yrngedeki paracklarn doas nedir? Bu paracklar gezegen oluumunda ne gibi bir rol oynuyorlar? Tam olarak bir ilkel gezegen diskinden gezegenler nasl oluuyor ve evrende bu olayn skl nedir? Yirminci yzyla kadar ksmen Aristoteles'ten miras kalan Bat dncesinin en nemli dayanaklarndan biri duraan evren kavramyd. rnein ondokuzuncu yzylda ngiliz jeologu Charles Lyell, gemite de yerkrenin bugn olduu kadar dzgn ve yalanmaz olduunu ileri srmt. Bununla birlikte kantlar tersini dorulad. 1830'larn banda Cape Verde adalarna yapt yolculuk srasnda Charles Lyell, derindeki kayalarn kristal yapl ve volkanik, yzeydeki kayalarn ise kire tandan olduunu farketti. ist ve kire ta keltileri zamanla birikiyor gibi gzkyordu. Bitkilerin ve hayvanlarn fosillemi kalntlar artk grnmeyen bir dnyann kant gibiydiler. lk olarak ondokuzuncu yzyln balarnda Alfred Wegener tarafndan ileri srld gibi, zamanla ktalarn srklenip ayrld gsterildi. Ve ondokuzuncu yzyln ortalarnda ngiliz fiziki William Thomson'n almalar ile Dnya'y stan Gne'in s kaynann sonsuz olmadn anladk. Yirminci yzyln balarndan itibaren Dnya'nn evrim geirmedii tezi pe atld. Bu yzyln balarnda kayalardaki uranyum ve kurun oranlarn kullanan kimyaclar, Dnya'nn yan birka milyar yl olarak saptadlar. Bugn kabul edilen deer 4.5 milyar yldr. Drtbuuk milyar yl nce Gne'in evresinde dnen parack ve gazlardan Yerkre olutu. Acaba drtbuuk milyar yl nce gezegenimizin ilkel okyanuslar ve atmosferinde, ilk canllarn dokularndaki amino asit ve proteinleri oluturan hangi molekller vard? Hayatn kayna neydi? Daha genel olarak, oluumu srasnda Gne sistemimizin ilkel kimyasal bileimi neydi? Bu sorularn yantn yalnzca topra kazarak bulamayz. Gne tarafndan stlan ve kendi arlklar altnda skan gezegen ve uydular eriyip

yeniden donarak doum kaytlarn bulanklatrmlardr. Dier yandan vakitlerinin ounu Gne'ten uzak geiren kuyruklu yldzlarn arlklar da azdr. te bu nedenle Dnya'mzn ilkel halini anlamak iin kuyruklu yldzlara bakmak gerekir. 1980'lerde Halley kuyruklu yldzna gnderilen uzay aralar ile Gne sisteminin ilkel kimyasal bileimi konusunda ayrntl bulgular elde edildi. Astronomlar zellikle Halley'de bulunan karbonun nceden inanld gibi metan ve karbon monoksit gibi basit biimlerde olmayp, byk karmak molekl topaklar biiminde olduunu buldular. Hala oksijen, hidrojen, karbon, kkrt ve azotun ilkel biimleri, zellikle biyolojik nemi olan molekl biimleri konusunda renilecek ok ey var. 1990'lar iin nerilen yeni astronomi uydular kuyruklu yldzlar konusundaki bilgilerimizi derinletirecektir. CRAF (Comet Rendezvous Asteroid Flyby-Kuyrukluyldz Asteroid Buluma Gzlemcisi) kuyruklu yldzlar yakndan incelemek zere planlanan ilk uydu olacaktr. Bu konuda yeryznde MMA (Millimeter Array-Milimetre Dalgaboyu Gzlemcisi), Yerkre evresinde yrngede ise SIRTF (Space Infrared Telescope Facility-Uzay Kzltesi Teleskobu) grev yapacaktr. Bu aralar ve dierleri Jpiter uzaklna kadar olan kuyruklu yldzlarn boyut ve yaplarn saptayabileceklerdir. MMA radyo dalgalarn SIRTF ise; kzltesi nmn alglayacaktr. Grnr k yayamayacak kadar souk olan bu kuyruklu yldz moleklleri gene de titreim ve dnmelerini srdrecek lde enerjiktirler. Molekl titreimleri kzltesi nm, dnme hareketleri ise radyo dalgalarn retir. Her ne kadar bu iki nm tr de insan gzyle alglanamayacak kadar uzun dalgaboyuna sahiplerse de gene de kendi ilerinde bir renk skalalar vardr. Her molekl tr de varln yayd radyo dalgalarnn ve kzltesi nmn zel tayfnda gsterir. Aslnda, kimi modern gzlem aralar, insan gznn grmedii nm trlerini alglayabilir. Ik ad verdiimiz gzle grlen nm 'elektromanyetik tayf'n kk bir blmn oluturur.

Kzltesi nmn dalgaboyu grnr ktan daha uzundur, radyo dalgalarnn dalgaboyu ise daha da uzundur. Tayfn dier ucunda, tmnn dalgaboylar grnr ktan daha ksa olan mortesi nm, X-nlar ve gamma nlar yer alr. Her ne kadar sz edilen bu eitli nm trleri deiik adlar almakta iseler de, tm benzer enerji biimleri olup farkl olan yalnzca dalgaboylardr. Elektromanyetik tayfn grnr k blgesinde deiik dalgaboylar farkl renklere karlk gelir. Grnr kta en ksa dalgaboylu renk mavi, en uzun dalgaboylu renk ise krmzdr. Nasl grnr k bir prizma yardmyla bileen renklerine ayrlabiliyorsa, X-nlar veya kzltesi nm da bileen dalgaboylarna ayrlabilirler. Gelen nmn her dalgaboyundaki enerji miktar, bu nm reten atom ya da molekl trlerinin parmak izi gibidir. ekil 1- Gamma nlarnn, X-nlarnn, mortesinin, grnr n, kzltesinin ve radyo dalgalarnn dalgaboyu aralklarn gsteren elektromanyetik tayf. Bu ok byk dalgaboyu araln gsterebilmek iin saa doru gidildike onla arplan bir birim skalas kullanlmtr. ekilde ayn zamanda bu alt eit nm yayan atom ve molekl rnekleri de gsterilmitir. Ne yazk ki yalnzca radyo dalgalar ve grnr k Yerkre'mizin atmosferinden sourulmadan geebilirler. Elektromanyetik nmn dalgaboyu aral gamma nlar iin 0.000000001 cm'den balayp radyo dalgalarnn dalgaboyu olan 0.03 cm'ye kadar uzanr. Bu ok byk aralktaki saylar kolayca ifade edebilmek iin bilim adamlar bilimsel gsterim ad verilen bir tr ksaltma kullanrlar. rnein 0.000000001 says 10 zeri eksi 9 biiminde yazlabilir. 'eksi 9' says 1'den nce dokuz tane sfr olduunu gsterir (Ondalk noktann solundaki sfr da sayya dahildir). Benzer biimde 0.001 says da 10 zeri eksi 3 biiminde yazlabilir. Bilimsel gsterim ayn zamanda ssn nndeki eksi iareti kaldrlarak birden byk saylar gstermek iin de kullanlabilir. rnein 10000, 10 zeri 4 biiminde yazlabilir. Buradaki 4 says 1'den sonra drt tane sfr bulunduunu gsterir.

Galaksimizi ve galaksi dn inceleyen astronomlar teorilerini tmyle, ok uzaklardan gelen ok snk a dayandrmak zorundadrlar. Ama gezegenleri inceleyen astronomlar inceledikleri yerlere gidebilirler. Son otuz ylda Mariner, Pioneer, Viking ve Voyager uzay aralar ou gezegenlere 15.000 km. kadar yaklaarak Dnya'ya, Satrn'n halkalar Mars'n topra, Urans'n evresindeki yeni uydular Jpiter, Satrn ve Vens'n atmosferleri, Urans evresindeki manyetik alan ve Jpiterin bir uydusunun zerindeki aktif volkanlar konusunda artc bilgiler gnderdi. Bu uydulardan elde edilen bulgularn hem temel bilimler hem de zerinde yaadmz gezegenin anlalmasna ynelik birok sonular olmutur. rnein Gne sistemindeki gezgenlerin atmosferlerinin incelenmesi, kendi gezegenimizdeki insan yaps deiikliklerin nlenmesinde bize yardmc olabilir. Vens'n atmosferi hemen tmyle karbondioksitten olumutur. Bu gaz Gne nlarnn atmosfere girmesine izin verir ama dar kamasna izin vermez. Dolaysyla, gezegenin evresini saran dev bir battaniye gibi davranr. Sonu olarak gezegenin yzeyi drtyz dereceye kadar snr. Bu olaya 'sera etkisi' denir. Bir zamanlar Vens de Dnya benzeri (ounlukla oksijen ve azottan oluan) bir atmosfere sahip olmu olabilir. O zamanlar atmosferdeki scaklk byk olaslkla olduka dkt. Vens imdiki durumuna nasl geldi? Uzay aralarndan alnan bilgiler ve yeryznden yaplan gzlemler bu soruyu yantlamamza yardmc olabilir. 1970'lerin ikinci yarsnda Viking uzay arac hayat olup olmadn aratrmak zere Mars yzeyine indi. Gne sistemindeki tm gezegenler iinde Dnya'dakine en ok benzeyen koullar Mars'ta olduu iin bilim adamlar orada hayat olabileceini dnyorlard. ekil 2- Vens yzeyindeki kraterlerin Magellan uzay aracndan radar yardmyla ekilmi fotoraflar. Grlen kraterlerin boyutlar 40-50 kilometre arasndadr. Resimde volkanik kkenli kubbecikler de grlyor. Robotlar Mars topran toplayp, yaayan mikro organizma olup olmadn aratrdlar. Hibir

ey bulunamad. 1979'da Voyager uzay arac beklenmedik bir ekilde Jpiter'in uydularndan biri olan o zerinde aktif volkanlarn varln saptad. Aslnda o volkanik olarak Gne sistemindeki en aktif uydudur. Volkanik patlamalar ylesine sk ve yaygndr ki Gne sisteminin tarihi boyunca o'nun yzeyi birok kez kkrtl lavlarla kaplanm olmaldr. Volkanlarn dikkatlice izlenmesi uydunun iinden dna doru s ak miktarnn saptanmasna olanak verdi. Bu enerji nereden geliyor? o'nun iindeki radyoaktivite yeterli gibi grnmyor. Bunun yerine astronomlar volkanik enerjinin kaynann Jpiter'in ve dier uydularnn o zerindeki ekimsel etkilerinden kaynaklanan gelgit srtnmesi olduunu ileri sryorlar. o'nun yayd kzltesi nm ve radyo dalgalarnn ayrntl incelenmesinden volkanik maddenin gerek doasnn anlalabilecei sanlyor. u anda iki uydu, Magellan ve Galileo, Gne sistemi iinde yollarna devam ediyorlar. Magellan uydusu Vens'e Austos 1990'da ulat. Kaln atmosfer katmanlarn ve bulutlar delmek iin radar kullanan uydu, gezegenin bir haritasn hazrlad. Birok krater, hala lav pskrten volkanlar, birbirinden kilometrelerce uzak ve paralel parlak krk izgilerin bulunduu blgeleri gren bilim adamlar ok ardlar. Bu kuvvetli jeolojik aktivitenin kayna halen bilinmiyor. Galileo'nun Jpiter'e 1995'de ulamas bekleniyor. (Galileo, 1995 Austos'unda Jpiter'e ulat.) Gezegenleri inceleyen astronomlar Gne sistemini kefetmek iin hibir ekilde uydulara bal deiller. rnein, 1977'de zel olarak hazrlanm bir uaa yerletirilmi olan bir teleskopla o zamanlar Cornell niversitesi'nde alan James Elliot ve ekibi Urans'n evresindeki halkalar kefettiler. Bir yl sonra, Birleik Devletler Naval Observatory'den James Christy, Plton'un bir uydusunu kefetti. Bu uyduya, llerin ruhlarn Plton tarafndan yarglanmak zere yeralt dnyasndaki nehirde kardan karya geiren, mitolojik denizci olan Charon'un ad verildi. Charon'un yrngesinin dikkatlice gzlenmesinin sonucu ilk kez Plton'un ktlesi ve ap lld: Dnya'nn ktlesinin 1//400' ve Dnya'nn apnn 1//4' .

Dnya'nn younluunun ancak 1//7'si kadar olan dk younluundan dolay astronomlar Plton'un yapsnn Dnya benzeri kayalardan deil, kat metandan olutuuna inanyorlar. Gelecekte Uzak-Kzltesi Astronomisi Stratosfer Uydusu'nun (Stratospheric Observatory for Far-Infrared Astronomy-SOFIA) hem Plton'nun hem de dier gezegenlerin atmosferleri ve yzey yaplar hakknda belirleyici bilgiler verecei dnlyor. SOFIA bir uakla yeryznden 15 kilometre yksee karlacak. SOFIA'nn k toplama yzeyi byk aynalar ve dier aralar, gelen oldua byk bir duyarllkla bileen dalga boylarna ayracak. SOFIA'nn grevlerinden bir tanesi de Mars'taki minerallerin trlerini ve yerlerini belirleyerek gezegenin jeolojik tarihini aydnlatmak. Acaba Gnein deien etkinlik dzeyi gezegenimizi nasl etkiledi? Teorik hesaplamalara baklacak olursa birka milyar yl nce Gne imdikinden %25 daha snkt. Acaba bunun sonucu olarak Dnya'nn scakl da daha m dkt? Yoksa o zamanlar daha mat olan Dnya'nn atmosferi, Gnein scakln daha iyi tutarak bu dk scakl karlyor muydu? Gne'in, oluumu srasnda yzey tabakalarn darya pskrterek Gne sistemi iinde her yne doru kuvvetli bir tr rzgar oluturduu konusunda kantlarmz var. Acaba bu kuvvetli 'Gne rzgar' gezegenler arasndaki tozu sprm ve Dnya'nn ilkel atmosferinin yapsn deitirmi olabilir mi? klim nasl etkilenmi olabilir? Bu sorularn yantlarnn ok az biliniyor. Son yllarda bilim adamlar iklimin, Dnya'ya arpan kuyruklu yldzlarn bombardman sonucu atmosfere karan ve Gne nlarn engelleyen toz bulutlar tarafndan da deitirilmi olabileceini ileri sryorlar. Eski olaylara yeni gzlklerle baknca deiik eyler grnyor. Bunun en iyi rnei Jpiter'in Byk Krmz Lekesi. yz yl nce ilk gzlendiinde Byk Krmz Leke 32.000 kilometre apnda --ki bu gezegenin apnn bete biridir-- krmzms bir elipsti. Yzyllar boyunca astronomlar Byk Krmz Lekenin gezegenin yzeyindeki sabit bir ekil olduunu dndler. Bununla birlikte son

yllarda Lekenin Jpiter'in atmosferinde olduu anlald. Srekli hareket halinde olan bu Leke alt gnde bir kendi evresinde saat ynnn tersine bir tur atyor. 1978'de Voyager'n gnderdii yakn plan fotoraflar daha da fazla bilgiyi gn na kard. Leke, hzla dnen gazlar ve svlardan oluan siklonun bir parasdr. Bu alkantnn ortasnda Leke yapsn yzyllar boyu nasl korumu olabilir? Yant, Berkeley'deki Kaliforniya niversitesi'nde yeni bir bilim dal olan nonlineer dinamik ya da 'kaos' teorisi zerine aratrmalar yapan teorisyen Philip Marcus'tan geldi. Her ne kadar dzensiz olaylara ilikin tm kavramlar henz tam akla kavumadysa da, teori karmaann ortasnda mucizevi bir biimde kararllk adalarnn bulunabileceini gsteriyor. Byk Krmz Leke ite byle bir yerdir. Philip Marcus, Kaliforniya Teknoloji Enstits'deki rencilii srasnda kuvvetli bir teorik fizik eitimi ald. Doktorasn da Princeton'da yapt. Marcus'un doktora tezi daha ok yldzlarn d katmanlarnda bulunmas beklenen alkantl akkanlarn davranyla ilgiliydi. Bu tr svlarn teorisi son derece karmak olduundan, Marcus ne olup bittiini tam olarak anlamasna yardm edecek basitletirilmi bir bilgisayar alkant simlasyonu program gelitirdi. Ayn zamanda elde ettii sonular alkantl akkanlarla ilgilenen baka bilim adamlarnn deney sonular ile karlatrmaya balad. Aslnda bu deneylerin gerekletii koullar yldzlardaki koullardan ok farkldr. 1970'lerin ortalarnda Marcus doktora tezini hazrlarken iki ey oldu. Birincisi, uzun yllar ok kk bir bilim adamlar topluluunun tekelinde kalan ve marjinal olduu dnlen kaos teorisi bilim gndeminde ilk sralara ykseldi. Kaos teorisinin ana zelliklerinden biri, doadaki gerek sistemlerin bilim adamlarnn kulland basitletirilmi, 'lineer' denklemlerden ok daha karmak olmasdr. rnein; 'non lineer' etkiler gz nne alndnda fiziksel bir sistemin balang koullarndaki kk deimeler, genelde gzlendii gibi, bu sistemlerin davranlarnda byk deiikliklere yol aabilir. Marcus bilgisayarla non lineer denklemleri zd. kinci gelime, Voyager ve onun ektii Jpiter fotoraflaryd. Marcus Jpiter'in Byk Krmz Leke'sini

incelemek zere bir bilgisayar program hazrlad. ok gemeden gelimi bilgisayar programlar yardmyla hzla dnen gaz bulutlar iinde hi kaybolmayan lekeleriyle birlikte hayali gezegen atmosferlerinin renkli simlasyonlarn hazrlamaya balad. Hala balang aamalarnda olmasna karn kaos teorisinin fizikten astronomiye ve biyolojiye kadar birok bilim dalna nemli birletirici katklar oldu. Astronomi ile ilgili olarak ok uzun zamandan beri sorulan bir soru da udur: Gezegenlerin birbirleri zerindeki srekli deien etkileri gz nne alndnda Gne sistemi sonsuza kadar dalmadan varolabilecek midir? Onyedinci yzylda ekim teorisi nedeniyle bu problemi inceleyen Isaac Newton arasra 'tanrsal dzeltmeler' olmad srece gezegen yrngelerindeki 'dzensizliklerin' gittike daha fazla birikeceini inanyordu. Bir yzyl sonra Fransz matematiki ve fizikisi Pierre-Simon Laplace uzun matematiksel hesaplamalar sonucu byk bir zevkle, tanrsal bir yardm olmadan da gezegen sisteminin kendisini dengede tutabileceini iddia etti. Bu yzyln son on ylnda yeni matematiksel analiz yntemleri ve zel olarak tasarlanm bilgisayarlar yardmyla da bu g sorunun yantlanmasna alld. Her ne kadar net yant henz bilinmiyorsa da Massachusetts Teknoloji Enstits'nden Jack Wisdom ve dierleri teorik hesaplamalar sonucunda Gne sistemindeki kk gezegen ve uydularn ara sra rastgele hareketler yapabileceini, bazen bir sre dengeli ve dzgn hareket ettikten sonra tekrar dzensiz hareketlerine dnebileceklerini gsterdiler. Teorik astronomlarn urat bir baka bilmece olan gezegen evresinde bulunan halkalardaki ktle ekim kuvveti, egzotik deilse bile yaamsal bir rol oynar. Gezegen evresinde yrngede bulunan kk paracklardan oluan Satrn'n gzel halkalar onyedinci yzyldan beri byk bir hayranlkla izlenmektedir. 1970'lerin sonunda, Urans evresinde de halkalar kefedildiinde bu halkalarn dar olduu ve gezegenden belli uzaklklarda yer aldklar bulundu. Neden? 1980'de Kaliforniya Teknoloji Enstits'nden Peter Goldreich ve Toronto niversitesi'nden Scott Tremaine, Urans evresinde varlklar daha nce

bilinmeyen birok uydu bulunduunu ne srdler. Teorik olarak bu yeni uydular 'obanlar' gibi davranarak ktle ekim kuvvetleri yardmyla yrngede bulunan paracklar belli blgelere toplayabilirlerdi. Daha sonralar Urans'e yaklaan Voyager uzay arac teorik olarak sz edilen bu uydulardan bazlarn gerekten buldu. Uydularn hem kabaca ktleleri hem de bulunmalar gereken yerler doru hesaplanmt (Aslnda teori, uzay arac Satrn yaknndan geerken yeni bir halka ve bu halkann her iki yannda 'oban' uydular kefettiinde beklenmedik bir biimde dorulanmt). 1990'larda gezegen halkalar teorilerimiz Neptn'n halkalar tarafndan snanacak. u anda elimizde bu halkalar konusunda ok veri yok, olanlar da tmyle aklanamyor. ekil 3- Voyager uzay aracndan ekilmi olan Satrn'n halkalarnn fotoraf. Farkl tonlar, farkl madde bileimlerini gsteriyor. James Elliot Hakknda Bilgi James Elliot, 17 Haziran 1943'te Columbus, Ohio'da dodu. 1965 ylnda Massachusetts Teknoloji Enstits'nden fizik diplomas aldktan sonra, 1972 ylnda da Harvard'da astronomi dalnda doktorasn bitiren Elliot, Cornell'de doktora sonras almas yapt. 1978 ylnda gezegen astronomisi profesr ve George R. Wallace Astrofizik Gzlemevi direktr olarak M.I.T.'ye geri dnd. Elliot'un aratrmalarndaki temel ilgi alan, d gezegenlerin halkalarn ue atmosferlerini incelemektir. Bu gezegenler bir yldzn nnden geerken yldzn ndaki deiimleri dikkatle gzleyen Elliot, gezegenin atmosferi konusunda olduka nemli bilgiler elde eder. Elliot ve arkadalar, 1977 ylnda Urans'n halkalarn ve 1983 ylnda da Plton'un bir atmosferi olduunu bulmulardr. Elliot yle diyor: "Gezegenlere gnderilen uzay aralar, gezegenler hakknda ok ayrntl bilgiler salad. Ama gene de Gne sistemi hakkndaki pek ok kritik sorunun yant, Yeryznden ya da Yerkre evresindeki yrngelerinden gzlem yapan teleskoplarla bulunabilir. Acaba Gne evresinde dnen bilmediimiz cisimler, hatta Plton'un yrngesinin dnda baka gezegen var m? Baka yldzlarn evresinde gezegenler olabilir mi? Eer varsa, bu gezegenlerde yaam izleri bulabilir miyiz? Acaba asteroidler, kuyruklu yldzlar ve halka sistemleri nasl olutu ve evrim geirdi? Gezegenlerde

iklim deiikliklerine sebep olan ey nedir? 1990'larn yeni teleskop ve detektrleri, bu sorular yantlamamza yardm edeceklerdir." Baka Gezegenlerin Aratrlmas Onaltnc yzyln sonlarnda talyan felsefeci Giordano Bruno, uzayda sonsuz sayda gezegen sistemi bulunduu ve bu sistemlerin her birinde ok eitli canllarn yaad fikrini tartmaya at. Bu ve dier fikirleri nedeniyle Bruno bir kaza balanp yaklarak ldrld. Ama soru hala yayor: Acaba evrende baka gezegen sistemleri var m? lk olarak 1980'lerde baka yldzlarn evresinde madde diskleri bulunduu yolunda kantlar elde edildi. Ne yazk ki bu gzlemler son derece zor olduundan kantlar da ok snrl kald. Bugne kadar Gne'imizden baka bir yldzn evresinde herhangi bir gezegen olup olmad konusunda kesin bir bulgu elde edilemedi. Bununla birlikte 1990'larda uzaya gnderilecek yeni aralar, eer varsa dier gezegen sistemlerini bulabilecek. Uzak gezegenlerin dorudan saptanmas hi de kolay deildir. Gne sistemimizdeki gezegenler geceleyin Gne grlmedii iin ondan aldklar yanstmalar nedeniyle kolayca grlrler. te yandan Dnya'dan dier Gne sistemlerine bakldnda merkezi yldz hibir koulda gizli kalmaz. Nasl bir projektrn yaknnda bulunan ate bceinin n grnmez hale getirirse, merkezdeki yldzn kuvvetli da gezegenlerinkini bastrarak onlar gizler. Buna ek olarak ok byk uzaklklardan yldz ve evresindeki gezegen birbirlerine o kadar yakn grnrler ki ayrdedilmeleri hemen hemen olanakszdr. Neyse ki gezegenleri bulmann baka yollar da var. Jpiter boyutlarnda ve daha byk olan gezegenlerin kendileri de nm yayarlar. Kzltesi dalga boylarnda yaylan bu nmn kayna, gezegenlerin ok yava gerekleen bzlmeleri ve ekimsel enerjinin serbest kalmasdr. Yldzlar ise enerjilerinin ok kk bir blmn kzltesi nm olarak yayarlar. Dolaysyla bu dalgaboylarnda gezegenleri yaknlarndaki yldzlardan ayrdetmek daha kolaydr.

ekil 4- Dnya'dan yaklak altm k yl uzakta olan Beta Pictoris yldznn grnr kla ekilmi bir fotoraf. Merkezdeki ikin blge euresindeki disk, yldz evresinde yrngede dnmekte olan kat maddeden olumutur. Henz biimlenmekte olan bir gezegen sistemine benzemektedir. Disk, kuvvetli kzltesi nm yaymaktadr. Fotoraf zerine izilmi olan iki ember, neri halindeki SIRTF ve SOFIA aralaryla elde edilebilecek asal zmleme ya da 'n demeti boyutlar'n gsteriyor. Bu aralarla diskin ok daha ayrntl grntlerini elde etmek mmkn olacak. nerilen Kzltesi Uzay Teleskobu, Jpiter boyutlarnda bir gezegeni Gne'e en yakn yldz olan Alpha Centauri uzaklndan --ki bu yaklak 40 trilyon kilometredir-- saptayabilecektir. Daha byk uzaklklarda gezegeni yldzdan ayrdedebilmek iin birbirlerine olan uzakln daha byk olmas gereklidir. Uzaydaki uzaklklar ok byk olduundan astronomlar, kozmik uzaklklar kilometre yerine k yl olarak lmeyi tercih ederler. Bir k yl, n bir ylda ald yoldur ki bu da yaklak olarak 10 trilyon kilometreye eittir. Bu birimle sylemek gerekirse, Alpha Centauri drt k yl uzaktadr. Kzltesi Uzay Teleskobu yz k yl uzaktan, merkezi yldza olan uzakl Jpiter-Gne uzaklnn yirmi kat olmak kaydyla, Jpiter'den on kat daha byk ktleli bir gezegenden kaynaklanan kzltesi nm alglayabilecektir. Yldzlarla gezegenler arasnda bylesine byk uzaklklar gerekten bulunabilir ve yz k ylndan daha yakn olup incelenebilecek binlerce yldz vardr. Ne yazk ki Yerkre boyutlarnda bir gezegen yeterli kzltesi nm yaymadndan yakn bir gelecekte saptanmas olasl hemen hemen yok gibi. Gezegen aratrmalarnda kullanlan dolayl bir yntem daha vardr. Bir gezegen sisteminin merkezi yldz, evresinde dnen gezegenlerden kaynaklanan ktle ekim kuvvetlerinin deimesi nedeniyle hafife 'yalpalar'. Bu yalpalamann genlii ok kktr. rnein Jpiter'in ekim gc, Gne'in, ap 1.5 milyon kilometre olan bir ember zerinde hareket etmesine neden olur; ki bu byklk Gne'in kendi apna eittir. Yaklak drt k yl

olan Alpha Centauri'nin uzaklnda, konumdaki bu kayma bir derecenin milyonda biri kadar bir asal kaymaya neden olacaktr. Baka bir deyile 400 kilometre uzaklktan grlen madeni bir parann ap kadar bir kayma sz konusudur. Yerkrenin atmosferi gelen datarak yldz grntlerinin bulanklamasna neden olduundan yerden gzlem yaplan optik teleskoplarla bir yldzn konumundaki bu kadar kk kaymalar lmek olanakszdr. 1990 ylnda Yerkre evresinde bir yrngeye yerletirilen Hubble Uzay Teleskobu ise atmosferin dndadr. Hubble'n asal ayrma gcnn, evrelerinde gezegen bulunan yldzlarn yalpalamalarn on ya da yirmi k yl uzaklktan alglamaya yetecei, dolaysyla da teleskobun bir dzine kadar gezegen sistemi adayn kapsaml bir biimde inceleyebilecei dnlyor. nmzdeki onbe-yirmi ylda devreye girmesi beklenen yeni egdml uzay teleskop sistemleri daha da iyisini yapabilecek. Bu sistemler, ok kk farklarla ayr ynlerden gelen k dalgalar arasndaki deien rtme miktarlarn lerek kaynan konumunu ok duyarl bir biimde saptayabiliyorlar. u anda gelitirilme aamasnda olan bylesi teleskoplarn gezegen sistemlerinin varln 300 k yl uzaktan saptayabilecekleri sanlyor. Yeryznde alr duruma gelmeleri on yldan daha yakn olan egdml teleskoplarn da u anda alan optik teleskoplarn asal znm gcn arttrmalar bekleniyor. Uzun vadede, astronomlar egdm altnda alan teleskoplar Ay yzeyine yerletirmeyi planlyorlar. evresinde gezegen sistemi bulunan yldzlarn, gezegenlerinin ekimsel etkilerinin sonucu olarak yaptklar hareketler Doppler kaymas ad verilen bir etki yoluyla saptanabilir. Ses ve k dalgalarnn dalgaboylar kaynak ve gzlemcinin greceli hareketleri nedeniyle deiiklie urar. Sesin dalgaboyundaki bu deime tizliinin deimesiyle kendini gsterir. Yaklamakta olan bir trenin ddnn sesi, ayn tren durmakta iken ald ddn sesinden daha tizdir, bu tren uzaklarken ise ddnn sesini daha pes (kaln) olarak alglarz. Ikta ise tizlik lsnn karl renktir. Gzlemciye doru hareket halinde olan bir kaynaktan yaylan n dalgaboyu

daha ksa dalgaboylarna, yani tayfn mavi ucuna doru kayar. Gzlemciden uzaklaan bir kaynaktan yaylan n dalgaboyu ise daha uzun dalgaboylarna yani krmzya kayar. evresinde gezegen sistemi bulunduran bir yldz, gezegenlerin ekimsel etkisi nedeniyle yalpalama tr bir hareket yaparken Dnya'ya yaklamakta olduu srada maviye, uzaklamakta olduu srada da krmzya kayar. Saniyede birka yz metre hza karlk gelen bu kaymalar ok kk olmakla birlikte u anda gelitirilmekte olan aralarla llebilir. Bu aralarn tayfsal zm gc ad verilen duyarl renk lme yetenekleri olduka yksektir. Oluum halindeki gezegenler, gen yldzlarn evresindeki gaz diskleri incelenerek ortaya karlabilir. Kzltesi Astronomi Uydusu (IRAS) bununla balantl olarak yldzlarn evresindeki yrngelerinde dnen, kzltesi ve radyo dalgaboylarnda nm yapan parack diskleri buldu. Bununla birlikte IRAS'n asal zm gc yetersiz olduundan bu disklerin ayrntlar incelenemedi. Gezegen oluturan disklerin boyutlarnn Gne sistemimizin boyutlarndan --yaklak olarak bir k ylnn binde biri-- daha byk olmadna ve en yakn gezegen oluum blgesinin 300 k yl uzakta olduuna inanlyor. Bu saylar tm bir gaz diskinin Dnya'dan gzlenebilecek asal apnn 0.0002 derece civarnda olabilecei anlamna geliyor ki bu da be kilometre uzaktan bir madeni parann grld asal ap demektir. Bununla birlikte bu ok kk boyutlar bile nmzdeki on-onbe ylda alglanabilir hale gelebilir. Radyo dalgaboylarnda gzlem yapacak olan, neri halindeki Milimetre Dalgaboyu Gzlemcisi 0.00003 derece kadar kk ayrntlar alglayabilecek yetenekte olacak. Gene neri halindeki Kzltesi Uzay Teleskobu (SIRTF) da gezegen oluum disklerinin aratrlmasnda temel bir astronomi arac olacak. Bu yeni kzltesi teleskobun asal zm gc, atas saylabilecek IRAS'tan on kat daha iyi olacak ki bu da 0.0002 derece kadar kk ayrntlarn seilmesi anlamna geliyor. Kzltesi Uzay Teleskobunun duyarll da IRAS'tan bin-milyon kat daha fazla olacak.

