ALAN BULLOCK

HITLER I STALIN:
YWOTY RWNOLEGE

Ksigozbir DiGG 2010

TOM PIERWSZY

OD NARODZIN PO ROK 1938

ROZDZIA PIERWSZY

Pochodzenie
Stalin: 1879-1899 Hitler: 1889-1908 (od urodzenia do wieku 19 lat) I

Kim wic byli ci dwaj ludzie, ktrzy mieli odcisn niezatarte pitno na
europejskiej historii XX wieku? Urodzili si w odstpie dziesiciu lat: Stalin 21 grudnia 1879 roku w Gori, w Gruzji, a Hitler 20 kwietnia 1889 roku w Braunau nad rzek Inn. Ta rnica wieku jest faktem, o ktrym nigdy nie naley zapomina we wszelkich porwnaniach rnych etapw ich karier; staa si ona jeszcze wiksza u kresu. Hitler umar w 1945 roku w wieku 56 lat, Stalin przey go, aby umrze w 1953 roku majc 73 lata. Okoo 2400 kilometrw dzieli Gruzj, znajdujc si na pograniczu Europy i Azji, midzy Morzem Czarnym a Kaukazem, i grn Austri, lec w sercu rodkowej Europy, midzy Dunajem i Alpami. Jeszcze wikszy dystans dzieli ich rozwj spoeczny i historyczny. A jednak przeszo tych dwu ludzi ma pewne cechy wsplne. aden z nich nie nalea do tradycyjnej klasy rzdzcej i trudno sobie wyobrazi zdobycie przez ktregokolwiek z nich wadzy w wiecie, w ktrym si urodzili. Ich kariery byy moliwe tylko w nowym wiecie stworzonym po zaamaniu si starego porzdku w Europie w rezultacie I wojny wiatowej -najpierw klski Rosji carskiej, a nastpnie mocarstw centralnych oraz pniejszych rewolucji. A jednak ich pogldy i idee uksztatoway si i pozostay czci wiata, w ktrym wyroli. Marksizm Stalina oraz darwinizm spoeczny i rasizm Hitlera byy systemami dziewitnastowiecznymi, ktre osigny szczytowy punkt swych wpyww na przeomie stuleci, w ostatnim dziesicioleciu XIX i pierwszym XX wieku. To samo odnosi si do ich upodoba w sztuce, architekturze, literaturze i muzyce, czyli dziedzinach, w ktrych rocili sobie prawo do ustanawiania obowizujcych kanonw i w ktrych aden z nich nie wykaza nawet cienia sympatii dla modernizmu rozkwitajcego w Rosji i w Europie rodkowej za ich ycia. Obaj urodzili si na peryferiach krajw, ktrymi mieli rzdzi; podobnie jak Macedoczyk Aleksander Wielki i Korsykanin Napoleon byli outsiderami. Hitler, rzecz jasna, by Niemcem, ale urodzi si jako poddany imperium Habsburgw, w ktrym Niemcy od wiekw odgrywali czoow rol. Jednake po utworzeniu przez Bismarcka w latach szedziesitych XIX wieku cesarstwa niemieckiego pod hegemoni Prus Niemcy austriaccy

zostali z niego wyczeni. Przyszo im wwczas broni swych historycznie umotywowanych roszcze do wadzy przed coraz dononiejszymi daniami rwnouprawnienia ze strony Czechw i innych narodw poddanych. Ta sytuacja wywara gboki wpyw na pogldy Hitlera. Sta si zaciekym niemieckim nacjonalist, ale zamiast wczy si w nurt prnej, ekspansywnej polityki nowo powstaego cesarstwa niemieckiego rzdzonego z Berlina, przej pesymistyczne, pene niepokoju pogldy ludzi stanowicych mniejszo w swym wasnym pastwie, mniejszo wiadom wielkiej przeszoci, ale dostrzegajc wzrastajce zagroenie ze strony coraz liczniejszych i posiadajcych coraz wiksze wpywy przedstawicieli innych, gorszych ras - Sowian, polskich i rosyjskich ydw - w skundlonym imperium, ktrego habsburscy wadcy zdradzili wit spraw Deutschtum, zachowania charakteru i potgi narodu niemieckiego. W 1938 roku Hitler zmieni t sytuacj powsta w latach szedziesitych ubiegego wieku i wraz z aneksj Austrii przywrci moj drog ojczyzn Rzeszy niemieckiej. Jednake adne sukcesy w odtwarzaniu Wielkich Niemiec nie mogy wymaza spucizny austriackiego pochodzenia Hitlera: gbokiego poczucia, i walczy w obronie niemiecko-aryjskiego dziedzictwa zagroonego rosnc fal barbarzystwa i zanieczyszczeniem rasy. Nastpstwa pochodzenia Stalina nie byy bynajmniej mniej wane, chocia wyraziy si w inny sposb. Jednym z nich byo pojawienie si w pniejszych latach postaci z jego gruziskiej przeszoci takich jak Ordonikidze i Beria. Na postaw Stalina wobec nich wpyny skomplikowane stosunki i zatargi gruziskiej sceny politycznej. Jednake miao to znaczenie drugorzdne wobec najistotniejszej decyzji w yciu Stalina (porwnywalnej jedynie z decyzj, e zostanie rewolucjonist), a mianowicie odrzucenia swego gruziskiego dziedzictwa, i - by przecie realist - identyfikacji z rosyjskimi zdobywcami Gruzji, a nie z gruziskimi ofiarami Rosjan. W rezultacie powsta, z czego Lenin zbyt pno zda sobie spraw, wielki rosyjski szowinista, ktry dziaa na rzecz obalenia carskiego pastwa, ale nie rozpadu rosyjskiego imperium. Podobnie jak inni neofici Stalin nigdy nie mg traktowa akceptacji siebie jako Rosjanina jako czego oczywistego ani zapomnie, e jego gruziski akcent zawsze przypomina rodowitym Rosjanom o jego pochodzeniu. Dlatego mianowany po zakoczeniu wojny domowej przez Lenina komisarzem do spraw narodowoci traktowa narodowe aspiracje ludw nierosyjskich z surowoci renegata. W latach 1920-1921 pooy kres krtkiemu okresowi niepodlegoci, jakim cieszya si Gruzja i inne pastwa kaukaskie, przyczajc je do Zwizku Radzieckiego, a sposb, w jaki traktowa Ukraicw podczas kolektywizacji, pozostaje jedn z najczarniejszych kart w historii ZSRR. Z imperialn przeszoci Rosji identyfikowa si Stalin zwaszcza w latach wielkiej wojny narodowej. Pod jej koniec Stalin szczyci si odzyskaniem wszystkich terytoriw, utraconych przez cesarstwo rosyjskie podczas wojen z lat 1904-1905 i 1914-1918, i rozszerzeniem jego granic, obejmujcych wikszy obszar ni za

ktregokolwiek z jego carskich poprzednikw. II W roku 1879, kiedy urodzi si Stalin, wszystko to byo niewyobraalne. W tym czasie Gruzja wci jeszcze nie zasymilowaa si z Rosj europejsk. Stanowic geograficznie cz Zakaukazia Gruzja naley do subtropikalnej Azji i ley na jednym z historycznych szlakw ldowych czcych Azj rodkow z Europ. Bya czci wiata klasycznego, legendarn ziemi Kolchidy i Zotego Runa, ojczyzn mitu o Prometeuszu. Skolonizowana przez Grekw, staa si pniej czci rzymskiej prowincji - Armenii. Pod wzgldem etnicznym stanowia zawsze mieszanin. Grecki geograf Strabon doliczy si na Kaukazie siedemdziesiciu plemion, mwicych rwnie wielk liczb jzykw. Sami Gruzini dzielili si na tuzin klanw, a jednak zachowali tosamo etniczn i czysto jzyka przez 2000 lat. Jako mae, ale bogate i niepodlege krlestwo w czasach bizantyjskich, cywilizacja gruziska osigna w XII wieku wspaniay punkt szczytowy, ktry nigdy ju si nie powtrzy. Pniej Gruzja zostaa zdobyta przez Mongow, walczyli o ni Turcy i Persowie, by na pocztku XIX wieku zosta anektowana przez Rosjan. Jednak w grach utrzymywaa si partyzantka i dopiero w latach szedziesitych XIX wieku Rosjanie cakowicie spacyfikowali ten kraj. Do tego czasu Gruzja, mimo bogatych zasobw naturalnych i dawnej wietnoci swej cywilizacji, pogrya si ju w ndzy. Trzy czwarte ludnoci stanowili analfabeci, nie byo przemysu, plag stali si rozbjnicy. W dowodzie tosamoci Stalina widnieje informacja, ktra stanowi jeden z kluczy do jego kariery politycznej: Josif Dugaszwili, wieniak z okrgu Gori w prowincji Tyflis. By on w istocie potomkiem chopw zarwno ze strony ojca jak i matki. Jego rodzice, analfabeci lub w najlepszym razie panalfabeci, urodzili si jako chopi paszczyniani. Zostali wyzwoleni dopiero w roku 1864 i wtedy ojciec Stalina przeprowadzi si do Gori - niewielkiego miasteczka gdzie wykonywa odziedziczony zawd szewca. Tam wanie spotka Jekatierin Geadze, z ktr si oeni. Przed przyjciem na wiat Stalina mieli dwoje dzieci, ktre zmary tu po urodzeniu. Sam Stalin by bliski mierci w wieku piciu lat; zachorowa wwczas na osp, ktra pozostawia charakterystyczne lady na jego twarzy. Po doznanym w dziecistwie wypadku mia trway niedowad lewego ramienia. Mieszka w ceglanym domku, skadajcym si z jednej izby, ubikacji, strychu i piwnicy, ktry zosta pniej przeksztacony w rodzaj kaplicy i obudowany neoklasycystyczn wityni wspart na czterech marmurowych kolumnach. Ojciec Stalina, brutalny i gwatowny czowiek, ktry czsto zaglda do kieliszka, bi on i dziecko i nie by w stanie zapewni im utrzymania. Iremaszwili, przyjaciel Stalina, ktry zna go najlepiej zarwno ze szkoy w Gori, jak i z seminarium w Tyflisie, pisa tak w swych pamitnikach: Niezasuone i dotkliwe bicie sprawio, e ten chopiec sta si tak

zawzity i pozbawiony serca jak jego ojciec. Poniewa wszyscy ludzie sprawujcy wadz nad innymi wydawali mu si podobni do jego ojca wkrtce zrodzio si w nim pragnienie zemsty na wszystkich stojcych wyej od niego. Poczynajc od dziecistwa, realizacja jego myli o zemcie staa si celem, ktremu wszystko podporzdkowa. Inne rda potwierdzaj zarwno fakt bicia, jak i reakcj na nie chopca: gboko przeywa sposb, w jaki traktowa go ojciec, ale to nie zdoao go zama. Rekompensat znajdowa w uczuciu i wsparciu ze strony matki, rudowosej Jekatieriny, kobiety pobonej, o silnej woli, ktra nie daa si zastraszy mowi i utrzymywaa siebie oraz Josifa, kiedy jego ojciec przenis si do odlegego o 60 kilometrw Tyflisu, gdzie dosta prac w fabryce obuwia Przez pewien czas pracowaa jako gospodyni i suca w domu prawosawnego duchownego, ojca Czarkwianiego, zatrzymujc syna przy sobie. Kapan w pomg jej zapisa syna do szkoy prowadzonej przez cerkiew. Kiedy Josif skoczy dziesi lat, ojciec zabra go do Tyflisu, aby nauczy si szewskiego rzemiosa w fabryce obuwia. Jednake matka zdecydowanie dya do tego, aby Josif zosta duchownym, i w kocu udao jej si zabra go z powrotem, aby mg ukoczy szko. Ambicj Jekatieriny byo umoliwienie synowi nie tylko nauki w szkole kocielnej, do ktrej dopiero od niedawna mogy uczszcza chopskie dzieci, ale rwnie w seminarium rosyjskiej Cerkwi prawosawnej w Tyflisie. Drog osobistych powice, a take dziki stypendium, udao si jej osign cel i ksztaci Josifa w szkole i w seminarium do chwili ukoczenia przez niego dziewitnastu lat. Wiele lat pniej, kiedy by ju najpotniejszym czowiekiem w Zwizku Radzieckim, powiedziaa mu wprost, e cigle wolaaby, aby zosta duchownym. Uwaga ta rozbawia go. Stalin piewa w chrze cerkiewnym, gdzie zwrci na siebie uwag swym gosem. Ukoczy szko ze specjalnym honorowym wyrnieniem, a egzamin wstpny do seminarium zda na tyle dobrze, e przyjto go i przyznano miejsce w internacie, pokrywajc wydatki zwizane z jego nauk i utrzymaniem. Fakt, i matka ulokowaa w nim wszystkie swoje ambicje i nadzieje na sukces, wywar wpyw na jego osobowo. Wchon jej przewiadczenie, e stanie si kim wyjtkowym, kim, kto zrealizuje wielkie dziea. Po ojcu odziedziczy twarde serce i nienawi do wadzy. Poczenie tych czynnikw miao okaza si potn spucizn Naleaoby wspomnie o dwch jeszcze faktach z pocztkowego okresu jego ycia. Kiedy Stalin uczszcza do szkoy kocielnej w Gori, zgodnie z prowadzon przez rzd carski polityk rusyfikacji wycofano ze szk jzyk gruziski jako jzyk wykadowy i nagle zastpiono go rosyjskim, dotychczas nauczanym jako jzyk obcy. Doprowadzio to do wielu konfliktw z rosyjskimi urzdnikami, ktrzy przybyli dopilnowa realizacji tego rozporzdzenia. Stalin okaza si jednym z najaktywniejszych buntownikw. Zmiany te sprawiy rwnie, e potrzebowa szeciu lat na opanowanie czteroletniego programu nauczania. Wzbudziy w nim take namitne zainteresowanie literatur gruzisk, ktrej dziea otrzymywa z wypoyczalni ksiek prowadzonej przez miejscowego ksigarza. Wrd nich znalazy si romantyczne opowiadania Aleksandra Kazbegiego o heroicznym oporze stawianym rosyjskim najedcom przez grali

kaukaskich. Jedno z tych opowiada, oparte na epizodzie historycznym z roku 1840, wywaro niezatarty wpyw na Stalina Niewtpliwie jego uwag zwrci tytu: Ojcobjca. Bya to historia Koby, kaukaskiego Robin Hooda, ktry rzuca wyzwanie Kozakom, broni praw chopw i mci si za przyjaci wydanych przez wioskowych zdrajcw. Odtd a do czasu, kiedy dwadziecia lat pniej zacz uywa pseudonimu Stalin, mody Dugaszwili nalega, aby nazywano go Koba. Jak wspomina Iremaszwili, Koba sta si jego Bogiem, sensem jego ycia. Chcia sta si drugim Koba, rwnie synnym bojownikiem i bohaterem: posta Koby miaa w nim si odrodzi. III Rodzina Hitlera rwnie pochodzia ze wsi, z lesistego i pagrkowatego rejonu Waldviertel w Dolnej Austrii, lecego midzy Dunajem a granic z Czechami, gdzie nazwisko Hitler, by moe czeskiego pochodzenia i wymawiane na rne sposoby, po raz pierwszy pojawia si w XV wieku. Przodkowie Hitlera wieniacy, nie byli chopami paszczynianymi, ale drobnymi niezalenymi rolnikami lub wioskowymi rzemielnikami. Pierwszym, ktry zerwa z rodzinn tradycj by jego ojciec Alois, ktry wspi si o kilka szczebli w gr hierarchii spoecznej, zostajc urzdnikiem celnym w subie celnej cesarstwa Habsburgw. W odrnieniu od dziecistwa Stalina wczesne dziecistwo Hitlera nie upyno w biedzie i znoju. Wbrew wraeniu, jakie stara si stworzy w Mein Kampf, nie by ani ubogi, ani le traktowany. Jego ojciec stopniowo awansowa i dosuy si najwyszej rangi dostpnej dla urzdnika w subie cywilnej o takim jak jego wyksztaceniu. Jako cesarski urzdnik mia zapewnione stae dochody, jak rwnie pozycj spoeczn a kiedy umar, pozostawi wdow i dzieci dobrze zabezpieczone. Kiedy urodzi si Hitler, jego ojciec pracowa w Braunau nad rzek Inn, ktra stanowi tam granic midzy Austri a Bawari. Ojca wielokrotnie jednak wysyano do rnych miejscowoci i dlatego Adolf chodzi do trzech rnych szk wstpnych. Podobnie jak Stalin piewa w kocielnym chrze przy klasztorze Benedyktynw w Lambach. Powaga i wspaniao religijnych obrzdw wywary na nim due wraenie. Alois Hitler nie by sympatyczn postaci. Ten wadczy i samolubny czowiek wykazywa niewiele zainteresowania uczuciami o wiele modszej ony i rwnie mao zrozumienia dla dzieci. Ale waciwie to samo mona by powiedzie o wikszoci ludzi jego stanu i czasu, ktrzy awans zawdziczali samym sobie. Najwicej troski okazywa swym pszczoom, oczekujc na dzie, w ktrym bdzie mg odej w stan spoczynku z niewielkim wasnym kapitaem i cakowicie powici si pszczelarstwu. Cel ten w kocu udao mu si osign w Leonding na przedmieciu Linzu, w roku 1899. Matka Adolfa Hitlera bya o dwadziecia dwa lata modsza od jego ojca, swego kuzyna drugiego stopnia. Bya kochank Aloisa i kiedy zmara jego druga ona, bya z nim w ciy. Aloisowi nie udao si uszczliwi swej trzeciej ony bardziej ni dwch poprzednich, ale Klara Hitler dokadaa

wszelkich stara, aby ycie rodzinne ukadao si harmonijnie i jeli nawet w miar upywu czasu stawaa si coraz smutniejsza i bardziej rozczarowana, to jednak bya dumna z dobrze prowadzonego domu i zyskaa sobie uczucie zarwno swoich wasnych dzieci, jak i pasierbw. Do ukoczenia przez Adolfa piciu lat, kiedy to przyszed na wiat modszy brat, caa uwaga matki skupiaa si na nim. Nie ma jednak przekonywajcych dowodw na to, e kiedy skoczy si ten okres, Adolf szczeglnie cierpia z zazdroci; w istocie nastpi po nim najszczliwszy rok jego dziecistwa spdzony w Passau. Chopiec osiga do dobre wyniki w szkole, chocia ju wwczas przejawia zarwno upr, jak i niepodporzdkowywanie si dyscyplinie regularnej pracy. Przeniesienie do szkoy realnej w Linzu okazao si jednak katastrof. Jedynym przedmiotem, z ktrego otrzyma oceny zadowalajce, by rysunek. Pniej Hitler usiowa pomniejszy znaczenie tej poraki, tumaczc, e by to protest przeciwko woli ojca ktry chcia, aby obra karier urzdnika pastwowego, podczas gdy on sam pragn zosta artyst. Jednake taka wersja przedstawiona w Mein Kampf okazaa si by niezrcznym zmyleniem, a mier ojca w styczniu 1903 roku nie wpyna na zmian jego postpowania. Chocia by ju nastolatkiem, nadal uchyla si od wszystkiego, co przypominao prac, aby z pasj oddawa si zabawom w wojn na wieym powietrzu i czytaniu powieci przygodowych Karola Maya o pnocnoamerykaskich Indianach. Temu ostatniemu upodobaniu hodowa nawet jako kanclerz Rzeszy wielokrotnie czyta cae serie tych ksiek i czsto wyraa swj entuzjazm dla Karola Maya. Po wyrzuceniu Hitlera ze szkoy realnej w Linzu matka wysaa go do szkoy z internatem w Steyr, ale nie zmienio to wiele - jego wiadectwa wci okrelay go jako leniwego, upartego i pozbawionego szacunku dla starszych. Infekcja puc, ktrej si nabawi latem 1905 roku, pomoga Hitlerowi przekona matk, e powinien rzuci szko i stara si o przyjcie do wiedeskiej Akademii Sztuk Piknych. Jednake pod rnymi pretekstami przez dwa lata odkada egzaminy na Akademi i od jesieni 1905 do jesieni 1907 roku korzysta ze swobody. Utrzymywany przez matk, szkicowa i malowa, ubiera si tak, aby wyglda na dandysa (mia przy tym nadziej, e dziki czarnej lasce z rkojeci z koci soniowej bdzie brany za studenta uniwersytetu) oraz oddawa si ekstrawaganckim snom na jawie, dziki jakim to czynom pewnego dnia zawadnie wiatem. Midzy szesnastym i osiemnastym rokiem ycia w wiadomoci Hitlera zaczo si ksztatowa jego wyobraenie o sobie samym. Podobnie jak Koba Stalina by to wizerunek heroicznego buntownika, ale specjalnego rodzaju: mianowicie geniusza artystycznego, za ktrego Hitler uwaa si przez cae ycie, czsto rozpaczajc, jak to strat ponis wiat, kiedy, kierujc si poczuciem obowizku, zosta zmuszony do zajcia si polityk. Jedyny przyjaciel Hitlera, kilka lat modszy od niego August Kubizek, stanowi - wraz z matk i siostr Adolfa - niezbdn widowni, przed ktr puszcza wodze fantazji. W jaki sposb Hitler miaby wyrazi swj geniusz, pozostawao niejasne - jako malarz, architekt (opracowa plany

cakowitej przebudowy Linzu) czy te pisarz - ale zawsze w gr wchodzio rzemioso artystyczne jako uzasadnienie jego niezdolnoci do zdyscyplinowanego dziaania. Przyjaciele wykorzystywali kad okazj, aby odwiedza oper i teatr w Linzu. Idolem Hitlera by Richard Wagner, by on oczarowany jego dramatami muzycznymi. Hitler mia pniej powiedzie, e nie mia poprzednikw z wyjtkiem Wagnera. Wiele mwiono o tym, e Wagner by antysemit, ale tym, co przede wszystkim przycigno do niego Hitlera, bya teatralno i epicka skala jego oper. Hitler nigdy nie mia do ich ogldania i przej do swego stylu politycznego wanie ich teatralno i epicko. Jeszcze waniejsza bya osobowo Wagnera i w duym stopniu przez niego stworzona romantyczna koncepcja artysty jako geniusza, ktrej ucielenienie stanowi on sam, gdy wbrew wszelkim przeszkodom doprowadzi do wzniesienia w Bayreuth wityni sztuki niemieckiej. Podobnie jak Stalin identyfikowa si pocztkowo z bohaterem gruziskim Kob, a pniej z Leninem, Hitler identyfikowa si z Wagnerem. Bya to inspiracja, ktra nigdy go nie zawioda. Skoro tylko zaczyna odczuwa jakie wahania, magiczny wiat muzyki Wagnera i przykad jego geniuszu natychmiast przywraca mu wiar w siebie. W sierpniu 1939 roku, na krtko przed wojn, Hitler zaprosi Kubizka do Bayreuth. Przyjaciel przypomnia wwczas, e kiedy w Linzu spektakl Rienzi tak dalece rozmarzy Hitlera e zacign go na szczyt pobliskiej gry Freinberg i tam wprawi w osupienie wizjonersk przemow, w ktrej opisa, jak to pewnego dnia ocali nard niemiecki podobnie jak Rienzi ocali Rzymian. Mile poechtany tym przypomnieniem Hitler powtrzy je Angielce Winifred Wagner, synowej kompozytora jednej z jego pierwszych wielbicielek, po czym uroczycie owiadczy: Tej godziny to si zaczo. Klara Hitler uciekaa si do rnych sposobw, aby skoni syna do powanego zastanowienia si nad przyszoci; sfinansowaa na przykad jego czterotygodniowy pobyt w Wiedniu. W kocu zgodzia si na to, aby korzysta z majtku pozostawionego przez ojca oraz z pensji, do ktrej by uprawniony jako syn urzdnika pastwowego. Zgodzia si te, aby przenis si do Wiednia i studiowa tam malarstwo w Akademii Sztuk Piknych. Gwnym powodem jej decyzji byo odkrycie, e cierpi na raka piersi, i gorce pragnienie, by przed mierci ujrze Adolfa urzdzonym. Hitler zdoa dotrze do Wiednia na czas, tak aby zoy w padzierniku 1907 roku egzamin wstpny. Jednak rysunek, jaki przedstawi, zosta odrzucony. Byem tak przekonany, e odnios sukces, e kiedy otrzymaem t wiadomo, uderzya we mnie jak piorun z jasnego nieba. wiat jego modzieczych marze leg w gruzach. By tak zaskoczony, e zada rozmowy z rektorem Akademii, ktry taktownie sugerowa mu, i ma zdolnoci raczej w dziedzinie architektury, a nie rysunku. Hitler szybko przekona samego siebie, e rektor mia racj: Po kilku dniach ja rwnie wiedziaem, e powinienem kiedy zosta architektem. Brakowao mu jednak wiadectwa ukoczenia szkoy redniej niezbdnego do rozpoczcia kursu szkolenia zawodowego. Gdyby Hitler mia rzeczywicie powane plany, byby w stanie je uzyska. Ale nie zada sobie

nawet trudu zdobycia potrzebnego dokumentu. Nie mwic matce prawdy, pozosta w Wiedniu, tak jakby nic si nie stao, i kontynuowa to, co pompatycznie nazywa studiami, czyli gorczkow, ale rwnie jak w Linzu bezcelow dziaalno. Drugim, jeszcze silniejszym wstrzsem bya dla niego wiadomo, e matka jest umierajca. Podobnie jak Stalin, Hitler zawdzicza matce bardzo wiele. Freud zauway, e mczyzna, ktry by niewtpliwym faworytem matki, przez cae ycie zachowuje poczucie zdobywcy, przekonanie, i odniesie sukces, ktre czsto pociga za sob rzeczywisty sukces. Mogo to by prawd w wypadku Stalina, a byo ni niewtpliwie w wypadku Hitlera. Rnica polegaa na tym, e Stalin nie docenia powicenia matki. Po tym, jak zaangaowa si w dziaalno rewolucyjn, widzia si z ni tylko kilka razy, i zaszokowa opini publiczn Gruzji tym, e nie zjawi si na jej pogrzebie w roku 1936. Hitler przeciwnie. Jak relacjonuje Kubizek, dowiedziawszy si o chorobie matki powrci do Linzu i powici si pielgnacji i opiece nad ni. mier matki, ktra nastpia po wiedeskich niepowodzeniach, bya dla niego gbokim szokiem. Szok ten jednak nie skoni go do stawienia czoa rzeczywistoci. Nie ulegajc sugestii rodziny, i powinien zacz pracowa, i pozostawiajc j w przekonaniu, e jest studentem Akademii, niezwocznie po dopenieniu formalnoci zwizanych z majtkiem matki i jego pensj powrci do Wiednia i swego wyimaginowanego wiata. Aby wzmocni wasne iluzje, przekona Kubizka i jego rodzicw, i przyjaciel powinien przyjecha do niego. Dzielc pokj, do ktrego wcinito duy fortepian sucy Kubizkowi do wicze, snuli swe marzenia o tym, by studiowa w Wiedniu sztuk. Kubizek bez trudnoci dosta si do Akademii Muzycznej i kadego ranka wychodzi na uczelni, pozostawiajc Hitlera lecego w ku. Dopiero po pewnym czasie zapyta przyjaciela o jego studia. Spowodowao to wybuch wciekoci Hitlera adresowanej do gupich wadz uczelni, ktre nie zgodziy si go przyj. Hitler owiadczy jednak, e jest zdecydowany odnie tryumf jako architekt-samouk. Jego studia polegay na chodzeniu po ulicach i przypatrywaniu si monumentalnym XIX-wiecznym budynkom na Ringu, robieniu niezliczonych szkicw ich fasad oraz zapamitywaniu ich wymiarw. Wydawa wicej, ni mg sobie pozwoli na bilety do opery, rwnowac to zmniejszeniem wydatkw na ywno. W Linzu zapaa namitn mioci do modej kobiety o imieniu Stephanie, nie zamieniwszy z ni nawet jednego sowa. W Wiedniu mwi wiele Kubizkowi na temat mioci i kobiet, ale nie przezwyciy swej niemiaoci na tyle, aby z ktrkolwiek nawiza znajomo. Jego wyobrania, podobnie jak u wikszoci modych mczyzn, bya owadnita seksem, ale nie ma dowodw na to, by utrzymywa intymne stosunki z jak kobiet. Kubizka mczyy nage zmiany nastrojw przyjaciela - od egzaltacji, kiedy gorczkowo rozprawia, do przypyww rozpaczy, kiedy potpia wszystko i wszystkich. W porwnaniu z okresem spdzonym w Linzu Kubizek okrela Hitlera w Wiedniu jako cakowicie wytrconego z rwnowagi.

W lipcu 1908 roku po zakoczeniu pierwszego roku studiw na Akademii Muzycznej Kubizek powrci do Linzu. Jesieni znw mia zamieszka z Hitlerem w tym samym wiedeskim mieszkaniu, a latem otrzyma od niego wiele pocztwek. Kiedy jednak przyjecha do Wiednia w listopadzie, po Hitlerze nie byo ladu. Nie mwic nic Kubizkowi ani nikomu innemu, Hitler ponowi w padzierniku drug prb dostania si na Akademi Sztuk Piknych. Rwnie i tym razem nawet nie dopuszczono go do egzaminu. By to tak ciki cios, niszczcy jego alibi jako artysty, e nie mg stan twarz w twarz z nikim, kto go zna. Zerwa wszelkie kontakty z rodzin i z przyjacielem, po czym rozpyn si w anonimowej rzeszy mieszkacw wielkiego miasta. IV Jest naturalne, e Hitler wywoywa zainteresowanie psychiatrw. Opublikowano wiele prac zwracajcych szczegln uwag na jego stosunek do nadopiekuczej matki i dominujcego ojca. Taki ukad rodzinny by do typowy w wiecie niemieckojzycznym na przeomie wiekw i w nim wanie Freud upatrywa przyczyny kompleksu Edypa. Jednake wikszo historykw dystansuje si od psychologicznej interpretacji postpowania Hitlera z dwch powodw. Pierwszy to brak wiarygodnych dowodw, co zmusza psychiatrw do spekulowania na wyrost i formuowania wnioskw przez analogi. Po drugie, jeli nawet sigajc do psychologii czy psychiatrii okreli si Hitlera (lub Stalina) jako czowieka cierpicego na urojenia waciwe psychopatycznej, schizofrenicznej czy paranoidalnej osobowoci, powstaje nastpny problem: jak pogodzi paraliujce zwykle skutki takich zaburze, z jakimi na co dzie stykaj si psychiatrzy, z niezwykymi sukcesami Hitlera (i Stalina) w przeksztaceniu uroje w przeraajc rzeczywisto? Wydaje si, e w obecnym stanie wiedzy - i dowodw - naley ze sceptycyzmem odnie si do wszelkich prb dokonania penej, wszechstronnej analizy osobowoci Hitlera i Stalina przy czym nie powinno si jednak pomija konkretnych analiz, ktre mog pojawia si w pracach z dziedziny psychologii. Posugujc si dwoma przykadami wytumacz, co mam na myli. Pierwszy to modzieczy kryzys tosamoci Erika Eriksona. W wypadku Hitlera miaby on mie miejsce midzy pierwszym odrzuceniem jego kandydatury przez Akademi we wrzeniu 1907 roku, kiedy mia 18 lat, a drug tego rodzaju porak w padzierniku 1908 roku. Jest to rwnie okres szoku po mierci matki. Jeli mody mczyzna lub moda kobieta nie zdoa przezwyciy tego modzieczego kryzysu i uzyska wasnej tosamoci, doznaje powanego urazu psychologicznego. Zdaniem Eriksona to wanie przydarzyo si Hitlerowi. Pozosta on niezomnym modziecem, ktry wybra karier odleg od zwykego szczcia merkantylnego spokoju i pokoju ducha. Drugi przykad to teza Ericha Fromma, e przyczyn konfliktu midzy Hitlerem i jego ojcem nie bya, jak twierdzi Hitler, jego odmowa

zastosowania si do woli ojca ktry pragn widzie syna urzdnikiem pastwowym, ani, jak utrzymuj zwolennicy Freuda, majca swe rdo w kompleksie Edypa rywalizacja o mio matki. Fromm upatruje porak Hitlera na uczelni w pogbiajcej si ucieczce w wiat fantazji. Konflikt z ojcem natomiast mia swe rdo w tym, e Adolf odrzuca wszelkie prby przywoania go do rzeczywistoci i skonienia do wyboru drogi yciowej. Uczucie, jakim obdarzaa go matka w cigu pierwszych piciu lat jego ycia miao podsyci w Hitlerze przekonanie o wasnej wyjtkowoci podobnie jak w przypadku Stalina. Fromm argumentuje, e obaj ci ludzie, pomimo dzielcych ich rnic, byli klasycznymi przykadami osobowoci charakteryzujcej si narcyzmem. Narcyzm jest koncepcj pierwotnie sformuowan przez Freuda odnoszc si do wczesnego dziecistwa, ale obecnie stosowan szerzej przy opisach zaburze osobowoci wyraajcych si w nieprawidowym stosunku do wiata zewntrznego. Zaburzenia owe polegaj na tym, e dana osoba postrzega jako zjawiska w peni realne jedynie siebie, swoje potrzeby, uczucia i myli oraz wszystko i wszystkich majcych z ni zwizek. Wszyscy i wszystko inne natomiast s czym nierzeczywistym, nie wywoujcym zainteresowania. Fromm argumentuje, e pewien stopie narcyzmu mona uwaa za chorob zawodow przywdcw politycznych. Natenie narcyzmu pozostaje w proporcji do ich przekonania o wasnej opatrznociowej misji i pretensji do nieomylnoci sdw oraz monopolu wadzy. Kiedy podobne odczucia osigaj natenie takie jak u Hitlera czy Stalina u szczytu ich wadzy, wszelkie wyzwanie bdzie postrzegane jako zagroenie dla ich osobistego wyobraenia o sobie, a take dla ich wizerunku publicznego. Dlatego te nie zawahaj si przed niczym, aby je zdawi. Jak dotychczas psychiatrzy powicali o wiele mniej uwagi Stalinowi ni Hitlerowi, czciowo z powodu braku materiaw. W przypadku Zwizku Radzieckiego nie byo sytuacji sprzyjajcej przejciu dokumentw i przesuchiwaniu wiadkw, jaka nastpia po klsce Niemiec. Ale waniejszy jest jaskrawy kontrast midzy temperamentami i stylem dziaania obu tych ludzi: efekciarski Hitler, wykazujcy brak powcigliwoci i ekstrawagancj w swych przemwieniach, co sprawiao, e przez dugi czas wielu nie traktowao go powanie, oraz peen rezerwy Stalin, ktry osign szczyty wadzy dziki skutecznemu ukrywaniu, a nie eksponowaniu swej osobowoci i ktry by niedoceniany wanie dlatego, e wielu nie dostrzegao jego ambicji i bezwzgldnoci. Nic wic dziwnego, e raczej pierwszy z nich, a nie drugi skupi na sobie uwag psychiatrw. Tym bardziej interesujca jest sugestia, e pod tymi kontrastami krya si wsplna im narcystyczna obsesja. Istnieje jeszcze jeden pogld, ktry amerykaski biograf Stalina, Robert Tucker, przej od Karen Horney, autorki pracy na temat neurozy. Sugeruje on, e brutalne traktowanie Stalina przez ojca a zwaszcza bicie zarwno chopca jak i jego matki w jego obecnoci, wywoao gboko zakorzeniony lk i poczucie izolacji we wrogim wiecie, ktre mogy doprowadzi do uksztatowania si jego neurotycznej osobowoci. Byoby naturalne, gdyby kto, kto w dziecistwie dowiadczy takiego lku, prbowa odbudowa w

sobie poczucie bezpieczestwa poprzez uksztatowanie wasnego wyidealizowanego wizerunku i przyjcie go jako rzeczywistej tosamoci. Od tego momentu powica sw energi na coraz intensywniejsze starania, majce na celu sprawdzenie swojego ja w dziaaniu i uzyskanie aprobaty innych. W przypadku Stalina oznaczao to identyfikacj z kaukaskim banit-bohaterem, ktrego imi sobie przybra, a pniej z Leninem, bohaterem rewolucji, na ktrym wzorowa sw wasn osobowo rewolucyjn nazywajc siebie Stalinem, czowiekiem ze stali, co byo odbiciem pseudonimu Lenina. Wiek modzieczy okaza si by burzliwym okresem zarwno dla Stalina jak i dla Hitlera. W roku 1894 Stalin opuci Gori, aby zosta jednym z szeciuset suchaczy seminarium rosyjskiego Kocioa ortodoksyjnego w Tyflisie. Poniewa wadze carskie nie zgodziy si na otwarcie uniwersytetu na Kaukazie, obawiajc si przeksztacenia go w orodek radykalnej i nacjonalistycznej agitacji, seminarium w Tyflisie odgrywao rol substytutu. Uczszczao do wielu modych ludzi, ktrzy nie mieli zamiaru powici si kapastwu. Surowa dyscyplina panujca w tym seminarium, przypominajcym skrzyowanie klasztoru i koszar, okazaa si jednak sprzyja budzeniu si pogldw wywrotowych w tym samym stopniu co swobodniejsza atmosfera uniwersytetu. Czternastoletni Stalin by silniejszy umysowo ni fizycznie (nigdy nie osign wicej ni 162 centymetry wzrostu). Dobrze jednak radzi sobie sam w codziennych czynnociach i nie wykazywa braku zaufania w kontaktach z kolegami czy nauczycielami. Stalin uczy si w seminarium do ukoczenia prawie dwudziestu lat, od roku 1894 do 1899, ale pniej nagle je opuci; podobnie jak Hitler - bez wiadectwa. Pracowa jednak wystarczajco pilnie, aby nauczy si czego z programu, ktry poza teologi scholastyczn i prawosawn obejmowa rwnie acin i grek, a take literatur i histori rosyjsk przyswoi sobie pewne wiadomoci. Jedn z korzyci, jak Stalin odnis ze swej nauki, byo wyrobienie fenomenalnej pamici, ktra okazaa si nie bez znaczenia w jego pniejszej karierze. Fakt, i byo to wyksztacenie kocielne, pomg w uformowaniu si umysu czowieka ktry mia sta si znany ze swego dogmatyzmu i skonnoci do postrzegania spraw w kategoriach ostatecznych, czerni lub bieli. Czytajc przemwienia i pisma Stalina, kady dostrzee ich katechetyczn struktur, posugiwanie si metod pyta i odpowiedzi, sprowadzanie skomplikowanych zagadnie do zestawu uproszczonych formu, korzystanie z cytatw w celu wsparcia argumentacji. Te same kocielne wpywy zauwayli biografowie w jego stylu mwienia czy pisania po rosyjsku: deklamatorski i repetycyjny, zawierajcy liturgiczne tony. Niezalenie od dwukrotnej codziennej modlitwy, w niedziele i wita kocielne chopcy musieli uczestniczy stojc w naboestwach trwajcych trzy, cztery godziny. Nic dziwnego, e spowodowao to siln reakcj antyreligijn. W odwecie mnisi szpiegowali swych podopiecznych, podsuchiwali ich, przeszukiwali ich odzie i szafki oraz denuncjowali przed przeoonymi. Jakiekolwiek naruszenie regulaminu, jak na przykad

wypoyczanie ksiek ze wieckich bibliotek w miecie, byo karane zamkniciem w celi. Prowadzona przez wadze polityka rusyfikacji uczynia z seminarium twierdz gruziskiego nacjonalizmu. W roku 1886 pewien student wydalony z seminarium za antyrosyjsk postaw zamordowa przeoonego, a zaledwie kilka miesicy przed przyjciem Stalina po strajku protestacyjnym zorganizowanym przez wszystkich gruziskich studentw, zamknito czasowo seminarium i wydalono 87 studentw. Ci, ktrzy znali Stalina z Gori jako ywego i towarzyskiego chopca, zauwayli wyran zmian po roku lub dwch spdzonych w seminarium: sta si zamknity w sobie i maomwny, preferowa samotno lub lektur i atwo obraa si nawet bez powodu. Poprzez umiejtne udawanie Stalin nauczy si ukrywa swe uczucia, co stao si jego drug natur. W gbi duszy wci jednak ywi nienawi do wadzy; nie do samej jej zasady, ale do praktycznego jej wykorzystania przez innych wobec niego. Z rwn pogard odnosi si do tych niezalenie od tego, czy to byli urzdnicy carscy, czy mnisi - ktrzy dzieryli t wadz, jak i do tych, ktrzy byli na tyle gupi, aby si jej podporzdkowa. Przez pi lat nauczy si nie tylko sposobw przetrwania ale z bliska obserwowa zamknite spoeczestwo, w ktrym konformizm wymuszany by przez system szpiegowania, denuncjacji i strachu. Tej lekcji nie zapomnia. Jego crka Swietana tak napisaa po jego mierci: Wyksztacenie kocielne byo jedynym systematycznym wyksztaceniem, jakie kiedykolwiek uzyska mj ojciec. Jestem przekonana, e seminarium, w ktrym spdzi ponad dziesi lat, odegrao olbrzymi rol w uksztatowaniu charakteru mojego ojca na reszt jego ycia wzmacniajc i intensyfikujc cechy wrodzone. Mj ojciec nigdy nie ywi adnych uczu dla religii. W modym czowieku, ktry nigdy, ani przez moment, nie wierzy w istnienie duszy lub Boga nie koczce si modlitwy i przymusowa nauka religii mogy spowodowa tylko rezultaty przeciwne do zamierzonych... Opierajc si na swych dowiadczeniach z seminarium doszed do wniosku, e ludzie s nietolerancyjni, grubiascy, oszukujcy swoj trzdk w celu wymuszenia jej posuszestwa; e intryguj kami i z zasady maj liczne wady i bardzo niewiele zalet. Jedn z form sprzeciwu Stalina byo spdzanie mnstwa czasu na czytaniu zabronionych ksiek, przemycanych do seminarium z wypoyczalni w miecie. Poza przekadami literatury zachodniej i rwnie zakazan - klasyk rosyjsk, Stalin zapozna si z ideami radykalnymi i pozytywistycznymi, ktre mg czerpa z przekadw Darwina, Comtea i Marksa, jak rwnie z pogldami pierwszego rosyjskiego marksisty Plechanowa. Stalin, ktremu nie wystarczay mgliste, romantyczne ideay gruziskiego nacjonalizmu, zorganizowa wraz z innymi studentami, w tym z Iremaszwilim, koo badaczy socjalizmu. Wedug Iremaszwilego Stalin wkrtce zacz wykazywa nietolerancj wobec tych czonkw koa ktrzy si z nim nie zgadzali. Za szczeglnie atrakcyjne uzna Stalin teorie Marksa

o nieuchronnoci walki klas i obalenia niesprawiedliwego i skorumpowanego porzdku spoecznego. Zainteresowanie Stalina tymi problemami miao w rwnej mierze podoe psychologiczne, co intelektualne. Odwoyway si one bowiem do potnych, ale destrukcyjnych uczu nienawici i niechci, ktre miay w przyszoci dominowa w charakterze Stalina, oraz stwarzay moliwo pozytywnej realizacji ambicji i zdolnoci, ktre w innym wypadku zostayby zmarnowane. Jak pisa Robert Tucker, dogmat walki klas stanowi uzasadnienie jego niechci wobec wadzy: identyfikowa on swych wrogw jako wrogw historii. Pomimo represyjnego charakteru carskiego reimu od czasu nieudanej rewolty oficerw (dekabrystw) z 1825 roku istniaa w Rosji tradycja rewolucyjna. Lenin doskonale zdawa sobie z tego spraw i w 1912 roku okreli bolszewikw jako czwarte pokolenie rewolucjonistw. Ju w latach pidziesitych i szedziesitych XIX wieku wczeniejsza dziaalno konspiracyjna staa si inspiracj dla populistycznego programu sformuowanego przez Aleksandra Hercena i Nikoaja Czernyszewskiego, programu, ktry okrelajc odrbn rosyjsk drog do socjalizmu pomija rozwj kapitalizmu na Zachodzie i w kraju z przytaczajc przewag ludnoci chopskiej opiera si na tradycyjnej rosyjskiej wsplnocie wiejskiej z jej prymitywn form samorzdu. Dopiero po rozpadzie Ziemli i Woli, pierwszej rosyjskiej partii rewolucyjnej, co nastpio po zamordowaniu cara Aleksandra II w 1881 roku, idee marksistowskie zaczy przenika rosyjskie koa intelektualne i znajdowa oddwik w rozwijajcej si przemysowej klasie robotniczej. Idee te przywioza do Gruzji grupa skadajca si w wikszoci z absolwentw seminarium w Tyflisie, ktra zapoznaa si z nimi podczas studiw w warszawskim Instytucie Weterynarii. Przed powrotem do Gruzji zobowizali si do propagowania marksistowskiej myli spoecznej i przybrali nazw Messame Dassy (Trzecia Grupa). Atrakcyjno marksizmu polegaa na tym, e oferowa on to, co miao by naukow podstaw wiary w przysz rewolucj, a to dziki przeniesieniu do Rosji modelu Europy Zachodniej, gdzie ewolucja kapitalizmu poprzez faz demokracji buruazyjnej i jej sprzecznoci (nieuchronnie, jak twierdzi Marks) prowadzia do konfliktu klasowego i rewolucji spoecznej. W jaki sposb marksistowski schemat mia sprawdzi si w Rosji, gdzie dominowaa ludno chopska, pozostawao przedmiotem zacitych sporw. Jednak w cigu dwudziestu piciu lat poprzedzajcych pierwsz wojn wiatow, kiedy to nastpi szybki rozwj przemysu i klasy robotniczej, wyzyskiwanej tak samo jak w pierwszej fazie rozwoju kapitalizmu w Europie Zachodniej, zosta w Rosji przygotowany grunt dla propagandy socjalistycznej. Jeden z orodkw rozwijajcego si przemysu znajdowa si na Kaukazie, na polach naftowych Baku na Morzu Kaspijskim, w rafineriach naftowych i w porcie Batumi, gdzie koczy si rurocig, a take na budowie kolei transkaukaskiej. Czonkowie Messame Dassy nawizali rwnie kontakty z robotnikami w warsztatach kolejowych w Tyflisie, wrd ktrych znajdowali si zesani na Kaukaz za socjalistyczne sympatie.

