Centrum handlowe jako przestrze wadzy

Bartomiej Kozek, I rok wiedzy o kulturze UW, 2008/2009 Centrum nasze powszednie Kiedy pytam si znajomych o to, z czym kojarzy im si centrum handlowe, nie sysz wielkiego entuzjazmu na jego temat. Przewaaj narzekania na tok i gwar, towarzyszcy robieniu w nich zakupw. Pojawiaj si gosy mwice o chwytach marketingowych, takich jak rne ceny tego samego sprztu w poszczeglnych galeriach handlowych, a take o sztucznoci samego miejsca, bdcego terenem lansu i do nieudolnych zdaniem pytanych przeze mnie przyjaci prb nawizywania kontaktw towarzyskich. Z drugiej za strony, kiedy pyta si o powody korzystania ze wspczesnych wity konsumpcji, jak okreli je Grzegorz Makowski, sysz gwnie argumenty natury praktycznej. Wszystko jest pod rk opowiadaj nawet osoby, ktre przyznaj si do tego, e uwielbiaj zakupy. Obserwujc powysz argumentacj, mona by uzna, e tysice ludzi pojawiajcych si w centrach handlowych traktuj swoj obecno w tych miejscach niemal jak dopust boy. Zakoczenie tematu na tego typu konstatacji byoby jednak nadmiernym uproszczeniem. Powysze spostrzeenia nadaj si jednak idealnie do rozpoczcia rozwaa na temat roli wspczesnych galerii w obsudze spoecznoci lokalnych i ich wpywu tak na jednostki, jak i na swoje otoczenie. W poniszej pracy, korzystajc ze wsparcia w literaturze tematu, postanowiem odby badania terenowe w obrbie kilku najwaniejszych warszawskich centrw handlowych. W wikszoci wypadkw braem ze sob osoby towarzyszce, o zrnicowanych pogldach spoecznopolitycznych, ktrych obserwacje znaczco uzupeniy moje spostrzeenia. W jej ramach istotne bdzie zarysowanie kontekstu historycznego i ekonomicznego przemian przestrzeni miejskiej i rozkwitu nowych przestrzeni handlowych. Bd te poszukiwa odpowiedzi na pytanie o to, czy istniej alternatywy dla ich obecnej formy i czy w ogle istnieje na nie zapotrzebowanie. Kontekst historyczny Wielkie centra handlowe s efektem przemian ekonomicznych i mentalnociowych okresu po II Wojnie wiatowej1. Cho pierwsze prby tworzenia jednolitej przestrzeni handlowej datowa mona na drug poow XIX wieku, to jednak prekursorzy centrw handlowych domy towarowe
1 Serageldin Ismail, Shluger Ephim, Martin-Brown Joan, Historic Cities and Sacred Sites. Cultural Roots for Urban Futures, The International Bank for Reconstruction and Development, Washington 2000, s. 216.

nie tworzyy jeszcze przestrzeni totalnej, zmieniajcej sposb tworzenia przestrzeni miejskiej. Powojenny boom konsumpcyjny, wspierany przez opisywane przez Daniela Bella przejcie z protestanckiej etyki oszczdzania do zaakceptowania kredytu, przeora ludzk wiadomo2. Do tej pory dominowa bowiem koncept robienia zakupw - czasochonnej, mao przyjemnej, ale koniecznej czynnoci. Zastpi go model bycia na zakupach, a wic kolejnej czynnoci rozrywkowej, moliwej do wykonywania w wolnym czasie3. By rozrywka ta staa si przyjemnoci, potrzebne byo wytworzenie odpowiedniej przestrzeni handlowej sterylnej i umoliwiajcej wyczenie si z problemw wiata zewntrznego. Tania benzyna i boom motoryzacyjny sprawiy, e podmiejskie przestrzenie stay si dostpne dla nowej, amerykaskiej klasy redniej. To tam w latach 50. XX wieku najczciej w pobliu istotnych tras wylotowych powstawa zaczy centra handlowe. Przestrzenie te zaczy odnosi coraz wiksze sukcesy, do czego przyczynio si te midzy innymi rozpowszechnienie kart kredytowych osoby kupujce nie miay ju wwczas oporw przed wydawaniem wikszej iloci pienidzy. Czas pobytu przecitnej osoby odwiedzajcej wyduy si z 20 minut w roku 1960 do niemal 3 godzin obecnie4. Dzisiejsze trendy w rozwoju centrw handlowych rwnie zasuguj na wzmiank. Ich waciciele do perfekcji opanowani