Dolaysyla da bin-milyon kat daha zayf kozmik nmlar alglayabilecek (Duyarllk asndan SIRTF ile IRAS arasndaki fark, byk optik Hale teleskobu ile plak gz arasndaki farka eittir). Gezegen oluum disklerinin yayd kzltesi nm incelemek yoluyla SIRTF bu disklerin scakln, younluunu ve yapsn saptayabilir ki bunlar da gezegenlerin oluumu konusunda son derece nemli bilgilerdir. Belki de en nemlisi srprizler olacak. Astronomi tarihine bakldnda yeni gzlem aralarnn duyarllndaki sramal gelimelerin ou zaman tahmin bile edilemeyen keiflere yol at grlr. Be ton arlnda ve yaklak be metre boyundaki SIRTF, uzaya gnderilerek hemen hemen sekiz Dnya ap yksekliindeki bir yrngeye yerletirilecek. Yrngedeki SIRTF, atmosferden geemeyen nm alglayabilecek. Yrnge ap da byk olmas ve Dnya'ya olan uzakl nedeniyle de Dnya'mz uydunun gr asn hemen hemen hi engellemeyecek. SIRTF'nin frlatlmasndan nce Avrupa Uzay Ajans, zellikleri IRAS ve SIRTF arasnda olan Kzltesi Uydu Gzlemevi'ni yrngeye yerletirecek. Bylece uzaydaki kzltesi nm konusundaki bilgilerimizin daha da netleecei tahmin ediliyor. Yeryznden gzlem yapacak yeni kuak optik teleskoplarn asal zmleme glerinin de, gezegen oluum disklerini ve ok kk asal boyutlara sahip dier cisimleri inceleyebilecek lde arttrlmalar gerekiyor. Bu neri halindeki yeni teleskoplardan biri de Hawaii Adas'ndaki snm bir volkan olan Mauna Kea'nn zirvesine yerletirilecek olan 8 metrelik Kzltesi Teleskobudur. ekil 5- Dnya evresindeki yrngesinde dnecek olan kzltesi nma duyarl Uzay Kzltesi Teleskobu'nun (SIRTF) hayali grnts. 1990'lar iin planlanan bu teleskop (IRO) pek ok bakmdan nclk yapacaktr. lk olarak IRO grnr a olduu kadar kzltesi nma da duyarl olacaktr. Her ne kadar yerkrenin atmosferi kzltesi nmn baz dalga boylarn sourmaktaysa da bir blmne de geirgendir. Yer yzeyine ulaan bu kzltesi nm, IRO ile gzlenebilecektir.

1970'ten bu yana yaplan pek ok optik teleskop ayn zamanda kzltesi nm da alglayabilmektedir. Ancak IRO kzltesine zel bir biimde adapte edilecek ve bu nmla ilgili performans da ok yksek olacaktr. kincisi, IRO u anda almakta olan teleskoplardan daha byk olacaktr. Bu teleskoplarn k toplayc aynalarnn ap ortalama drt metre civarndadr. Aynann ap iki kat arttrldnda k toplayc alan drt katna kacandan teleskop drt kat daha snk cisimleri grebilir. 1991 ylnda dnyadaki en byk kzltesi teleskop Rusya'nn, Kafkaslardaki Pastuknov danda bulunan 6 metre apndaki teleskobudur. kinci byk, Kaliforniya'nn Palomar dandaki Hale teleskobu olup 1949 ylndan beri almaktadr. Ayna ap 5 metredir. Kzltesi teleskobun ayna ap ise 8 metre olacaktr. Bylesine byk bir k toplama gcne sahip olacak IRO, gezegen oluum disklerinden kaynaklanan zayf toplayp bileen dalgaboylarna ayrarak diskteki deiik molekllerin tanmlanmasn salayabilecektir. nc olarak, tm yeni kzltesi aralar gibi IRO'da da yeni gelitirilen kzltesine duyarl sistemler kullanlacaktr. Birka yl ncesine kadar kzltesi kameralar insan gzndeki ubuk veya konik hcrelere benzeyen yalnzca bir alglama eleman ieriyordu. ki boyutlu bir sistem ise her biri nceki alglama elemanlarndan on-yz kat daha duyarl elemanlarn onbinlercesini kapsayan bir mozayiktir. Bu nedenle yeni iki boyutlu alglama sistemleri daha nceki alglama elemanlarndan milyonlarca kez daha duyarldr. Son olarak IRO ok yeni bir teknoloji kapsayan 'adapte olabilen optik'le donatlacaktr. Atmosferden kaynaklanan bozulmalar otomatik olarak dzeltme yetenei olan bu optik elemanlarla gk cisimlerinin son derece temiz grntlerini almak mmkn olacaktr. Hava ktlelerinin yer deitirmeleri ve scaklktaki deimeler nedeniyle atmosfer srekli olarak hareket halindedir. Bu hareketler geen n nce bir yne, sonra baka bir yne bklmesine neden olduundan net grntler lekeli ve bulank bir hale dnr. Adapte olabilen optikte hareketli atmosferin odaklanmay datc etkisi, teleskop aynasnn arkasna

yerletirilen bir dizi motorlu destek araclyla dengelenir. Destekler, aynann yzeyini bir bilgisayardan gelen komutlar dorultusunda saniyenin yzde biri kadar zaman aralklaryla yeniden biimlendirirler. Bilgisayar da komutlar bir 'klavuz yldz'n grntlerini srekli olarak inceleyerek alr. Eer atmosfer son derece dzgn ve przsz ise yldzn grnts bir k noktas biiminde olacaktr. Klavuz yldzn grntsn analiz eden bilgisayar, atmosferin bozucu etkilerini hesaplar ve motorlu desteklere yldzn grntsn yeniden odaklayacak biimde ayna yzeyini yeniden biimlendirme komutlar gnderir. Eer srekli hareket halinde olan atmosferi, biimini ve odak uzakln srekli olarak deitiren bir mercek olarak kabul edersek, adapte olabilen optik, teleskobun aynasn atmosfer merceinin biimi ile uyumlu olarak deitirir. nmzdeki on ylda astronomlar, adapte olabilen optii IRO'ya olduu gibi bir dizi byk optik teleskoba da uygulayabileceklerini dnyorlar. IRO gibi bu yeni teleskoplar da 8-10.5 metrelik ayna aplaryla u andaki teleskoplardan daha byk olacaklar. Bu teleskoplardan ilki olan 10 metre ayna apl Keck teleskobu Hawaii'de ina edildi ve 1992 ylnda almaya balad. Bir Avrupa Konsorsiyumu ok Byk Teleskop ad verilen ve drt tane sekiz metre apnda teleskoptan oluan bir kompleksi ili'de altrmaya balayacak. Yeni ina edilen sekiz metrelik ve on metrelik teleskoplar, grntlerdeki 3 arp 10 zeri eksi 5 derece byklndeki ayrntlar grebilecek. Bu say otuz kilometre uzaklktan grlen madeni bir parann asal apn ifade ediyor. Baarl olduu takdirde adapte olabilen optik uzay koullarn ok daha dk bir maliyetle astronominin hizmetine sunabilecek. Asal ve tayfsal zm gcnden defalarca sz ettik. Gerekte astronomi aralarnn deerlendirildii pek ok kriter var: Gelen n ne oranda toplanabildiini ve zayf a tepkiyi len duyarllk, grntdeki ayrntlarn ne kadar seilebildiini len asal ayrma gc ve gelen n hangi oranda bileen dalgaboylarna ayrlabildiini len tayfsal ayrma gc. Gzlemsel astronomlar iin bu snflardaki aralarn en kalitelileri gereklidir. Teorik astronomlarn gereksinme

duyduu aralar ise bir bilgisayar, bir miktar kat ve kalem ile bir p kutusundan oluur. Dnya D Yaamn Aratrlmas Evrende yalnz myz? Bundan daha derin anlam olan pek az soru vardr. Dier yaam biimleriyle bir temas, evrendeki yaamn farkl balanglar ve farkl dnemeleri arasndaki milyarlarca yllk boluu dolduracaktr. Dnya d bir temas evrendeki yerimize bak amz sonsuza dek deitirecektir. Son derece sradan bir yldzn evresinde dnen yine sradan bir gezegen zerinde yaadmz anlayacak lde evrim geirmemiz iin 4.5 milyar yl gemesi gerekti. Kzltesi Astronomi Uydusu, olas baka gezegen sistemleri konusunda ipular buldu. Ve uzay, bildiimiz kadaryla yaam iin gerekli olan karbon temelli organik madde bakmndan olduka zengin. Radyo teleskoplar yardmyla uzayda birbirinden farkl yz kadar organik bileik bulduk. Yeryzne den meteoritlerin getirdii organik amura dokunduk. Paralarn bazlar hala dtkleri yerde duruyor. Dnya'da olmu olan eyler baka yerlerde de olabilirdi. Yllar boyu astronomlar nedense dnya d yaamla haberlemenin elektromanyetik dalgalarla, zellikle de radyo dalgalaryla gerekleeceini varsaymlardr. Bizim kuamz bu tr bir haberlemeyi gerekletirebilecek ilk kuak. Dnya d kaynakl ve zeki yaratklarca yaplaca varsaylan radyo yaynlar iin ilk aratrma, o yllarda Bat Virginia'daki Ulusal Radyo Astronomi Gzlemevi'nde alan Frank Drake tarafndan 1960 ylnda gerekletirildi. Bu alma srasnda Drake anteninin 'kulaklarn' iki yakn yldza evirerek iki ay boyunca dinledi. O zamandan bu yana, ou dier amalarla kullanlan radyo teleskoplarnn ucuz ve basit kopyalar olan aralarla, elli kadar aratrma yapld. Getiimiz yllarda, son derece duyarl aralarla yalnzca uzaydan gelmeleri olas zeka rn sinyalleri dinlemeye ynelik srekli bir aratrmann temelleri atld. Aradmz ey, uzayda tek bir ynden gelen dar dalgaboyu bantl bir radyo yayn. Eer byle bir 'sinyal' bulunabilirse, bir takm kodlanm mesajlar

arayacak ve zmeye alacaz. Bilgisayar teknolojisi yeni radyo alclarnn gelitirilmesine nemli katklar yapt. lk dnya d kaynakl yayn taramalar yalnzca 1000 radyo kanaln kapsyordu. Harvard niversitesi'nden Paul Horowitz tarafndan tasarlanan bilgisayar kontroll alc sistemleri ise 10 milyon kanal ayn anda tarayabiliyor. Arkadalarmzn hangi kanaldan yayn yaptklarn bilmediimizden mmkn olduunca ok kanal ayn anda izlemek bir zorunluluk. 1990'larn sonunda alclardaki kanal says milyara ulaabilir. Ekim 1992'de NASA, Arecibo radyo teleskobu kullanlarak yaplan dnya d, zeka rn radyo yaynlarn izlemek zere bir aratrma balatt. ::::::::::::::::: Yldzlarn Yaam ykleri Gne Temel eseri olan Principia'da Newton yle yazyor: 'Gne'i sabit yldzlardan biri olarak kabul edenler' herhangi bir yldzn parlakln Gne'in parlakl ile karlatrarak o yldzn uzakln bulabilirler. Bu, uzaktaki bir mumun yla yanbamzdaki bir mumun n karlatrarak mumun uzakln tahmin etmeye benzer. O zamanlar Newton, en yakn yldzlara olan uzakln Gne'imizin uzaklnn yaklak bir milyon kat olmas gerektiini hesaplad ki sonraki lmler bunun doruluunu gsterdi. Newton'un ne srd bu fikirde dier yldzlarn da tpk bizim Gne'imiz gibi Gneler olduu dncesi gizlidir. Bu, kabaca dorudur. Gerekten baz yldzlar Gne'e ok benzer ve onun zelliklerinin hemen tamamn paylar. Bu nedenle Gne'i inceleyerek yldzlar konusunda pek ok ey renebiliriz. Yeryzndeki s ve n kayna tarih boyunca insanln ok ilgisini ekmitir. Ondokuzuncu yzylda bilim adamlar Gne'in enerjisini, sanki gkyznde kmr yakan dev

bir frn gibi kimyasal tepkimeler sonucu saladn dnyorlard. Sonradan, eer bu enerjinin kayna kimyasal olsayd, yaktn ancak 1000 yl yetebilecei ortaya kt. Daha iyi bir neri olarak ekim enerjisi ortaya atld. Nasl bykbabalarmzn saatleri yava yava aaya doru inen bir arln verdii enerjiyle alyorsa, Gne de ktlesinin yava yava bzlmesi sonucu serbest kalan enerjiyi yayyordu. Ama bu srecin de ancak 100 milyon yl s ve k retebilecei bulundu. Bu rakam da Yerkre ve Gne Sistemi'nin ya olarak kabul edilen 4.5 milyar yln yannda ok kk kalyordu. Bu ikilemin farkna varan ngiliz astronom Arthur Eddington 1920'de Gne ve dier yldzlarn enerjilerini nkleer tepkimelerle rettiini ne srd. Gne'in en scak ve en youn blgesi olan merkezinde oluacak nkleer tepkimeler milyarlarca yl boyunca yetecek enerjiyi salayabilirdi. Gne, yarap yaklak bir buuk milyon kilometre olan byk ve scak bir gaz topudur. Modern teoriye gre Gne'in merkezindeki younluk suyun younluunun yaklak yz kat, scaklk ise yaklak 15 milyon derece civarndadr. Atom-alt paracklarn biraraya gelip kaynaarak nkleer enerjiyi aa karabilmeleri iin bu tr yksek scaklklar gereklidir. Serbest kalan enerji balca iki ey yapar. Birincisi, Gne'in iinde scakl yksek tutarak dardan ieriye doru bir etki yapan ktle ekim kuvvetine direnmeye yetecek bir basn yaratr (Byle bir basn olmazsa, Gne kendi arl altnda ker). kincisi, aa kan enerji nma dnerek nce Gne'in yzeyine doru hareket eder, oradan da uzaya yaylr. Gne'in enerjisinin bir blm yzeyi hareketlendirip kartrarak ok yksek enerjili paracklar, manyetik alanlar ve ta (corona) ad verilen yksek scakla sahip bir atmosfer yaratr. Gne tac astronomlar artyor. Gne tutulmalar srasnda Gne'ten fkran uzantlardan oluan parlak bir ta grnmne brnen takre, yzyllardan beri gzleniyor. Ama neden bu kadar scak? Enerjisini nereden alyor? Gne'in iindeki scaklk, merkezdeki 15

milyon dereceden yava yava yzeyde 6000 dereceye kadar der. Gne'in iindeki ktle ekim kuvveti ve i basn arasndaki denge, Gne'in nm gc ve boyutlar dnldnde anlalabilir scaklklardr. Ama Gne maddesinin scaklnn yzeyde 6000 dereceye kadar dtkten sonra yzeyin hemen dnda yeniden byk bir hzla snarak bir ka milyon dereceye ulamasnn ve uzaya yaylarak tac oluturmasnn grnrde hibir nedeni bulunmuyor. Gne tacnn enerji girdisi ile ilgili ilk ipular, uzaydan yaplan mortesi gzlemlerden geldi. Bu gzlemlerle her ne kadar Gne'in yzeyinde gerektii kadar kk blgeler --belki seksen kilometre apnda-- gzlenemediyse de uzay gzlemleri ile takrede ok byk sayda gaz fkrmalar ve patlamalar saptand. Astronomlar, gl manyetik alanlarn kopup yeniden birleerek bir ekilde Gne atmosferine enerji saladn dnyorlar. Ama ayrntlar henz ok ak deil. rnein, manyetik alanlar enerjilerini nereden alyorlar? lk kez 1851'de Alman eczac ve amatr astronom Heinrich Schwabe tarafndan bulunan onbir yllk Gne etkinlik evriminde manyetik alanlarn rol nedir? Takre, Gne'in ou yksek enerjili etkinliklerinde merkezi bir rol stlenir. Yksek scaklktaki Gne tac, X-nlar ve Gne rzgar ad verilen yksek enerjili paracklar yayar. Yerkre'nin yrngesi yaknlarnda Gne rzgarnn hz saniyede 500 kilometre civarndadr. Scak takre, srekli bir biimde Gne rzgar yaymasnn yansra ara sra Gne parlamalar ad verilen iddetli enerji patlamalar gsterir. Gne yzeyinin ancak binde birini kaplayan Gne parlamas, mortesi ve x-nlarnda Gne'in geri kalan blmnn tamamndan ok daha parlak olabilir. Bununla ilikili bir olay da ilk kez 1600'lerde Galileo tarafndan bulunan Gne lekeleridir. Gne lekelerinin bykl 1500 kilometreden 50000 kilometreye kadar deiir. Tek tek baklacak olursa, Gne lekelerinin mrleri birka saatle birka ay arasndadr. Gne lekelerinin toplam says, takre ve Gne rzgar arasnda yakn bir iliki vardr ve bunlar zamanla deien olaylardr.

Gne lekelerinin says az olduunda takre Gne ekvatorunda daha ikin, kutuplarda ise ok basktr. Leke says arttnda ise takre ok daha simetrik bir grnm alr. Kimi bilim adamlar Gne etkinliinin deiiminin Dnya'mzn iklimini etkilediini dnyorlarsa da aradaki iliki henz tam anlalm deil. rnein, tarihsel kaytlar 1645-1715 yllar arasnda Gne lekesi says ve buna bal etkinliklerin normalin ok altnda olduunu gsteriyor. Bu olgu, 1890 ylnda Alman astronom Gustav Sporer ve ngiliz astronom Edward Maunder'in dikkatini ekmi. 'Maunder minimum' ad verilen bu dk Gne etkinlii srasnda Avrupa'daki scaklklarn olaand dk olduu biliniyor. Eer Gne etkinlii gerekten Dnya'nn iklimini etkiliyorsa, bu konuda reneceimiz daha ok ey var demektir. Son yirmi ylda X-n detektrleri ve dier aralar Gne'le ilgili takre, kuvvetli manyetik alanlar, parlamalar ve yldz rzgar gibi karmak olaylarn dier yldzlarda da bulunduunu kefetti. Bu, astronomlar iin de srpriz oldu. Belki de takrelerin gizi 1990'larda zlecek. Astronomlar, Yrngedeki Gne Laboratuvar (Orbiting Solar Laboratory, OSL) ad verilen ve tm zamann Gne'i incelemekle geirecek olan bir uydu nerisi yaptlar. Bu yeni astronomi laboratuvar bir optik teleskop, bir mortesi teleskop ve bir de X-n teleskobu tayacak. OSL'yi Kanarya Adalar'na yerletirilecek olan Yerden Gzlem Yapan Byk Gne Teleskobu (The Large Earth Based Solar Telescope, LEST) tamamlayacak. Gne yzeyindeki yaplanmalarn ayrntl grntlerini oluturabilmek amacyla asal gc ok yksek olarak yaplacak LEST, Gne'in manyetik alann OSL'den daha byk bir duyarllkla lebilecek. LEST'in grevleri arasnda, Gne'in iinde manyetik alanlarn enerji tanmasn nasl etkilediini bulmak ve Gne'in manyetik alannn boyutlu haritasn kartmak da var. Elimizde Gne'in i blgeleriyle ilgili ok az dorudan bilgi var. Grdmz tm k

Gne'in yzeyinden geliyor. Bununla birlikte yzey, i ksmlardaki koullara ilikin ipular veriyor. Bunlarn en nemlilerinden biri, gaz hareketlerini inceleyen ve yepyeni bir aratrma alan olan Gne sismolojisi. Gne'in iinde oluan titreimler, aynen yeryzndeki depremler gibi, yzeye bilgi tar. Nasl depremlerin iddeti ve sarsntlarn arasnda yer alan zaman aralklar Yerkre'nin derinliklerindeki koullar konusunda bilgi verirse, Gne'in yzeyinde oluan gaz titreimleri de derinliklerindeki younluk, scaklk ve dn hz gibi konularda bilgi tar. rnein Gne titreimlerinin son zamanlarda yaplan bir analizi, teorik beklentilerin tersine Gne'in i katmanlarnn yzey katmanlaryla ayn hzda dndn ortaya kararak Gne aratrmalar yapan astronomlar artt. Bununla birlikte Gne sismolojisinin ou sonular teorik ngrleri doruluyor. Bilim adamlar kendi teorilerinin deneyler araclyla dorulanmasndan mutlu olurlar. Ama ayn bilim adamlar teorileriyle deney arasnda bir eliki yakaladklarnda da genelde mutlu olur ve heyecanlanrlar. Gne sismologlar, Gne'in yzeyindeki hareketleri birinci blmde anlatlan Doppler kaymas yntemini kullanarak izlerler. Gne yzeyi titreirken nce Yerkre'ye doru, sonra ters ynde, sonra yine Yerkre'ye doru hareket eder. Srp giden bu hareketlerin izleri ok duyarl bir biimde Gne'ten yaylan n dalgaboyu deiimlerinin iinde yer alr. Gne yzeyinde yer alan baz titreimler her be dakikada bir kendilerini tekrarlarlar. Gne'in i yapsnn doru bir grntsn elde etmek iin bu titreimleri yllar boyu bir dakikalk aralklarla gzlemek ve lmek gerekir. Bylesi uzun dnemli almalar Dnya'nn eitli yerlerinde konumlanm birok gzlemevi gerektirir. Bylece Gne'in her zaman en az bir gzlemevinin gr as iinde kalmas salanr. Astronomlar u anda dnyann eitli yerlerinde en az on gzlemevinden oluan ve Kresel Salnm A Grubu (Global Oscillation Network Group, GONG) ad verilen bir gzlemevleri a ina etmekteler. Gne sismolojisi tekniklerini kullanacak olan GONG, Gne yzeyinde 65000 noktada

ayn anda yzey salnmlarn lebilecek. Gne'in i yapsnn daha iyi renilmesi, astronomlar yllardr uratran bir baka probleme de zm getirebilir. Gne'in yayd ntrino ad verilen atom alt paracklarn llen says ngrlen saynn ok altndadr. Ntrinolar elektriksel olarak yksz (ntr) olup dier paracklarla ok zayf bir biimde etkileir. Fizikiler yllarca ntrinolarn ktlesiz, elektromanyetik nm gibi saf enerji olduunu dndler. Bununla birlikte ktlesi de dahil olmak zere ntrinonun zellikleri deneysel olarak pek iyi saptanamad. Teorik olarak ntrinolar Gne'in merkezinde srp giden nkleer tepkimeler srasnda retiliyor olmallar. Ntrinolarn retim hz, leri Aratrmalar Enstits'nden John Bahcall tarafndan ekirdek fiziinin en iyi teorileri ve Gne'in iindeki scaklk ve younluk koullar konusundaki bilgiler kullanlarak ok dikkatli bir biimde hesapland. Ntrinolar evredeki maddeyle ok zayf bir biimde etkiletiklerinden Gne'in merkezinde retilen hemen hemen her ntrino Gne yzeyinden uzaya kayor olmal. Bu nedenle de teoriyi gzlemlerle karlatrmak muhtemelen son derece basit olacaktr. ekil 6- Gne'in sismolojik grnts. Farkl tonlar, bak dorultumuz boyunca Gne'in yzey tabakalarnn farkl hzlarn gsteriyor. Gne merkezinin hz yaklak olarak sfrdr. Gne merkezininkinden daha ak tonlar, bize doru hareket eden blgeleri, daha koyu tonlar ise bizden uzaa doru hareket eden blgeleri gsteriyor. Krll grntden, Gne'in yzeyi titreirken birbirine yakn noktalarn farkl hzlara sahip olduu anlalyor. Pennsylvania niversitesi'nde yirmi yldr sren bir deney sonucunda Gne'ten yaylan ntrinolar sayan Raymond Davis ve arkadalar, saylan ntrinolarn ngrlen saynn yalnzca te biri olduunu buldular. Bu fark son yllarda Japonya'da yaplan bir deneyle de doruland. Dolaysyla da ciddi bir problem oluturuyor. Ya Gne'in iindeki koullar bizim dndmzden farkl, ya da ntrino retildikten

sonra yapsn deitirebilen ve bylece yakalanp saylmaktan kurtulabilen bir zellie sahip. Birinci aklama, eer doruysa, yldzlarn yaps konusundaki tm teorilerimizi deitirebilir. kinci aklama ise atom alt paracklara bakmz yenilememizi gerektirebilir. 1990'lar iin planlanan ve Gne ntrinolarn izlemeyi amalayan bir dizi yeni deney gndemde: Rus-Amerikal bilim adamlar arasnda Rus-Amerikan Galyum Deneyi ad verilen bir ibirlii, eski Sovyetler Birlii'nin Baksan Laboratuvar'nda yrtlecek. talya'nn Gran Sasso Laboratuvar ve Sudbury Ntrino Gzlemevi'nde ise Amerika Birleik Devletleri, Kanada ve ngiltere ibirlii var. Bu yeni deneylerin eskilerden fark Gne'in her yerinde retilmi olabilecek her dzeyde ntrino enerjisine duyarl olmalar. Bunun tesinde Sudbury Ntrino Gzlemevi'nde ntrinonun her biimi saptanabilecek. Ntrinolar biim deitirse bile bu yeni nesil sayalara yakalanmaktan kurtulamayacaklar. Yldzlarn Oluumu Bir yldzn oluumu iin iki ey gereklidir: Madde ve maddeyi yksek younluklara eriinceye dek sktracak bir mekanizma. Madde, uzayda olduka boldur. Uzaydaki madde, hemen hemen tmyle ok kk miktarlarda dier elementler ve kk toz paracklaryla karm durumda bulunan hidrojen gazndan olumaktadr. Baz blgelerde gaz dzgn bir biimde dalm durumda bulunurken dier baz blgelerde younlamalar gsterir. Maddenin topland yerde ktle ekimi de daha kuvvetlidir, bu nedenle de gaz kendi kendini daha da sktrarak yksek younluklara ulaabilir. Sonuta ktle ekim kuvveti tek bana gaz younlatrmann bir mekanizmas olabilir. Youn, yeni domu bir yldz ekirdeinin ap bir k ylnn yarsndan daha kktr. Ama bu boyut bile tam olumu bir yldzn boyutlarndan milyonlarca kat daha byktr. Ktle ekimi ile birleen baka birok kuvvet, bu ilkel yldz ekirdeinin davrann belirler. Tipik olarak gaz bulutu kendi evresinde dnmekte olup manyetik kuvvetler tarafndan gittike daha

fazla sktrlr. Bu faktrlerin etkileiminden doan etkiler henz tam olarak anlalamamtr. Bulutun iinde bzlme ve kmeye kar koyan s ve basn vardr. eriye doru etki eden ktle ekim kuvveti yeterince byk olduunda bulut bzlmeye ve kendi merkezine doru kmeye devam eder. Bu da aa kan ekim enerjisi nedeniyle s retimine neden olur (Aa kan s kzltesi nm biimine dnr). Bzlen gaz bulutunun younluu ve scakl artar. Dnen bir bulutta merkez etrafnda Gne sistemi boyutlarnda bir gaz ve toz diski oluabilir. Sonuta kanlmaz olarak merkezdeki scaklk 10 milyon dereceyi bulur. Bu scaklkta nkleer tepkimeler balar ve bulut bir yldza dnr. Yldzlarn ktleleri Gne ktlesinin onda biri kadar kk olabilecei gibi yz kat kadar byk de olabilir. Daha kk ktleler hibir zaman scaklklarn nkleer tepkimeleri balatacak lde ykseltemezler, daha byk ktleler ise kendi nmlarnn da doru etkiyen basnc ile dalrlar. Bir yldzn yukarda anlatld gibi doumu iin gereken sre yldzn ktlesi ile deiir. Teoriye gre Gne'imizin doumu iin 10 milyon yl gerekmi olmal. Gne ktlesinin onda birine sahip bir yldzn doum sreci 100 milyon yl, yz katna sahip bir yldznki ise yalnzca 10000 yl srer. 1980'lerde Kzltesi Astronomi Uydusu (Infrared Astronomy Satellite, IRAS) oluum srecinde on binlerce yldz bulduunda bu teori de bir anlamda desteklenmi oldu. IRAS, kendilerini evreleyen gaz iine gmlm durumda, bzlmelerinin ilk aamalarnda olan ve nkleer tepkimelerin henz balamad yldz ekirdekleri buldu. Yldz oluum teorimiz bir baka desteini de 1980'lerde radyo teleskoplar beklenmedik bir keif yaptnda buldu: Oluum halindeki bir yldz civarnda ters ynlere doru fkran iki gaz stunu. Teoriciler bu gaz stunlarnn gen bir yldz evresinde bulunmas olas bir gezegen-oluturan diskten kaynaklanmakta olabileceini ileri srdler. Bununla birlikte 'jet' ad verilen bu gaz stunlarnn kayna ve rol hala tam olarak anlalm deil.

