3. STRUKTURNA GRA A ATOMA Atomi su najsitniji dijelovi materije sa svojstvima karakteristinim za element.

Atomi se sastoje od tri osnovne subatomske estice: protona, neutrona i. elektrona, slika 3.1.

Slika 3.1. ematski prikaz atoma Model atoma, onakav kakav se i danas prihvata, je model koji je postavio Rutherford jo 1909. godine, a 1913 godine dopunio Bohr. Schrodinger je 1926 godine Bohr-ov model sferne orbite po kojoj se elektroni kreu oko jezgra zamijenio prostornom ljuskom elektronskim oblakom kkoji moe da ima vie nivoa. Na slici 3.2. prikazan je razvoj modela atoma.

Slika 3.2. Razvoj modela atoma kroz istoriju Sadanji prosti model atoma se sastoji odvrlo malog jezgra od oko 10-14 m u preniku, koje je opkoljeno relativno fino raspodjeljenim elektronskim oblakom promjenljive gustine, tako da je prenik atoma reda veliine 10-10 m. Jezgro je nosilac skoro cjelokupne mase atoma i sadri protone i neutrone. Proton ima masu od 1,673x10-24 g i jedinino naelektrisanje od +1,602x10-19 C (Coulon). Neutron je malo vee mase nego proton i ima masu od 1,675x10 -24 g ali nema naelektrisanje. Elektron ima relativno malu masu od 0,109x10 -28 g i jedinino naelektrisanje -1,602x10 -19 C (jednako po naelektrisanju, no suprotnog znaka od protona). U tabeli 1. su zbirno prikazana ova svojstva subatomskih estica. Tabela 3.1. Masa i naelektrisanje subatomskih estica Elementarna Znak Relativna Naelektrisanje Masa, (g) estica estice masa estice, (C) Proton Neutron Elektron p+ n0 e1,673x10 -24 1,675x10 -24 0,109x10 -28 1 1 0 + 1,602x10-19 0 - 1,602x10-19

Relativno naelektrisanje +1 0 -1

Jezgro atoma je nosilac mase i s obzirom da ima veoma mali prenik, reda 10-14 m, veoma je velike gustine. Elektroni, pak imaju vrlo malu masu koja iznosi svega 1/1800 dio mase protona. Naelektrisani oblak elektrona, prema tome, izgra uje skoro cijelu zapreminu atoma ali predstavlja vrlo mali dio njegove mase. Elektroni, posebno oni spoljni, odre uju veinu elektrinih, mehanikih, hemijskih i termikih svojstava atoma. Elektroni osciluju oko jezgra na raznim energetskim nivoima, odnosno na razliitim udaljenostima, veoma velikom brzinom, reda 1000 km/s, uz istovremeno obrtanje oko svoje ose. Do prije dvadesetak godina smatralo se da su najmanje estice koje sainjavaju atome protoni i neutroni. Ipak, nedavno je otkriveno da postoje mnogo manje estice koje formiraju naprijed pomenute. Istraivanja koja su vrili fiziari koji se bave fizikom estica su otkrioli da su protoni i neutroni formirani od subestica koji se nazivaju kvarkovi i ija je dimenzija priblino 10-18 m. Na slici 3.3 dat je ematski prikaz dimenzija elementrnih estica od kojih je gra en atom.

Slika 3.3. Dimenzije elementarnih estica atoma Prostor koji zauzima jedan atom odre uje se atomskim prenikom, a to predstavlja rastojanje izme u centara dva najblia atoma, to ini relativnu karakteristiku elementa koja se naziva parametar reetke. 3.1. Atomski brojevi Broj protona u jezgru se naziva-atomski broj (Z) i on odre uje hemijske osobine elemenata, a broj neutrona naziva se neutronski broj (N). Broj protona je jednak rednom broju hemijskog elementa. Broj neutrona se izraunava kao razlika atomske teine atoma tog elementa A (koja se naziva maseni broj) i broja protona, odnosno N= A-Z. Odnos broja protona prema broju neutrona pokazuje stabilnost elemenata. Tako, ako je u nekom elementu odnos N/Z~1, onda se on smatra stabilnim a kod elemenata sa odnosom N/Z > 1,5 jezgro je nestabilno i element je radioaktivan, odnosno podlijee samoraspadanju.

Slika 3.4. Atomski brojevi za vodik i ugljik Atomski broj pokazuje broj protona - pozitivno naelektrisanih estica u jezgru atoma i u neutralnom atomu atomski broj je tako e jednak broju elektrona u njegovom naelektrisanom oblaku. Svaki element ima svoj vlastiti karakteristini atomski broj i prema tome atomski broj odre uje element. Atomski brojevi elemenata, od vodonika, koji ima atomski broj 1, do posljednjeg, koji ima atomski broj 109, unijeti su iznad simbola atoma datih elemenata u Periodnom sistemu elemenata (slika 3.5.).

Slika 3.5. Periodni sistem elemenata 3.2. Atomske mase Razliite vrste atoma nastaju kombinovanjem razliitih brojeva protona, neutrona i elektrona. Ukupna masa svih estica predstavlja atomsku masu. Rerlativna atomska masa je broj koji se dobije upore ivanjem sa masom nekog drugog atoma, odnosno sa dijelom mase atoma koji je uzet za standard. Danas se kao standard koristi 1/12 mase atoma ugljika C12. Relativna atomska masa pokazuje koliko je puta masa atoma odre enog elementa vea od 1/12 mase atoma ugljika C12.

3.3. Elektronska struktura atoma

Elektroni se oko jezgra kreu samo u elektronskim ljuskama, a svaka ima odre eni nivo energije koja varira u skladu sa udaljenosti ljuske od jezgra. to je elektronska ljuska blia jezgru atoma, njeni elektroni imaju manje energije, a to je udaljenija, njeni elektroni imaju veu energiju.

Slika 3.6. Elektronske ljuske Svaka elektronska ljuska ima svoje podljuske orbitale, u okviru kojih se elektroni te ljuske neprestano kreu. Da bi mogao da promjeni svoj energetski nivo, elektron mora da primi odre enu spoljanju energiju ili da je emituje.