swj biznes, maksymalizujc jego efektywno ekonomiczn. Udaje im si bardzo czsto pogodzi pozornie sprzeczne tendencj uniformizacj sklepw i tworzenie wyjtkowego klimatu spdzania zakupw, o czym przekonamy si w dalszej czci niniejszej pracy. Coraz czciej pojawiajcym si pomysem na oryginalno (na chwil obecn nie wykorzystywanym na szersz skal na polskim rynku) jest tematyzacja centrum, posunita a do naladownictwa Disneylandw, o czym w swej pracy pisze Richard Batty. Centra handlowe s idealnymi miejscami realizacji potrzeb, kreowanych przez specw od marketingu, stajc si najnowszym wcieleniem przestrzeni wadzy na obszarach zurbanizowanych. Wadza zmaterializowana Przestrze wadzy wedle definicji z ksiki Bohdana Jaowieckiego i Marka Szczepaskiego to terytorium, na jakim rozciga si jej [wadzy przyp. autora] jurysdykcja, bd jako obszar instytucji, za pomoc ktrych wadza jest sprawowana5. Sami twrcy Miasta i przestrzeni w
2 Bell Daniel, Kulturowe sprzecznoci kapitalizmu, prze. Stefan Amsterdamski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 105. 3 Batty Richard, Fantasia NZ? The Disneyfication of the New Zealand Shopping Mall, Lincoln University, Chirstchurch 2008, s. 15. 4 Crawford Margaret, The World in a Shopping Mall [w:] Malcolm Miles, Tim Hall, Iain Borden, The City Cultures Reader, Routledge, New York 2004, s. 130. 5 Jaowiecki Bohdan, Szczepaski Marek, Miasto i przestrze w perspektywie socjologicznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006, s. 366.

perspektywie socjologicznej przyznaj (co wane dla naszych rozwaa), e pojcie to w dzisiejszych czasach ulega rozmyciu i wytyczenie granicy midzy nim a pozostaymi zaproponowanymi przestrzeniami konsumpcji, symboliki czy wymiany nie jest proste. Szczeglnie trudne jest to w wypadku zamazujcych si podziaw na przestrzenie wadzy i konsumpcji. W tych pierwszych jednostka jest przede wszystkim obywatelk/obywatelem, podczas gdy w tej drugiej konsumentk/konsumentk. Po roku 1968 i powstaniu nowych ideologii politycznych czy ruchw spoecznych (takich jak zielona polityka czy te organizacji promujcych sprawiedliwy handel) granica na linii obywatelstwo konsumpcja odesza w przeszo. Decyzje dotyczce zakupw jednoczenie staj si decyzjami politycznymi, manifestem rnego stylu ycia, a bojkoty konsumenckie staj si istotnymi dziaaniami, potraficymi wpywa na polityk duych przedsibiorstw. Nowolewicowe obnaanie rnych skadnikw opresji, czy to ekonomicznej, czy to kulturowej, pozwolio na wejcie do spoecznej wiadomoci wizji zawartej w hale prywatne jest polityczne. Centra handlowe stany w ten sposb w tym samym rzdzie, co tradycyjne instytucja pastwowe. Odmienne drogi rozwoju terenw Europy rodkowej przez dugi czas uatwiay opakowywanie powstawania nowoczesnych wity konsumpcji, jak okrela centra handlowe Grzegorz Makowski, jako transparentnego procesu doganiania Zachodu. Dopiero wraz ze skrystalizowaniem si wtej, rodzimej klasy redniej, rozpocz si mogy badania na temat wpywu nowoczesnych galerii handlowych na ludzkie zachowania i potrzeby. Obok krytyki alterglobalistycznej pojawiy si take gosy bronice te przestrzenie, jako jedyne, ktre dowartociowuj estetyk dolnych warstw spoecznych i tworz proletariack wityni, jak okreli w jednym z wywiadw sytuacj Artur mijewski6. Nowe centrum Nie da si zaprzeczy, e centra handlowe speniaj pewne ludzkie potrzeby inaczej nie odniosyby tak spektakularnych sukcesw. Ich wadza ma w duej mierze charakter ekonomiczny, ksztatujcy nie tylko stosunki panujce wewntrz, ale take w caej tkance miejskiej. Badania brytyjskiej New Economics Foundation wskazuj, e tam, gdzie pojawia si nowa galeria handlowa nawet jeli pooona jest ona na przedmieciach maego miasta, wpywa bezporednia na konsumenckie zachowania w centrum miasta. Jeli dajmy na to za miastem pojawi si hipermarket budowlany, to ze rodka miasta z powodu spadku popytu zniknie wikszo sklepw meblarskich. Pozostae po lokalnych wytwrcach przestrzenie handlowe zajmuj potem sklepy sieciowe