Yldz oluturan bulutlar bu kadar uzun sre daha fazla bzlmeden tutan ey nedir? Yeni bir yldzn ktlesini ve her boyuttaki yldzlarn saysn ne belirler? Gen yldzlarn evresinde ou zaman bulunan gaz disklerinin rol nedir? Yldz oluurken ieri ve dar doru akan gaz nasl bir ilev grr? Tm bu sorularn yantn bulabilmek iin ayrntl teorik hesaplamalarn srdrlmesi ve yeni astronomi aralarnn gelitirilmesi gerekir. Bu yeni aralar 3 arp 10 zeri eksi 5 dereceden daha yakn gaz kmelenmeleri ve iplikikleri ayrdedebilmeli ve saniyede 0.15 kilometrelik gaz hzlarn lebilmek iin yzde 5 arp 10 zeri eksi 5 kadar kk dalgaboyu kaymalarna duyarl olmaldr. Yldz oluumu, grlr n giremedii youn gaz bulutlar iinde srp gittiinden ipular radyo dalgalar ve kzltesi nmda aranmaldr. 1990'lar iin planlanan ve tm bu gereklilikleri karlayan uzay aralar unlardr: Uzay Kzltesi Teleskobu (Space Infrared Telescope Facility, SIRTF), Kzltesi Astronomi in Stratosfer Gzlemevi (Stratospheric Observatory for Infrared Astronomy, SOFIA), Ayarlanm Kzltesi Teleskobu (the Infrared Optimized Telescope, IRO), Milimetrik Dizge (Millimeter Array, MMO), Milimetre Alt Dalgaboyu Teleskop Dizgesi (Submillimeter Wavelength Telescope Array ve Bat Virginia'daki Green Bank'ta yer alan Green Bank Teleskobu (GBT). Bu teleskoplardan her birinin konunun aratrlmasna kendine zg ve nemli katklar olacaktr. SIRTF Dnya'mzn atmosferine giremeyen dalga boylarn gzleyecektir. SOFIA gezegen oluturan disklerdeki koullarn habercisi olan baz atom ve molekllerin yayd nm inceleyecektir. MMA ve IRO ise gezegen oluturan diskler ve bu disklerden fkran gaz akmlarn incelemek amacyla yksek ayrma gl almalar yapacaklardr. rnein MMO her biri aa yukar sekiz metre apnda krk farkl radyo teleskop anandan olumaktadr. Bu teleskoplar elektronik olarak birbirine bal olacak ve bylece tek bir dev teleskop gibi davranabileceklerdir. Birbirinden 2 arp 10 arp 5 derece asal uzaklktaki iki cismi ayrdedebilcek olan MMA, adn duyarl olduu

rayo dalgalarnn dalga boylarndan (1 milimetreden 10 milimetreye kadar) almaktadr. ekil 7- Radyo dalgalarna duyarl olacak olan, neri halindeki Milimetre Dalgaboyu Gzlemcisi'nin (MMA) hayali grnts. Bu dalgaboyu aralnda MMA'nn asal zmleme gc, Dnya'daki tm teleskoplardan daha iyi olacaktr. Daha ksa dalgaboylu radyo dalgalarna duyarl olacak Milimetre Alt Dalgaboyu Teleskop Dizgesi ise her biri alt metre apnda en az altl bir anten grubundan oluacaktr. Yldzlarn Yaam ve lm Yzyllar boyu, zellikle yeryzndeki yaam sreleriyle karlatrldnda, yldzlar kalcl simgelemilerdir. Shelley'in Adonais (1821) adl iirinde u dizelere rastlarz: "Her ey deiir ve geer, yalnzca Bir ey kalr;//Gkyznn klar srekli parlar, yeryznn glgeleri uar." Ve Christabel'de (1800), Coleridge yle yazar: "Ve gerek kalclk gkyznde yaar;// Yaam skc, genlik anlamszdr." Ama ada astronomlar hibir eyin gerek anlamda kalc olmadn farkettiler. Ondokuzuncu yzylda yakn yldzlarn uzaklklar ilk kez dorudan lldnde, astronomlar baz yldzlarn ayn uzaklktaki dierlerinden daha parlak grndn buldular. Ve bylece btn yldzlarn ayn olmad sonucuna vardlar. Yldzlar, tpk elektrik ampulleri gibi eitli ma glerinde olabiliyorlard. Renkleri de birbirlerinden farklyd. 1911-1913 yllarnda birbirlerinden habersiz olarak Danimarkal astronom Ejnar Hertzsprung ve Amerikal astronom Henry Noris Russel yldzlar hakknda basit ama ok nemli bir gerei kefettiler. Hertzsprung ve Russel yakn yldzlar, renkleri bir eksende, ma gleri dier eksende olmak zere bir diyagrama yerletirdiklerinde yldzlardan ounun diyagonal bir bant boyunca yer aldklarn grdler. Baka bir deyile, yldzlarn renkleri ve ma gleri arasnda kesin bir iliki vard: Ima gc daha yksek

yldzlarn renkleri de daha mavimsiydi. Eer byle bir iliki olmasayd --eer belli bir renkteki yldzlarn ma gleri birbirlerinden ok farkl olabilseydi-- o zaman Hertzsprung-Russel diyagramna yerletirilen yldzlarn diyagramn her yerine dalm olmalar gerekirdi. Yldzlarn ounluunun zerinde yer ald bu diyagonal bant 'Ana Kol' olarak bilinir. Ana kolun alt ucunda yer alan yldzlar krmz renkli ve snk, st ucunda yer alan yldzlar ise mavi renkli ve ok parlaktr. Bir yldzn ana koldaki yerini belirleyen en nemli faktr, o yldzn ktlesidir. Byk ktleli yldzlar daha mavimsi ve yksek ma gcne sahip, kk ktleli yldzlar ise daha krmzms ve snktrler. ekil 8- 'Ana kol' yoldzlarnn dalm. Her kk ember, gzlenen bir yldz temsil ediyor. Yatay eksen, yldzn gzlenen rengi; dey eksen ise yldzn gzlenen ma gcn gsteriyor. Kegen dorultusunda uzanan ve olduka dar olan kuaa ana kol ad veriliyor. Renk, scaklkla dorudan ilikili olduu iin nemlidir. Tm scak cisimler, yldzlar da dahil olmak zere, elektromanyetik nm yayarlar ve bu nmn rengi cismin scakl tarafndan belirlenir. rnein, 7000 C derece scaklk mor k, 3500 C scaklk krmz k retir (7000 dereceden daha yksek scaklklar mor-tesi nm, X-nlar ve gamma nlar; 3500 dereceden daha dk scaklklar ise kzltesi nm ve radyo dalgalar retirler). Bir yldzn rengini saptadnzda onun yzey scakln saptam olursunuz. Dolaysyla Hertzsprung ve Russel'in kefettikleri ey aslnda bir yldzn ma gc ve yzey scakl arasndaki ilikidir. Hertzsprung ve Russel bir ey daha buldular. Yldzlarn kk bir oran kendine zgyd; bunlar ana kol yldzlar denen ounluukta gzlenen renk-ma gc ilikisini gstermiyorlard. Bu 'uygunsuzlar'n bir blmnn ma gleri kendi renklerine gre ok fazla, bir blmnn ma gleri de yine kendi renklerine gre ok azd. Baz baka ip ularna ve teorik ngrlere dayanarak bugn bunlarn evrimlerinin ileri aamalarndaki yldzlar olduuna inanyoruz. Gerekten yldzlar doar, yalanr

ve sonunda ya gzden yitip gider ya da patlarlar. Yldzlar ne Newton'un 'sabit' cisimleri, ne de Shelley ve Coleridge'in sonsuz klardr. Hatta Shakespeare'in 'deimez' kuzey yldz bile bir gn yok olacaktr. Bir yldz olutuu andan itibaren etkin yaam sresinin ounu ana kol yldz olarak geirir. Bu evrede yldz, ilkel yakt olan hidrojeni yakar. Drt hidrojen ekirdeini kaynatrarak bir helyum ekirdeine dntrr ve bu sre sonunda nkleer enerji aa kar. Daha sonra, yldz hidrojeninin kabaca % 10'nunu tkettiinde yldzn merkez blgeleri bzlrken d blgeleri geniler. Bu arada yldz parlamay srdrr. Parlamann kayna ise merkez blgesi bzlrken salverilen ekim enerjisidir. Yldzn yzeyi ise genilerken sour ve yldzn ayn parlaklktaki bir ana kol yldzna oranla ok daha krmzms grnmesine neden olur. Byle olaand krmz ve byk yldzlara krmz dev yldzlar ad verilir ki Hertzsprung-Russel diyagramna uyumsuzluk gsteren yldzlarn bir blm bunlardr. Eninde sonunda yeterince byk ktleli krmz dev yldzlarn merkezlerindeki scaklk, yeni bir nkleer yakt ateleyebilecek lde ykselir. Bu yeni yakt, hidrojenden sonra ikinci hafif atom olan helyumdur. helyum ekirdei kaynaarak karbona dnr. Sonunda, bir dizi nkleer tepkime sonucunda, gittike ar ekirdeklerin kaynamas sonucu yldzn merkezi demire dnr. Demir, elementlerin en ksrdr. Ne baka atom ekirdekleriyle kaynaarak ne de daha hafif ekirdeklere blnerek enerji retemez. Bir yldzn merkezi demire dntnde, yldzn kendi ktle ekimini dengeleyecek scaklk ve basn kayna kalmadnda, yldz kmek zorundadr. Gne'imiz bir ana kol yldz olarak yaklak 5 milyar yl yaad, krmz dev bir yldza dnp bymeye balamadan nce hidrojenini sakin bir biimde yakarak 5 milyar yl daha yaayacak. Sonra, 100 milyon gibi ksa saylabilecek bir zaman aral ierisinde nkleer yaktnn geri kalann tketerek kecektir. Byk ktleli yldzlar nkleer yaktlarn daha hzl, kk ktleli yldzlar ise daha yava harcarlar. rnein,

Gne'imizden on kat daha byk bir ktleye sahip olan bir yldz, merkezindeki hidrojeni yalnzca 30 milyon ylda tketerek bir krmz deve dnr. Genel olarak byk ktleli yldzlar her eyi kk ktlelilerden daha hzl yaparlar. Yldz evrimi ile ilgili teorilerimizi nasl snayabiliriz? Tek bir yldzdaki deiiklikleri gzleyebilecek kadar uzun zaman bekleyemeyeceimiz ok ak. Bu, milyonlarca veya milyarlarca yl gerektirir. Bunun yerine evrimlerinin deiik aamalarndaki birok yldz gzleyebilir ve buradan tek bir yldzn yaam yksn karabiliriz. Botanikiler benzer bir yntemle Kaliforniya kzlaalarnn yaam evrimini akla kavuturmulardr. Kzlaalar bir botanikiden ok daha uzun, yzyllarca yaarlar. Ancak kimi tohumunu atlatan, kimi ilk yapraklarn veren, kimi ise olgunluk ve yallk alarndaki kzlaalar ayn zamanda gzleyerek tek bir kzlaacn yaam tarihini karabiliriz. Yeni yldzlar srekli bir biimde doduklarndan --galaksimizde ortalama olarak ylda yaklak on yldz-- bir grup yldz inceleyen astronomlar evrimlerinin hemen her aamasndaki yldzlarla karlarlar. Hubble Uzay Teleskobu, galaksimizin ok tesinde, milyonlarca k yl uzaklktaki yldzlar inceleyebiliyor. SIRTF da benzer lmlerle yeni domu yldzlarn sahip olabildii deiik ma glerini inceleyebilecek. Yanp-tkenmi bir yldz yaamn eitli ekillerde noktalayabilir. Youn, snk bir yldz tr olan beyaz cceye veya ok daha youn, souk bir tr olan ntron yldzna dnebilir. Bir beyaz cce, ayn ktleye sahip bir ana kol yldzndan 100-1000 kez daha kktr. Bir ntron yldz ise normal bir yldzdan 100000 kez daha kk olup hemen hemen yalnzca ntronlardan olumutur. Ntronlar atom-alt paracklar olup protonlarla birlikte atom ekirdeklerini olutururlar. Tipik bir atomda proton ve ntronlar, atomun arlka yzde 99.9'unu oluturduu halde hacminin yalnzca 0.0000000000001'ini kaplayan ve ekirdek ad verilen ok youn merkez blgesinde bulunurlar. Atom hacminin ok byk bir blm ekirdein evresinde greceli olarak byk uzaklklarda dnen ve ktleleri

proton ve ntronlara gre ok kk olan elektronlarca doldurulur. Bununla birlikte, ntron yldzlarnda ntronlar kat ve ok sktrlm bir biimde yan yana bulunurlar. Gne'in atomlarndaki tm elektronlar koparp ekirdekleri yan yana getirdiinizi dnn. Bir ntron yldz elde edersiniz. Ntron yldzlarnn younluklar hayal bile edilemeyecek kadar yksektir: Gne'in ktlesi yaklak on kilometre apnda bir krenin iine sktrlm durumdadr. Bunun tesinde bu kre saniyede 1 ile 1000 devir arasnda ok yksek hzlarla dnmektedir. Manyetik alan Dnya'mznkinden trilyonlarca kat kuvvetli olan ntron yldzlar, periyodik atma (puls) biiminde youn radyo dalgalar yayarlar. Beyaz cceler ve ntron yldzlar, yaplarndaki sktrlm atom alt paracklarn direnleri nedeniyle daha fazla kemez, bzlemezler. Sonsuza kadar bu dengeli durumlarn koruyabilirler. Ama bir zamanlarn parlayan yldzlar olan bu youn krelerin dnme enerjisi dndaki enerji kaynaklar tkenmitir. Dolaysyla, eninde sonunda snkleip soumaya mahkumdurlar. Beyaz cceler 1913 ylnda Hertzsprung tarafndan tanmlanmtr. 1924 ylnda ngiliz astronom Arthur Eddington ilk kez Gne'e yakn bir yldz olan Sirius'un beyaz cce bir yldz olan yoldann boyutlarn hesaplad. lk ntron yldz 1967 ylnda Cambridge niversitesi'nden Jocelyn Bell ve Anthony Hewish tarafndan bulundu. Astrofizikilerin bu ilgin cisimlerin karakteristik zelliklerini onlarn kefinden nce ngrmeleri garip gelebilir. Kaliforniya'da birlikte alan svire uyruklu astronom Fritz Zwicky ve Alman uyruklu astronom Walter Baade, ntronun bir laboratuvarda ilk kez kefinden yalnzca iki yl sonra, 1934'de ntron yldzlarnn varln ve zelliklerini nceden belirlemilerdi. Bylesi kesin kehanetler, yeryznde kefedilen fizik yasalarnn evrenin uzak blgelerinde de uygulanabilir olduu varsaymnn geerliliini snamaktadr. Bu ngrler ayn zamanda astronomideki teorik hesaplamalarn gcn de snyor. Burada bir an durup konu dna karak astronomide teori

ve gzlemin rollerine gz atmakta yarar var. ekil 9- Deiik tr yldzlarn yaklak yaraplar. Ntron yldzlarndan (aplar yaklak 10 kilometre) krmz dev yldzlara kadar (aplar yaklak 300 milyon kilometre) ok byk aral kapsayabilmek asndan, yatay eksendeki her birim, saa doru gidildike 100 saysyla arplmaktadr. Her bilim dalnda teori ve deney birlikte, yan yana yer alr. Teori, kavramlar tanmlar ve gelitirir, yeni deney ve gzlemlerin sonularn nceden grmeye alr, deney sonularn yorumlar. Akl ve zekamzn dnda d dnyada neyin gerek olduunu bize syleyen, deney ve gzlemdir. Astronomi, dier bilimlerden bir anlamda farkldr. Astronomide incelenen cisimler genellikle k yllar boyu uzakta ve kontrol dndadr. Bir ntron yldznn manyetik alann 'kapatp' nasl davrandn inceleyemeyiz; bir galaksinin belirli bir yne dnmesini salayamayz, hatta ona deiik alardan bakamayz bile. Astronomide, yalnzca gzleyebiliriz. Astronomide veri toplayan insanlara 'deneyci' deil 'gzlemci' denir. Astronomide gzlediimiz cismi kontrol edemediimizden ve onu para para incelemek zere paralarn izole edemediimizden astronomik sistemleri olduu gibi, tm karmaklklaryla kabul etmemiz gerekir. Pek ok fiziksel olay, etki ve ilkeler genelde birbiri iine girmi durumda olup kolay kolay ayrlamaz. rnein bir ntron yldznn evresindeki gazn yayd belirli bir nm iddeti, teorinin ngrd gibi manyetik alann gaz etkilemesi sonucu ortaya km olabilecei gibi, k evrensel ekim teorimizle hibir ilgisi olmayacak bir biimde basit bir gaz kmelenmesinden de kaynaklanyor olabilir. Gaz kontrol etmek ya da daha yakndan bir gz atmak mmkn olmadndan bu iki olaslk veya bir dzine baka olaslk arasndan seim yapabilme olanandan yoksunuz. Dolaysyla astronomide teori ve gzlem arasnda net bir karlatrma, dier bilim dallarnda olduundan daha zordur. Astronomide belirli bir teorinin kesinlikle yanl veya kesinlikle doru olduunu sylemek ok zordur. Bu durum baz teoricilerin kendilerini ok

rahat hissetmelerine yol ayor. Bazlarnda ise hayal krkl yaratyor. Bununla birlikte astronomide bile teori ve gzlem olduka uyumlu bir birliktelik sergilemektedir. Hertzsprung ve Russel'in gzlemleri, daha sonra yldz yaps teorilerine giren ok nemli bilgiler salamtr. Zwicky ve dierlerinin teorik ngrleri, saniyede bir kez dnyor gibi grnen bir gk cismi bulan Bell ve Hewish'in ilgin ve merakl gzlemlerinin yorumlanabilmesini salamtr. Varsaylan bir ntron yldznn ok kk boyutlarna sahip olmad srece hibir cisim hem o kadar hzl dnp hem de dalmadan, tek para halinde kalamaz. Astronomide teori ve gzlem arasndaki baarl ibirliinin dier rneklerini yeri geldike greceiz. Beyaz ccelere ve ntron yldzlarna ilikin ok sayda zlmemi bilmece var. Bu youn ve sk yldzlarn balangtaki dn hzlarn saptayan nedir? Ntron yldzlarnn merkezindeki sper youn maddenin doas nedir? Bir ntron yldznn manyetik alan, yldzn dnme hzyla etkileerek elektronlar yksek hzlara kadar ivmelendirir ve radyo dalgalar yaylmasna neden olur. Ama bu radyo dalgalar yayn 1-10 milyon yl arasnda yok olur. Neden? Yeni radyo teleskoplar bu sorulara yant bulmak iin uraacaklar. Beyaz cceler ve ntron yldzlar nasl olutu? Astronomlar, ktleleri Gne ktlesinin sekiz katndan kk olan tm yldzlarn nkleer yaktlarn tkettikten sonra kerek beyaz cce oluturacaklarna inanyorlar. Nkleer yaktn bitirmi olan daha byk ktleli yldzlar ise farkl bir son bekliyor. Bunlar beyaz cce oluum aamasn geerek kmeyi srdrecekler; ok byk miktarlarda ekim enerjisi yayacaklar ve spernova ad verilen byk bir patlamayla dalacaklardr. Ksa bir zaman sresince bir spernova, 100 milyar yldzn parlaklna sahip olabilir. ('Yeni' anlamna gelen nova szc kkenini astronomlar tarafndan yzyllardr kullanlan bir isimden alr. Tarihsel astronomi kaytlar, zaman zaman, gkyznde bir gece nce gzle grlr hibir eyin bulunmad bir noktada birden bir 'yeni yldz'n ortaya

ktn yazar. Nova ve spernovalara 'konuk yldz' adn veren inliler bu olaylar milattan yzlerce yl nce gzlemilerdir). Spernova patlamalarnn zaman zaman, belki de her zaman, arkalarnda kalnt olarak ntron yldzlar braktna inanlyor. Bununla birlikte, eer ortaya kan ntron yldznn ktlesi Gne ktlesinin katndan bykse, hibir i basn ktle ekiminin o ezici kuvvetine kar koyamaz. Bu durumda yldzn yaps tmyle kerek kara delik ad verilen garip cismi oluturur. Gelecek blmde ayrntlar ile anlatacamz bir kara deliin iinde ktle ekimi ylesine youndur ki cismin yzeyinden k bile kaamaz. Kara deliklere bu ad hi k yaymamasndan dolay verilmitir. 1987 ylnn balarnda astronomlarn eline yldzlarn evrim, kme ve patlama teorilerini snayabilecekleri ok ender bir frsat geti. Hibir uyarda bulunmakszn, yaknlarda bir yldz patlad ve astronomlara daha nce hi grmedikleri kadar ayrntl bir spernova grnm sundu (Burada 'yakn' szc ile komu galaksi kastediliyor). 1987A ad verilen spernovadan yaylan dikkatle inceleyen astronomlar eski fotoraflardan patlayan yldz bularak spernovalarn kayna ve yaps hakknda ok ey rendiler. Bu olay, gzlem iin olduu kadar teori iin de bir zaferdi. Kobaltn radyoaktif bozunmasndan kaynaklanan gamma nlar, nikel miktar, ok dalgas tarafndan uzaya frlatlan silikon, oksijen ve dier element katmanlar; herey nceden hesapland gibiydi. 1987A'dan kaynaklanan ele gemez ntrinolar da saptand. nceki teorilere gre, ntrinolar bir ntron yldznn oluumu srasnda ok miktarda retilmeliydi. Spernova 1987A'dan kaynaklanan ntrinolar yalnzca spernova iinde varl ngrlen scaklk ve basnlarn doruluunu onaylamakla kalmad, fizikilerin ntrinonun zelliklerine baz snrlar koyabilmelerine de olanak salad. Bu, teorik fizikteki baz sorularn yantlarnn yldzlarda bulunduu ilk durum deildi. 1987A spernovas bir raslantyla kefedildi. 1987 24 ubatnn erken saatlerinde, kuzey ili'de

bir dan tepesinde Toronto niversitesi'nden astronom Ian Shelton 170000 k yl uzaklktaki kk bir galaksi olan Byk Magellan Bulutu'na ait bir fotoraf pla zerinde alyordu. Kk (25 cm'lik) teleskobuyla blgenin resmini ektii srada Shelton bir gariplik farketti. Resmin ortasnda ok parlak bir leke vard. Dar kt, inanmaz gzlerle gkyzne bakt. Birka gece nce hibir eyin olmad Byk Magellan Bulutu'nda ok parlak yeni bir yldz olduunu grd. Spernovay farkeden bakalar da vard, bunlardan biri de Yeni Zelanda'daki evinin arka bahesindeki teleskopla Byk Magellan Bulutu'nu gzleyen amatr astronom Albert Jones idi. Bir ka saat iinde haber Cambridge'deki Harvard-Smithsonian Astrofizik Merkezi'nde alan Brian Marsden'e ulatrld. Marsden, Astronomi Telgraflar Merkez Brosu (Central Bureau for Astronomical Telegrams) adl astronomi verileri toplayan bir kuruluta grev yapmaktayd. Spernova 1987A szckleri bir anda tm dnyaya yayld. Astronomlar daha nceleri de spernova olaylar gzlemilerdi. Onlar bylesine heyecanlandrp coturan ey, 1987A'nn 383 yldan beri gzlenen en yakn spernova olmasyd. 1604 ylndan beri bu kadar yakn ve parlak, hatta plak gzle izlenebilen bir spernova patlamas olmamt. Bu, spernovay yakndan incelemek iin ele geirilen bir anst. Gene 24 ubatta kefin rzgarn hisseden, Harvard'da alan astronom Robert Kirshner NASA'ya telefon ederek Dnya evresinde yrngede bulunan Uluslararas Mortesi Uydusunun (International Ultraviolet Explorer, IUE) programlanm gzlemlerini deitirip 1987A'y gzlemeye balamasn salad. Bylece bir dizi yksek teknoloji rn uydular, teleskoplar ve bilgisayarlar yardmyla spernova dikkatle incelenmeye balad. Eer 1604 ylnda plak gzle bir spernova izleyen son insan olan Johannes Kepler bunlar grseydi, sihir veya by sanabilirdi. Neden kimi byk ktleli yldzlar spernova oluyorlar, dierleri ise kara delik-veya her ikisi de? Yldz evriminin bu iki bitim noktas da henz tam anlalm deil. Tahminlere gre yldzlarn