Slika 3.7. Poveanje energije elektrona sa poveanjem udaljenosti od jezgra atoma Ako razmatramo orbitalno kretanje vodonikovog elektrona oko njegovog jezgra, samo izvjesne odre ene orbite (elektronski nivoi) su doputeni. Razlog za ogranienje vrijednosti energije je da se elektroni pokoravaju zakonima kvantne mehanike koja doputa samo odre ene vrijednosti energije, a ne svaku proizvoljnu vrijednost. Prema tome, ako se elektron vodonika pobudi do vie orbite (energetskog nivoa), energija se apsorbuje u sasvim odre enoj veliini, slika 3.8. Slino, ako se elektron spusti na niu orbitu (energetski nivo), energija se emituje u sasvim odre enoj veliini. U toku prelaza na nii energetski nivo elektron vodonika e emitovati sasvim odre enu veliinu b energije (kvant) u obliku elektromagnetskog zraenja koje se naziva foton.

Slika 3.8. Prelaz elektrona sa jednog energetskog nivoa na drugi (atomske ljuske) Atomi se sastoje od glavnih ljuski sa velikim gustinama elektrona odre enih prema zakonima kvantne mehanike. Postoji sedam glavnih ljuski. Svaka ljuska moe sadrati samo maksimalni broj elektrona, to je ponovo odre eno zakonima kvantne mehanike. Maksimalni broj elektrona koji moe sadrati svaka ljuska u atomu odre en je razliitim skupovima etiri kvantna broja (Paulijev princip) i dat je izrazom 2n2 gdje je n glavni kvantni broj. Prema tome, moe postojati samo maksimum od 2 elektrona u prvoj glavnoj ljuski, 8 u drugoj, 18 u treoj, 32 u etvrtoj, itd.

Slika 3.9. Atomska struktura natrijuma (Na) 3.4. Kvantni brojevi elektrona atoma Moderna atomska teorija tvrdi da se kretanje elektrona oko njegovog jezgra i njegova energija karakterie ne samo jednim glavnim kvantnim brojem ve sa etiri kvantna broja: 1. glavnim kvantnim brojem n, 2. sporednim kvantnim brojem l, 3. magnetskim kvantnim brojem ml i 4. kvantnim brojem elektronskog spina ms. Glavni kvantni broj n predstavlja pozitivne cijele brojeve od 1 do 7 (n = 1, 2, 3, ... 7) i definie energetski nivo elektrona. Oznaava se i slovima K, L, M, N, O, P, Q. to je vea vrijednost glavnog kvatnog broja n, to je ljuska udaljenija od jezgre atoma a elektroni imaju veu energiju.

Sporedni kvantni broj (sekundarni, orbitalni kvantni broj) oznaava se sa l (l = 0, 1, 2, ... n-1), a odnosi se na podnivo elektrona i prikazuje moment koliine kretanja elektrona. Moe da se oznaava i slovima s, p, d, f. Maksimalni broj elektrona u podljuskama moe biti: s = 2, p = 6, d = 10, f = 14. Magnetni kvantni broj ml definie nagib ravni oblaka elektrona, a kvantni broj elektronskog spina ms i definie smjer obrtanja elektrona oko sopstvene ose (- ulijevo, + udesno).

Slika 3.10. Glavni i sekundarni kvantni brojevi 3.5. Izotopi Hemijski elementi koji se razlikuju po broju neutrona, a imaju isti broj protona nazivaju se izotopima odre enog hemijskog elementa. Mase izotopa su razliite, ali su im identine hemijke osobine. Tako na primjer stabilan izotop ugljenika C12 ima 6 protona i 6 neutrona, a radioaktivni ugljenika C14 ima 6 protona i 8 neutrona, slika 3.11.

Slika 3.11. Izotopi ugljenika C12 i C14 Hemijski elementi sa vie od 90 protona (na primjer uranijum) imaju nestabilne izotope jezgra im se raspadaju i nastaju atomi drugih elemenata.

3.6. Vrste atomskih veza

Hemijsko vezivanje izme u atoma nastaje zbog toga to postoji rezultujue smanjenje potencijalne energije atoma u vezanom stanju, tj. atomi u vezanom stanju su u stabilnijem energetskom stanju nego kad su nevezani. Hemijske veze se formiraju kretanjem elektrona u elektronskim ljuskama koje su najblie povrini atoma. Svaki atom tei da svoju ljusku najbliu povrini popuni maksimalnim brojem elektrona koju ona moe da primi. Da bi to postigli atomi primaju elektrone drugih atoma ili otputaju svoje vanjske elektrone. Tenja atoma da razmjenjuje elektrone ini osnovnu pokretaku silu hemijskih veza. Atomske veze mogu biti primarne i sekundarne. Osnovne primarne atomske veze su jonska veza, kovalentna veza i metalna veza. 3.6.1. Jonske veze Jonske veze mogu se obrazovati izme u visoko elektropozitivnih (metalnih) elemenata i visoko elektronegativnih (nemetalnih) elemenata. U procesu jonizacije elektroni prelaze od elektropozitivnih atoma na atome elektronegativnih elemenata, proizvodei pozitivno naelektrisane katjone i negativno naelektrisane anjone. Jonske vezujue sile potiu od elektrostatike ili Kulonove sile privlaenja suprotno naelektrisanih jona. Jonske veze se obrazuju izmedju suprotno naelektrisanih jona zbog postojanja rezultujueg smanjenja potencijalne energije jona poslije vezivanja. Primjer vrste supstance koja ima veliki stepen jonskog vezivanja je natrijumhlorid (NaCl). U procesu jonizacije i obrazovanja jonskog para Na+Cl- atom natrijuma odaje svoj spoljni 3s' elektron koji se prenosi na polupopunjenu 3p orbitalu atoma hlora, stvarajui par Na+ i Cl- jona (slika 3.12.).