Spotkania musiay odbywa si potajemnie i wanie na jednym z nich Stalin i Iremaszwili po raz pierwszy spotkali zbiegego rewolucjonist. Suchali, zafascynowani, jego opowieci o cierpieniach winiw politycznych zesanych na Syberi. Stalin zosta przyjty do Messame Dassy jeszcze jako suchacz seminarium. Pocztkowo dziaa w kku dyskusyjnym zoonym z robotnikw kolejowych, zapoznajc ich z ideami Marksa. Wielkie wraenie zrobi na Stalinie jeden z czonkw tej grupy, Lado Kecchoweli. Trzy lata od niego starszy, chodzi do tej samej szkoy w Gori, a pniej kontynuowa nauk w seminarium w Tyflisie. By on przywdc rewolty, ktra doprowadzia do zamknicia seminarium. Po wydaleniu z seminarium uzupeni studia w Kijowie i powrci nielegalnie do Tyflisu, aby cakowicie powici si pracy podziemnej. Za porednictwem jego modszego brata Wano, ktry jeszcze uczy si w seminarium, Stalin ponownie nawiza kontakt z Lado. Przychodzi czsto do jego mieszkania, aby poczyta. Czsto te rozmawia ze starszym koleg, dla ktrego zacz ywi podziw graniczcy z kultem bohatera. Stalinowi szczeglnie imponowao praktyczne podejcie Lado: poszed on do pracy w drukarni w Tyflisie, aby nauczy si zawodu drukarza, a nastpnie zaoy pierwsze podziemne wydawnictwo marksistowskie na Zakaukaziu, ktre w rosyjskich krgach rewolucyjnych ceniono za miao i skuteczno. Wydawnictwo to, zakonspirowane w jednym z domw w Baku, nalecym do muzumanina o niewiarygodnym nazwisku Ali-Baba, wydrukowao ponad milion egzemplarzy nielegalnych publikacji (w tym m.in. leninowskiego dziennika Iskra), zanim policja odkrya je po picioletnich poszukiwaniach. Kecchoweli, aresztowany w 1902 roku, zosta zastrzelony przez stranikw za to, e wykrzykiwa z okna swej celi: Precz z samowadztwem!, Niech yje wolno!, Niech yje socjalizm! Dla Stalina przez wiele lat Kecchoweli pozostawa przykadem rewolucyjnego bojownika i bez wtpienia pod jego wpywem przyspieszy swe odejcie z seminarium. W pitym roku nauki w opinii wadz szkolnych Stalin by zatwardziaym mcicielem i w maju 1899 roku zosta wydalony za to, e z nieznanych powodw nie stawi si na koczce rok egzaminy. Iremaszwili, ktry studiowa z nim w seminarium, pisa pniej, e Stalin wynis stamtd nieubagan i zawzit nienawi do administracji szkolnej do buruazji i do tego wszystkiego w kraju, co reprezentowao wadze carskie. Niezalenie od przyczyn bya to decyzja, po podjciu ktrej Stalin nigdy ju nie cofn si z obranej drogi. Marksizm dostarczy mu sztywnych intelektualnych ram ideowych, ktre doskonale zaspokajay jego potrzeb znalezienia substytutu dla systemu dogmatycznej teologii, ktrej si uczy, ale ktrej nie mg zaakceptowa. Poczucie swego rodzaju kontynuacji zostao wzmocnione t sam w obu systemach ortodoksj, odrzuceniem wtpliwoci, nietolerancj wobec odstpcw i przeladowaniem heretykw. Tak wic ukoczywszy dwadziecia lat Stalin mia ju sprecyzowane pogldy i wybrane zajcie: zdecydowa si na ycie zawodowego agitatora misjonarza ktrego celem byo rewolucyjne obalenie istniejcego porzdku.

Hitler potrzebowa kilku lat wicej ni Stalin, aby osign porwnywalne poczucie kierunku dalszej drogi. Decyzja, ktr dwudziestoletni Stalin podj w 1899 roku, zdeterminowaa charakter jego pniejszych dowiadcze. W wypadku Hitlera byo odwrotnie. Majc dwadziecia lat, po drugiej nieudanej prbie dostania si do Akademii jesieni 1908 roku, rwnie on porzuci wszelkie myli o dalszej edukacji, ale w jego wypadku wanie zdobyte pniej dowiadczenia zdeterminoway decyzj, co robi dalej w yciu, decyzj, ktr ostatecznie podj dopiero przy kocu I wojny wiatowej, w latach 1918-1919, majc ju trzydzieci lat. W latach 1899-1917, to znaczy pomidzy dwudziestym a trzydziestym smym rokiem ycia, Stalin prowadzi ycie rewolucyjnego agitatora, wci naraonego na aresztowanie i czsto przebywajcego w wizieniu lub na dugotrwaym zesaniu. Bya to cika, mudna praca, ale Stalin wiedzia, co chce robi. Wzbogaca swe dowiadczenia i przeczuwa, e takie wydarzenia, jak klska Rosji w wojnie z Japoni rewolucja 1905 roku, wybuch wojny w 1914 roku, rewolucja lutowa 1917 roku, potwierdzay jego wiar w suszno pogldw marksistowskich, ktre przyj, i linii Lenina jako przywdcy partii. Niezalenie od trudnoci w sferze ycia psychicznego, jakie mu towarzyszyy -wikszo z nich sam sobie stwarza - nie ywi adnych wtpliwoci natury intelektualnej. Jego wiara doczekaa si spenienia w postaci objcia wadzy przez bolszewikw w rezultacie rewolucji padziernikowej i pojawienia si jego samego jako jednego z przywdcw rzdu rewolucyjnego. Porwnajmy to z dowiadczeniami Hitlera w latach 1908-1919, bdcego mniej wicej w tym samym wieku, pomidzy dwudziestym i trzydziestym rokiem ycia. Po pierwszych szeciu latach, kiedy to przebywa w Wiedniu i krtko w Monachium, wci by daleki od podjcia decyzji, co chce robi. y z dnia na dzie jako jeden z bezrobotnych w wielkim miecie. W latach 1914-1918 wreszcie znalaz to, czego szuka, w wojskowym yciu, w wojnie i w Fronterlebnis (dowiadczeniu frontowym), w emocjonalnej identyfikacji z niemieckim nacjonalizmem tylko po to, aby przey gboki szok wywoany klsk Niemiec i rozpadem armii, a nastpnie rewolucj ktra rzucia wyzwanie jego najwitszym ideaom. Hitler zaj si polityk z desperacji. By anonimowym byym onierzem rozprawiajcym gwatownie o odwrceniu klski Niemiec i szukajcym zemsty na listopadowych zbrodniarzach, ktrzy wbili armii n w plecy. Jest oczywiste, e s to lata, w ktrych dowiadczenia Hitlera i Stalina byy najbardziej rozbiene. Rwnoczenie miay one wielkie znaczenie dla ich przyszoci i nie mona traktowa ich oglnikowo. Dowiadcze tych nie mona te porwnywa bezporednio i dlatego musz by badane kolejno. Zbliaj si one do siebie pod koniec wojny 1914-1918, kiedy Hitler idzie w lady Stalina, powicajc si karierze politycznej.

ROZDZIA DRUGI

Dowiadczenie
Stalin: 1899-1917 (wiek 19-37 lat) Hitler: 1908-1918 (wiek 19-29 lat) I

Kiedy w listopadzie 1908 roku Hitler znikn z pola widzenia rodziny i

przyjaci, dysponowa jeszcze czci spadku i przez rok zdoa utrzyma si na powierzchni, wynajmujc tasze kwatery. Nie mia nikogo, z kim mgby porozmawia, i coraz bardziej zamyka si w sobie, spdzajc wikszo czasu na lekturze w swym pokoju lub w bibliotekach publicznych. Jesieni 1909 roku jego fundusze wyczerpay si. Opuci wynajmowany pokj, nie pacc zalegego czynszu, i zacz sypia na parkowych awkach lub nawet w sieniach domw. Kiedy nadeszy chodniejsze dni, sta w kolejkach po misk zupy z kuchni zakonnej, a pniej znalaz miejsce w Asyl fr Obdachlose, schronisku dla ndzarzy prowadzonym przez towarzystwo dobroczynne. Na przeomie lat 1909-1910 sign dna: by godny, bezdomny, bez paszcza, wyczerpany fizycznie i nie majcy pojcia, co robi dalej. Do zaamania psychicznego wywoanego niepowodzeniem jako artysty doczyo poczucie ponienia, spowodowane zepchniciem tego zepsutego modego snoba z klasy redniej do statusu wczgi. Z tego stanu wydwign go na pocztku 1910 roku Reinhold Hanisch, podobny jak on wczga, ktry jednak mia o wiele lepszy ni Hitler pomys na przeycie na dnie hierarchii spoecznej. Hanisch przekona go, e jeli - jak twierdzi - umie malowa, to mog zaoy spk: on bdzie sprzedawa to, co Hitler namaluje, a dochd podziel po rwno. Nastpne trzy lata (1910-1913) spdzi Hitler w niedawno zbudowanym i dobrze prowadzonym Domu dla Mczyzn przy Meldemannstrasse, rwnie instytucji dobroczynnej, ale znajdujcej si o kilka szczebli wyej ni Asyl. Pomg mu spadek po ciotce, a poza tym nauczy si zarabia na ycie malujc widoki Wiednia, gwnie dobrze znanych budowli, ktre kopiowa z fotografii. Wykonywa je wystarczajco zrcznie, aby po ktni z Hanischem samemu sprzedawa je ramiarzom i innym drobnym porednikom. Hitler pozosta w Domu dla Mczyzn nie tylko dlatego, e mia tam znacznie lepsze warunki ycia, ale rwnie dlatego, e znajdowa tam tak potrzebne wsparcie duchowe. By czonkiem niewielkiej grupy staych mieszkacw o uznanej pozycji (wyraao si to na przykad w prawie do

korzystania z czytelni, gdzie malowa), ktrzy okrelali siebie nawzajem mianem intelektualistw. Zdecydowanie dystansowali si od przejciowych lokatorw, ktrych traktowali jak gorszych od siebie. Kko bywalcw czytelni zapewniao Hitlerowi pewien rodzaj powierzchownych kontaktw, ktrych jako samotnik potrzebowa, nie naruszajc rezerwy, jak zachowywa wobec otoczenia, i nie angaujc go w adne rzeczywiste stosunki midzyludzkie. Kko zapewniao mu jeszcze co, czego potrzebowa: widowni. Wedug Karla Honischa, ktry by czonkiem tego kka w 1913 roku, Hitler pracowa spokojnie, dopki nie powiedziano na temat polityki lub problemw spoecznych czego, co go zirytowao. Wwczas zmienia si cakowicie, skaka na rwne nogi i wygasza wciek tyrad. Koczyo si to rwnie gwatownie jak zaczynao i z gestem rezygnacji Hitler siada, wracajc do malowania. Wasn relacj z tych lat Hitler przedstawi w ksice Mein Kampf, ktr napisa po ponad dziesiciu latach od opuszczenia Wiednia, po fiasku listopadowego puczu z 1923 roku, kiedy to stara si wywrze na swych czytelnikach wraenie opowiadaniami o cierpieniach, jakich dozna, oraz niezmiennoci pogldw, jakie wwczas sobie wyrobi. Jak sam przyznaje, jeli by ubogi i godny, to tylko przez krtki okres przed zamieszkaniem w Domu dla Mczyzn, wczeniejsze kopoty za stwarza sobie gwnie sam. Nie przygotowywa si powanie do kariery ani nie szuka pracy, kiedy mia jeszcze wystarczajce rodki do utrzymania. Jego najgorsze cierpienia wynikay ze zranionej mioci wasnej i szoku wywoanego zderzeniem wasnego wyobraenia o sobie jako wielkim artycie czy pisarzu (miao to by to wielkie co, co pozostawi jego nazwisko na kartach historii) z realn sytuacj, kiedy to znalaz si na poziomie pogardzanych przez siebie wyrzutkw. Z punktu widzenia psychologii okres wiedeski wany jest z dwu powodw. Po pierwsze, pomimo niepowodze Hitler wci trwa przy wasnym autowizerunku. Chocia na zewntrz najwikszym jego sukcesem bya wegetacja na marginesie spoeczestwa przy bardziej ni kiedykolwiek mglistym wyobraeniu, w jaki sposb przeksztaci wiar we wasne przeznaczenie w rzeczywisto, to jednak fakt, i zachowa ow wiar przez trwajcy sze dugich lat okres prby wykazuje istnienie ukrytej siy woli, ktra miaa okaza si podstaw jego sukcesu politycznego. W tym czasie nadal dowiadcza frustracji i upokorze, ktre pogbiay jego urazy i podsycay pragnienie zemsty na wiecie, ktry go odrzuci, potgujc rwnoczenie wol odniesienia sukcesu, kiedy w kocu nadarzy si odpowiednia okazja. Drugie wane wydarzenie to prba wyjcia z izolacji, w jakiej pogrya go jego wasna osobista klska, w celu wyjanienia jej w kategoriach spoecznych tych napi i konfliktw, ktre dostrzega wok siebie. Hitler z pewnoci przesadzi, piszc w poowie lat dwudziestych, e kiedy opuszcza Wiede w 1913 roku, mia ju zdecydowane pogldy. Zignorowa wpyw dowiadcze z okresu wojny 1914-1918, swoj reakcj na klsk Niemiec oraz niespokojny okres, ktry nastpi pniej. Jeli jednak przyjmie si t poprawk, nie ma powodu wtpi w stwierdzenie Hitlera e wanie w rezultacie dowiadcze wiedeskich jego

Weltanschanung (pogld na wiat) zacz nabiera ksztatw. Dobrze ilustruje to ten oto fragment Mein Kampf: Ci, wrd ktrych spdziem dni mojej modoci, naleeli do klasy drobnomieszczaskiej, wiata, ktry mia bardzo niewiele kontaktw ze wiatem pracownikw fizycznych... Powodem tej izolacji jest strach dominujcy w grupie spoecznej, ktra wanie uzyskaa status nieco wyszy od poziomu pracownika fizycznego - strach, aby nie spa ponownie do poprzedniego poziomu czy te nawet aby nie by klasyfikowanymi razem z robotnikami. Jest co odpychajcego we wspomnieniach o kulturalnym ubstwie tej niszej klasy i jej prymitywnym sposobie bycia dlatego te ludzie, ktrzy wspili si na pierwszy szczebel drabiny spoecznej, nie mog znie jakichkolwiek kontaktw z poziomem kultury i ycia jaki wanie pozostawili za sob... W wypadku takiej osoby cika walka, jak musiaa stoczy, czsto zabija normalne ludzkie wspczucie. Wasna walka o byt niszczy wyczulenie na ndz tych, ktrzy pozostali z tyu. Upokorzenia, jakich dozna Hitler w Wiedniu przed wojn, sprawiy, e identyfikowa si z wieloma Niemcami, ktrych po wojnie opanowa ten sam strach przed staniem si declasses. Hitler przyby do Wiednia ju jako niemiecki nacjonalista. To, co tam zobaczy, umocnio jego defensywno-agresywn postaw wobec innych narodowoci zamieszkujcych cesarstwo Habsburgw, ktre liczebnie przewyszay Niemcw czterokrotnie. Po przeksztaceniu si cesarstwa w roku 1867 w podwjn monarchi austro-wgiersk niemieckojzyczna mniejszo w czci austriackiej odczuwaa coraz wiksze zagroenie dla swej tradycyjnej naczelnej pozycji. Wzrastaa wiadomo narodowa i wiara we wasne siy narodw sowiaskich, stanowicych wikszo ludnoci, zwaszcza Czechw. Podejmowane przez rzd prby znalezienia kompromisu, ktry zaspokoiby roszczenia Czechw i innych narodowoci do rwnouprawnienia (np. poprzez stosowanie ich jzyka), uwaa Hitler nie tylko za skazane na niepowodzenie, ale - poniewa to zawsze Niemcy musieli i na ustpstwa - rwnie za akt zdrady narodowej. Dwa nowe zagroenia, ktre Hitler - jak mwi - odkry po raz pierwszy w Wiedniu, to marksizm i ydostwo. Gwatowny wzrost liczby ludnoci Wiednia, o 259 procent w latach 1860-1900, znacznie wikszy ni wzrost ludnoci Londynu czy Parya a mniejszy jedynie od wzrostu ludnoci Berlina dawa mieszkacom stolicy Austrii jedyn w swoim rodzaju okazj do poznania obu tych zjawisk - zwaszcza tym yjcym na dole piramidy spoecznej. Trudn sytuacj spoeczn objawiajc si ubstwem, niskim standardem mieszka, przeludnieniem, niskimi zarobkami i bezrobociem, pogarsza dodatkowo gwatowny napyw nowych przybyszw. Z 1.675.000 osb zamieszkujcych Wiede w roku 1900, mniej ni poow, bo 46 procent, stanowili miejscowi. Masa nowych przybyszw - wrd nich liczn grup stanowili Czesi - trafia do miasta w poszukiwaniu pracy i wtoczya si do i tak ju przeludnionych dzielnic robotniczych, ktre Hitler zna z autopsji. Nie wiem, co byo wwczas dla mnie najbardziej

przeraajce: ndza materialna tych, ktrzy byli wwczas moimi towarzyszami ich prymitywne obyczaje i morale, czy niski poziom ich kultury intelektualnej. Hitler by przeraony, ale nie pozbawiony wspczucia. Odkry ze zgroz, e nie tylko czescy, ale rwnie niemieccy robotnicy odnosz si z pogard do wszystkiego, co miao dla niego znaczenie. Nie byo niczego, czego nie obrzuciliby botem [...] narodu, poniewa uwaany by za wymys klasy kapitalistw; ojczyzny, poniewa uwaana bya za narzdzie w rkach buruazji, suce do wykorzystywania mas pracujcych; autorytetu prawa, poniewa by to rodek do zniewalania proletariatu; religii jako sposobu odurzania ludzi po to, aby ich pniej wykorzystywa; moralnoci jako oznaki gupiej i potulnej ulegoci. Stalin nie mgby bardziej zwile streci podstawowych tez doktrynalnych marksizmu. Dla niego byo to objawieniem prawdy. Natomiast w wypadku Hitlera rzecz si miaa dokadnie odwrotnie. Kiedy po raz pierwszy usysza tego rodzaju opinie wygaszane przez niemieckich robotnikw, postawiy one gboko niepokojce pytanie: Czy tacy ludzie s warci tego, aby naleeli do wielkiego narodu?. Pniej nastpiy dnie udrki duchowej, dodatkowo pogbionej napotkaniem w Wiedniu demonstracji maszerujcych czwrkami robotnikw. Byo ich tak wielu, e ich przejcie trwao dwie godziny. Demonstracja wywara na Hitlerze wielkie wraenie. Wreszcie przezwyciy swe rozterki i zacz ponownie myle yczliwie o swoim ludzie, wytumaczywszy sobie, e musia on pa ofiar pozbawionych skrupuw przywdcw partii socjaldemokratycznej, ktrzy sprytnie wykorzystywali cierpienia mas, aby je wynarodowi i oderwa od innych klas spoecznych. Hitler wierzy, e znalaz odpowied na pytanie, dlaczego socjaldemokraci byli wrogo nastawieni do walki o zachowanie niemieckiej tosamoci narodowej w Austrii, opowiadajc si za kompromisem ze sowiaskimi towarzyszami i goszc, e to, co ich czy jako czonkw tej samej uciskanej klasy, jest waniejsze od tego, co ich dzieli jako przedstawicieli rnych narodowoci. Tak wic do zaciekego niemieckiego nacjonalizmu Hitlera doczya rwnie zacieka nienawi do marksizmu. Pozostaje trzeci element Weltanschauung, czyli kwestia ydowska. W roku 1857 byo w Wiedniu 6.217 ydw, czyli nieco mniej ni 2 procent ogu ludnoci. Do roku 1910 liczba ta wzrosa do 175.318, czyli do 8,6 procent. W miecie, ktrego liczba ludnoci wynosia 2 miliony, wci ponad 90 procent mieszkacw nie byo ydami, ale istniay dwa czynniki, ktre zwrciy uwag na ydowsk mniejszo. Pierwszy to znaczny procent ydw, w stosunku do ich oglnej liczby, w szkoach rednich i wyszych, a take w najbardziej cenionych zawodach: prawnikw, politykw, lekarzy, dziennikarzy, finansistw i artystw. Drugi czynnik, wystpujcy na przeciwlegym kocu drabiny spoecznej, polega na koncentracji uboszych ydw w jednej lub dwu dzielnicach (Miecie Wewntrznym i w starym getcie Leopoldstadt, gdzie stanowili prawie trzeci cz ludnoci). Wielu z nich byo imigrantami z Europy

Wschodniej, zwracajcymi na siebie uwag niecodziennym wygldem. Wedug relacji Hitlera zawartej w Mein Kampf, ktra ma wszelkie cechy zmylenia, wanie spotkanie z jednym z tych imigrantw, ubranym w dugi chaat i noszcym czarne pejsy, uwiadomio mu obco yda. Hitler pisze dalej, e zda sobie wwczas spraw, e ydzi byli przywdcami socjaldemokracji: Objawienie to spowodowao, e spado mi bielmo z oczu. Moja duga wewntrzna walka zbliaa si do koca... W ten sposb odkryem wreszcie, kim byy ze duchy prowadzce nasz lud na manowce. Hitler twierdzi, e w okresie wiedeskim czyta niezwykle duo i wnikliwie. Ale zaledwie kilka stronic dalej pisze w Mein Kampf. Oczywicie poprzez czytanie rozumiem co innego ni przecitny czonek naszej tak zwanej inteligencji [...] Znam ludzi, ktrzy czytaj bez koca, a jednak nie nazwabym ich dobrze oczytanymi... Nie maj oni zdolnoci odrniania tego, co jest poyteczne i bezuyteczne w danej ksice, tak aby mogli zachowa to pierwsze w swej pamici i, jeli to moliwe, pomija to drugie lub je wyrzuca jak bezuyteczny balast... Uzyskany w ten sposb kady fragment wiedzy musi by traktowany jak niewielki kamie, ktry naley umieci w mozaice, tak aby znalaz si na waciwym miejscu wrd innych, pomagajcych powstaniu oglnego Weltanschauung w umyle czytelnika. Wyjania to trudno okrelenia charakteru czytanych przez Hitlera ksiek. Nie mia adnego stosunku do literatury czy te zainteresowania ksikami jako takimi. Traktowa je wycznie jako rdo, z ktrego mg pozyskiwa materia przystajcy do ju sformuowanych przez siebie pogldw. Wydaje si, e znaczna cz jego lektur skadaa si z publikacji popularyzatorskich. To wanie w nich znajdowa wiele cytatw z oryginalnych dzie, ktre zapamitywa i z kolei sam cytowa, tak jakby pochodziy z jego wasnych lektur. Mia wyjtkow pami, zwaszcza do faktw, liczb, wymiarw budynkw i parametrw broni, co chtnie wykorzystywa, zbijajc z tropu znawcw i wywierajc wraenie na osobach bezkrytycznych. Wikszo historykw uznaje obecnie, e bdem jest niedocenianie siy umysu Hitlera oraz systemu jego pogldw stworzonego na podstawie lektur i wasnego dowiadczenia. Wszystko, co kiedykolwiek powiedzia lub napisa, ujawnia jednak, e jego umys pozbawiony by nie tylko humanizmu, ale rwnie zdolnoci do krytycznej oceny, obiektywizmu i rozsdku w przyswajaniu wiedzy - tych charakterystycznych i tradycyjnie uznawanych cech wyksztaconego umysu, ktrymi Hitler otwarcie pogardza. Hitler twierdzi, e wiedzy na temat ydw - podobnie jak w wypadku socjaldemokracji i marksizmu - szuka w ksikach. Tym razem jednak dysponujemy konkretnymi dowodami, e owymi ksikami byo kilka antysemickich pamfletw, ktre naby za kilka groszy, i magazyny w rodzaju Ostara. Ostar, wydawany by przez usunitego z zakonu mnicha, podajcego, e nazywa si Lanz von Liebenfels, i dedykowany pod znakiem swastyki praktycznym zastosowaniom bada antropologicznych w celu ochrony przed zniszczeniem europejskiej rasy panw poprzez utrzymanie czystoci rasowej. Tego typu publikacje byy

charakterystyczne dla wczesnej subkultury wiedeskiej, czsto miay charakter pornograficzny, a gwatowno i niewybredno ich jzyka nie miay granic. Fragmenty Mein Kampf, w ktrych Hitler pisze o ydach, wywodz si wanie z tej tradycji, podobnie jak jego zainteresowanie dla spraw seksu i skaenia krwi niemieckiej: koszmarna wizja uwodzenia setek tysicy dziewczt przez odraajcych ydowskich bkartw o krzywych nogach. Jak tylko zaczem bada te sprawy [...] Wiede pojawi si w nowym wietle... Czy byo jakiekolwiek mtne przedsiwzicie, jakakolwiek forma plugastwa zwaszcza w yciu kulturalnym, w ktrych nie uczestniczyby przynajmniej jeden yd? Przecinajc noem tego rodzaju wrzody natychmiast odkrywa si, jak robaka w rozkadajcych si zwokach, maego yda ktrego czsto olepia niespodziewane wiato. yd by wszdzie, odpowiada za wszystko, czego Hitler nienawidzi i ba si: za modernizm w sztuce i muzyce, za pornografi i prostytucj, za organizowanie handlu biaymi niewolnikami (jeden z ulubionych tematw literatury antysemickiej), za antynarodow krytyk w prasie. Sam Hitler stwierdza, e upyno wiele czasu, zanim zda sobie spraw ze znaczenia problemu ydowskiego. Przeomowe znaczenie miao dla odkrycie, e ydzi nie byli, jak dotychczas sdzi, Niemcami wyznajcymi specjalny rodzaj religii, ale odrbn ras. Nie ma dowodw sugerujcych, e tak wczenie, w wieku zaledwie dwudziestu paru lat, Hitler mia wyrobiony pogld, co naleaoby zrobi, aby rozwiza problem ydowski, oraz e wymyli wwczas koncepcj eksterminacji. Jednake to wanie pojcie rasy miao sta si kluczem do pogldu Hitlera na histori i podstaw jego ideologii. Akcentowanie tej kwestii pozostawao w zwizku z inn szeroko rozpowszechnion koncepcj z koca XIX wieku, ktra staa si podstaw jego filozofii - darwinizmem spoecznym, czyli wiar e wszystkie organizmy ywe prowadz walk o byt, w ktrej tylko najsilniejsze mog przetrwa. Skonfrontowa on socjalistyczn wiar w rwno z arystokratyczn zasad Natury: naturaln nierwnoci jednostek i ras. Sprawa zostaa przesdzona wraz z wykazaniem, e marksizm by doktryn sformuowan przez yda Karola Marksa i wykorzystywan przez ydowskich przywdcw partii socjaldemokratycznej do usidlenia mas oraz do skierowania ich przeciwko pastwu, narodowi niemieckiemu i aryjskiej rasie panw. Jeszcze inne wnioski wycign Hitler z okresu wiedeskiego. Jednym z nich byo przekonanie o atwoci, z jak mona manipulowa masami za pomoc umiejtnej propagandy. Kolejny to przewiadczenie o nieskutecznoci instytucji parlamentarnych (w pewnym okresie Hitler przysuchiwa si haaliwym debatom austriackiego Reichsratu), ktre potpia za niszczenie przywdztwa indywidualnej inicjatywy i indywidualnej odpowiedzialnoci. Porak Pangermaskiego Ruchu Nacjonalistycznego Schoenerera, ktrego program by dla niego atrakcyjny, przypisywa decyzji Ruchu przeksztacenia si w parti parlamentarn. Przeciwstawia ow klsk sukcesom tych grup, ktre opieray sw si na organizowaniu masowych partii politycznych poza parlamentem, jak ilustrowa to przykad Socjaldemokratycznej Partii

Austrii i Partii Chrzecijasko-Spoecznej synnego burmistrza Wiednia Karla Luegera. Lueger by najbardziej podziwianym przez Hitlera przywdc. Jak napisa w Mein Kampf, powici on sw dziaalno polityczn pozyskaniu tych warstw ludnoci, ktrych istnienie byo zagroone - drobnych sklepikarzy i przedsibiorcw, rzemielnikw, niskich rang urzdnikw i pracownikw municypalnych, ktrzy czuli, e ich poziom ycia i status spoeczny zagroony jest przez zmiany gospodarcze i socjalne. W przedwojennej Austrii istniaa jeszcze jedna partia, o ktrej Hitler nie wspomina, zdecydowanie nacjonalistyczna Partia Niemieckich Robotnikw (DAP), zaoona w Czechach w 1904 roku, ktra zarzucaa austriackim socjaldemokratom denie do obnienia poziomu ycia wykwalifikowanych robotnikw, Niemcw, do poziomu zacofanych Sowian. DAP pogardliwie okrelaa Czechw mianem Halbmenschen, czyli pludzi. Partia ta prowadzia agresywn kampani na rzecz powikszenia niemieckiego Lebensraumu (przestrzeni yciowej) i kiedy w 1918 roku imperium Habsburgw rozpado si, wezwaa do wczenia niemieckich osad w Czechach i na Morawach do Rzeszy niemieckiej. W pocztkowym okresie istnienia partii nazistowskiej w Monachium, ju po wojnie, Hitler nawiza kontakt z DAP w Wiedniu i w kocu przej j jako austriack fili jego wasnej Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej. Zarwno nazistowski program rasy i przestrzeni, jak i niemiecka okupacja Czech i Moraw w latach trzydziestych miay swe rdo w yciu politycznym przedwojennej Austrii. Przed opuszczeniem Austrii Hitler zgromadzi wiele obserwacji i refleksji, ktre mia pniej skutecznie wykorzysta. Dowiadczenia wiedeskie umocniy jego zacieky niemiecki nacjonalizm i uwiadomiy mu istnienie trzech grup, ktre uwaa za zagraajce historycznej pozycji niemieckiego Herrenvolku (rasy panw) w Europie rodkowej - rasowo gorszych Sowian, marksistw i ydw. Jednake wci nie mia pojcia w jaki sposb mgby przyczyni si do walki z tymi grupami, kiedy w maju 1913 roku, w wieku 24 lat, opuci Austri i przenis si do ssiednich Niemiec. II Majc tyle lat co Hitler przenoszcy si z Wiednia do Monachium, Stalin nie tylko wiedzia, co chce robi, ale rozpocz ju praktyk w zawodzie rewolucjonisty. Na pocztku XX wieku Rosja bya najwikszym i najbardziej zacofanym z wielkich mocarstw. Rolnictwo tego kraju, liczcego 129 milionw ludnoci (wedug wynikw spisu z 1897 roku), byo zacofane, a wysoko zbiorw o wiele nisza od uzyskiwanych w innych krajach europejskich. Wielka masa ludzi bya uboga, niewyksztacona i bez kwalifikacji. W europejskiej czci Rosji prawie dwie trzecie mczyzn i prawie 90 procent kobiet nie umiao czyta, tylko 104 tysice osb w caym imperium miao uniwersyteckie lub rwnorzdne wyksztacenie, niewiele za ponad milion uczszczao do szk rednich.

Struktura spoeczna Rosji bya pozbawiona rwnowagi: klasa wysza liczca niecae 2 miliony, jeszcze mniej liczna klasa rednia (ludzie z wyksztaceniem zawodowym i kupcy) oraz wyalienowana inteligencja. Pozostaa cz ludnoci, i to zarwno miejskiej, jak i wiejskiej, ya albo poniej, albo w pobliu granicy ubstwa. System wadzy mia charakter autokratyczny, represyjny i pozbawiony by instytucji przedstawicielskich. Stosowano arbitraln cenzur wobec opinii publicznej i forsowano polityk rusyfikacji wobec Polakw, Ukraicw, ydw, Tatarw, Ormian i innych ludw yjcych pod panowaniem rosyjskim. Najwiksze nadzieje poprawy sytuacji w dalszej perspektywie budzia industrializacja, tymczasem jednak stwarzaa zagroenie dla wadz carskich. W latach 1880-1914 gwatownie rozwijay si rosyjskie koleje, fabryki maszyn, hutnictwo, wzrastao wydobycie wgla elaza, ropy naftowej i innych bogactw naturalnych (na Kaukazie), produkcja tekstyliw. Jednake odbywao si to kosztem rolnictwa, ktre cierpiao na niedosyt inwestycji, przeludnienie wsi, i uzalenienie od podatkw porednich, ktre najbardziej obciay chopstwo i biedot wiejsk. Wci stosowano przestarzay system trjpolwki, kontrolowany przez mir (wsplnot wioskow). Utrzymujce si zacofanie rosyjskiego rolnictwa niwelowao skutki rozwoju przemysu, a wrzce wci niezadowolenie chopw byo gwn przyczyn wybuchu rewolucji po klsce Rosji w wojnie z Japoni w roku 1905. Rwnoczenie rozwj przemysu spowodowa powstanie drugiego potencjalnego zarzewia rewolty w postaci klasy robotniczej, ktra w roku 1900 liczya 3 miliony. Silnie skoncentrowana w nielicznych, ale bardzo duych fabrykach i sabo opacana, musiaa y w przeludnionych, ndznych osiedlach, z zakazem organizowania si we wasnej obronie. To wanie by klasyczny marksowski proletariat, o ktrym dao si bez przesady powiedzie, e nie mia nic do stracenia poza swymi kajdanami. Rewolucje z lat 1905 i 1917 miay wykaza, jak skutecznie proletariat ten moe dziaa, kiedy nadarza si okazja. W latach osiemdziesitych i dziewidziesitych XIX wieku cz rosyjskich intelektualistw, ktrzy przyjli marksizm, wczya si w dziaalno kek robotniczych, jakie zaczy powstawa w Sankt Petersburgu i innych orodkach przemysowych, okrelajcych si jako marksistowskie lub socjaldemokratyczne. Poza dyskusjami i propagand dziaalno ich polegaa gwnie na organizowaniu i popieraniu strajkw, ktre - chocia nielegalne - objy prawie 250 tysicy robotnikw w cigu ostatnich piciu lat ubiegego stulecia i spowodoway skrcenie dnia roboczego. Kwestia, czy naley wykracza poza dania ekonomiczne (ekonomizm) i angaowa si w agitacj polityczn, bya przedmiotem namitnych dyskusji prowadzonych w tajnych publikacjach, ktre zamieszczay artykuy pisane przez rosyjskich intelektualistw przebywajcych w Szwajcarii lub na zesaniu na Syberii. Wrd nich by Wadimir Iljicz Uljanow, ktry od koca 1901 roku sta si znany pod pseudonimem Lenin. Urodzi si w 1870 roku w Symbirsku nad Wog jako syn prowincjonalnego inspektora szkolnego w szczliwej i zytej rodzinie. Zarwno dwaj jego bracia, jak i obie siostry byli

okresowo zatrzymywani za dziaalno wywrotow. Starszy brat, Aleksandr, w roku 1887 zawis na szubienicy za udzia w przygotowaniu zamachu na ycie cara. Wydarzenie to wywaro gbokie wraenie na Leninie, wwczas siedemnastolatku. Lenin, ktry by czowiekiem starannie wyksztaconym i obdarzonym bystrym umysem, przenis si w roku 1893 do Sankt Petersburga. Rozpocz tam prac w kancelarii adwokackiej, jednake o wiele wicej czasu spdza na dyskusjach w kkach socjalistw ni w sdach. Zanim zosta uwiziony w 1895 toku, a pniej skazany na wygnanie za udzia w fali strajkw, da si pozna jako marksista, ostro krytykujcy populizm i ekonomizm. W roku 1900 powrci z zamiarem wydawania dziennika, ktry speniaby funkcj orodka jednoczcego podziemne komitety dziaajce w Rosji. Tak powstaa Iskra, ktrej pierwszy numer wydano za granic w grudniu 1900 roku i przemycono do Rosji. Na niewielkim nielegalnym zjedzie zorganizowanym w Misku w roku 1898 podjto prb powoania Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji. Chocia zjazd ten okrelany jest zawsze jako pierwszy zjazd SDPRR, nie przynis adnych rezultatw. Lenin, zachcony nawizaniem dziki Iskrze kontaktw pomidzy rozproszonymi w Rosji podziemnymi ugrupowaniami, zdecydowa si podj kolejn prb, publikujc tytuem wstpu w roku 1902 jedn z najsynniejszych rewolucyjnych broszur pt. Co robi? Przedstawi w niej swoj koncepcj scentralizowanej, zdyscyplinowanej partii, bdcej siatk zawodowych rewolucjonistw, ktrzy odgrywaliby rol awangardy proletariatu i mobilizowaliby go do obalenia reimu carskiego. Rok pniej, latem 1903 roku, grupa skupiona wok Iskry zorganizowaa kolejny zjazd (zawsze okrelany jako II), ktry odby si w Brukseli i - po przeniesieniu obrad do Londynu - powoa do ycia Socjaldemokratyczn Parti Robotnicz Rosji. Stalin, ledwie zobaczy egzemplarz Iskry, sta si iskrowcem i przyj argumenty Lenina za swoje wasne. Po opuszczeniu seminarium w roku 1899 nastpne dziesi lat spdzi na Kaukazie, pracujc jako lokalny agitator i organizator z wyjtkiem okresw, w ktrych siedzia w wizieniu lub przebywa na zesaniu na Syberii. yjc z dnia na dzie, by uzaleniony od wsparcia towarzyszy i sympatykw, ktrzy zapewniali mu miejsce do spania i kryjwk. Dziaa wrd robotnikw w trzech skupiskach, w ktrych zaczynaa tworzy si przemysowa klasa robotnicza: w wle kolejowym w Tyflisie, na polach naftowych w Baku (w roku 1904 by to najbardziej wydajny w wiecie orodek wydobycia ropy naftowej) oraz w rafineriach i w porcie Batumi. W orodkach tych yy niewielkie grupki rosyjskich robotnikw, wywiezionych na Kaukaz za sympatie socjalistyczne, pracujcych np. w warsztatach kolejowych w Tyflisie i w elektrowni w Baku. Pola naftowe przycigay nie tylko Rosjan, ale rwnie Ormian, Turkw, Persw i Tatarw, a w Batumi przebywao wielu gruziskich chopw. Stalin musia si nauczy wyjaniania doktryny marksistowskiej w bardzo prosty sposb, przekonywania robotnikw, e wsplna akcja majca na celu zaprotestowanie przeciwko warunkom, w jakich yj, jest wykonalna, udzielania pomocy przy organizacji strajkw i demonstracji ulicznych.