6 Moja historia sztuki. Wywiad Pawa Polita z Arturem mijewskim, ukaza si pierwotnie na stronie obieg.pl, dostpny pod adresem http://www.krytykapolityczna.pl/KP-w-mediach/Zmijewski-Moja-historia-sztuki/menu-id-47.html (link sprawdzony 12 maj 2009)

odzieowe, spoywcze i inne. Efektem powstania w okolicy centrum handlowego, ktre jest tak naprawd sklepem-klonem, staje si powstanie miast-klonw. Przestrze miejska, tracc swoj wyjtkowo, sama staje si supermarketem7. Tereny globu, okrelane popularnym sloganem jako postkolonialne s obszarami obfitych niw. Saba pozycja wadz krajowych i samorzdowych i wadliwe ich dziaanie, poczone z niechci do tradycyjnej wadzy politycznej, tworzy atrakcyjn przestrze dla nowych form wadzy. W Polsce, gdzie nadal pamita si puste sklepowe pki, po dzi dzie bezpretensjonalna konsumpcja staje si atrakcyjn alternatyw zarwno dla wypranej z politycznoci polityki, jak i dla innych sposobw spdzania wolnego czasu. Zagregowanie w jednym miejscu do tej pory rozproszonych usug, takich jak kawiarnie, restauracje, kina czy sklepy odzieowe i spoywcze stworzyo wedug lewicujcych publicystek i publicystw jedyn wiarygodn do tej pory alternatyw dla wsplnotowoci opartej na praktykach religijnych. Alternatywa Bg albo rynek, symbolizowana w polityce przez PO i PiS, w praktykach codziennoci zlewa si jednak tak samo, jak pojcie przestrzeni wadzy i przestrzeni konsumpcji. Wiele osb, pomimo napomnie z ambony, po kociele udaje si na zakupy czy rodzinny wypad do kina. Dystans midzy obydwiema instytucjami cay czas si kurczy, czego przykadem kaplica w jednej ze lskich galerii. Polityka przestrzenna samorzdw do czsto w ostatnich latach pokazywaa, e kapituluje ona w obliczu ludzkich potrzeb i aspiracji. Strategi wadz lokalnych czsto byway inwestycje, ktre powstaway w gowach architektw, nie zweryfikowane przez konsultacje spoeczne z lokalnymi spoecznociami. Te z kolei bardzo czsto zagryzay zby z niemocy i pniej musiay radzi sobie ze zdehumanizowan, zabetonowan przestrzeni. Niemal z wrogoci ze strony wadz pojawiay si takie roszczenia, jak awki i drzewa na warszawskim Pasau Wiecha czy te petycje domagajce si utrzymania na placu Grzybowskim Dotleniacza Joanny Rajkowskiej. Historie tego typu zmaga przedstawiaj osoby zajmujce si dziaalnoci spoeczn, takie jak Joanna Erbel. Dla wadz wzrost poziomu spoecznych interakcji przez dugi czas w ogle nie pojawia si jako kwestia przemawiajca na rzecz innej ni zabetonowany plac z kolejnym martyrologicznym pomnikiem wizji przestrzeni publicznej8. Wobec fiaska sporej czci projektw rewitalizacyjnych w polskich miastach jako jej substytut zaproponowano mieszkankom i mieszkacom centra handlowe. W ten sposb w centrum Warszawy, w ktrym kolejne pomysy zagospodarowania zmieniaj si jak rkawiczki, pojawiy si Zote
7 Simms Andrew, Oram Julian, MacGillivray Alex, Drury Joe, Ghost Town Britain: The threat from economic globalisation to livelihoods, liberty and local economic freedom, New Economics Foundation, London 2002, dostpna do cignicia pod adresem http://www.neweconomics.org/gen/uploads/ghost_town.pdf (link sprawdzony 12 maj 2009). 8 Erbel Joanna, Struggle for an equal city space. For whom the post-socialist city change? http://www.evropskemesto.cz/ cms/index.php?option=com_content&task=view&id=448&Itemid=190&lang=english (link sprawdzony 12 maj 2009).