Slika 3.12. Jonska veza para NaCl U procesu jonizacije atoma natrijuma koji je na poetku imao radijus od 0,192 nm smanji svoju veliinu do katjona natrijuma sa radijusom od 0,095 nm, a atom hlora koji je na poetku imao radijus 0,099 nm proiri se u anjon hlora sa radijusom od 0,181 nm. Atom natrijuma se smanji po veliini kad se obrazuje jon zbog gubitka svog elektrona spoljne ljuske i zbog smanjenja odnosa elektron-proton. Vee pozitivno naelektrisanje jezgra atoma natrijuma privlai naelektrisani oblak elektrona blie sebi, prouzrokujui da se veliina atoma smanji u toku jonizacije. Suprotno, u toku jonizacije, atom hlora se poveava zbog poveanja odnosa elektron-proton. U toku jonizacije, atomi poveavaju veliinu kad obrazuju katjone i smanjuju veliinu kad obrazuju anjone, slika 3.13.

Slika 3.13. Promjena veliine atoma usljed nastanka jonske veze Kad se joni me usobno priblie, oni e privui jedan drugog Kulonovim silama, jezgro jednog jona e privui naelektrisani oblak elektrona drugog i obrnuto. Kad se joni jo vie me usobno priblie, mogue je da e njihovi naelektrisani oblaci elektrona me usobno djelovati i nastae odbojne sile. Kad su privlane sile jednake odbojnim silama, nee postojati rezultujue sile izme u jona i oni e ostati na ravnotenom rastojanju, me ujonskom rastojanju r. Rezultujua sila izmedju para suprotno naelektrisanih jona je jednaka zbiru privlanih i odbojnih sila. Zbir energije povezan sa privlaenjem i odbijanjem jona jednak je rezultujuoj energiji, koja je minimalna kad su joni pri svom ravnotenom rastojanju r. Slika 3.14. pokazuje odnos izme u ove tri energije i ukazuje na minimalnu energiju Emi . Pri minimalnoj energiji, sila izme u jona je jednaka nuli.

Slika 3.14. Zavisnost energije od me usobnog rastojanja dva suprotna naelektrisana jona Jonske veze se obrazuju prelaskom jednog ili vie elektrona od elektropozitivnog atoma na elektronegativni atom. Joni su zajedno vezani u vrstom kristalu elektrostatikim (Kulonovim) silama koje su neusmjerene. Veliina jona i elektrina neutralnost su dva glavna faktora koji odre uju raspored slaganja jona. Jonska veza se odlikuje slabom elektrinom provodIjivou i veoma malom plastinom deformacijom. 3.6.2. Kovalentna veza Druga vrsta primarne atomske veze je kovalentna veza. Dok jonska veza ukljuuje elektropozitivne i elektronegativne atome kovalentna veza nastaje izme u atoma sa malim razlikama u elektronegativnosti i koji su blizu jedan drugom u Periodnom sistemu elemenata. U kovalentnoj vezi atomi najee zajedniki koriste svoje spoljne s i p elektrone sa drugim atomima, tako da svaki atom dobije elektronsku konfiguraciju plemenitog gasa. U jednostrukoj kovalentnoj vezi, svaki od dva atoma predaje jedan elektron obrazujui vezu elektronskog

para i energija dva atoma vezanih kovalentnom vezom se smanje (postaju stabilniji) zbog me udejstva elektrona. Pri kovalentnom vezivanju, jedan atom moe obrazovati viestruke veze od elektronskih parova sa istim ili razliitim atomima. Najprostiji sluaj kovalentne veze nastaje u molekulu vodonika u kojem dva atoma vodonika predaju svoje elektrone obrazujui kovalentnu vezu pomou elektronskog para, kao to je prikazano na slici 3.15.

Slika 3.15. Kovalentna veza u molekuli vodonika H2 i hlora Cl2 Kovalentne veze pomou elektronskih parova se tako e obrazuju u drugim dvoatomskim molekulima, kao to su Cl2, F2, O2 i N2. U ovim sluajevima p elektroni se zajedniki koriste izme u atoma. 3.6.3. Metalna veza Trea primarna vrsta atomske veze je metalna veza koja nastaje u vrstim metalima. U vrstom stanju metala, atomi se slau relativno gusto na sistematian nain ili u kristalnu strukturu. U ovakvoj strukturi atomi su gusto sloeni tako da njihove spoljne valentne elektrone privlae jezgra njihovih brojnih susjeda. Valentni elektroni zbog toga nisu vrsto vezani sa bilo kojim posebnim jezgrom i prema tome raspore eni su medu atomima u obliku elektronskog oblaka male gustine ili elektronskog gasa. Zbog toga se zamilja da se vrsti metali sastoje od pozitivnih jona (atomi bez njihovih valentnih elektrona) i valentnih elektrona raspodjeljenih u obliku elektronskog oblaka koji zauzima veliki dio prostora (slika 3.16.).

Slika 3.16. Raspored atoma u kristalu sa oblakom slobodnih elektrona Valentni elektroni su slabo vezani za pozitivne jone i mogu se lako kretati u metalnom

kristalu i esto se nazivaju slobodni elektroni. Velika toplotna i elektrina provodnost metala potvr uje teoriju da su neki elektroni slobodni da se kreu kroz reetku metalnog kristala. Veina metala moe se deformisati u znatnom stepenu bez loma, budui da metalni atomi mogu da klize jedan preko drugog, a da se ne razori potpuno metalno vezana struktura, slika 3.17.

Slika 3.17 Dobra elektrina i toplotna provodljivost i deformabilnost na primjeru zlata Au Visoka elektroprovodnost metala moe se objasniti prisustvom slobodnih elektrona koji se premjetaju u potencijalnom polju reetke. Me utim, poveanjem temperature pojaa se oscilovanje elektrona ime se remeti pravilna periodinost potencijalnog polja, to oteava kretanje elektrona, usljed ega nastaje poveanje elektrinog otpora. Visoka toplotna provodljivost metala objanjava se u prvom redu veoma velikom pokretljivou slobodnih elektrona ime se izaziva vrlo brzo izravnavanje temperature metala po cjelokupnoj njegovoj masi. Hemijsko vezivanje atoma i jona moe obuhvatiti vie nego jednu vrstu primarne veze i moe tako e obuhvatiti sekundarne dipolne veze. Pri primarnom vezivanju mogu postojati slijedee kombinacije mjeovitih vrsta veza: jonsko - kovalentna, metalno - kovalentna, metalno - jonska i jonsko - kovalentno - metalna.