olduka byk bir blmnn ktleleri on Gne ktlesinden byk olmal. Bu da onlarn sonunun kara delik olmasn salyor. Buna karn galaksimizdeki milyarlarca yldz iinde yalnzca birka tane kara delik aday bulundu. uras ak ki ya byk ktleli yldzlar nkleer yaktlarn bitirmeden nce ktlelerinin byk bir blmn kaybediyorlar ya da kara delikleri bulmak sanldndan daha zor. Spernovalarla ikilem tersine dnd. Doa, spernova yaratmakta hi zorlanmyor, asl sorun teorik astronomlarda. imdiye kadar bilgisayar simlasyonlar nkleer yaktn bitirmi hibir yldzn kurallara uygun bir spernova olarak patlamasn salayamad. Teorik olarak yldzn kmesini salamak kolay ama sramasn, geri tepmesini salamak hi de yle deil. Bilgisayarlara verilen komutlarda sanki bir ey eksik gibi. Gzlenen spernovalarda patlama biiminde aa kan enerjinin yzde doksan dokuzu ntrinolar araclyla salnr, geri kalan enerji ise genleme kinetik enerjisi (hareket enerjisi), X-nlar ve gamma nlar biimine dnr. Salnan ntrinolarn ve nmlarn incelenmesi patlamann nedeni konusuna aklk getirebilir. u an almakta olan ve ina halinde olan ntrino detektrleri 1987A'daki baarlarn srdrmek amacyla gelecekteki spernova patlamalarndan yaylacak ntrinolara kar tetikte olacaklar. Gamma-n gzlemleri de spernova patlamas srasnda oluan kimyasal elementleri saptamakta kullanlacak. Nasl radyo nm ve kzltesi nmn duyarl dalgaboylar nm yapan moleklleri tanmlayabiliyorsa, gamma-nmnn dalga boylar da nm yapan atom ekirdeklerini tanmlar. Her atomun ekirdei, dalgaboyu yalnzca o atoma zg olan gamma-nlar yayar. zellikle kobalt, nikel, demir ve titanyum spernova patlamas srasnda oluur ve bu elementlerin bolluklarnn ve deiik biimlerinin incelenmesi spernovann ileyii asndan ok deerli bilgiler salar. Nisan 1991'de frlatlarak Dnya evresinde bir yrngeye yerletirilen Gamma In Uydusu'nun (Gamma Ray Observatory, GRO) duyarll kendinden nceki uydulardan daha

fazla olup uydu, dier projelerin yansra spernova gzlemleri de yapacak. Bu yeni uydunun arl 14 ton, boyutlar ise ona g salayan Gne panellerinin ularndan lldnde 20 metrenin zerinde. 1990'larn sonlarnda astronomlar Nkleer Astrofizik Kaifi (Nuclear Astropyhsics Explorer, NAE) gibi 100 milyon k yl uzaklktaki spernova patlamalarndan kaynaklanan gamma nlarn lebilecek duyarlla sahip, daha gelimi uydular atmaya hazrlanyorlar. Spernova patlamas bir yldzn yaam sresi boyunca en fazla bir kez meydana geldiinden, patlama srecine girmi bir yldz yakalamak iin dev uzay hacimlerinin gzlenmesi gerekir. NAE gamma n dalga boylarn yzde 0.1 duyarllkla lebildiinden, bu nlar yayan atomlarn tannmasnda ok deerli bilgiler salayacak. 1990'lar iin planlanan bir baka nemli astronomi uydusu da leri X-n Astrofizik Uydusu'dur (Advanced X-ray Astropyhsics Facility, AXAF). Uzaydaki bu yeni uydu, yerkre evresindeki yrngesinde 1978-1981 yllar arasnda dolanan Einstein X-n uydusunun yerini dolduracak. Yrngede dolaan 14 metre boyunda ve 4 metre apnda bir silindir biimindeki AXAF'n arl da 13 ton olacak. Einstein uydusu gibi AXAF da zel aynalar yardmyla X-nlarn odaklayp cisimlerin X-n grntlerini oluturabilecek. Yzeye dik gelen X-nlar bildiimiz aynalar tarafndan yanstlmadndan AXAF'n altn kapl alt aynas o ekilde yerletirilmitir ki X-n fotonlar bu aynalara bir ka derecelik kk alarla gelir ve kaydedilirler. AXAF'n asal ayrma gc Einstein uydusunun on kat olacaktr. Bu da aralarnda 0.0001 derece olan iki cismin ayrdedilmesi anlamna geliyor. AXAF'n duyarll Einstein'n 100 kat, tayfsal ayrma gc ise 1000 kat olacak. AXAF'n bilimsel grevleri arasnda spernovalarn yayd X-nlarn analiz etmek de var. AXAF da Hubble Uzay Teleskobu, SIRTF ve GRO gibi atmosferin dnda, uzayda almak zere hazrlanm yeni kuak astronomi aralarndan biri. nsann yaam iin gerekli olan atmosfer, astronomlar iin bir ba arsdr. Daha nce sz

edildii gibi, k Dnya evresindeki atmosferin hareketli, rzgarl ve anaforlu katmanlarndan getiinden gk cisimlerinin grntleri titreir ve bulanklar. Dahas, birok dalgaboyu sourulur ve yeryzne hibir zaman ulaamazlar. Almanlarn roket alanndaki ncs Hermann Julius Oberth teleskoplarn bulunmas gereken yerin uzay olduunu sylediinde yl 1923't. Ama Oberth'in dncesi teknolojinin kendisini yakalamasn bekledi. Uzaydaki ilk astronomi gzlemleri, ele geirilen V-2 roketlerinin birka dakika da olsa atmosfer dna kabilme olanaklar kullanlarak 1940'larn sonlarnda yapld. En nemli avantajlar dengelilik ve uzun mr olan uydular Yerkre evresindeki yrngelerine ilk kez 1960'larda yerletirildiler. Aa yukar ayn sralarda mikroipler ortaya karak uydulara yerletirilebilecek lde kk bilgisayarlarn gelitirilmesine olanak salad. Bu bilgisayarlar teleskoplarn gzlem programn kontrol eder ve onlar deiik zamanlarda deiik hedeflere ynlendirir. Yrngedeki teleskop grntleri aldktan sonra bilgisayarlar ve yksek teknoloji rn dier aralar yardmyla bu grntler yeryzne gnderilir. Bu ilemin hibir aamasnda film kullanlmaz. Teleskobun ald grntler elektrik sinyalleri biiminde kaydedilir, saysallatrlr (sfr ve birlerden oluan bilgi birimlerine dntrlr), ve radyo ya da dier rle uydular araclyla dorudan yeryzne iletilir. rnein spernova 1987A, yrngede bulunan IUE uydusu tarafndan izlendi. Radyo ile acele programlanan uydu, elektronik gzlerini hzla bu beklenmedik patlamaya evirdi. Birdenbire ortaya kan ve nceden hibir uyarda bulunmayan spernova patlamalar karsnda bylesi abuk tepkiler zorunludur. ekil 10- Dnya evresindeki yrngesinde dnecek olan, X-nlarna duyarl leri X-In Astrofizik Uydusu'nun (AXAF) hayali grnts Yldzlarn yaam evriminde spernovalarn nemi ok byktr. Yldzlarn patlamasyla ortaya kan atklar evreye dalarak yeni yldzlar

oluturacak gaz bulutlarna yeni maddeler ekler. Bu nedenle spernovalar sonu olduu gibi balangc da simgelerler. Teorik hesaplamalar, en hafif iki element olan hidrojen ve helyum dndaki tm elementlerin yldzlarn iindeki nkleer tepkimelerde retildiini gsteriyor. On milyar yl kadar gemite, ilk yldzlar olumadan nce yalnzca hidrojen ve helyum vard. Aralarnda yaamn temelini oluturan karbon ve oksijenin de bulunduu yzden fazla kimyasal elementin byk ounluu yldzlarn iinde sentezlenerek uzaya dald. Bu 'tohumlama'nn bir blm, yldzlarn yzey katmanlarn uzaya pskrttkleri krmz dev evresinde, bir blm de scak yldz atmosferinden kaynaklanan parack rzgarlaryla gerekleir. Geri kalan da spernova patlamalar srasnda olur. Gne'imiz gibi ge kuak yldzlar, bu yeni elementlerce zenginletirilen gazdan domutur. Aslnda farkl yldz kuaklar birbirlerinden kimyasal bileimleri ile ayrlrlar. Tmyle hidrojen ve helyumdan oluan yldzlar 'ilk kuak'tr. Daha ar elementlerin oluturduu yldzlar da ikinci ve daha ge kuaklar olarak bilinir. Yldzlararas ortamda bulunan gaz, kuaklar birbirine balar. Maddeyi yal yldzlardan alp gen yldzlara verir. Spernova kalntlarnn yayd X-nlar ve gamma nlarnn incelenmesi, spernovalarn evreye yayd deiik atomlarn tanmlanabilmesini salar. Bu da GRO, NAE ve AXAF gibi uydularn grevidir. Spernova patlamas srasnda retilip evredeki uzaya dalan kimyasal elementler, kzltesi malar yoluyla da tanmlanabilirler. Planlama aamasnda olan SOFIA uydusu bir uak araclyla hemen alma blgesine gtrlebileceinden, ksa bir srede spernova patlamasndan arta kalan maddeleri incelemeye balayabilecektir. Ve SIRTF'nin yksek duyarll, Dnya'dan otuz milyon k yl uzaklktaki spernovalarn kzltesi lmlerini rahat rahat yapabilecektir. Yal ve gen yldzlar son bir yolla daha birbirlerine baldrlar. Spernova patlamasnn yaratt ok dalgalar evredeki yldzlararas gaz sktrr. Byle bir sktrma, yeni yldzlarn

oluum srecini tetikleyebilir. Bunun da tesinde spernovalar evredeki gazn enerjisini arttrrlar. evreye dalan madde ve nm, byk gaz hacimlerini bir milyon dereceye kadar str. Bu scaklklardaki bir gaz elektromanyetik tayfn mortesi ve X-n blgelerinde ma yapar. Bu malar AXAF ile birlikte tasar halinde olan Uzak Mortesi Spektroskopi Uydusu (Far Ultraviolet Spectroscopy Explorer) ve U Mortesi Uydusu (Extreme Ultraviolet Explorer) tarafndan incelenebilecektir. Enerjisi artan gazn deien yaps, yldzlar oluturan ortamn koullarn ve bunlarn nedenlerinin ipularn verir. Sallie Baliunas Hakknda Bilgi Sallie Baliunas 23 ubat 1953'de New York'da dodu. Villanova niversitesi'nde fizik ue astronomi eitimi grdkten sonra 1980 ylnda Harvard'dan Ph. D. derecesini ald. O tarihten beri Cambridge Massachusetts'deki HarvardSmithsonian Astrofizik Merkezi'nde almaktadr. Baliunas'n almalar, Gne'in onbir yllk leke evrimi ve bunun dier yldzlardaki biimleri de aralarnda olmak zere, Gne ve dier yakn yldzlarn manyetik zellikleri konularnda younlamtr. Baliunas, alma arkadalar ile birlikte, bir bilgisayar tarafndan ynlendirilen ve yldzlarn otomatik gzlemlerini yapabilen bir robot-teleskop gelitirmitir. Baliunas yle diyor: 'ocukluumdan kalan anlarm arasnda en byk yeri Sputnik ve uzay-giysili insanlar bir roket iinde Satrn'e doru yol alrken gsteren duvar katlar tutuyor. Yldzlara ulamann insanln en temel tutkularndan biri olduuna inanyorum. Yeni teleskoplar, bilgisayarlar ve elektronik detektrler sayesinde yldz astronomisinde bir ok alan ne kyor. Gne'te ve ou yldzlarda manyetik alanlarn deimesine neden olan mekanizma tam anlamyla bilinmiyor. Gne'in manyetik alanndaki deimeleri anlamak, bunun evremizdeki etkilerini tahmin edebilmek iin gereklidir. Gne sismolojisi ve GONG projesi sayesinde yaknda Gne'in i yapsnn imdiye kadar elde edilen en ayrntl grntsne sahip olacaz. Gne'teki yzey alt hareketlerine ilikin bilgi, hem manyetik alanlarn nasl retildiinin anlalmas, hem de Gne modellerimizin geerliliinin snanmas asndan nemlidir. Bu konularn her ikisi de Gne'ten gzlediimiz ntrino saysnn azlnn aklanmasna yardmc olabilir. Son olarak, interferometre (giriimler) ve spektrograf (tayfler) gibi yeni aralar yardmyla, baka yldzlarn evresinde gezegen sistemleri

olup olmadna ilikin kantlar aranmaya balamtr. ::::::::::::::::: Galaksilerin Yaam ykleri Galaksilerin Kefi Gkyznn en eski gizleri arasnda, M.S. ikinci yzylda Hipparchus'un da not ettii sisli, puslu, bulutumsu lekeler ya da bulutsular (nebulalar) yer alr. Bulutsular, Dnya'mzn atmosferi iinde olamayacak kadar uzak, tek bir yldz olamayacak kadar danktlar. Peki, bunlar neydi? 1610 ylnda yeni oyunca teleskobun banda Galileo, byk bir keyifle yle yazyordu: "Bugne kadar btn astronomlarn 'bulutumsu' dedii sise ve pusa benzeyen lekeler, olaanst bir biimde birarada bulunan yldz gruplar... Tek tek yldzlar gzmzden kasa bile.." Bulutsulardan biri, geceleri gkyzn boydan boya kat ettii grlen snk, beyaz k kuadr. Eski Mezopotamya'da 'cennet nehri', ad verilen bu kuak gnmzde 'Samanyolu' olarak bilinir. 1785 ylnda ngiliz astronom ve mzikisi William Herschel yldz nn farkl dorultulardaki younluunu lerek Samanyolu'nun bir biley ta biiminde olduunu buldu. Bu biley ta, bir merkez evresinde dnen 100 milyar yldz kapsayan yasslam bir disk biimindedir. Byle yldz topluluklarna galaksi (gkada) ad verilir. Samanyolu bizim kendi galaksimizdir ('Galaksi' szc Yunanca'da st anlamna gelen galaxias kkeninden tremitir). Bugn, evrenin her biri gaz ve milyarlarca yldz ieren galaksilerle dolu olduunu biliyoruz. Gne'imizin Samanyolu merkezi evresindeki bir turu yaklak 200 milyon yl srer. Galaksiler ok eitli biimlerde olabilir. Bazlar hemen hemen kreseldir, dierleri ise Samanyolu gibi ortas ikin yass diskler biimindedir. ekil 11a- ubuklu sarmal galaksi NGC 3992. ekil 11b- Sarmal Galaksi NGC 4565 Herschel'in almasndan hemen hemen yz

elli yl sonra bile astronomlar, Samanyolu'nun boyutlar ve hatta baka galaksiler olup olmad konusunda pek emin deildiler. Sorun, yldzlarn uzaklklarn lmekteydi. Gkyzne baktmzda eni ve boyu alglayabiliriz ama derinlii alglayamayz, tpk iindeki nesnelerin gerek boyutlar konusunda hibir fikrimizin olmad bir fotorafa bakar gibi. Dahas, nceki blmde grld gibi yldzlarn ma gleri ok eitli olabildiinden, yldzlarn grnr parlaklklar, uzaklklar konusunda iyi bir gsterge deildir. Snk grnen bir yldz gerekte orta parlaklkta ama uzak bir yldz olabilecei gibi ok snk ve ok yakn bir yldz da olabilir. Harvard Koleji Gzlemevi'nden Henrietta Leavitt 1912 ylnda Cepheid deienleri ad verilen bir grup yldzn nemli bir zelliini kefettiinde, astronomideki uzaklk lmleri konusunda bir srama gerekleti. lk olarak onsekizinci yzylda bulunan Cepheid deienlerinin parlaklklar, dzenli salnmlar gsterir: Snk, parlak, snk... (Bugn bu salnmlarn yldz yzeyinin dnemli genleme ve bzlmeleri olduunu biliyoruz). Parlaklklarndaki dzenli salnmlar bu yldzlarn parmak izleri gibidir. Birok fotoraf plan inceleyen Leavitt, bu yldzlarn ma gleri ile parlaklklarnn deiim dnemi arasnda kesin bir iliki olduunu buldu. Byle bir iliki, uzaklklar bilinen, yakndaki Cepheid deienlerinde doru sonu verecek biimde ayarlanabilir ve daha sonra da uzaktaki Cepheid yldzlarnn uzaklklarn lmekte kullanlabilir. rnein astronomlar, uzakl bilinmeyen ama parlaklk salnm dnemi on gn olan belli bir Cepheid yldzn gzleyebilirler. Leavitt'in bulduu ilikiye gre bu salnm dnemi Gne'imizin 2000 kat bir ma gcne karlk gelir. Bu ma gcn yldzn gzlenen parlaklyla karlatrarak, astronomlar yldzn ne kadar uzakta olduunu saptayabilir. Bu, tpk gc ve grnen parlakl bilinen bir elektrik ampulnn uzakln saptamaya benzer. Eer bir astronom, bir kresel kmenin, nebula veya galaksinin uzakln lmek isterse, bunlarn iinde bir Cepheid yldz bulmas ve onun parlaklk deiim dnemini lmesi yeterlidir. Cepheid yldzlar uzayn kilometre talar gibidir.

ekil 12- Cepheid deien yldzlarnn periyot-ma gc ilikisi. stteki eri, tipik bir Cepheid yldznn ma gcnn zamanla deiimini gsteriyor. Bu erinin temsil ettii Cepheid yldznn ma gc, yaklak be gnlk bir periyotla Gne'in ma gcnn 1000-2000 kat arasnda deiiyor. Alttaki eride ise, Cepheid yldzlarnn ortalama ma gcnn periyotla nasl deitii grlyor. stteki erinin temsil ettii Cepheid yldz, alttaki eride yalnzca bir noktaya karlk geliyor. Her ne kadar salnda pek itibar grmemi olsa da Leavitt'in almasnn nemi konusunda ne sylense azdr. Astronomide uzaklk lmlerinin yaamsal rol vardr. Henrietta Swan Leavitt, 4 temmuz 1868'de Massachusetts'deki Lancaster'de dodu. Dindar bir aileden geldii iin mr boyunca anne ve babasnn kesin Priten kurallarna saygl yaad. Leavitt, 1892'de Radcliffe Koleji Astronomi Blm'nden mezun olduktan sonra yaknlardaki Harvard Koleji Gzlemevi'nde gnll aratrma asistanl yapmaya balad. 1902'de cretli ve kalc bir kadroya geerek astronomi fotoraflar blm efi oldu. Yapt iler arasnda geceler boyu arka arkaya ekilmi gkyz fotoraflarn karlatrarak hangi yldzlarn parlaklnn ne kadar deitiini saptamak da vard. Bu tr almalar son derece byk bir sabr ve hner gerektirir. Meslek yaam boyunca Leavitt 2400 deien yldz buldu ve analiz etti. Leavitt, Willaminia Fleming ve Annie Jump Cannon ile birlikte Harvard Koleji Gzlemevi mdr Edward Pickering tarafndan gkyz fotoraflarn incelemeleri iin cret denen bir grup kadn arasndayd. Yzyln balarnda fotoraf almas ok nemli bir ara olarak astronomi tarihinde ilk kez sahneye karken, Leavitt, Cannon ve Fleming bu yeni arac ilk kullananlar arasndaydlar. Neredeyse doutan astronom olan ve ok gemeden Pickering'in yerine Harvard Koleji Gzlemevi direktrlne getirilen Harlow Shapley, 1918 ylnda Samanyolu'nun deiik yerlerinde bulunan 230 Cepheid yldznn uzaklklarn lmek zere bir alma balatt. almasn bitirdiinde Samanyolu'nun ayrntl

bir haritasn da hazrlayan Shapley, galaksimizin apn 300000 k yl olarak hesaplad. Gnmzde kabul edilen deer ise 100000 k yldr. Samanyolu'nun bir yesi olan Gne'imiz merkezden itibaren galaksi yarapnn te ikisi uzaklnda yer alr. lk kez Shapley'in aratrmas ile galaksimizin biimi ve boyutlar, akla yakn bir biimde llm oldu. Ama u sorunun yant hala verilmemiti: Dier bulutsular neydi ve neredeydiler? Bunlar Samanyolu iindeki yldz kmeleri miydi yoksa her biri kendi bana bir galaksi miydi? Astronomlar heyecanl bir biimde bu soruyu tartyorlard. En azndan bulutsularn bir blm bizim galaksimizin iinde olmalyd. Kaliforniya'daki Mount Wilson Gzlemevi'ndeki bir teleskopla alan Edwin Hubble, 1924 ylnda Andromeda bulutsusunun iinde bir Cepheid yldz buldu ve uzakln lmeyi baard. Andromeda, galaksimizin ok tesinde, 2 milyon k yl uzakta bir yldz topluluuydu. Bylece Andromeda'nn bir baka galaksi olduu inkar edilemez bir biimde ortaya kt. Edwin Hubble da galaksi d astronominin babas olarak tarihe geti. ok gemeden snk bulutsulardan ounun aslnda kendi balarna galaksiler olduu ortaya kt. Bu yeni bilgiyle de astronomlarn nnde yeni ve daha byk bir evren grnts alm oldu. Tm dikkat galaksilere yneltildi. Galaksiler aras ortalama uzaklklar bir galaksinin apnn yz kat ya da 10 milyon k yl civarndadr. Bu nedenle eer dev bir kozmik yaratk olsayd, uraya buraya serpitirilmi yldz adalar, galaksiler dnda uzay bombo bir deniz gibi grecekti. Bununla birlikte, bir baka adan bakldnda, galaksiler aras uzaklklar, lek de gz nne alndnda yldzlar aras uzaklklardan daha kktr. Bir galaksi iindeki yldzlarn arasndaki uzaklklar ortalama olarak on k yl ya da bir yldzn apnn 100 milyon kat kadardr. Bu nedenle her birimi bir yldz boyutlarnda olan bir galaksi yaplanmasnda yldzlar arasnda yz milyon uzaklk birimi varken, her birimi bir galaksi boyutlarnda olan bir evren

yaplanmasnda galaksiler arasnda yalnzca yz uzaklk birimi bulunur. Galaksilerin anatomik yapsn anlamaya almak, gnmzde astronomlarnn en fazla zaman ayrdklar konulardan biridir. Neden baz galaksiler genellikle biimlenmemi gaz ve tozdan olumaktayken dierleri hemen tmyle yldzlardan oluur? Galaksilerin biimlerini belirleyen ey nedir? Neden baz galaksiler hemen hemen kresel yapda iken dierleri yass diskler biimindedir? Acaba bizimki gibi sarmal galaksilerde nce ekirdek blgesi, daha sonra disk mi biimlenir yoksa bunun tersi mi gerekleir? Baz galaksilerin --ubuklar gibi, halkalar gibi-- deiik ve garip biimleri nasl ortaya kar? Bu garip ve deiik biimler ilk bata m ortaya kar yoksa galaksi iindeki ktle ekim kuvvetleri tarafndan sonradan m biimlendirilir? Yoksa bu oluumlarda baka bir galaksi ile gereklemi olabilecek yakn etkileimlerin rol m var? Galaksi astronomisindeki en artc gelime, galaksilerin ounluunun evresinde karanlk madde ad verilen gzlenemeyen maddeden meydana gelen, yaklak kresel biimde halelerin var olduu gereinin anlalmas olmutur. 1970'lerin ortalarnda Princeton'dan Jeremiah Ostriker ve James Peebles ile Stonybrook New York State niversitesi'nden Amos Yahil, birbiri evresinde dnen iki galaksiden balayp ortak bir merkez evresinde dnen galaksi gruplarna kadar ok eitli sistemlerin yrnge hareketlerine ilikin veriler toplayp analiz ettikten sonra bu sistemlerde gzlenen maddenin on kat kadar grnmeyen madde olmas gerektii sonucuna vardlar. Benzer bir analiz, bamsz olarak Estonya'da J. Einasto, A. Kaasik ve A. Saar tarafndan da yapld. Karanlk maddenin varl, 1978'de Washington Carnegie Enstits'nden Vera Rubin ve arkadalar ile Groningen niversitesi'nden Albert Bosma'nn almalar sonucunda hibir kukuya yer brakmayacak biimde ortaya kt. Yakndaki galaksilerin evresinde dnen gazlarn hzn len aratrmaclar, bu galaksilerin evresinde byk ktleye sahip, gzlenemeyen (ma yapmayan) haleler

bulunduu ynnde ak gzlemsel kantlar buldular. Gzlenebilen ktlenin tek bana yrngede dnen gazlar llen hzlara ulatrmas olanakszd. Gnmzde hemen hemen tm astronomlar karanlk madde gereini kabul ediyorlar. Galaksilerin yaplarndaki dengeyi, bu galaksilerdeki yldz ve gazlarn dnme hzlarn ve galaksilerin birbirleri ile olan fiziksel ilikilerini aklayabilmek iin bu galaksilerin halelerindeki karanlk maddenin varln kabul etmek zorunludur. Nasl buzdalarnn fotoraflar buzdalarnn suyun altnda kalan ok byk blmleri hakknda hibir fikir vermiyorsa, galaksi fotoraflar da galaksilerin bu byk ktleli blmleri hakknda fikir vermez. Gelecek blmde karanlk madde konusu daha derinlemesine ilenecektir. Astronomlar, evrede dnen hidrojen gaznn yeri'ni inceleyerek de galaksilerin biimleri konusunda pek ok ey rendiler. Bu gaz, yldzlarn bulunmad blgelerde yer alr ve 21 cm dalgaboyunda, ok zel radyo dalgalar yayar. Rntgen filmleri ekilecek hastalarn vcuduna radyoaktif iyot verilmesi gibi hidrojen gaz da izleyici grevi yapar. stelik bu gaz yerli yerindedir. Son zamanlarda astronomlar yzlerce galakside karbon monoksit gaz buldular. Hidrojenin bulunduu uzakln ok daha uzaklarndan varl saptanabilen ve kendine zel dalgaboyunda radyo dalgalar yayan bu gaz da, galaksilerin daha nce hi gzlenememi burulma ve dnme hareketlerini ortaya karmtr. Yeni radyo teleskoplar, karbon monoksit gaznn varln saptayarak ok uzaklardaki galaksilerin ayrntl grntlerini oluturabileceklerdir. Galaksilerin Evrimi Keiflerinden uzun yllar sonrasna kadar galaksilerin sabit ve deimez olduklar varsaylmtr. Galaksiler, gc bilinen elektrik ampullerine benzetilerek grnr parlaklklarndan uzaklklarn saptamak zere yararlanlmtr. Galaksiler konusundaki bu duraanlk 1950'lerden itibaren deimeye balad. Yeni radyo teleskoplar, merkezlerinden darya doru fkran

gazlardan youn radyo dalgalar yaylan galaksiler buldular. Bu radyo dalgalarn inceleyen astronomlar, gazlarn hznn k hzna yakn olmas gerektii sonucunu kardlar. Gaz stunlarnn boyu en ok 1 milyon k yl civarnda olduundan, oluumlar bir milyon yldan daha eskiye dayanmyor olmaldr (Astronomi standartlarna gre bu olduka ksa bir sredir). Bu 'radyo galaksi'lerinde bir eylerin deimekte olduu aka grlyor. l gayzerlerde ise bu tr fkrmalar pek grlmez. Radyo galaksiler, iddetli olaylarn ak ipularnn gzlendii ilk galaksilerdir. Keifleri de, gzle grlemeyen ama astronomi aralar tarafndan 'grlen' ilk elektromanyetik nm tr olan kozmik radyo dalgalarnn kefi sonucunda gereklemitir. Radyo astronomi, Bell Telefon Laboratuvar'nda alan Amerikal mhendis Karl Jansky'nin dnen bir radyo anteni yaparak uzaydan gelen srekli radyo parazitlerini saptad 1931 ylnda dodu. zleyen on be yl iinde tm dnyada Jansky'nin rastlantsal kefinin izinden giden tek kii, bir elektronik mhendisi, amatr radyocu ve amatr astronom olan Grote Reber oldu. Reber 1911 ylnda Wheaton, Illinois'de dodu. 1936'da 25 yanda olan Reber, Wheaton'daki evinin arka bahesinde 2 arp 4 cm'lik talardan oluan ahap bir kulenin zerine yaklak 10 metre apnda metal bir anak monte etti. Bu, evrenden gelen radyo dalgalarn almak zere zel olarak bir anten biiminde ina edilmi ilk radyo teleskoptu. 1942'de Reber, Samanyolu'nun ilk radyo nm haritalarn yapmt. 1940'larn ortalarna kadar Reber'in tek radyo astronom olduu dnlyor. 1940'larn sonlarna doru Avusturya, ngiltere, Hollanda ve Amerika Birleik Devletleri'nde baka radyo teleskoplarn ina edilmesiyle radyo astronomi kurulmu oldu. 1950'lerde baz galaksilerde kefedilen radyo dalgalar yayan gaz akmlar da galaksi etkinlii ve evriminin ilk bulgular oldu. ekil 13- Yakndan birbirleri ile etkileen ve karlkl ktle ekimleri nedeniyle birbirlerinin ekillerini bozan iki galaksi.