Musia rwnie pisa odezwy i ulotki oraz dostarcza je do podziemnych drukarni. Stalin bra udzia w demonstracjach pierwszomajowych w Tyflisie w 1901 roku, podczas ktrych okoo 2 tysicy robotnikw staro si z policj, oraz w strajku robotnikw naftowych w Batumi w 1902 roku, kiedy to policja zastrzelia pitnastu z nich. Barwn, chocia nieprzychyln charakterystyk Stalina z tego okresu przekazaa moda czonkini partii, F. Chunjanis, ktra tak opisuje ich pierwsze spotkanie: Znalazam Kob w maym pokoju. By niski, chudy i wyglda na nieco przygnbionego. Przypomina mi drobnego zodziejaszka oczekujcego na wyrok. Mia na sobie ciemnoniebiesk chopsk bluz, ciasn marynark i czarn tureck czapk. Traktowa mnie podejrzliwie. Po dugim wypytywaniu wrczy mi stert nielegalnej literatury[...] Obserwowa mnie, jak wychodz, z tym samym czujnym, nieufnym wyrazem twarzy. Dalej opisuje zachowanie Stalina na spotkaniach miejscowego komitetu. Gdy zblia si czas rozpoczcia obrad, Koby nie byo. Zawsze si spnia. Nieduo, ale zawsze... Kiedy wchodzi, atmosfera zmieniaa si. Stawaa si nie tyle rzeczowa, co napita. Koba przychodzi z ksik pod swoim krtszym lewym ramieniem i siada gdzie z boku lub w kcie. Sucha w milczeniu wszystkich wypowiedzi. Zawsze zabiera gos ostatni. Nie spieszc si, porwnywa rne pogldy, way wszystkie argumenty [...] i formuowa swj wasny wniosek bardzo stanowczo, jakby zamykajc dyskusj. Powstawao wic wraenie specjalnej wagi wszystkiego, co powiedzia. Po strajku w Batumi Stalin po raz pierwszy zosta aresztowany przez policj i trafi do wizienia a nastpnie na zesanie do Woogdy na Syberii. Chruszczow cytuje charakterystyczne wspomnienie Stalina z tego okresu: Stalin mwi czsto: Podczas mego pierwszego wygnania spotkaem wrd kryminalistw kilku rwnych facetw. Przebywaem gwnie w towarzystwie kryminalistw. Pamitam, e w miecie czsto zatrzymywalimy si przed knajpami. Sprawdzalimy, czy kto z nas ma jednego lub dwa ruble, zamawialimy co i przepijali kad kopiejk. Jednego dnia paciem ja, drugiego kto inny i tak po kolei. Ci kryminalici byli sympatycznymi ludmi, sol ziemi. Wrd skazacw politycznych byo natomiast wiele szczurw. Pewnego razu zorganizowali sd koleeski i wytoczyli mi proces za picie z zesacami kryminalnymi, co - jak twierdzili - byo przestpstwem. Po drugiej, tym razem udanej, prbie ucieczki z Woogdy Stalin powrci na Kaukaz, aby dowiedzie si, e na zjedzie brukselskolondyskim powoano wreszcie Socjaldemokratyczn Parti Robotnicz Rosji, ktra natychmiast rozpada si na dwie frakcje. Spraw, ktra jako pierwsza wywoaa na zjedzie kontrowersje, byo czonkostwo partii. Lenin chcia, aby umoliwi je jedynie osobom aktywnie uczestniczcym w organizacjach partii, Martow natomiast, jeden z jego najbliszych wsppracownikw przy wydawaniu Iskry, proponowa luniejsz formu dopuszczajc do czonkostwa wszystkich, ktrzy wsppracowali z jedn z organizacji partii. Sprawa nie wydawaa si

wana, zwaszcza po tym, jak Lenin podkreli, i nie sugeruje ograniczania czonkostwa do zawodowych rewolucjonistw. Kiedy ten problem zosta poddany pod gosowanie, Lenin jednak przegra. Wyjanienie tego rozamu kryje si w zakulisowych wysikach Lenina, zmierzajcego nie tylko do tego, aby Iskra kontrolowaa dziaalno partii, ale rwnie do tego, aby on kontrolowa Iskr. Sprawa czonkostwa partii podzielia rwnie grup skupion wok Iskry - po czci ze wzgldu na ukady personalne i rywalizacj w maym, zamknitym wiatku emigracyjnych politykw (w zjedzie uczestniczyo zaledwie ok. 50 delegatw), po czci za dlatego, e grupa mikkich (okrelenie Lenina) podejrzewaa, e przy pierwszej okazji Lenin przeksztaci parti w organizacj poddan cisej kontroli i ostrej dyscyplinie zgodnie z zaoeniami przedstawionymi w broszurze Co robi? Jednake zmiana stanowiska pewnej liczby delegatw spoza ugrupowania Iskry, ktrzy gosowali za alternatywn propozycj przeksztacia wikszo popierajc Martowa w mniejszo. Lenin nie waha si przed wykorzystaniem wikszoci (po rosyjsku bolszewikw), ktrej obecnie przewodzi, do zapewnienia sobie kontroli nad rad wydawnicz Iskry i nad Komitetem Centralnym partii mimo sprzeciwu Martowa i mniejszoci (po rosyjsku mienszewikw). Zwycistwo Lenina okazao si krtkotrwae i w cigu roku utraci kontrol zarwno nad Iskr, jak i nad Komitetem Centralnym. Dokadano wielkich stara, aby przezwyciy rnice midzy obu frakcjami, zwaszcza podczas rewolucji 1905 roku. Dopiero w 1912 roku Lenin przeforsowa ostateczne zerwanie z mienszewikami. Jednake problem, o ktry rozbijay si wszelkie prby przywrcenia jednoci, pozosta ten sam co w roku 1903. Oba ugrupowania akceptoway marksistowski schemat historycznego rozwoju i uwaay, e Rosja musi przej przez faz kapitalizmu, bdc niezbdnym warunkiem rewolucji socjalistycznej. Ale ju nie mogy zgodzi si co do dalszych spraw. Mienszewicy uwaali, e wobec zacofania gospodarczego Rosji musi upyn wiele czasu, zanim taka rewolucja bdzie moga nastpi, oraz e zadaniem na najblisz przyszo jest przygotowywanie liberalnej rewolucji klas rednich. Umoliwiaby ona obalenie autokratycznego reimu carskiego, pozwoliaby kapitalizmowi na odegranie jego historycznej roli, to znaczy dokonanie industrializacji, oraz rwnoczenie zapewniaby przeprowadzenie reform konstytucyjnych, otwierajcych drog do legalnego rozwoju masowej partii robotniczej wzorowanej na niemieckiej partii socjaldemokratycznej. Lenin nie zamierza czeka ani zda si jedynie na procesy historyczne wiodce do rewolucji socjalistycznej, na ktrej skupiay si wszystkie jego myli. Dla mienszewikw bya to antymarksistowska herezja, wyraajca si w zaufaniu do czynnikw subiektywnych, takich jak wola rewolucyjna, a nie do obiektywnych czynnikw Marksa, czyli praw rozwoju spoecznego, ktre sformuowa i ktrych nie mona sztucznie przyspiesza. Lenin odpowiada na to, e oczywicie nie uwaa, aby rewolucje mogy

by planowane czy wywoywane na yczenie, ale mona - i naley przygotowywa si do nich tak, aby kiedy nadejdzie odpowiedni moment, partia moga znale si na fali historycznych przemian. By przekonany, e rozwj ruchu robotniczego doprowadzi jedynie do porozumienia typu zwizkowego, wynikajcego z potrzeby poczenia si w celu wymuszenia ustpstw, co w istocie sprowadza si do zaakceptowania systemu buruazyjnego. Zadaniem partii socjaldemokratycznej, tak jak to widzia Lenin, byo rozwijanie wiadomoci klasowej robotnikw i budzenie w ten sposb woli dokonania rewolucji, bowiem tylko ona moe uwolni ich od wyzysku i niesprawiedliwoci. Takie zadanie mogoby by realizowane tylko przez cakiem inny rodzaj partii od tej, ktr wyobraali sobie mienszewicy. Jej rdze musieliby stanowi zawodowi rewolucjonici, wsppracujcy z ruchem robotniczym, ale od niego niezaleni. Dziki opanowaniu przez nich teorii Marksa byliby w stanie rozwija i kierowa pojmowaniem przez robotnikw ich rzeczywistych interesw klasowych i misji historycznej, to znaczy odgrywaliby rol stymulatora procesu historycznego o z gry wiadomym rezultacie. Lenin by bezkompromisowy w swym sprzeciwie wobec lansowanego przez mienszewikw programu wsppracy z wywodzcymi si z klasy redniej konstytucjonalistami w procesie usuwania autokratyzmu carskiego i walki o uzyskanie liberalnych reform. W zamian proponowa wspprac z chopami, dostrzega bowiem wielki rewolucyjny potencja w ich nie spenionych daniach ziemi, ktrym dali wyraz podczas rebelii z 1905 roku. Sam Lenin porwnywa swj spr z mienszewikami do ktni jakobinw z yrondystami podczas rewolucji francuskiej. Wyraaa ona podstawow rnic pogldw i temperamentw, dzielc europejskie ruchy radykalne i socjalistyczne przez ostatnie dwiecie lat na bojownikw i rewizjonistw, rewolucjonistw i reformatorw, komunistw i socjaldemokratw. Etykietki zmieniaj si, ale kryjca si za nimi tre pozostaje ta sama. III Stalin by naturalnie bolszewikiem. Kiedy przeczyta broszur Krok naprzd, dwa kroki wstecz (1904), w ktrej Lenin broni swego stanowiska na zjedzie londyskim, w przedstawionej tam koncepcji partii znalaz doskonae uzupenienie marksowskiej doktryny walki klasowej; rodek, za pomoc ktrego analiz gospodarcz i socjologiczn mona przeksztaci w akcj rewolucyjn. Jego dowiadczenia uzyskane w kontaktach z klas robotnicz pozbawiy go wszelkich zudze co do spontanicznoci socjalistycznych przemian w onie proletariatu. Prawd t uzna take Lenin, kadc nacisk na organizacj, co znalazo u Stalina natychmiastowy oddwik. W artykule Klasa proletariuszy i partia proletariuszy opublikowanym w prasie podziemnej l stycznia 1905 roku Stalin napisa: [...] partia, ktra wytkna sobie jako cele dowodzenie walczcym proletariatem, winna by nie przypadkowym zbiorowiskiem jednostek, lecz zwart, scentralizowan organizacj [...] Dotychczas nasza partia bya

podobna do gocinnej, patriarchalnej rodziny, ktra gotowa jest przyj wszystkich sympatyzujcych z ni. Ale potem, gdy partia nasza przeksztacia si w scentralizowan organizacj, zrzucia z siebie patriarchalne szaty i cakowicie upodobnia si do twierdzy, ktrej bramy otwieraj si tylko dla godnych. Jego zdaniem partia musi domaga si od swoich czonkw jednoci pogldw nie tylko co do programu, ale rwnie co do taktyki i organizacji. Propozycje Lenina byy dla Stalina atrakcyjne nie tylko ze wzgldu na ich wojowniczo - obaj z uwagi na temperament naleeli do aktywistw twardej lewicy - ale rwnie dlatego, e przyznaway gwn rol zaangaowanym zawodowym rewolucyjnym agitatorom i organizatorom, ktrzy cae swe ycie podporzdkowali sprawie, przeladowanym przez policj. Takich ludzi Lenin uwaa za awangard proletariatu, prawdziwych twrcw rewolucyjnej historii. Tego rodzaju uznanie byo potnym zadouczynieniem za poniajcy - zdaniem Stalina i innych czonkw partii z podobnym yciorysem - sposb traktowania tych bojownikw przez wsptowarzyszy uwaajcych si za czonkw inteligencji. Rosyjska tradycja rewolucyjna, od samych jej pocztkw w XIX wieku, bya cile zwizana z rosyjsk inteligencj. Sowo inteligencja jest rosyjskiego pochodzenia. Po raz pierwszy uy je w pidziesitych latach XIX wieku zapomniany powieciopisarz Baborykin, do powszechnego obiegu za wprowadzi Turgieniew zwaszcza krelc znany portret nihilisty Bazarowa przedstawiony w Ojcach i dzieciach (1862). Pojcie inteligencja czyo w sobie przynaleno do okrelonej grupy spoecznej ze stanem umysu, charakteryzujcym si nienawici do carskiego reimu i zaangaowaniem na rzecz zastpienia go spoeczestwem opartym na zasadach sprawiedliwoci i rwnoci. Populizm, anarchizm, marksizm - wszystkie te doktryny dostarczay podbudowy ideowej i argumentw tym, dla ktrych oglne idee o utopijnym i uniwersalistycznym charakterze oraz intelektualna dyskusja na ich temat odgryway znacznie wiksz rol ni dowiadczenie. Jednym z najsynniejszych epizodw w historii Rosji XIX wieku bya wdrwka w lud podjta w latach 1872-1874 przez setki modych, wyksztaconych narodnikw. Wdrowali oni po wsiach, pragnc pobudzi wiadomo mas chopskich. Wdrwka w lud zakoczya si jednak rozczarowaniem, bowiem wysannicy byli przepdzani wanie przez tych, ktrych los pragnli poprawi. Innym takim epizodem bya prba zamachu na szefa policji, generaa Trepowa, podjta w 1878 roku przez mod idealistk Wier Zasulicz (udao jej si przey, pniej wesza w skad kolegium redakcyjnego Iskry), a kolejnym - udany zamach na cara w 1881 roku. Wikszo przywdcw obu frakcji, na jakie podzielili si marksici, miaa poczucie przynalenoci do tej samej tradycji rewolucyjnej. Stalin nie mia takiego poczucia. Fakt ten stanowi jeden z kluczy do zrozumienia jego charakteru i kariery. Rodzice Stalina urodzili si jako chopi paszczyniani, on sam wychowa si w ndzy, a jego terminowanie w ruchu rewolucyjnym przed 1917 rokiem odbywao si na najniszym szczeblu, w Rosji, a nie na emigracji intelektualisty w Europie. Odrniao

go to zdecydowanie od ludzi w rodzaju Lenina, Plechanowa, Trockiego i Bucharina wywodzcych si z klasy redniej, lepiej wyksztaconych, znajcych jzyki obce i wiat poza Rosj, w ktrym wikszo z nich spdzaa dugie okresy wygnania i gdzie zetknli si z zachodnim socjalizmem. Dla tych ludzi wyzysk i inne plagi spoeczne, przeciwko ktrym buntowali si, byy w o wiele wikszym stopniu koncepcjami socjologicznymi i ekonomicznymi ni czym, co znali z osobistych dowiadcze. Trocki, na przykad, tak pisa o swej przeszoci: Tpy empiryzm, bezwstydny, uniony kult faktu by dla mnie nienawistny. Poza faktami poszukiwaem praw... W kadej sferze miaem odczucie, e mogem porusza si i dziaa tylko wtedy, kiedy trzymaem w rku nitk oglnego wtku. Rewolucyjny radykalizm spoeczny, ktry sta si sta osi mojego caego ycia wewntrznego, wyrs z tej intelektualnej wrogoci do denia do maych celw, do cakowitego pragmatyzmu, do wszystkiego, co jest pozbawione formy ideologicznej i teoretycznego uoglnienia. Porwnajmy to z jake odmienn retrospektyw Stalina: Zostaem marksist ze wzgldu na moj pozycj spoeczn (mj ojciec by robotnikiem w fabryce obuwia, moja matka rwnie pracowaa), a take [...] ze wzgldu na ostr nietolerancj i jezuick dyscyplin, ktre tak bezlitonie zmiadyy mnie w seminarium. Osobiste kontakty wielu czoowych socjaldemokratw z klas robotnicz ograniczay si do jej elity ju przekonanej do socjalizmu. Tylko z ksikowych opisw znali te zacofane, bierne i podejrzliwe masy, ktre zamay serca narodnikw, kiedy w porywie idealistycznego ducha poszli w lud w latach siedemdziesitych i osiemdziesitych XIX wieku. Isaac Deutscher w swej biografii tak opisuje kracowo odmienny przypadek Stalina: By on wyjtkowo, prawie instynktownie wyczulony na element zacofania rosyjskiego ycia [...] Odnosi si ze sceptyczn nieufnoci nie tylko do ciemiycieli, obszarnikw, kapitalistw, mnichw i andarmw, ale rwnie do uciskanych, robotnikw i chopw, ktrych spraw uzna za swoj. W jego socjalizmie nie byo poczucia winy. Bez wtpienia odczuwa pewn sympati dla klasy, w ktrej si urodzi, ale jego nienawi do klas posiadajcych i rzdzcych musiaa by o wiele silniejsza. Nienawi klasowa, wyznawana przez rewolucjonistw z klas wyszych, bya uczuciem drugorzdnym kultywowanym z powodu przekona teoretycznych. U Stalina nienawi klasowa nie bya drug natur, ale pierwsz. Nauka socjalistyczna przemawiaa do niego dlatego, e wydawaa si moralnie sankcjonowa jego wasne uczucia. W jego wiatopogldzie nie byo odrobiny sentymentalizmu. Jego socjalizm by zimny, trzewy i szorstki. W kontaktach z innymi przywdcami socjaldemokratycznymi (zawsze z wyjtkiem Lenina) Stalin gboko odczuwa swoje upoledzenie spoeczne i intelektualne. Rzadko zapomina lekcewaenie lub wybacza okazywan mu protekcjonalno, ale te nauczy si obraca na swoj korzy nawet niedocenianie go przez innych. Po tym, jak Trocki zdyskredytowa go jako szar i bezbarwn miernot, to wanie Stalin skorzysta z pomyki

innych, a Trocki za ni zapaci utrat sukcesji po Leninie, a w kocu utrat ycia. Czym, co take rnio go od innych dziaaczy partyjnych i co on sam zdoa wykorzysta, byy uzyskane na miejscu, w Rosji, dowiadczenia jako lokalnego organizatora. Legitymowali si nimi tylko nieliczni z pierwszych przywdcw bolszewikw czy mienszewikw. By to powd, dla ktrego Lenin dostrzeg Stalina. Na dowiadczenia Stalina skaday si aresztowania, pobyty w wizieniu i na zesaniu oraz ucieczki. Stalin by siedmiokrotnie aresztowany i pi razy ucieka; w cigu dziewiciu lat midzy marcem 1908 roku i marcem 1917 roku spdzi zaledwie ptora roku na wolnoci. W rosyjskiej tradycji rewolucyjnej wizienie i zesanie suyo wielu dziaaczom politycznym za uniwersytet, na ktrym duo czytali, zdobywali solidn wiedz z zakresu radykalnej literatury i ideologii, czsto od dowiadczonych nauczycieli, oraz brali udzia w licznych dyskusjach organizowanych przez spoeczno wizienn. Przebywajc na zesaniu Stalin wykorzysta wszelkie moliwoci, aby uzupeni braki w wyksztaceniu, zwaszcza w dziedzinie literatury marksistowskiej. Wikszo tych, ktrzy go znali z wizienia zgodnie wspomina czowieka o duej samodyscyplinie, zawsze z ksik w rku, wyrniajcego si w dyskusjach. Mwi si o nim jako o czowieku pewnym siebie, okrelajc ton jego wypowiedzi jako ostry i pogardliwy. Kaukaz, gdzie terminowa Stalin, by twierdz mienszewikw, co pomaga zrozumie niech i nieufno okazywan mu przez wielu wywodzcych si stamtd socjaldemokratw. Ale wynikay one rwnie z jego brutalnej taktyki i ostrego jzyka. Arsenidze, jeden z gruziskich mienszewikw, w opublikowanych pniej wspomnieniach utrzymuje, e w swym przemwieniu do gruziskich robotnikw w Batumi w 1905 roku Stalin uy takich oto sformuowa: Lenin jest oburzony, e Bg zesa mu takich towarzyszy jak mienszewicy! Kim s w kocu ci ludzie! Martow, Dan i Akselrod s obrzezanymi ydakami. A ta stara kobieta Wiera Zasulicz! Sprbujcie z nimi pracowa. Nie mona i z nimi do boju czy z nimi ucztowa. Tchrze i kramarze! Nawet jeli odrzuci si jad, z jakim mienszewicy w rodzaju Trockiego atakowali go jeszcze dugo potem, istniej wystarczajce dowody, pozwalajce przypuszcza, i Stalin ju w roku 1905 zyska sobie opini czowieka z ktrym trudno si wsppracuje, ambitnego intryganta, ktry podjudza wsptowarzyszy przeciw sobie, nikogo nie darzy zaufaniem i ktremu nie mona ufa, nigdy nie zapominajcego lekcewaenia i nigdy nie wybaczajcego nikomu, kto kiedykolwiek pokona go w sporze lub wystpowa przeciwko niemu. Nikt nie kwestionowa zdolnoci Stalina jako organizatora. By to czowiek, ktry mg co zaatwi, i chocia jako marksista nigdy nie wyrni si niczym choby przypominajcym oryginalno Lenina, to jednak okaza si dobrym dyskutantem, obeznanym z marksistowskimi tekstami na tyle, aby wspiera swe argumenty cytatami z Marksa i Engelsa, a take z Plechanowa i Lenina. Ale nawet podczas sporw prowadzonych

bez przestrzegania cywilizowanych zasad przez kad ze stron zraa swych oponentw brutalnoci i sarkazmem. Stalin zatrzyma przy sobie zarwno swych zwolennikw, jak i wrogw z okresu spdzonego na Kaukazie, ale zawsze na warunkach, ktre nie pozostawiay wtpliwoci co do tego, e akceptowali go jako przywdc. Podobnie jak Hitler by samotnikiem, chocia w inny sposb pozostawa zimny i wyrachowany, podczas gdy Hitler by skory do ekscytacji i niezrwnowaony. Jednake, podobnie jak Hitler, trzyma innych na dystans i sprawia wraenie czowieka niezdolnego do nawizywania bliszych kontaktw. A jednak w czerwcu 1906 roku oeni si z Jekatierin, crk kolejarza Siemiona Swanidze, zaangaowanego w podziemn dziaalno polityczn. Jej brat Aleksiej chodzi do szkoy ze Stalinem. W 1938 roku Stalin poleci rozstrzela go razem z innymi, ktrzy znali go z okresu modoci. Jekatierin nie interesowaa si polityk penic rol tradycyjnej gruziskiej ony, modlcej si, podobnie jak jego matka, aby zrezygnowa ze swych ambicji rewolucyjnego dziaacza i ustatkowa si. Aby sprawi przyjemno teciowej Stalin zgodzi si nawet na lub kocielny. Udzieli im go kolega z seminarium. Pniej Stalin z on zamieszkali w Tyflisie. Wanie w Tyflisie prbowa ugruntowa swoj pozycj marksistowskiego teoretyka piszc seri artykuw pod wsplnym tytuem Anarchizm czy socjalizm!, ukazujcych si w odcinkach w nielegalnych gruziskich publikacjach w latach 1906-1907. W roku 1907 przyszed na wiat syn Stalina Jakow, ale sze miesicy pniej, 22 padziernika 1907 roku, Jekatierina zmara na tyfus, pozostawiajc chopca na wychowanie swej siostrze. Iremaszwili by zaskoczony, i miaa prawosawny pogrzeb, a jeszcze bardziej tym, e Stalin, ktry szczyci si swym opanowaniem, nie ukrywa smutku. Iremaszwili dodaje, e jeli kiedykolwiek niespokojny duch Stalina odnalaz mio, to wanie wraz z on i dzieckiem w ubogim domu w Tyflisie. IV Podczas gdy bolszewicy i mienszewicy dyskutowali, jak wywoa rewolucj w Rosji, na pocztku 1905 roku ywioowa fala strajkw, powsta chopskich i rewolt wrd narodowoci nierosyjskich rozszerzya si na cay olbrzymi kraj, szybko urastajc do rozmiaru rewolucji. Klska w wojnie z Japoni w latach 1904-1905 osabia autorytet rzdu, ktry sta w obliczu rosncego niezadowolenia zarwno robotnikw, jak i chopw. Kiedy olbrzymia, ale spokojna i zorganizowana demonstracja prowadzona przez duchownego zebraa si przed Paacem Zimowym w Sankt Petersburgu, aby wrczy petycj carowi, wadze wpady w panik i wyday onierzom rozkaz otwarcia ognia, co spowodowao mier okoo stu osb, a kilkaset dalszych zostao rannych. Incydent ten nieodwoalnie zniszczy tradycyjny wizerunek cara jako ojca narodu i wywoa dalsze akty gwatu. W wydarzeniach 1905 roku czoow rol odgrywaa przemysowa klasa robotnicza. W Sankt Petersburgu wybrano zaimprowizowany sowiet,

czyli Rad Delegatw Robotniczych. Pod wojowniczym przewodnictwem 26-letniego Trockiego przez krtki okres rywalizowaa ona z rzdem carskim o wpywy, wzywajc do niepacenia podatkw. Podobne sowiety pojawiy si w innych miastach. W obliczu zamieszek rzd skapitulowa, obiecujc uchwalenie konstytucji oraz wybr zgromadzenia przedstawicielskiego (Dumy). Dopiero po klsce powstania moskiewskiego w grudniu fala wystpie rewolucyjnych zaamaa si, ale niepokoje utrzymyway, si przez cay rok 1906 i cz 1907. W czerwcu 1907 roku nowy premier, Stoypin, poczu si na tyle silny, e rozwiza Drug Dum i aresztowa ponad 50 jej deputowanych, z ktrych wszyscy byli socjaldemokratami. Rok 1905 nie tylko zaskoczy socjaldemokratw, ale przywdcy zarwno bolszewikw, jak i mienszewikw nie zdoali opanowa sytuacji i przeksztaci jej w rewolucj. Tylko Trocki - wwczas zachowujcy niezaleno wobec obu frakcji - dokona brawurowego wystpu, porwnywalnego do jego roli w 1917 roku. Lenin przyjecha do Rosji dopiero po dziesiciu miesicach od wybuchu zamieszek, ale szybko wyjecha ponownie, nie wykazujc nawet ladu tych moliwoci czy stanowczoci decyzji, z ktrych zasyn jako przywdca w 1917 roku. Chocia rzd carski potwierdzi swj autorytet i odmwi przyznania Dumie jakiejkolwiek realnej wadzy, to jednak nie czu si na tyle silny, aby j znie cakowicie. Nastpi okres wadzy pkonstytucyjnej, ktra umoliwia powoanie nowych partii politycznych - takich jak Partia Konstytucyjno-Demokratyczna, czoowa legalna partia opozycyjna (znana pod nazw kadetw) oraz caego szeregu partii nacjonalistycznych, jak np. polskich - a nawet wykorzystanie przez partie socjalistyczne moliwoci dziaania na granicy legalnoci i podziemia. Chocia obie frakcje socjaldemokratw miay rne pogldy na temat udziau w Dumie, to deputowani zaliczajcy si do ich obozu (i posiadajcy immunitet parlamentarny) stanowili w Drugiej Dumie grono liczce 65 osb i nawet mimo prawa wyborczego faworyzujcego prawic weszli do Trzeciej i Czwartej Dumy (lata 1907-1917). W podobnym stopniu byli reprezentowani ich rywale, socjalici-rewolucjonici (SR), bdcy zwizkiem populistycznych ugrupowa, powoanym na pocztku tego stulecia jako kontynuacja Ziemli i Woli, ktry to zwizek zyska sobie masowe poparcie dla programu socjalizacji ziemi podczas buntw chopskich z lat 1905-1906. Lewe skrzydo eserowcw odrodzio wczeniejsz tradycj terroru indywidualnego, midzy innymi dokonujc w 1904 roku udanego zamachu bombowego na Plehwego, carskiego ministra spraw wewntrznych. Dziaalno Stalina w latach 1905-1907 ograniczaa si do Kaukazu, ktry sta si aren kilku najgwatowniejszych wydarze tej rebelii. W okresie kiedy mienszewicy uzyskali przewag w tym rejonie, Stalin odgrywa aktywn, ale wcale nie wybitn rol w wydarzeniach. Bolszewicy staczali jedn z najtrudniejszych bitew frakcyjnych, a Stalin by dodatkowo atakowany za udzia w wywaszczeniach, czyli dokonywanych przez grupy partyjnych bojownikw napadach rabunkowych z broni w rku na banki i wagony pocztowe. Lenin by w znacznym stopniu uzaleniony od

tych akcji; stanowiy one rdo dopywu funduszy, cho mienszewicy gono je potpiali. Najsynniejszy by napad na Bank Pastwowy w Tyflisie, dokonany w czerwcu 1907 roku. Stalina oskarono o inspirowanie tego napadu. Gruziscy mienszewicy, ktrzy otwarcie traktowali go jak wroga i oskarali rwnie o to, e by informatorem policji, zadali usunicia go z partii za udzia w wywaszczeniach, i chocia nigdy do tego nie doszo, Stalin uzna to za wygodny pretekst do przeniesienia si z Tyflisu do Baku. W tym czasie Stalinowi po raz pierwszy udao si zosta delegatem na zjazd partyjny. Zjazd sztokholmski zwoano w 1906 roku w celu ponownego zjednoczenia partii socjaldemokratycznej, ale zakoczy si on wikszym rozamem ni kiedykolwiek, a mienszewicy uzyskali siedem miejsc w liczcym dziesi osb organie wykonawczym partii. Stalin kilkakrotnie wypowiada si w obronie pogldw Lenina, ale w kwestii, ktra miaa okaza si bardzo wan w przyszoci, zaj odrbne stanowisko. Chodzio o odpowied na pytanie, co zrobi z ziemi po odebraniu jej obszarnikom. Lenin chcia j znacjonalizowa i przekaza rzdowi centralnemu, mienszewicy natomiast chcieli odda j wadzom lokalnym. Stalin, znajc z autopsji mentalno chopw o wiele lepiej ni Lenin czy mienszewicy, odrzuci obie propozycje jako nierealistyczne: Chopi nawet we nie widz pola obszarnikw jako swoje wasne. Czu instynktownie, e naprawd liczy si nie to, jak rozwizanie problemu ziemi pasowa bdzie do teoretycznego schematu rewolucji, co do ktrego i tak nie osignito zgody, ale jak zaspokoi potrzeby chopw. A mona byo to zrobi tylko obdzielajc ich ziemi. Stalinowi udao si przekona wikszo do swego stanowiska i chocia Lenin ostro krytykowa ograniczony realizm propozycji Stalina, to jednak sam tak wanie postpi w roku 1917, by to bowiem jedyny sposb uzyskania milczcej zgody chopw na objcie wadzy przez bolszewikw. Dla Stalina najwaniejszym rezultatem partyjnych narad byo to, e spotyka Lenina i widzia go w dziaaniu. Lenin, wwczas dobrze po trzydziestce, by niewiele wyszy od Stalina, krpej budowy ciaa i ju ysiejcy, co dodatkowo powikszao jego i tak ju wysokie czoo. Nosi ma spiczast rudaw brdk. Stalin by pocztkowo zaskoczony bezceremonialnym sposobem bycia Lenina; zaabsorbowany prac nie stara si eksponowa swej osobowoci, nie ucieka si do retoryki, ale polega na argumentach i na swej sile przekonywania. Rwnoczenie by skcony z wikszoci marksistowskich emigrantw, ale nie zmniejszao to pewnoci siebie, z jak mwi. Poszukujcy mistrza Stalin znalaz czowieka, ktry godzien by sta si dla niego autorytetem. Przemawiajc do suchaczy kremlowskiej uczelni wojskowej po mierci Lenina w 1924 roku Stalin tak wspomina pierwsze z nim spotkanie: Kiedy porwnywaem go z pozostaymi kierownikami naszej partii, zdawao mi si cigle, e wsptowarzysze Lenina - Plechanow, Martow, Akselrod i inni - stoj niej od Lenina o ca gow, e Lenin w porwnaniu z nimi nie jest po prostu jednym z kierownikw, lecz kierownikiem wyszego typu, orem grskim nie znajcym bojani w walce i miao prowadzcym parti naprzd po niezbadanych drogach rosyjskiego ruchu

rewolucyjnego. Mogoby si wydawa, e bya to przesadna wypowied wygoszona pod wpywem mierci Lenina, ale to samo okrelenie - prawdziwy grski orze - oraz porwnanie z Plechanowem, Akselrodem i innymi pojawia si w licie, ktry Stalin napisa w 1904 roku. Frazeologia ta sugeruje jeszcze co innego, a mianowicie to, e do ruchu rewolucyjnego pocigny Stalina nie tylko racje polityczne i przekonania, ale rwnie pragnienie udziau w przedsiwziciu, w ktrym mgby sam odegra heroiczn rol. Teraz Lenin zaj w wiadomoci Stalina miejsce Koby - bohatera, z ktrym si identyfikowa; samo okrelenie grski orze zapoyczone jest wanie z kaukaskiej legendy o Kobie. Chocia Stalin starannie ukrywa swe ambicje, to jednak podziw dla Lenina ugruntowywa w nim jego wasny wizerunek najpierw jako prawej rki Lenina, a pniej jako jego nastpcy. Nietrudno jest dostrzec powody, dla ktrych Stalin zafascynowa si Leninem, ale co dostrzega Lenin w tym czsto grubiaskim i nieprzyjemnym w obejciu modym nowicjuszu z prowincji? Lenin zainteresowa si jednym lub dwoma artykuami, w ktrych Stalin broni punktu widzenia bolszewikw, ale wkad Stalina do trzech zjazdw partyjnych, w ktrych bra udzia, nie wywar na Leninie szczeglnego wraenia. Kiedy przywdca mienszewikw Martow sprzeciwia si wybraniu Stalina i trzech innych osb na delegatw na zjazd londyski, motywujc to tym, e nikt nie wie, kim oni s, Lenin odpar: To prawda, my te nie wiemy. A jednak w cigu niecaych piciu lat (wicej ni poow tego czasu Stalin spdzi w wizieniu lub na zesaniu) po ostatecznym zerwaniu z mienszewikami Lenin dokooptowa go do Komitetu Centralnego partii bolszewickiej i powierzy mu wiele odpowiedzialnych zada. Co spowodowao ten niespodziewany awans? Lenin, chocia by jednym z intelektualistw, nie mia o nich zbyt wysokiego mniemania. Brakowao im umiejtnoci czenia niezachwianego przekonania o susznoci wyznawanych pogldw z pragmatycznym instynktem, konsekwencji w deniu do celu z taktyczn elastycznoci, ktre to cechy uczyniy z Lenina rewolucyjnego przywdc. Intelektualici byli chwiejni w swych opiniach i mieli tendencje do kwestionowania opinii Lenina. Poszukujc nowicjuszy, po ktrych mona byo spodziewa si, e zaakceptuj jego kierownictwo i zajm si wycznie prac, Lenin postawi na ludzi praktyki w rodzaju Stalina. Suszno tego wyboru potwierdzia dziaalno Stalina w cigu piciu kolejnych lat. Rewolucja 1905 roku bya spontanicznym wybuchem i - zgodnie z tym, co Lenin sdzi o tego rodzaju ywioowych powstaniach - zakoczya si fiaskiem. Lata, ktre nastpiy pniej (1907-1912), byy okresem kontrrewolucji, spdzonym przez Lenina i innych przywdcw rosyjskiej socjaldemokracji ponownie na emigracji na Zachodzie. Liczba czonkw partii w Rosji zmniejszya si radykalnie w porwnaniu ze stanem z czasu rewolucji 1905 roku. I tak np. w Sankt Petersburgu zmniejszya si z 8000 w roku 1907 do 300 w 1909 roku, kiedy to Stalin odwiedzi stolic. Jednake Baku, gdzie jesieni 1907 roku Stalin wchodzi w skad lokalnego

komitetu bolszewickiego, byo ostatnim miejscem w caej Rosji, w ktrym nawet w okresie oglnego regresu ruch podziemny nadal odnosi sukcesy. Gwatowny rozwj przemysu i wzrost liczby pracujcych w nim le opacanych robotnikw sprawi, e Baku stanowio wdziczne pole do agitacji, pod warunkiem jednak, i organizatorzy przekonaj t wybuchow mieszanin ras i religii do wsplnego dziaania. Wybory do Dumy - Trzeciej Dumy - byy dwustopniowe, a prawo do gosowania bardzo ograniczone. Mieszkacy kadego majtku, gosujc oddzielnie w okrgach w caym kraju, wybierali delegatw, ktrzy z kolei wybierali posa z ich obwodu. W Baku komitet bolszewicki zapewni wybr delegatw robotniczych - czonkw swojej partii, a nie mienszewikw czy eserowcw. Stalin napisa Instrukcj robotnikw Baku dla ich posa, ktra miaa sta si modelem taktyki parlamentarnej bolszewikw. Przyjmowa w niej punkt widzenia Lenina, i Duma powinna by traktowana jako forum, na ktrym - co prawda - tak dugo, jak utrzyma si carat, nie bdzie mona przeprowadzi powanych reform, ale ktre mona wykorzysta do agitacji rewolucyjnej. Po wyborach Stalin i inni czonkowie grupy z Baku wczyli si do konfliktw robotnikw z pracodawcami, przekonujc robotnikw naftowych, by poczyli si w jednym zwizku zawodowym, pracodawcw za do uznania tego zwizku jako jedynego przedstawiciela 50 tysicy robotnikw Baku. Podczas gdy mienszewicy i socjalici-rewolucjonici wzywali do bojkotu tych rozmw, grupa bolszewikw podtrzymywaa je przez wiele miesicy, dyskutujc na temat kadego punktu wynegocjowanej w kocu umowy zbiorowej, wzywajc robotnikw do strajku w razie potrzeby i traktujc rozmowy jako kolejn okazj do zaprezentowania linii partii. Sytuacja taka byaby nie do pomylenia gdzie indziej w Rosji. Lenin owiadczy z podziwem: To s nasi ostatni Mohikanie masowego strajku politycznego. Stalin posugiwa si ju wwczas rosyjskim zamiast gruziskim zarwno w mowie, jak i w pimie (by to kolejny etap przyjmowania przez niego rosyjskiej tosamoci). Kopie jego artykuw zamieszczanych w legalnym biuletynie bolszewickich zwizkowcw, jak rwnie podziemnego czasopisma Bakijskij Proletarij, ktrego by wydawc, regularnie przesyano Leninowi. Chocia prace Stalina byy mao oryginalne, to jednak Lenin pozostawa pod wraeniem ich konkretnoci oraz pozbawionej wszelkich waha wiernoci wobec linii politycznej bolszewikw. Nawet wwczas kiedy Stalin i inni czonkowie komitetu przebywali w areszcie, wspomniane czasopisma nadal zamieszczay przemycane z wizienia biece komentarze, jak rwnie instrukcje dla robotnikw. Stalin pisa pniej: Dwa lata rewolucyjnej pracy wrd robotnikw naftowych w Baku zahartoway mnie jako prawdziwego bojownika i jako jednego z rzeczywistych przywdcw [...] W Baku po raz pierwszy przekonaem si, co to znaczy przewodzi duym masom robotniczym, i otrzymaem mj drugi rewolucyjny chrzest bojowy. Po ptora roku spdzonym w wizieniu i na zesaniu Stalin uciek i pojawi si znw potajemnie w Baku w lipcu 1909 roku. Wwczas nawet w

tej twierdzy rewolucyjna fala opada, fundusze partyjne wyczerpay si, a Bakijskij Proletarij nie ukazywa si od roku. W pierwszym numerze, ktry zdoa wyda po swym powrocie, zamieci Stalin artyku analizujcy bez upiksze kryzys w partii: Partia nie ma korzeni w masach robotniczych. Petersburg nie wie, co si dzieje na Kaukazie, Kaukaz nie wie, co si dzieje na Uralu... Ta partia, z ktrej bylimy tak dumni w 1905, 1906 i 1907 roku, ju nie istnieje. Emigracyjne orodki za granic tak bolszewikw, jak i mienszewikw, byy rwnie nieskuteczne, poniewa nie miay kontaktu z masami i byy oderwane od rosyjskiej rzeczywistoci. Stalin nie domaga si przeniesienia kierownictwa do Rosji, ale wezwa Komitet Centralny do utworzenia oglnokrajowego dziennika, publikowanego w Rosji, ktry mgby stanowi spoiwo jednoczce rozproszone ogniwa partii. W tym samym numerze opublikowa rezolucj komitetu bakijskiego, krytykujc Lenina za marnowanie czasu i doprowadzenie do rozamu we frakcji bolszewikw w rezultacie filozoficznego sporu wok rewizji materializmu dialektycznego. Co prawda w tym wypadku Stalin krytykowa Lenina, ale jego Listy z Kaukazu, pisane w kocu 1909 roku dla Socjaldemokraty (publikowanego w Paryu i w Genewie przez wsplne bolszewicko-mienszewickie kolegium redakcyjne), dowodz e pozosta zdecydowanym zwolennikiem pogldw Lenina w dziedzinie polityki i taktyki. Chcia tylko przypomnie Leninowi zasadniczy cel przygotowanie nastpnej fazy rewolucyjnej walki, ktra, jego zdaniem, miaa si wanie rozpocz. Stalin zosta ponownie aresztowany w marcu 1909 roku, kiedy przygotowywa strajk generalny w przemyle naftowym. Mia wwczas trzydzieci lat. Gdy znw pojawi si latem 1911 roku, nie powrci ju do Baku i na Kaukaz, dokd od tej pory przyjeda ju tylko na krtko. Jednake dowiadczenia dwu lat, ktre, cho z przerwami, spdzi tam midzy rokiem 1907 i 1909, stay si fundamentem pod budow centralnej organizacji partii. Podczas gdy Stalin by wyczony z gry, Lenin postanowi w kocu 1911 roku zrezygnowa z poszukiwa sztucznej jednoci z innymi ugrupowaniami w SDPRR, ostatecznie zerwa z mienszewikami i tymi bolszewikami, ktrzy kwestionowali jego przywdztwo, oraz podj dziaania zmierzajce do przejcia nazwy i autorytetu partii przez jego ugrupowanie. W styczniu 1912 roku wezwa na spotkanie do Pragi tych, ktrym, jak uwaa, moe ufa, i przedstawi im list osb, majcych wej do nowego Komitetu Centralnego. Na licie znalazo si nazwisko Stalina, ktry nie by obecny na spotkaniu i nie zosta wybrany. Lenin jednake nalega i przekona innych czonkw nowo wybranego komitetu, aby dokooptowali Stalina. Lenin zerwa kontakty z emigracyjnymi intelektualistami - midzy innymi z takimi ludmi, jak Trocki, Kamieniew i Bucharin, ktrzy mieli pniej odegra razem z nim olbrzymi rol w stworzeniu Zwizku Radzieckiego, jak rwnie z przywdcami mienszewikw, Martowem i Danem. Jedynym, ktrego zatrzyma przy sobie, by Zinowiew, syn

ydowskiego mleczarza, wwczas dobiegajcy trzydziestki. Przed udaniem si na emigracje, gdzie przyczy si do Lenina, Zinowiew pracowa jako urzdnik i nauczyciel. Na emigracji okaza si tak przydatny, e zosta gwnym wsppracownikiem Lenina. Innych czonkw Komitetu Centralnego Lenin szuka wrd osb prowadzcych praktyczn dziaalno podziemn. Dwie z tych osb byy czonkami komitetu bakijskiego - Stalin i G. K. Ordonikidze. Ten ostatni by, podobnie jak Stalin, Gruzinem. W 1911 roku Lenin skierowa go na szkolenie w szkole partyjnej w Longjumeau koo Parya, a pniej odesa do kraju z zadaniem powoania komitetu organizacyjnego w Rosji. Ordonikidze rwnie mia odegra w przyszoci wan rol; w okresie stalinowskiej industrializacji Rosji zosta komisarzem do spraw przemysu cikiego, pniej pokci si ze Stalinem i zastrzeli si w roku 1937. W roku 1912 Ordonikidze, wraz ze Stalinem i jeszcze innym czonkiem komitetu bakijskiego, wszed w skad czteroosobowego biura, ktre miao kierowa dziaalnoci partii w Rosji. Stalin ju wczeniej sugerowa powoanie takiego organu w przysanym z zesania licie, ktry - jak wiedzia - zostanie pokazany Leninowi. Stara si, aby list nie zawiera adnych akcentw krytycznych, ktre mogyby zniweczy jego szans jako przyszego czonka owego biura, wyraajc poparcie dla Lenina jzykiem bardzo rnicym si od jzyka intelektualistw: Lenin jest rozsdnym muykiem (chopem), ktry dobrze wie, gdzie raki zimuj. W latach pniejszych radzieccy panegiryci Stalina wyolbrzymiali jego awans, starajc si przedstawi go jako gwnego zastpc Lenina po zerwaniu z mienszewikami. Jest to dalekie od prawdy. Kierownictwo partii byo wwczas nieliczne, a jego skad cigle si zmienia. W cigu piciu lat midzy rokiem 1912 a rewolucj padziernikow Stalin prowadzi aktywn dziaalno przez zaledwie rok, pozostae cztery bowiem spdzi na Syberii. Awans nie oznacza zasadniczej zmiany pozycji Stalina w partii, ale by dla niego pierwsz, krtko trwajc okazj do wykazania wasnych moliwoci oraz do zaprezentowania si pozostaym czonkom grupy kierowniczej. Kiedy usysza t nowin, nie marnujc czasu uciek z zesania. Jeeli mia zatrzyma to stanowisko, musia szybko sprosta oczekiwaniom Lenina. Podczas kolejnych piciu miesicy spdzonych w wizieniu udao mu si dokona dwu rzeczy - wyda pierwszy numer Prawdy, partyjnego dziennika publikowanego w Rosji, o ktrego powoanie zabiega ju wczeniej, oraz zorganizowa wybr bolszewickich deputowanych do Czwartej Dumy. Z trzynastu wybranych socjaldemokratw szeciu byo bolszewikami, a siedmiu mienszewikami. Lenin zwoa w styczniu 1913 roku w Krakowie, w czci Polski pozostajcej pod zaborem austriackim, w pobliu granicy zaboru rosyjskiego, wspln konferencj bolszewickich deputowanych i czonkw Komitetu Centralnego. Chodzio mu o zerwanie cisej wsppracy midzy deputowanymi obu frakcji, jaka istniaa w Trzeciej Dumie. Jednake wrd robotniczego elektoratu zdecydowanie przewaay nastroje poparcia dla jednoci i Lenin, cho bardzo niechtnie, musia przysta na odroczenie konfrontacji z mienszewikami. Stalin nie podziela

jego stanowiska. Lenin pozostawa pod wraeniem przeprowadzonych z nim rozmw, a zwaszcza orientacji, jak wykazywa ten Gruzin w skomplikowanych problemach stosunkw midzy narodowociami zamieszkujcymi Kaukaz. Byy to praktyczne dowiadczenia ktre mogyby umoliwi Stalinowi napisanie - pod kierownictwem Lenina eseju na temat polityki socjaldemokratw wobec problemu narodowoci w Rosji, przy czym chodzioby nie tylko o ludy kaukaskie, ale rwnie o aspiracje Polakw, Ukraicw, ydw, otyszw i innych. Lenin sugerowa, aby Stalin odwiedzi Wiede i zapozna si z opracowanym przez austriackich socjalistw programem rozwizywania konfliktw narodowociowych w cesarstwie Habsburgw - czyli wanie tym dokonaniem austriackiej socjaldemokracji, ktre bardziej ni cokolwiek innego przyczynio si do wzbudzenia wrogoci Hitlera do jej przywdcw. Sugestia Lenina bya schlebiajca; po raz pierwszy stwarzaa Stalinowi okazj wniesienia - pod kierownictwem samego Lenina - wkadu do teoretycznego dorobku socjaldemokracji, czyli do domeny uznanej za nalec do intelektualistw partyjnych. Stalin pojecha wic do Wiednia i spdzi tam miesic (przeom stycznia i lutego 1913 roku). By to jego najduszy pobyt poza Rosj w cigu caego ycia - nastpn zagraniczn wizyt zoy w 1943 roku w Teheranie, aby spotka si z Churchillem i Rooseveltem. Hitler wci wwczas przebywa w stolicy Austrii i by moe nawet Stalin otar si o niego w tumie. Natomiast dwoma ludmi, ktrych bez wtpienia spotka i ktrych mia pniej zniszczy, byli Bucharin i Trocki. Pierwszy z nich okaza wiele pomocy przybyszowi, mwicemu tylko prymitywnym niemieckim, w odnalezieniu si w nowych warunkach, a drugi, zaangaowany w zacieky spr z Leninem, zaledwie raczy zauway jego nieokrzesanego protegowanego, ktrego zapamita tylko z wrogiego bysku w tych oczach. Lenin by zachwycony materiaami zebranymi przez Stalina a zwaszcza z tego, e odrzuci sformuowan przez austriackich marksistw koncepcj autonomii kulturalno-narodowej. Wrd przywdcw austriackiej socjaldemokracji gwnym autorytetem w kwestii narodowej by Otto Bauer (1881-1938). Wobec mieszaniny narodowoci zamieszkujcych cesarstwo Habsburgw, dodatkowo skomplikowanej przez istnienie rejonw rnojzycznych i przez cig migracj do miast, Bauer zrezygnowa z terytorialnego kryterium narodowoci na rzecz zasady osobistej, polegajcej na tym, e kady obywatel, niezalenie od miejsca zamieszkania miaby prawo okreli swoj przynaleno narodow. Kady nard ustanowiby swoj wasn organizacj w celu rozwoju swej kultury i instytucji. Narodowe ciaa samorzdowe byyby podstaw pastwa i jego autorytetu. Przyjcie takiego rozwizania w Rosji stworzyoby - zdaniem Stalina olbrzymie problemy rewolucyjnemu rzdowi. Nie jest zadaniem socjaldemokratw - jak pisa - zachowywanie i rozwj narodowych atrybutw poszczeglnych ludw (jeden z celw programu partii austriackiej); zadaniem ich jest organizowanie proletariatu do walki

klasowej. Waciwe rozwizanie kwestii narodowej w Rosji nie polega na przyznaniu mniejszociom narodowym w kadym rejonie prawa do uywania wasnego jzyka i posyania dzieci do wasnych szk, ale na organizowaniu robotnikw wszystkich narodowoci w ramach jednej zintegrowanej partii jako czonkw nie oddzielnych narodw, ale jednej klasy. Lenin napisa do Kamieniewa, e ten artyku jest bardzo dobry, zwracajc si za do Maksyma Gorkiego nazwa jego autora wspaniaym Gruzinem. Niezalenie od pomocy, jakiej mg udzieli Lenin, esej, ktry zosta opublikowany w trzech numerach Proswieszczenija (Owiecenia) pod tytuem Kwestia narodowa i socjaldemokracja, podpisany zosta K. (to znaczy Koba) Stalin, czowiek ze stali. Nowy pseudonim okaza si trway. Esej nie tylko wzmocni pozycj Stalina w partii (i podbudowa jego mio wasn) poprzez fakt opublikowania go w czoowym organie teoretycznym SDPRR, ale zyska mu opini partyjnego specjalisty w kwestii narodowoci, co pi lat pniej stao si podstaw do mianowania go komisarzem do spraw narodowoci w rzdzie bolszewikw. W tydzie po powrocie do Sankt Petersburga Stalin zosta ponownie aresztowany. Zdradzi go inny czonek Komitetu Centralnego i bolszewicki deputowany z Moskwy do Dumy, Roman Malinowski, dugoletni agent carskiej tajnej policji (ochrany), ktry potajemnie informowa wadze o dziaalnoci partii, ale wci cieszy si duym zaufaniem Lenina. Stalina skazano na cztery lata zesania do jednej z najbardziej oddalonych kolonii karnych pnocnej Syberii, w rejonie Jenisej-Turuchaska, obszaru wielkoci Szkocji, zamieszkanego przez 12 tysicy ludzi rozproszonych w malekich osadach odlegych od siebie o setki kilometrw. Na obszarach tych, pooonych na pnoc od koa podbiegunowego, temperatura w zimie spada poniej -40C, a dugie arktyczne noce trwaj 8-9 miesicy. Lato, z jego biaymi nocami i plag komarw, jest prawie tak samo trudne do przetrwania. Zamarznita ziemia nie nadaje si do uprawy, miejscowa ludno utrzymywaa si wic z mylistwa i rybowstwa. Ucieczka bya praktycznie niemoliwa: nawet przy uyciu sa podr do stacji kolei transsyberyjskiej w Krasnojarsku trwaa sze tygodni. Nic wic dziwnego, e monotonia, samotno i trudne warunki ycia zaamyway psychicznie i fizycznie wielu zesacw. Stalin by dostatecznie twardy, aby przetrwa. Prawie nie bra udziau w yciu spoecznoci zesacw, skadajcej si z 350 osb. Inny bolszewik, Swierdow, z ktrym przez krtki czas mieszka w tej samej chacie, wyprowadzi si. Jak napisa do ony, jego towarzysz okaza si by nie do zniesienia we wzajemnych stosunkach. Musielimy przesta dostrzega si i mwi do siebie. Stalin bynajmniej nie zachca swym zachowaniem do zawierania z nim znajomoci. Trzyma si z dala od innych; wola spdza czas na owieniu ryb, zastawianiu puapek na zwierzyn, czytaniu i paleniu fajki. Alliujewowie, ktrych pozna na Kaukazie i ktrych jedn z crek mia polubi, wysali mu okolicznociow paczk. List z podzikowaniami za ni jest jednym z niewielu ludzkich odruchw Stalina z tych mrocznych i pustych lat. W licie prosi o przesanie mu kilku pocztwek z widokami natury.