Tarasy, w Poznaniu Stary Browar, za w Krakowie Galeria Krakowska. Bardziej wyranego przyznania, e przestrze handlowa jest w gospodarce rynkowej przestrzeni wadzy trudno dzi sobie wyobrazi. Wydzielajc spod swej jurysdykcji przestrzennej spor przestrze miasta, miasto daje inwestorowi zielone wiato do swobodnego jej zorganizowania, z czego inwestorzy skrupulatnie zreszt korzystaj. Przestrze praktyczna, przestrze sztuczna Interakcja wadzy politycznej i ekonomicznej wida tam, gdzie krzyuj si ich drogi. W stoecznej Galerii Wileska przejcie z centrum na dworzec kolejowy odbywa si w obrbie jednego kompleksu. W labiryntach krakowskiego dworca gwnego do trudno jest przej tak, aby nie wej do Galerii Krakowskiej. Zote Tarasy i Warszawa Centralna poczone s korytarzem, ktry symbolicznie pokazuje stan przestrzeni publicznej dopki jestemy na terenie nalecym do publicznego przewonika, korytarz wyglda na brudny i obskurny. Gdy wchodzimy w obrb Zotych Tarasw, witaj nas czyste kafelki w ywych kolorach. Nic dziwnego, e coraz wicej osb zamiast w otoczeniu kebabw woli spdza czas na przykad w sieciowej ksigarni lub kawiarence poziom dozna estetycznych jest tutaj nieporwnywalny. Podstawow cech centrum jest jego sztuczno, na co zwraca uwag Krzysztof Nawratek, architekt i urbanista9. Centrum jest realizacj fantazji dotyczcej przestrzeni publicznej idealnie sprzonej z konsumpcj. To teren elitarny z wygldu, ale egalitarny jeli chodzi o dostp do niego. To obszar zaprojektowany w jednolitym fasonie, co zapewnia poczucie stabilizacji i bezpieczestwa. Przechadzamy si po marmurowych chodnikach, wok za widzimy stylizowane na uliczne drogowskazy oznaczenia poszczeglnych pasay, przyjmujcych neutralne nazwy (takie jak np. Pan Twardowski czy Kopernik w CH Arkadia). Sterylno tego mikrowiata gwarantowana jest przez kontrol ochrony i kamer. Nie ma tu miejsca na ciemn stron przestrzeni publicznej ebrakw, prostytutek czy te demonstracji politycznych. Negatywne zjawiska spoeczne mog mie tu dostp tylko do parkingw, przez co tym bardziej zachcaj do wejcia do rodka bezpiecznej szklanej kuli. Idealnie opisa je moe stwierdzenie Waltera Beniamina dotyczce wystaw wiatowych. Pisze on, e prezentuj wymienn warto towarw w cudownie przemienionej postaci. Tworz sytuacj, w ktrej ich warto uytkowa schodzi na dalszy plan. Kreuj fantasmagori, w ktr czowiek wkracza, aby si rozerwa10. Ostatnimi czasy metaforyczna szklana kula staje si ni. Centra handlowe ewoluuj,
9 Praktyczno i sztuczno o centrach handlowych. Wywiad Bartomieja Kozka z Krzysztofem Nawratkiem na blogu Zielona Warszawa, http://zielonawarszawa.blogspot.com/2009/05/praktycznosc-i-sztucznosc-o-centrach.html (link sprawdzony 12 maj 2009). 10 Beniamin Walter, Pasae, tum. Ireneusz Kania, posowie Zygmunt Bauman, Wydawnictwo Literackie, Krakw 2006, s. 38.

dostosowujc si do ducha czasw. Niegdy dominowaa tendencja do tworzenia przestrzeni maksymalnie odgrodzonej od wiata zewntrznego. Najlepszym przykadem by tu brak okien. W Warszawie tendencja ta przeamana zostaa najpierw przez Arkadi, nastpnie za przez Zote Tarasy. Ten ostatni przykad jest tu najbardziej symptomatyczny. Kiedy osoba chcca na szybko zje co ciepego wreszcie wdrapie si na ostatnie pitro kompleksu i usidzie przy stoliku z zapiekank, bdzie mg podziwia opustoszae centrum miasta. W takim momencie przypomnie si mog wizje rodem z filmw fantastycznonaukowych (ktre mona obejrze na tym samym pitrze w jednym z multipleksw) o szklanych kopuach marsjaskich kolonii osadniczych, spogldajcych z respektem na pusty krajobraz Czerwonej Planety. Analogia ta moe by rwnie adekwatna w kontekcie polskiej transformacji ustrojowej. W latach dziewidziesitych XX wieku, kiedy media donosiy o wzrocie przestpczoci, upadku kolejnych przedsibiorstw i innych tego typu przyjemnociach, centrum miao za zadanie chroni przed wiatem zewntrznym. Kiedy przyszed czas prosperity i zwikszya si sia nabywcza sporych grup ludnoci (proces szczeglnie widoczny w duych miastach stolicach Polski A) wzroso te poczucie kontroli nad wasnym yciem. Centra handlowe mogy zatem otworzy si na wiat pustka centrum miasta w takim