Bu galaksiler, NGC 5426 ve NGC 5427'dir. 1970'lerde astronomlar, tm galaksilerin evrim geirmelerinin gerekli olduunu farkettiler. Teksas niversitesi'nde alan Yeni Zelandal bir astronom olan Beatrice Tinsley, galaksilerin yldzlardan olutuuna dikkati ekti. Yldzlar yalanr ve deiirler. Yldzlar ayn zamanda yldzlararas gazn kimyasal yapsn da deitirirler. Bu, gittike daha ar atomlarn retildii tek ynl bir sretir. Bu nedenle galaksilerin kimyasal yaps, renkleri ve parlaklklar da zaman iinde deimek zorundadr. Galaksiler ayn zamanda yaknlarnda bulunan dier galaksilerle etkileimde bulunmak yoluyla da deiime urarlar. Karlkl ktle ekimi nedeniyle galaksi gruplar meydana getirirler. Galaksilerin birbirine normalden daha yakn bulunduu galaksi gruplarnda, biri dierinin ekim alanna girerek birlikte dnmeye balar ve zellikleri kendilerini oluturan galaksilerden ok farkl, karmak zelliklere sahip yeni, bileik galaksiler meydana getirirler. Kimi galaksi grubu fotoraflarnda, merkezdeki galaksiler garip bir biimde arpk, dolak bir grnt verirler. Bu, baka ve kendilerinden daha byk bir galaksi tarafndan yutulmakta olduklarnn bir iaretidir. Baz dier fotoraflarda ise geri yalnzca bir galaksi grlr ama bunun garip biimli deiik kuyruklar, kollar ve baka zellikleri de yakndaki bir dier galaksi ile ok iddetli bir etkileimin habercisidir. Galaksilerin evrimine ilikin dorudan kant bulmak yldzlardan daha zordur. Yldzlar srekli olarak doduklarndan herhangi byk bir uzay parasnda evrimlerinin her aamasnda yldzlar bulunur. Ama galaksilerin ounluu uzak bir gemite byk bir olaslkla ayn zamanda olutu. Dolaysyla herhangi bir zaman dilimi ele alndnda --rnein bugn-- galaksilerin ounluu hemen hemen ayn yata olabilir. O zaman yaamlarnn deiik dnemlerindeki galaksileri nasl gzleyebiliriz? zm, ktadr. In hz saniyede 300000 kilometredir. Uzaydaki uzaklklar ise ok byktr.

Bugn 2 milyon k yl uzaklktaki Andromeda galaksisinin fotorafn ektiimizde onun 2 milyon yl nceki durumunu grrz; n galaksiden Dnya'mza ulamas 2 milyon yl almtr. 50 milyon k yl tedeki Virgo kmesindeki bir galaksiye baktmzda, ondan 50 milyon yl nce ayrlm olan grrz. Bu nedenle uzayn gittike daha derinlerine bakmak, zamanda da gittike daha eskiye bakmak demektir. Teleskoplar bu anlamda zaman makineleridirler. Teleskopla evrimlerinin gittike daha erken dnemlerinde bulunan galaksileri gzleyebiliriz. Ne yazk ki uzak galaksilerden gelen k da zayftr. Bylesine zayf klar alglamak iin astronomlar byk teleskoplara gereksinim duyarlar. Yirmi otuz yl ncesine kadar hem byk teleskoplarn saylar ok azd, hem de bu teleskoplara bal aralar olduka ilkeldi. Bir milyar k ylnn tesinde saptanabilen ancak birka galaksi vard. 1970'lerin bandan itibaren, bata Arizona, Tucson'daki Kitt Peak ve Mount Hopkins; ili'deki Cerro Tololo olmak zere bir dizi yeni ve byk teleskop ina edildi. ekil 14- Galileo'nun, 1610 ylndan kalan iki teleskobu. Boylar 1 metre civarnda olan bu teleskoplar, Floransa'daki Bilim Tarihi Mzesi'nde bulunmaktadr. Daha da nemlisi, zayf toplamakta ve kaydetmekte kullanlan yeni aralarda ve teknolojide bir patlama oldu. Fotoraf plaklar yerlerini bilgisayar kontroll elektronik detektrlere brakt. Bu aralar, fotoraf plandaki karanlk lekeler yerine elektrik sinyallerine dntryor ve onlardan on-yz kat daha fazla k toplayabiliyorlard. Elektrik sinyalleriyle almak kolaydr. Bu sinyalleri saysallatrabilir, daha sonra ilemek zere bir bilgisayar ortamnda saklayabilirsiniz. rnein, bir galaksinin grnts, zellikleri bilinen, bize daha yakn bir baka galaksi tarafndan bozuluyorsa, bilgisayar elektronik olarak bu ikinci galaksinin n ortamdan silerek ilk galaksinin temiz bir grntsn oluturabilir. u iinde bulunduumuz yllarda astronomlar,

aplar sekiz ile on metre arasnda deien grnr k ve kzltesi teleskoplar ina etmekteler. Bu yeni nesil byk teleskoplar ve onlarn zayf grmekteki stn yetenekleri sayesinde astronomlar, ok uzak ve evrimlerinin u ana kadar gzleyemedikleri kadar erken aamasnda olan galaksileri grebileceklerini umuyorlar. Yirmi yl sonras iin astronomlar Dnya evresine yrngede dolanmas planlanan ve Byk Uzay Teleskobu (Larga Space Telescope, LST) ad verilen bir teleskobun dn kuruyorlar. Hubble Uzay Teleskobu'nun mirass olacak olan LST'nin aynasnn ap alt metre ve asal zmleme gc de ksa dalga boylarnda Hubble'in on kat kadar olacak. Kzltesinden mortesine kadar tm dalga boylarna duyarl olacak LST, ok uzaklardaki galaksileri inceleyecek. Buna ek olarak LST, yldz oluum blgelerini aratracak, baka yldzlarn evresinde gezegen arayacak ve yldzlararas ortamdaki gazlar inceleyecek. Acaba gen galaksilerde ne tr yldzlar bulunuyor? Tek tek yldzlarn doup lmeleri bir yana, acaba galaksideki yldzlarn byk ounluu birlikte nasl yalanyorlar? Galaksilerin biimi zamanla deiiyor mu, yoksa ilk olutuu zamandaki biimini mi koruyor? Bir galaksinin toplam parlakl zamanla nasl deiiyor? Gruplardaki komu galaksiler ve galaksi kmeleri karlkl nasl etkileiyorlar? Tm bunlar galaksi d astronomiyi ilgilendiren kritik sorulardr. Astronomlar, eer tm deilse de galaksilerin ounluunun, hemen hemen enerjilerinin tmnn merkez blgelerinde retildii ok enerjik bir erken evrim aamasndan getiklerine inanyorlar. Bu inancn temelinde kuasarlarn 1960'lardaki kefi var. Kuasarlar fotoraf plaklarnda grnt olarak yldzlar andrmakla birlikte, ma gleri galaksilerin toplam ma glerinden byk olabiliyor. Kuasarlar, Kaliforniya Teknoloji Enstits'ndeki Palomar Gzlemevi'nde alan Maarten Schmidt tarafndan 1963 ylnda bir raslant sonucu bulundu. Schmidt, bu cisimlerden kaynaklanan nmn baz zelliklerine (renkleri ve nmzdeki blmde

sz edilecek olan krmzya kaymalar) bakarak, kuasarlarn Dnya'dan ok uzakta olmalar gerektiini farketti. Yalnzca son derece yksek ma gcne sahip olan bir cisim ok uzakta olmasna karn parlak grnebilir. Dahas, kuasarlarn kk boyutlar, ok byk miktarda enerjinin neredeyse Gne sistemimiz boyutlarnda kk bir blgede retildiini gsteriyor. Kuasarlar, evrendeki en yksek enerjili uzay cisimleri olup sahneye tmyle srpriz olarak ktlar. Hi kimse kuasarlarn varln nceden tahmin etmemiti. Kuasarlarn yalnzca ok uzaklarda gzlenmesi nemli bir noktadr. Yaknlardaki kuasarlarn says ok azdr. Astronomide uzaklk zaman demek olduundan, kuasarlarn ounluunun uzak bir gemite yaayp lm olduklarn dnebiliriz. Kuasarlar evrenin dinozorlardrlar. Astronomlarn, yaknda bulunan kuasarlarn evresinde snk bir galaksi yaps olduuna ilikin sezgileri ve kukular var. Bu nedenlerle bilim adamlar, kuasarlarn, evrimlerinin ilk aamalarnda olan galaksilerin ekirdek blmleri olduklar dorultusunda teoriler ortaya atyorlar. Yeni nesil grnr k ve kzltesi teleskoplar ile u anda yrngede bulunan Hubble Uzay Teleskobu, yapsnda kuasarlar bulunduran birok gen galaksinin zayf n zmleyerek, galaksilerle kuasarlar arasndaki iliki konusunda ok nemli ipular salayacaklar. Gnmzdeki en nemli soru u: Neden uzaktaki galaksilerden bazlar kuasar ierirken dierleri iermiyor? SIRTF gibi yeni kzltesi teleskoplar ve yerden gzlem yaplan kzltesi teleskoplar da kuasar aratrmasnda nemli roller oynayacaklar. Birok kuasar evreliyor gibi grnen toz bulutlar grnr perdelerler. Kuasarn enerjisi bu toz bulutu tarafndan sourulup kzltesi nm biiminde yeniden yaynlanr. 1980'lerde Kzltesi Astronomi Uydusu, merkezlerinde kuasarlarn bulunduu dnlen ve enerjilerinin yzde doksan veya daha fazlasn kzltesi nm biiminde yayan ok parlak galaksiler buldu. Dahas, bu galaksilerin pek ou baka galaksilerle arpyor gibi gzkyordu. Galaksileraras

arpmalar kuasarlarn ortaya kmasna neden olabilir mi, veya onlarn enerjisini arttrabilir mi? ok stn duyarll sayesinde SIRTF, bu gizemli 'kzltesi galaksiler'in doasn ve evrimini inceleyebilecek. Kuasarlarn ounluunun galaksileraras arpmalar sonucu ortaya kp kmadn SIRTF saptayacak. Son olarak, ok yksek asal zmleme gcne sahip olan yeni radyo teleskoplar, zellikle VLBA kuasarlarn radyo dalgaboyu grntlerini hazrlayabilecek. Aslnda kuasarlarn kefinde de yaydklar youn radyo nmnn byk rol var. Merkezlerinde bulunmas olas kuasar olgusundan baka gen bir galaksi neye benzer? Bu sorunun yant konusunda astronomlar pek emin deiller. Galaksiler byk bir olaslkla evrenin ortaya kmasndan birka yz milyon yl sonra, gnmzden 10-20 milyar yl nce olutular. Ksaca sz edilecei gibi, astronomlar galaksilerin de yldzlara benzer biimde olutuklarn dnyorlar: Bir gaz bulutunun skmas sonucu. Eer sonuta galaksiyi oluturacak byk lekli bir skmann yansra yldzlar oluturacak kk lekli skmalar da oluyorsa, galaksi kendi iindeki yldzlarla ayn anda oluuyor demektir. Oluumlar srasnda yldzlar kzltesi nm yaydklarndan kzltesi teleskoplarla gzlenebilirler. Kzltesi detektrlerle donatlacak olan SIRTF ve Hubble Uzay Teleskobu, ilkel galaksilerden yaylacak bylesi kzltesi nm lebilecek kadar duyarl olacaklar. Henz neri aamasnda bulunan bir baka kzltesi teleskop da zayf kzltesi nm bileen dalga boylarna ayrarak gen galaksilerdeki kimyasal elementleri tanmlayabilecek lde duyarl olacak. Astronomlar, son derece uzaktaki radyo galaksilerde yldz oluumunun ipularn ve yldz oluum blgeleriyle galaksilerin merkezlerinden fkran gaz jetleri arasnda artc bir ilikinin kantlarn buldular. Yksek hzl gaz fkrmalarnn evredeki gaz sktrmas ve bylece yldz oluumunu tetiklemesi olas grnyor. Kuasarlarn ve Etkin Galaksilerin G Kaynaklar Kuasarlar enerjilerini nereden salyorlar?

Aslnda ilk radyo galaksilerin kefedildii 1950'lerden bu yana bu soru ok parlak bir galaksi tr iin srekli olarak gndemdeydi. Yksek miktarlarda X-nlar, kzltesi nm, grnr k ve radyo dalgalar yayan bu 'etkin galaksi'lerde enerji, merkezdeki ok kk bir blgeden --byk bir olaslkla kuasar boyutlarnda-kaynaklanyor gibi grnyor. Etkin galaksilerin ou merkezden dar doru ok byk miktarlarda gaz pskrtyorlar. Bu enerjinin byk bir blmnn yldzlardan gelmedii aktr. Yldzlar ounlukla grnr k yayarlar. Dahas, yldzlar enerjilerini nkleer tepkimeler sonucu retirler ki burada maddenin enerjiye dntrlme verimlilii yalnzca yzde 0.5 kadardr. Dolaysyla nkleer tepkimeler kuasar ve etkin galaksilerin yayd devasa enerji miktarlarn aklamaya yetmez. Son olarak, yldzlar galaksi iinde dank olarak bulunurlar; oysa etkin galaksiler enerjilerini merkezlerindeki ok skk bir blgede retmektedirler. Eer yeterli sayda yldz bylesi kk bir hacme skm olsalar bile, ortaya kacak olan yldz sistemi ylesine youn olacaktr ki sonuta yldzlar, aralarndaki arpmalar sonucu kaynaacak ve ortaya ok youn ve byk ktleye sahip bir cisim kacaktr. te bu nedenlerden tr astronomlarn ounluu kuasar ve etkin galaksilerin enerjilerini merkezlerindeki cismin serbest brakt ktle ekim enerjisinden saladklarn dnyorlar. Ktle ekim enerjisi iki cisim arasndaki karlkl ekim kuvvetinden kaynaklanr. Bykl de ktlelerin arpmyla doru, aralarndaki uzaklkla ters orantldr. Ktle ekimi analitik olarak ilk kez onyedinci yzyl ortalarnda Isaac Newton tarafndan ifade edilmitir; her ne kadar henz tmyle tamamlanmamsa da en son ktle ekim teorisi Einstein tarafndan 1915 ylnda gelitirilmitir. ekim enerjisi yle aa kar: Kk bir ktle byk bir ktlenin zerine derken --Dnya zerine den bir Bowling topu dnn-- hz gittike artar. Bu hz art ekim enerjisinin serbest kaldn gsterir. Bu enerji, s ve nm

gibi baka enerji biimlerine dnebilir. Eer byk ktleli cismin ayn zamanda younluu da yksekse, den cismin hz ok byk deerlere ular. Kara delik, ite bu ar younlam maddenin bir rneidir. Kara delie doru den bir cisim, delie girmeden nce k hzna ular. Byle yksek hzlarda maddenin enerjiye dnm verimlilii yzde onlara kadar ykselir, ki bu da kuasar ve etkin galaksilerin rettii yksek enerji miktarlarn aklamaya yeterlidir. Son teorilere gre, tm etkin galaksilerin ve kuasarlarn merkezinde ktleleri Gne'imizin ktlesinin bir milyon katndan bir milyar katna kadar olduu tahmin edilen ok byk ktleli kara delikler bulunuyor. Merkezdeki bu kara deliin byk ekim gc nedeniyle evredeki gaz ve yldzlar merkeze doru ekiliyorlar. Gaz, kara delie doru derken aa kan ekim enerjisi yksek hzl paracklara ve nma dnyor. Enerjinin ok byk blm kara deliin hemen dnda aa ktndan ve kara deliin boyutlar ok kk olduundan, byk ktleli kara delik varsaym, kuasar ve etkin galaksilerin yayd enerjinin neden merkezden kaynaklandn doal olarak aklyor. Kara delik kavram ilk olarak 1783 ylnda ngiltere, Yorkshire'daki Thornhill'in rektr olan John Michell tarafndan ortaya atld. 1796'da kavram Pierre-Simon Laplace tarafndan yeniden kefedildi. Fikir u: Ktlesi ve boyutlar belirli bir gk cismi verildiinde, ktlesi daha kk olan bir baka cismin bynn ekiminden kurtulabilmesi iin 'kurtulma hz' denen kritik bir hza sahip olmas gerekir. rnein, Yerkre iin kurtulma hz saniyede 11 kilometre civarndadr. Bu hzdan daha kk bir hzla Dnya yzeyinden yukar doru frlatlan hibir cisim Dnya'nn ekiminden kurtulamaz; maksimum bir ykseklie ulatktan sonra gerisin geriye yere der. Saniyede 11 kilometreden daha byk bir hzla yukar doru frlatlan bir cisim Dnya'nn ekiminden kurtularak uzayda hareketini srdrr, hibir zaman geri dnmez. imdi Dnya'y dev bir mengenede sktrarak apn drtte birine indirdiimizi dnelim.

Dnya'nn yzeyi ekim merkezine daha yakn hale geldiinden ekim kuvveti daha glenmitir. Kurtulma hz iki katna, saniyede 22 kilometreye ykselmitir. Dnya'nn ktlesini ayn tutarak apn gittike kltmeyi srdrelim. ap her drt kat klttmzde kurtulma hz iki kat artar. Sonuta, Yerkre'mizin ap yaklak bir buuk santimetreye indiinde kurtulma hz da saniyede 300000 kilometreye, yani k hzna ular. Bu durumda k bile Dnya'nn ekiminden kurtulamaz. Dnya, dardan bakldnda simsiyah grnr. Bir kara delik olmutur. Bu hayali deneyi ilk kez gerekletiren Michell ve Laplace, Newton'un ktle ekim teorisinden ve ilk kez onyedinci yzylda llm olan n hzndan haberdardlar. Tabii Dnya'y bir buuk santimetre apna kadar kltebilecek dev bir mengene yoktur. Ama, daha nce grdmz gibi, yldzlar yaktlarn tketip kendi arlklarn tayamaz hale geldiklerinde kendilerini ok kk boyutlara kadar sktrabilirler. 1916 ylnda Einstein'n yeni ktle ekim teorisini kullanan Alman fiziki Karl Schwarzscild, Michell ve Laplace'n hesaplarn yeniden gzden geirdi. Bir ktlenin kara delik haline dnmesi iin sahip olmas gereken kritik yarap ktle miktar ile doru orantl olup Gne'imizin ktlesi iin 3.5 kilometre civarndadr. Gnmzde kritik yarapa 'Schwarzschild yarap' ad veriliyor. 1939 ylnda Amerikal teorik fiziki Robert Oppenheimer ve rencisi Hartland Snyder byk ktleli, yanp tkenmi bir yldzn --birka Gne ktlesi ya da daha byk ktleye sahip bir ntron yldz gibi-- kerek bir kara delik oluturacan gsterdiler. Bununla birlikte, Oppenheimer'in hesaplarndan sonra bile ou bilim adamlar kara deliklerin yalnzca kat zerinde var olduuna inanmaya devam ettiler. Daha sonra, 1965 ylnda astronomlar byk olaslkla kara delik olan bir gk cismi kefettiler: Dnya'dan yaklak 7000 k yl uzakta olan Cygnus (Kuu) X-1. Ardndan gelen birka ylda Cygnus X-1'in (X-nlar yayd ve Cygnus takmyldznda bulunduu iin bu ad verildi) ktlesinin ntron yldzlarna oranla ok byk,

kendisinin de normal yldzlara oranla ok kk olduu farkedildi. Kabul edilebilecek tek seenek Cygnus X-1'in bir kara delik olmasyd. Ktlesinin Gne'in ktlesinin on kat kadar olduu hesaplanyor. 1970'lerin ortalarndan gnmze kadar baka pek ok kara delik aday kefedilmitir. Henz kara delikler hakknda gzlemsel kantlarn bulunmad 1964 ylnda, Rus fiziki Yakov B. Zel'dovich ve ondan bamsz olarak Amerikal fiziki Edwin Salpeter, byk ktleli kara deliklerin zerine decek olan gazn, etkin galaksiler ve br enerjik cisimlerin g kayna olabileceini ileri srdler. Kuasarlar ve etkin galaksileri anlamann pf noktas, merkezdeki kara deliin, zerine akan gazla beslenme mekanizmasnn anlalmasdr. Bu gaz akm srekli mi yoksa geici mi? Akm tetikleyen nedir? Olas gaz kaynaklar, galaksinin merkezi evresinde bulunan gaz, kara deliin fazlaca yaknna gelen talihsiz yldzlarn gl ekim alan tarafndan paralanmas, yldzlarn kendi aralarnda arparak ufalanmalar veya galaksinin bir baka galaksiyle fazla yaknlamas sonucu ortaya kan alkant olabilir. Dk parlaklktaki kuasarlar ve yksek parlaklktaki etkin galaksilerde merkezdeki kara deliin zerine akan gazn ktlesi, ylda bir Gne ktlesi civarnda olmaldr. Baz kara delikler, dorudan evreden zerlerine akan gazn ekim enerjisi yerine dnmelerindeki yavalamadan tr enerji yayabilirler. Ama bu bile dnen kara deliin evresinde srtnme yaratarak onu yavalatacak bir gaz ktlesinin varln gerektirir. Ne kadar byk ktleli olurlarsa olsunlar, evrelerinden soyutlanm kara delikler ok az enerji retirler. Bu nedenle baz galaksilerin neden dierlerinden enerjik olduunu anlamak iin merkezdeki kara deliin evresindeki madde dalmn bilmenin ok byk nemi vardr. Byk ktleli kara delik varsaymn nasl snayabiliriz? Gne'imizin bir milyar kat kadar ktleye sahip olsa bile, byk ktleli bir kara deliin apnn alt buuk milyar kilometre civarnda olmas gerekir. En yakn byk galaksinin

uzakl olan 2 milyon k yl uzaktaki byle bir kara deliin asal ap bir derecenin yalnzca ikiyz milyarda biri olur ki bu byklkte bir cismi en byk teleskoplarla bile grmek mmkn deildir. Bununla birlikte, byk ktleli bir kara delik, evredeki yldzlarn hareketlerini ve konumlarn etkileyerek kendini ele verebilir. Kara deliin ekim alanna yakalanm olan yldzlar daha kk bir alana skr ve daha hzl hareket etmeye balarlar. Bu etkiler kara delikten birka k yl uzakla kadar farkedilir boyutlarda olabilir. Hubble Uzay Teleskobu ve byk olaslkla 1990'lar iin planlanan sekiz metrelik ve on metrelik teleskoplar yakn galaksilerdeki bu trden etkileri farkedebileceklerdir. Yldzlarn merkez blgelerde younlamalar olgusunun ipular imdiden bata Andromeda olmak zere birok yakn galakside bulundu. Ama 10 milyon k ylndan da tede bulunan galaksilerin merkez blgeleri yeni teleskoplarla bile grlemeyecek kadar kk kalacaklar. Her ne kadar yldzlarn ounluu radyo dalgalar yaymasa da u anda radyo teleskoplarn asal zmleme gc grnr k teleskoplarna oranla bin kat fazla; bu nedenle de daha kk ayrntlar grebiliyorlar. Radyo teleskoplar milyarlarca k yl uzaktaki etkin galaksilerin ve kuasarlarn merkezlerinin birka k yl kadar yaknna nfuz edebilirler. Eer byk ktleli bir kara delik radyo bandnda parmak izleri brakmsa, 1990'lar iin planlanan VLBA gibi yksek asal zmleme gcne sahip radyo teleskoplar tarafndan grlmesi gerekir. ekil 15a- 500 k yl uzaktaki M87 galaksisinin (ayn zamanda Virgo A olarak da bilinir) grnr kla ekilmi fotoraf. Galaksinin merkezinden kan snk, damlalara benzeyen izgiye dikkat ediniz. ekil 15b- M87 galaksisinin radyo dalgalaryla ekilmi fotoraf. Bir nceki ekilde snk olarak grnen izgi, burada ak olarak bir gaz fkrmas biiminde grlyor. Fkrmann boyu, yaklak olarak 5000 k yldr. Kara delikleri tanmann dolayl bir baka yolu ise evredeki gazn yayd yksek enerjili nmdr. Teorik astrofizikiler evredeki gazn yass bir disk oluturarak kara deliin etrafnda

yrngeye gireceini dnyorlar. Bu diskin gezegen sistemleri oluturan disklerden fakl yn, daha byk ktleli ve daha scak olmas. Diskte bulunan gaz 1 milyon-1 milyar dereceye kadar snarak ounlukla X-nlar yayar. AXAF aracnn grevlerinden biri de bu tr X-nlarnn aratrlmasdr. Bylesine yksek enerjilerin bir baka karakteristik zellii de elektronlarn ve onlarn kar-parac olan pozitronlarn retilmesidir (Her atom-alt paracn, ou zellii parackla ayn, kimi zellikleri ise tam kart olan ve kar-parack ad verilen bir ikizi vardr. rnein pozitron her bakmdan elektronun ayn olup yalnzca tad elektrik yk terstir). retildikten ok ksa bir zaman sonra parack ve kar-paracklar gamma nlar yayarak yok olurlar. GRO ve nerilen dier gamma-n detektrleri bu tr gamma nlarn aratracaklardr. Etkin galaksi ve kuasarlarca yaylan X-nlarnn, astronomlar yirmibe yldr dndren gizemi, 'X-n fonu'nu aklamas akla yakn bir olaslktr. Astronomlar X-n detektrleri kullanarak uzaya baktklarnda her ynde youn bir kozmik X-n sisi gryorlar. X-n fonunun kayna konusunda henz bir gr birlii yok. nerilen aklamalar arasnda evreni doldurduu dnlen scak gaz var. Baz bilim adamlar bu kozmik X-n sisinin, tek tek nm kayna olarak alglanamayacak kadar uzak ve ok saydaki etkin galaksi ve kuasarlarn nmlarndan olutuunu dnyorlar. Bu problemin zm, uzaydaki etkin galaksi ve kuasar says ve dalm ile birlikte bunlarn zaman iindeki evrimlerinin de bilinmesini gerektiriyor. AXAF aracnda X-n fonunun tek tek kaynaklardan olutuu ynndeki varsaymn snanmasn salayabilecek kadar duyarl ve asal zmleme gc yksek olan detektrler bulunuyor. Etkin galaksi ve kuasarlarn arpc davranlar baka sorular da akla getiriyor. Bu cisimlerden gzlenen yksek hzl gaz fkrmalarndan bazlar ok ince biimli bir grnme sahip. Bylesi madde stunlarn reten ve onlar kontrol eden ey nedir? Son yllarda bu sorunun yantlanabilmesi yolunda epeyce gelime kaydedildi. Bu gaz stunlar grnr k, X-nlar

ve radyo dalgalar yayyorlar. Optik teleskoplar, radyo teleskoplar ve 1980'lerde veri toplayan Einstein X-n uydusu tarafndan alnan grntler, gaz stunlarndaki topaklanmalar ve dier yaplanmalar son derece ayrntl, enfes bir biimde gzler nne serdi. zellikle yksek asal zmleme gl radyo gzlemleri, bu gaz stunlarna her yl yeni maddenin katldn gsterdi. Darya doru hareket eden gaz kabarcklar snkleiyor. Bu gaz kabarcklarnn tesbih taneleri gibi birbirlerini mi izlediklerini yoksa bamsz m hareket ettilerini bilmiyoruz. Daha ayrntl radyo dalgalar lmleri gaz stunu boyuca gl manyetik alanlar bulunduu ynnde kantlar olduunu gsterdi. Aslnda baz teorisyenler manyetik kuvvetlerin akan gaz kuatarak sktrdn ve ince bir kolon haline gelmesini saladn ne sryorlar. Hawaii'den Karaibler'e kadar Amerika Birleik Devletleri boyunca konumlandrlm ve tek bir dev teleskop gibi alan on radyo teleskoptan olumas planlanan VLBA, ok sayda etkin galaksiden fkran gaz stunlarndaki ayrntl yaplanmann ve manyetik alanlarn sistematik bir biimde incelenmesine olanak verecektir. Dnya evresinde yrngede dolanan, her biri Dnya ile balantl olup birlikte Dnya'dan daha byk bir radyo anteni oluturmas planlanan bir grup radyo detektrnden oluan OVLBI (Orbiting Very Long Baseline Interferometer) ile, elde edilen asal zmleme gc daha da byyecektir. Amerikal bilim adamlarnn katklaryla yaplan OVLBI uydularndan ilk ikisi nmzdeki yllarda Japonya ve Rusya tarafndan frlatlacaktr. Galaksilerdeki gaz fkrmalarnn anlalmasnda nmzdeki yllarda srdrlecek olan teorik almalarn da yaamsal nemi bulunuyor. 1980'lerde bu fkrmalarn baz zellikleri bilgisayar simlasyonlar kullanlarak yeniden oluturulmutu. Bu simlasyonlarda bilim adamlar gaz, nm ve manyetik alanlarn davranlar ile ilgili fizik yasalarn bilgisayara ykler ve madde ile nmn birarada bulunduu bir 'ilk durum' kurarlar. Sistemin zaman iinde nasl evrim geireceini ise bilgisayar hesaplar. Gzlemlerle karlatrlarak teori daha

da gelitirilir. Galaksilerin Oluumu Daha uzaktan gelen klar daha eski zamanlarda yaynlanm demektir. Eer uzayn derinliklerine doru yeterince uzaa bakarsak, galaksilerin olutuu ok eski zamanlara kadar geriye gidebiliriz. Henz olumu ya da olumakta olan galaksiler konusunda ok az ey biliyoruz. Galaksilerin oluumu konusunda hesaplamalara dayanan ilk teori 1928 ylnda Sir James Jeans tarafndan ortaya atlmtr. Bu teoriye gre evrendeki tm madde, tpk dz bir ldeki kumlar gibi dzgn bir biimde dalmtr. Bununla birlikte, l tabannda urada burada birazck daha fazla ktle ieren kum tepecikleri bulunur. Jeans, tepecikleri ngrrken bunlarn varlnn daha sonra bir baka teoriyle aklanabileceini dnmt. Fazladan madde bulunan her tepecikte ktle ekimi ortalamadan yksek olacandan evredeki maddeyi eker. Bu ekim sonucunda madde miktar artar, tepeciin boyutlar byr, evredeki maddeyi daha byk bir kuvvetle eker ve sre ivmelenerek devam eder. Sonuta tepecikler byk tepelere dnr. Bu byk tepeler galaksilerdir. Galaksiler arasnda ok az miktarda madde kalm olmaldr. Tpk tek tek yldzlarda olduu gibi galaksileri oluturacak dev gaz bulutlar da, ancak ktleleri ok byk olduundan ieriye doru etkiyen ktle ekim kuvvetlerinin darya doru etkiyen basnc yenebildii durumlarda ker. Yldzlarda olduu gibi galaksilerin oluumu da nmdan ve tm ktlenin dnmesinden etkilenir. Her durumda nce kk tepeler kp younlaarak galaksileri, daha sonra daha bykleri younlaarak galaksi kme ve gruplarn oluturur. Bu sre gittike daha byk yaplar oluturarak srp gider. Bu galaksi oluum modeline 'ktle ekim hiyerari modeli' ad verilir. Bu model temel olarak 1960 ve 1970'lerde Princeton niversitesi'nden teorisyen James Peebles tarafndan gelitirilmitir. 1960'larn sonlarnda ve 1970'lerin balarnda