W tym przekltym miejscu natura jest brzydka i ponura: rzeka w lecie, nieg w zimie... Oto caa tutejsza sceneria. Mam wic idiotyczne pragnienie spojrzenia na jaki krajobraz, nawet tylko na papierze. Dotkliwie musia odczuwa oderwanie od dziaalnoci politycznej wanie wtedy, kiedy zaczyna cile wsppracowa z Leninem. Zamknity w arktycznej guszy, z listami i gazetami, jakie otrzymywa po wielu tygodniach czy miesicach, mia olbrzymie trudnoci w ledzeniu tego, co dziao si w wiecie zewntrznym. Wybuch pierwszej wojny wiatowej wywoa zamt w europejskim ruchu socjalistycznym i zniszczy II Midzynarodwk, federacj partii socjalistycznych zaoon w 1889 roku. Lenin nie mia cierpliwoci do socjalistw, ktrzy popierali t wojn, ani do tych, ktrzy okrelili si jako pacyfici. Wzywa, by odpowiedzie na wojn rewolucj i przeksztaci wojn imperialistyczn w wojn domow, w istocie przyznajc si do zarzucanego mu defetyzmu. Klska caratu miaa by wstpem do rewolucji - i w istocie tym si okazaa. Stalin mia uzyska egzemplarz Tez wojennych Lenina i odczyta je na zgromadzeniu zesacw. W lipcu 1915 roku odby dug podr, aby spotka si z innymi przywdcami bolszewikw przebywajcymi na zesaniu i przedyskutowa stanowisko Lenina wobec wojny oraz sposb postpowania bolszewickich deputowanych do Dumy w tej kwestii. Jednake przez cztery lata, daleko od rozgrywajcych si wydarze, nic nie napisa i wydawa si przejawia niewielkie lub adne zainteresowanie dyskusj na temat zasadniczych problemw. W roku 1916 wezwano go do Krasnojarska na badania lekarskie, po ktrych uznano go za niezdolnego do suby wojskowej ze wzgldu na niesprawne od dziecistwa lewe rami. By to umiech losu. Nie wysano go ju na mron pnoc, ale pozwolono odby reszt kary w pobliskim Aczinsku, pooonym przy kolei transsyberyjskiej w odlegoci zaledwie czterech dni jazdy pocigiem ekspresowym od Piotrogrodu. Kiedy wybucha rewolucja lutowa 1917 roku, car abdykowa i utworzony zosta Rzd Tymczasowy. Stalin, wraz z innymi winiami politycznymi, wysa telegram z braterskimi pozdrowieniami do Lenina i uda si w podr do stolicy, do ktrej dotar wraz z innymi 12 marca. Znalazszy si znw w centrum wydarze, wraz z Kamieniewem, ktry rwnie wrci z zesania, upomnieli si o swe prawa do przejcia Prawdy oraz przywdztwa partii bolszewickiej do czasu powrotu Lenina ze Szwajcarii, co nastpio trzy tygodnie pniej. V Zarwno przed Stalinem, jak i przed Hitlerem wojna stworzya moliwo podjcia dziaalnoci politycznej, ktra w innych warunkach dla adnego z nich byaby nie do pomylenia Jednak wpyw wojny na ich ycie osobiste by bardzo rny. Na pozr cztery lata, ktre Stalin spdzi w arktycznej guszy, byy bia plam. Z pewnoci jednak wpyny one na jego rozwj wewntrzny. Zesaniec B. I. Iwanw, zaszokowany tym, e Stalin nie chcia pogodzi si ze Swierdowem, pisa: Dugaszwili pozosta tak dumny jak zawsze, tak samo zamknity w sobie z wasnymi

mylami i planami. W okresie zsyki pogbiy si takie cechy Stalina jak surowo, brak ludzkich odruchw i podejrzliwo, i tak ju dla niego charakterystyczne. Lata te dowiody take jego wyjtkowej samowystarczalnoci i zdolnoci do rwnoczesnego zawieszenia i podtrzymywania ambicji. Dla Hitlera natomiast wojna bya - jak powiedzia pniej - najwikszym ze wszystkich dowiadcze. W czerwcu 1913 roku, kiedy Stalin jecha na zsyk za koo podbiegunowe, Hitler opuci Wiede i przenis si do Monachium. Nie wydaje si, aby miay jaki zwizek z rzeczywistoci opowiadania, i pragn w ten sposb unikn suby w wojsku, wobec czego nie dopeni obowizku rejestracji. Nie robi tajemnicy ze swych planw i owiadczy przyjacioom z Domu dla Mczyzn, e bdzie stara si o przyjcie do Akademii Sztuk Piknych w Monachium. Prawie od pierwszej chwili pisa w Mein Kampf - zaczem kocha to miasto bardziej ni jakiekolwiek inne. Niemieckie miasto! - powiedziaem do siebie. Jake rne od Wiednia [...] tego Babilonu ras. Hitler we waciwym czasie zarejestrowa si w policji w Monachium jako malarz i pisarz, ale nie zrobi nic, aby dosta si na Akademi. Nie wykorzysta rwnie faktu, e Monachium byo wwczas najbardziej oywionym miastem w Niemczech przycigajcym artystw, intelektualistw, pisarzy i innych wolnych strzelcw, buntujcych si przeciwko starowieckim konwencjom niemieckiej buruazji i k oficjalnych. Miasto, a zwaszcza jego pnocna dzielnica Schwabing, byo jednym z pierwszych orodkw ruchu modernistycznego w sztuce, magnesem dla kadej formy eksperymentu i radykalizmu nie tylko intelektualnego i artystycznego, ale rwnie politycznego, i to zarwno prawicowego, jak i lewicowego. A jednak Hitler, niedoszy artysta, trzyma si z daleka od tego caego fermentu, ktry przyjmowa kadego, kto pragn wzi w nim udzia. Prowadzi jeszcze bardziej samotne ycie ni w Wiedniu, nie rozmawiajc waciwie z nikim poza czonkami rodziny wynajmujcej mu pokj, malujc nadal widoki architektury w sztywnym, akademickim stylu i sprzedajc je w handlu domokrnym, aby uzyska rodki do ycia. Reszt czasu spdza na lekturze w bibliotekach lub w swym pokoju; czasami dawa si wciga w gniewne ktnie w kawiarniach. Jak wynika z jego wasnych relacji, Hitler pogbia wiedz na temat marksizmu, tej destruktywnej nauki, i jej zwizkw z ydami. Coraz bardziej krytycznie odnosi si do beztroski, z jak traktowano w Niemczech stwarzane - jego zdaniem - przez ydw zagroenie. Rwnie krytycznie odnosi si do sojuszu Niemiec z cesarstwem habsburskim. W jego przekonaniu cesarstwo przestao by pastwem niemieckim, stanowic jedynie ciar, ktry moe pocign za sob Niemcy w otcha przyszej wojny. Z tych podniosych rozwaa wytrcio go i sprowadzio na ziemi aresztowanie za uchylanie si od suby wojskowej w Austrii. Otrzyma rozkaz niezwocznego stawienia si do suby w Linzu. Przeraony, prosi o ask, zasaniajc si ubstwem i brakiem znajomoci prawa. Zrobi tak aosne wraenie na austriackim konsulu generalnym, e w kocu pozwolono mu zgosi si do wojska w Salzburgu zamiast w

Linzu, a nastpnie uznano go za nie nadajcego si do penienia obowizkw bojowych i pomocniczych z powodu saboci fizycznej oraz niezdolnego do noszenia broni. Jednake sze miesicy pniej, po zabjstwie arcyksicia Ferdynanda w Sarajewie, Hitler przyj z entuzjazmem wiadomo, i Niemcy i Austria wsplnie wypowiedziay wojn Serbii i Rosji. Na synnej fotografii (wykonanej przez Heinricha Hoffmanna, ktry pniej zosta jego oficjalnym fotografem) wida Hitlera stojcego w tumie, ktry zebra si na Odeonsplatz, aby radonie powita wypowiedzenie wojny. Wybuch wojny przyjty zosta przez Hitlera jak i przez miliony innych ludzi, jak wyzwolenie z monotonii codziennej - a w wypadku Hitlera pozbawionej celu - egzystencji. W pierwszych dniach sierpnia 1914 roku nastpia bezprecedensowa eksplozja uczu jednoci narodowej, ktrej nigdy nie zapomnieli ci, ktrzy jej dowiadczyli, egzaltowanego patriotyzmu wyraonego przez kajzera, kiedy powiedzia tumom na dziedzicu paacowym w Berlinie, e nie uznaje ju duej partii czy ugrupowa, a jedynie niemieckich braci. Hitler nie tylko podziela te oglne nastroje, ale odczuwa rado wyzwolenia z tak dugo dowiadczanego poczucia klski. Dla mnie te godziny nadeszy jako wybawienie od cierpie drczcych mnie w czasach mojej modoci [...] Upadem na kolana, aby podzikowa Niebiosom za ask, i pozwoliy mi doy takiego czasu. Natychmiast zgosi si na ochotnika do wojska i nie posiada si z radoci, kiedy dowiedzia si, e armia niemiecka przyjmie go w swe szeregi. Po kilkumiesicznym szkoleniu 16 Rezerwowy Puk Piechoty Bawarskiej, do ktrego zosta przydzielony, wyruszy na front zachodni. Dotar tam akurat na czas, aby wzi udzia w cikich walkach podczas pierwszej bitwy pod Ypres. By to padziernik 1914 roku; Hitler mia pozosta na froncie lub w jego pobliu przez dwa lata. Do Niemiec powrci dopiero po odniesieniu rany w padzierniku 1916 roku. A do padziernika 1917 roku nie mona go byo przekona, aby wystpi z wnioskiem o zwolnienie. Hitler by bez wtpienia dobrym onierzem i uczestnikiem wielu walk. Wzi udzia w ponad trzydziestu starciach na froncie zachodnim w latach 1914-1918. By cznikiem pukowym przenoszcym rozkazy, kiedy zawodziy inne rodki cznoci, co si czsto zdarzao. Byo to niebezpieczne zadanie, ale odpowiadao mu, poniewa mg dziaa sam. Zosta ranny i wiele razy omal nie dosta si do niewoli. Za odwag i zimn krew odznaczono go Krzyem elaznym pierwszej klasy. Po bezporednim zetkniciu si z okropnociami wojny wielu jej uczestnikw stracio pocztkowy entuzjazm. Nie dotyczyo to Hitlera. Pozosta superpatriot: nigdy nie skary si na niewygody i niebezpieczestwa wykazywa przesadne poczucie obowizku, wprawiajc swych towarzyszy we wcieko cigymi deklamacjami w stylu plakatw mobilizacyjnych. By wrd nas ten dziwak, ktry nie zgadza si z nami, kiedy potpialimy wojn. Akceptowano go jako dobrego kompana, ale wci trzyma si z boku, odmawiajc przyjcia przepustek i nie wykazujc zainteresowania kobietami ani te paleniem czy piciem. Kade ze

wspomnie o Hitlerze jako onierzu zawiera aluzj do czego dziwnego, co wizao si z jego osob. Niewtpliwie dlatego wanie dosuy si tylko stopnia kaprala. Jego przeoeni byli gotowi zarekomendowa go do odznaczenia, ale uwaali, e brakuje mu zdolnoci przywdczych i nie nadaje si nawet na podoficera. W wietle tych faktw moe wydawa si paradoksalne, e Hitler ceni tak wysoko braterstwo ycia na froncie. Jednake, jak wskazuje Joachim Fest, Hitler znajdowa w nim ten rodzaj stosunkw midzyludzkich, ktry odpowiada jego naturze. Przez cae ycie okazywa si by niezdolny do nawizywania bliskich osobistych stosunkw przyjani. Wojenne kwatery i ziemianki dostarczay ram spoecznych, ktre korespondoway zarwno z jego mizantropijnym zamkniciem si w sobie, jak i rwnoczesnym deniem do kontaktu. W bezosobowoci tych miejsc zawarty by styl ycia Domu dla Mczyzn poczony z odczuciem, e jest si czstk duo wikszej caoci - armii, narodu - ktra podporzdkowywaa sobie, ale rwnoczenie nadawaa znaczenia wchanianym przez siebie jednostkom ludzkim. Wiede pozwoli mu dostrzec niepokoje tych, ktrym grozia deklasacja. Wojna pozwolia mu odkry inne zjawisko: identyfikacji, a jeli trzeba rwnie i ofiary, jednostki na rzecz Volku, ktr Hitler mia uczyni gwnym elementem swego politycznego credo. Nie bdc ju skazanym na bezcelowe samotne ycie, ktre prowadzi w Wiedniu i w Monachium, ochoczo podporzdkowa si dyscyplinie armii, rozkoszowa si poczuciem bezpieczestwa wynikajcym z wchonicia go przez organizacj obejmujc cae jego ycie i wykonujc jedno tylko zadanie - niszczenie wrogw Niemiec. Wojna przeksztacia modzieczy wiat fantazji w rzeczywisto. Hitler odczuwa take dum i rado; czu si bohaterem przygotowanym do mierci za Ojczyzn: Jako chopiec i mody mczyzna czsto tskniem do okazji wykazania, i mj narodowy entuzjazm nie by tylko gadaniem [...] Podobnie jak miliony innych czuem dum i rado, e pozwolono mi przej przez t nieubagan prb [...] Dla mnie, jak i dla kadego Niemca, rozpocz si najwspanialszy i najbardziej niezapomniany okres ycia. Byo to Fronterlebnis, jedyne w swoim rodzaju uczucie, ktre Hitler dzieli z innymi onierzami frontowymi (Frontkampfer), a ktre odegrao tak du rol w utworzeniu partii nazistowskiej. Wojna dostarczya mu jeszcze czego innego: praktycznego dowiadczenia tej wiary w walk, si i przemoc, ktr Hitler zacz ju podnosi do rangi naczelnego prawa ludzkiego ycia. Codzienny kontakt ze mierci i zniszczeniem w ich najbardziej odraajcych formach nie tylko nie wywoay w nim uczucia wstrtu, ale umocniy jego pogldy i wywoyway w nim uczucie gbokiej satysfakcji. We wszystkim, co powiedzia i napisa na temat wojny w Mein Kampf, w przemwieniach i rozmowach nigdy nie wyraa odrazy, jak odczuwaa wikszo tych, ktrzy suyli w okopach, na widok przeraajcego marnotrawienia milionw istnie ludzkich, niszczenia wszelkich form cywilizowanej egzystencji - miast, wsi, domw - i wszelkich ladw ycia organicznego. Na to wszystko reagowa poczuciem dumy, e oto wojenne dowiadczenia

nie tylko uodporniy jego ciao, ale rwnie wzmocniy jego wol, e nie zawaha si, e on, todzib, zmieni si w weterana, ktrego nic nie moe zaszokowa i ktry jest nieczuy na wszelkie proby o lito. Wojna - owiadczy - jest dla mczyzny tym, czym jest urodzenie dziecka dla kobiety. Bya to w istocie deklaracja wiadczca o jego niezdolnoci rozrnienia midzy yciem a mierci, ale rwnie taka, ktra - jak wykazuj niezliczone obrazy przemocy, nienawici i zniszczenia zawarte w jego przemwieniach - miaa wiksz si atrakcyjn ni wikszo ludzi bya skonna przez dugi czas przyzna. Odmowy Hitlera skorzystania z przepustki, jego czste nawizania do pierwszej wojny wiatowej jako najszczliwszych lat to pierwsze wyrane dowody fascynacji destrukcj, ktra staa si jego gwn namitnoci podczas drugiej wojny wiatowej, a po ataku na Rosj owadna nim cakowicie. Hitler nie mg znie ycia z dala od frontu. W miar jak wojna przeduaa si na drugi i trzeci rok, patriotyczna jedno i entuzjazm, ktre charakteryzoway jej pocztkowy okres, ustpiy miejsca rozczarowaniu, skargom na braki, czarny rynek i odrodzenie si podziaw spoecznych oraz politycznych. Wysany na tyy w celu zaleczenia rany odniesionej zim 1916-17 roku, Hitler potpia napotkanych dekownikw, spekulantw i uchylajcych si od poboru jako zdrajcw. Nie mg pozna Monachium i przekona si, e nastroje w batalionie zapasowym byy godne pogardy. Baga o umoliwienie mu powrotu na front; jego puk by - jak owiadczy - jego domem. yczenie Hitlera zostao spenione i w tym samym miesicu, w ktrym Stalin wrci do Piotrogrodu, czyli w marcu 1917 roku, znalaz si z powrotem we Flandrii, ogarnity radoci e przyby na czas, aby wzi udzia w wiosennej ofensywie. Podczas walk wok Arras wiosn 1917 roku oraz podczas trzeciej bitwy pod Ypres latem tego roku puk Hitlera ponis cikie straty. Tych, ktrzy przeyli, wysano w sierpniu do Alzacji, aby odzyskali siy. Do koca tego roku ich udzia w walkach by ju symboliczny. Rok 1917 przynis siom niemieckim dwa powane bodce: zaamanie si Rosji i przeom dokonany przez wojska austriackie na froncie woskim. Jednake zima z roku 1917 na 1918 bya surow prb dla morale wszystkich walczcych stron - w Niemczech wystpiy dotkliwe braki ywnoci, a po apelu o strajk generalny zgromadzio si w styczniu w Berlinie 400 tysicy robotnikw. Hitler wcieka si na ten cios w plecy, ale jego nadzieje odyy w marcu 1918 roku, kiedy rewolucyjny rzd Rosji w kocu przyj warunki podyktowane przez Niemcw. Wobec zakoczenia wojny na Wschodzie naczelne dowdztwo armii niemieckiej skoncentrowao swe siy do militarnego rozstrzygnicia na Zachodzie. Po niecaych trzech tygodniach od podpisania 21 marca 1918 roku traktatu brzeskiego Ludendorff dokona serii atakw we Francji, ktre odrzuciy armi brytyjsk i francusk i spowodoway, e onierze niemieccy znaleli si w odlegoci 60 kilometrw od Parya. Puk Hitlera uczestniczy we wszystkich fazach trwajcej cztery miesice ofensywy niemieckiej: nad Somm nad Aisne i nad Marn Jego duch bojowy nigdy nie by wikszy. Na pocztku lata y w przewiadczeniu, e zwycistwo jest bliskie, a 4 sierpnia odznaczony zosta

Krzyem elaznym pierwszej klasy za osobiste mstwo i oglne zasugi. Odznaczenie takie rzadko przyznawano kapralowi i Hitler nosi je z dum do koca ycia. Siy armii niemieckiej byy jednak na wyczerpaniu. Brytyjski kontratak, ktry przerwa linie niemieckie pod Amiens 8 sierpnia Ludendorff mia pniej okreli jako czarny dzie niemieckiej armii. Jednake zmian sytuacji, ktra nastpia w sierpniu i we wrzeniu, oraz fakt, i Naczelne Dowdztwo poprosio o warunki zawarcia pokoju, ukrywano przed narodem niemieckim. Ukrywano to rwnie przed sam armi, ktra, chocia cofaa si, jednak czynia to w sposb zorganizowany i kiedy wojna dobiega koca, wci znajdowaa si poza granicami Niemiec. Dopiero 2 padziernika przywdcy partii zasiadajcych w Reichstagu zostali poinformowani, e bliskie jest nie zwycistwo, lecz klska. Dla wikszoci Niemcw szok nastpi zbyt nagle, aby mogli w peni zrozumie, co si stao. Hitler przey szok podwjny ze wzgldu na podniecenie, satysfakcj i poczucie wyzwolenia, jakie wywoaa w nim wojna. Po dugim okresie klsk i rozczarowa wreszcie osign wiadomo celu i swej tosamoci jako onierza armii niemieckiej. Teraz, jak si wydawao, z dnia na dzie rozpad si cay jego wiat i lego w gruzach to wszystko, w co wierzy. W poowie padziernika Hitler znalaz si w strefie brytyjskiego ataku gazowego. Lea w szpitalu w Pasewalku, czciowo olepiony, kiedy napyny wiadomoci najpierw o buncie marynarzy niemieckiej marynarki wojennej, pniej o utworzeniu rad robotniczych i onierskich i o otwartym powstaniu. Wreszcie 10 listopada Hitler dowiedzia si, e kajzer abdykowa, proklamowano republik oraz e nastpnego dnia nowy rzd przyjmie warunki zawieszenia broni podyktowane przez aliantw. Opisujc pniej uczucia ktre nim wwczas owadny, Hitler utrzymywa, e wanie w szpitalu w Pasewalku postanowi zaj si polityk i powici si walce o odwrcenie klski Niemiec. W rzeczywistoci podjcie tej decyzji zajo mu wiksz cz nastpnego roku, podczas ktrego y z dnia na dzie, bez wyranych pomysw na przyszo, zanim zwrci si w stron polityki i znalaz ujcie dla upionej od tak dawna energii. Niewtpliwie jednak szok spowodowany klsk oraz pniejsze dowiadczenia z okresu rewolucji przyczyniy si ostatecznie do skrystalizowania jego pogldw i podjcia ostatecznej decyzji.

ROZDZIA TRZECI

Rewolucja padziernikowa Pucz listopadowy

Stalin: 1917-1918 (wiek 37-38 lat) Hitler: 1918-1923 (wiek 29-34 lata) I

Wybuch rewolucji lutowej 1917 roku, podobnie jak rewolucji 1905 roki
zaskoczy rosyjskich rewolucjonistw. Zaledwie kilka tygodni wczeniej Trocki rozczarowany rozwojem sytuacji w Europie, przenis si do Stanw Zjednoczonych, w styczniu za Lenin powiedzia grupie modych socjalistw w Zurychu: My ze starszego pokolenia moemy nie doy decydujcych bitew zbliajcej si rewolucji. Luty 1917 roku by kolejn spontaniczn rewolt mas przywiedzionych do rozpaczy klsk i utrat prawie 2 milionw mczyzn podczas bezskutecznej wojny, a take godem i zaamaniem si porzdki spoecznego. Rewolucja czerpaa siy z narodu rosyjskiego, ze zbuntowanych onierzy domagajcych si zakoczenia wojny, z robotnikw fabrycznych dajcych chleba i poprawy warunkw pracy oraz z chopw domagajcych si ziemi. Podobnie jak w 1905 roku t nagromadzon energi wyzwoli nie rewolucyjny spisek, ale wydany onierzom w Piotrogrodzie rozkaz otwarcia ognia do demonstrantw, ktry tym razem doprowadzi do wybuchu buntu wrd onierzy. Bunt szybko rozszerzy si na cay stoeczny garnizon i rzd nie by w stanie opanowa sytuacji. W zamcie, jaki nastpi pniej, tymczasowo przejy wadz dwa samozwacze orodki. Jednym z nich bya Rada (Sowiet) Piotrogrodzka, sformowana wedug wzoru z 1905 roku, ale tym razem zoona z delegatw zarwno robotniczych, jak i onierskich. Komitet wykonawczy tej Rady podj dziaania zmierzajce do zorganizowania dostaw ywnoci i powoania milicji robotniczej, ktra zastpiaby policj. Drugim orodkiem wadzy by Tymczasowy Komitet Dumy. Reim carski, ktry utrzymywa si przez trzysta lat, nie zosta obalony, ale zaama si z dnia na dzie. Car abdykowa i nie mona byo znale nastpcy, co spowodowao wytworzenie si prni politycznej, w ktrej nard rosyjski, po raz pierwszy w swej historii, korzysta z wolnoci, tylko w nieznacznym stopniu ograniczanej przez niepewn i podzielon wadz Komitetu Tymczasowego i Rady Piotrogrodzkiej. Oba te orodki popiesznie zawary porozumienie o utworzeniu Rzdu Tymczasowego. Program tego rzdu obiecywa natychmiastow amnesti oraz wprowadzenie wolnoci sowa, stowarzysze i innych swobd

demokratycznych, a take zorganizowanie powszechnych, bezporednich wyborw do zgromadzenia konstytucyjnego, ktre opracowaoby demokratyczn konstytucj dla Rosji. Partie socjalistyczne, tzn. eserowcy oraz dwie marksistowskie partie socjaldemokratyczne, mienszewicy i bolszewicy, odmwiy udziau w tym rzdzie, uwaajc, e musz zachowa swobod dziaania, aby stanowczo domaga si od nowych wadz realizacji demokratycznego programu oraz rozpoczcia negocjacji pokojowych. W praktyce oznaczao to, e Rzd Tymczasowy mg zapewni realizacj wasnych polece tylko za zgod Sowietu, poniewa to wanie delegaci robotniczy i onierscy kontrolowali najbardziej newralgiczne ogniwa wadzy, takie jak wojsko, kolej i sie telegraficzn. Jednoczenie Rada Piotrogrodzka nie miaa adnych zahamowa przed wydawaniem wasnych rozkazw. Tego samego dnia, w ktrym zgodzia si na utworzenie Rzdu Tymczasowego, Rada wydaa, bez konsultacji, rozkaz nr l, upowaniajcy pochodzce z wyboru komitety onierskie w koszarach Piotrogrodu do wydawania broni i znoszcy tradycyjne formy dyscypliny wojskowej. Niezalenie od tego, czy byo to zamierzone, czy nie, zjawiska te rozszerzyy si na ca armi i w znacznym stopniu przyczyniy si do rozkadu si rosyjskich na froncie wojny z Niemcami. Partie rewolucyjne byy w rwnej mierze podzielone, jak zaskoczone podzielone w kwestii stanowiska wobec Rzdu Tymczasowego, wobec Sowietw powstajcych w caym kraju, wobec negocjacji pokojowych i wobec zjednoczenia si radykalnych. To zamieszanie na szczycie, brak jednego orodka wadzy przy anarchii panujcej w kraju i wci trwajcej wojnie utrzymyway si a do jesieni. Wbrew pniej tworzonym legendom bolszewicy odegrali tylko marginesow rol w rozwoju rewolucji przed sierpniem 1917 roku. Na krtko przed wydarzeniami lutowymi liczba czonkw ich partii wynosia mniej ni 25 tysicy i chocia szybko wzrosa, to jednak cieszyli si znacznie mniejszym poparciem ni ich rywale - mienszewicy i socjalicirewolucjonici, dwie partie, ktre dominoway w Sowietach. A jednak bya rnica midzy sytuacj bolszewikw w 1905 roku, kiedy odegrali podobnie marginesow rol, a w roku 1917. Rnica polegaa na przekonaniu Lenina, e tym razem wie, jak opanowa rewolucyjn fal i zapobiec jej wsikniciu w piasek. Ani Lenin i bolszewicy, ani inne partie socjalistyczne nie zrobiy tej rewolucji; nie stworzyy skarg chopw domagajcych si ziemi, pniejszego niezadowolenia robotnikw z ich wyzysku czy zmczenia wojn zarwno armii, jak i narodu. Ale tam, gdzie inne partie nie zdoay odpowiedzie zdecydowanie na niezadowolenie mas, Lenin wykaza genialne zdolnoci wynajdywania sloganw - pokoju, ziemi, chleba, kontroli robotniczej - w celu skatalizowania skarg w energi rewolucyjn. Lenin jednake przebywa wci za granic zirytowany swoj przymusow bezczynnoci oddzielony od Rosji wojn na froncie wschodnim. Dopiero kiedy Niemcy (w nadziei osabienia woli walki wrd Rosjan) zgodzili si umoliwi jemu i innym rewolucjonistom przejazd

przez swj kraj do neutralnej Szwecji, przywdca bolszewikw dotar w kocu 3 kwietnia na Dworzec Fiski w Piotrogrodzie. Okazao si wwczas, e jego propozycje s takim samym zaskoczeniem dla jego wasnej partii, jak i dla innych, ale sze miesicy pni miay si okaza kluczem do przeksztacenia sytuacji rewolucyjnej w rewolucj. Stalin przyby do Piotrogrodu z Syberii trzy tygodnie przed Leninem i zatrzyma si u Alliujeww. Siergiej Alliujew, ktry powrci z Kaukazu mieszka teraz z on i crk w stoecznej dzielnicy Wyborg. Ich dom sta si baz Stalina w okresie rewolucji, a przez kilka dni rwnie kryjwk Lenina. Udzia Stalina w wydarzeniach roku 1917 nie by ani tak wybitny, jak przedstawiano to pniej w oficjalnych opracowaniach, ani tak nieistotny, jak twierdzi Trocki i inni jego wrogowie. Razem ze Stalinem wrcili z Syberii dwaj inni czoowi czonkowie partii, Muranow i Kamieniew, i wszyscy trzej od razu zadali dla siebie miejsc w Biurze Rosyjskim Komitetu Centralnego partii bolszewickiej, przejcia wydawania Prawdy i wejcia jako przedstawicieli bolszewikw do komitetu wykonawczego Rady Piotrogrodzkiej. Lew Kamieniew, trzydziestoczteroletni syn inyniera kolejnictwa krtko studiowa na uniwersytecie moskiewskim, zanim powici si cakowicie pracy rewolucyjnej. Ostatnie trzy lata spdzi na zesaniu na Syberii i wkrtce po powrocie do Moskwy nawiza wspprac z Zinowiewem, ktra trwaa a do wyrzucenia ich z partii przez Stalina w kocu lat dwudziestych i skazania na mier w 1936 roku podczas dokonywanej przez Stalina czystki starych bolszewikw. Kamieniew w opisywanym okresie zajmowa ju inne ni Lenin stanowisko, opowiadajc si za koniecznoci walki w obronie Rosji podczas wojny w przeciwiestwie do leninowskiego rewolucyjnego defetyzmu, i na krtko przed powrotem Lenina w kwietniu 1917 roku wystpi z poparciem dla Rzdu Tymczasowego oraz opowiedzia si za zjednoczeniem z mienszewikami w ramach jednej partii. Stalin, jak si wydawao, nie mia skonkretyzowanych wasnych pogldw. Poszed ladem Kamieniewa w sprawie zjednoczenia z mienszewikami w artykuach, ktre napisa dla Prawdy, i w dwch przemwieniach wygoszonych na oglnorosyjskiej konferencji partii bolszewikw, obradujcej w Piotrogrodzie midzy 27 marca i 4 kwietnia. Z wysyanych do Prawdy przez Lenina Listw z oddali wynikao jasno, e ich pogldy byy jaskrawo sprzeczne. Ale Stalin, ignorujc te sprzecznoci, podejmowa dziaania zmierzajce do uzyskania od konferencji partii jednomylnoci w kwestii podjcia wstpnych rozmw midzy bolszewikami i mienszewikami i zosta wybrany na jednego z czterech czonkw komitetu, majcego prowadzi te rozmowy. Lenin nie zwleka z jasnym wyraeniem swego sprzeciwu. Jeszcze zanim wysiad z pocigu wjedajcego na Dworzec Fiski, zaatakowa ugodowo linii Kamieniewa i Stalina: Co ma znaczy to, co wypisujecie w Prawdzie? Widzielimy kilka numerw i naprawd przeklinalimy was. Dziesi Tez kwietniowych, ktre Lenin przedstawi konferencji partii

przed jej rozpadem, wykluczao jakkolwiek myl o zjednoczeniu si z mienszewikami czy poparciu dla Rzdu Tymczasowego. Wyrzucajc na mietnik tradycyjny marksistowski pogld, e midzy rewolucj demokratyczno-burazyjn i socjalistyczno-proletariack musi upyn dugi czas, Lenin utrzymywa, e natychmiast winno nastpi przejcie do fazy socjalistycznej. Wypowiedzia si przeciwko wojnie i wzywa do utworzenia nie republiki parlamentarnej, ale do republiki Rad Robotniczych, onierskich i Chopskich deputowanych w caym kraju [...] zniesienia policji, armii, biurokracji [...] wprowadzenia zasady wybieralnoci i moliwoci odwoywania wszystkich urzdnikw [...] konfiskaty caej ziemi obszarniczej, nacjonalizacji wszystkich ziem, podporzdkowania ich kontroli lokalnych Sowietw [...] natychmiastowego poczenia wszystkich bankw w jeden bank narodowy, pozostajcy pod nadzorem Sowietw. [...] zmiany programu partii [...] zmiany nazwy partii [...] i odbudowy Midzynarodwki Socjalistycznej. miao Lenina, polegajca na rezygnacji z wszelkich prb dopasowania wydarze lub planw do przyjtych ju marksistowskich schematw, zaszokowaa i jeszcze bardziej podzielia jego parti. Wikszo pozostaych przywdcw bolszewickich nie zgadzaa si z nim, a niektrzy, jak np. Kamieniew i Zinowiew, pozostawali w opozycji a do okresu bezporednio poprzedzajcego powstanie padziernikowe, a nawet jeszcze pniej. Jednake hasa Lenina byy zgodne z wyranie sformuowanym przez niego kierunkiem, zmierzajcym do jak najszybszego przejcia wadzy i przemawiay do szeregowych czonkw partii, robotnikw fabrycznych i onierzy, ktrych niecierpliwio skupienie si intelektualistw na zagadnieniach teoretycznych. Lenin nie wierzy, e uda si przej wadz od razu. Bolszewicy musz stara si uzyska wikszo w Sowietach, ale bdzie to tylko rodek do osignicia tego jednego, najwaniejszego celu. Zawsze te naley wykorzystywa wszelkie okazje przybliajce jego realizacj. Stalin nie rni si od innych, oceniajc, e Tezy kwietniowe s zbyt radykalne, aby je przyj, a nawet aby je od razu zrozumie. Wypowiedzia si przeciwko nim na spotkaniu czonkw Rosyjskiego Biura bolszewikw 6 kwietnia a kiedy zostay opublikowane w Prawdzie (ktrej by wci wspredaktorem), opatrzono je not od wydawcy, i wyraaj osobiste pogldy Lenina a nie pogldy partii. A jednak jeszcze przed rozpoczciem obrad VII Konferencji partii bolszewickiej 24 kwietnia Stalin zaakceptowa stanowisko Lenina. W tym okresie dzieli z nim jedno biuro i cile z nim wsppracowa przy redagowaniu Prawdy. Gotowo zrozumienia i przyjcia punktu widzenia starszego towarzysza, ktr wykaza Stalin, przywrcia klimat zaufania zrodzony midzy nimi w 1912 roku. Lenin zademonstrowa ten fakt podczas konferencji, na ktrej 150 delegatw reprezentowao liczc ju 80 tysicy czonkw parti, powierzajc Stalinowi obron swego stanowiska w dwch sprawach, w stosunku do ktrych istniaa najsilniejsza opozycja - Tez kwietniowych i kwestii narodowociowej. W zamian za to zarekomendowa Stalina jako kandydata na jednego z czterech czonkw Komisji Organizacyjnej Komitetu Centralnego.

Lenin budowa wasny zesp i dostrzega ju, e Stalin bdzie mia w nim miejsce. Rekomendujc go uczestnikom konferencji wskaza na t cech jego charakteru, ktr sam najwyej ceni - dobry wykonawca wszystkich odpowiedzialnych zada. Nie twrca polityki, nie intelektualista obdarzony umiejtnoci mobilizowania mas jak Trocki ani przewodzenia partii jak Lenin, ale czowiek, ktremu mona powierzy zadanie i ufa, e bdzie wykonane. Szorstki, wci jeszcze niedowiadczony, ale przejawiajcy gotowo uczenia si (przynajmniej od Lenina, a to tylko Lenina interesowao) oraz instynktownie dcy do wadzy. Zadania, ktrych wykonanie powierzono Stalinowi w maju i czerwcu, potwierdzay t charakterystyk: kilka przemwie czy artykuw w Prawdzie, adnego udziau w przewlekych negocjacjach, podczas ktrych Lenin przekona Trockiego i jego grup do przyczenia si do partii, za to wiele cennych zakulisowych zabiegw w celu zorganizowania i przeprowadzenia rozmw z rnymi grupami opozycyjnymi w tym okresie staego napicia i zamtu. Jednym z najwaniejszych zada Stalina byo organizowanie demonstracji antywojennych onierzy i robotnikw. Wojna wci stanowia powany problem. Liberaowie w Dumie, ktrzy dysponowali wikszoci w Rzdzie Tymczasowym, starali si zapewni sojusznikw Rosji, e bd j prowadzi dalej. W maju 1917 roku rzd zosta rozszerzony poprzez wczenie do jego skadu kilku mienszewikw, a czonek partii socjalistw-rewolucjonistw, Kiereski, zosta ministrem wojny i odwiedzi oddziay na froncie, starajc si wznieci tego samego ducha patriotyzmu, ktry inspirowa armie rewolucji francuskiej. Ale demoralizacja armii posuna si zbyt daleko, aby dao si j opanowa. Dla chopw, ktrzy tworzyli jej szeregi, rewolucja oznaczaa ziemi i tylko nieliczni z nich byli skonni ryzykowa, i zostan wyprzedzeni przez ssiadw przy jej podziale. Oceniano, e z armii zdezerterowa ponad milion osb i liczba ta stale rosa, w miar jak onierze powracali do swych chopskich korzeni. Niemcy, szybko zorientowawszy si, i posiadaj przewag, zarzdzili wstrzymanie atakw na froncie wschodnim i zachcali do bratania si. W przeciwiestwie do innych partii, w ktrych wystpoway wahania i podziay, bolszewicy, przyjmujc lini Lenina, nalegali, aby nard rosyjski przedoy w obecnej sytuacji rewolucj nad wojn. Demonstracja zorganizowana przez Stalina 18 czerwca zgromadzia na ulicach kilkaset tysicy osb, a na przytaczajcej wikszoci transparentw widniay bolszewickie slogany. By to triumf bolszewikw nad ich rywalami, ktrzy od razu oskaryli Lenina o planowanie zamachu stanu. Stalin uzyska znaczne wpywy w bolszewickich Organizacjach Wojskowych (OW), a ich Oglnorosyjska Konferencja obradujca w stolicy przyczynia si, w duej mierze dziki dziaaniom ponad setki dowiadczonych i energicznych agitatorw, do opanowania przez parti czerwcowej demonstracji. W jej nastpstwie w szeregach OW wzmogy si dania obalenia Rzdu Tymczasowego i przekazania wadzy Sowietom. Spotkay si one z poparciem onierzy, ktrym w razie kontynuowania wojny grozi powrt na front. Miay te poparcie zbrojnego kontyngentu

wojowniczych marynarzy z Kronsztadu. Lenin jednake po pewnych wahaniach uzna, e planowany zamach stanu moe si nie powie, i 4 lipca wezwa do odwrotu zamiast do ataku, wanie wtedy kiedy Rzd Tymczasowy, przy poparciu mienszewikw i eserowcw, wchodzcych w skad Komitetu Wykonawczego Piotrogrodzkiego Sowietu, mobilizowa siy w celu zduszenia przygotowywanego przez bolszewikw powstania. Bolszewicy byli wwczas prawie cakowicie izolowani i prba realizacji planw Lenina wizaa si z bardzo powanym ryzykiem. Stalin tkwi w gwnym nurcie wydarze. Wykorzystujc kontakty z onierzami i marynarzami o probolszewickim nastawieniu z jednej strony i z wadzami wykonawczymi Sowietu z drugiej, dy do uniknicia przelewu krwi i zmniejszenia strat partii w tej przegranej prbie si. By w stanie wywiadczy Leninowi osobist przysug - przekona wadze wykonawcze Sowietu, aby nie popieray prowadzonej przez Rzd Tymczasowy kampanii prasowej przeciwko Leninowi, w ktrej zarzucano mu, i przyj pomoc finansow od niemieckiego Sztabu Generalnego i dziaa jako niemiecki agent. Oskarenie to mona byo bez trudu uzna za prawdopodobne, poniewa Lenin przyby do Piotrogrodu dziki uzgodnieniom z niemieckimi wadzami wojskowymi. Po raz drugi Stalin udzieli pomocy Leninowi, kiedy Rzd Tymczasowy wyda nakaz jego aresztowania, znajdujc mu kryjwk w domu Alliujeww przed zorganizowaniem ucieczki do Finlandii. Nic bardziej nie umocnio zaufania Lenina do Stalina i do jego praktycznych umiejtnoci ni sposb, w jaki udziela mu pomocy w okresie kryzysu, ktry mg zniszczy jego karier. Wydarzenia z pocztku lipca byy dotkliwym ciosem dla bolszewikw; w ich konsekwencji Lenin i Zinowiew musieli si ukrywa, Kamieniew i Trocki znaleli si w wizieniu i tylko Stalin oraz Swierdow pozostali, aby zachowa cao partii. Jednake Lenin ju od 10 lipca, kiedy opublikowa swj artyku O ostatnich wydarzeniach politycznych, utrzymywa, e wrogie dziaania podjte przez Rzd Tymczasowy i popierane przez Sowiety ostatecznie wyjaniy sytuacj, wskazujc jednoznacznie kurs, jaki powinni obecnie obra bolszewicy. Lenin argumentowa, e wszelkie nadzieje na pokojowy rozwj sytuacji zostay zniweczone; Rosja jest rzdzona przez dyktatur kontrrewolucyjnej buruazji, popieran przez wikszo mienszewikw i eserowcw, ktrzy zdradzili rewolucj. Bolszewicy musz zrezygnowa z hasa wadza dla Rad i przygotowywa si do zbrojnego powstania opartego na robotnikach i ubogim chopstwie. Podobnie jak poprzednio Stalin potrzebowa nieco czasu, aby przystosowa si do tego kolejnego zwrotu w myleniu Lenina. Dopiero podczas zakoczenia VI Zjazdu partii bolszewickiej (26 lipca - 3 sierpnia), na ktrym wygosi zarwno referat wprowadzajcy, jak i kocowy, opowiedzia si jednoznacznie za lini obran przez Lenina i przekona do niej uczestnikw zjazdu. W tym czasie partia bolszewicka potroia ju liczb swych czonkw, osigajc 240 tysicy. Jednake w sierpniu i wrzeniu Stalin znalaz si na dalszym planie. Raz jeszcze zbyt pno zrozumia znaczenie ktni midzy Kiereskim, modym prawnikiem i ministrem wojny, ktry zosta w lipcu szefem

zreformowanego Rzdu Tymczasowego, i generaem Korniowem, ktrego Kiereski mianowa naczelnym dowdc armii. Koa konserwatywne przekonay Korniowa, e powinien podj interwencj w celu pooenia kresu rewolucji i przywrcenia porzdku. Prba ta zakoczya si jednak fiaskiem - onierze, ktrym wyda rozkaz marszu na Piotrogrd, zdezerterowali, zanim dotarli do stolicy. Incydent ten doprowadzi do wycofania si mienszewikw z Rzdu Tymczasowego i rozpadu koalicji, a jednoczenie realna groba kontrrewolucji spowodowaa radykaln zmian nastawienia klasy robotniczej, ktra gotowa bya teraz poprze rzd zoony wycznie z socjalistw. Lenin od razu uzna t zmian sytuacji politycznej za okazj do zdobycia wadzy przez bolszewikw i do 10 padziernika Stalin z wikszoci Komitetu Centralnego gotw by gosowa za zbrojnym powstaniem. Jednake ku swemu bolesnemu rozczarowaniu przekona si, e w pniejszych wydarzeniach padziernikowych jego wasne zasugi zostay przymione przez byskawicznie wschodzc gwiazd Trockiego. Lew Bronstein, syn wolnego zrusyfikowanego ydowskiego chopa, ktry osiedli si na ukraiskim stepie, ju w szkole w Odessie wyrnia si byskotliw inteligencj oraz uzdolnieniami literackimi i jzykowymi. Podobnie jak wielu innych rosyjskich rewolucjonistw zosta wcignity do dziaalnoci podziemnej jeszcze jako student i przed ukoczeniem dwudziestu lat skazano go na kar wizienia i na zesanie. Pseudonim Trocki obra uciekajc ze sfaszowanym paszportem; za granic przyczy si do skupionej wok Lenina grupy Iskry. Jego dziaalno jako przewodniczcego Rady (Sowietu) Sankt Petersburga w 1905 roku zapewnia mu saw czoowego rewolucyjnego mwcy. Po roku 1905 by wrd rosyjskich emigrantw postaci sawn, ale wyrniajc si indywidualizmem - szed wasn drog, gotw do sporw zarwno z Leninem, jak i z mienszewikami - wykazujcym t sam wirtuozeri w swych pismach, jak wczeniej w przemwieniach. W sierpniu 1917 roku Lenin zdoa przekona Trockiego, aby wstpi do partii bolszewickiej. Trocki rycho dowid, e jego talenty jako organizatora dorwnuj walorom intelektualnym, tworzc z Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego Piotrogrodzkiego Sowietu, ktry zdominowa, orodek przygotowa do powstania. Stalin mia wiele okazji, by przyczy si do jego dziaa, ale nie zda sobie na czas sprawy ze znaczenia komitetu. Nie zjawi si te na posiedzeniu Komitetu Centralnego rankiem 24 padziernika, na ktrym dokonano ostatecznego podziau zada, i w konsekwencji zosta pozostawiony z boku, kiedy nastpnego dnia podjto decydujc akcj. Niespodziewanie rewolucji dokonano w czasie krtszym ni 48 godzin i z minimalnym przelewem krwi. Z si, na ktre bolszewicy mogli liczy, najpewniejsza bya robotnicza Czerwona Gwardia, cznie okoo 20 tysicy czonkw, oraz marynarze z bazy w Kronsztadzie i z Floty Batyckiej. Garnizon piotrogrodzki by niepewny i wanie Trocki bezporednim apelem przecign go na stron bolszewikw, niweczc nadzieje Kiereski ego i Rzdu Tymczasowego na zdawienie powstania. Ustaliwszy lini polityczn, Lenin nie bra prawie wcale udziau w jej

realizacji. W ostatniej chwili opuci kryjwk i w przebraniu dosta si do kwatery Trockiego w Instytucie Smolnym na krtko przed pnoc 24 padziernika. O drugiej nad ranem 25 padziernika Trocki wycign zegarek i powiedzia: Zaczo si. Lenin odrzek na to: Od bycia ciganym do najwyszej wadzy, to zbyt wiele! Do godziny trzeciej nad ranem 26 padziernika Kamieniew mg poinformowa uczestnikw nowo wybranego II Oglnorosyjskiego Zjazdu Sowietw, e Paac Zimowy zosta zdobyty, a czonkowie Rzdu Tymczasowego aresztowani. Jak zauway pniej sam Trocki, ostateczny akt wydawa si zbyt krtki, zbyt suchy - w jakiej mierze nie korespondujcy z historyczn skal wydarze. Nie byo jednak wtpliwoci co do entuzjazmu, z jakim powitano Lenina, kiedy pojawi si, aby przedstawi nowy rzd Zjazdowi Sowietw, na ktrym po raz pierwszy bolszewicy mieli wikszo. Mienszewicy i niektrzy eserowcy wycofali si, protestujc w ten sposb przeciwko objciu wadzy przez bolszewikw. Trocki skomentowa to nastpujco: Odegralicie ju swoj rol. Idcie tam, gdzie jest wasze miejsce: na mietnik historii. Ci, ktrzy pozostali, uczestniczyli w uchwaleniu dekretu o pokoju, zapowiadajcego niezwoczne zawieszenie broni i zawarcie pokoju, oraz dekretu o ziemi, przewidujcego wywaszczenie bez odszkodowania wszystkich ziem obszarniczych i kocielnych i przekazanie jej chopom do podziau. Te dwa dokumenty - o pokoju i ziemi - miay zyska nowemu rzdowi maksymalne poparcie. II Istniej trzy powody, dla ktrych rok 1917 jest kluczem do zrozumienia psychiki Stalina. Po pierwsze fakt, i nie zdoa odegra w tych wydarzeniach czoowej roli, o ktrej marzy, wywoa u niego gboki i trway uraz. Skoro tylko uzyska odpowiednie moliwoci, to znaczy od koca 1929 roku, podj energiczne dziaania, aby go uleczy. Zmieniano lub utajniano rda historyczne, niszczono lub cenzurowano pamitniki, wywierano naciski na historykw, dworskich malarzy i reyserw filmowych, aby tworzyli zrewidowan wersj najwaniejszych wydarze w historii Zwizku Radzieckiego. Wystarczy jeden przykad. Przywdcy bolszewikw, ktrzy byli ju w Piotrogrodzie, wyruszyli na spotkanie pocigu Lenina zanim wjecha on na Dworzec Fiski. Odrzucajc ich powitanie, Lenin wanie wwczas wybuchn, gwatownie krytykujc ich lini polityczn. Stalina najwidoczniej nie byo w tej grupie; nikt te nie zwrci uwagi na jego obecno czy nieobecno. W oficjalnej biografii Stalina, wydanej w 1940 roku, zdarzenie to przedstawiono nastpujco: 3 kwietnia Stalin uda si do Bieo Ostrowa aby spotka Lenina. Z wielk radoci dwaj przywdcy rewolucji, dwaj przywdcy bolszewizmu, spotkali si po dugiej rozce. Obaj mieli wanie rozpocz walk o dyktatur klasy robotniczej, przewodzi walce rewolucyjnego ludu Rosji. Podczas podry do Piotrogrodu Stalin poinformowa Lenina o stanie spraw partii i o postpie rewolucji.