ujciu moga sta si wrcz kolejn atrakcj dla osoby, ktra spokojnie popija sobie kaw w przytulnej przestrzeni, w ktrej nie zdarzy si nic nieprzewidywalnego. Centra, chocia w zdecydowanej wikszoci zbudowane s na sieciowych sklepach tej czy innej firmy, zachowuj swoj indywidualno. Przestrze midzy jednym a drugim stoiskiem firmowym jest tu tak olbrzymia, e jej rozplanowanie odgrywa fundamentaln rol okrelajc podan na danym obszarze klientel. Inny bdzie profil socjodemograficzny klientek i klientw Zotych Tarasw, inny za CH Klif. Rnice wida na dwch poziomach cen i ukadu przestrzennego. Ten sam fotograficzny punkt sieciowy potrafi wyceni ten sam aparat na Bemowie na 600 zotych, podczas gdy w cisym centrum sprzedaje go za 1.300 z. Tak wysokie dysproporcje wpywaj na przykad na ksztat miejskich drg zakupowych jednostek osoba na dorobku skieruje si raczej w stron miejsc lecych bardziej na uboczu miasta, rzadziej odwiedzanych, podczas gdy bardziej zamone, majce wasne mieszkania lub domy jednorodzinne w modszych, bogatszych rejonach miast (np. na warszawskich Kabatach) bd zamiast do lokalnego supermarketu zmierza do centrum miasta. W ten sposb galeria handlowa ksztatuje interakcje spoeczne i geografi handlu nie tylko we wasnym obrbie, ale wpywa na funkcjonowanie caej metropolii, w ktrej si znajduje. Centrum handlowe staje si centrum w dosownym znaczeniu przestrzeni, w ktrej wizyt si planuje, a sam pobyt staje si swego rodzaju witem, realizacj opisywanej przez Johana Huizing koncepcji ludycznoci. Zewntrzna fasada nie jest specjalnie ozdobna, natomiast rodek CH jest ju znacznie bardziej urozmaicony. Wraz ze wzrostem moliwoci finansowych inwestorw

kolejne warszawskie witynie konsumpcji celowa zaczy w coraz bardziej dostatnie grupy docelowe. Wykorzystywa te zaczy potrzeb kontaktu z natur, co najbardziej widoczne jest w stoecznej Arkadii i Promenadzie. Ta ostatnia zapewnia takie doznania estetyczne, jak pync przez rodek pasau rzeczk czy drewniane schody wejciowe na wysze pitra. W ten sposb, majc do dyspozycji awki do siedzenia (z ktrych mona obserwowa ofert sklepow), galerie staj si alternatyw dla czasochonnych wycieczek na ono natury za miasto. Tu nie ma kleszczy, s za to lody i jest kino, zatem na c wyprawia si do lasu? Co wicej tu nie zaskoczy nas naga ulewa (co najwyej, jeli jestemy w Arkadii lub w Zotych Tarasach, bdziemy go mogli obserwowa przez okno), ani te nie bdzie nas terroryzowa mijajcy czas zegary s nieobecne w przestrzeni centrw handlowych. Chocia zarzdcy obiektw usiuj udowodni, e ich brak jest zupenie przypadkowy, a za miernik czasu moe wystarcza wiato soneczne, to jednak prawda jest inna jeli kto znajduje si w galerii i widzi za oknem (jeli takowe tam jest), e nadal jest jasno, bdzie spokojnie kontynuowa zakupy. Same obiekty tworzone s tak, by zachcay do spokojnego przechadzania si i sczenia ofert handlowych najlepiej tak, aby obroty byy jak najwiksze. Reimy zachowa najczciej zaprojektowane s tak, by pozostaway niewidoczne i bymy uznawali je za transparentne, nie majce wpywu na nasze zachowania. Pewne najbardziej jaskrawe przykady istnienia tego typu reimu s jednak widoczne. Wspomniaem ju o jedzeniu na szczycie Zotych Tarasw. Osoba godna, przychodzca z dworca, w celu posilenia si przed wyjazdem musi przeby wszystkie pitra budynku, by w kocu mc si co zje. Podstawowa zasada robienia zakupw mwi, e nie robi si ich na czczo, inaczej znaczco wzrasta prawdopodobiestwo, e dokonamy nieplanowanego wyboru konsumenckiego. Przemierzajc kolejne pitra dziki ruchomym schodom moemy spokojnie sprawdzi oferty na przykad firm odzieowych, sprawdzi, czy aby nie ma jakich przecen, a by moe zdecydujemy si nawet na pjcie do niej pooonych (ale droszych) restauracji. Moemy w kocu poczu si le, widzc spokojnie wdrujce po centrum osoby, podczas gdy my spieszymy si na sam gr, zdradzajc przyziemny (a wic w jaki sposb niegodny - wszak w dzisiejszych czasach zakupw si nie robi - na zakupach si jest!) powd swej wizyty do miejsca w pewien sposb odwitnego. Kreacj przestrzeni wida te po tym, jak rol peni w centrum handlowym supermarket i jaka jest jego marka. W galeriach starej generacji (a tak rol peni na przykad caodobowe Tesco na warszawskich Kabatach) to punkty usugowe byy dodatkiem dla marketu dzi jest na odwrt, o czym zreszt wiadczyy pokrzyowane przez radnych dzielnicy plany przeksztacenia tego obiektu w klasyczne centrum handlowe. Dzi trudno byoby uzna za ludyczn przestrze towarzyskiego lansu obszar, zoony gwnie z wystaw prezentujcych 200 rodzajw oleju do smaenia. W Zotych Tarasach market schowany jest gdzie w dolnych partiach budynku, w Promenadzie z kolei problem rozwizano inaczej do przestrzeni mocno nastawionej na bogatsz klientel wpuszczono sie