Sovyet astrofizikiler Yakov B. Zel'dovich, A.G. Doroskevich ve alma arkadalar pancake modeli (Pancake, yuvarlak ve yass biimli bir kek trdr.) ad ile anlan bir baka galaksi oluum modeli nerdiler. Bu modele gre nm kuvveti balangtaki ktle tepeciklerini datr. Balangtaki kozmik ln dzl ktleleri en azndan bir galaksi ktlesinin 1000 kat kadar olan daha byk tepeler tarafndan bozulur. Byle tepeler de ktle ekim hiyerari modelinde de olduu gibi l tabanndan yalnzca hafife ykselir. Bu byk ktle birikimleri, scaklklarn uzaya yayarak kmeye balarken kanlmaz olarak eksenlerden biri boyunca daha hzl keceinden gaz yass 'pancake' biimini alr. Byk ktleli bu pancake daha sonra birok paraya blnr ve her parasndan bir galaksi oluur. Bu galaksi oluum modeline gre, ana pacake'in bulunduu blgelerde galaksilerin ince bir tabaka zerinde dalm olarak bulunmalar gerekir. Teorisyenler bu modellerden hangisinin doru olduunu tartyorlar. Sorular, ksmen evrenin ilk dnemdeki madde tepeciklerine neyin sebep olduu, bu tepeciklerin aralarnda byk uzaklklar bulunsa bile birbirlerine bal olup olmadklar ve o zamanlarda hangi tr atom-alt paracklarn bulunduu konularnda younlayor. Baka faktrler de var doal olarak. Her iki teoride de galaksilerin oluumu konusunda temel rol evrensel ekim kuvveti oynuyor. Balarn Princeton'dan Jeremiah Ostriker ve Hawaii niversitesi'nden Lennox Cowie'nin ektii bir grup astronom da evrenin ilk dnemlerindeki madde tepecikleri yerine asl etkenin gaz basn kuvvetleri olabileceini ne sryorlar. Gaz basn kuvvetleri ve nmn, bir galaksiden dierine fazla deimeyen boyut ve ktlelerin belirlenmesinde bir rol olmas akla yakn grnyor. Son yllarda Ostriker ve alma arkadalar, teorik modellerin sonularn incelemek amacyla, gaz basn kuvvetlerini de ieren ayrntl bilgisayar simlasyonlar yaptlar. yle grnyor ki ktle ekimi, gaz basnc ve galaksi-ncesi gaz bulutunun dnmesi galaksi oluumunda tek tek etkili. Gzlemsel adan astronomlar birok ipucu

aratryorlar. Acaba u an varolan galaksiler, ktle ekim hiyerari modelinin ngrd gibi gittike byyen rastgele ekillenmi gruplarn iinde mi yoksa pancake modelinin ngrd gibi belli boyutlarda ve dzlemler zerinde mi yer alyorlar? Aslnda pancake modeli, her biri bir galaksi ktlesinin bin kat ktle ieren galaksi-ncesi pancake biiminde gaz bulutlar ngryor. Bunlarn 10 milyar k yl teden grnmesi gerekir. Galaksilerin olas doum yeri olan bylesi dev yaplar ounlukla hidrojenden olumakta ve 21 cm dalgaboyunda radyo dalgalar yaymaktadrlar. Bu radyo dalgalar, VLA, yeni Green Bank Teleskobu ve gncelletirilmi Arecibo Teleskobu ile aratrlacaktr. Gndemde daha da nemli konular var. Hem ktle ekim hiyerari teorisinde hem de pancake teorisinde, balangtaki minik younluk farklarnn zerine ktle ekim kuvvetinin etkisi sonucunda byk madde younlamalar oluur. Ne kadar kk olursa olsun, balangta bir younluk fark gereklidir. Bu younluk farkllamalarn nasl saptayabiliriz? Byk bir olaslkla yant kozmik fon nmnda gizlidir. 1965 ylnda New Jersey'deki Bell Telefon Laboratuvar'nda almakta olan Arno Penzias ve Robert Wilson, tm uzay dolduran ve adna kozmik fon nm denen radyo dalgalarn kefettiler. Bu nmn, evrenin yalnzca 300000 yanda olduu gnlerden beri uzayda zgrce dolat dnlyor. Daha nceleri nm, evrene salm bulunan atom-alt elektronlarla etkileiyordu. Kozmik fon nmnda, galaksilerin olumasndan nce, evrenin 300000 yanda olduu son etkileim srasndaki madde dalmnn kaytlar bulunmaldr. O zamanlar madde dzgn bir biimde daldndan bu maddeye arparak salan kozmik fon nm da her yne eit ve dzgn bir biimde dalm olmaldr. Tersine, eer o zamanlar madde dalm dzgn deilse, kozmik fon nmnn da dzgn olmamas gerekir. Madde dalmnn dzgn olmamas, bugn radyo teleskoplar deiik ynlere dndrldnde radyo dalgalar iddetinin deimesi sonucunu douracaktr. Aslnda btn galaksi oluum teorileri bu tr deiimlere gereksinim duyuyor.

On yllarca sren aratrma sonunda nihayet yz binde bir dzeyinde de olsa bu deiimler bulundu. Bu ok nemli keif, kozmik fon nmn byk bir duyarllkla lmek amacyla 1989 ylnda frlatlan Kozmik Fon Kaifi (Cosmic Background Explorer, COBE) uydusu tarafndan 1992 ylnda gerekletirildi. Bu sonular, galaksi oluumu ve byk lekli kozmik yapya ilikin teorileri bir anlamda snrlayc bir rol oynayacaktr. lk olarak bu sonular bize, zerine etkiyen ktle ekim kuvvetleri sonucunda galaksi ve galaksi kmelerini oluturan minik madde younlamalarnn boyutlar konusunda bilgi verecektir. kincisi, bu ilkel younlamalarn boyutlarn aklayabilmemize olanak verecektir. u anda hibir galaksi oluumu veya ilkel evren teorisi COBE'nin bulgularn doyurucu bir biimde aklayamamaktadr. nmzdeki birka yl iinde, gzlemsel sonularla karlatrlacak lde ayrntl birok yeni teori aday gelitirilmesi bekleniyor. Bu, kukusuz kozmoloji teorisi iin heyecen verici bir zaman dilimi olacaktr. Son olarak galaksileraras ortam ad verilen galaksiler arasndaki gazda da galaksi oluumuna ilikin olduka nemli ipular vardr. Galaksilerin iinde bulunan yldzlararas ortamda olduu gibi bu gaz da yldzlar tarafndan retilen eitli kimyasal elementlerce zenginlemitir. ok uzaklardaki --dolaysyla ok eski zamanlardaki-galaksileraras ortam, galaksilerin olutuu ortamdr. Galaksileraras ortam aratrmalarnn en nemli aralarndan biri de kuasarlarn yayd nmn incelenmesidir. Inm oradan buraya gelirken galaksileraras ortamdan geer ve bu arada bir blm de sourulur. Sourulan dalga boylar ortamdaki gazn kimyasal yapsna ilikin bilgiler verir. Galaksileraras gazn kimyasal yaps zamanla nasl deimektedir? Baka bir deyile, Dnya'dan olan uzaklkla nasl deimektedir? Bu gaz, galaksilerin ilk kez olutuu dnemi tarihlendirmek amacyla kullanlabilir mi? Uzaklardaki galaksileraras ortamn incelenmesi iin hem yksek duyarllk hem de yksek tayfsal zmleme gc gereklidir. Bunlar, u anda almakta olan 4 metrelik teleskoplarn yeteneklerinin tesinde ama gelecek

on yllardaki ok daha byk teleskoplarn yetenek snrlar iinde olacak. Garth Illingworth Hakknda Bilgi Garth Illingworth, 17 Mart 1947'de Avustralya'nn Perth kentinde dodu. 1968 ylnda Bat Avustralya niversitesi fizik blmn bitirdikten sonra, 1973 ylnda Avustralya Ulusal niversitesi'nden astronomi dalnda Ph. D. derecesini ald. Doktora sonras almalardan sonra Illingworth, 1978-1983 yllar arasnda Tucson, Arizona'daki Kitt Peak Ulusal Gzlemevi'nde astronom olarak alt. 1984'ten 1987'ye kadar hem Johns Hopkins niversitesi'nde aratrmac, hem de Baltimore'da bulunan Uzay Teleskobu Bilim Enstits'nde direktr yardmcs olarak grev yapt. 1988 ylnda Santa Cruz'daki Kaliforniya niuersitesi'nde astronomi profesr oldu. Illingworth'un aratrmalar, galaksilerin oluumu ue evrimini anlayabilmek amacna ynelik olarak, yldz kmeleri ve galaksilerin gzlemleri konusunda younlamtr. Keck Teleskobu'nda da alan Illingworth, Hubble Uzay Teleskobu'nun ardndan gelecek olan byk uzay teleskobunun yapm iin de almalar balatmtr. Illingworth yle demektedir: Astronom olmann en keyifli ve dllendirici yan, kendini aratrmaya adam olan bireylerin ve kk ekiplerin, astronominin nde gelen problemlerinin zmnde byk ilerleme kaydedebilmesidir. Bu problemlerin anlalmas en zor olanlarndan biri, Samanyolu'muz gibi galaksilerin ne zaman ue nasl olutuu, zamanla nasl deitiidir. Galaksilerin, evrenin genlik gnlerinde, o zamanlar uzay dolduran seyrek gaz ve karanlk maddeden younlaarak bugn gzlediimiz byk ktleli cisimlere dntn biliyoruz. Ama bunun nasl ve tam olarak ne zaman gerekletiini bilmiyoruz. 1990'larn yeni, gl teleskop ve bilgisayarlarnn, evrenin genliini gzlerimizin nne sereceini umuyorum." ::::::::::::::::: Evrenin Yaam Tarihi Byk Patlama (Big Bang) Modeli Uzayn git gide daha derinlerine baktmzda, acaba uzayn sonuna ya da zamann balangcna ulaabilir miyiz? Evrenin bir balangc varsa, acaba nasld? Sonu olacak m? Tm bunlar, kozmolojiyi, bir btn olarak evrenin yaps ve evrimini inceleyen astronomi daln ilgilendiren

sorulardr. Her kltr, kendine zg bir kozmoloji icat etmitir. Aristoteles'in evreninde zerine yldzlarn tutturulmu olduu byk, kristal bir kre olarak dnlen uzayn kenarlar vard. Ama bu evrenin ne balangc, ne de sonu vard. Yani duraand. Gkyzne likin adl eserinde Aristoteles yle demektedir: "En temel cisim, sonsuzdur; bymez, klmez, yalanmaz, deimez ve hareket ettirilemez". Aristoteles, tanrsal ve lmsz olan evrenin, temel cisim olan 'ether'den olumas gerektiini dnyordu. Hristiyan dnya gr sonsuzluk kavramndan vazgemekle birlikte evrenin deimez olduu fikrine sahip kt ve srdrd. Bu gelenee gre evren, Tanr tarafndan yoktan var edilmi ve o gnden bu yana hi deimemitir. 1543 ylnda Dnya'nn evrenin merkezi olmayp yalnzca Gne evresinde dnen bir gezegen olduunu gsteren Copernicus ok eyi deitirmekle birlikte, evrenin uzaysal olarak snrl, zamansal olarak ise sonsuz olduu yolundaki Aristoteles inann deitiremedi. 1576 ylnda, Copernicus retisine inanan bir ngiliz olan Thomas Digges, yldzlar, zerinde bulunduklar kristal kreden koparp uzaya datan ilk astronom oldu. 1546 ylnda doan ve matemetik eitimi gren Digges, Copernicus'un byk eseri The Revolutionibus'un baz blmlerini ngilizce'ye evirerek yaynlad. A Perfit Description of the Caelestiall Orbes balyla yaynlad bu eviriye Digges, yldzlarn dalm, zellikle de uzayn sonsuz olduu ve yldzlarn bu sonsuz uzayda dalm olarak bulunduklar ynndeki kendi grlerinin anlatld bir blm ekledi (Digges ayn zamanda daha uygulamal olan baka konularla da ilgileniyordu. Top mermilerinin yrngeleri zerine ilk ciddi almalar yapan Digges, ngiltere'de balistiin babas saylr). Digges'ten sonra evrenin uzayda sonsuz olduu kabul edilmitir. Bununla birlikte insanlar hala evrenin zaman iinde deimez olduunu dnyorlard. Byk fiziki Isaac Newton ayn problemi yz yl kadar sonra yeniden ele ald.

Tek tek gezegenlerin hareket halinde olduklar kesindi ama ok byk zaman aralklaryla bile baklsa evrenin deimez olduu dnlyordu. Newton, byk lekte evreni tanmlayan asl kuvvetin evrensel ktle ekim kuvveti olduunu anlad. Bunun tesinde, ktle ekim teorisi ile Newton, evrenin bir btn olarak hesaplamalara dayanan modelini yapan ilk insan oldu. Bununla birlikte 1917'deki Albert Einstein'n modeline kadar byle bir modelden sz edilmemiti. Einstein da Newton gibi genel grelilik ad verilen ktle ekim teorisini yeni gelitirmiti. Newton gibi Einstein da kozmolojideki temel kuvvetin ktle ekim kuvveti olduuna inanyordu. Genel grelilik, madde ve enerjinin ktle ekimini nasl rettiini, buna karlk madde ve enerjinin ktle ekimine nasl tepki verdiini anlatan olduka karmak ve matemetiksel bir teoridir. Bir btn olarak evren teorisiyle ilgili zor denklemleri zebilmek amacyla Einstein, iki basitletirici varsaym yapmt: Evren zamanla deimez ve madde evrende dzgn bir biimde dalmtr. Her ne kadar Einstein'n balang varsaymlar ile ilgili gzlemsel hibir kant yoksa da, Einstein bu varsaymlarn tatminkar sonular verecek lde geree yakn olduklarna inanyordu. Einstein'in sonutaki 'kozmoloji modeli' duraan ve homojendi. ok gemeden, baka kozmoloji modellerinin de olas olduu ortaya kt. 1922 ylnda Alexander Friedmann, zamanla deien evreni tanmlayan bir kozmoloji modeli olan duraan olmayan evren modelini ortaya att. Bir Rus matematiki ve meteorolog olan Friedmann, ie Einstein'in ekim teorisi ile balad ama homojenlik varsaymn kabul ederken duraanlk varsaymn sorgulamaya at. Hollandal astronom Wilhelm de Sitter'in de dedii gibi, ne kadar byk bir teleskopla bakarsak bakalm evreni grmz bir fotoraf karesinden baka bir ey deildir, dolaysyla da evrenin uzun dnemli davranlar konusunda ok az fikir verir. Friedmann, genel grelilik denklemlerinin baka zmn buldu. Bu zme gre evren, younluu son derece yksek bir durumdan balayarak

zaman iinde geniliyordu. Friedmann'n kozmoloji modeline gre ilk patlamadan sonra genilemeye balayan evren gittike daha dank bir duruma geliyordu. Bu kozmoloji modeline 'byk patlama' modeli ad verildi. 1923 ylnda Friedmann'n evrimleen modelinin eletirisinde Einstein, Friedmann'n hesaplamalarnn matematiksel geerliliini kabul etmekle birlikte, bunlarn gerek evrene uygulanabileceinden kukuda olduunu bildirdi. Teorik fizikte, balang koullarna bal olarak bir denklem setine birden fazla zm bulunmas olduka sk rastlanan bir eydir; bu nedenle Aristoteles, Copernicus ve Newton gibi Einstein da evrenin duraan olduuna inanmaya devam etti. Bununla birlikte ne Friedmann'n ne de Einstein'n balang varsaymlar ampirik olarak snanabilirdi. O zamanlar her iki gr dorultusunda da deneysel kant hemen hemen yok gibiydi. Einstein ve Friedmann, evren teorilerini kat zerinde retmilerdir. 1929 ylnda durum kkten deiti. O yl, teleskopla gzlem yapan Amerikal astronom Edwin Hubble, evrenin genilemekte olduunu kefetti. Galaksiler srekli olarak birbirlerinden uzaklayorlard. Gerekte Hubble teleskopla baktnda galaksilerin birbirlerinden uzaklatn grmedi; byle hareketleri dorudan grmek iin milyonlarca yl gerekir. Hubble, Doppler kaymalarna bakarak galaksilerin hareket ettii sonucuna vard: Galaksilerin renkleri tayfn krmz ucuna doru kayyordu. 'Krmzya kayma' olarak bilinen bu kayma, uzaklama hareketinin bir sonucudur. Btn galaksiler Samanyolu'ndan uzaklayordu. Aslnda birok kozmik bulutsunun krmzya kaymalar 1900'lerde Arizona'daki Lowell Gzlemevi'nde alan Vesto Slipher tarafndan llmt. Hubble'n Slipher'in almasna ekledii tek ey, Cepheid yldzlarn kullanarak uzaklaan galaksilerin uzaklklarn saptamak oldu. Hubble, galaksilerin uzaklklarnn, uzaklama hzyla doru orantl olduunu kefetti. Baka bir deyile, bir galaksinin bize olan uzakl bir baka galaksinin iki katysa, uzaklama hz da iki kat oluyordu.

Bu sonu, her ynde dzgn olarak genileyen bir evren iin beklenen bir sonutu. Hubble'n gzlemleri bir yandan ok ak bir biimde Fiedmann'n duraan olmayan modelinin Einstein'n duraan modeline gre stnln ortaya karrken, te yandan da Hubble'n gzlemleri grne gre her iki bilim adamnn da ne srd temel varsaym doruluyordu: Evren hemen hemen homojendir. Yalnzca evren eer homojense galaksilerin uzaklama hzlar uzaklklar ile doru orantl olabilir. Dahas, homojen evren her noktann dier noktalardan farkl olmad anlamna gelir. Nasl ien bir balonun, balon yzeyinde bir genileme merkezi yoksa, evren de geniliyor olmasna karn bir genileme merkezi yoktur. Bir balonun yzeyine her biri bir galaksiyi temsil eden noktalar koyduumuzu dnelim. Balon ierken herhangi bir noktadan bakldnda dier noktalarn uzaklat grlecektir. Hibir nokta merkez deildir. Eer galaksilerin uzaklama hzlar uzaklklar ile doru orantlysa, btn galaksiler iin hzn uzakla oran sabit olmaldr. Hubble sabiti ad verilen bu oran evrenin u andaki genileme hzn vermektedir. En duyarl lmlere gre u andaki genileme hz ile evrenin boyutlar yaklak 10 milyar yl iinde iki katna kacaktr. Daha kesin konumak gerekirse, birbirlerinden uzakta bulunan iki galaksinin aralarndaki uzaklk, yaklak 10 milyar yl sonra iki katna kacaktr. Zaman getike galaksiler birbirlerinden uzaklayorlar. Dolaysyla gemite birbirlerine daha yakn olmalar gerekiyor. Eer evren filmini geriye doru oynattmz dnrsek, galaksiler gittike birbirlerine yaklaarak kalabalklaacaklar. Gemite yle bir an olacak ki evrendeki btn madde, younluu sonsuz olan bir noktaya skm durumda bulunacak. Astronomlar bu durumun gereklemi olduu zaman hesaplayabiliyorlar: Gnmzden 10-20 milyar yl nce. Bu ana 'byk patlama' ad veriliyor. Byk patlamadan nce ne olduu, halen teorik fizikiler arasnda youn tartma konusu.

1930'larda, astronomlar evrenin yan ilk kez hesapladklarnda, bunu Dnya'mzn yayla karlatrmlard. Daha nce sz edildii gibi, 1910'larda balayan uranyum filizinin radyoaktif tarihlendirme almalarna gre Dnya'nn ya yaklak olarak 4.5 milyar yldr. Dnya'nn ve Gne'in oluumu ile ilgili tm teoriler, Dnya'nn yann, evrenin yann yzde onu ile yzde doksan arasnda bir yerlerde olmas gerektiini belirtiyorlar. Baka bir deyile, yeryzndeki kayalarn yalarn saptayan bilim adamlar, evrenin yann 5.5 milyar ile 50 milyar yl arasnda olmas gerektiini sylyorlar. Galaksilerin hareketlerini gzleyen baka bilim adamlar da evrenin yan 10-20 milyar yl arasnda buluyorlar. Bu ikisi birbirinden ok farkl lmler. Bulunan ya aralklarnn kesimesi ise byk patlama modeli lehinde ok kuvvetli bir kant. Bununla birlikte urasn da unutmamak gerekir ki kozmoloji, astronominin tm dallar, hatta btn bilimler, uzay ve zamann en u kesimelerini gerektirirler. Her ne kadar ok geni kesimlerce tutulduysa da byk patlama modeli henz ok az sayda gzlemsel testlerden gemi durumdadr. Dnya'nn yayla karlatrma testinden sonraki iki nemli test, evrenin kimyasal yaps yzde 74 hidrojen, yzde 24 helyum, yzde 2 ar elementler ve kozmik fon nm ad verilen ve tm uzay kaplayan dzgn radyo dalgalardr. Byk patlama modeline gre hem evrenin temel kimyasal yaps, hem de kozmik fon nm evrenin bugnknden ok farkl olduu uzun zaman nce biimlenmitir. Eer kozmik evrim filmimizi gene geriye doru oynatrsak, evren bzlr, galaksiler gittike birbirlerine yaklarlar ve sonunda yldzlar ve galaksiler kendilerine zg kimliklerini yitirirler. Evrendeki madde, bir gaz andrmaya balar. Evren gittike bzlerek younlatka kozmik gazn scakl da gittike artmaya balar. Scaklk 10000 santigrat dereceye ulatnda, elektronlar atomlarndan kap kurtulmaya balar. Daha yksek scaklklarda ise atom ekirdekleri proton ve ntronlara ayrr. Evrenin doum an olan byk

patlama yaklatka, scaklk artmaya devam eder. Scaklk 10 trilyon dereceye ulatnda proton ve elektronlar kuark ad verilen temel paraca blnrler. imdi balangtan itibaren zaman iinde ileriye doru gittiimizi dnelim. Byk patlamadan yaklak 0.00001 saniye sonra kuarklar birleerek proton ve ntronlar oluturdular. En basit ve hafif kimyasal element olan hidrojenin ekirdeinde yalnzca bir proton bulunur. Bu sre ierisinde baka hibir kimyasal elementin bulunabilmesi mmkn deildir. Dier tm kimyasal elementler iki veya daha fazla atom-alt paracn biraraya gelip kaynamasyla ortaya kar ki evrenin balang aamasndaki youn scaklk koullarnda byle kaynamalar gerekleemezdi. Evren geniledike soudu. Balangtan birka dakika sonra scaklk milyar derece mertebesine dt. Bu kritik scaklklarda proton ve ntronlar, aralarndaki nkleer kuvvetler nedeniyle birlemeye baladlar. Teorisyenlerin 1960'lar ve 1970'lerde yaptklar hesaplara gre, dteryum, helyum ve lityum bu srada olumu olmallar. Bu tr ilk hesaplar 1964 ylnda Cambridge niversitesi'nden Fred Hoyle ve Roger Tayler ile Moskova Kozmik Aratrma Enstits'nden Yakov B. Zel'dovich tarafndan yapld. Princeton'dan James Peebles, Kaliforniya Teknoloji Enstits'nden Robert Wagoner ve arkadalar ile Chicago niversitesi'nden David Schramm ve arkadalar da daha ileri dzeyde hesaplar yaptlar. Bu teorik hesaplarn sonular, gzlemsel olarak saptanan hidrojen, helyum, lityum ve dteryum miktarlar ile dikkat ekici bir uyum iindedir (Karbon, oksijen, ve demir gibi tm dier elementler ok daha sonralar, yldzlar tarafndan retilmilerdir). Bu uyum byk patlama modelini destekleyen bir baka kanttr. Yeni domu ve dolaysyla ok scak olan evren, kozmik fon nmn da retmi olmaldr. 1948 ylnda ilk kez George Washington niversitesi'nden Ralph Alpher, George Gamow ve Robert Herman tarafndan yaplan ve 1965 ylnda bamsz olarak Princeton'dan Robert Dicke ve James Peebles tarafndan tekrarlanan teorik

hesaplar, byk patlamann zerinden henz yalnzca birka saniye getii sralarda uzayda kara cisim nm ad verilen zel bir cins nmn retilmi olmas gerektiini gsterdi. Kara cisim nm, nmn scaklna karlk gelen tek bir parametre tarafndan belirlenir. Teorik olarak kara cisim nm evrenin ilk anlarnda, uzayda dzgn olarak retilmi ve evren 300000 yl yana gelip de atom ekirdekleri biraraya gelerek atomlar oluturuncaya kadar atom-alt paracklar tarafndan salmaya devam etmi olmaldr. Zaten bu noktadan sonra, maddeyle hi etkilemeyen nm uzayda yaylmasn srdrmtr. Evren geniledike nmn dalgaboyu bym ve gnmzde nmn dalgaboyu radyo dalgalarna karlk gelen bir deere, scakl da mutlak sfrn zerinde yaklak 3 dereceye kadar dmtr. Bir nceki blmde sz edildii gibi, bu nm bir raslant sonucu 1965 ylnda kefedilmiti. Son yllarda veri toplayan COBE uydusu, kozmik fon nmnn zelliklerinin byk patlama teorisinin ngrd zellikler olduunu doruladndan, bu teoriyi destekleyen bir kant daha elde edilmi oldu. Evrenin Byk lekli Yaps Byk patlama modeli evrenin homojen olduunu varsayar. Bu varsaym tam olarak doru olmayabilir. Homojen bir evrende yldz, galaksi ve galaksi kmeleri gibi madde topaklanmalarnn bulunmamas gerekir. Bununla birlikte bylesi topaklanmalar yalnzca evrene kk lekte bakldnda nemli gibi grnyor olabilir. Nasl bir kumsala ok yakndan bakarken kum tanelerini seebiliyor, yirmi otuz metre yukardan baktmzda ise onu przsz gryorsak, evren de ok byk hacimlere bakldnda przsz grnyor olabilir. Asl sorulmas gereken soru, kumsala ne kadar uzaktan bakmamz gerektii sorusudur. Eer evrenin przsz grnd bir lek yoksa, byk patlama modelinin nnde ciddi sorunlar var demektir. Galaksi zincirlerinin, byk sayda galaksi ieren yzeylerin ve hemen hemen hi galaksi iermeyen byk boluklarn kefedildii son