Posta Trockiego, ktry niewtpliwie odgrywa rol ustpujc jedynie roli Lenina - a pierwszoplanow w rzeczywistym przejciu wadzy - zostaa usunita i zastpiona postaci Stalina. Lenin pozosta wielkim przywdc ktry powrci do Rosji z zagranicy; Stalina wyniesiono na ten sam poziom jako przywdc, ktry nigdy nie opuci Rosji i powita Lenina w chwili jego powrotu. Chocia Stalin stara si zatai ten fakt pod przykrywk skromnoci, to jednak takich zmian nigdy by nie dokonano, jeli nie wydaby odpowiednich instrukcji. May one na celu wzmocnienie jego kultu, ktry by rwnie niezbdny dla reimu jak mit Hitlera dla Trzeciej Rzeszy. Jednake takie wyjanienie byoby zbyt proste. Naley raczej sdzi, i dowody, e odgrywa w roku 1917 podobnie imponujc rol jak Lenin, byy rwnie niezbdne jego wasnemu wyobraeniu o sobie, jak i jego publicznemu wizerunkowi, rwnie konieczne politycznie, jak psychologicznie. Ci, ktrzy najbliej z nim wsppracowali, przekonywali si, e kady, kto omiela si kwestionowa jego wersj czy nawet uchyla si od podkrelenia swego przekonania do niej, mg zapaci yciem. Jak si okazao, wrd skrelonych podczas czystek z lat trzydziestych byo zaskakujco duo tych uczestnikw wydarze z roku 1917, ktrzy zachowali odmienne wspomnienia, a niekiedy nawet je opublikowali. Drug konsekwencj klski poniesionej w roku 1917 byo zrodzenie si w psychice Stalina potrzeby - niezalenie od motywacji politycznych, gospodarczych i taktycznych - dokonania wasnej rewolucji dorwnujcej rewolucji Lenina. Doprowadzio to do jeszcze drastyczniejszych ni sama rewolucja padziernikowa wydarze z lat 1929-1933, kiedy to dokonano industrializacji Rosji i kolektywizacji jej rolnictwa przy uyciu siy. Bya to druga rewolucja, bez ktrej - jak mg twierdzi Stalin - ta z 1917 roku okazaaby si niepena, pozbawiona perspektyw na przyszo. Oba te czynniki miay konsekwencje w przyszoci. Trzecia przyczyna, dla ktrej rok 1917 by tak wany dla Stalina wie si bezporednio z okresem lat 1917-1921. Nie chodzi tu o wkad Stalina w dzieo rewolucji, ktry nie by pod adnym wzgldem decydujcy, ale odwrotnie: o decydujcy wkad, jaki rewolucja wniosa do jego rozwoju. Po czterech jaowych latach spdzonych na zesaniu Stalin mia okazj poprzez wasne dowiadczenia przekona si, co to znaczy znale si w centrum wielkiego rewolucyjnego wydarzenia i cile wsppracowa z jednym z wybitnych - wielu powiedziaoby: najwybitniejszym -wspczesnych rewolucyjnych przywdcw. Stalin mia nad Trockim t przewag, e szybko si uczy. Zademonstrowa t cech na przykad po niezrozumieniu znaczenia obu dokonanych przez Lenina zwrotw politycznych w kwietniu i lipcu, przyswajajc i wchaniajc je po pewnym czasie. Bya to zaleta, ktr Lenin mg doceni i wykorzysta. Wystarczya aby zapewni Stalinowi miejsce w Radzie Komisarzy Ludowych (w skrcie: Sownarkom), jak nazwano gabinet nowego rzdu, a nawet w cisym gabinecie zoonym z trzech bolszewikw (Lenin, Trocki, Stalin) i dwch czonkw lewego skrzyda socjalistw-rewolucjonistw. Oznaczao to cis wspprac z Leninem, a wanie w takich warunkach - jak okazao si ju w okresie

kwiecie-lipiec - Stalin uczy si najchtniej. Niewtpliwie podziwiajc Lenina Stalin musia zadawa sobie pytanie, czym wyrnia si on jako przywdca. To nie tylko inteligencja i sia argumentacji zapewniay mu niezagroone panowanie w partii. Bez wtpienia nie by to dar dalekowzrocznoci czy bezbdnej oceny sytuacji, poniewa Lenin wielokrotnie nie by w stanie poprawnie przewidzie dalszego rozwoju wydarze. Nie przewidzia np. wybuchu rewolucji w Rosji w 1917 roku, cakowicie bdnie oceni szans rewolucji europejskiej, ktra w jego rachubach miaa uratowa rewolucj rosyjsk, i nigdy nie zda sobie sprawy z konsekwencji, jakie dla Rosji i socjalizmu wynikn z metod, ktrych uy, aby dokona swej rewolucji. Nie, cechy Lenina, ktre wywary najwiksze wraenie na Stalinie, to jego powicenie si jednemu tylko celowi i sia koncentracji; jego zdolno dostrzegania i wykorzystywania okazji, a nastpnie wykorzystywania wszystkiego, cznie z wasnymi bdami, do osignicia swego celu; jego niezachwiane przekonanie, e ma racj, i towarzyszca mu wola osignicia sukcesu, zdecydowanie, aby nie by stron przegran. Kiedy Lenin przyby w kwietniu 1917 roku na Dworzec Fiski, wanie jego jasno umysu, silna motywacja i cakowite zaangaowanie, tak kontrastujce z zamtem i sprzecznymi radami innych, doprowadziy do zwrotu w partii i umoliwiy jej, mimo wszelkich przeciwnoci, zdobycie wadzy. Jednak wczeniej Lenin nie zadawa sobie zbyt czsto pytania, jak moliwe bdzie przejcie od kapitalizmu do socjalizmu w kraju tak zacofanym jak Rosja. Powtarza powiedzenie Napoleona: Trzeba zaczyna - a pniej si zobaczy! (Onsengage - etpuis on voit!) Kiedy spotka si z uczestnikami Zjazdu Sowietw nazajutrz po powstaniu, owiadczy: Bdziemy teraz przechodzi do budowy socjalistycznego porzdku, tak jakby bya to po prostu kwestia opracowania planw i wydania dekretw. W praktyce przejcie wadzy okazao si by stosunkowo proste: trudnoci wynikay std, e bolszewicy przejli rzdy w sytuacji przegranej wojny, wci utrzymujcego si wrzenia spoecznego, praktycznie cakowitego zaamania gospodarki oraz perspektywy wojny domowej. Priorytet Lenina by taki sam jak przed rewolucj: wwczas wszystko musiao by podporzdkowane sprawie przejcia wadzy, teraz wszystko musiao by podporzdkowane utrzymaniu jej za wszelk cen. Kwestia wadzy jest podstawow kwesti kadej rewolucji lub te - jak gosi najsynniejsze powiedzenie Lenina - Kto kogo? Marks przewidywa, e przejcie od kapitalizmu do socjalizmu dokona si poprzez dyktatur proletariatu. Jednake wyobraa sobie, e dyktatura taka zostanie ustanowiona na kocu dugiego procesu industrializacji, w wyniku ktrego proletariat stanie si najliczniejsz warstw spoeczn. W Rosji proces ten rozpocz si dopiero w kocu XIX wieku i proletariat przemysowy by wci nieliczn mniejszoci w kraju, w ktrym przytaczajc wikszo stanowili chopi, posiadajcy zupenie odmienne interesy. Dlatego te dyktatura proletariatu w Rosji oznaczaa nie rzdy wikszoci, jak przewidywa Marks, ale mniejszoci narzucajcej sw wol wikszoci.

Lenin nie cofn si przed tego rodzaju konkluzj. Podobnie jak w czasie dokonywania rewolucji partia musi dziaa w imieniu proletariatu. Wikszo kierownictwa partii, cznie ze Stalinem i Trockim, popieraa go i wzywaa do powoania rzdu cakowicie bolszewickiego. Kiedy niechtnie zgodzono si zaakceptowa obecno w rzdzie lewicowych eserowcw jako sabszych partnerw, przyjto jako oczywiste, e bolszewicy bd stanowi wikszo i narzuc wasny program. Jednake mniejszo, w tym Zinowiew, Kamieniew i Rykow, bya gotowa raczej ustpi z Rady Komisarzy Ludowych, ni przyj stanowisko Lenina, argumentujc, e niezbdne jest powoanie rzdu reprezentujcego, w najwikszym moliwym zakresie, wszystkie partie wchodzce w skad Sowietw. Opowiadali si za wczeniem do rzdu mienszewikw i prawicowych socjalistw-rewolucjonistw, a take lewicowych eserowcw, utrzymujc, e rzd wycznie bolszewicki byby w stanie utrzyma si jedynie za pomoc terroru politycznego, co prowadzioby do zdrady i ruiny rewolucji. Jednake ich zastrzeenia nie zostay przyjte. Lenin utrzymywa, e tak szeroka koalicja prowadziaby jedynie do kompromisw i rezygnacji z wadzy. Dysydentw nakoniono do wejcia w skad rzdu, ale ta sama sprawa wypyna ponownie, kiedy partia musiaa podj decyzj, czy zezwoli na przeprowadzenie wyborw do Zgromadzenia Konstytucyjnego. Wiele pokole rosyjskich rewolucjonistw oczekiwao zwoania takiego zgromadzenia wybranego przez cay nard i opracowania przez nie konstytucji jako na sygna rozpoczcia nowej ery w Rosji. Rzd Tymczasowy jeszcze przed swym upadkiem wyznaczy wybory do zgromadzenia na listopad. Lenin nie mia zamiaru oddawa dopiero co zdobytej przez parti wadzy wrogiemu Zgromadzeniu, jednake wikszo kierownictwa uznaa, e odwoanie czy odroczenie wyborw, jak tego chcia Lenin, byoby bdem politycznym. Ale tak jak on przewidywa, bolszewicy uzyskali jedynie jedn czwart gosw i kiedy Zgromadzenie zebrao si 5 stycznia 1918 roku, nie byli w stanie zapobiec odrzuceniu dekretw uchwalonych przez II Zjazd Rad bezporednio po rewolucji padziernikowej. Zamiast nich na porzdku dziennym stany propozycje zgoszone przez prawe skrzydo socjalistw-rewolucjonistw. Lenin nie waha si. Bolszewicy, a w lad za nimi lewicowi eserowcy, wycofali si ze Zgromadzenia. Czerwona Gwardia uniemoliwia nastpnie kontynuowanie posiedzenia i na mocy dekretu Centralnego Komitetu Wykonawczego Sowietw, zdominowanego przez bolszewikw, zgromadzenie zostao rozwizane. Kiedy niektrzy ze zwolennikw Lenina kwestionowali jego argumentacj uzasadniajc te dziaania, ostrzeg ich: Jakakolwiek prba, bezporednia czy porednia, rozwaania kwestii Zgromadzenia Konstytucyjnego z formalnego, prawnego punktu widzenia w ramach zwykej demokracji buruazyjnej, ignorujca walk klasow i wojn domow, jest zdrad sprawy proletariatu i przyjciem buruazyjnego stanowiska. Wkrtce potem III Zjazd Rad ogosi si najwysz wadz i

zaaprobowa decyzj rzdu o rozwizaniu Zgromadzenia Konstytucyjnego. Opracowanie projektu konstytucji powierzono komisji, w ktrej zasiadao dwunastu bolszewikw na ogln liczb pitnastu jej czonkw. Stalina wczono w skad tej komisji, aby mie pewno, i jej zalecenia powierzajce formalnie najwysz wadz ustawodawcz Zjazdowi Rad (Sowietw) i jego Centralnemu Komitetowi Wykonawczemu, nie bd sprzeczne z absolutn kontrol obu tych organw i rzdu, tzn. Rady Komisarzy Ludowych (Sownarkomu), przez parti bolszewick. Haso Caa wadza w rce Rad zachowano jako fikcj konstytucyjn przy przyjciu zasady, jasno sformuowanej przez Zinowiewa na VIII Zjedzie partii w marcu 1919 roku, i wszelkie podstawowe kwestie polityczne, dotyczce zarwno polityki midzynarodowej, jak i wewntrznej, musz by rozstrzygane przez Komitet Centralny naszej partii. Jeszcze na dugo przedtem nowy reim podj kroki, aby zaopatrzy si w rodki, za pomoc ktrych mgby sprosta jakiemukolwiek wyzwaniu dla swej wadzy. Stojc w obliczu groby strajku pracownikw pastwowych, 7 grudnia Sownarkom, przy penym poparciu Lenina, wyda zezwolenie powoania Komisji Nadzwyczajnej (znanej pod skrtem CzeKa), kierowanej przez Polaka Dzieryskiego, ktrej zadaniem byo zwalczanie dziaalnoci kontrrewolucyjnej i sabotau. Wygaszajc do swych wsptowarzyszy-komisarzy przemwienie na temat wewntrznych zagroe, Dzieryski owiadczy: Musimy wysa na front - najniebezpieczniejszy i najokrutniejszy z frontw - zdecydowanych, twardych, powiconych sprawie towarzyszy, gotowych do zrobienia wszystkiego w obronie Rewolucji. Nie mylcie, e poszukuj form rewolucyjnej sprawiedliwoci; nie potrzebujemy obecnie sprawiedliwoci. Teraz jest wojna - twarz w twarz, walka a do koca. ycie albo mier!. Dzieryski nie przesadza: niebezpieczestwa byy wystarczajco realne i CzeKa, pierwsza w Zwizku Radzieckim organizacja o charakterze policji politycznej (ktra staa si wzorcem dla pastw policyjnych XX wieku), bya niezbdna. Tak cen naleao zapaci za danie bodca historii i Lenin nie zawaha si przed jej zapaceniem. Na krtko przed zbrojnym powstaniem, we wrzeniu 1917 roku, napisa: Rewolucja, prawdziwa, gboka, ludowa rewolucja, aby uy wyraenia Marksa, jest niewiarygodnie skomplikowanym i bolesnym procesem umierania starego i rodzenia si nowego porzdku spoecznego, sposobu ycia dziesitkw milionw ludzi. Rewolucja jest najintensywniejsz, zaciek, desperack walk klas i wojn domow. Nie byo w historii ani jednej wielkiej rewolucji bez wojny domowej. W Dzieryskim, ktry ze swych czterdziestu lat ycia jedenacie spdzi w wizieniu lub na zesaniu, Lenin znalaz czowieka, ktrego szuka, rwnie zaangaowanego i niepodatnego na korupcj jak on sam, gotowego do odegrania roli Fouquiera-Tinvillea (prokuratora publicznego Trybunau Rewolucyjnego Robespierrea, ktry w latach dziewidziesitych XVIII wieku wysa tysice osb na gilotyn) rewolucji bolszewickiej. Ocenia si, e w cigu piciu lat przed mierci Lenina (na pocztku roku 1924) CzeKa dokonaa co najmniej 200 tysicy

egzekucji. Dla porwnania w cigu ostatnich pidziesiciu lat panowania carw, do roku 1917, wykonano 14 tysicy egzekucji. Jednake zim 1917-1918 roku najwiksze zagroenie stanowi nie wrg wewntrzny, ale zewntrzny w postaci armii niemieckiej. Wszystkie kalkulacje Lenina oparte byy na przekonaniu, e rewolucja w Rosji spowoduje rewolucj wiatow, a przynajmniej europejsk. Nie wierzy, aby bez takiego rozwoju sytuacji rewolucja rosyjska moga si utrzyma. W grudniu 1917 roku rozpoczy si w Brzeciu rozmowy pokojowe z Niemcami. Trocki przeksztaci je w trybun, z ktrej apelowa do narodw walczcych pastw, aby wystpiy przeciwko swym rzdom. Ale rewolucja w Niemczech i w pozostaych pastwach europejskich nie wybucha. Niemcy natomiast w sformuowanych przez siebie warunkach zawarcia pokoju zadali oddania czci Polski, znajdujcej si pod zaborem rosyjskim, pastw batyckich i czci Ukrainy. Odrzucajc konwencje dyplomatyczne Trocki zademonstrowa icie adwokack byskotliwo, ktra zbia z tropu i zirytowaa przedstawicieli pastw centralnych. Kiedy jednak po ponad dwch miesicach gry na zwok stara si ukoronowa swoje wystpy owiadczeniem, i Rosja wycofuje si z wojny bez przyjcia da niemieckich, odpowiedzi armii niemieckiej byo wznowienie ofensywy na Piotrogrd. Prby Trockiego zyskania na czasie, tak by rewolucja w Europie rodkowej zdya usun zagroenie ze strony Niemiec, spezy na niczym. Przez dwa miesice gboko podzielone rosyjskie kierownictwo naradzao si, co robi dalej. Wikszo pod przewodnictwem Bucharina, popierana przez lewic eserowcw, wzywaa do rewolucyjnej wojny przeciwko niemieckiemu imperializmowi. Zgoda na niemieckie dania oznaczaaby oddanie wszystkich terytoriw, ktre Rosja uzyskaa od XVI wieku. Trocki argumentowa, e kierownictwo powinno opowiedzie si za polityk ani wojny, ani pokoju, ktr Stalin odrzuci jako tosam z brakiem jakiejkolwiek polityki i nalec do sfery fikcji, a nie rzeczywistoci. Tylko Lenin utrzymywa, e nie ma innego wyjcia poza podpisaniem porozumienia na warunkach niemieckich. Stalin podczas tych dyskusji mwi niewiele i trudno mu si byo zdecydowa. Moe nie musimy podpisywa ukadu? - zapyta, na co Lenin odpowiedzia: Jeeli tego nie zrobicie, to wydacie wyrok mierci na wadz radzieck w cigu trzech tygodni. Nie mam najmniejszych wtpliwoci. Nie szukam rewolucyjnych frazesw. Zdecydowanie Lenina przekonao go. Tym, ktrzy mwili o zdradzie rewolucji, Stalin odpowiedzia: Na Zachodzie nie ma ruchw rewolucyjnych; nie ma faktw wiadczcych o ruchach rewolucyjnych, istnieje tylko ich potencjalna moliwo, a nie moemy opiera si jedynie na moliwoci. A jednak w adnej innej kwestii Lenin nie stan w obliczu takiej opozycji, ktra wystpia ponownie na pniejszym Zjedzie partii. Ofensywa niemiecka nie napotykaa oporu ze strony onierzy rosyjskich, ktrzy masowo poddawali si. W cigu kilku dni Niemcy mogli wej do stolicy. Dopiero wwczas, kiedy zostao zagroone dalsze istnienie reimu radzieckiego, szeciu z pitnastu czonkw Komitetu Centralnego, poza Leninem, zaakceptowao jego argumentacj, i naley

kupi czas za przestrze i przey, aby mc pewnego dnia podj walk, by odzyska wszystko to, co zostanie oddane. Czterech czonkw Komitetu (w tym Bucharin) gosowao przeciwko, a pozostaych czterech (w tym Trocki) wstrzymao si od gosu. Raz jeszcze wszystko podporzdkowano zasadniczemu celowi: utrzymaniu wadzy. Lenin doda jeszcze, e gdyby nie zaakceptowano jego pogldu, natychmiast podaby si do dymisji. Dramatyczna debata nad ukadem, ostatecznie podpisanym w Brzeciu 3 marca 1918 roku, bya dowiadczeniem niezapomnianym dla wszystkich jego uczestnikw, a ju najbardziej dla Stalina, ktry mia je przed oczami, kiedy stan w obliczu kolejnego zagroenia niemieckiego dwadziecia lat pniej. Liczba ludnoci zostaa zmniejszona a o jedn trzeci Pod wzgldem gospodarczym Rosja tracia 32 procent ziemi nadajcej si do uprawy, 27 procent sieci kolejowej, 54 procent przemysu i 89 procent kopal wgla. Warunki byy znacznie ostrzejsze od tych, ktre narzuca Niemcom traktat wersalski, potpiany przez nich jako bezprecedensowo surowy. Jedn z bezporednich konsekwencji ukadu byo przeniesienie si rzdu do Moskwy, lecej poza zasigiem wojsk niemieckich znajdujcych si ju w odlegoci zaledwie okoo 100 kilometrw od Piotrogrodu. Inn by podwjny rozam w rzdzcej koalicji. Na czele lewicowej rewolty wewntrz partii, przemianowanej na Rosyjsk Komunistyczn Parti (bolszewikw), stan Bucharin, oburzony zdrad ideaw rewolucyjnego socjalizmu na rzecz oportunizmu. Rwnoczenie wycofali si z rzdu lewicowi eserowcy, potpiajc Lenina jako zdrajc, ktry wyprzeda Rosj Niemcom. Pierwszy rozam zosta opanowany, kiedy dalsza dyskusja wykazaa, i przytaczajca wikszo zarwno na VII Zjedzie partii, jak i na IV Zjedzie Rad (Sowietw) opowiada si za Leninem. Jednake opozycja lewicowych socjalistw-rewolucjonistw stawaa si coraz silniejsza. Jej kulminacj byy nieudane prby powsta w Moskwie i Piotrogrodzie, podjte 6 lipca 1918 roku, oraz zabjstwo ambasadora Niemiec, hrabiego Mirbacha. Rzd mia tylko garstk onierzy, na ktrych mg polega, a jego sytuacja bya tak niepewna, e kiedy dowdca tych onierzy, Watsetis, zosta wezwany na Kreml, pierwsze pytanie Lenina brzmiao: Towarzyszu, czy zdoamy utrzyma si do rana? Tym razem lewicowych eserowcw potraktowano stosunkowo agodnie, ale kiedy w kocu sierpnia zamordowany zosta Uricki, czonek Komitetu Centralnego partii komunistycznej, a Lenin odnis powane rany, rozpoczto oficjaln kampani masowego terroru, wymierzon przeciwko wszystkim podejrzanym o opozycj, uciekajc si do takich metod, jak branie zakadnikw, zbiorowe egzekucje i masowe aresztowania. Oceniano, e do listopada tylko w rejonie piotrogrodzkim dokonano cznie 1300 egzekucji. Jeszcze wiksze znaczenie mia fakt, i do tego czasu w kraju wybucha wojna domowa na pen skal, w ktrej interweniowali sojusznicy zachodni.

III W odrnieniu od Hitlera Stalin doszed do wadzy w nastpstwie rzeczywistej rewolucji. Ale Stalin nie wywoa tej rewolucji poza tym, e stworzy parti, ktra jej dokonaa. W obu przypadkach centraln postaci by Lenin. W porwnaniu z Hitlerem Stalin znajdowa si w niekorzystnej sytuacji: mia poprzednika, ktrego osignicia musiay usuwa w cie kadego nastpc. Jedn z najbardziej interesujcych spraw w karierze Stalina jest przeledzenie, jak radzi sobie z tym problemem. Jednake w latach 1918-1919 zasadnicze pytanie brzmiao: jak bolszewicy, nawet pod przywdztwem Lenina zdoaj utrzyma zdobyt wadz. Odpowied Lenina brzmiaa: dziki rewolucji w Niemczech, do ktrej mogliby si przyczy bolszewicy i zrewolucjonizowa ca Europ. To, z czym Lenin wiza nadziej, byo przedmiotem obaw reszty Europy. Pierwsze zdanie Manifestu komunistycznego: Widmo kry nad Europ, widmo komunizmu, byo przesad w opisie Europy roku 1848, ale nie Europy lat 1918-1923. Wanie tu jest element czcy wydarzenia ktre wyniosy Stalina i innych przywdcw bolszewickich do wadzy w Rosji, z sytuacj w Niemczech, ktra daa Hitlerowi szans rozpoczcia kariery politycznej. Hitler mia nadziej, e rewolucja rosyjska otworzy drog niemieckiemu zwycistwu; wygldao natomiast na to, e klska Niemiec mogaby otworzy drog niemieckiej rewolucji. Wraenie to potgowa nagy upadek dyktatury wojennej sprawowanej przez niemieckie wadze wojskowe, abdykacja cesarza i proklamowanie w Niemczech republiki. Dziennik Berliner Tageblatt obwieci 10 listopada, e najwiksza ze wszystkich rewolucji zatriumfowaa na ulicach Berlina gdzie rozentuzjazmowany tum radonie powita wywieszenie czerwonej flagi nad paacem cesarskim. W caych Niemczech powstay rady (czsto nazywane sowietami) robotnicze i onierskie, a w Berlinie wybrana przez nie Rada Penomocnikw Ludowych. Rada ta uwaaa siebie za odpowiednik Komitetu Wykonawczego Piotrogrodzkiego Sowietu i kcia si o wadz z szecioosobow Rad Komisarzy Ludowych (kolejna nazwa zapoyczona od Rosjan), czyli rzdem tymczasowym sformowanym przez Socjaldemokratyczn Parti Niemiec (SPD), znan pod nazw socjalistw wikszoci, i bardziej radykaln Niezalen Socjaldemokratyczn Parti Niemiec (USPD), utworzon po oderwaniu si od SPD w kwietniu 1917 roku tych dziaaczy, dla ktrych poparcie wojny byo nie do pogodzenia z zasadami socjalizmu. Szybko stao si jasne, jak niewielkie byy szans przeksztacenia upadku monarchii niemieckiej w rewolucj, ktra rzeczywicie zmieniaby ukad si w spoeczestwie niemieckim. Niemiecki ruch robotniczy i SPD szukay inspiracji nie w rosyjskiej rewolucji padziernikowej, ale w lutowej. Za radykaln lini polityczn realizowan przez bolszewikw opowiadaa si tylko mniejszo lewicy niemieckiej i bynajmniej nie wszyscy z tej grupy byli gotowi zgodzi si z leninowsk taktyk podporzdkowania wszystkiego sprawie zdobycia wadzy. Celem

Socjaldemokratycznej Partii Niemiec byo zakoczenie wojny i stworzenie republiki demokracji konstytucyjnej, realizujcej program reform spoecznych. Ostatni rzecz, jakiej chcieli, byo powtrzenie w Niemczech rewolucyjnego chaosu, ktry doprowadzi w Rosji do wojny domowej. Jednake midzy styczniem 1919 roku i kwietniem 1920 doszo do caej serii strajkw i demonstracji w Berlinie i przemysowych rejonach Niemiec. Niepokoje te czsto przeradzay si w starcia zbrojne. Wiosn 1920 roku w Zagbiu Ruhry zjawiska te przybray skal wojny domowej. Uzbrojona armia skadajca si z 50 tysicy robotnikw pocztkowo wypara regularne wojska i oddziay Freikorpsu (byy to nieregularne oddziay ochotnicze, zoone z oficerw, podoficerw i onierzy byej armii cesarskiej) z terenu zagbia i zostaa zgnieciona dopiero po cikich walkach kosztem duych strat. Te spontaniczne wybuchy byy wyrazem potnej i szerokiej fali protestu spoecznego, ktra jednak nigdy nie miaa przywdcw zdolnych do przeksztacenia jej w skuteczn si polityczn. Jedn z intrygujcych hipotetycznych kwestii jest prba odpowiedzi na pytanie, co by si stao, gdyby Lenin urodzi si jako Niemiec w najbardziej uprzemysowionym kraju w Europie, z najwikszym ruchem robotniczym, a nie w Rosji, najbardziej zacofanym, a tym samym najmniej odpowiednim kraju do rozpoczynania w nim rewolucji marksistowskiej. Przywdcy Socjaldemokratycznej Partii Niemiec uwaali, e tego rodzaju wybuchy s rezultatem dziaalnoci ekstremistw, starajcych si nie dopuci do utworzenia republiki. Zamiast ustpi, woleli raczej zwrci si o wsparcie do dowdztwa Reichswehry (armii niemieckiej) i doprowadzi do zdawienia tych protestw przez regularne oddziay wojska, jak rwnie przez ochotnicze oddziay Freikorpsu. Te ostatnie utrzymyway cise zwizki z regularn armi i odgryway czoow rol w przywracaniu porzdku oraz amaniu wadzy rad robotniczych i onierskich, jak rwnie w walkach z Polakami i Rosjanami w pastwach batyckich oraz na niemiecko-polskich terenach przygranicznych. Bojownicy Freikorpsu o autorytarnych, podobnie jak Hitler, pogldach, przywizani do nacjonalistycznego wizerunku Frontkampferw (bojownikw frontowych), mieli sta si bogatym rdem zasilajcym szeregi nazistw i innych ekstremistycznych organizacji. Rywalizujcym z socjaldemokratami niezalenym socjalistom (USPD) i komunistom zabrako przywdcw, zdolnych do zmobilizowania masowego poparcia dla ich programu rewolucyjnego socjalizmu, i ruch ten pozostawa podzielony, z niejasno okrelonymi celami. Poza dzikim daniem nacjonalizacji kopal grnikw z Zagbia Ruhry, ktre byo bardziej syndykalistyczn odpowiedzi na bezporednio ich dotykajce krzywdy materialne (kontrola robotnicza) ni pierwszym krokiem w kierunku gospodarki socjalistycznej, tymi, ktrzy strajkowali i walczyli, kierowaa wrogo klasowa do pracodawcw, nienawi do militaryzmu i rozczarowanie do rzdu z socjalistycznymi ministrami, gotowego do uycia wojska przeciwko robotnikom. Po pacyfikacji Zagbia Ruhry w kwietniu 1920 roku fala strajkw i demonstracji opada, pozostawiajc radykaln lewic pokonan a niemieck klas robotnicz trwale

podzielon. Dla tych, ktrzy uznawali marksistowski pogld, i adna rewolucja nie jest godna tej nazwy, jeli nie prowadzi, tak jak rewolucja z 1917 roku w Rosji, do trwaej zmiany stosunkw midzy klasami, rewolucja niemiecka z lat 1918-1920 nie bya wcale rewolucj. W najlepszym razie, podobnie jak rewolucja niemiecka z lat 1848-1849, bya rewolucj niepen. Zapoyczajc okrelenie A.P. Taylora odnoszce si do wydarze lat 18481849, mona by powiedzie, e rwnie w latach 1918-1920 niemiecka historia osigna punkt zwrotny - i nie zdoaa dokona zwrotu. Tak to wyglda teraz, ale bynajmniej nie wygldao tak wwczas. To, do czego doprowadzia rewolucja w Rosji (i cigy jej wpyw), spowodowao, e strach przed jej rozszerzeniem si by dominujc cech polityki europejskiej po wojnie nawet w takim kraju jak Wielka Brytania, ktry nie zosta pokonany i w ktrym nie wydarzyo si nic poza seri strajkw. Strach ten by o wiele wikszy w Europie rodkowej, gdzie wojna i klska spowodoway radykalne zmiany granic, obc okupacj, inflacj, cige zamieszki i walki. Radziecka propaganda wskazywaa na rych rewolucj w Niemczech jako na decydujcy krok w kierunku rewolucji wiatowej, a wiadomoci o proklamowaniu republik Rad, wiosn 1919 roku, na Wgrzech i w Bawarii oraz ofensywie Armii Czerwonej na Polsk latem 1920 roku uzasadniay te obawy. Kolejne powstania kierowane przez komunistw wybuchy w latach 1921 i 1922 w rodkowych Niemczech oraz w Hamburgu w padzierniku 1923 roku. Fakt, i wszystkie te prby zdobycia wadzy zakoczyy si fiaskiem i zostay atwo stumione, oraz e Polakom udao si wypdzi Armi Czerwon ze swego kraju, nie rozproszy wraenia, e w latach 1918-1923 Niemcy tylko o wos unikny rewolucji. Komunici (Kommunistische Partei Deutschlands, w skrcie KPD) uczynili wszystko, co leao w ich mocy, aby wraenie to podtrzyma, argumentujc, e gdyby ruch robotniczy nie podzieli si i nie zosta zdradzony przez SPD, rewolucja zakoczyaby si sukcesem i - jeli robotnicy zjednocz si wok KPD tak wanie zakoczy si nastpnym razem. Podtrzymywanie mitu o marksistowskiej rewolucji, ktra omal nie udaa si i moe zosta powtrzona, byo rwnie korzystne dla radykalnej prawicy, jak dla radykalnej lewicy i stao si jednym z gwnych powodw powstawania partii faszystowskich w caej Europie. W Niemczech korzyci, jakie siy te wycigny z tego faktu, zostay dodatkowo wzmocnione przez dwa wydarzenia. Po pierwsze, tymczasowy rzd republikaski zmuszony by zwrci si do niemieckiego korpusu oficerskiego i do urzdnikw byego cesarskiego aparatu pastwowego o pomoc w stumieniu groby rewolucji i utrzymania, po klsce, jednoci pastwa. Umoliwio to byej elicie rzdzcej - oficerom, urzdnikom, sdziom, przedstawicielom wolnych zawodw i kadrom kierowniczym - zachowanie w ramach nowego systemu znacznej czci ich wadzy. Po drugie, rozwj sytuacji nie przekona byych klas rzdzcych do systemu republikaskiego, ktry robi wszystko co w jego mocy, aby uchroni Niemcy przed tymi dowiadczeniami, jakie stay si udziaem

Rosji. Bye klasy rzdzce, ktre wci miay bardzo siln pozycj w spoeczestwie, oskaray republik o spowodowanie klski Niemiec, o przyjcie kartagiskich warunkw pokoju narzuconych przez aliantw i niejako zastpczo - w warunkach silnej, autorytarnej wadzy, do ktrej Niemcy byli przyzwyczajeni - o utworzenie sabego rzdu, zachcajcego do baaganu i rebelii. Taka interpretacja wydarze bya parodi prawdy, ale umoliwiaa jej autorom zepchnicie odpowiedzialnoci za przegranie wojny na system parlamentarny i dostarczaa oburzonej opinii publicznej koza ofiarnego, odpowiedzialnego za doznane upokorzenia dumy narodowej. Podczas wyborw przeprowadzonych w styczniu 1919 roku w celu wyonienia Zgromadzenia Narodowego, ktre miao opracowa konstytucj dla nowej republiki, 76 procent gosw otrzymay trzy partie popierajce demokracj parlamentarn, choby tylko jako najlepsze moliwe zabezpieczenie przed rzdami rad robotniczych i onierskich. Partiami tymi byy: SPD, katolicka partia Centrum i liberalna Niemiecka Partia Demokratyczna (DDP). Zgromadzenie opracowao konstytucj (nazwan konstytucj weimarsk od nazwy miasta, w ktrym obradowao Zgromadzenie), ktra, po raz pierwszy w historii Niemiec, ustanawiaa rzeczywisty system demokracji parlamentarnej, czyli Republik Weimarsk (czsto okrelan w skrcie jako Weimar). Jednake drugie wybory, przeprowadzone w czerwcu 1920 roku w celu wyonienia pierwszego Reichstagu, czyli parlamentu, radykalnie zredukoway 76procentow wikszo z 1919 roku do 47-procentowej mniejszoci. Partie popierajce nowy system demokratyczny uzyskay w roku 1920 zaledwie 11 milionw gosw, a nie 19 milionw jak w roku 1919, i stany w obliczu podwjnej opozycji - prawicowej, na ktr w porwnaniu z rokiem 1919, pado prawie dwa razy wicej gosw (odpowiednio 5,6 miliona i ponad 9 milionw gosw) oraz skrajnie lewicowej, ktra uzyskaa ponad dwa razy wicej gosw (nieco ponad 2 miliony i 5,3 miliona). Tak wic po dziesiciu miesicach od ogoszenia demokratycznej konstytucji jej twrcy i zwolennicy znaleli si w mniejszoci, ktrej nigdy ju nie mieli by w stanie przeksztaci w wikszo. W rezultacie Republika Weimarska znalaza si w defensywie i nigdy nie powoaa stabilnego, demokratycznego rzdu. W latach 1920-1930 przecitny okres trwania jej dwudziestu koalicyjnych rzdw wynosi zaledwie 8,5 miesica, a po upadku tego, ktry utrzymywa si najduej, czyli wielkiej koalicji z lat 1928-1930, nastpio w istocie zawieszenie konstytucji, co umoliwio powoywanie pozaparlamentarnych gabinetw prezydenckich. Radykalna opozycja lewicowa, niezaleni socjalici i komunici, bya stale przedstawiana jako gwne zagroenie dla niemieckiej demokracji, ale prawdziwe zagroenie stanowia prawica. Elementem czcym wszystkie prawicowe ugrupowania by nacjonalizm, ch wymazania haby z roku 1918 i zadouczynienia zranionej dumie, zwaszcza dumie niemieckiej armii. Wielu Niemcw odmawiao uznania faktu, i zostaa ona kiedykolwiek pobita. Przed klsk w roku 1918 nacjonalizm odgrywa raczej rol jednoczc ni wywoujc podziay w spoeczestwie niemieckim. Ukuto specjalne

sowo: socjalimperializm, na okrelenie funkcji nacjonalizmu, polegajcej na kierowaniu napi spoecznych na zewntrz w formie agresywnej polityki zagranicznej i militarnej. To zjawisko mona byo obserwowa rwnie w innych krajach, takich jak Wielka Brytania, ale szczeglnie wyranie wystpowao ono w Niemczech, gdzie najbardziej rozpowszechniony pogld na temat wasnego kraju gosi, i doczy on pno do grona wielkich mocarstw i dlatego musi to wyrwna energicznym podkreleniem swych praw. Natomiast funkcja powojennego niemieckiego nacjonalizmu bya odwrotna: agresywno prawicowych partii nacjonalistycznych kierowaa si do wewntrz, przeciwko Republice, rzdowi listopadowych kryminalistw, ktrzy zdradzili kraj i zgodzili si na jego upokorzenie. Patriotyzm wykorzystywano jako haso jednoczenia si w celu obalenia wadzy, a nie, jak przed rokiem 1918, jej popierania. Tempo i rozmiary zmian gospodarczych i spoecznych w Niemczech w okresie midzy zjednoczeniem w latach szedziesitych XIX wieku i wybuchem wojny w 1914 roku spowodoway powane konflikty interesw i napicia socjalne. Zjawiska te czasowo ustpiy w okresie wojny, ale pojawiy si znowu jeszcze przed jej zakoczeniem i zostay dodatkowo wzmocnione kiesk nadziei nacjonalistw oraz strachem przed rewolucj. W latach 1919-1923 Niemcy byy krajem, ktrego spoeczestwo przeywao wstrzs sigajcy najgbszych korzeni. Szczeglnie dotyczyo to duej niemieckiej klasy redniej (Mittelstand). Na pocztku XX wieku Niemcy rozrniali wysz klas redni (dobrze prosperujcych przedstawicieli wolnych zawodw, bogatych przedsibiorcw i dyrektorw duych przedsibiorstw, wyszych rang urzdnikw pastwowych), w coraz wikszym stopniu identyfikowan z historyczn klas wysz od niszej klasy redniej zoonej z drobnego mieszczastwa, czyli prawdziwej Mittelstand. Ta z kolei bya podzielona na star klas redni (Alte Mittelstand) -niezalenych sklepikarzy, kupcw i przedsibiorcw dziaajcych w ograniczonej skali, czsto w firmach rodzinnych, a take drobnych i rednich rolnikw, w istocie pracujcych na wasny rachunek, oraz na now klas redni (Neue Mittelstand) zoon z armii urzdnikw, drobnych funkcjonariuszy pastwowych oraz pracownikw umysowych w firmach handlowych i aparacie pastwowym (w tym nauczycieli) - czyli ludzi utrzymujcych si gwnie z zarobkw i bardzo wyczulonych na sprawy swego statusu. W cigu dwudziestu piciu lat przed rokiem 1914 na Mittelstand (czsto okrelan jako przegran w procesie modernizacji) wywierany by coraz silniejszy nacisk ekonomiczny ze strony duych korporacji, czyli niejako z gry, oraz nacisk socjalny ze strony zorganizowanego ruchu zwizkowego, czyli z dou. Zjawiska te wywoay w polityce klasy redniej ruch w kierunku prawicowego radykalizmu, radykalizmu wojowniczego, antysemickiego i nacjonalistycznego W warunkach powojennych Niemiec, charakteryzujcych si niestabilnoci polityczn inflacj i aktami przemocy, Mittelstand czua si dodatkowo zagroona zaamaniem si dotychczasowych zasad i uznanych wartoci, a take niepewnoci co do wasnej przyszoci.