delikatesow, w ktrej sprzedaje si wyroby z grnej pki, take cenowej. Wraz ze wzrostem aspiracji targetu zmieniaj si jego aspiracje polowanie na tanie produkty spoywcze przestaje by dla takich osb priorytetem, tym bardziej, e supermarkety coraz czciej tworz mae placwki osiedlowe, umoliwiajce zaspokojenie codziennych potrzeb. Osobie, ktra wanie kupia aparat fotograficzny za 1.300 zotych, przepacajc cae 600 z., nie wypada ze wzgldw prestiowych zjeda na d Zotych Tarasw i oszczdza grosze na zakupach. Takie zachowanie burzy decorum danego centrum, a wic sie nieformalnych zasad, tworzonych zarwno przez przestrze i jej ksztat, jak i opini spoeczn danego centrum. Iluzja przestrzeni centrum handlowego jako przestrzeni publicznej podtrzymywana jest poprzez wydarzenia kulturalne. W obszarze pomidzy sklepami znajduje si miejsce na przykad na pokaz fotografii Roberta Kubicy, jak w Galerii Mokotw, loterii z wygranymi czy te pokazu moliwoci symulatora jazdy. Wszystkie tego typu aktywnoci s starannie dobrane maj interesowa moliwie jak najszersze grono odwiedzajcych, stworzy poczucie, e konsumuje si take kultur, a take pokazywa, e przestrze galerii aktywnie chonie najnowsze trendy i wydarzenia, ktrymi yj osoby odwiedzajce. Oczywicie selekcja materiau suy temu, by nie budzi on kontrowersji i nie powodowa napi przy wizycie w centrum. Ma on by miym podkadem bycia na zakupach, na takiej samej zasadzie, co miym podkadem jest grana w tle muzyka. Utrzymuje si ona najczciej w klimatach popowych, chocia estetycznie nieco powyej granej w najwikszych rozgoniach sieczki. Udaje si w takiej sytuacji upiec dwie pieczenie na jednym ogniu osoby kupujce lubi te piosenki, ktre znaj (prawda spopularyzowana przez inyniera Mamonia), ale jednoczenie maj poczucie, e motywy muzyczne s bardziej wyszukane i gustowne w porwnaniu do tego, co sucha si w domu czy w pracy. Pewnym wyomem w tej tezie mgby by przykad budzcej emocje wystawy spreparowanych ludzkich cia w warszawskim CH Blue City. Warto jednak pamita, e wedle do powszechnych opinii miejsce to nie odnioso sukcesu. Problemem okazao si pooenie zbyt dalekie od pobliskich stacji kolejowych, by kto mia wybiera si specjalnie do tego miejsca. Kontrowersja nie jest zatem regu, a raczej wyjtkiem, do ktrego specjalici od marketingu uciekaj si w celu poprawienia sprzeday. Miecz to obosieczny, bo cho zapewnia zwikszenie liczby odwiedzajcych, to burzy ona poczucie stabilnoci i kontroli nad przestrzeni. Osoby odwiedzajce w celach konsumpcyjnych uciekaj od wiata, w ktrym po ulicach walaj si mieci i na ktrych obawiaj si na przykad osb spoywajcych alkohol. Jeli alternatyw dla szarej rzeczywistoci na zewntrz staje si szokowanie, wtedy dugofalowo klientela zacznie przemieszcza si w kierunku bardziej arkadyjskich galerii. Galeria handlowa ju nie tylko odtwarza konsumpcyjne schematy znane z mediw, ale silnie

na nie wpywa. Nawet, jeli kto nie robi tam zakupw, nie jest ponad siatk gustw kreowanych w wityniach konsumpcji. Pewne zjawiska, takie jak kupowanie ubra z drugiej rki powstaj w duej mierze jako opozycja do stylu supermarketowego, a mniej jako zupenie niezalena forma ekspresji. Media bardzo chtnie wchodz jako kolejny zbrandyzowany klocek i zaczynaj oferowa w swoich ramwkach programy nadawane z centrw. Jedna ze stacji telewizyjnych zdecydowaa si na studio otwarte w Zotych Tarasach, prezentujce midzy innymi gwiazdy show-biznesu i zapewniajce dodatkow rozrywk osobom odwiedzajcym. Pomys nie przycign jednak widzw, chociaby dlatego, e nie