yllarda bu keifler, evrenin byk lekte homojen olmayabileceinin temel kantlar olarak kabul edildiler. Byle byk galaksi gruplarna 'yap' ad veriliyor. Eer evren tmyle homojen olsayd hibir ekilde bu tr yaplanmalar gstermemesi gerekirdi. 1989 ylnda Harvard-Smithsonian Astrofizik Merkezi'nden Margaret Geller ve John Huchra o gne kadar bilinen en byk galaksi yaplanmasn kefettiler. Bu, uzunluu en azndan 500 milyon k yl olan ve galaksilerden oluan bir 'duvar'd. Geller ve Huchra, byk galaksi gruplarnn boyutlu haritalarn karmlard. Daha dorusu her galaksinin iki boyutlu konumu ile birlikte krmzya kayma miktarn da saptamlard. Krmzya kaymann galaksilerin uzaklama hzlarnn bir ls olduunu hatrlayalm. Eer evrenin homojen olduunu ve dzgn bir biimde genilediini varsayarsak --ki o zaman galaksilerin uzaklklar ve uzaklama hzlar arasndaki ilikiyi veren Hubble yasasn kullanabiliriz-- krmzya kayma miktarlarn bildiimiz galaksilerin uzaklklarn da bildiimizi kabul edebiliriz. Bylece, her boyut da bilindiinden boyutlu (3-D) haritalar hazrlanabilir (Kabaca, bir galaksinin uzakl, 10 milyar k yl ile gzlenen nmn krmzya kayma yzdesinin arpmyla bulunabilir. rnein dalgaboyundaki yzde onluk bir art 1 milyar k ylna karlk gelir). ekil 16- Astrofizik Merkezi'nden Margaret Geller ve John Huchra'nn 1989 ylnda tamamlanan krmzya kayma aratrmas. Her nokta bir galaksiyi gsteriyor; burada, birbirine dokunan kama biimindeki uzay blgelerinde 3962 galaksi yer alyor. Yarap yn, homojen bir evrende dorudan yarap ynndeki hza karlk gelen uzaklama hzn gsteriyor. ekildeki en uzak galaksinin uzakl 500 milyon k yldr. eklin ortasnda, hemen hemen yatay bir biimde uzanan galaksi topluluu, u ana kadar evrende gzlenen en byk ve tutarl galaksi yaplanmas olan Byk Duvar'dr. Rastgele seilmi birka uzay blgesindeki yaplanmalarn blgelere mi zg yoksa evrenin tmn temsil edebilecek yaplanmalar m olduu henz bilinmiyor. Bununla birlikte imdiye kadar hemen hemen her lekte bylesi yaplanmalarn olduu gzlenmi durumda. 50 milyon k yln kapsayan bir aratrmada genellikle boylar yaklak 50 milyon k yl olan galaksi

zincirleri, galaksilerin oluturduu yzeyler ve boluklar; 500 milyon k yln kapsayan bir aratrmada ise boyutlar 500 milyon k yl civarnda olan yaplanmalar bulunuyor. Baz astronomlar evrende her boyutta kozmik yaplanmalarn olduunu savunuyorlar. ngiltere'de Durham niversitesi'nden T. J. Broadhurst ve R. S. Ellis, Kaliforniya'daki Lick Gzlemevi'nden David C. Koo, Chicago niversitesi'nden Richard Kron ve Johns Hopkins niversitesi'nden Alex S. Szalay'n aratrmalar sonucunda gittike daha byk boyutlarda kozmik yaplanmalar ortaya karld. 'In demeti' aratrmalar ad verilen bu aratrmalarda, uzayda yalnzca bir izgi boyunca yer alan galaksilerin krmzya kayma miktarlar llr. Bu izgi ok uzaklara, on milyarlarca k yl uzaklara gider. Bu aratrmalar galaksilerin her 400 milyon k ylnda kmelenmeler gsterdiini ortaya koyuyor. Daha byk leklerde ise yaplanma gzlenmiyor. Eer byleyse, en byk ve tutarl kozmik yaplanmalarn boyutlar 400 milyon k yl civarndadr ki bu da 'Byk Duvar' olarak adlandrlan yaplanmann boyudur. Dolaysyla, daha byk leklerde bakldnda evren homojen olarak gzkecektir. Bu varsaymlar desteklemek veya rtmek iin daha fazla gzlemsel almaya ihtiya vardr. Birka milyar k yl uzaklklara kadar giden ok daha kapsaml galaksi aratrmalar u anda gelitirilme aamasndadr. Buna ek olarak daha birok galaksi aratrmas planlanyor. Gnmze kadar yaplan en byk galaksi krmzya kayma aratrmalar birka bin galaksiyi iermekteydi. Princeton niversitesi, leri Aratrmalar Enstits ve Chicago niversitesi'nden bir grup astronomun oluturduu bir ekip, nmzdeki on ylda, yaklak bir milyon galaksinin konumlarn ve krmzya kayma miktarlarn lmeye ynelik ve tmyle bilgisayar kontrolnde olan bir aratrma balatmaya hazrlanyorlar. Ekip, bu amala Princeton'dan James Gunn tarafndan tasarlanan ve New Mexico'daki Sacramento dalarna kurulmas planlanan 2.5 metre apnda geni al bir teleskop kullanacak. Byle bir aratrma, yalnzca bu i

iin ayrlan ve ayn anda birok galaksinin nmn kaydedebilecek fiber optik aralarla donatlacak olan orta boy optik bir teleskopla gerekletirilebilir. Radyo teleskoplarn, zellikle gncelletirilmi Arecibo Teleskobu ve Green Bank Teleskobunun kullanlaca galaksi krmzya kayma aratrmalar da planlanyor. Daha nce sz edildii gibi, galaksilerdeki hidrojen gaz atomlar belli bir dalgaboyunda radyo dalgalar yayarlar ve bu nmn dalgaboyundaki art (krmzya kayma), byk sayda galaksi iin ok duyarl bir biimde llebilir. Ne kadar homojen olmayan galaksi gruplar bulunmu olursa olsun, kozmik fon nmnn ok byk lde dzgn olmas, evrenin 10 milyar k yl leinde homojen olmas gerektii anlamna geliyor. Eer imdiye kadar bulunmu olanlardan birka kat daha byk yaplanmalar bulunursa bu, evrenin homojen bir yapda olmad anlamna gelecek. Yzletirme zaman yaklayor. Eer byle yaplanmalar varsa, nmzdeki on yl iinde bulunmas hemen hemen kesin gibi. Evrenin homojen olup olmad baka yollarla da aratrlabilir. Dzgn bir biimde genileyen bir evrende her galaksinin uzaklama hz, uzaklyla orantldr. Yap maddesi homojen olmayan bir evrende bu iliki bozulur. Bu durumda, galaksilerin hareketi hissettikleri ekim kuvveti tarafndan deitirilir. 'zel hzlar' ad verilen bu deiik hareketler ktlenin homojen olup olmadn saptamak amacyla kullanlabilir. 1987 ylnda David Burstein, Roger Davies, Alan Dressler, Sandra Faber, Donald Lynden Bell, R. J. Terlevich ve Gary Wegner 200 milyon k yl uzaklkta, sanki byk bir ktle tarafndan ekiliyormuasna zel hzlara sahip olan bir grup galaksi buldular. Bu ktleye 'Byk ekici' ad verildi. Baka galaksi gruplarnda da zel hzlar saptand. Gzlenen zel hzlarn tmyle gzlenen homojenlik bozukluklar ile aklanabilip aklanamayaca henz belli deil. Aklanamyorsa, o zaman ya galaksileri normal yollarndan ayrlmaya

zorlayan galaksileraras topaklanm durumda karanlk madde var ya da bu hareketlerde ktle ekimi dnda baka kuvvetler de rol oynuyor demektir. Astronomlar bu iki ktan da pek holanmyorlar. Yakn bir gelecekte de yaklak 300 milyon k yl uzakla kadar 15000 galaksinin krmzya kayma miktarlarn hesaplayabileceklerini dnyorlar. Kozmik uzaklklarn birbirinden bamsz yollarla llmesinin bu almalar ve byk-lekli yaplarn aratrlmasnda yaamsal nemi vardr. Uzakln krmzya kayma miktaryla orantl olduu varsaylamaz, nk byle bir varsaym henz snanma aamasnda olan homojenlik varsaymnn kabul edilmesi demektir. Son yllarda, kendi galaksimizden balamak zere uzaydaki ok byk uzaklklarn llmesi amacyla yeni yntemler gelitirildi. Radyo teleskoplarn, hareket halinde olan cisimlerin konumlarn ve konumlarndaki deiiklikleri lmekteki duyarllklar, galaksimizin merkezine uzakl ve dier galaksilere olan uzaklklarn olduka duyarl biimde llebilmesini salad. Astronomlar, sonunda uzaya optik interferometre ad verilen ve konumdaki deiiklikleri bir derecenin milyarda biri gibi olaanst bir duyarllkla lebilecek olan zel bir teleskop tr yerletirebileceklerini dnyorlar. Bir derecenin milyarda biri, Ay yzeyinde bulunan bir metal parann grld a anlamna geliyor. Bu olaanst duyarllk sayesinde, Dnya'mz Gne evresindeki yrngesinde hareket ederken gzlenen konum kaymalarnn llmesi sonucu, galaksimizdeki tm Cepheid yldzlarnn uzaklklar byk bir kesinlikle saptanabilir. Cepheid yldzlarnn kesin uzaklklarnn bilinmesi ok nemlidir. Ne yazk ki 30 milyon k ylndan daha tedeki yldzlar gzlenemediinden, Cepheid yldzlar ou galaksinin uzaklnn belirlenmesi amacyla kullanlamaz. Bununla birlikte, baka kilometre talar bulunmutur. rnein 1970'lerin ortalarnda, Lick Gzlemevi'nden Sandra Faber, Uzay Teleskobu Bilim Enstits'nden Robert E. Jackson ile onlardan bamsz olarak alan Hawaii niversitesi'nden R. Brent Tully

ve Ulusal Radyo Astronomi Gzlemevi'nden J. Richard Fischer, ma gleri ve uzaklklar bilinmekte olan yakn galaksileri kullanarak, galaksilerin ma gleri ile iindeki yldzlarn hzlar arasnda ampirik bir bant buldular. Bu bant, bir kez yakndaki galaksilerde doru sonu verecek biimde ayarlandktan sonra, yalnzca yldz hzlarnn llebildii (renklerdeki Doppler kaymasndan) uzak galaksiler iin uygulanabilir. Sonra, tpk Cepheid yldzlarnda olduu gibi, hesaplanan ma gcnden ve gzlenen parlaklktan uzaklk saptanr. Bu yntemin sorunu, uzayda byk uzaklklara bakmann zamanda geriye bakmakla edeer olmasdr. Ima gc-yldz hz bantsnn ayarlanmasnda kullanlan yakn galaksiler, bu bantnn uyguland uzak galaksilere gre olduka yaldrlar. Bu nedenle, galaksilerin ma gc ve ilerindeki yldzlarn hareketleri gibi zelliklerin zamanla nasl evrim geirdiinin bilinmesi yaamsal bir nem tar. Kozmik uzaklklarn llmesi amacyla Massachusetts Teknoloji Enstits'nden John Tonry tarafndan gelitirilen yeni ve umut veren bir yntem, bir teleskopla tarandnda galakside grlen yldz saysnn deimesine dayanr. Bu yntemi aklayc bir rnek verelim. Yere geliigzel bir biimde dalm olan bilyalar saymakta olduunuzu dnn. Bilyalar rastgele dalm olduklarndan, bir desimetre karedeki bilya says bir yerden dierine farkllklar gsterecektir. Yerin her metre karesindeki bilya saylar da farkl olacaktr ama her metre karedeki bilya says da fazla olduundan, kesirsel deiim kk olacaktr. Benzer biimde soru sorulan kii says arttka kamuoyu yoklamalarndaki kesirsel (yzde) hata pay azalr. imdi bilyalar yldzlarla deitirelim. Yakn bir galaksiye bakan bir teleskobun gr alan iine galaksinin daha kk bir paras girer. Bu nedenle galaksinin deiik blgelerini taradka teleskobun yldz saysnda veya k iddetinde kaydettii deiiklikler oransal olarak byk olacaktr. Tersine, uzak bir galaksiye yneltilmi bir teleskop galaksinin deiik blgelerini tararken k iddetinde daha kk oransal deiimler kaydedecektir.

Ik iddetinin blgeden blgeye deiimi bir kez uzakl bilinen, yakn bir galakside doru sonu verecek biimde ayarland m, bu yntem ok uzaklardaki galaksilerin uzaklklarn lmek iin kullanlabilir. Teorik tarafta, astronomlar byk bilgisayar simlasyonlar kullanarak galaksilerin gzlenen konum ve hareketlerini yorumlamaya alyorlar. Byle simlasyonlar, her biri bir galaksi parasn veya birka galaksiyi temsil eden 10000 ile 10 milyon arasnda parac kapsar. Paracklar balangtaki yerlerine konur ve karlkl ekim kuvvetleri araclyla etkilemeye braklrlar. Paracklarn bilgisayar saati ile yz saat sonra ekrandaki konumlar, galaksilerin gerek zamanda 10 milyar yl sonraki konum ve hareketlerini temsil eder. Bilim adamlar, bilgisayar simlasyonlar ile evrenin gzlenen byk-lekli yapsn karlatrarak, evrendeki ilkel koullar ve kuvvetler konusundaki varsaymlarn snayabileceklerini umuyorlar. Her ne kadar on yl ncekilerden on kat byk olsa da bilgisayar simlasyonlar henz teori ve gzlem arasnda salkl bir karlatrma yapabilmek iin gerekli parack saylarn iermiyorlar. Gelecek on ylda daha byk bilgisayarlar ve gelitirilecek yeni yntemler yardmyla daha gvenilir yantlar elde edilecektir. Bilgisayarlar daha fazla fizik kullanlarak programlanacandan, simlasyon sonular daha gereki ve inanlr olacaktr. Daha nce sz edildii gibi, astronomlar uzun yllar boyu galaksilerin ve dier byk-lekli yaplarn olumasnda asl etkenin ktle ekim kuvveti olduunu dnmlerdi. 1989'dan bu yana ise bilgisayar simlasyonlarnda gaz basnc gibi ktle ekimi ile ilikisi bulunmayan baka kuvvetler de gz nne alnyor. Bilgisayar simlasyonlarnn sonular ne olursa olsun, evrendeki maddenin dalm teorisinin son ekli gzlenen kozmik fon nm ile tutarl olmaldr. u anda gzlenen galaksi zincir ve duvarlarn oluturmak iin madde, gemite ne kadar topaklanm durumda bulunmalyd

ki hala gzlenen kozmik fon nmnn milyonda bir topakl yapsn versin? Kozmoloji alannda alan astronomlardan kendi alanlarnn byk problemlerini sralamalar istendiinde, byk-lekli yap ne kyor. Karanlk Madde 1970'lerin sonlarna doru astronomlar evrendeki ktlenin en azndan yzde doksan kadarnn grnmez olduunu farkettiler. Bu grnmez madde, grdmz yldz ve galaksilere yapt ekimsel etkiler yoluyla farkedilebilir ama kendisi elektromanyetik nmn hibir trn yaymaz --ne grnr k, ne radyo dalgalar, ne kzltesi, ne mortesi, ne X-nlar, ne gamma nlar-- hibir ey. Gerekten grnmezdir. Adna karanlk madde diyoruz. Karanlk maddenin varl, evrenin byk-lekli yaps konusundaki anlaymz kesinlikle daha karmak bir hale getiriyor. Karanlk maddenin bulunabilecei olasl ilk olarak 1933'de Fritz Zwicky tarafndan ortaya atlmtr. Zwicky, birbiri evresinde dnen bir grup galaksi gzlemi ve grubu dalmadan birarada tutabilecek ktle ekim kuvvetini hesaplamt. Bu ktle ekim kuvvetinden ve grubun boyutlarndan grubun ierdii ktleyi hesaplayan Zwicky, bu ktlenin, grlen yldz ve gazlarn oluturabileceinin yirmi kat olduunu buldu. O zamanlar Zwicky'nin eksantrik bir kiilii olduu ve bulduu sonucun manta aykr olduu dnlyordu. Krk yldan daha uzun zaman boyunca, astronomlarn ounluu, karanlk maddenin bulunabilecei olasln hep gzard etmeye altlar. Sonunda, 1970'lerde astronomlar galaksilerdeki yldz ve gazlarn yrnge hareketlerini yeniden gzlemeye baladlar. ekil 17- Andromeda Galaksisi'ndeki hidrojen molekllerinin yrnge hzlarnn galaksi merkezinden olan uzaklkla deiimi. Her konumdaki yrnge hz, o konumdan merkeze daha yakn konumlarda ne kadar ktle olduunu anlatr. Eer galakside yalnzca grnr ktle olsayd, yrnge hzlarnn galaksi merkezinden yaklak otuz bin k yl uzakla kadar azalmas gerekirdi. ekilde ise,

yrnge hzlarnn elli bin k ylndan sonra artk azalmad, hemen hemen sabitletii grlyor. Buradan karanlk maddenin bulunduu sonucu kyor. ekil, Vera Rubin, W. K. Ford ue Morton Roberts tarafndan elde edilen gzlemsel verilerden uyarlanmtr. Dnya'y karanlk maddenin varlna inandran gzlemler arasnda, Vera Rubin ve arkadalar tarafndan yaplan gzlemler nemli bir yer tutar. Andromeda ve baka galaksilerin ekirdekleri evresinde dnen gazlarn hzn len Rubin, bu hzlardan, galaksinin sahip olmas gereken maddeyi hesaplad. O zamanlar, 1970'lerde, gk cisimlerine ait pek ok grnt, gnmzde olduu gibi saysal detektrlerde deil, hala fotoraf plaklarnda saklanyordu. Sonuta Rubin, gzlemevine her zaman fotoraf plaklarn hazrlamak amacyla gzlem gnnden tam bir gn nce gelmek zorunda kalyordu. En uzak galaksilerden gelen ltnden, fotoraf plaklar sper-duyarl olmak zorundayd. Rubin, mutlak karanlkta cam iki in-karelik iki paraya ayryor, ve duyarllklarn arttrmak iin saatlerce kuru azot ortamnda styordu. Tek bir toz tanecii bile plaklar, dolaysyla da yapt ii berbat edebilirdi. saatlik poz srelerinden sonra Rubin, plaklar banyo ediyor, kurutuyor ve bir mikroskop altna yerletirerek tayf izgilerinin yerlerini santimetrenin be binde birinden daha iyi bir duyarllkla lmeye balyordu. Bugn, elektronik detektrler ve bilgisayar analizi yardmyla tm bu ilemler otomatik olarak yaplabilir. Tm kariyeri boyunca Rubin, akla uygunluk snrlarn zorlayan bir dizi projeye nclk etmitir. Alay edercesine hep tartmal konular semitir. Amerikan Astronomi Dernei'nin 1950 ylnda Philadelphia'daki bir toplantsnda Rubin, byk bir galaksi kmesinin birlikte dndn kantlayan on dakikalk bir bildiri sundu. Bu, galaksilerin byk-lekli, zel hzlar olduunu gsteren ilk almayd ve bu dnce o zamana kadar hi de popler deildi. O zamanlar henz yirmi iki yanda olan Rubin, toplant srasnda ayn zamanda yeni domu olan bebeine de bakyordu.

Vera Rubin 1928 ylnda dodu ve Washigton D.C. blgesinde byd. On yanda, yatak odasnn penceresinden grnen yldzlarn hareketlerini gece boyunca izlediini anlatyor. Rubin, 1948'de Vassar'dan mezun oldu, 1951'de Cornell'den master ve 1954'de Georgetown niversitesi'nden Ph. D. derecelerini ald. Doktora almas, galaksilerin kmelenmeleri ile ilgili ilk almalardan biridir. Rubin, 1978 ylnda karanlk madde konusundaki ilk ipularn bulduunda hi kimsenin verilerden kukulanmadn --galaksilerin merkezlerinden farkl uzaklklardaki gazlarn hz-- ama herkesin bu verilerin karanlk madde varsaymna gerek olmadan yorumlanabilmesini istediini sylyor. Karanlk madde nedir? Var olduunu biliyoruz ama ne olduu konusunda ok az fikrimiz var. Karanlk madde uzaya dalm durumdaki gezegenler veya ok snk yldzlar olabilir. Karanlk madde, engin bir atom-alt paracklar denizi olabilir. Her ne ise, karanlk madde evrendeki maddenin ounluunu oluturuyor. Ve ilgiyi uyandran asl ey karanlk maddenin tanmlanamayan kimlii deil. Miktar ve uzaydaki dalmndan da emin deiliz. Bu da nm yapan maddenin dalmn anlama ynndeki abalar boa karyor. Grne baklrsa, karanlk madde her lekte var. Byk leklerde, galaksilerin zel hzlar ile nm yapan maddede gzlenen dzensizliklerin badatrlmasnn, zel hzlar ktle ekimi yoluyla etkileyen karanlk maddenin varln ortaya karmas gerekir. Astronomlar, karanlk maddenin en az bir blmnn nm yapan madde civarnda kmelenmi olmas gerektiini biliyorlar. Ama acaba tm kmelenmi durumda m? Eer dzgn dalm olsayd, karanlk madde zel hzlar etkileyemeyeceinden bulunmas ok daha g olurdu. nmzdeki on ylda, scak gazlarn yayd X-nlar kullanlarak, karanlk maddenin bir dalm haritas karlacaktr. Byk galaksi kmelerinin iinde ve baz galaksilerin merkezinden

5-10 milyon k yl uzaklara kadar yaylan ok scak gaz bulutlar saptanmtr. Ar scaktan dolay dalp gitmesi gereken gazn, grnmeyen maddenin ekim kuvveti tarafndan birarada tutulduu aktr. Astronomlar, gazn dalmndan geriye doru giderek bu gaz birarada tutan ktle ekim kuvvetini ve bu ekim kuvvetini yaratan karanlk maddenin dalmn ortaya karabiliyorlar. nmzdeki on ylda Alman X-n uydusu ROSAT, Japon X-n uydusu Astro-D ve Amerikan uydusu AXAF, galaksi kmelerindeki scak gaz dalmnn gittike daha iyi haritalarn yapacaklardr. Son iki uydu, gazn ayn zamanda scakln da lebilecektir. Karanlk maddeyi lmlemenin yeni yntemlerinden biri de 'ekimsel mercek' olgusunu kullanr. Ktle ekimi maddeyi olduu gibi k nlarn da eker. Bu nedenle kuasar gibi uzak bir kaynaktan yaylan k, Dnya'ya doru yolculuu srasnda yolu zerindeki madde tarafndan bklr. Aradaki bu madde, kuasarn grntsn databilir veya yeniden biimlendirebilir. Kuasar grntlerindeki bozulmalar incelemek yoluyla astronomlar, bu bozulmaya neden olan maddenin dalmn, karanlk madde gibi grnmez olsa bile anlayabiliyorlar. ekimsel merceklerin ilk kez kefedildii 1979 ylndan bu yana on kadar ekimsel mercek bulundu. nmzdeki on ylda ise ekimsel mercek olgusu, karanlk maddenin doasn anlamak ve haritasn karmaya ynelik gl bir ara olarak kullanlacak. imdiden byle bir program AT and T Bell Laboratuvarlar'ndan Anthony Tyson ve bakalar tarafndan balatlm durumdadr. Baz astronomlar karanlk maddenin byk gezegenlerden olutuunu ileri sryorlar. Byk gezegenler, tam anlamyla grnmez deildir; dk iddette kzltesi nm yayarlar. SIRTF, karanlk maddenin gizlenmi olabilecei, galaksimizin uzak noktalarndaki kzltesi yayan gezegenleri bulabilecek lde duyarl olacaktr. Karanlk madde, paracklardan olumu topaklar olan gezegenler yerine bu paracklarn

kendilerinden olumakta olabilir. Bu olaslklar, parack fizikilerinin hayal glerini harekete geirmitir. Dzinelerce parack, hatta laboratuvarda hi gzlenmemi paracklar ne srlmtr. Aksiyon veya fotino gibi adlar alan bu hayal rn paracklar atom-alt fiziin yeni teorilerine dayanlarak ngrlmektedir. Bununla birlikte, bu yeni paracklarn zellikleri belirsizdir. Tm bilinen, hibir zaman grlemediinden, bu paracklarn dier maddeler zerindeki etkilerinin ok zayf olduudur. Eer karanlk madde gerekten bu egzotik paracklardan oluuyorsa, o zaman bu paracklar uzaydan daha ok laboratuvarda tanmlanabilir. Son birka yl iinde bu varsaylan paracklarn bazlarn aramak zere ilk detektrler yapld. Paracklarn utanga olmasndan tr deneyler son derece zor. Eer bu paracklar gerekten varsa, onlar bulabilmek iin gelecekte yaplacak detektrlerin duyarllnn gnmzdekilerden yaklak yz kat daha fazla olmas gerektii hesaplanyor. James Peebles Hakknda Bilgi James Peebles, 25 Nisan 1935'te Manitoba'nn Winnipeg kentinde dodu. Amerika Birleik Devletleri'nde alyor olmasna karn bir Kanada vatandadr. 1958 ylnda Manitoba niversitesi'nden mezun olan Peebles, 1962 ylnda Princeton niversitesi'nden fizik dalnda Ph. D. derecesini ald. Btn mesleki kariyerini, u anda da Albert Einstein Bilim Profesr olarak grev yapt Princeton niversitesi'nde yapmtr. Peebles bir teorisyendir. Ana ilgi alan kozmolojidir. 1965 ylnda, Robert Dicke ve dierleri ile birlikte kozmik fon nmnn varln ortaya att. Ertesi yl, Peebles ilk kez evrenin ilk dnemlerindeki nkleer tepkimeler sonucu beklenen kozmik helyum bolluunun ayrntl hesaplarn yapt. 1965 ylnda, genileyen evrende maddenin ktle ekiminden dolay topaklanmas ile ilgili hesaplamalara nclk eden Peebles, evrenin byk-lekli yapsna ilikin 'ekimsel hiyerari' modellerinin nde gelen teorisyenlerinden oldu. Birok fiziki, Peebles'in 1971 ylnda baslan Fiziksel Kozmoloji kitabndan sonra kozmoloji ile ilgilenmeye balad. Peebles yle demektedir: Bilimde aratrma byk sorularca ynlendirilir ama almann ou ayrntlara, zmleri bilgimizi ok az arttran kk bilmecelerin zmne gider. te 1990'larda benim tartlacan umduum