4. KRISTALNA STRUKTURA METALA Fizika struktura vrstih materijala od tehnikog znaaja zavisi uglavnom od rasporeda atoma ili molekula koji izgra uju vrsto tijelo i vezivnih sila izme u njih. Ako su atomi i l i joni vrstog tijela raspore eni u raspored koji se ponavlja u tri dimenzije, oni obrazuju vrsto tijelo za koje se kae da ima kristalnu strukturu i opisuje se kao kristalno vrsto tijelo. Primjeri kristalinih materijala su metali, legure i nekoliko keramikih materijala. Raspored atoma u prostoru je pravilan i svaki metal kristalizira u kristalnu strukturu, koja se karakterie svojim oblikom i veliinom elementarne elije, kao i rasporedom atoma unutar elije. Elementarna elija je oblika prostorne reetke, i ista se dobija pomjeranjem take u prostoru u tri razliita pravca za veliinu a0, b0 i c0 koji se nazivaju parametri reetke (slika 4.1.).

Slika 4.1. Raspored atoma u kristalnoj strukturi Slaganjem, tj. pomjeranjem atoma samo u jednom pravcu, du jedne linije, dobija se takasti niz sa parametrom reetke a0 (slika 4.1a.). Ako se pak izvodi dodatno pomjeranje atoma u nekom drugom pravcu za parametar reetke b0 dobija se kristalografska ravan (slika 4.1b.). Slaganjem atoma u prostoru, to predstavlja normalni oblik slaganja atoma, nastaje prostorna reetka sa parametrima reetke a0, b0 i c0 (slika 4.1c). U grafikom prikazivanju niza, ravni i prostornih reetki umjesto atoma ucrtavaju se samo njihovi centri radi bolje preglednosti. Veliina i oblik osnovne elije mogu se opisati pomou tri vektora a, b i c, koji polaze od jednog ugla osnovne elije (slika 4.2.). Duine du osa a, b i c i uglovi izme u osa , i su konstante reetke osnovne elije.

Slika 4.2. Osnovna elija kristalnog tijela Odre ujui posebne vrijednosti za duine du ose i uglove izme u osa, mogu se konstruisati osnovne elije razliitih vrsta. Kristalografi su pokazali da je samo sedam razliitih vrsta osnovnih elija potrebno radi obrazovanja svih taaka reetke. Ovi kristalni sistemi su navedeni u tabeli 4.1. Mnogi 1. 2. 3. 4. od sedam kristalnih sistema mogu da imaju vie varijanti osnovne elije: prosta, prostorno-centrirana, povrinski-centrirana i bazino-centrirana.

Tabela 4.1. Klasifikacija prostornih reetki Kristalni sistem Duina osa i uglovi izme u osa Kubni Tri jednake ose pod pravim uglovima a=b=c; Tri ose pod pravim uglovima, dvije jednake a=bc ===900 Tri nejednake ose pod pravim uglovima; ===900 Tri jednake ose, jednako nagnute a=b=c; ==900 Dvije jednake ose pod 120 , trea osa pod pravim uglom a=bc; ==900 =120 Tri nejednake ose, jedan par nije pod pravim uglom abc; ==900 Tri nejednake ose, nejednako nagnute i nijedna pod pravim uglom abc; 900

Prostorna reetka Prosta kubna Prostorno-centnrana kubna Povrinski-centrirana kubna Prosta tetragonalna Prostornocentrirana tetragonalna Prosta ortorombska Prostornocentrirana ortorombska Bazinocentrnana ortorombska Povrinskicentrirana ortorombska Prosta romboedarska Prosta heksagonalna Prosta monoklmska Bazinocentrirana monoklinska Prosta triklinska

Tetragonalni

Ortorombski Romboedarski Heksagonalni Monoklinski Triklinski

U kubnom sistemu postoje tri vrste osnovnih elija: prosta kubna, prostorno-centrirana kubna i povrinski-centrirana kubna. U ortorombinom sistemu sve etiri vrste su zastupljene. U tetragonalnom sistemu postoje samo dvije: prosta i prostorno centrirana. Izgleda da nedostaje povrinski-centrirana tetragonalna osnovna elija, no ona se moe konstruisati od etiri prostorno-centrirane tetragonalne elije. Monoklinski sistem ima proste i bazino-centrirane osnovne elije, a romboedarski, heksagonalni i trikiinski sistemi imaju samo jednu vrstu proste elije. Brave (A. J. Bravais) je ustanovio da se sa 14 standardnih osnovnih elija mogu predstaviti sve mogue mree reetke. Ove Braveove reetke su prikazane na slici 4.3. Veina glavnih metala (oko 90 procenata) kristalizira pri ovravanju u tri gusto sloene kristalne strukture: prostorno-centriranu kubnu (prost-c-k), povrinski-centriranu kubnu (pov-c-k) i gusto-sloenu heksagonalnu (g-s-h). Veina metala kristalizira u ovim gusto-sloenim strukturama zbog toga to se osloba a energija kad se atomi vie me usobno priblie i veu vre jedan s drugim. Prema tome, gusto sloene strukture su rasporedi sa manjom energijom a time i stabilniji. Treba naglasiti izuzetno malu veliinu osnovnih elija kristalnih metala. Ivica kocke osnovne elije prostorno-centriranog kubnog eljeza, na primjer, na sobnoj temperaturi je jednaka 0,287x10-9 m ili 0,287 nanometara (nm).