stanowi on jakiejkolwiek wartoci dodanej. Media istniej w spoecznym przekonaniu po to, by tropi, na przykad trendy w centrum handlowym, a nie po to, by w nim przebywa zatraca si wtedy przekonanie, e dziennikarka czy dziennikarz to osoba, ktra za nas bada i odkrywa najnowsze trendy i skandale. Zote Tarasy, same w sobie atrakcyjne miejsce wycieczek z racji pooenia w centrum miasta, nie zyskiway nic na fajerwerkach i staej obecnoci na wizji. Osoby, ktre nie sta byo na przyjazd do Warszawy i na zakupy w galerii nie miay ochoty na patrzenie si na wiat, ktry by dla nich niedostpny, natomiast osoby, dysponujce odpowiedni si nabywcz, nie zamierzay rezygnowa z weekendowego bezporedniego pobytu w centrum na rzecz jego obserwowania w telewizji. Dzi nagrywa si tam program religijny, ktry nie zakca rytmu konsumpcji, a osobom przed telewizorem oferuje nieco atrakcyjne zestawienie elitarnej debaty z egalitarn przestrzeni centrum handlowego. W budynkach najnowszej generacji ziszcza si wizja beniaminowskiego wiata w miniaturze. W najwikszym na wiecie centrum w kanadyjskiej Albercie istniej pasae wiernie imitujce bulwary Parya i Nowego Orleanu. Proces tematyzacji zapewnia dodatkowe dochody poprzez zapewnienie konsumujcym wrae rodem z Disneylandu widowiska, obserwacji i kontroli. W obliczu pojawiania si kolejnych galerii wszystkie decyduj si na coraz wiksze eksponowanie swej oryginalnoci nie dziwi na przykad portugalska wioska w centrum w Japonii. Pojawiaj si przestrzenie poradnikowe na specjalnych wyspach gazety radz, jak wykona makija czy te udzielaj porad prawnych, za urzdy skarbowe wysyaj tam doradcw podatkowych. Przestrze galerii staje si przestrzeni totaln, oferujc w jednym miejscu usugi, ktre do tej pory wymagay przemierzania znacznie wikszych przestrzeni w miecie. Jednego mona by pewnym cise centrum decyzyjne, z monitorami wypenionymi obrazami z kamer przemysowych czy te wadzami placwki pooone bdzie z dala od wzroku osoby odwiedzajcej centrum. Najbardziej wyrazistym przykadem moe tu by Arkadia miejsce skadania skarg i zaale znajduje si na ostatnim pitrze, w bocznym korytarzyku, wskim i niepokojcym. Osoba chcca poskary si na jaki niepasujcy jej element zastanowi si dwa razy, zanim skieruje si do owego pomieszczenia. Alternatyw jest pozostanie w gwnej przestrzeni atrakcyjnych wystaw sklepowych i ciekawych rozwiza architektonicznych. Tego typu wski i dugi

korytarzyk kojarzy si moe z nieprzyjaznymi gabinetami lekarskimi czy te chodn przestrzeni instytucji publicznych. Operujc tego typu skojarzeniami, waciciel nawouje do tego, bymy niezalenie od tego, co si z nami dziao, nie przerywali sodkiego snu o przestrzeni beztroskiej konsumpcji. To wanie przerwanie krgu sztucznoci i odkrycie, e przestrze galerii jest przestrzeni okrelonych interesw i okrelonego sposobu ksztatowania przestrzeni jest najwikszym zagroeniem dla tego typu placwki. Robienie zakupw ze mierteln powag i w cile zaplanowanej iloci zupenie nie odpowiada modelowi podanemu przez twrcw centrw. Budowane s one tak, by zachca do wielogodzinnego spacerowania i poddawania si bd to spontanicznym decyzjom zakupowym, bd te procesowi podejmowania decyzji. Poruszenie uczestnictwem Warto zada w takiej sytuacji pytanie o alternatywy i o to, czy w ogle s potrzebne. Edukacja odgrywa istotn rol i w duej mierze decyduje o podejciu do przestrzeni handlowych. Niewielka uwaga, powicana lekcjom ksztaccym obywatelsko, takim jak wiedza o spoeczestwie, utrudnia pniejsze krytyczne spojrzenie na galerie handlowe. Chodzi tu o wiadom konsumpcj, nie za o zamykanie obiektw, ktre na trwae wrosy w miejsk przestrze. Tak jak dla niektrych istnieje problem midzy odrnieniem telenowelowej fikcji od rzeczywistoci (czego przykadem przebijanie opon samochodowych aktorom grajcym czarne charaktery), tak samo brak wiadomoci sztucznoci przestrzeni galerii handlowych utrudnia wiadom percepcj i uczestnictwo w realnym wiecie. Skoro market z nami gra, to reguy tej gry musz by transparentne, inaczej nie dostrzegamy ich amania. Przestrze handlowa nie jest skonna sama z siebie stawa si przestrzeni publiczn, jeli nie towarzysz