sorularn listesi: Galaksilerin ve galaksi kmelerinin evresindeki karanlk maddenin doas nedir? Eer evrenin ktlesi kozmik genilemeyi durduracak lde bykse bu ktle ne kadardr ve nerede gizlidir? Uzayn geometrisi nedir? Kapal m, dz m yoksa ak mdr? Galaksiler nasl olumutur? Galaksiler neden gruplar ve kmeler oluturma eilimi gsteriyorlar? Paracklar ve manyetik alanlar gibi sradan eylerin kkeni nedir? Evrenin balangcna ilikin ien evren modelinin snanabilmesi iin evrenin ilk anlarna gitmenin bir yolunu bulabilecek miyiz? Deiik modeller bulabilecek miyiz?" Evrenin Kkeni Fiziin amac doay olabildiince basit bir teoriyle aklayabilmektir. Kozmolojinin amac ise evrenin yapsn ve evrimini bu teoriyle zmeye almaktr. Astronomlar ve fizikiler gzlenen evrenden yola kp, ktle ekimi, elektrik ve nkleer kuvvetler konusundaki bilinen yasalar kullanarak zaman iinde geriye, byk patlamaya doru gidebilirler. Evren bzlr. Galaksiler amasz gaz kabarcklarna dnrler. Kabarcklar birleir. Yldzlar ve sonunda atomlar zlr. Scaklk trmanr. Atom ekirdekleri paralanr. Sonra, byk patlamadan 0.00001 saniye nce, evreni dolduran atom-alt paracklarn enerjileri, yeryzndeki parack hzlandrclarda elde edilemiyen en yksek deerlere ular. Byk patlama anna daha da yaklamak speklasyon konusudur. Son zamanlara kadar kozmoloji alannda alan astronomlarn ou, bu ilk anlar fazla merak etmiyordu. Evrenin kkeni sorusu hemen hemen dnlemeyecek kadar byktr. Bugn bu soru zerinde dnlyor. Gnmzn astronom ve fizikileri, u an var olan evrenin zelliklerinin byk bir olaslkla ilk yz binde bir saniye iinde olup bitenlere bal olduunu dnyorlar. Gariptir ki bu zelliklerden biri, kozmik fon nmnn tekdzeliinin kantlad evrenin byk lekteki dzgnldr. Her ne kadar bu dzgnlk ve homojenlik byk patlama modelinde varsaylyorlarsa da aklanmalar veya en azndan akla yakn bir biime sokulmalar

gerekir. Evrenin bu kadar homojen yaratlm olabilecei fikri pek ok bilim adamna hi de akla yakn gelmiyor. Balangtaki homojenlik bozukluklar zamanla kendi kendilerini yok etmi olabilirler. Bu, bir banyo kvetine aktlan scak ve souk suyun kararak ve s alverii yaparak ayn scakla gelmelerine benzetilebilir. Bununla birlikte, s alverii zaman alr. Hibir ey ktan daha hzl hareket edemeyeceine gre, s alveriinin yaplabilecei en byk uzakl k hz snrlar. Bu nedenle, evren 300000 yanda iken homojenlemenin yer alm olabilecei blgenin boyutlar en ok 300000 k yl olabilir. Ama o zamanlar kozmik fon nmn reten blgenin boyutlar yaklak 50 milyon k ylyd; ki bu boyutlar byk patlamadan sonra s alveriinde bulunup homojenlemek iin yeterince zaman bulmu olamazlar. Evrenin byk lekli homojenliinin aklanmasna ufuk problemi ad veriliyor. Bu problem ilk kez 1960'larn sonlarna doru Maryland niversitesi'nden Charles Misner tarafndan ak bir biimde ortaya atlmtr. zm de byk olaslkla ilk yz binde bir saniyenin anlalmasn gerektirmektedir. 1970'lerin sonlarnda ve 1980'lerin balarnda teorik kozmolojide bir devrim yaand. Atom-alt parack ve kuvvet teorisinden kaynaklanan yeni fikirler evrenin balangcna yeni bir bak as getirdi. Bu yeni fikirlerle yeni sorular da sorulabilirdi. 1970'lerden nce bilim adamlar evrenin, galaksilerin ve maddenin varl, maddenin kar-maddeye stnl ve kozmik fon nmnn son derece tekdze olmas gibi zelliklerinin bilinmekte olduunu kabul etmilerdi. 1970'lerden nce kozmoloji alannda alan astronomlar daha ok galaksilerin uzaklklarnn ve zelliklerinin saptanmas, evrenin genileme hznn llmesi ve byk patlama teorisinin sonularnn yorumlanmas gibi konularla ilgileniyorlard. 1970'lerden bu yana atom-alt fiziinin yeni bulgularyla donanm olan kozmoloji uzmanlar, daha nce batan kabul ettikleri varsaymlar yeniden sorguluyorlar. Madde neden var olmak zorunda? lk kuarklar ve elektronlar nereden geliyor? Evren genken neden ok homojen

grnyordu? Atom-alt fizii, kozmolojinin snrlarn ilk 0.00001 saniyeden daha erken zamanlara gtrmtr. Ksaca sz edilecek olan 1970'lerin sonlarndaki devrimden nce bile kozmoloji, atom-alt fiziiyle balantlyd. Elemanter parack ve kuvvet teorileri, yaamsal bir biimde ka tr elemanter parack olduuna baldr. Atom-alt paracklarn bir trne lepton ad verilir. Yalnzca tr lepton bilinmektedir, elektron, mon ve tau ile bunlarn kar paracklar ve ntrinolar. Ama parack fiziinin kimi teorileri bu saynn daha fazla olduunu ngryorlar. imdi sra kozmolojide. lk olarak 1964 ylnda ngiliz fizikiler Fred Hoyle ve Roger Tyler ile bamsz olarak Rus fiziki V. F. Shvartsman tarafndan yaplp 1977 ylnda daha ayrntl bir biimde bamsz olarak Bartol Aratrma Kurumu'ndan Gary Steigman, Chicago niversitesi'nden David Schramm ve Princeton'dan James Gunn tarafndan tekrarlanan teorik hesaplamalara gre, evrenin ilk evrelerindeki nkleer tepkimelerle retilen helyum miktar lepton trlerinin saysna bal olmak zorundadr. Lepton tr ne kadar fazla ise helyum miktar o lde fazla olacaktr. Hesaplamalar, u anda gzlenen helyum miktar iin --ki bu tm maddenin yzde yirmi drd demektir-- bilinen leptona ek olarak en fazla bir yeni tr leptonun var olabileceini gstermektedir. Bunlar tmyle teorik hesaplardr. Bu hesaplar byk patlama modeliyle aklanan evrenin ilk dakikalardaki grnne dayanmaktadrlar. Ama bu hesaplar, evrenimizin atom-alt dzeyde temel bir zelliini ngrmlerdir. Bu ngr 1989 ylnda snand. Cenova, CERN'deki dev elektron-pozitron arptrc ve Kaliforniya, Stanford'daki Lineer Hzlandrc Merkezi'nde yaplan deneyler, yeni tr bir lepton olmadn ortaya kard. Yalnzca tr lepton var. Bu dorulama, atom-alt fizik ve byk patlama teorisi konularndaki gvenimizi arttrmaktadr. 1970'lerde atom-alt fizii ile kozmoloji arasnda gerekleen verimli ibirlii GUT ksaltmas ile anlan 'birleik alanlar teorileri'nin ortaya kmasna zemin hazrlad. Bu teoriler doada

yalnzca bir temel kuvvetin olduunu ne sryor. Bununla birlikte, normal koullarda bu tek kuvvet, drt ayr kuvvetmi gibi grnyor: Ktle ekim kuvveti, elektromanyetik kuvvet ve iki tr nkleer kuvvet. Baz GUT teorileri ktle ekim kuvvetini ierirken dier baz teorileri iermiyor. ne srlen bu drt kuvvetin 'tek'lii kavram, biraz da suyun biiminin 'tek'liine benziyor. Buz, sv su ve buhar da birbirlerinden ok farklym gibi grnrler. Ama ayn molekllerden olumulardr. Dahas, uygun koullarda, rnein ok scak ya da ok souk ortamlarda tek biime (tmyle buhara ya da buza) dnrler. Eski Yunan'dan bu yana fizikiler, srekli olarak doann 'minimalist' aklamalarnn peinde komulardr. Byle teoriler ok ekici grnmekteyse de hala herhangi bir birleik alan teorisini destekleyen son derece az sayda gzlemsel kant vardr. Bu teorilerin snanmas olanaksz deilse bile ok gtr. Kuvvetlerin birleecei scaklk --yaklak 10 zeri 28 derece- herhangi bir laboratuvarda elde edilebilecek scakln ok ok zerindedir. Yldzlarn merkez blgelerindeki scaklklarn da ok ok zerindedir. Aslnda bylesine yksek bir scaklk tek bir kez, byk patlamadan yalnzca bir saniye sonra scak enerji denizi evreni doldururken ortaya kmtr. u an iinde yaadmz evrende yeni teorilerini snayabilecek bir laboratuvar bulamayan atom-alt fizii, evrenin ilk anlarna gitmek, dolaysyla da kozmolojinin dnyasna girmek zorunda kalmtr. 1980'lerin balarnda, tm de atom-alt fizikileri olan Massachusetts Teknoloji Enstits'nden (daha sonra Stanfordlu) Alan Guth Pennsylvania niversitesi'nden Paul Steinhardt ile Andreas Albrecht ve Moskova'daki Lebedev Fizik Enstits'nden Andrei Linde --ki hepsi GUT konularnda uzmandr-- byk patlama modelinde, kozmolojideki ufuk probleminin ve dier zlmemi problemlerin doal bir biimde zlmesini salayacak deiiklikler nerdiler. Adna ien evren modeli denen yeni kozmoloji modeli, kozmoloji dncesine temel deiiklikler getirdi.

ien evren modeline gre, evren henz yalnzca 10 zeri eksi 35 saniye yanda iken --ki bu, birleik kuvvetin ayr biimlere dnt andr-- evren, ksa ve ok hzl bir genileme aamasndan gemitir. Hzl genilemeye o zamanlar var olan ve ktle ekiminin ekici deil itici olmasn salayan garip ve deiik bir enerji biimi neden olmutur. Evren 10 zeri eksi 32 saniye yana ulatnda ise hzl genileme dnemi sona ermitir. Bu andan sonra evren ok daha yava bir genileme srecine girmitir. Hzl genileme dnemi o kadar kk bir uzay blgesini kapsamtr ki blge hemen homojenlemi ve hzla gnmzde gzlenen evrenin boyutlarndan daha byk boyutlara kadar genilemitir. Bu nedenle, imeye benzer bu genleme, evreni, elimizde veri bulunan blgelerden ok daha byk leklerde homojenletirmitir. Standart byk patlama modeline gre daha nce hibir zaman s alverii yapacak lde birbirine yakn olmam noktalar, ien evren modeline gre aslnda birbirlerine ok yakn konumlarda bulunabiliyorlard. ien evren modelinin, evrendeki yaplarn oluumu konusunda kendine zg ngrleri vardr. zellikle, evrenin ilk dnemlerindeki birleik kuvvetle ilikili sreler, nceden ldeki kum tepelerine benzeyip daha sonra galaksi ve galaksi gruplarna dnen homojenlik bozukluklarnn doasn belirler. Bu ngrler, daha nce sz edilen ekimsel hiyerari modelinin zel bir durumu olan ve 'souk karanlk madde' modeli ad verilen ayrntl bir byk-lekli evren modeline dnmlerdir. ok etkili bir model olan souk karanlk madde modeli, kozmoloji ile uraan astronomlarn byk ounluu tarafndan son on ylda, kozmik yaplanmann en nde gelen modeli olarak nitelendirilmektedir. Galaksilerin gzlenen konum ve hareketlerini anlamak iin kullanlan bilgisayar simlasyonlarnn ou, souk karanlk madde modelinin ngrd ilk homojenlik bozulmalaryla balar. Teoriciler asndan byk bir ansszlk olarak, souk karanlk madde modeline kar birikmekte

olan gzlemsel kantlar, hemen hemen lmcl bir dzeye ulamtr. Asl problem udur: Galaksiler, byk lekte, teorinin ngrdnden daha fazla kmelenmektedirler. 1980'lerin balarnda Princeton niversitesi'nden Neta Bahcall ve AT and T Bell Laboratuvarlar'ndan Raymond Soneira galaksi kmelerinin yz milyonlarca k yl ve daha byk leklerde biraraya toplanma eilimi gsterdikleri sonucuna varmlardr. 1980'lerin sonlarnda, daha nce sz edilen 'Byk ekici'nin bulunmas, maddenin byk leklerde souk karanlk madde modeliyle aklanamayacak lde kmelendiini gstermitir. Oxford niversitesi'nden George Efstathiou, S. J. Maddox ve arkadalar ile Queen Mary ve Westham Kolej'leri ile Durham niversitesi, Oxford niversitesi ve Toronto niversitesi'nden bilim adam gruplarnn son zamanlardaki almalar, 30 milyon k ylndan daha byk leklerdeki galaksilerin, kolaylkla souk karanlk madde modeliyle aklanabileceinden daha fazla kmelendiklerini gsterdi. Kozmoloji alannda alan astronomlarn ou, souk karanlk madde modelinin artk lmekte olduunu dnyor. Ama yerine gemeye aday iyi bir model de yok gibi grnyor. Daha fazla sayda galaksinin incelenmesi, daha fazla sayda teorik dnce ve daha ok bilgisayar simlasyonu gerekiyor. u an kozmoloji ile uraan astronomlar yeni gzlemler sonras arm ve problemli bir durumdalar. ekil 18- Standart byk patlama ve ien evren modellerine gre evrenin genilemesi. Genileme, birbirinden uzakta bulunan iki nokta arasndaki uzakln artmasyla llebilir (Bu erken dnemlerde henz galaksiler yoktu). Hala, souk karanlk madde modeli yanl olsa bile ien evren modelinin bir baka yorumunun doru olduu dnlebilir. ien evren modeli doru olsun yanl olsun, bilim adamlarna, byk patlamadan ok ksa bir sre sonra evrenin davran konusunda hesaplar yapabilme olana salamtr. u anda bilim adamlarnn elinde, kozmik fon nmnn dzgnl gibi evrenin artc zelliklerini, hesaplanabilir fiziksel sreler cinsinden aklayabilecek bir

model var. Tartmay srdrebilmek asndan ien evren modelinin doru olduunu dnelim. Bu bizi byk patlamann 10 zeri eksi 35 saniye sonrasna gtrr. Ama acaba bundan nce ne oldu? Baz fizikiler, evrenimizin birok zelliinin Planck dnemi ad verilen ilk 10 zeri eksi 43 saniyelik srede belirlendiini dnyorlar. Kuantum teorisinin kurucularndan Max Planck'a atfen Planck dnemi denen srede tm evren, atom-alt paracklar etkileyen 'kuantum mekaniksel salnmlar' tarafndan etkilenmi olmaldr. 1920'ler ve 1930'larda geliip daha sonra deneysel olarak dorulanan kuantum mekanii, atom-alt leklerde maddenin davrann belirler. Bu davran, makroskopik yaratklar olan bizlerin saduyusuna aykrdr. Kuantum mekaniine gre, atom-alt dzeyde doann yapsal bir bulankl vardr; doa, kesin bir biimde deil, ancak olaslklarla tanmlanabilir. rnein elektron, ayn anda bir ok yerde bulunuyormu gibi davranr. Planck dneminde byk miktarlarda madde ve enerji, toptan ortaya kmak ve kaybolmakla ayn biimde davranm olabilir. Zaman kavramnn kendisinin hibir anlam olmayabilir. Tm pratik amalar asndan Planck dnemi, evrenin kkeni saylabilir. Son on ylda Stephen Hawking'in nderliindeki teorik fizikiler, evrenin Planck dnemindeki beklenen davranlarn hesaplamaya altlar. Byle almalara kuantum kozmolojisi ad veriliyor. Hawking, kuantum mekanii ve genel grelilik teorisinin kavramlaryla ie balyor, yksek boyutlu dsel bir uzayda evrenin biimi ile ilgili baz genel varsaymlar yapyor ve sonular yorumluyor. Hawking, evrenin douunu hesaplamaya alyor. tiraf etmek gerekir ki Hawking'in hesaplar ok basite indirgenmitir. Ama bileenlerinin bir blm doru olabilir. Eer byle bir hesaplama gvenilir bir biimde yaplabilse bile, bilim adamlar evrenin ilk koullar konusunda herhangi bir varsaymda bulunmak zorunda deillerdir. Evrenin neden yle olduunu reneceiz. Evrenin Sonu

u anda evrenin genilemekte olduunu biliyoruz ama acaba bu genileme sonsuza kadar srecek mi? Evrenin kaderi ne acaba? Hemen hemen kesin bir biimde, genileme yavalamaktadr. Tpk yukarya doru atlan bir tan yerekimi nedeniyle ykselirken bir yandan da yavalamas gibi evren de genilerken bir yandan da kendi ktle ekimi altnda bu genileme yavalamaktadr. Darya doru genileme ile ieriye doru etki yapan ktle ekimi arasndaki rekabet, iki olaslk ortaya karyor: Ya yeryznden yukarya doru kurtulma hzndan daha byk bir hzla frlatlan bir ta rneinde olduu gibi evren sonsuza kadar genileyebilir veya yeterince hzl frlatlmadndan dolay bir ykseklie kadar ktktan sonra geriye den bir ta rneinde olduu gibi evren de bir noktaya kadar genileyip sonra bzlmeye balayabilir. Bu iki olaslk, ak ve kapal evrenler olarak adlandrlr. Ak evrenler sonsuza kadar srer. Kapal evrenlerin ise sonu vardr. Evren hemen hemen sonsuz younlua ulancaya kadar bzldnde bir eit ters byk patlama ile sonu gelir. Evrenimizin bu yollardan hangisinde olduu kozmik genilemenin nasl baladna baldr, tpk yukar frlatlan tan yolunun, tan ilk hznn Dnya'nn ekim kuvvetine oranla byklne bal olduu gibi. Bununla birlikte, bu ilk koullar konusunda hi bilgi sahibi olmasak da u andaki genileme hz ile u andaki ortalama madde younluu karlatrlarak evrenin ak veya kapal olduu saptanabilir. Eer younluk, kritik bir deerden bykse, o zaman ktle ekimi stn gelir ve evren kapaldr. Gelecekte bir zamanda kecektir. Eer younluk, kritik younluktan azsa, evren aktr. Younluun kritik deeri, evrenin u andaki genileme hz tarafndan belirlenir. Her 10 milyar ylda uzaklklarn iki katna kt saptanmtr, bu da 10 zeri eksi 29 gr//cm kp kritik younluk anlamna gelir. Bu deerin anlamn kavrayabilmek iin, bir kiisel bilgisayarn toplam ktlesinin Gne'in hacmine daldn dnn. Maddenin gerek younluunun kritik younlua oranna omega ad verilir. Evrenin olas kaderini omega cinsinden

sylememiz gerekirse, omega birden kkse evren ak, omega birden bykse evren kapaldr. Omegann tam bire eit olduu zel durumda evrenin dz olduundan sz edilir ki bu durum ak ve kapal evrenlere eit uzaklktadr. ekil 19- Kapal, ak ve dz kozmolojilerde evrenin zamanla genilemesi. Genileme, herhangi iki uzak galaksi arasndaki uzaklkla llebilir. Kapal bir evrende, evren nce geniler, sonra bzlr. eitli lmlere gre, evrenin gerek ortalama madde younluu, kritik deerin onda biri veya 10 zeri eksi 30 gr//cm kp civarndadr. Omega yaklak olarak 0.1'dir. Evrenimiz ak gibi grnyor. Ne yazk ki madde kapal deildir. Omegay lmek zordur. Eer evren tmyle homojen olsayd, yani btn paralarnn zellikleri tam tamna ayn olsayd, yakn lmlerden omegann deerini saptamak greceli olarak kolay olurdu. Uzaklklarn kolayca saptanabilecei yakn bir uzay hacmi aln, hacim iindeki madde miktarn ekimsel etkilerden saptayn ve hacme blerek younluu bulun. Sonra, krmzya kayma miktarndan hacmin kenarnn uzaklama hzn ln, uzakla bln, ve kozmik genileme hz ile buna karlk gelen kritik younluu bulun. Bununla birlikte evren tam anlamyla homojen deildir. Yerel homojenlik bozukluklar, evrenin younluunun ve genileme hznn bir yerden baka yere deimesine neden olur. Yapabileceimiz en iyi ey, yeterince byk leklerde bu homojenlik bozukluklarnn ortadan kalktn ummak ve lmlerimizi byle byk lekte yapmaktr. Byle bir lm yapmann olas bir yolu, ilk kez Yakov B. Zel'dovich ve Rashid Sunyaev'in dikkat ektii bir etki olan kozmik fon masnn galaksi kmelerindeki scak gazlardan salmasdr. Scak gaz, radyo dalgalar Dnya'ya doru yol alrken onlara hafif enerji destekleri verir. Hem radyo dalgalarndaki enerji deiimini, hem de scak gazlarn yayd X-nlarn lerek galaksi kmelerinin uzakl olduka iyi saptanabilir. Byk sayda galaksi kmeleri iin tekrarlanan bylesi lmler, evrenin byk lekteki

genileme hznn daha kesin lmlerine olanak verir. Astronomlar, nmzdeki on ylda MA, AXAF ve dier aralarla bu lmleri yapabilmeyi mit ediyorlar. Benzer biimde, ok sayda galaksi iin tekrarlanan hz ve uzaklk lm almalar, hem omegann hem de Hubble sabitinin yerel deerlerini bulmakta kullanlabilir. Galaksilerin zel hzlar, bir blgede birikmi halde bulunan, kozmik madde younluunun zerindeki madde miktarna baldr. Belli bir blgede ortalamann zerinde ne kadar madde bulunduu bilgisi ile birlikte zel hzlarn llmesi, omegann hesaplanabilmesini salar. Omega tmyle belirsiz deildir. Astronomlar geni uzay blgelerinde omegann 0.1'den kk olmamasn salayacak miktarlarda madde bulmulardr. Dier yandan, eer omega 2'den byk olsayd, evrenin hesaplanan yann Dnya'mzn yandan kk olmas gerekirdi. Dolaysyla, omegann deerinin 0.1 ile 2 arasnda olduu hemen hemen kesin gibidir. Eer omegann deeri, evrenin ak m yoksa kapal m olduu sorusuna yant olacak ekilde 1'den kesinlikle kk ya da 1'den kesinlikle byk olarak bulunabilseydi, kozmoloji ile uraan astronomlar bu sonutan daha fazla memnun olacaklard. Bunu belki de nmzdeki on ylda anlayabileceiz. ien evren modeli omegann deerinin kesinlikle 1'e eit olmasn ngryor. Bu anlamda, en azndan ilke olarak model, gzlemsel sonularca rtlebilir ya da desteklenebilir. u andaki gzlemsel sonular, omegann deerinin 0.1'e yakn olduunu gsteriyor. Bu nedenle ien evren modelinin doru olduuna inanan bilim adamlar ok byk miktarlarda maddenin bir ekilde gizlendiini kabul etmek zorundalar. Bu gizli maddeye 'kayp madde' ad veriliyor. zetlersek, gzleyebildiimiz k yayan madde, omegann 0.01 olmasn salayabilecek lde ktleye karlk geliyor; gzlenemeyen ama ekimsel etkileri saptanabilen maddeden dolay bir 10 arpan gelerek omegay yaklak olarak 0.1

deerine ykseltiyor. Omegann 1 olmasn gerektiren ien evren modelini destekleyenler, uzayn her k yl kbnde grlemeyen ama varl ekimsel olarak saptanabilen on kat daha fazla madde olduunu varsaymak zorundalar. Her ne kadar ien evren modeli u andaki gzlemsel sonulara ters dyorsa da genel zellikleri ve aklamaya ynelik gc nedeniyle pek ok bilim adamnn akln elmi gibi grnyor. Hayli etkili olan ien evren modelinin on yldan biraz daha fazla zaman nce henz bilinmediini kabul etmek gerekir. 1987A spernovas gibi bu dnce de birden patlamtr. Gelecekte de bu tr dnce patlamalar olmasn beklemeliyiz. Eer evren kapal ise, bir gn genilemesini durduracak ve byk patlamann tersine bzlmeye balayacaktr. Scaklklar azalma yerine artmaya balayacak, sonunda btn madde dalp yok oluncaya kadar skacaktr. Bir evrenin lmnden sonra baka bir evrenin doup domayaca ise tam bir bilinmeyendir. Ama evren ak veya dzse, sonsuza kadar genilemesini srdrecek, gittike souyacak ve younluu azalacaktr. Yldz ve galaksiler evrimlerini gittike yavalayan bir hzda srdreceklerdir. Hesaplamalara gre, yaklak 10 zeri 14 (100 trilyon) yl sonra btn yldzlar yaktlar bittii iin snkleecek, 10 zeri 15 yl sonra gezegenler ile evresinde dndkleri yldzlar arasndaki balar kopacak, yaklak 10 zeri 19 yl sonra yldzlar iinde bulunduklar galaksilerden ekimsel olarak kurtulacak, ve yaklak 10 zeri 1500 yl sonra evrendeki madde tmyle demire dnecektir. Tm bunlarn gereklemesi iin yeterince zaman vardr. Princeton'daki leri Aratrmalar Enstits'nden Freeman Dyson gibi kimi bilim adamlar, byle yok olua giden bir evrende yaamn devam edebileceine inanyorlar. Uzayn sonsuzluklar gittike daha fazla boalp souduka, nronlar arasndaki iletimin yavalamas, eldeki zamann sonsuz uzunluuyla karlanabilir. Bylece sonsuza doru uzanlp alnabilir. Yllar saniyeye dnecektir.

Son olarak, kesinlikle yapabileceimiz tek eyin, uzayn bulunduumuz yerel blgesinin haritasn yapmak olduunu unutmamamz gerekir. Eer evren sonsuz uzanmda olsa bile, verilen bir zamanda yalnzca snrl bir blmn grebiliriz: Yalnzca n byk patlamadan gnmze kadar yol ald uzay blgeleri grlebilir. Uzayn daha byk derinliklerine baktmzda, bize ulamak iin daha fazla yol alan grrz. Eninde sonunda yle bir uzaklk gelir ki, teleskobumuza o an ulaan k byk patlama srasnda yaynlanmtr. Bu uzaklk, gzlenebilen evrenin u an 10-20 milyar k yl olarak hesaplanan snrlarn belirler. Daha uza gremeyiz, nk k henz oradan bize ulamak iin gereken zaman bulamamtr. Bu snrdan tede ne olduunu bilebilmemizin de hibir yolu yoktur. Evrenin ok uzak blgelerinde farkl kuvvetlerin, farkl parack trlerinin, hatta farkl uzay boyutlarnn olmas olasl akla yakn gzkyor. Eer byle ise, doann ok kk bir blm dndaki blmlerine tanklk yapabilmemiz olanakszdr. Ayn nedenle, bizi artacak ok ey vardr. Genileyen evren gereinin 1920'lerde bilinmediini, kuasarlarn 1960 ylnda henz tannmadn dnecek olursak, astronomlarn 2000 ylndan sonra ne bulacan nasl dleyebiliriz? Trlerin Kkeni adl eserinin son sz olarak Darwin yle yazmt: "ok basit balanglardan en gzel ve en olaanst eyler oluur ve evrimleir." Evren iin ne kadar da doru. ::::::::::::::::: u Anda almakta Olan ve nerilen Baz Astronomi Aralar ADI--ALlMA ZAMANI--DALGABOYU--YER--NOTLAR Arecibo--1960--radyo--Puerto Rico--Dnya'daki en byk radyo teleskop Kitt peak 4 metre--1973--grnr ve kzltesi--Arizona--Ulusal kullanm MMT--1978--grnr--Arizona--6 paral

Cerro Tololo 4 metre--1978--grnr ve kzltesi--ili IUE--1978--mortesi--uzay Einstein--1978-1981--X-nlar--uzay VLA--1980--radyo--New Mexico IRAS--1983--kzltesi--uzay--tm gkyz aratrmas Ginga--1987-1992--X-nlar--uzay--Japonya COBE--1989--radyo ve kzltesi--uzay HST--1990--grnr ve mortesi--uzay--kzltesine de duyarl ROSAT--1990-1995--X-nlar--uzay--Alman-Amerikan ve ngiliz ortak yapm GRO--1991-2005--gamma nlar--uzay VLBA--1992--radyo--ABD Keck 10 metre--1992--grnr ve kzltesi--Hawaii Smithsonian 6.5 metre--1993--grnr ve kzltesi--Arizona gncelletirilmi MMT GONG--1993--grnr--tm yerkre--Gne teleskobu GBT--1995--radyo--Bat Virginia Milimetre Alt Gzlemcisi--1996--radyo ve kzltesi--Hawaii--Smith sonian SOFIA--1997-2017--kzltesi--havadan gzlem Columbus 8 metre--1996--grnr ve kzltesi--Arizona--2 adet 8.4 metre Magellan 8 metre--1996--grnr--ili Japon 7.5 metre--1996--grnr Hawaii IRO--1998--kzltesi ve grnr--Hawaii--ulusal kullanm VLT--1998--grnr ve kzltesi--ili--Avrupa 4 adet 8 metre AXAF--1998-2013--X-nlar--uzay

SIRTF--2000-2005--kzltesi--uzay MMA--2001--radyo--New mexico FUSE--1997-?--mortesi--uzay EUVE--1992-?--mortesi--uzay OSL--1998-?--X-nlar ve grnr--uzay LEST--1998-?--grnr ve kzltesi--Kanarya Adalar LST--2010-2020--grnr--uzay :::::::::::::::::