Postawy spoeczne i nacjonalizm starszych pokole w sposb charakterystyczny poczyy si z deniami do restauracji monarchii. Ale radykalizacja postaw rozpocza si jeszcze przed wojn rwnie wrd modszego pokolenia w ramach rewolty, ktra przekroczya granice pastw i ktrej francuscy, woscy oraz niemieccy pisarze przypisywali te same ideay, ktre stay si zapleczem powojennego ruchu faszystowskiego. De Tocqueville wykaza sw zwyk spostrzegawczo, kiedy napisa do francuskiego proroka rasizmu, hrabiego de Gobineau, po opublikowaniu przez niego w latach 1853-1855 Szkicu na temat nierwnoci ras ludzkich (Essai sur linegalite des races humaines): Sdz, e los sprawi, i Paska ksika powrci do Francji z zagranicy, zwaszcza z Niemiec. W Europie tylko Niemcy posiadaj ten szczeglny talent roznamitniania si tym, co uznaj za abstrakcyjne prawdy, nie biorc pod uwag ich praktycznych konsekwencji. Wrd owych prawd znajdoway si te dotyczce wyszoci rasowej, antysemityzmu i darwinizmu spoecznego. Nowa fala z przeomu stuleci gono przeciwstawiaa idea heroizmu i niebezpiecznego ycia buruazyjnemu etosowi materializmu i konserwatyzmu, uczucie oraz intuicj - intelektowi, kult irracjonalizmu - owieceniowej wierze w racjonalizm, dziaanie -rozumowi. W wiadomoci niemieckich intelektualistw wojna spotgowaa do punktu szczytowego poczucie odrbnoci od Zachodu i stopia niemiecki nacjonalizm z odrzuceniem zachodnich wartoci; przeciwstawiajc Kultur cywilizacji, ludow (volkisch) wiar w unikalno niemieckiej kultury uniwersalizmowi owiecenia. Zarwno Kultur, jak i Volk (z jego przymiotnikiem volkisch) byy podstawowymi terminami w niemieckiej ideologii prawicowej, terminami zawierajcymi w sobie adunek emocjonalny, niedokadnie oddawany przez tumaczenie ich jako kultura, lud czy rasa. Wedug Oswalda Spenglera, ktrego Upadek wiata zachodniego wydany w latach 1918-1922 wywar olbrzymie wraenie, Kultur ma dusz w przeciwiestwie do cywilizacji bdcej francusk koncepcj oznaczajc najbardziej sztuczny i powierzchowny stan, do ktrego zdolna jest ludzko. Niemieckie zastosowanie tego sowa zawierao w sobie przekonanie o wyszoci niemieckiej Kultur jako wyrazu intensywnoci uczu i idealizmu, nie spotykanych w innych kulturach europejskich. Podobnie Volk i volkisch wyraay to, co miao by o wiele szerszym i zabarwionym uczuciowo dowiadczeniem niemieckim, niedoskonale rozumianym i podzielonym, jeli w ogle wchodzio to w gr, przez tych, ktrzy okrelali si jako ludy lub narody. Wyrazy Volk i volkisch oznaczay zwizek grupy ludzi poczonych wspln tosamoci rasow, stanowic rdo ich indywidualnoci i zdolnoci twrczych. Volk byo ulubionym sowem Hitlera. Byo zakorzenione w jego rodzinnej ziemi; jego organiczna wsplnota (Volks-gemeinschaft) chronia swych czonkw przed uczuciem wyobcowania. W kategoriach politycznych ludowa (volkisch) ideologia gloryfikowaa wojn, odnow poprzez zniszczenie, cenic je znacznie wyej ni internacjonalizm i pacyfizm; stawiaa si i jedno narodu nad wolnoci jednostki, dyktatorskie

pastwo i elitaryzm nad parlamentarn demokracj i egalitaryzm. Straszliwa klska z roku 1918 spotgowaa te uczucia. Dla Frontkampfera, ktry mia wystarczajco wiele trudnoci w przystosowaniu si do banalnoci pokojowego ycia byo nie do zniesienia, e wojna skoczya si klsk Niemiec i triumfem Zachodu. Ludzie ci byli gotowi da posuch kademu, kto obnayby zdrad, za pomoc ktrej tego dokonano, dostarczyby kozw ofiarnych w postaci ydw i marksistw i zaoferowa nadziej odwetu. Czowiek, ktry mia odegra t rol, zosta w kocu listopada 1918 roku zwolniony ze szpitala i odby powrotn podr do Monachium przez kraj, ktrego nie poznawa. Podobnie wielkim szokiem jak klska Niemiec by dla niego spektakl (jak to odbiera) w wykonaniu tych, ktrych najbardziej nienawidzi - socjaldemokratw, bolszewikw i ydw (nie rozrnia ich) -jako nowych panw Niemiec. W rezultacie powstania robotnikw i onierzy, na ktrego czele sta idealistyczny lewicowy socjalista ydowski Kurt Eisner, po tysicletnim panowaniu abdykowaa dynastia Wittelsbachw. Proklamowano Republik Bawarsk. Hitler, nie majc zajcia ani domu, do ktrego mgby powrci, trzyma si munduru. Zameldowa si w monachijskich koszarach swego puku tylko po to, aby zasta zaniedbane i brudne budynki, zanik wszelkiej dyscypliny oraz nowo powoan rad oniersk. W tej sytuacji zgosi si na ochotnika do suby wartowniczej w obozie dla jecw wojennych w Traunstein i nie powrci do Monachium a do marca 1919 roku. Do tego czasu, zwaszcza po zamordowaniu Eisnera przez ksicia Arco-Valleya, prawicowego oficera, sytuacja w Bawarii zaostrzya si. Zaoycielski zjazd III Midzynarodwki (komunistycznej), ktry zebra si w Moskwie z udziaem delegacji z 19 pastw, wezwa robotnikw wszystkich krajw do czenia si w poparciu dla Zwizku Radzieckiego - ojczyzny robotnikw. Na Wgrzech Bela Kun, ydowski komunista, ktry - jak donosia prasa niemiecka - mianowa dwudziestu piciu komisarzy ydowskiego pochodzenia na czn ich liczb trzydziestu dwu, proklamowa Republik Rad. W kwietniu umiarkowany socjaldemokratyczny rzd Bawarii, ktry obj wadz po zamordowaniu Eisnera, zosta zmuszony do opuszczenia Monachium w rezultacie lewicowego zamachu stanu, proklamujcego Republik Rad. Na czele wadz tej republiki stanli trzej emigranci rosyjscy, z ktrych dwch byo rwnie ydami. Podczas obchodw wita l maja na Placu Czerwonym Lenin owiadczy: Wyzwolona klasa robotnicza czci sw rocznic nie tylko w Rosji radzieckiej, ale rwnie na radzieckich Wgrzech i w radzieckiej Bawarii. Popieszy si jednak: w Monachium i w Budapeszcie czerwoni zostali zmiadeni si. Hitler by naocznym wiadkiem objcia przez komunistw wadzy w Monachium, a take kontrataku armii i Freikorpsu, ktry pooy temu kres. Towarzyszce tej akcji masakry pochony setki istnie ludzkich. Dopiero po tym epizodzie Hitler ujawni si, skadajc zeznania przed komisj wojskow powoan w celu zidentyfikowania osb zaangaowanych w system wadzy radzieckiej. Pniej Okrgowe

Dowdztwo Armii wysao go na kurs indoktrynacji prowadzony przez mylcych w sposb narodowy profesorw z uniwersytetu monachijskiego. Pewnego dnia jeden z profesorw, historyk K. A. von Muller, nie mg wyj z sali wykadowej, poniewa przejcie byo zablokowane przez grup zafascynowanych ludzi, stojcych wok czowieka, ktry przemawia do nich bez przerwy i z rosnc pasj dziwnie gardowym gosem. Miaem dziwne uczucie, e ten czowiek czerpie siy z wzniecanego przez niego samego podniecenia. Zobaczyem blad, szczup twarz pod nieporzdnie opadajcym pasmem wosw, z wsko przycitymi wsami i uderzajco duymi, blado-niebieskimi oczami o zimnym, fanatycznym blasku. Po ukoczeniu kursu Hitler, bdcy wci na utrzymaniu armii, awansowa do oddziau owiaty w obozie dla powracajcych onierzy w Lechfeld. Tam wanie zacz rozwija swj dar przekonywania. Jako czonek tego oddziau na polecenie swego przeoonego, kapitana Mayra, Hitler przygotowa wypowied do sprawozdania o zagroeniu stwarzanym dzisiaj przez ydostwo dla naszego narodu. Jest to jego pierwsze zachowane owiadczenie (datowane 16 wrzenia 1919 roku) na temat kwestii, ktr mia uczyni dla siebie charakterystyczn. W owiadczeniu tym czyni istotne rozrnienie: Antysemityzm wynikajcy wycznie z przyczyn emocjonalnych znajdzie swj ostateczny wyraz w formie pogromw. Natomiast antysemityzm rozumowy musi prowadzi do planowej opozycji prawnej i eliminacji przywilejw ydw. Ale jego ostateczny cel musi absolutnie polega na cakowitym usuniciu ydw. Tylko rzd siy narodowej, nigdy za rzd narodowej niemocy, bdzie w stanie osign oba te cele. Polityczny testament Hitlera, podyktowany w roku 1945 w podziemnym bunkrze w Berlinie bezporednio przed mierci, zawiera te same pogldy. Kocowy fragment nawizuje do jego najwczeniejszych obsesji: Nade wszystko wzywam przywdcw narodu i ich podwadnych do skrupulatnego przestrzegania praw rasowych, do bezlitosnego przeciwstawiania si powszechnemu trucicielowi wszystkich narodw, midzynarodowemu ydostwu. Hitler by rwnie zatrudniany przez Dowdztwo Okrgu w Monachium w innym charakterze, jako cznik prowadzcy obserwacj oszoamiajce rnorodnych radykalnych ugrupowa prawicowych, ktre rozprzestrzeniy si w Bawarii. Wanie w tym charakterze 12 wrzenia 1919 roku poszed na zebranie jednego z takich ugrupowa, Niemieckiej Partii Robotniczej, zaoonej przez lusarza z monachijskich warsztatw kolejowych, Antona Drexlera, oraz dziennikarza sportowego, Karla Harrera. Podczas dyskusji kto zaproponowa oderwanie Bawarii od Rzeszy i poczenie jej z Austri. Hitler nie mg tego spokojnie sucha; wczy si i gwatownie zaatakowa przedmwc. Drexler by pod wraeniem wypowiedzi Hitlera i namawia go, aby przyszed znowu. Wcisn mu te napisan przez siebie broszur Moje polityczne przebudzenie. Raport Hitlera nie by entuzjastyczny: grupa nie miaa pojcia, jak zwerbowa wiksz liczb zwolennikw i nie bardzo jej na tym zaleao. Z

drugiej jednak strony, jeli mia zamiar wczy si do polityki, musia gdzie zacz. adna z istniejcych partii mu nie odpowiadaa, adna nie stworzyaby te odpowiednich moliwoci dziaania nieznanemu przybyszowi. Niemiecka Partia Robotnicza stanowia zalek organizacji, may i wystarczajco nieznany, aby dao si przeksztaci go w co innego: w parti zdoln do przycignicia mas (adna z istniejcych partii prawicowych nie okazaa si do tego zdolna) w sposb, jaki czyni to zarwno Lueger, jak i jego przeciwnicy, socjaldemokraci, w Wiedniu. Tak wic po drugiej wizycie, tym razem na posiedzeniu komitetu, i dwch dniach waha (zawsze charakterystycznych dla sposobu podejmowa decyzji przez Hitlera), przyj propozycje wstpienia do Niemieckiej Partii Robotniczej jako czonek odpowiedzialny za rekrutacj i propagand. Rozpocz od pisania zaprosze i wysyania zawiadomie o otwartym spotkaniu. Kiedy spotkanie to odbyo si 16 padziernika 1919 roku z udziaem zaledwie niewiele ponad stu osb, Hitler zelektryzowa obecnych namitn tyrad i zebra od nich 300 marek. Mwiem przez trzydzieci minut i to, co zawsze przeczuwaem w gbi serca nie majc moliwoci sprawdzenia, okazao si tam by prawd: mogem wygosi dobre przemwienie. Miao si to okaza doniosym odkryciem. Spotkanie w padzierniku 1919 roku nie byo na tyle liczne, aby Hitler mj zademonstrowa wszystkie efekty, ktre by w stanie uzyska, jeli mia odpowiednie warunki. Taka okazja nadarzya si 24 lutego 1920 roku, kiedy prawie 2 tysice osb zapenio Festsaal w Hofbrauhausie. Hitler nie by wymieniony jako gwny mwca, a kiedy zabra gos, musia stawi czoo haaliwej opozycji, ktra doprowadzia do bjki na sali. Opanowa jednak te zamty, uzyska zgod na zmian nazwy partii na Narodowosocjalistyczn Niemieck Parti Robotnicz (wkrtce skrcon na Nazi) i nalega na zaprezentowanie jej liczcego 25 punktw niezmienialnego programu zgromadzonym dajc od nich powiedzenia tak lub nie. W retrospekcji Hitler wyolbrzymi swj sukces, przeksztacajc go w triumf czego nie potwierdzaj wczesne relacje prasowe. Ale jest prawd, e dla niego te dowiadczenie miao decydujce znaczenie. To bya chwila, w ktrej jego decyzja powicenia si polityce staa si rzeczywistoci. Odtd odda si doskonaleniu umiejtnoci wzbudzania emocji na masowych wiecach, czynic z niej podstaw swej kariery. Bya to nie tylko umiejtno szczeglna, ale i taka, ktrej nie posiad w rwnym stopniu aden inny niemiecki polityk i ktra odrniaa go wyranie od Stalina. Ten ostatni bowiem nie mia jej nigdy. IV Wkrtce po przemwieniu w Hofbrauhausie, l kwietnia 1920 roku, Hitler zosta zwolniony z armii, chocia nadal utrzymywa z ni bliskie kontakty. Podobnie jak Stalin dwadziecia lat wczeniej, powici si cakowicie pracy agitatora i stara si pozyska jak najhojniejszych sponsorw. Mieszka w jednym skromnie umeblowanym pokoju. Jednake

w odrnieniu od Stalina dziaa otwarcie i mia protektorw, do ktrych mg si zwrci. Cel, jaki sobie postawi, by podobny do celu Stalina w pierwszym dziesicioleciu XX wieku - dokonanie rewolucji oraz spowodowanie wci niejasno okrelonego odrodzenia narodowego, ktrego pierwszym etapem miao by obalenie obecnego rzdu. By przywdc - pisa Hitler - oznacza by zdolnym do pocigania za sob mas. ywi pogard dla konserwatywnych nacjonalistw, odizolowanych od wikszej czci narodu barierami przesdw klasowych; rwnie pogardliwie odnosi si do prawicowych grup ludowych (volkisch), ktre zachowyway swe przekonania dla siebie i rozmawiay lub kciy si - tylko z podobnie mylcymi. Dy do stworzenia nacjonalistycznego odpowiednika masowej partii socjaldemokratycznej, ktra wywara na nim tak wielkie wraenie w Wiedniu. Naley jednak pamita o tym, e mwimy o okresie historycznym przed wynalezieniem telewizji, kaset wideo i magnetofonw, kiedy zarwno radio, jak i kino znajdowao si jeszcze w powijakach. Gdyby Hitler przed dojciem do wadzy mia dostp do radia i telewizji, nie ulega wtpliwoci, e wykorzystaby te rodki przekazu w sposb maksymalny. Nigdy aden polityk nie okaza si wikszym entuzjast i nie by lepiej zorientowany w sprawach techniki. Dowodzi tego nie tylko dziaalno Hitlera w czasie II wojny wiatowej, ale rwnie jego pasja do samochodw oraz korzystanie z samolotw w celu podbudowania zarwno wizerunku wasnego, jak i wizerunku partii. Ale w tych pierwszych latach skupia si na masowych wiecach publicznych. Zaczyna od jednego wiecu tygodniowo, przewanie w Monachium, czasami w pobliskich miastach, przy czym wystpowa zarwno w roli organizatora, jak i gwnego mwcy. By to najlepszy sposb cigania na siebie uwagi i pozyskiwania nowych zwolennikw. Wielokrotnie opisywano Hitlera jako mwc i jego hipnotyczny wpyw na suchaczy. Pierwsze jego prby w tej dziedzinie byy prymitywne w porwnaniu z przemwieniami z lat trzydziestych, z ich wyrafinowan gr sceniczn i pewnoci siebie, bdc rezultatem wieloletniego dowiadczenia. Ale podstawowe elementy, na ktrych budowa, byy obecne od samego pocztku. Celem Hitlera, co wielokrotnie podkrela w Mein Kampf, nie byo przekonanie suchaczy za pomoc argumentw, ale apelowanie do ich uczu: Psychika szerokich mas poddaje si tylko temu, co jest silne i bezkompromisowe. Podobnie jak kobieta, ktrej wraliwo wewntrzna znajduje si nie tyle pod panowaniem abstrakcyjnego rozumowania ale pod wpywem niejasnej emocjonalnej tsknoty za si, ktra uzupenia jej istnienie, i ktra raczej ugiaby si przed silnym mczyzn, ni dominowaa nad miczakiem - rwnie i masy wol wadc od petenta, wikszym poczuciem bezpieczestwa psychicznego przepenia je doktryna nie tolerujca innych ni liberalne nauki, dajce im moliwo wyboru. Masy maj bardzo niewielkie wyobraenie, jak dokona takiego wyboru, i s skonne uwaa, e zostay pozostawione wasnemu losowi. Nie ywi wikszych oporw przed poddaniem si intelektualnemu terroryzmowi [...]

Dostrzegaj tylko bezlitosn si i brutalno jej wypowiedzi, ktrym zawsze w kocu ulegaj. Aby osign taki skutek, Hitler stara si przekona suchaczy o szczeroci i sile swoich uczu. Ludzie wierz - pisa Nietzsche - w prawdziwo tego wszystkiego, co wydaje si by przedmiotem ich silnej wiary. Hitler czsto sprawia wraenie, i podniecony tym, co mwi, traci nad sob kontrol. Jednake nauczy si, waciwej mwcom i aktorom, sztuki zatrzymywania si na krok przed zerwaniem kontaktu ze suchajcymi oraz rnicowania efektw poprzez znianie gosu, uciekanie si do sarkazmu lub przechodzenie od zajadego potpiania kryminalistw, ktrzy zdradzili ojczyzn, do gorcych deklaracji wiary w zdolno Niemiec do ponownego powstania w odrodzonej potdze. Podczas przemwie, ktre czsto trway dwie godziny lub duej, nie popenia bdu cigego perorowania do swoich suchaczy. Mg przyprawi ich o miech swoj mimik i uzyska ich aprobat szybk i dowcipn odpowiedzi na zaczepki krzykaczy. Spdza dugie godziny przed lustrem, wiczc gesty i wyraz twarzy. Studiowa take zdjcia wykonywane podczas jego przemwie przez Heinricha Hoffmanna i wybiera te, na ktrych jako mwca wydawa si by najbardziej przekonujcy, odrzucajc pozostae. W Mein Kampf Hitler utrzymuje, e skuteczna propaganda winna czy w sobie upraszczanie z powtarzaniem: musi ograniczy si do kilku spraw i cigle je powtarza. Zachowane notatki z jego wczesnych przemwie dowodz, z jak starannoci planowa kolejno tematw i wynajdywa najtrafniejsze sformuowania. Rwnie wielk wag przywizywa do miejsca i czasu zwoywania wiecw: S sale, ktre niezmiennie uniemoliwiaj wytworzenie w nich korzystnej atmosfery [...] We wszystkich tych przypadkach ma si do czynienia z problemem wpywu na wolno woli czowieka [...] Rankiem i w cigu dnia wydaje si, e sia ludzkiej woli buntuje si przy uyciu caej swej energii przeciwko kadej prbie narzucenia jej innej woli lub opinii. Natomiast wieczorem atwo poddaje si dominacji woli silniejszej. Uzupenieniem jego przygotowa, ktre suyo mu do staej weryfikacji ich stanu, byo jego wyczulenie na reakcje suchaczy: Mwca otrzymuje stale wskazwki od ludzi, do ktrych przemawia [...] Zawsze bdzie niesiony przez wielkie masy w taki sposb, e ywe emocje jego suchaczy powoduj napyw waciwych sw do jego warg, takich, ktrych potrzebuje, aby przemawia do ich serc. Jeeli popeni nawet najmniejszy bd, ma przed sob yw korekt. To wyjania, dlaczego Hitler przeznacza tyle czasu na rozgrzewk wyczucie nastroju suchaczy a do znalezienia najlepszego sposobu na nawizanie z nimi kontaktu. Chocia czsto mia trudnoci z nawizaniem stosunkw midzyludzkich z konkretnym czowiekiem, to jednak wyjtkowo dobrze porozumiewa si z masow widowni. Ale niezalenie od tego, jak silne byo wraenie spontanicznoci, jak niepohamowany by potok sw wydobywajcy si z jego ust, ci, ktrzy znali go dobrze, wyraali opini, e nigdy nie dawa ponosi si

wzbudzanemu przez siebie entuzjazmowi, e wiedzia bardzo dobrze, co mwi i jaki efekt zamierza wywoa. Tym, co czynio Hitlera niebezpiecznym, byo poczenie fanatyzmu i wyrachowania. Aby nakoni bawarskich politykw (w pierwszej kolejnoci) i bawarsk opini publiczn do tego, by brali go powanie, Hitler musia zaprezentowa si wiatu, sprawi, aby jego nazwisko stao si znane. Niezalenie od tego, czy miali si z nas, czy nas wyzywali, czy te okrelali nas jako gupcw i kryminalistw - pisa w Mein Kampf najwaniejsze byo to, e nas zauwaali. Bardzo pomocne w zdobyciu rozgosu okazao si zakupienie (w grudniu 1920 roku) przez grup zwolennikw Hitlera z Monachium, ktrzy wyoyli na to pienidze, stojcej u progu bankructwa gazety Volkischer Beobachter, przeksztaconej w organ partyjny. Dla Hitlera klska Niemiec bya zdrad, a rewolucja atakiem na wszystko, w co wierzy. Ale wydarzenia te stay si dla niego rwnie okazj do uoglnienia i nadania politycznego wymiaru rozgoryczeniu i nienawici, ktre zrodziy w nim poraki doznane przed rokiem 1914. Stay si te pretekstem do zaprezentowania swych odczu suchaczom, ktrzy je podzielali. W jego przekonaniu nard niemiecki bardziej ni kiedykolwiek zagroony by przez wrogw wewntrznych - socjalistw, komunistw, ydw - cile wsppracujcych z wrogami zewntrznymi, Francuzami i ich sojusznikami, ktrzy narzucili Niemcom traktat wersalski i doprowadzili ich do ndzy reparacjami, oraz bolszewikami, ktrzy grozili im czerwonym terrorem. W Bawarii byo stosunkowo atwo zrzuca win na republikaski rzd w Berlinie, listopadowych kryminalistw, ktrzy powinni by odsunici od wadzy. By to czas, kiedy w Europie chtnie dawano posuch teoriom spiskowym. W Niemczech lat dwudziestych niezwykym zainteresowaniem cieszyy si Protokoy Mdrcw Syjonu, majce przedstawia wiatowy spisek ydowski zmierzajcy do zniszczenia cywilizacji chrzecijaskiej i zbudowania wiatowego pastwa ydowskiego. Spisek w mia by ukartowany w Bazylei w roku 1897 podczas pierwszego kongresu syjonistycznego. Protokoy byy w rzeczywistoci faszerstwem spreparowanym przez carsk tajn policj i po raz pierwszy opublikowanym w 1903 roku. Przetumaczone na wiele jzykw, weszy do klasyki antysemickiej propagandy i zostay skwapliwie wykorzystane przez Hitlera, ktry uczyni z antysemityzmu jeden z gwnych tematw swych przemwie z pocztku lat dwudziestych. Ale nigdy nie omieszka poczy sw potpienia z namitnym odwoaniem si do dumy narodowej i wezwaniem do narodowej odnowy, co budzio w jego suchaczach tak potrzebn im nadziej i pozostawiao ich raczej w nastroju egzaltacji ni depresji. Hitler stopniowo obudowywa masowe wiece wymylnym rytuaem, ktrego kulminacj byy niezwyke spektakle podczas norymberskich zjazdw partii w latach trzydziestych. Widowiska na tak skal wymagay nakadw ze strony pastwa i dyktatora, ktry chciaby je wykorzysta, ale Hitler zacz skada poszczeglne ich elementy ju na pocztku lat dwudziestych, kiedy byy jeszcze wielk nowoci.

Znajdoway si wrd nich olbrzymie plakaty i sztandary partyjne, dla ktrych celowo wybra kolor czerwony, aby sprowokowa lewic; emblemat swastyki; pozdrowienie Heil Hitler!; masowe defilady w stylu wojskowym; uroczyste wrczanie sztandarw i odznak partyjnych. Wiele godzin wertowa Hitler stare magazyny powicone sztuce i wiele godzin przesiedzia w dziale heraldycznym Monachijskiej Biblioteki Pastwowej, poszukujc takiego rysunku ora, ktry by mu odpowiada, do oficjalnej pieczci partii, a pierwszy list oklny, wydany przez niego jako przewodniczcego partii (z 17 wrzenia 1921 roku), powicony by w znacznej mierze symbolom partyjnym, ktre szczegowo opisa. Czonkowie partii mieli obowizek noszenia stale jej emblematu. Podczas wiecw umiejtnie potgowano napicie: przy akompaniamencie muzyki wojskowej i pieni patriotycznych wkraczay w zwartym szyku doborowe oddziay, pochylajc w pozdrowieniu niesione sztandary. Wszystko to poprzedzao celowo opniane przybycie Fhrera. Tych, ktrzy wyraali sprzeciw lub przychodzili po to, aby wznieca awantury, bi i wyrzuca z wiecu specjalny oddzia osikw sformowany przez Hitlera z byych czonkw Freikorpsu i z Frontkampferw oraz z ludzi przysanych mu przez Dowdztwo Okrgu Armii. Hitler z zadowoleniem obserwowa sceny przemocy, przekonany, e potrafi je opanowa oraz e przycign one poszukiwaczy mocnych wrae. Kiedy w rozmowie z Hermannem Rauschningiem powiedzia: Czy nie zauway pan, e po bjce na wiecu ci, ktrzy zostali pobici , s pierwszymi, ktrzy skadaj wniosek o przyjcie do partii? W cigu roku od wiecu w Hofbrauhausie partia zorganizowaa ponad czterdzieci dalszych w Monachium i prawie drugie tyle w okolicznych miejscowociach. Na wikszoci z nich Hitler by gwnym mwc. Teraz, kiedy odnalaz swoje powoanie, wprost rozsadzaa go energia. Liczba suchaczy czsto przekraczaa 2 lub 3 tysice. Pewnego lutowego dnia 1921 roku 6500 osb zapenio zbitym tumem olbrzymi namiot monachijskiego cyrku Krone, aby burzliwymi owacjami wita sowa Hitlera o przyszoci lub ruinie oraz jego ataki na alianckie dania reparacji. Gwatowny sposb, w jaki Hitler przej w istocie kierownictwo nad NSDAP, radykalny kierunek, w ktrym j spycha, oraz rozgos, jaki uzyska, nie budziy bynajmniej zachwytu dawnych czonkw Niemieckiej Partii Robotniczej, wchonitej przez NSDAP. Ich niezadowolenie signo szczytu w lipcu 1921 roku, kiedy, pod nieobecno Hitlera rozpoczli rozmowy o poczeniu si z innym ludowym(volkisch) ugrupowaniem Niemieck Parti Socjalistyczn i przeniesieniu wsplnej kwatery gwnej z Monachium do Berlina. Odpowied Hitlera polegaa na natychmiastowej rezygnacji, a poniewa byo oczywiste dla kadego - nawet dla jego krytykw - e bez niego NSDAP nie ma przyszoci, opozycja zaamaa si. Hitler potraktowa to jako okazj do uczynienia swej pozycji nienaruszaln. Zada i otrzyma funkcj pierwszego przewodniczcego z uprawnieniami dyktatorskimi. Wymg take powierzenie funkcji sekretarza generalnego Maxowi Amannowi, swemu byemu podwadnemu z okresu suby w armii, oraz

funkcji skarbnika partyjnego wasnemu nominatowi Franzowi Xavierowi Schwarzowi. Mg te powikszy sekretariat. Monachium miao sta si sta siedzib ruchu, a unia z innymi ugrupowaniami zostaa wykluczona. Moliwe byo tylko ich bezwarunkowe przyczenie si, a wszelkie negocjacje miay pozostawa wycznie w jego gestii. Hitler zapewni sobie w ten sposb formalne uznanie jego dominujcej pozycji i rwnoczenie ustanowi zasad przywdztwa (Fhrerprinzip) jako podstaw organizacji partii. Zasada ta, po jej przyjciu, nie tylko dawaa Hitlerowi prawo podejmowania arbitralnych decyzji, ale zastpowaa hierarchiczn struktur wadz pastwowych i armii, z jej cisym przestrzeganiem przepisw, starszestwa i procedury, koncepcj bezwarunkowej, osobistej lojalnoci dla Fhrera. Na tej zasadzie oparto cay ruch nazistowski, a pniej rwnie i pastwo nazistowskie. W miar rozwoju ruchu Niemcy byy dzielone na okrgi partyjne (Gaue), ktrych gauleiterzy, czyli przywdcy, mieli znaczn swobod w podejmowaniu decyzji i inicjatyw - ale zawsze pod warunkiem, e ich lojalno wobec Hitlera bya poza wszelkimi podejrzeniami, a sam Hitler nie postanowi inaczej. W rezultacie cay ruch zosta uzaleniony od sieci osobistych powiza, a to z kolei oznaczao, e na kadym szczeblu wadzy formowaa si klientela, kwita protekcja i wzajemne rywalizacje podobnie jak na partyjnym szczycie. Taki system nie tylko nie by przypadkowy czy nie przewidziany, ale wrcz stanowi autorytarn odpowied Hitlera dla dwch politycznych instytucji, ktrych nienawidzi biurokracji, czyli rzdw urzdnikw, i demokracji, czyli rzdw komitetw. Inn charakterystyczn dla nazistw koncepcj, uzupeniajc Fhrerprinzip, bya walka (Kampf), sowo, ktrego Hitler uy w tytule swej ksiki, stosowane pniej do okrelenia caego okresu przed rokiem 1933 Kampfzeit, czyli czasu walki. Korzystajc ze swobody, jak dawaa mu jego nowa pozycja, Hitler nada pojciom Kampf i Fhrerprinzip form instytucjonaln, powoujc latem 1921 roku SA. Inicjay te, ktre pierwotnie oznaczay Sekcj Sportow, teraz miay oznacza Sturmabteilung, czyli oddziay szturmowe, nazistowsk organizacj paramilitarn, pniej znan pod popularn nazw brunatnych koszul. Krtko przedtem na polecenie republikaskiego rzdu w Berlinie rozwizana zostaa bawarska Einwohnerwehr (milicja obywatelska) oraz kilka najbardziej znanych oddziaw Freikorpsu (Oberland Korps, Epp Korps i Brygada Ehrhardta). Wielu czonkw tych oddziaw, doprowadzonych do rozpaczy perspektyw zamiany ycia onierskiego na cywilne, przyczyo si do modszych czonkw partii nazistowskiej, ktrzy czuli si pozbawieni szansy udziau w wojnie, aby stworzy taran tego ruchu i przenie do polityki ducha frontu. W pierwszym numerze wydawanej przez SA Gazette Hitler okreli podwjn rol tej organizacji, piszc, e ma by ona nie tylko instrumentem ochrony ruchu, lecz [...] przede wszystkim szko przygotowujc do zbliajcej si walki o wolno na froncie wewntrznym. Wanie ten nacisk na cel raczej polityczny ni wojskowy odrnia SA od innych paramilitarnych organizacji prawicy, ktre po roku 1923 albo

rozwizay si, albo przeksztaciy w organizacje weteranw, jak np. Stahlhelm. Na pierwsz prb SA zostao wystawione podczas tzw. Saalschlacht (bitwy w sali) w Hofbrauhausie 4 listopada 1921 roku, kiedy Hitler stan wobec duej grupy socjalizujcych robotnikw z pobliskich fabryk, przybyych z zamiarem zerwania wiecu. Hitler dysponowa zaledwie pidziesicioma esamanami, ktrzy mogliby si im przeciwstawi. Podczas bjki, ktra wybucha w poowie jego przemwienia, esamani zostali porzdnie poturbowani, ale w kocu wygrali i pniej Hitler twierdzi, e ulice Monachium nale do nazistw. Rok pniej, w padzierniku 1922 roku (miesicu, w ktrym Mussolini sign po wadze w Rzymie), Hitler wzorujc si na woskich oddziaach Duce zorganizowa rozreklamowany wypad. W towarzystwie 800 czonkw SA (w penych uniformach) uda si do Coburga, aby uczci Dzie Niemiec w twierdzy SPD. Przedarli si przez wrogi tum i dwukrotnie przemaszerowali przez miasto jako zwycizcy. Dla uczestnikw akcji w Coburgu, ktry sta si odtd baz nazistw, wybito specjalny medal. Zorganizowana przemoc nie bya czym przypadkowym, ale miaa zasadnicze znaczenie dla nazistowskiego stylu prowadzenia polityki. SA otrzymywao rne zadania, ale wikszo z nich sprowadzaa si do stosowania przemocy, czy te - co nie mniej wane - groby jej uycia. Byo to posugiwanie si przemoc w celach politycznych, a nie militarnych. Za wroga uznawano lewic, ktrej trzeba byo rzuci wyzwanie, bi i spdza z ulic w jej wasnych robotniczych dzielnicach. A jednak Hitler cakiem szczerze przyznawa, e wiele nauczy si od lewicy. Poniewa jednak odmawia rozrnienia midzy socjaldemokratami i komunistami, ktrych okrela wsplnym mianem marksistw, nie wydawa si dostrzega pewnej bardzo istotnej cechy, wsplnej dla nazistw i komunistw. Zarwno Hitler, jak i Lenin uporczywie podkrelali wag uzyskania poparcia mas i obaj rwnie utrzymywali, e masy s niezdolne do samoorganizacji. Zarwno dla nazistw, jak i dla komunistw masy byy zasobem, ktry trzeba mobilizowa, a nie szeregami czonkowskimi, ktre naley reprezentowa. Lenin na X Zjedzie partii rosyjskiej w roku 1921 powiedzia: Tylko partia komunistyczna jest zdolna do zjednoczenia wyksztacenia i zorganizowania awangardy proletariatu i caej masy ludu pracujcego, tak aby bya ona zdolna oprze si nieuchronnym drobnomieszczaskim wahaniom. Hitler w roku 1924 napisa w Mein Kampf: Polityczne wyrobienie szerokich mas w adnej mierze nie jest dostatecznie rozwinite, aby umoliwi im zajcie wasnego stanowiska w dziedzinie okrelonego oglnego wiatopogldu politycznego. Aby te masy zmobilizowa, trzeba byo partii, ktrej rdze stanowiliby zaangaowani czonkowie organizujcy masowe mityngi, biorcy udzia w demonstracjach, wiecach, walkach ulicznych oraz powicajcy cae swoje ycie jej potrzebom. Ten sposb widzenia odrnia tak komunistw jak i nazistw od innych partii. Hitler by wystarczajco bystry, aby zda sobie spraw, e tego typu wymagania, jeli nie zostan odrzucone, tych, ktrzy je zaakceptuj,

zespol jeszcze silniej z parti, wytwarzajc wi o charakterze tyle politycznym, co religijnym - wiar Kocioa poczon z dyscyplin armii. Wielu z tych, ktrzy wstpili do NSDAP w latach dwudziestych, przycigna emocjonalna satysfakcja wynikajca z przynalenoci do ruchu (tego sowa uywano chtniej ni sowa partia) podobnie mylcych, w tym samym stopniu wyobcowanych ludzi, odrzucajcych demokratyczne pluralistyczne wartoci Republiki Weimarskiej i rwnoczenie wykorzystujcych je do spisku majcego na celu jej obalenie. Tymczasem dyli do stworzenia mikrowiata z zupenie odmiennym rodzajem spoeczestwa, wzorowanym na tym, ktre istniao na froncie w okresie wojny i ktre miao zastpi dotychczasowe. Pocztkowo lokalne organizacje miay znaczn autonomi, ale wywierano stay nacisk na realizowanie w praktyce koncepcji partii sterowanej centralnie i zdyscyplinowanej. Hitlerowi od pocztku przyznano pozycj wyjtkow. Z tego rozwin si, w poowie lat dwudziestych i w latach pniejszych, mit Hitlera (Zbawca zesany przez Opatrzno, aby wybawi nard niemiecki z jego niedoli i przywrci mu wielko), uznanie go za charyzmatycznego przywdc odpowiedzialnego tylko przed sob; tak powstaa identyfikacja ruchu z osob Adolfa Hitlera ideologii tego ruchu z jego Weltanschauung oraz spersonalizowane stosunki midzy Hitlerem i jego gauleiterami, czsto okrelane jako stosunki neofeudalne, czce ksicia z jego wasalami. V Do roku 1930 nazici pozostawali ma parti marginesu niemieckiego ycia politycznego. Kto wstpi do niej w pierwszym okresie i z jakich pobudek? Liczba czonkw wzrastaa z okoo 1100 w czerwcu 1920 roku, przez 6 tysicy na pocztku 1922 roku, do okoo 20 tysicy na pocztku roku 1923, kiedy Niemiecka Partia Socjalistyczna rozwizaa si i w drodze gosowania postanowia przyczy si (na warunkach Hitlera) do NSDAP, dajc jej w ten sposb po raz pierwszy czonkw poza Bawari. W kryzysowym roku 1923 liczba czonkw zwikszya si znacznie, osigajc w okresie puczu listopadowego poziom 55 tysicy. Liczb t jednake naley porwna z czn liczb ludnoci Niemiec, wynoszc 30 milionw. Dokumentacja dotyczca pierwszego okresu istnienia partii, to znaczy lat 1919-1923, jest fragmentaryczna, ale wnikliwe badania pozwoliy ustali zasadnicze jego rysy i porwna skad partii ze skadem spoecznym caej ludnoci niemieckiej. W odrnieniu od innych partii niemieckich, z wyjtkiem katolickiej partii Centrum, czonkowie partii nazistowskiej, take w tym pierwszym okresie, rekrutowali si ze wszystkich klas i warstw. Nie bya w niej co prawda zbyt licznie reprezentowana klasa robotnicza jako cao, ale wykwalifikowani robotnicy, a zwaszcza mistrzowie, naleeli do niej w procencie wikszym, ni wynikaoby to z ich liczby. Czonkowie starej Mittelstand (czyli niszej klasy redniej) - wysoko

wykwalifikowani rzemielnicy, sklepikarze i drobni przedsibiorcy - mieli rwnie nadreprezentacj i byli istotnym rdem siy, zwaszcza na poudniu. Jednake rolnikw przed rokiem 1923 nie byo w partii zbyt wielu. Przynaleno pracownikw umysowych z nowej Mittelstand pozostawaa w proporcji do ich liczby w Rzeszy, podczas gdy liczba niszych rang urzdnikw pastwowych (w tym nauczycieli) bya w partii wiksza, ni wynikaoby to z ich oglnej liczby w spoeczestwie. Nadreprezentacj posiaday rwnie ugrupowania elitarne, chocia byy nieliczne (stanowiy mniej ni 3 procent cznej liczby ludnoci). W ich skad wchodziy kadry kierownicze, powani przedsibiorcy, akademicy, ludzie wolnych zawodw i studenci uniwersyteccy (wielu z nich byo poprzednio oficerami w armii i w Freikorpsie). Jedyn elitarn grup ktra nie bya proporcjonalnie reprezentowana, okazali si wysi rang urzdnicy pastwowi. W partii przewaaa i nadawaa jej swj ton nisza klasa rednia, do ktrej aspirowali wykwalifikowani robotnicy. Byli to przewanie mczyni wulgarni, opijajcy si piwem, szowinistyczni, peni ksenofobii antysemici, niechtni intelektualistom, emancypacji i modernizmowi, ktrym imponowaa sia. Program NSDAP, napisany przez Hitlera i Antona Drexlera ju na pocztku 1920 roku i ogoszony jako niezmienny, stanowi odbicie ich stara, by kady, z wyjtkiem ydw, znalaz w nim co dla siebie. Dla nacjonalistw bya obietnica rewizjonistycznej i ekspansjonistycznej polityki zagranicznej, uniewanienia traktatu wersalskiego, unii wszystkich Niemcw w ramach Wielkiej Rzeszy. Dla ludowcw (Volkisch) danie, aby ydzi byli traktowani jak obcy, by nie mieli moliwoci sprawowania urzdw publicznych, aby mona ich byo deportowa w razie wystpienia niedoboru ywnoci. Dla robotnikw bya obietnica likwidacji wszelkich dochodw nie pochodzcych z zarobkw, skonfiskowania zyskw wojennych i wprowadzenia zasady podziau zyskw w duych przedsibiorstwach przemysowych. Dla klasy redniej uspoecznienia duych domw towarowych i ich wydzierawienia drobnym handlowcom, zniesienia niewolnictwa procentowego i zapewnienia szczodrej opieki pastwa nad ludmi chorymi i starymi. Pojedynczy zbkani robotnicy nadal wstpowali do partii nazistowskiej, ale mimo cigej gadaniny o koniecznoci pozyskania klasy robotniczej, jej program w bardzo niewielkim stopniu by atrakcyjny dla wiadomych klasowo czonkw zorganizowanego ruchu zwizkowego. Hitler nigdy nie wykazywa wikszego zainteresowania antykapitalistycznymi hasami i nie czyni stara, aby je zrealizowa, kiedy doszed do wadzy. Ale zdawa sobie spraw e narodowa, drobnomieszczaska wersja socjalizmu jest bardzo atrakcyjna dla wielu zwolennikw z klasy redniej i dlatego te z hase tych nigdy nie zrezygnowa. W istocie Hitler nigdy nie traktowa programu partii zbyt serio i wikszo z punktw tego programu nigdy nie zostaa zrealizowana. Nalega, aby program ogoszono niezmiennym, poniewa chcia kontrolowa dyskusj na temat celw partii, czyli unikn bdu

popenionego przez partie parlamentarne, ktrymi pogardza. Instynkt go nie zawid. Ludzie nie przychodzili sucha jego przemwie dla samej ich treci, ale dlatego, e umia czy w nich elementy propagandy nacjonalistycznej i prawicowej oraz prezentowa je z si i skutecznoci, ktrymi nie mg poszczyci si aden z jego rywali. Hitler ju wwczas zacz wybiera wiernych sobie ludzi, ktrzy w przyszoci mieli obj najwysze urzdy Trzeciej Rzeszy. Pochodzili oni z najrniejszych rodowisk. Dwch z nich, Rudolf Hess i Hermann Gring, to dawni piloci wojskowi. Hess, urodzony w Aleksandrii syn niemieckiego kupca by siedem lat modszy od Hitlera. Gdy si zetknli, by powanym, niezbyt rozgarnitym i cakowicie pozbawionym poczucia humoru studentem uniwersytetu monachijskiego. Wykazywa psie przywizanie do Hitlera i zosta jego sekretarzem. Gring by ostatnim dowdc doborowej eskadry myliwskiej Richthofen i kawalerem najwyszego niemieckiego odznaczenia za mstwo, Pour le Merite. By on pyszakiem oenionym ze szwedzk baroness, posiadajc wasny majtek. Prowadzi snobistyczny tryb ycia, bawic si w studia na uniwersytecie. Hitler zrobi z Gringa dowdc SA. Bya to pierwsza z wielu nominacji, ktre w latach trzydziestych uczyniy z niego najpotniejsz po Hitlerze osobisto w Niemczech. Gottfried Feder i Dietrich Eckart wstpili do Niemieckiej Partii Robotniczej jeszcze przed Hitlerem. Obaj byli ludmi wyksztaconymi, dobrze znanymi w Monachium. Feder, inynier budownictwa ldowego, wyznawa nieortodoksyjne pogldy na gospodark i zniesienie niewolnictwa procentowego, ktre gosi z uporczywoci graniczc z dziwactwem. Przez pewien czas wywiera na Hitlera duy wpyw, ale podobnie jak inni radykalni ekonomici - straci go w momencie, gdy Hitler by bliski objcia wadzy. Feder musia zadowoli si stanowiskiem podsekretarza w Ministerstwie Gospodarki, z ktrego zosta wyrzucony w kocu roku 1934. Eckart by czowiekiem, od ktrego Hitler w pierwszym okresie swej partyjnej dziaalnoci nauczy si najwicej. Prawie o dwadziecia lat starszy od Hitlera, by barwn postaci, znan w sferach artystycznych. Wszechstronnie oczytany, przetumaczy Peer Gynta Ibsena, a w kocu zacz wydawa rynsztokowe pisemko Auf gut Deutsch (Bez ogrdek lub Prosto z mostu), upowszechniajce jego nacjonalistyczne, antydemokratyczne i antyklerykalne opinie. Ten rasista, odnoszcy si entuzjastycznie do nordyckiego folkloru i z upodobaniem drczcy ydw, nie traci daru wymowy nawet w alkoholowym zamroczeniu. W Monachium zna wszystkich. Poycza Hitlerowi ksiki, poprawia styl jego przemwie i artykuw, rwnoczenie mwi o nim jako o przyszym zbawcy Niemiec. Otworzy przed nim wiele drzwi, pomg zebra pienidze na zakup Volkischer Beobachter i wprowadzi go do Obersalzbergu, grskiej miejscowoci pooonej niedaleko Berchtesgaden, blisko granicy bawarsko-austriackiej, ktr pniej Hitler uczyni swym domem. Eckart zmar na dugo przed dojciem nazistw do wadzy, ale Hitler zoy mu hod na ostatniej stronie Mein Kampf. Jedn z rodzin, ktrej Eckart przedstawi swojego protegowanego, byli

Bechsteinowie, znani i bogaci wytwrcy fortepianw. Hitler bardzo spodoba si pani Helene Bechstein, ktra wydawaa przyjcia dla grona znajomych i przyjaci, aby mogli pozna nowego proroka. Podobnie postpowali Bruckmannowie, znani monachijscy propagatorzy sztuki, ktrzy zostali jego przyjacimi na cae ycie. Hitler, wci le czujcy si w towarzystwie, by na tyle sprytny, aby wykorzysta wasn nieporadno, celowo zachowujc si przesadnie, przychodzc na spotkania pno i wczenie je opuszczajc. Wita si z pani domu austriackim zwyczajem caujc j w rk i wrczajc jej bukiet r. Nie umiejc prowadzi lunej rozmowy, siedzia w milczeniu, dopki - podobnie jak to byo w Domu dla Mczyzn - wygoszona przez kogo uwaga nie sprowokowaa go do gwatownego wybuchu. Mg wwczas przez p godziny namitnie perorowa podniesionym gosem, po czym przerywa swoj oracj tak nagle, jak j zaczyna. Nastpnie zwraca si do pani domu, prosz o wybaczenie, caowa j w rk i egnajc reszt towarzystwa lekkim ukonem wychodzi. Jest to streszczenie wrae, jakie jeden z uczestnikw pewnego przyjcia w roku 1923 przekaza Konradowi Heidenowi, dodajc e nikt, kto by tam obecny, nigdy nie zapomnia spotkania z Adolfem Hitlerem. witym miejscem dla Hitlera by Wahnfried, dom rodziny Wagnerw w Bayreuth, gdzie chtnie podejmowaa go angielska synowa kompozytora Winifred, ktra zostaa jego przysig wielbicielk. Wnuczka Wagnera Friedelind, tak go zapamitaa jako modego czowieka: Ubrany by w bawarskie skrzane bryczesy, krtkie, grube weniane skarpety koszul w czerwono-niebiesk krat oraz krtk niebiesk marynark zwisajc z jego chudego szkieletu. Jego wydatne koci policzkowe sterczay nad zapadnitymi, ziemistymi policzkami, a ponad nimi znajdowaa si para nienaturalnie jasnoniebieskich oczu. Wyglda na czowieka na p zagodzonego, ale byo w nim jeszcze co, jaki rodzaj fanatyzmu. Czonek pewnej firmy wydawniczej, specjalizujcej si w publikacjach o sztuce, mczyzna susznego wzrostu, mieszanego niemieckoamerykaskiego pochodzenia absolwent Harvardu, Putzi Hanfstaengl, zaskarbi sobie wzgldy Hitlera umiejtnoci rozluniania go po wygoszeniu przemwienia poprzez gr na pianinie utworw Wagnera, rozbawianie niezliczonymi anegdotami oraz wygaszanie niewybrednych komentarzy. Tajemniczy, ale utrzymujcy liczne kontakty Erwin Scheubner-Richter, niemiecki uchodca z batyckich prowincji Rosji, pozna Hitlera z grup skrajnie antybolszewickich i antysemickich biaych rosyjskich emigrantw, z ktrych najwaniejszym by genera Skoropadski, mianowany przez Niemcw w roku 1918 gubernatorem Ukrainy. Scheubner-Richter poredniczy w kontaktach Hitlera z generaem Ludendorffem, bohaterem niemieckich nacjonalistw z okresu wojny. Zgin zastrzelony u boku Hitlera podczas puczu w 1923 roku. Z tego samego krgu wywodzi si inny niemiecki uchodca z krajw batyckich, Alfred Rosenberg. Szczeglne wraenie wywar na Hitlerze jego dyplom architekta uzyskany w Moskwie. Rosenberg zosta redaktorem Volkischer

Beobachter i po napisaniu wymczonej i pedantycznej rozprawy na temat rasy i kultury Mit XX wieku, ktrej nikt nie czyta, a ktr Goebbels zdyskwalifikowa jako ideologiczn czkawk, uzna si za filozofa ruchu nacjonalistycznego. Hitler o wiele swobodniej czu si wrd suby, z mniej wyrafinowanymi czonkami partii, takimi jak Max Amann, jego byy podwadny z armii, Ulrich Graf, jeden z jego przybocznych stranikw, ucze masarski, uprawiajcy amatorsko zapasy, przepadajcy za burdami i bijatykami, czy dorwnujcy mu pod tym wzgldem Christian Weber, byy handlarz komi, dysponujcy wielk si fizyczn niegdy pracujcy jako wykidajo w rozmaitych piwiarniach. Hoffmann, oficjalny fotograf partii, by kolejnym rubasznym Bawarczykiem, majcym sabo do towarzyskich popijaw i dosadnych dowcipw. Hermanna Essera sam Hitler okrela jako ajdaka, ktry spawi liczne kochanki i wyspecjalizowa si w wynajdywaniu ydowskich skandali. Cieszy si jednak wzgldami, poniewa mia wrodzon zdolno przemawiania do tumu. Jedynym rywalem Essera w tej dziedzinie (a take w dziedzinie pornografii) by Julius Streicher, nauczyciel szkoy elementarnej w Norymberdze, ktry nigdy nie pokazywa si publicznie bez pejcza. Streicher zaoy pismo Der Sturmer (onierz Szturmowy), najbardziej osawion publikacj antysemick, w ktrej zamieszcza fantastyczne relacje o ydowskich morderstwach rytualnych i przestpstwach seksualnych. Mimo cigych naciskw, aby pozby si tego rodzaju odraajcych osobnikw, Hitler przez cay okres istnienia Trzeciej Rzeszy utrzymywa zarwno Essera, jak i Streichera na stanowiskach partyjnych w Bawarii z uwagi na ich lojalno. W latach czterdziestych, patrzc wstecz, Hitler wydawa si by pozbawiony zudze co do rodzaju ludzi, ktrych przycign jego ruch w pocztkowym okresie, ale rwnoczenie ich broni: Tego rodzaju element jest bezuyteczny w czasie pokoju, ale w okresach burzliwych sytuacja jest cakiem odmienna [...] Pidziesiciu burujw nie jest wwczas wartych jednego z tych ludzi. Z jakim lepym zaufaniem szli za mn! Zasadniczo byli po prostu przerosymi dziemi [...] W czasie wojny walczyli na bagnety i rzucali rczne granaty. Byli prostymi stworzeniami, ulepionymi z tej samej gliny. Nie mogli pozwoli, aby kraj zosta wyprzedany mtom bdcym produktem klski. Od pocztku wiedziaem, e parti mona stworzy tylko z takich jak oni. Kluczow rol w sukcesie odniesionym przez Hitlera odegra Ernst Rhm, urodzony najemnik, kapitan sztabowy, ktry trzyma w rku nici powiza midzy okrgowym dowdztwem Reichswehry, antyrepublikaskimi organizacjami nacjonalistycznymi, jakie rozpowszechniy si w Bawarii, i grupami Freikorpsu, ktre zeszy do podziemia po oficjalnym rozwizaniu. To wanie Rhm subsydiowa Hitlera z tajnych funduszy Reichswehry, zarekomendowa go i przedstawi najwyszym rang oficerom, zadba, aby byo powszechnie znane, i Hitler cieszy si poparciem armii, i kierowa potencjalnych rekrutw do SA, przyczyniajc si w wikszym stopniu do rozbudowy tej organizacji ni Hitler czy ktokolwiek inny.