temu wymagania prawne lub rachunek ekonomiczny. Same reguy gry nie s wbrew pozorom tak elastyczne i mao prawdopodobne, by jakakolwiek galeria skonia si do pomysu w rodzaju debaty prezydenckiej. Takie dziaanie stanowioby wyom w apolitycznym wizerunku, a samym osobom uytkujcym tego typu przestrzenie mogoby ono zachci do wasnej aktywnoci spoecznej w tej sferze. Tak jak tradycyjna wadza, wadza w centrum handlowym nie jest zainteresowana aktywnoci, ktra nie bya zaplanowana w procesie uytkowania tej przestrzeni. To wanie partycypacja jest jedyn widoczn na horyzoncie alternatyw. Wcznie mieszkanek i mieszkacw miasta w proces planowania przestrzeni publicznej oznacza rozproszenie wadzy i umocnienie poczucia wspodpowiedzialnoci za otoczenie. Poczucie to jest jedynym bodcem, ktry moe nie porwnywalne do zakupw doznania. Przestrze centrum handlowego nie jest przestrzeni, na ktr ma si aktywny wpyw. Nadal bywa tak w wypadku wadz samorzdowych, ale powoli pojawiaj si pierwsze jaskki przyzwolenia dla demokracji

partycypacyjnej. Proces ten zagraa by moe wpywom zajmujcych stanowiska jednostek, natomiast w peni mieci si w wyobraeniu demokratycznego uczestnictwa i narzdzi pojciowych z tym terminem zwizanych. W wypadku centrum handlowego nie ma miejsca dla wyborw innych ni konsumenckie, ktre warunkuj istnienie tego czy innego sklepu sieciowego. Wybr pooenia poszczeglnych sklepw w obrbie galerii i pasay przed budow nie wchodzi w rachub to przestrze, w ktrej wadz sprawuj niezaleni eksperci, nie za spoeczno konsumencka. Poniewa instytucje te od pocztku nie kryy si z takim pojmowaniem swej roli, trudno mie do nich pretensje. Przestrze centrw handlowych coraz wikszej grupie ludzi kojarzy si raczej z pdem i haasem ni z arkadi, ktr miaa by. Nadal jednak pozostaj interesujcymi punktami odniesienia w kontekcie wizji nowoczesnoci. Podczas gdy stoeczni architekci chrzcz Zote Tarasy mianem lunaparku11, zupenie nieadekwatnego do otoczenia, na profilach osb z Przemyla znale mona ich wntrze jako zdjcie gwne. Dla wielu osb bowiem jest on spenieniem snu o lepszym, bardziej dostatnim yciu w wielkim miecie. Jeli komukolwiek zaley na wybudzeniu si z tego snu, musi zapewni inne narzdzia kontroli nad wasnym yciem inaczej krytyce centrw handlowych grozi wylanie dziecka z kpiel i zaprzeczenie autentycznym potrzebom grup spoecznych o specyficznym habitusie. Cho take i dla nich sen ten jest miraem szczeglnie w momencie zestawienia cen z zasobnoci portfela to jednak tysice ludzi pragnie go ni. Patrzc si na rozliczne zalety uytkowe centrw i na ich ludyczn otoczk trudno si temu faktowi dziwi. Bibliografia:
Batty Richard, Fantasia NZ? The Disneyfication of the New Zealand Shopping Mall, Lincoln University, Chirstchurch 2008, rozdzia II The Rise of the Shopping Mall i V - The New Zealand Shopping Mall. Walter Beniamin, Pasae, tum. Ireneusz Kania, posowie Zygmunt Bauman, Wydawnictwo Literackie, Krakw 2006. Anne Friedberg, Window shopping: cinema and the postmodern, University of California Press, Berkeley 1994, podrozdzia The Mall. Bohdan Jaowiecki, Marek Szczepaski, Miasto i przestrze w perspektywie socjologicznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006, rozdzia VI Socjologiczne pojcie przestrzeni. Johan Huizinga, Homo ludens. Zabawa jako rdo kultury, tum. Maria Kurecka, Witold Wirpsza, Czytelnik, Warszawa 1985. Ismail Serageldin, Ephim Shluger, Joan Martin-Brown, Historic Cities and Sacred Sites. Cultural Roots for Urban Futures, The International Bank for Reconstruction and Development, Washington 2000, rozdzia V New Approaches to Sustainable Preservation of Natural Resources and Built Heritage. George Ritzer, Makdonaldyzacja spoeczestwa. Wydanie na nowy wiek, prze Ludwik Stawowy, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza S.A., Warszawa 2003. Andrew Simms, Julian Oram, Alex MacGillivray, Joe Drury, Ghost Town Britain: The threat from economic globalisation to livelihoods, liberty and local economic freedom, New Economics Foundation, London 2002.

11 Pinkas Aleksandra, Na tropie absurdw w architekturze, ycie Warszawy 2009 nr 79 z 1 kwietnia 2009.