Slika 4.3. Bravais-ove osnovne kristalne reetke 4.1. Prostorno-centrirana kubna (prost-c-k) kristalna struktura Prvo, razmotrimo osnovnu eliju sa poloajima atoma za prost-c-k kristalnu strukturu prikazanu na slici 4.4c. U ovoj osnovnoj eliji vrste sfere predstavljaju centre gdje su atomi smjeteni i jasno pokazuju njihove relativne poloaje. Ako prikaemo atome u ovoj elije kao tvrde sfere, onda e osnovna elija izgledati kao to je prikazano na slici 4.4a. Za ovu osnovnu eliju, gdje uoavamo daje centralni atom opkoljen sa osam najbliih susjeda, kae se da ima koordinacioni broj 8.

Slika 4.4. Prost-c-k osnovne elije: (a) osnovna elija sa tvrdim sferama, (b) izdvojena osnovna elija i (c) osnovna elija sa poloajima atoma Prema tome, postoji ukupno 1(u centru) + 8x1/8 (u uglovima) = 2 atoma po eliji. Atomi u prost-c-k osnovnoj eliji dodiruju jedan drugog du dijagonale, kao to je prikazano na slici 4.5., tako da se lako moe uspostaviti odnos izme u duine strane kocke a0 i atomskog radijusa r.

Slika 4.5. Prost-c-k osnovna elija koja pokazuje zavisnost izme u konstante reetke a i atomskog radijusa r Ako se atomi u prost-c-k-osnovnoj eliji smatraju sferinim, moe se izraunati faktor slaganja atoma (FSA) iz odnosa zapremine atoma u osnovnoj eliji i zapremine osnovne elije. Za prost-ck osnovnu eliju on iznosi FSA = 0,68. Tabela 4.2. Metali sa prostorno centriranom kubnom reetkom Metal Konstanta reetke a, nm Atomski radijus r, nm Hrom 0,289 0,125 eljezo 0,287 0,124 Molibden 0,315 0,136 Kalijum 0,533 0,231 Natrij um 0,429 0,186 Titan 0,330 0,143 Volfram 0,316 0,137 Vanadijum 0.304 0,132 4.2. Povrinski-centrirana kubna (pov-c-k) kristalna struktura Razmotrimo slijedeu pov-c-k osnovnu eliju sa takama reetke na slici 6a. U ovoj osnovnoj eliji postoji jedna taka reetke na svakom uglu kocke i jedna u centru svake strane kocke.

Slika 4.6. Pov-c-k osnovne elije: (a) atomska elija sa poloajima atoma, (b) nova elija sa tvrdim sferama i (c) izdvojena osnovna elija Model sa tvrdim sferama na slici 4.6b. pokazuje da su atomi u pov-c-k kristalnoj strukturi sloeni gusto koliko je to mogue. FSA za ovu gusto sloenu strukturu je 0,74, u poredenju sa 0,68 za prost-c-k strukturu koja nije gusto sloena. Pov-c-k osnovna elija prikazana na slici 4.6c, ima ekvivalent od etiri atoma po osnovnoj eliji. Osam osmina na uglovima daje jedan atom (8x1/8= 1) i est polovina atoma na stranama kocke daje druga tri atoma, to ini ukupno etiri atoma po osnovnoj eliji. Atomi u pov-c-k osnovnoj eliji dodiruju jedan drugog du dijagonala strana kocke, kao to je prikazano na slici 4.7., tako da je mogue izraunati zavisnost izme u duine strane kocke i atomskog radijusa.

Slika 4.7. Pov-c-k osnovna elija - zavisnost izme u konstante reetke a i atomskog radijusa r FSA za pov-c-k kristalnu strukturu je 0,74 i vei je nego faktor 0,68 za prost-c-k strukturu. FSA od 0,74 je za najgue mogue slaganje "sferinih atoma". Mnogi metali kao to su aluminijum, bakar, olovo, nikl i eljezo na povienim temperaturama (912 do 1394 kristalizirju u pov-c-k C) kristalnoj strukturi. Tabela 4.3. navodi konstante reetke i atomske radijuse za neke odabrane pov-c-k metale. Tabela 4.3. Metali sa povrinski centriranom kubnom reetkom Metal Konstanta reetke a, nm Atomski radijus r , nm Aluminijum 0,405 0,143 Bakar 0,361 0,128 Zlato 0,408 0,144 Olovo 0,495 0,175 Nikal 0,352 0,125 Platina 0,393 0,139 Srebro 0,409 0,145 4.3. Poloaji atoma u kubnim osnovnim elijama Radi blieg odre ivanja prostorne reetke uveden je prostorni koordinatni sistem, tako da pojedine ose lee paralelno sa glavnim pravcima kristala. Tako da bi se dolo do neke take D u prostoru potrebno je poi iz koordinatnog poetka, oznaenog indeksom (000), (slika 4.8.) i prei u pravcu x ose a jedinica, u pravcu ose y prei b jedinica i u pravcu ose z prei c jedinica.

Slika 4.8. Koordinate take u prostoru Simbolino taka u prostoru obiljeava se sa D(x,y,z), odnosno D(a,b,c). Umjesto prostornih kordinata u metalografiji, se za oznaavanje odre enih kristalografskih ravni uvode, tzv. Milerovi indeksi. Ako se kristalografska ravan definie sa tri odsjeka na koordinatnim osama x, y, z, ali ako se umjesto navedenih odsjeaka uzmu reciprone vrijednosti odsjeaka osa, onda se ove kordinate nazivaju kristalografski Milerovi indeksi.

Pomou Milerovih indeksa mogu se oznaavati: odre ene take u prostoru, odre eni pravaca u prostoru, odre ene ravni u prostoru i odre ene familije kristalografskih ravni. Taka u prostoru definisana je Milerovim indeksom, koji se sastoji od tri simbola navedenih u malim zagradama. Koordinatni poetak definisan je kristalografskim indeksom (000). Dijagonalno suprotna taka oznaena je indeksom (111). Kod povrinske centrirane kubne reetke taka koja definie poloaj atoma na bonoj stranici oznaena je dva puta simbolom 1/2, na primjer (1/2 0 1/2), a taka koja definie poloaj centralnog atoma kod zapreminski centrirane kubne reetke je oznaena tri puta simbolom 1/2, tj. (1/2 1/2 1/2). Odre ivanje Milerovih indeksa za pravce A, B i C prikazano je na slici 4.9. Odre ivanje pravca u prostoru se dobije oduzimanjem koordinata poetne take od koordinata krajnje take. Tako je za pravac A: (100) (000) = [100], a za pravac B: (111) (000) = [111]. Za odre ivanje pravca C bilo bi: (001) (10) = [- -1 1] = [-1 -2 2] ili [ 1 2 2].