Dla Hitlera rwnie wane byo posiadanie przyjaci w policji i w urzdzie prokuratora publicznego, ktrzy mogliby zablokowa ewentualne prby wszczcia przeciwko niemu postpowania za przestpstwa przeciwko porzdkowi publicznemu. Po roku 1918 Bawaria bya najbardziej nielojaln wobec rzdu czci Niemiec. Wanie tam prawicowi niemieccy nacjonalici i bawarscy separatyci mogli gono wyraa swoj nienawi wobec republikaskiego reimu w Berlinie. Wadze Bawarii udaway, e nie dostrzegaj spiskowania, demonstracji i wicze, ktre trway w oczekiwaniu na ten dzie i z ktrymi wielu czonkw tych wadz sympatyzowao. Szef policji w Monachium, Phner, oraz jego doradca polityczny, Wilhelm Frick, a take bawarski minister finansw, Grtner, byli gotowi udzieli Hitlerowi ochrony. Podczas procesu Hitlera po puczu z listopada 1923 roku Phner i Frick nie ukrywali, dlaczego nie podjli adnych dziaa zmierzajcych do zlikwidowania partii nazistowskiej: Powstrzymalimy si celowo, poniewa dostrzegalimy w partii zalki odnowy Niemiec, poniewa bylimy przekonani, e ten ruch ma najwiksze szans zapuszczenia korzeni wrd robotnikw zaraonych marksistowsk plag i pozyskania ich z powrotem dla obozu nacjonalistw. Oto dlaczego chronilimy NSDAP i pana Hitlera. Zarwno Frick, jak i Grtner wstpili do partii i zostali nagrodzeni tekami ministerialnymi, kiedy Hitler zosta kanclerzem. W pocztkowym okresie swego istnienia partia nazistowska dysponowaa bardzo skromnymi funduszami. Kiedy Hitler uzyska wstp do zamonych k w Monachium, przynioso to nie tylko korzyci towarzyskie, ale i finansowe. Wrd ofiarodawcw znaleli si tacy ludzie, jak Dietrich Eckart, Bechsteinowie, Bruckmannowie i Putzi Hanfstaengl, ktrego dochd w dolarach, uzyskiwany z rodzinnej galerii sztuki w Nowym Jorku, okaza si bezcenny podczas najgorszego okresu inflacji. Hitler wielokrotnie zwraca si z sugestiami wsparcia do k przedsibiorcw bawarskich, ale z bardzo mizernym skutkiem. Waniejsze okazao si wprowadzenie do wpywowego Klubu Narodowego w Berlinie, ktre zawdzicza przyjacielowi Dietricha Eckarta, Emilowi Gansserowi. W 1922 roku Hitler by dwukrotnie zapraszany do wygoszenia przemwienia w tym klubie, zrzeszajcym gwnie oficerw, wyszych urzdnikw pastwowych oraz pewn liczb przedsibiorcw. Wydaje si, e zaprezentowa si dobrze: pomin w swym przemwieniu antykapitalistyczne tezy zawarte w programie NSDAP, podkrelajc natomiast jego antymarksistowski charakter. W kadym razie zdoa wzbudzi entuzjastyczne zainteresowanie jednego z najbardziej znanych niemieckich przemysowcw, Ernsta von Borsiga, szefa synnej, cho ju nie czoowej, firmy inynierskiej. Borsig bez wtpienia przekaza NSDAP pewne fundusze, ale nie zebra pienidzy od innych przemysowcw, aby umoliwi Hitlerowi zaoenie siedziby oddziau jego partii w Berlinie. Kolejne prby uzyskania wsparcia k przemysowych, tym razem w Zagbiu Ruhry, okazay si rwnie bezowocne, mimo cigle powtarzajcych si, ale, jak si okazao, bezpodstawnych, pogosek, i z pomoc partii popieszy najwikszy kapitalista Niemiec, Hugo Stinnes.

Jedynym hojniejszym ofiarodawc, ktrego nazwisko dao si ustali, by Fritz Thyssen, sfrustrowany spadkobierca osiemdziesicioletniego szefa jednego z najwikszych koncernw metalurgicznych w Niemczech, ktry pniej opublikowa, napisan przez opacon osob, ksik pod sensacyjnym tytuem Zapaciem Hitlerowi. Twierdzi w niej, e w padzierniku 1923 roku, bezporednio przed puczem, przekaza NSDAP 100 tysicy marek w zocie. W innym jednak miejscu ksiki Thyssen stwierdza wyranie, e pienidze te nie byy dane Hitlerowi, tylko generaowi Ludendorffowi, partnerowi Hindenburga w Naczelnym Dowdztwie z okresu wojny, ktry teraz sta na czele koalicji prawicowych ugrupowa i - jak si sdzi - przyzna cz (a wic nie cao) wspomnianej sumy nazistom, rozdzielajc reszt pomidzy inne ugrupowania. Nie ma wtpliwoci co do tego, e - dziki Rhmowi - Hitler mg korzysta z funduszy Reichswehry. Mg rwnie otrzymywa pomoc od takich prawicowych organizacji, jak Liga Pangermaska. Nie znaleziono jednak przekonywajcych dowodw na to, e Hitler - jak pisano - uzyskiwa due subsydia od niemieckich k wielkoprzemysowych. Wydaje si, e naprawd byo tak, i partia od samego pocztku stawiaa swym czonkom wyjtkowe wymagania. Od osb sprawujcych lokalne urzdy oczekiwano, e pracowa bd bez wynagrodzenia przez wiele godzin (dopiero w 1929 roku gauleiterowie zostali umieszczeni na partyjnej licie pac); czonkowie partii nie otrzymywali zwrotu wydatkw i stale wywierano na nich nacisk, aby nie tylko organizowali i brali udzia w wiecach i demonstracjach, ale aby zbierali pienidze. Nazici przejli od socjaldemokratw praktyk wymuszania regularnego pacenia skadek przez czonkw. Zarwno czonkw, jak i sympatykw nagabywano o udzielanie nie oprocentowanych poyczek, pacenie za wstp na spotkania i wiece i uczestniczenie w zbirkach pienidzy, jakie przeprowadzano po przemwieniach Hitlera. Wedug cytowanych raportw agentw policji sumy, jakie gotowi byli dawa ludzie o raczej skromnych zasobach, byy prawie niewiarygodne. adna prawicowa partia w Niemczech nigdy jeszcze nie stosowaa takich metod. Osigane dziki nim rezultaty pozwalay Hitlerowi szermowa argumentem, i NSDAP jest prawdziwym ruchem ludowym, bdcym w stanie uzyska masowe poparcie. Takie twierdzenie, a take agitatorskie i organizatorskie talenty Hitlera jako (jak sam si wyrazi) Trommler zur Deutschheit (dobosza germanizmu) przycigay zainteresowanie ludzi, ktrzy mogli mu pomc. Ale jaki by cel tych wszystkich dziaa? W jaki sposb miayby one przynie polityczne rezultaty? Hitler przy prawie kadej okazji wyraa swoj pogard dla metod parlamentarnych i dawa do zrozumienia, i opowiada si za uyciem siy. Ale udziela niejasnych odpowiedzi na pytania jak naleaoby zmobilizowa i zastosowa t si. Marsz Mussoliniego na Rzym w kocu padziernika 1922 roku, ktry przynis mu wadz dyktatorsk, sugerowa moliw odpowied. Marsz bowiem okaza si jedynie grob. W rzeczywistoci po przyjedzie Mussoliniego do Rzymu zwykym nocnym pocigiem i po powierzeniu mu przez krla misji utworzenia rzdu odbya si jedynie triumfalna parada. Gdyby wadz

sprawowa silny rzd lub jeli krl zdecydowaby si na podjcie ryzyka, regularna armia dysponowaa w stolicy wystarczajcymi siami, aby zniweczy wszelkie prby zamachu stanu. Ale rozkazy nigdy nie zostay wydane. Wobec braku przedstawicieli wadz, ktrzy wziliby na siebie odpowiedzialno, opr zaama si, a zajcie przez faszystowsk milicj kilku orodkw prowincjonalnych, takich jak Florencja i Perugia, wystarczyo, aby sama groba uycia siy wyniosa Mussoliniego do wadzy w sposb legalny. Sukces Mussoliniego wywar wielkie wraenie na nacjonalistycznej opozycji w Niemczech. Szczeglnie w Bawarii wiele mwiono o marszu na Berlin, a na pocztku roku 1923 wydawao si, e w Niemczech mog powsta wszystkie niezbdne warunki, jakie umoliwiy sukces Mussoliniego, cznie z osabieniem wadzy rzdu centralnego i si przeciwnych zamachowi. VI Nowym czynnikiem, ktry przyspieszy powrt niepewnoci oraz aktw przemocy charakterystycznych dla lat 1918-1920, byo danie aliantw wypacenia reparacji wojennych i owiadczenie Niemcw, e nie s w stanie tego zrobi. Francuzi, zdecydowani pooy kres niemieckim krtactwom, w styczniu 1923 roku zajli Zagbie Ruhry, a Niemcy odpowiedzieli na to apelem o oglnonarodow kampani biernego oporu, prowadzon pod kierownictwem rzdu i wspieran przez wszystkie partie polityczne. W czerwcu 1922 roku zamordowany zosta przez prawicow bojwk minister spraw zagranicznych Rathenau, a rzd niemiecki przyj ustaw o ochronie republiki. Okazaa si ona jednak nieskuteczna. Pod hasem oporu wobec Francuzw organizacje paramilitarne, zarwno nacjonalistyczne, jak i komunistyczne, zdoay znw wyj z podziemia i bezkarnie wznowi akty przemocy. W Monachium w Bawarii, gdzie wci ywe byy urazy wywoane upadkiem monarchii i utrat specjalnych praw pastwowych, posiadanych w dawnym cesarstwie, rzd odmwi realizacji nowej ustawy. Zamt polityczny, spowodowany okupacj Zagbia Ruhry i apelem rzdu o stawianie oporu, dodatkowo spotgowao zaamanie si marki. Praprzyczyn tego zjawiska bya nieprzemylana polityka finansowania wojny poprzez poyczki, co doprowadzio do olbrzymiego wzrostu zaduenia pastwa i iloci pienidzy posiadanych przez obywateli. Do roku 1922 marka spada do jednej dziesitej jej wartoci z roku 1920; w roku 1923 przestaa mie jakkolwiek warto, l lipca tego roku l dolar by wart 160 tysicy marek; l sierpnia - milion marek. 15 listopada 1923 roku sia nabywcza l marki z 1914 roku rwnaa si milionowi milionw marek. W listopadzie dokonano jednak bez wikszych trudnoci stabilizacji waluty, w istocie bez pomocy zagranicznej, ale w warunkach o wiele gorszych ni te, ktre istniay rok wczeniej. Jednake a do listopada niemieccy eksperci twierdzili, e stabilizacja jest niemoliwa, i ca odpowiedzialnoci za ten stan rzeczy obarczali alianckie dania reparacji.

Niektrzy Niemcy na inflacji dorobili si fortun, zwaszcza waciciele ziemscy i przemysowcy, ktrzy pozbyli si dugw i mogli spaci poyczki zacignite w Reichsbanku zdeprecjonowanymi markami. Ale olbrzymie masy Niemcw poniosy dotkliwe straty. Wikszo warstw klasy redniej stracia praktycznie wszystkie oszczdnoci, a wielu jej czonkw popado w ndz. Sia nabywcza zarobkw klasy robotniczej zostaa zredukowana do zera, wielu robotnikw nie byo sta ani na wystarczajce wyywienie, ani dach nad gow. Szok inflacji pozostawi trwae lady w niemieckim spoeczestwie, powodujc w krtszej perspektywie destabilizacj polityczn oraz dugotrwa destabilizacj psychologiczn. W miar upywu kolejnych tygodni i wzrostu kosztw polityki oporu coraz wicej ludzi w caych Niemczech mwio: To nie moe trwa duej, i zarzucao rzdowi bierno. Dla Hitlera i nazistw bya to wymarzona sytuacja. Hitler dostrzega t okazj bardzo wyranie; zastanawia si jedynie, jak wykorzysta j w swoim interesie. Wci by tylko przywdc jednego z licznych prawicowych ugrupowa, jakie rozmnoyy si w Bawarii, nie do silnego, aby mogo samodzielnie co osign, a ponadto skconego co do celw z tymi, na ktrych musiaoby polega jako na sojusznikach. Te rozbienoci byy podstawow przyczyn chaotycznych manewrw, jakie nastpiy po fiasku listopadowego puczu. Aby zrozumie niemieck scen polityczn z lat dwudziestych, trzeba koniecznie pamita, e Republika Weimarska, podobnie jak cesarstwo niemieckie, ktre zastpia miaa federaln struktur. Siedemnacie skadajcych si na ni krajw (landw) byo bardzo rnej wielkoci - od Prus posiadajcych 38 milionw mieszkacw (dwie trzecie cznej liczby ludnoci) po Schaumburg Lippe z 48 tysicami mieszkacw. Poza centralnym rzdem Rzeszy - odpowiedzialnym za podatki, polityk zagraniczn i obron - i oglnokrajowym parlamentem, Reichstagiem, poszczeglne landy miay swoje wasne rzdy, odpowiedzialne np. za policj i owiat, oraz wasne parlamenty (Landtagi). Najwaniejszym z nich by rzd pruski z siedzib w Berlinie, ktry, reprezentujc du liczb ludnoci i due zasoby, mg atwo by postrzegany jako rywal rzdu Rzeszy, rwnie urzdujcego w Berlinie. Jednake w roku 1923 Hitlera interesowa konflikt berliskiego rzdu Rzeszy z prawicowym rzdem Bawarii w Monachium (Bawaria bya drugim, po Prusach, krajem pod wzgldem wielkoci). W gr wchodziy trzy sprawy. Pierwsz z nich by bawarski partykularyzm. Prawicowi politycy dyli do zapewnienia Bawarii moliwie najwikszej autonomii, przywrcenia jej przedwojennego statusu (jeli nie niepodlegoci), i restytucji monarchii Wittelsbachw. Drug byo denie wielu oficerw Reichswehry, w tym take Rhma, do stworzenia z SA i byych oddziaw Freikorpsu tajnej rezerwy dla armii niemieckiej, ograniczonej traktatem wersalskim do 100 tysicy onierzy. Trzeci byy silne tendencje nacjonalistyczne, rozbudzone w obliczu francuskiej agresji i okupacji Zagbia Ruhry, stawiajce sobie za cel zjednoczenie narodu niemieckiego w poparciu dla rzdu Rzeszy w Berlinie i wzmocnienie w ten sposb Republiki Weimarskiej.

Hitler nie opowiada si za adn z tych trzech idei. Bawari interesowa si tylko jako miejscem, z ktrego mgby zapocztkowa marsz na Berlin, aby obali istniejcy rzd federalny i zastpi go rzdem jednoczcym wszystkich Niemcw, w tym take Austriakw oraz Bawarczykw, w silnym pastwie narodowym. W SA widzia przede wszystkim paramilitarne rami partii wykorzystywane do celw politycznych, a nie cz armii rezerwowej. Uwaa bowiem, e droga do odbudowy niemieckiej potgi militarnej wiedzie nie poprzez zabaw w onierzy w lasach bawarskich czy dziaania partyzanckie przeciwko Francuzom w Nadrenii, ale poprzez odzyskanie siy politycznej i remilitaryzacj, ktra byaby wwczas moliwa. Jeli chodzi o apele o jedno narodow Hitler rozmylnie pyn pod prd, utrzymujc, e prawdziwym wrogiem narodu niemieckiego s nie Francuzi, ale sprawujcy wci wadz w Berlinie rzd listopadowych kryminalistw, ktry zaakceptowa ustalenia wersalskie. Hitler wykazywa to samo zdecydowanie w sdach co Lenin: jedyn spraw, ktra si liczya, byo zdobycie wadzy; po osigniciu tego celu przyjdzie wszystko inne. Ale realizujc otwarcie tak konsekwentn lini, znalazby si w izolacji, a na to nie mg sobie pozwoli. Aby utrzyma si w grze politycznej toczcej si w Bawarii, musia lawirowa i i na kompromisy, ale nigdy nie rozproszy nieufnoci innych graczy, ktrzy byli co prawda do zadowoleni z poparcia jakie mg im zapewni (midzy lutym i listopadem 1923 roku liczba czonkw partii zwikszya si o okoo 35 tysicy osb, a liczba czonkw SA o 15 tysicy), ale jednoczenie nie mieli zamiaru zaakceptowania go na rwnych prawach, nie mwic ju o pozwoleniu mu na objcie kontroli nad sytuacj. Wraz z innymi wojowniczymi ugrupowaniami nacjonalistycznymi utworzono Kampfbund (Zwizek Walki). Na dzie l maja 1923 roku Hitler zaplanowa du demonstracj, ktrej celem byo zapobieenie lub rozbicie tradycyjnych obchodw tego wita organizowanych przez lewic. Kiedy rzd Bawarii wyrazi zgod na masowy wiec i parad, ale zabroni jakichkolwiek pochodw ulicznych, Hitler zignorowa ten zakaz i postanowi podwoi stawk. Mimo wyranego zakazu ze strony okrgowego dowdcy Reichswehry, generaa von Lossowa, ludzie z SA, korzystajc z pomocy Rhma, udali si do koszar i zabrali bro, w tym karabiny maszynowe, ktr przechowyway tam oddziay patriotw. Zgromadzeni na parad bojwkarze byli przekonani, e wreszcie wezm udzia w akcji rewolucyjnej, tak czsto zapowiadanej przez Hitlera. On sam pojawi si wrd nich w hemie i z przypitym elaznym Krzyem. Ale von Lossow nie pozwoli si wymanewrowa: zada, aby Rhm, ktry wci by czynnym oficerem, spowodowa zwrot skradzionej broni, i wysa go pod eskort wojska i policji, by wykona ten rozkaz. Kilku przywdcw Kampfbundu opowiedziao si za natychmiastowym rozpoczciem akcji, ale Hitler nie chcia ryzykowa. Wyda rozkaz, bojwkarze zwrcili bro do koszar i chocia podczas przemwienia w cyrku Krone stara si przedstawi ten incydent w korzystnym dla siebie wietle, to jednak fina by powszechnie odebrany jako jego powana poraka. W istocie Hitler przyzna si do niej, znikajc z Monachium i

wycofujc si na kilka tygodni do Obersalzbergu. Straci pewno siebie i zlk si, e mgby zosta deportowany z Bawarii (by przecie wci obywatelem austriackim). Ale ju w sierpniu i wrzeniu wobec zaostrzenia si kryzysu w Niemczech Hitler ponownie stan przed pokus wyprbowania swego szczcia. 11 sierpnia poda si do dymisji rzd Cuno, otwarcie przyznajc si, e rozpoczta przez niego kampania biernego oporu w Zagbiu Ruhry nie spowodowaa zmiany stanowiska Francuzw. Wydawao si, e zagroona jest zarwno ekonomiczna, jak i polityczna jedno Rzeszy: pierwsza w rezultacie ostatecznego zaamania si waluty, a druga wobec francuskiego poparcia dla separatyzmu Nadrenii, organizowanych przez komunistw strajkw i zamieszek oraz ponownych wypowiedzi w Bawarii na temat zerwania z Berlinem. Nowy rzd, sformowany w sierpniu przez Stresemanna, mia tylko jedno wyjcie - odwoa kampani oporu wobec Francuzw, co z kolei mogo bez wtpienia zosta wykorzystane jako pretekst do atakw na rzd jako na zdrajc Ojczyzny. Nazajutrz po olbrzymiej demonstracji w Norymberdze, zorganizowanej w celu uczczenia rocznicy klski Francuzw pod Sedanem 2 wrzenia 1870 roku, podczas ktrej przemawia Hitler, wznowiono dziaalno Kampfbundu. Odzyskujc sw dawn energi, Hitler zacz przemawia pi lub sze razy dziennie. Reim z listopada [1918 r.] dobiega swego kresu [powiedzia suchaczom 12 wrzenia]. Gmach chwieje si, jego konstrukcja skrzypi. Przed nami s obecnie tylko dwie moliwoci: swastyka albo sowiecka gwiazda; wiatowy despotyzm Midzynarodwki albo wite imperium narodu germaskiego. Pierwszym aktem naprawy musi by marsz na Berlin i powoanie dyktatury narodowej. Kwestia, kto mia by dyktatorem, pozostawaa otwarta. Genera Ludendorff, ktry przyj urzd przewodniczcego odrodzonego Kampfbundu, zakada, e bdzie nim on. Nie jest jasne, czy Hitler ju wwczas widzia siebie w tej roli, bdcej czym wicej ni rola dobosza. Jednake jego podstawowy problem pozostawa nie rozwizany. Pocignicie za sob Kampfbundu nie wystarczao; musia mie ponadto poparcie bawarskiego rzdu oraz poparcie, a przynajmniej milczc zgod, Reichswehry. Tymczasem rzd Bawarii, aby jasno wyznaczy granice dziaania Kampfbundu, wprowadzi 26 wrzenia stan wyjtkowy i mianowa prawicowego polityka, von Kahra, generalnym komisarzem wyposaonym w uprawnienia dyktatorskie. Von Kahr szybko zrobi z nich uytek, zakazujc zwoania czternastu masowych wiecw, ktre planowa Hitler w ramach wznowienia swej kampanii. Decydujce znaczenie miaa jednak postawa Reichswehry. Tego samego dnia, w ktrym wiadomo o wprowadzeniu w Bawarii stanu wyjtkowego dotara do Berlina, to znaczy 26 wrzenia, prezydent Ebert i gabinet Rzeszy spotkali si z generaem von Seecktem, naczelnym dowdc armii, i poprosili o przedstawienie stanowiska Reichswehry. Odpowied generaa: Reichswehra, Herr Reichsprasident, stoi za mn, rwnaa si twierdzeniu, e armia, a nie rzd, jest najwyszym stranikiem jednoci Rzeszy i bdzie dziaa tak, jak jej dowdztwo uzna za stosowne, aby t jedno zachowa.

Gabinet jednak nie mg sobie pozwoli na ktni z von Seecktem; jego czonkowie byli zadowoleni ju z faktu, e tym razem, wobec groby wojny domowej, Reichswehra bya gotowa udzieli im poparcia. Majc to poparcie, rzd mg z kolei ogosi stan wyjtkowy w caym kraju, powierzajc uprawnienia wykonawcze nominalnie ministrowi obrony, a w rzeczywistoci von Seecktowi jako naczelnemu dowdcy. Przez sze miesicy za porednictwem dowdcw siedmiu okrgw wojskowych armia (podobnie jak czynia to w czasie wojny) kontrolowaa wszystko cznie z cenami, przepisami regulujcymi obieg pienidza i warunkami pracy. Podjta przez prawicow czarn Reichswehr prba dokonania puczu zostaa natychmiast zneutralizowana. Zdawiona zostaa te groba lewicowego rzdu Saksonii dokonania rewolty przy pomocy czerwonej milicji. Podobne zagroenia w Hamburgu i Turyngii zlikwidowano w ten sam sposb. Trudniej byo si upora z Bawari. Wanie pogbiajcy si rozam midzy Monachium i Berlinem da Hitlerowi szans. Nie tylko von Kahr odmwi uznania wadzy rzdu Rzeszy; take genera von Lossow, dowdca okrgu w Bawarii, nie chcia podporzdkowa si rozkazom von Seeckta, ktry domaga si zawieszenia nazistowskiego Vlkischer Beobachter za jego gwatowne ataki na Berlin i aresztowania czoowych bawarskich nacjonalistw. Kiedy von Seeckt zdymisjonowa von Lossowa, von Kahr odmwi zaakceptowania jego nastpcy i mianowa von Lossowa dowdc si Reichswehry w Bawarii. Von Seeckt przypomnia wtedy von Lossowowi i dowodzonym przez niego onierzom o przysidze posuszestwa ale von Kahr i von Lossow, popierani przez pukownika Seissera, komendanta bawarskiej Policji Pastwowej, nie zmienili swego stanowiska. Nie jest bynajmniej jasne, co chcia osign ten triumwirat; najprawdopodobniej jego czonkowie zwlekali z podjciem ostatecznej decyzji, grajc na zwok, aby przekona si, jak rozwija si sytuacja. Von Kahr mia jakoby zaangaowa si na rzecz marszu na Berlin i 24 padziernika von Lossow zorganizowa konferencj w celu przedyskutowania planw realizacji tego przedsiwzicia. Celowo jednak nie zaproszono na ni Hitlera i kierownictwa SA. Hitler podejrzewa, e triumwirat zamierza albo dziaa bez niego, albo pragn skoni von Seeckta do powoania narodowej dyktatury. W takim wypadku Bawarczycy udzieliliby mu masowego poparcia, aby zapewni naleyte uwzgldnienie interesw swego kraju. Hitler i Kampfbund dokonali ju wasnych przygotowa i coraz bardziej niecierpliwili si z powodu zwoki. Hitler nie mg sobie pozwoli na powtrk fiaska z l maja; zdawa sobie (podobnie jak triumwirowie) spraw, e czas ucieka oraz e rzd w Berlinie moe wkrtce opanowa kryzys. 6 listopada Kampfbund postanowi dziaa na wasn rk; chodzio o postawienie von Kahra i von Lossowa przed faktami dokonanymi i pozbawienie ich moliwoci odwrotu. Dowiedziawszy si, e von Kahr zaplanowa na wieczr 8 listopada duy wiec z udziaem wszystkich bawarskich notabli, Hitler uzna, e bdzie to waciwa pora do dziaania. Nie by to waciwie pucz Hitlera, ale ostatnia desperacka gra

czowieka ktry obawia si, e opuszczaj go jego towarzyszekonspiratorzy. W dniu wiecu okoo 2 tysicy osb wypenio szczelnie piwiarni Brgerbrau, aby wysucha przemwie przywdcw bawarskich. Wkrtce po rozpoczciu spotkania na podium wdar si Hitler z pistoletem w doni, krzyczc, e rozpocza si narodowa rewolucja. Wypchnwszy von Kahra, von Lossowa i Seissera do bocznego pomieszczenia powrci, aby obwieci, i sformowany zosta tymczasowy rzd narodowy, w ktrym on obejmie kierownictwo polityczne, a Ludendorff zostanie naczelnym dowdc niemieckiej armii. Stanowiska otrzymaj rwnie wszyscy czonkowie triumwiratu Przy pomocy Ludendorffa sprowadzi ca trjk z powrotem na podium, gdzie triumwirowie zadeklarowali Hitlerowi lojalno i ucisnli mu rk podczas burzliwie oklaskiwanej sceny pojednania. Nastpnie wszyscy trzej przeprosili zebranych i rozpynli si w mroku nocy. Hitler mia jeszcze duo do zrobienia. Kiedy doszo do decydujcej akcji i uycia siy, co - jak Hitler wielokrotnie powtarza - byo jego celem, okaza si wyjtkowo nieporadny. Nic nie zostao waciwie wykonane. Kiedy Hitler w kocu poj, e von Lossow i von Kahr odzyskali swobod dziaania i przygotowuj si do zduszenia powstania zaama si nerwowo, przeywajc kolejno gniew, rozpacz, apati, przypyw nadziei, wahanie. W rzeczywistoci, gdyby tylko zdoby si na wyjcie i przemwienie do tumw - ktre to zadanie zepchn na Streichera - zdaby sobie spraw, e nadal jest moliwe zmobilizowanie masowego poparcia dla marszu na Berlin. Jednak zamiast tego zamkn si w piwiarni. Oddzielony od tumw, z ktrych zawsze czerpa si, nie by w stanie podj decyzji czy zaryzykowa zorganizowania demonstracji. W kocu decyzj t podj za niego Ludendorff. W poudnie nastpnego dnia poprowadzi Hitlera oraz innych przywdcw nazistowskich na czele kilkutysicznej kolumny, ktra przekroczya Izer i pomaszerowaa do centrum miasta. Opowiadania wiadkw sugeruj jednoznacznie, e Hitler straci wwczas wszelk wiar w celowo dalszego dziaania. Kiedy kordon policji na Odeonsplatz otworzy ogie, szeregi demonstrantw zaamay si. Czternastu uczestnikw pochodu i trzech policjantw zostao zabitych, a wiele innych osb odnioso rany. Podczas gdy Ludendorff kontynuowa marsz i przedziera si przez kordon, Hitler, po cigniciu go na ziemi, zwichn sobie rk, wygramoli si z tumu i uciek do Uffing na przedmieciach Monachium, gdzie znalaz sobie kryjwk. Dwa dni pniej zosta aresztowany i przewieziony do wizienia w stanie kracowego zaamania. By przekonany, e nigdy ju nie podwignie si z katastrofy, ktra go spotkaa, oraz e tak czy inaczej zostanie rozstrzelany. Jak si okazao, nie by to koniec Hitlera. Chocia zosta osdzony i skazany za zdrad, w wizieniu spdzi mniej ni rok. Kiedy w kocu roku 1924 wyszed na wolno, stan wobec perspektywy odbudowy swej pozycji prawie od podstaw. W roku 1923 szans na powodzenie zamachu stanu, porwnywalnego z wczeniejszym o rok marszem Mussoliniego na Rzym, byy minimalne. Gdyby jednak zamach si uda, Hitler co prawda wci jeszcze musiaby gra prawie o wszystko, ale przynajmniej

zaistniaby jako uczestnik rozgrywki. Tymczasem musia powici najblisze pi lat na sam powrt na scen polityczn. W porwnaniu z historycznym znaczeniem i skal wydarze, w ktrych w tym samym czasie uczestniczy Stalin, pocztki kariery Hitlera i pucz listopadowy, skwitowany przez wiatow pras zaledwie wzmiankami, musz wydawa si kracowo mao wane. A jednak podobnie jak okres przed rokiem 1917, ktry spdzi Stalin na terminowaniu, dowiadczenia Hitlera z roku 1923, w tym take wieczce je fiasko, miay odegra ksztatujcy wpyw na sposb, w jaki ostatecznie doszed do wadzy.

ROZDZIA CZWARTY

Sekretarz generalny
Stalin: 1918-1924 (wiek od 38 do 44 lat) I

Rosyjska rewolucja z 1917 roku pozostaje jednym z najniezwyklejszych

i najwaniejszych wydarze w historii XX wieku. Bolszewicy byli najmniejsz z rosyjskich partii socjalistycznych; na pocztku roku 1917 liczya ona zaledwie 25 tysicy czonkw i przez wiksz cz tego roku pozostawaa w opozycji oraz w izolacji politycznej. A jednak przed kocem tego roku jej przywdcy utworzyli niespodziewanie, prawie z dnia na dzie, pierwszy socjalistyczny rzd na wiecie, odpowiedzialny za olbrzymi kraj, ktrego ludno liczya ponad 170 milionw. Jesieni 1918 roku mieli ju za sob rok sprawowania wadzy, podczas ktrego zakoczyli wojn i ustanowili jednopartyjn dyktatur, majc reprezentowa rosyjskich robotnikw i chopw. Nadal jednak pozostawaa wtpliwa ich zdolno do rozszerzenia swej wadzy na cay kraj, a nawet przetrwania jako rzdu, nie mwic ju o realizacji programu gospodarczej i spoecznej rewolucji. Zaoenie, ktre zarwno Lenin, jak i Trocki uznawali za kluczowe w swych rachubach na sukces - rwnoczesny wybuch rewolucji w Europie Zachodniej, a zwaszcza w Niemczech, okazao si by pozbawione podstaw. Zamiast otrzyma pomoc od przyjaznych rzdw socjalistycznych, stanli w obliczu sojuszniczej interwencji, popierajcej siy kontrrewolucyjne w Rosji. Ukraina, Polska i pastwa batyckie, okupowane przez Niemcw w ostatnim roku I wojny wiatowej, po jej zakoczeniu powoay niezalene rzdy. Byli carscy generaowie - Denikin, Judenicz i Wrangel, oraz admira Koczak stanli na czele biaych armii rosyjskich, walczcych z bolszewickim rzdem. W cigu roku 1918 siy biaych, do ktrych doczy Legion Czechosowacki sformowany z jecw wojennych, zajy wszystkie kluczowe orodki przemysowe i strategiczne na Syberii, na Uralu oraz w rejonie rodkowej Wogi. Na poudniu kozacy gen. Krasnowa posuwali si w kierunku pnocnym z zamiarem poczenia si z innymi siami biaych w Kazaniu i przerwania poczenia kolejowego midzy Carycynem i Moskw, czyli cznoci stolicy z jej ostatnim ju spichlerzem na pnocnym Kaukazie. Racje chleba dla robotnikw w Moskwie i Piotrogrodzie zmniejszono do nieco ponad 30 gramw dziennie. Sam Kaukaz by podzielony midzy rywalizujce ze sob lokalne wadze, walczce zarwno z biaymi, jak i z komunistami, a take okresowo midzy sob.

Na zachodzie Polacy chcieli odzyska ziemie ukraiskie i biaoruskie, niegdy stanowice cz pastwa polsko-litewskiego. Na Dalekim Wschodzie Japoczycy, a wkrtce potem Amerykanie, wprowadzili swe wojska na Syberi. Siy francuskie zajy Odess, a Brytyjczycy opanowali Archangielsk na pnocy i Baku na poudniu. Przez pewien czas obszar kontrolowany przez rzd Lenina by niewiele wikszy od zajmowanego przez pitnastowieczne Ksistwo Moskiewskie. Kierownictwu partii, ktre stano przed niezwykle trudnym zadaniem opanowania tej sytuacji, nie brakowao zdolnych ludzi, ale aden z nich nie mia adnego dowiadczenia w sprawowaniu wadzy czy zarzdzaniu gospodark. Byli oni nie tylko silni w teorii i sabi w praktyce, ale odnosili si z gbok nieufnoci do tradycyjnej praktyki rzdzenia, zarwno carskiej autokracji, jak i buruazyjnych pastw w Europie Zachodniej; odrzucali te cakowicie kapitalistyczne metody zarzdzania gospodark. Nie mieli dowiadczenia, brakowao im rwnie modelu czy projektu systemu alternatywnego; wszystko musiao by improwizowane. Jednak ani Lenin, ani Trocki - pierwszy wci przed pidziesitk a drugi, podobnie jak Stalin, wci przed czterdziestk - nie ulkli si stojcych przed nimi zada. Lenin osign cel, ktremu powici ycie: zdoby wadz, a to wzmocnio nie tylko jego wiar we wasne siy, ale rwnie jego autorytet. Do X Zjazdu partii w roku 1921 polityka bya jeszcze przedmiotem gorcych dyskusji; tolerowano rnice pogldw i krytyk. Jednak postawa, jak Lenin, wbrew stanowisku partyjnej wikszoci, zaprezentowa wygaszajc Tezy kwietniowe, podczas rewolucji padziernikowej i w czasie negocjacji w Brzeciu - w kadym z tych wypadkw potwierdzona ostatecznym rezultatem jego poczyna - sprawia e odtd jego przywdztwo nie byo nigdy kwestionowane. Trocki uwaany by przez starych bolszewikw za outsidera. Do partii wstpi dopiero w sierpniu 1917 roku, a jego wadczy sposb bycia wywoywa oburzenie wsptowarzyszy (poza Stalinem), ktrzy odbierali to jako arogancj. Jednake dziaalno Trockiego w piotrogrodzkim Sowiecie, zarwno w 1905, jak i 1917 roku, oraz zasadnicza rola, jak odegra przy przejmowaniu wadzy, sprawiy, e jego pozycja jako przywdcy rewolucyjnego nie bya przez nikogo kwestionowana, zwaszcza kiedy pniej, szczeglnie w czasie wojny domowej, dowid zdolnoci organizatora zwycistwa - Carnota1 rosyjskiej rewolucji. To samo mona byo powiedzie o czterdziestoletnim Zinowiewie, o ktrym niewielu partyjnych przywdcw wyraao si dobrze. By przeciwny zbrojnemu siganiu po wadz w 1917 roku i po odrzuceniu przez Lenina koncepcji rzdu koalicyjnego zrezygnowa z czonkostwa w Komitecie Centralnym. Mimo tego jednak Lenin wybaczy mu i Zinowiew zosta w roku 1919 zastpc czonka Biura Politycznego, penoprawnym czonkiem za w roku 1921. By rwnie przewodniczcym Midzynarodwki Komunistycznej od chwili jej zaoenia oraz piotrogrodzkiej organizacji partyjnej. Powszechnie uwaano jednak, e zawdzicza sw pozycj faktowi, i Lenin przyzwyczai si polega na
1

Lazare Nicolas Carnot [1753-1823] genera, m stanu, jeden z twrcw armii rewolucji francuskiej, by min. ministrem wojny i ministrem spraw wewntrznych (przyp. tum.).