Slika 4.9. Elementarna elija Ravan u prostoru definisana je Milerovim indeksom koji se sastoji od tri brojna simbola navedenih u malim zagradama. Pri utvr ivanju Milerovih indeksa za ravan postupa se na sljedei nain: Odre uju se odsjeci (x, y, z) koje gradi posmatrana ravan na kristalografskim osama, Nalaze se njihove reciprone vrijednosti 1/x, 1/y, 1/z, Dobijeni razlomci se svode na zajedniki imenilac, a brojnici razlomaka predstavljaju Milerove indekse ravni. Slika 4.10 pokazuje nain odre ivanja nekih kristalografskih ravni kod kubne kristalne strukture. Ravan A: x=1, y=1, z=1 1/x=1, 1/y=1,1/z=1 (111) Ravan B: x=1, y=2, z= 1/x=1, 1/y=1/2,1/z=0 (1 0) x2 (210) Ravan C: x=, y=1, z= 1/x=0, 1/y=1,1/z=0 (010) Slika 4.10. Milerovi indeksi za nekoliko ravni kubnih kristala

4.4. Polimorfni preobraaji Jedan broj metala i nemetalnih elemenata odlikuje se polimorfnim preobraajem, odnosno pojavom da se neki element javlja u vie strukturnih stanja zavisno od stepena zagrijanosti. Proces polimorfnog preobraaja je povratan, tako da kod nekog elementa strukturni preobraaj mora nastati na odredenoj temperaturi, kako pri zagrijavanju tako i pri hla enju. Zavisno od brzine polimorfnog preobraaja mogu nastati razlike u temperaturama preobraaja, to izaziva histerezis preobraaja, a naelno temperature preobraaja su neto nie pri hla enju.

Slika 4.11. Polimorfni preobraaji prihagrijavanju i hla enju eljeza Polimorfni preobraaj, izmjena tipa reetke, odnosno nastanak nove strukture na odre enoj tempraturi, odvija se putem stvaranja novih kristala i njihovog daljeg rasta u anizotropnoj sredini. Sam mehanizam polimorfnog preobraaja moe se smatrati kao proces koji u uslovima odre ene termodinamike postojanosti nove faze, izaziva izmjenu unutranje energije i obrazovanje klica sa novom kristalografskom reetkom, a izmjena rasporeda atoma u reetki izvodi se putem odre enih zakonitosti pri kojima se postie minimum povrinske energije za datu zapreminu. Put koji atomi prelaze u procesu izmjene reetke je najkrae mogui i ne prelazi rastojanje izme u dva susjedna atoma, to objanjava i veliku brzinu polimorfnog preobraaja. Novonastala strukturna faza pri polimorfnom preobraaju se razlikuje od polazne strukture, kako po obliku tako i po dimenzijama zrna, a to se blie odre uje brojem centara za kristalizaciju i brzinom rasta kristala, to zavisi od temperature zagrijavanja ili hla enja, odnosno broja prisutnih nerastvorljivih primjesa koje ine centre za kristalizaciju. Rezultat polimorfnog preobraaja, odnosno prelaza iz jedne u drugu fazu, je skokovita promjena svih svojstava, npr. fizikih, hemijskih, mehanikih i drugih, to se koristi pri eksperimentalnom izuavanja procesa polimorfnog preobraaja. Primjeri nekih najznaajnijih metala sa polimorfnim preobraajem su: eljezo, , , , faza, Niki, , faza, Titan, , faza, Kobalt, , faza, Hrom, , , faza.

4.5. Anizotropija Pojava da se razlikuju brojna svojstva metala, zavisno od pravca ispitivanja naziva se anizotropija. Anizotropija se javlja kod veeg broja fizikih, mehanikih, optikih, toplotnih, magnetnih i hemijskih svojstava kao posljedica strukturnog stanja i naina slaganja atoma u kristalografskim reetkama. Najznaajnije su razlike mehanikih svojstava zavisno od pravca ispitivanja kao to su: modul elastinosti, svojstva vrstoe, sposobnost deformacije, udarne ilavosti i dr. Tako na primjer modul elastinosti kod monokristala eljeza na sobnoj temperaturi ima vrijednost za kristalografski pravac (100) 1,350x10-5 MPa, a za kristalografski pravac (111) 2,900x10-5 MPa. Analizom uticajnih parametara na anizotropiju moe se uoiti da: Popreno, u odnosu na pravac valjanja, mehanika svojstva su nominalno manja. Nain proizvodnje utie na nivo anizotropije tako da je ona znatno manja kod elektro elika u odnosu na Simens-Martinov elik. Kod presovanja se, u odnosu na kovanje, uoava manja anizotropija. Uticaj teksture je znatan ali je vei uticaj orijentacije nemetalnih ukljuaka, karbidnih faza, apsorbovanih gasova kao i dislokaciona mrea.

5. OVRAVANJE METALA - KRISTALIZACIJA Pod kristalizacijom se podrazumijeva prelaz rastopljenog metala u vrsto stanje. Na temperaturi ovravanja nastaje slaganje atoma u kristalografske reetke, ali treba istai i injenicu da je struktura tenog metala u blizini take topljenja veoma bliska strukturi vrstog stanja. Osnovna razlika u kretanju atoma kod vrstog i tenog stanja je u tome to kod vrstog stanja atomi samo osciluju oko tano utvr enih poloaja u reetki, a kod tenog stanja pored jaih pomenutih toplotnih oscilovanja nastaje periodino premjetanje grupe atoma iz jednog dijela u drugi dio reetke. Uopteno, ovravanje metala i legura moe se podijeliti u dva elementarna procesa: 1. obrazovanje stabilnih klica u rastopu (slika 5.1a.), 2. rast klica u kristale i obrazovanje zrnaste strukture (slike 5.1b. i 5.1c).

Slika 5.1. ematski prikaz nekoliko stadijuma pri ovravanju metala Dva glavna mehanizma putem kojih se stvaraju klice vrstih estica u tenom metalu su homogeno stvaranje klica i heterogeno stvaranje klica. Homogeno stvaranje klica u tenom metalu nastaje kad metal sam obezbje uje atome za obrazovanje klica. Kad se isti teni metal ohladi ispod svoje ravnotene temperature ovravanja u dovoljnom stepenu, stvaraju se mnogobrojne homogene klice me usobnim vezivanjem sporopokretnih atoma. Homogeno stvaranje klica obino zahtjeva znatnu veliinu pothla enja. Razlika izme u teorijske temperature ovravanja ts i stvarne temperature tk na kojoj poinje proces kristalizacije naziva se stepen podhla ivanja. Stepen podhla ivanja zavisi od vrste rastopa i brzine hla enja i iznosi i do 10 - 40 Da bi neka klica bila stabilna, tako da C. moe rasti u kristal, ona mora postii kritinu veliinu. Nakupina me usobno vezanih atoma koja je manja od kritine veliine naziva se embrion, a ona koja je vea nego kritina veliina naziva se klica. Zbog svoje nestabilnosti, embrioni se kontinuirano obrazuju i ponovo rastvaraju u tenom metalu zbog pokretanja atoma. Pri homogenom stvaranju klica u istom metalu koji ovrava, moraju se razmotriti dvije vrste promjena energije: 1. zapreminska (ili masena) slobodna energija oslobo ena transformacijom tene u vrstu fazu i 2. povrinska energija koja se zahtjeva za obrazovanje novih povrina vrste faze ovrslih estica. Kad se isti teni metal ohladi ispod svoje ravnotene temperature ovravanja, pokretaka energija za transformaciju tene u vrstu fazu je jednaka razlici zapreminske (masene) slobodne energije G tene i vrste faze. Prema Gibsu (Gibbs), promjena slobodne energije, G, jednaka je: G = H- TS gdje je H promjena entalpije, T apsolutna temperatura, a S promjena entropije.

Po svojoj prirodi jedan sistem moe se spontano prornjeniti od vieg u nie energetsko stanje. U sluaju ovravanja istog metala, ako vrste estice koje se obrazuju pri ovravanju imaju radijus manji od kritinog radijusa rkr, energija sistema e se sniziti ako se one ponovo rastvore. Ovi mali embrioni mogu zbog toga da se ponovo rastvore u tenom metalu. Me utim, ako vrste estice imaju radijus vei nego rkr, energija sistema e se sniavati kad ove estice (klice) rastu u vee estice ili kristale. Heterogeno stvaranje klica je ono koje nastaje u tenosti na povrinama njene posude, nerastvorenim neistoama ili drugom materijalu sa strukturom koja sniava kritinu slobodnu energiju koja se zahtjeva za obrazovanje stabilne klice. Budui da ne nastaje veliki stepen pothla enja u toku industrijskih operacija livenja, te da se obino kree izmedju 0,1 do 10 C, stvaranje klica mora biti heterogeno, a ne homogeno. Budui daje povrinska energija nia za heterogeno stvaranje klica, ukupna promjena slobodne energije za obrazovanje stabilne klice bie nia, a kritina veliina klice bie manja. Prema tome, zahtjeva se dosta manja veliina pothla enja za obrazovanje stabilne klice koja nastaje heterogenim stvaranjem klica. 6.1. Rast kristala u tenom metalu i obrazovanje zrnaste strukture Poslije obrazovanja stabilnih klica u ovravajuem metalu, ove klice rastu u kristale. U svakom ovravajuem kristalu atomi se raspore uju u sutini u pravilan raspored, no orijentacija svakog kristala je razliita. Kad se ovravanje metala potpuno zavri, me usobno se spajaju razliito orijentisani kristali i obrazuju granice zrna u kojima mijenjaju orijentaciju na rastojanju od nekoliko atoma. Za ovrsli metal koji sadri mnogo kristala kae se daje polikristalian. Kristali u ovrslom metalu se nazivaju zrna, a povrine izme u njih, granice zrna. Broj mjesta za stvaranje klica koji postoji u ovravajuem metalu e uticati na zrnastu strukturu proizvedenog ovrslog metala. Ako postoji relativno mali broj mjesta za stvaranje klica u toku ovravanja, proizvee se grubozrna struktura. Ako postoji mnogo mjesta za stvaranje klica u toku ovravanja, nastae finozrnsta struktura. Skoro svi tehniki metali i legure se liju sa finozrnastom strukturom jer je ovo najpoeljniji njen tip sa stanovita vrstoe i ujednaenosti metalnih proizvoda. Stvaranje centara za kristalizaciju, nastaje spontano, ali se taj proces znatno ubrzava dodavanjem stranih tijela (klica) u vidu sitnih kristalnih estica, s obzirom da se time olakava proces obrazovanja centara za kristalizaciju, to se naziva modifikacija. Na stvoreni broj centara kristalizacije najvei uticaj ima stepen podhla ivanja, slika 5.2a. Poveanjem stepena podhla ivanja raste broj centara za kristalizaciju sve do postizanja nekog stepena podhla ivanja, a zatim taj broj centara se naglo smanjuje. Tako malim stepenom podhla ivanja nastaje mali broj centara za kristalizaciju, odnosno krupno zrno i obrnuto, velikim podhla ivanjem, nastaje vei broj centara za kristalizaciju i sitno zrno. Brzina rasta, linearno poveanje ravni kristala paralelnoj samoj sebi u jedinici vremena, zavisi od stepena podhla ivanja, ali treba istai da ona u najveoj mjeri zavisi od temperature rastopa. Najvea brzina rasta kristala, taka B, (slika 5.2b.), iznosi za temperaturu podhla ivanja oko 20 - 30 Manjim stepenom podhla ivanja dobija se sitnozrna struktura i obrnuto, veim C. stepenom podhla ivanja, ali do take B, krupnozrnasta struktura. Optimalni uslovi izbora stepena podhla ivanja izvode se na osnovu zajednikog uticaja na broj centara za kristalizaciju i brzinu rasta kristala (slika 5.2c).

Slika 5.2. Uticaj stepena pothla ivanja na broj centara kristalizacije i brzinu rasta kristala 6.2. Zrnasta struktura industrijskih odlivaka U industriji, metali i legure se liju u razliite oblike. Ako metal treba dalje da se obraduje poslije lienja, prvo se proizvode veliki odlivci prostih oblika, a zatirn dalje obra uju u poluzavrne proizvode. Na primjer, u industriji aluminijuma, esti oblici za dalju obradu su ingoti za tanki lim, koji imaju pravougle poprene presjeke, i ingoti za istiskivanje, koji imaju krune poprene presjeke. Za neke primjene, metal se moe liti direktno u svoj zavrni oblik. Struktura odlivka koja nastaje u realnom procesu ovravanja zavisi od niza tehnolokih faktora, a ne samo od temperature podhla ivanja i brzine hla enja. Tako najznaajniji tehnoloki faktori u obrazovanju strukturne gra e odlivka su temperatura podhla ivanja, brzina hla enja, pravci odvo enja toplote, postojanje neistopljenih estica (koje predstavljaju postojane centre za kristalizaciju), kretanje rastopljenog metala i drugo. Poeljna strukturna gra a je oblika poligonalnih sitnozrnih kristala (slika 5.3a.), ali zbog uticaja tehnolokih faktora praktino nastaje struktura koja se sastoji iz tri zone (slika 5.3b.).

Slika 5.3. ematski prikaz kristalizacije U prvoj zoni usljed velike brzine hla enja nastaju sitnozrni poligonalni kristali koji ine koru odlivka. Oni nemaju svoju orijentisanost, a po svom obliku ine dentrite. U drugoj zoni nastaju stubiasti kristali koji imaju izduen oblik usmjeren ka sreditu odlivka. Njihov rast je ometan s obzirom daje oteano odvo enje latentne toplote kroz stvorene kristale prve zone usljed toga to su oni na povienoj temperaturi. Stepen razvitka stubiastih kristala zavisan je od brojnih faktora a najznaajniji su: hemijski sastav legure, stepen njegovog zagrijavanja, dimenzije odlivka, brzine izlivanja, debljine odlivka i vrste odlivka. Zona sa stubiastim kristalima, s obzirom da oni u svom rastu guraju ispred sebe sve neistoe, je poveane gustine i bez gasnih mjehurova i pora.

U treoj zoni nastaju poligonalni kristali bez odre ene orijentacije, a njihov broj je povean s obzirom da su centri za kristalizaciju nemetalni ukljuci. Stepen razvijenosti razliitih zona u odlivku zavisi od sastava, stepena zagrijanosti metala, veliine i oblika odlivka i brzine livenja. Skoro svi tehniki kristalini materijali su sastavljeni od mnogo kristala i zbog toga su polikristalini. Me utim, nekoliko njih se sastoje samo od jednog kristala i zbog toga su monokristali. Pri rastu monokristala, ovravanje se mora vriti oko samo jedne klice tako da nijedan drugi kristal ne stvara klicu i raste. Da se ovo ostvari, temperatura me upovrine izme u vrste i tene faze mora biti malo nia nego taka topljenja vrste faze, a temperatura tene faze dalje od me upovrine mora porasti. Radi postizanja ovog temperaturnog gradijenta, latentna toplota ovravanja mora se provesti kroz ovravajui vrsti kristal. Brzina rasta kristala mora biti mala tako da je temperatura na me upovrini tena faza - vrsta faza malo ispod temperature topljenja ovravajue vrste faze. Monokristali su interesantni zbog svojih mehanikih svojstava budui da ne postoje granice zrna niti sluajno orjentisana zrna. Tako e njihova primjena u elektronici za proizvodnju tranzistora i dioda na bazi silicija ima veliku primjenu. Zavisno od niza tehnolokih faktora u procesu ovravanja nastaju krupna ili sitna zrna. Krupna zrna nastaju pri malom stepenu podhla ivanja usljed ega se stvara mali broj centara za kristalizaciju u jedinici vremena kao i kad je vea brzina rasta kristala. Sitno zrno nastaje pri veem podhla ivanju kada se stvara vei broj centara za kristalizaciju u jedinici vremena i zapremine i kada je mala brzina rasta kristala. Sitnozrnasta struktura moe se postii dodavanjem sitnih estica kristalnih jedinjenja koja e pospjeiti proces sre ivanja, s obzirom da predstavljaju centre za kristalizaciju, pa se tako u procesu livenja vri modifikacija liva. Treba istai da krupnoa zrna ima znatnog uticaja na svojstva vrstoe zbog ega se tom problemu mora posvetiti posebna panja tehnolokim i drugim mjerama, kako bi se dobilo to sitnije zrno. Metalna zrna nastala u procesu ovravanja imaju svoju orijentaciju i kinetiku rasta nezavisno od susjednih zrna, tako zavisno od uslova hla enja mogu nastati istovremeno i krupna i sitna zrna to nije povoljno. Za odre ivanje veliine metalnih zrna postoji niz metoda: metoda pore enja veliine zrna sa etalonima (metoda ASTM) i metoda brojanja zrna: o obuhvaenih povrinom i o presjeenih linijom. Na osnovu preporuka standarda za odre ivanje veliine metalnih zrna ista se dijele na krupna i sitna zrna. Tako prema standardu ASTM krupna zrna su do N4, a sitna zrna od N5 do N12. Veliina zrna polikristalnih metala je znaajna budui da veliina povrine granica zrna ima znaajan uticaj na mnoga svojstva metala, posebno vrstou.