nim w okresie spdzonym na emigracji, w latach 1908-1917, i robi to nadal pniej - mimo e, jak sam powiedzia: On kopiuje moje bdy. Zinowiew by dobrym mwc i uzdolnionym popularyzatorem, ale jego pretensji do statusu intelektualisty nie brano powanie. Udokumentowane jest rwnie powiedzenie Lenina, i Zinowiew jest miay tylko wtedy, kiedy niebezpieczestwo ju mino. Swierdow okreli go krtko jako personifikacj paniki, a jego prno bya przysowiowa. Ale, osignwszy szczyt, Zinowiew by zdecydowany na nim pozosta i stara si o to usilnie (w odrnieniu od Trockiego, ktrego nienawidzi). Zinowiewowi sprzyja jego sojusz z Lwem Kamieniewem, urodzonym w tym samym co on roku 1883, rwnie z ydowskich rodzicw. Kamieniew zaczyna od dziaalnoci podziemnej, a w latach 1908-1914 przebywa za granic gdzie zosta najbliszym, po Zinowiewie, wsppracownikiem Lenina. Zesany na Syberi w tym samym czasie co Stalin, powrci wraz z nim w roku 1917 i ponownie nawiza wspprac z Zinowiewem, ktra trwaa a do roku 1936, kiedy to na polecenie Stalina zostali postawieni przed sdem i straceni. Kamieniew, czowiek o niewielkich osobistych ambicjach, wzorujcy si na swym przyjacielu Zinowiewie, cign na siebie gniew Lenina za ugodow postaw, jak zaj w latach 1917-1918. Jednake rwnie on uzyska przebaczenie i zosta ponownie przyjty do Komitetu Centralnego i Biura Politycznego jako kolejny znany dziaacz, na ktrym Lenin mg polega. Zosta rwnie przewodniczcym organizacji partyjnej w innym duym miecie - Moskwie. Solidniejszy ni Zinowiew, mimo skonnoci do ulegania wpywom innych, Kamieniew by bardziej lubiany i szanowany za swe talenty jasno i precyzyjnie formuujcego swe myli publicysty i mwcy. Podobnie jak Stalin raczej w Rosji ni za granic dziaali dwaj inni czonkowie kierownictwa. Obaj naleeli do prawego skrzyda partii, ale mieli due dowiadczenie w praktycznym dziaaniu, co Lenin ceni tak wysoko. Michai Tomski by jedynym wrd czowki bolszewickiej, ktry pracowa jako robotnik przemysowy; by z zawodu litografem, a do partii wstpi dopiero w wieku 24 lat. Jego wielk zalet byo to, e by w stanie przej kierownictwo zwizkw zawodowych. Na korzy Aleksieja Rykowa przemawia fakt, i pochodzi z chopskiej rodziny i by rdzennym Rosjaninem. Bya to zaleta, jeli si zway, e trzy najwaniejsze stanowiska po Leninie zajmowali ydzi: Trocki, Zinowiew i Kamieniew a czwarte Gruzin. Antysemityzm by w Rosji wci silny, mimo e pniej Hitler niestrudzenie identyfikowa Moskw z syjonistyczn konspiracj wiatow. Rykow obj stanowisko czoowego administratora przemysu i w lutym 1918 roku zosta przewodniczcym najwyszej Rady Gospodarki Narodowej, w roku 1921 razem z Tomskim czonkiem Biura Organizacyjnego Komitetu Centralnego Partii (Orgbiuro) i czonkiem Biura Politycznego w roku 1922. Jedynym czonkiem kierownictwa, poza Leninem i Trockim, ktrego mona bez wtpienia okreli jako intelektualist, by Nikoaj Bucharin. By on rwnie etnicznym Rosjaninem, urodzonym w 1888 roku w rodzinie nauczyciela Zanim powici si cakowicie dziaalnoci rewolucyjnej, podobnie jak Kamieniew krtko studiowa na uniwersytecie

moskiewskim. W roku 1911 wyemigrowa za granic. Bucharin by zafascynowany teori ekonomii, a jego ksika Imperializm a gospodarka wiatowa poprzedzaa i wywara wpyw na dzieo Lenina na ten sam temat. Po powrocie do Rosji w 1917 roku Bucharin zosta przywdc lewego skrzyda partii. Wystpowa przeciwko ukadowi z Brzecia opowiadajc si za wojn rewolucyjn oraz dostarczy teoretycznego uzasadnienia dla metod komunizmu wojennego w pracy Gospodarka okresu przejciowego, bdcej mia prb oceny i obrony kosztw rewolucji, jego zdaniem nieuchronnych. By tak samo byskotliwy jak Trocki, chocia w odrnieniu od niego cieszy si popularnoci zwaszcza wrd modszych czonkw partii. Obdarzony zarwno osobistym wdzikiem, jak i zdolnociami, by beniaminkiem partii, jak okrela go Lenin. Ale Lenin uwaa go rwnie za czowieka niestaych pogldw i mikkiego jak wosk. By moe dlatego wanie, cho wybrany na zastpc (kandydata) czonka Politbiura w 1919 roku, nie uzyska penego czonkostwa a do roku 1924, ju po mierci Lenina. Bucharin nigdy nie piastowa adnego wyszego stanowiska ani w partii, ani w rzdzie i nawet nie mg mierzy si z innymi jako polityk; wykazywa jednak du niezaleno mylenia czsto wystpujc przeciwko Leninowi w kwestiach teoretycznych. Bucharin przekona si do Nowej Polityki Ekonomicznej i zosta jej gwnym adwokatem, propagujc j jako sta zmian dotychczasowego kursu. W Instytucie Czerwonych Profesorw zgromadzi wok siebie grup modych ekonomistw, ktrzy propagowali jego idee. Sam mg je rozpowszechnia rwnie jako redaktor naczelny Prawdy i nowego dziennika Komitetu Centralnego Bolszewik. Tak przedstawiaa si grupa ludzi, ktrzy, wraz ze Stalinem, stanowili na pocztku lat dwudziestych najwysze kierownictwo Zwizku Radzieckiego i byli jego gwnymi przeciwnikami w walce o sukcesj po mierci Lenina. Na szczcie dla nich ktnie wrd biaych i brak jakichkolwiek uzgodnie midzy obcymi mocarstwami w kwestii interwencji sprawiy, e sytuacja komunistw nie bya tak beznadziejna, jak si wwczas mogo wydawa, pod warunkiem jednak wykorzystania przez nich przewagi poprzez powoanie jednolitego dowdztwa i stworzenie sprawnych si zbrojnych. Zwaywszy stan, w jakim znajdowaa si pobita armia rosyjska, ktrej morale komunici starali si wszelkimi sposobami osabi, byo to zadanie niezwykle trudne. Trocki jednake, mianowany w marcu 1918 roku komisarzem spraw wojskowych i morskich, okaza si niespodziewanie uzdolnionym organizatorem wojskowym. Zarzdzono pobr do wojska i do koca 1918 roku wcielono do Armii Czerwonej 800 tysicy ludzi. Oceniano, e w szczytowym okresie, w roku 1920, liczya ona 2,5 miliona onierzy. Niepowodzenie prby inwazji na Polsk brutalnie odebrao Leninowi zudzenia, e przez uycie Armii Czerwonej mona bdzie rozszerzy rewolucj na reszt Europy. Jednake armii tej udao si pokona biaogwardzistw, pooy kres nadziejom interweniujcych mocarstw na likwidacj rewolucyjnej wadzy Rosji oraz do roku 1922 rozszerzy wadz radzieck na wiksz cz terytorium przedrewolucyjnej Rosji, z wyjtkiem obszarw na zachodzie, gdzie utracono Besarabi, cz Polski, znajdujc si wczeniej pod zaborem

rosyjskim, pastwa batyckie i Finlandi. Taka bya sytuacja, w ktrej przyszo dziaa Stalinowi w latach 19181921. Problem Hitlera w tych latach polega na powoaniu i takiej rozbudowie ruchu, aby by on brany powanie. ywi przekonanie, e jeli uda mu si tego dokona, zachowa dla siebie pozycj przywdcy. Problem Stalina by zupenie inny. Partia komunistyczna zostaa ju powoana i sformowaa rzd. Stalin w obu tych procesach odegra pewn rol, ale nie tak ktra usprawiedliwiaaby pniejsze przedstawianie go jako gwnego wsppracownika Lenina. Wwczas aden z przywdcw bolszewickich nie uwaa go za ewentualnego nastpc Lenina i nie da si ustali, kiedy w Stalinie zrodzia si taka ambicja. Lenin w roku 1920 mia pidziesit lat i by tylko dziewi lat starszy od Stalina ktry nie mg przewidzie, e jego przywdca dozna pierwszej serii atakw apopleksji w maju 1922 roku i umrze ju w styczniu 1924 roku nie ukoczywszy pidziesiciu czterech lat. Bez wtpienia jednak Stalin uwaa siebie za kandydata do sukcesji od lata 1922 roku, a by moe nawet wczeniej. Problem polega na tym, jak mia umocni sw pozycj w kierownictwie, aby z jego ambicjami zaczto si liczy. W Radzie Komisarzy Ludowych Stalin sprawowa funkcj komisarza do spraw narodowoci. Moliwoci, jakie dawao to stanowisko, byy ograniczone. W trzy tygodnie po bolszewickim zamachu w roku 1917 Stalin wzi udzia w zjedzie Fiskiej Partii Socjaldemokratycznej, na ktrym proklamowa prawo Finw do niepodlegoci. Dekret gwarantujcy to prawo zosta podpisany przez Lenina, a Stalin dziaa zgodnie z zasad samookrelenia, zawart w jego rozprawie z 1913 roku Marksizm i narodowoci. Nie tylko mienszewicy, jak np. Martow, ale rwnie bolszewicy, tacy jak Bucharin i Dzieryski, krytykowali t polityk, okrelajc j jako wyprzeda mniejszych narodw na rzecz buruazyjnego nacjonalizmu kosztem Rosji i rosyjskiej rewolucji. W okresie generalnego rozpadu, jaki nastpi po obaleniu rzdu carskiego, nacjonalistyczne ruchy we wszystkich krajach pogranicznych powoay nowe rzdy o nastawieniu antybolszewickim, dce do cakowitego oddzielenia si od Rosji. Doszo do tego nie tylko w Polsce i krajach batyckich, ale rwnie na Kaukazie, w Azji rodkowej, a nawet na Ukrainie. Z drugiej strony odrzucenie wprost zasady narodowego samookrelenia zniweczyoby wszelkie nadzieje na utrzymanie tych ludw w ramach Zwizku Radzieckiego i skonioby je do szukania poparcia u si antybolszewickich. Stalin rozwiza t kwadratur koa, interpretujc prawo do samookrelenia jako sposb w walce o socjalizm, podporzdkowany zasadom socjalizmu. Innymi sowy, narodowa autonomia bya do przyjcia tylko wwczas, jeli realizowano j pod kontrol komunistw. Otwierajc w maju 1918 roku konferencj powicon utworzeniu Tatarsko-Baszkirskiej Autonomicznej Republiki Radzieckiej, Stalin da jasno do zrozumienia co mia na myli: Autonomia jest form. Caa sprawa polega na tym, jakie klasy sprawuj kontrol w ramach tej formy. Rzd radziecki jest za autonomi,

ale tylko za tak autonomi, w ktrej caa wadza jest w rkach robotnikw i chopw, w ktrej buruazja wszelkich narodowoci jest nie tylko pozbawiona wadzy, ale rwnie uczestnictwa w wyborach organw wadzy. Przyjcie nowej koncepcji autonomii uatwi fakt, i Stalin stopniowo odchodzi od pierwotnie goszonych zasad. Podczas prac komisji powoanej do opracowania projektu konstytucji radzieckiej w roku 1918 Stalin zrezygnowa z propagowanej wczeniej scentralizowanej struktury pastwa na rzecz formy federalizmu, opartej na jednostkach narodowoterytorialnych. Michai Reisner, wystpujc przeciwko zaleceniom Stalina argumentowa, e reprezentuj one w istocie ukryty centralizm pod przykrywk struktury federalnej. Mia zupen racj, ale Stalin (przy poparciu Lenina) odnis zwycistwo. Wszystkie te zmiany miay okaza si wane w przyszoci, ale do czasu rozstrzygnicia kwestii samego przetrwania reimu byy niczym wicej jak tylko gestami. Podczas gdy Lenin pozostawa w Moskwie, aby trzyma w swych rkach wszystkie nitki wadzy, a Trocki osiga kolejne sukcesy jako komisarz spraw wojskowych, innych przywdcw radzieckich wysyano w specjalnych misjach do zapalnych rejonw w miar ich pojawiania si. Lenin wykaza takie samo zaufanie do Stalina, jako specjalisty od rozwizywania trudnych sytuacji, jakie mia w 1917 roku, powierzajc mu najbardziej skomplikowane zadania. Nie zawid si w swym zaufaniu. W warunkach chaosu panujcego w latach 1918-1919 Stalin nie traci zimnej krwi i okaza si zdolny do penienia przywdczej roli oraz opanowania sytuacji, chocia stosowa do brutalne rodki, cznie ze zbiorowymi egzekucjami bez procesu sdowego. W odrnieniu od dowiadcze Hitlera jako Frontkampfera w I wojnie wiatowej dowiadczenia Stalina w czasie wojny domowej sprowadzay si do dziaalnoci jako komisarza politycznego lub specjalnego przedstawiciela na stosunkowo niskim szczeblu dowodzenia. Nie mia on adnych dowiadcze frontowych. Jednake w obu przypadkach wczeniejsze dowiadczenia miay wpyn na ich dziaalno jako naczelnych dowdcw podczas II wojny wiatowej. Pierwsze powaniejsze zadanie, jakie otrzyma Stalin, wizao si ze stanowiskiem w Carycynie nad Wog (pniej przemianowanym na Stalingrad, a obecnie noszcym nazw Wogograd), gdzie by on odpowiedzialny za zapewnienie nieprzerwanych dostaw ywnoci do Moskwy i Piotrogrodu. W dwadziecia cztery godziny po przybyciu do tego miasta 6 czerwca Stalin informowa, e rozprawi si z bachanaliami spekulantw poprzez wprowadzenie staych cen ywnoci i jej racjonowanie. 7 lipca, nazajutrz po prbie zamachu stanu podjtej przez socjalistw-rewolucjonistw, zapewnia Lenina: Zrobione bdzie wszystko, aby zapobiec tutaj ewentualnym niespodziankom. Bdcie pewni, e nasza rka nie zadry. cigam i wymylam komu trzeba. Nie bdziemy nikogo oszczdza, ani nas, ani innych, ale bdziemy wam wysya ywno. Wanie podczas pobytu Stalina w Carycynie po raz pierwszy ujawni si jego konflikt z Trockim. Przyczyn sporu bya decyzja Trockiego, jako

komisarza spraw wojskowych, wykorzystania byych carskich oficerw w rozbudowujcej si Armii Czerwonej. Lojalnoci owych oficerw mieli strzec komunici przydzieleni im jako komisarze polityczni. Wielu dziaaczy partyjnych kwestionowao celowo takiej polityki. Do jej przeciwnikw zalicza si te Lenin, ktry ustpi dopiero wtedy, kiedy dowiedzia si od Trockiego, e tych specjalistw wojskowych (jak ich nazywano) jest w szeregach Armii Czerwonej ponad 40 tysicy i e bez nich i bez ponad 200 tysicy byych carskich podoficerw armii grozioby niebezpieczestwo rozpadu. To wymuszone sytuacj rozwizanie rodzio wiele trudnoci. Podczas wojny domowej dochodzio do licznych przypadkw zdrady, duy sprzeciw wykazywali te nadal przywdcy wielu czerwonych ugrupowa paramilitarnych, ktrzy nie chcieli podporzdkowa si konserwatywnym byym oficerom carskim, jak rwnie wielu lewicowych komunistw, ktrzy przypominali Leninowi i Trockiemu ich wczeniejsze obietnice zastpienia staej armii (oraz policji politycznej) milicj ludow. Pnocnokaukaski Okrg Wojskowy wkrtce sta si orodkiem opozycji wobec polityki Trockiego i jednym ze rde, podobnie jak wczeniej komitet bolszewicki w Baku, z ktrego Stalin pozyskiwa godnych zaufania ludzi. cile zwizany ze Stalinem by Woroszyow, stary bolszewik i agitator polityczny w fabryce sprztu artyleryjskiego w Carycynie, przed dziesiciu laty sekretarz organizacji robotnikw przemysu naftowego i czonek komitetu bakijskiego. Cho Woroszyow nie mia dowiadczenia wojskowego, Stalin doprowadzi do mianowania go dowdc 10 armii. Komisarzem politycznym w tej armii by Sergo Ordonikidze, take wsptowarzysz z okresu bakijskiego, ktry przekona Lenina, aby wczy Stalina do Komitetu Centralnego partii w roku 1912. Obaj ci ludzie zostali czonkami mafii Stalina, razem z Budionnym, byym sierantem kawalerii, ktry odnis znaczne sukcesy jako przywdca partyzancki. Trocki okrela ich pogardliwie jako opozycj podoficerw, ale wszyscy trzej dziki Stalinowi awansowali na wysokie stanowiska w aparacie wadzy. Woroszyow zastpi Trockiego na stanowisku komisarza spraw wojskowych; Ordonikidze odgrywa kluczow rol w realizacji stalinowskiego programu industrializacji i zosta czonkiem Biura Politycznego, a Budionnego (razem z Woroszyowem) mianowano jednym z pierwszych marszakw Zwizku Radzieckiego. Na Froncie Pnocnokaukaskim w roku 1918 grupa z Carycyna ignorowaa rozkazy otrzymywane z centrum, odmawiaa wsppracy z wyksztaconymi oficerami z byej armii regularnej i bya wielokrotnie oskarana o niesubordynacj przez Trockiego oraz Rewolucyjn Rad Wojenn. W cytowanym ju licie do Lenina z 7 lipca Stalin domaga si oddania mu wadzy zarwno wojskowej, jak i cywilnej. Trzy dni pniej Stalin wysa kolejn depesz: Dla dobra sprawy musz mie wadze wojskow... Ale nie otrzymaem odpowiedzi. Bardzo dobrze. W takim razie ja sam, bez formalnoci, usun dowdcw armii i komisarzy, ktrzy wszystko psuj. Do tego zmusza mnie dobro sprawy i oczywicie brak kawaka papieru od Trockiego nie powstrzyma mnie.

Za zgod Trockiego Stalinowi przyznano uprawnienia, o jakie si ubiega, i powoano go na stanowisko przewodniczcego Pnocnokaukaskiej Rady Wojskowej, ale nie pozostawiono mu wtpliwoci co do tego, e Lenin wspiera swym autorytetem Rewolucyjn Rad Wojenn. Nie przyczynio si to jednak w najmniejszym stopniu do powstrzymania Stalina, ktry zachca lokalnych dowdcw, aby nie zwracali uwagi na rozkazy otrzymywane z gry, i wbrew instrukcjom z Moskwy odwoywa rozkazy byego carskiego generaa Sytina, mianowanego przez Trockiego dowdc Frontu Poudniowego, oraz odmwi uznania jego wadzy. Tym razem Trocki kategorycznie domaga si odwoania Stalina i grozi postawieniem Woroszyowa przed sdem wojskowym, jeli nie wykona rozkazw. Lenin ustpi, ale aby osabi ten cios, wysa jednego ze swych najbliszych wsppracownikw, Jakowa Swierdowa, sekretarza Komitetu Centralnego Partii, specjalnym pocigiem, aby sprowadzi Stalina do Moskwy z wszystkimi honorami i mianowa go czonkiem Rewolucyjnej Rady Wojennej, jak rwnie nowej Rady Obrony Robotnikw i Chopw, powoanej w kocu listopada 1918 roku w celu mobilizacji zasobw kraju do prowadzenia wojny. Lenin apelowa zarwno do Trockiego, jak i do Stalina, aby porzucili spory i podjli wspprac. Stalin poczyni pewne starania w tym kierunku, wychwalajc Trockiego w kilku przemwieniach, ale Trocki nie mg zdoby si na ukrycie poczucia wyszoci. Dopiero znacznie pniej [pisa w swej autobiografii] zdaem sobie spraw, e Stalin prbowa nawiza pewien rodzaj poufaych stosunkw. Jednake odrzucay mnie te wanie cechy, ktre wzmacniay jego... Wski krg jego zainteresowa, psychologiczny prymitywizm i szczeglny cynizm czowieka z prowincji, ktry zosta wyzwolony z krpujcych go przesdw przez marksizm, ale ktry nie zastpi ich filozoficznym wiatopogldem, wszechstronnie przemylanym i przyswojonym przez jego umys. Jeli chodzi o Stalina, jego konflikt z Trockim rwnie wykracza poza kwestie polityki czy taktyki. Przed rozpadem koalicji z lewicowymi eserowcami bolszewicy byli reprezentowani w najwyszych wadzach przez trzech ludzi - Lenina, Trockiego i Stalina. Pniej jednak Stalin zosta wyeliminowany i podczas gdy pozostawa w cieniu, rzd radziecki sta si znany jako rzd Lenina i Trockiego, podobnie zreszt jak partia. Stalin zawsze akceptowa przywdztwo Lenina, tym bardziej e Lenin by od niego starszy o dziewi lat. Jednake Trocki by jego rwienikiem. Do jego uzdolnie intelektualnych i talentw oratorskich dosza najpierw sawa twrcy Armii Czerwonej, a pniej organizatora zwycistwa w wojnie domowej. Dla czowieka tak ambitnego jak Stalin i tak obcionego dokuczliwym poczuciem niszoci, kariera Trockiego bya nie do zniesienia tym bardziej, e Trocki pogardliwie odmawia uznania go za powanego rywala. Lenin robi wszystko co w jego mocy, aby zaagodzi konflikt midzy tymi ludmi, ktrych ceni, nawet jeli osdza ich stosujc rne kryteria. O tym, e Stalin nie utraci zaufania Lenina, wiadczy zlecanie mu kolejnych zada na froncie, na ktrym pozostawa a do zakoczenia

wojny domowej. W styczniu 1919 roku wysano go na front wschodni, aby sporzdzi raport na temat dotkliwej klski i utraty Permu. W maju umacnia obron Piotrogrodu przed biaymi i poleci dokona egzekucji 67 oficerw marynarki wojennej w Kronsztadzie za nielojalno. Jeszcze w tym samym roku przerzucono go ponownie na Front Poudniowy, aby zablokowa ofensyw biaych na Moskw, po zdobyciu Ora przez Denikina. Stalin zyska sobie w roku 1919 mieszane opinie: owszem, zdolny czowiek, na ktrym mona polega, ale jednoczenie trudny we wsppracy i kierujcy si wasnym subiektywnym odczuciem. Gono chwali si swoimi osigniciami, ostro krytykujc innych, dostrzega zdrad i spisek tam, gdzie inni widzieli tylko nieskuteczno i baagan, trawia go zazdro i powica tyle samo energii na ktnie z kolegami, ktrych uwaa za rywali, co na walk z wrogiem. Jak relacjonuje Trocki, kiedy Politbiuro postanowio przyzna mu Order Czerwonego Sztandaru za jego zasugi w ocaleniu Piotrogrodu jesieni 1919 roku, Kamieniew z pewnym zakopotaniem zaproponowa, aby ten sam order przyzna Stalinowi. Kalinin zapyta: Za co?, a wtedy Bucharin wzi go na stron i powiedzia: Nie rozumiesz? To pomys Lenina. Stalin nie moe znie, jeli nie ma czego, co ma kto inny. Nigdy tego nie wybaczy. Ostatni epizod, w ktrym uczestniczy Stalin podczas wojny domowej, dostarczy dalszych dowodw potwierdzajcych wady, za jakie by krytykowany. W maju 1920 roku armia polska dokonaa inwazji na Ukrain i zaja Kijw. Polacy zostali odrzuceni przez radzieck kontrofensyw, w wyniku ktrej Armia Czerwona znalaza si nad Bugiem. Powstao pytanie, czy onierze radzieccy powinni przekroczy t rzek i kontynuowa ofensyw na rdzennie polskich terenach w celu zajcia Warszawy. Zarwno Stalin, jak i Trocki byli temu przeciwni. Jednake Lenin zaj inne stanowisko. Wci mia nadziej, e rewolucja za granic przyjdzie z pomoc Rosji. W roku 1919 odbyo si w Moskwie inauguracyjne posiedzenie Midzynarodwki Komunistycznej (w skrcie nazywanej Kominternem), na ktre przybyli delegaci z dziewitnastu krajw. Przywdc I Midzynarodwki (Midzynarodowego Stowarzyszenia Robotnikw) w latach 1864-1876 by Marks; II Midzynarodwka, midzynarodowe zrzeszenie partii i organizacji socjalistycznych, powoana w 1889 roku i opowiadajca si za demokracj parlamentarn, rozpada si, kiedy jej czonkowie w chwili wybuchu wojny w 1914 roku znaleli si po przeciwnych stronach. Wykorzystujc sytuacj Lenin powoa III Midzynarodwk (Midzynarodwk Komunistyczn) z siedzib w Moskwie, opowiadajc si za rewolucj wiatow pod przywdztwem Rosji. II Kongres Kominternu w roku 1920 zgromadzi delegatw z 37 krajw i przyj sformuowany przez Lenina program zoony z 21 punktw. Idea dokonania inwazji na Polsk bya dla Lenina kuszca, poniewa - jak powiedziaa Klara Zetkin, wchodzca w skad delegacji Niemieckiej Partii Komunistycznej do Kominternu - chcia on wybada Europ za pomoc bagnetw Armii Czerwonej i sprbowa poczy si z Niemcami, wci znajdujcymi si w niepewnej sytuacji. Trocki oraz

dwch Polakw, Dzieryski i Radek, nadal sprzeciwiali si, ale Stalin przeszed na stron Lenina i gosowa z wikszoci Politbiura za ofensyw na Warszaw. Stalin nie bra udziau w gwnym uderzeniu. Jego przeprowadzenie powierzono 27-letniemu Tuchaczewskiemu, byemu porucznikowi wojsk carskich, ktry odznaczy si w wojnie domowej. Stalin by wwczas przedstawicielem Politbiura w Poudniowo-Zachodniej Grupie Armii, a do jego obowizkw naleao obserwowanie si Wrangla na Krymie i ewentualnej interwencji Rumunii, jak rwnie poudniowego odcinka frontu wojny z Polsk. Prowadzi pen zoliwoci wymian pogldw z Leninem i Politbiurem na temat reorganizacji Frontw. Otrzymaem wasz notatk na temat podziau Frontw - telegrafowa do Lenina. Politbiuro nie powinno zajmowa si tego rodzaju nonsensownymi drobiazgami. Stalin i wojskowy dowdca Frontu PoudniowoZachodniego, Jegorow, otrzymali jednak rozkazy przerzucenia znacznych si na pnoc w celu wsparcia lewego skrzyda si Tuchaczewskiego idcych na Warszaw. Stalin najpierw zwleka, a pniej odmwi wykonania tego rozkazu, kontynuujc niezalene dziaania l Armii Konnej, dowodzonej przez Budionnego, w celu zajcia lecego na poudniu Polski Lwowa. Kiedy 16 sierpnia Polacy rozpoczli kontrofensyw przeciwko Tuchaczewskiemu, Armia Czerwona doznaa decydujcej klski. Do tej klski w znacznej mierze przyczynio si wykorzystanie przez Polakw faktu, i lewe skrzydo wojsk rosyjskich nie byo osonite. Przez cae lata trway zacite spory, kto by za to odpowiedzialny. Odbiy si one na stosunkach midzy Stalinem i Tuchaczewskim w latach trzydziestych. Stalin zosta odwoany do Moskwy, otrzyma nagan od Lenina na IX Konferencji Partyjnej i nie bra ju udziau w ostatniej kampanii wojny domowej przeciwko siom Wrangla na poudniu. Jednake jego pozycja w kierownictwie nie osaba. Na VIII Zjedzie partii, zorganizowanym w marcu 1919 roku, nazwisko Stalina figurowao wrd szeciu innych na licie kandydatw do Komitetu Centralnego. Zosta czonkiem zarwno podkomisji Komitetu Centralnego powoanych przez Zjazd, jak i picioosobowego Biura Politycznego i Biura Organizacyjnego. Do komisariatu do spraw narodowoci doda Inspekcj Robotniczo-Chopsk (rosyjski skrt: Rabkrin), ktra miaa kontrolowa poszczeglne departamenty rzdu. Fakt, e czciowo ponosi odpowiedzialno za katastrof w Polsce i wycofa si ze spraw wojskowych, nie przeszkodzi mu zupenie w jednoczesnym piastowaniu tylu odpowiedzialnych stanowisk. Bez wtpienia podstawow przyczyn tego stanu rzeczy byo to, i Stalin okaza si by zbyt poytecznym i zbyt pilnie pracujcym czonkiem wewntrznego kierownictwa, aby si go pozby. Trocki wspomina, e zapyta Sieriebriakowa, czonka Komitetu Centralnego, ktry wsppracowa ze Stalinem w Radzie Wojennej Frontu Poudniowego, czy dwaj czonkowie Komitetu byli rzeczywicie potrzebni i czy Sieriebriakow nie mg sobie poradzi bez Stalina. Po namyle Sieriebriakow odpowiedzia: Nie, naciska tak, jak Stalin, nie umiem, to nie moja specjalno. Lenin bardzo ceni u Stalina umiejtnoci naciskania.

Stanowisko Lenina byo decydujce, a wydaje si, e za gwne zalety Stalina uwaa nie tylko jego gotowo podjcia si kadego zadania, ale rwnie wanie t brutalno, ktr w postscriptum do swego tzw. Testamentu (4 stycznia 1923 roku) potpi jako grubost (grubiastwo w mowie i zachowaniu) i z powodu ktrej nalega na usunicie Stalina ze stanowiska sekretarza generalnego. Na pocztku lat dwudziestych Lenin wci jeszcze uwaa t cech za proletariack prostot praktyka, ktra po raz pierwszy zwrcia jego uwag na Stalina i ktr uwaa za wany element w kierownictwie partii, w znacznej mierze zoonej z intelektualistw pochodzenia buruazyjnego (zalicza si do nich sam Lenin). Stalin szybko zorientowa si, e daje mu to wobec Lenina uprzywilejowan pozycj, i wykorzysta ten fakt w peni. II Chocia zwycistwo w wojnie domowej przesdzio kwesti dalszego istnienia reimu sowieckiego, to jednak koszty tego zwycistwa wywieray potny wpyw na jego dalszy rozwj. Najbardziej odczuwalne byy olbrzymie straty ludzkie - pierwsze tego rodzaju, wrcz niewiarygodne, a jednak jak najbardziej autentyczne liczby, ktre pojawiy si na kartach historii. Szacuje si, e w samej wojnie domowej zgino 15 milionw mczyzn, kobiet i dzieci, a podczas klski godu, ktra nastpia zaraz potem, liczba ta zwikszya si o 16-17 milionw, jeli doda si do tego onierzy i cywilw zabitych podczas I wojny wiatowej. Wszystko to wydarzyo si w latach 1914-1922. Wedug demografw liczba ludnoci Rosji w roku 1923 bya o okoo 30 milionw mniejsza, ni wynikaoby to z przewidywa. Straty materialne i zniszczenia byy nie mniej powane. Produkcja przemysowa w roku 1920 osigna nie wicej ni jedn sidm produkcji z roku 1913, nastpio zaamanie si pienidza, robotnikom trzeba byo paci w naturze, a jedynym rodzajem handlu sta si handel wymienny. Tego rodzaju klski, ktre prawie wyeliminoway zdobycze socjalne i ekonomiczne Rosji, uzyskane od czasu zniesienia paszczyzny w roku 1861, kady rzd postawiyby w obliczu olbrzymich trudnoci na drodze do stymulowania odbudowy i osignicia poziomu z lat przedwojennych. Byo to szczeglnie trudne dla rzdu uzalenionego w realizacji programu radykalnych przemian od zindustrializowanego i zurbanizowanego sektora. Przed rokiem 1914 ludno miast stanowia mniej ni 10 procent ogu ludnoci (wikszo jej mieszkaa w maych miastach prowincjonalnych), a tylko 2 procent pracowao w przemyle wytwrczym i maszynowym. Dla porwnania wskanik ten dla Stanw Zjednoczonych wynosi wwczas ponad 11 procent. A wanie ten sektor, w znacznie wikszym stopniu ni o wiele liczniejszy sektor ludnoci wiejskiej, ponis najwiksze straty podczas wojny domowej. Odsetek ludnoci miejskiej zmniejszy si z 19 do 15 procent. Moskwa stracia poow mieszkacw, Piotrogrd za dwie trzecie. Zgony i emigracja zdziesitkoway potencja intelektualny, administracyjny i zarzdzajcy klasy redniej i zmniejszyy o poow liczebno klasy robotniczej, na ktrej opiera si system sowiecki. Wielu

robotnikw zgino walczc w szeregach Armii Czerwonej, inni za (ocenia si ich liczb na 8 milionw) powrcili do rodzinnych wsi. W najlepszym stanie przetrwaa wie. Liczba ludnoci wiejskiej wzrosa do ponad czterech pitych i ponad 86 procent ogu pracujcych. Wzroso take znaczenie chopstwa jako klasy. W latach 1917-1921 rosyjskie wsie obja rewolucja i tak jak przepowiada Stalin, partia komunistyczna - aby zdoby i utrzyma poparcie chopw - musiaa zrezygnowa z wszelkich zamiarw nacjonalizacji ziemi lub kolektywizacji rolnictwa i pozwoli (nie majc zreszt innego wyboru) na przepdzenie posiadaczy ziemskich oraz podzia ich majtkw. W rezultacie rozmiary dziaek wyrwnay si i wzrosa liczba redniakw, zmniejszajc z jednej strony odsetek najbiedniejszych i bezrolnych chopw, a z drugiej chopw najbogatszych. Miao to wane skutki gospodarcze w postaci zmniejszenia si nadwyek ywnoci, ktre ta ostatnia grupa dostarczaa na rynek. W konsekwencji zmniejszyy si dostawy ywnoci do miast i na potrzeby Armii Czerwonej. Jeszcze waniejsze byy jednak konsekwencje spoeczne. Zosta bowiem osabiony sektor miejsko-przemysowy, od ktrego komunici spodziewali si poparcia w procesie modernizacji, podczas gdy sektor wiejsko-rolniczy, zakorzeniony we wasnej, starej i gboko konserwatywnej kulturze, wzmocni si doprowadzajc do odwrcenia tendencji przedwojennych. Z punktu widzenia chopw parcelacja ziemi, ktra - ich zdaniem - zawsze do nich naleaa i zostaa im skradziona przez obszarnikw, wyrwnywaa stare krzywdy i uzupeniaa emancypacj z roku 1861. Zniesiono, co prawda, wwczas paszczyzn, ale nie przyznano im ziemi. Kady rzd, ktry prbowaby ponownie odebra im ziemi z zamiarem kolektywizacji rolnictwa napotkaby zdecydowany opr. Poza przesuniciami w ukadzie si spoecznych wanym skutkiem wojny domowej bya zmiana charakteru partii komunistycznej. Komunizm wojenny, jako okrelenie uywane do opisw tego etapu historii partii, odnosi si bowiem nie tylko do jej udziau w operacjach wojskowych, ale rwnie do militaryzacji innych dziedzin jej dziaalnoci. Trzeba by geniuszu Goyi, aby w rosyjskiej wersji Okruciestw wojny przedstawi przeraajcy charakter wojny domowej i zobojtnienie, jakie wywoaa ona po obu stronach wobec nagminnego stosowania tortur, palenia wsi i rozstrzeliwania jecw. Komunistyczne kierownictwo, przywyke do rozkazywania i posugiwania si si oraz terrorem, zaczo traktowa przymus rwnie jako sposb rozwizywania trudnych problemw gospodarczych i spoecznych. Jak stwierdzi Karol Radek, w tym czasie komunici mieli nadziej na wymuszenie - z karabinem w doni - drogi na skrty, do bezklasowego spoeczestwa. W dekrecie z 2 wrzenia 1918 roku, ktry wprowadzi stan wyjtkowy, rzd okreli republik radzieck mianem zbrojnego obozu. Podobnie militarnych metafor uywano powszechnie przy okrelaniu polityki partii wobec przemysu, siy roboczej i zaopatrzenia. W zdewastowanym i zdezorganizowanym kraju najbardziej dotkliwym z tych problemw byo zaopatrzenie w ywno. Chocia Lenin, niechtnie, zgodzi si na odroczenie kolektywizacji rolnictwa, to jednak by

zdecydowany pooy kres wolnemu handlowi zboem, owiadczajc, e jest on rwnoznaczny z przywrceniem kapitalizmu. Jednym z gwnych posuni komunizmu wojennego byo zorganizowanie uzbrojonych oddziaw ywnociowych, zajmujcych si rekwizycj posiadanych przez chopw nadwyek zboa (lub tego, co uznawano za nadwyki). Opr wobec tej praktyki by powszechny. Chopi ukrywali swoje zapasy i ograniczali produkcje, co jeszcze bardziej zmniejszao ilo ywnoci. Jak przyzna pniej sam Lenin, bya to polityka katastrofalna w skutkach i trzeba byo z niej zrezygnowa. W latach 1918-1920 okrela j jednak jako prawdziwie fundamentaln walk kapitalizmu z socjalizmem i utrzymywa, e naley j prowadzi w sposb bezwzgldny, mimo i budzia wrd chopstwa niech do nowej wadzy. Sytuacja robotnikw przemysowych bya rwnie trudna. W pierwszym porywie entuzjazmu w listopadzie 1917 roku wydano dekret o przekazaniu robotnikom kontroli nad fabrykami, ale jego rezultaty okazay si katastrofalne. Produkcja przemysowa zaamaa si niemal zupenie i Lenin nie mia innego wyjcia, jak zwrci si do buruazyjnych specjalistw o niezbdn pomoc w zarzdzaniu i nadzorowaniu technologii. Wywiera te nacisk na zwizki zawodowe, by spowodoway wzrost wydajnoci pracy. Rzd ju wwczas zacz militaryzowa si robocz. Najpierw skierowano onierzy do takich prac, jak wyrb lasw oraz transport ywnoci i paliwa. Pniej, z inicjatywy Trockiego, zorganizowano ich w armie pracy. W trzecim etapie zamiast onierzy z poboru do pracy w przemyle kierowano mobilizowanych jak w wojsku robotnikw. Byo to posunicie, ktre Trocki, nowo mianowany komisarz do spraw transportu, propagowa jako sposb przywrcenia dyscypliny pracy. W roku 1920 Trocki opublikowa Obron terroryzmu, w ktrej wyoy moliwie najprzystpniej zasady komunizmu wojennego. Odrzucajc demokracj parlamentarn, rwno wobec prawa oraz prawa obywatelskie jako buruazyjne oszustwa, argumentowa, e walka klas moe by prowadzona jedynie przy uyciu siy, a nie kart do gosowania. Odrzucenie terroru rwnao si odrzuceniu socjalizmu. Kto chcia osign ostateczny cel, musia by zdecydowany na uycie wanie tego rodka: a la guerre comme de la guerre (na wojnie jak to na wojnie), jak zwyk mawia Lenin. Organizacja pastwa suya interesom mas pracujcych, ale: [...] nie wyklucza to elementu przymusu w caej jego sile. Zasada przymusowego wiadczenia pracy rwnie radykalnie i trwale zastpia zasad wolnego najmu, jak uspoecznienie rodkw produkcji zastpio wasno kapitalistyczn. Jednake wiosn 1921 roku u kresu wojny domowej Lenin zmieni polityk. Zrezygnowano z militaryzacji pracy i rekwizycji. Kto mgby wic zapyta, po co wspomina teraz okres komunizmu wojennego, skoro nie by on niczym wicej ni okresem przejciowym, ktry zakoczy si wraz z wyjtkowymi warunkami wojny domowej? Odpowied na to pytanie jest nastpujca: znaczna liczba czonkw partii, jak zobaczymy to pniej, przyja argumenty Lenina z 1921 roku, uzasadniajce zmian kursu, ale uczynia to niechtnie i nadal wspominaa z dum wojn domow i komunizm wojenny jako heroiczny okres historii partii, w

ktrym rewolucyjna wola zerwania z przeszoci i narzucenia spoeczestwu nowego porzdku, bez wzgldu na koszty, nie bya krpowana przez kompromis. Przeksztacajc porak w zwycistwo, osignito wtedy nierealny na pozr cel. Dlatego kiedy Stalin, ktremu znane byy te dowiadczenia, postanowi w kocu lat dwudziestych ponowi prb szturmowego zakoczenia rewolucji, starajc si wyzwoli dalsze zasoby rewolucyjnej energii, mg odwoa si do tradycji komunizmu wojennego jako precedensu niewtpliwie wwczas bardzo dla niego przydatnego. Ale na pocztku lat dwudziestych prd zacz pyn w odwrotnym kierunku i Stalin, idc za wskazaniami Lenina, da si mu unie. Przez cay okres wojny domowej jako czynnik zapobiegajcy zbyt silnemu oporowi wobec komunistw dziaaa obawa, i klska czerwonych spowoduje przywrcenie starego porzdku i spenienie da byych posiadaczy ziemskich domagajcych si zwrotu majtkw. Czynnik ten zanik, kiedy zwycistwo czerwonych stao si pewne. Powracajcy onierze i dezerterzy potgowali buntownicze nastroje wsi i zim 1920-1921 roku powstania chopskie, w ktrych bray udzia kilkutysiczne watahy, osigny w okolicach Tambowa rozmiary wojny partyzanckiej. Rwnoczenie nasilajce si niepokoje wrd robotnikw Moskwy, Piotrogrodu i innych orodkw przemysowych znalazy swj wyraz w strajkach i demonstracjach, zwaszcza po komunikacie rzdu, i racje chleba zostan zmniejszone o jedn trzeci. W miar zmiany sytuacji na frontach wojny domowej na korzy komunistw, opozycja wobec Lenina i polityki kierownictwa zacza pojawia si rwnie w szeregach partii. Na IX Zjedzie partii w marcu 1920 roku grupa nazywajca siebie demokratycznymi centralistami zaprotestowaa przeciwko wzrastajcej centralizacji wadzy i autorytarnemu tonowi przyjtemu przez kierownictwo. Przywdca tej grupy, Timofiej W. Sapronow, okreli Komitet Centralny jako ma garstk partyjnych oligarchw. Latem i jesieni 1920 roku przedmiotem krytyki stao si zagadnienie demokracji w sektorze przemysowym. Znaczny odam klasy robotniczej, partii i zwizkw zawodowych nie mg si pogodzi z rezygnacj z wiary w robotnicz kontrol nad fabrykami, ktr Lenin odrzuci jako utopijn iluzj i z powrotem zatrudni zawodow kadr zarzdzajc. Zacz te naciska na zwizki zawodowe, aby udzieliy priorytetu dyscyplinie przemysowej i wzrostowi wydajnoci pracy. Tzw. opozycja robotnicza, pod przywdztwem Aleksandry Koontaj i Aleksandra Szlapnikowa (byego robotnika przemysu metalowego i pierwszego ludowego komisarza do spraw pracy), wzywaa do zwikszenia udziau proletariatu w podejmowaniu decyzji oraz autonomii dla zwizkw zawodowych oraz ich dominujcej roli w zarzdzaniu przemysem. W cigu szeciu miesicy poprzedzajcych X Zjazd partii w marcu 1921 roku na jej najwyszych szczeblach rozpocza si otwarta debata, bdca wyrazem protestu przeciwko wzrastajcej centralizacji i militaryzacji wadzy oraz coraz wikszej przepaci midzy proletariatem i reprezentujcymi go przywdcami. Lenin bardziej ni Trocki skonny do kompromisu ze zwizkami zawodowymi, by jednak zdecydowany nie

ustpowa w podstawowej dla niego sprawie - roli partii jako awangardy, autorytatywnego przywdcy proletariatu. W roku 1902, w rozprawie Co robi?, stwierdzi: Nie moe by mowy o niezalenej ideologii wyksztaconej przez same masy pracujce. Dowiadczenia tylko potwierdzay ten pogld: bez partii, ktra mogaby go realizowa, dyktatura proletariatu bya nonsensem. Lenin nie mia zamiaru pozwoli na zniszczenie jednoci partii, ulegajc jej lewemu skrzydu, ktre apelowao o demokracj robotnicz. Rzucajc na szal swj ogromny autorytet i wykorzystujc wszystkie dostpne rodki zdoa uzyska zdecydowane poparcie delegatw na zjazd partii, ktry mia si zebra 8 marca 1921 roku. Jednake na sze dni przed tym terminem partia doznaa potnego wstrzsu w postaci zbrojnej rewolty marynarzy i zaogi garnizonu bazy marynarki wojennej w Kronsztadzie. W 1917 roku baza ta bya twierdz bolszewikw, ale teraz wzywaa w imieniu Padziernika, do trzeciej rewolucji w celu obalenia represyjnego reimu komunistw, czyli komisarokracji. By to bysk wiata - jak przyzna pniej Lenin - ktry rozjani rzeczywisto lepiej ni cokolwiek innego i ujawni, jak powany kryzys zagraa partii. Odpowied Lenina bya zdecydowana. Po pierwsze, rewolta musiaa zosta stumiona. Fakt, i Tymczasowy Komitet Rewolucyjny w Kronsztadzie usprawiedliwia podjt akcj, cytujc, wbrew komunistycznemu kierownictwu, dania i slogany zapoyczone od bolszewikw z pierwszych dni rewolucji padziernikowej, okaza si bez znaczenia. W oczach Lenina bya to kontrrewolucja i jedyne pytanie brzmiao: kto kogo? Opr onierzy Armii Czerwonej, ktrzy nie chcieli strzela do marynarzy i robotnikw, pokonano mieszanin obietnic, grb i kamstw. W rezultacie uderzenia nadzorowanego z Moskwy przez Trockiego i dowodzonego przez Tuchaczewskiego twierdza zostaa zdobyta szturmem i kilkuset, a by moe nawet kilka tysicy, jej obrocw rozstrzelano bez sdu. Lenin wykorzysta t okazj do postawienia znaku rwnoci midzy lewicow opozycj i siami kontrrewolucyjnymi, ktre dziaay w Kronsztadzie. W przemwieniu inauguracyjnym wygoszonym na zjedzie partii potpi tzw. opozycj robotnicz jako zagroenie dla bezpieczestwa rewolucji. Reprezentowaa ona - jak powiedzia - odchylenie anarchosyndykalistyczne i kryjce si za plecami rewolucji drobnomieszczaskie elementy anarchistyczne. Lenina jednake nie zadowolio stumienie rewolty i zrzucenie za ni odpowiedzialnoci na tzw. opozycj robotnicz. Poszed za ciosem, aby dotrze do korzeni problemu, wykazujc raz jeszcze niezwyk zdolno do wycigania przykrych nawet wnioskw i opartych na nich zdecydowanych dziaa. Jak przyzna pniej: Posunlimy si za daleko [...] nie uzyskalimy wystarczajcej bazy [...] Masy wyczuy to, czego mymy nie mogli, jak dotd, wiadomie sformuowa [...] to znaczy to, e bezporednie przejcie do czysto socjalistycznych form wykracza poza nasze siy i e jeli nie okaemy si zdolni do wycofania si i do powicenia atwiejszym zadaniom, zagrozi

nam katastrofa. Stosujc si do tej samej zasady, ktra skonia go do zaakceptowania ukadu z Brzecia, Lenin wykaza gotowo powicenia wszystkiego, aby utrzyma wadz, nie kierujc si ambicjami osobistymi, ale deniem do osignicia wyznaczonych celw. Decydujcym ustpstwem (chopskim Brzeciem, jak okreli je niezalenie mylcy Riazanow) byo natychmiastowe zniesienie przymusowych rekwizycji zboa i ywnoci, ktre zastpiono zwykymi podatkami, pocztkowo w naturze, a pniej w pienidzach. Nadwyki chopi mogli swobodnie sprzedawa. Stosown uchwa zjazd podj dopiero po wysaniu ponad 200 delegatw na agitacj wrd niechtnie nastawionych onierzy Armii Czerwonej, ktrych pdzono przez pola lodowe pod grob uycia broni do ataku na garnizon w Kronsztadzie. Jak powiedzia jeden z dowiadczonych komisarzy politycznych, owiadczenie, i rekwizycje zostan zniesione, spowodowao radykaln zmian nastrojw wrd onierzy - chopw. Przemiany w sferze gospodarki, dokonane pod wpywem Lenina nie byy tylko chwilowym manewrem. Umoliwiy przywrcenie maych i rednich prywatnych przedsibiorstw przemysowych i handlowych. Zachcano prywatny kapita do ponownego inwestowania w Rosji, nawet w wielkim przemyle, ustabilizowa si rubel. W istocie powstaa w Rosji gospodarka mieszana oraz w duej mierze wolny handel, zastpujc komunizm wojenny. Bya to wana zmiana strategii. Stosujc t Now Polityk Ekonomiczn (NEP), Lenin mia nadziej na likwidacj gnbicych kraj niedoborw i na przy wrcenie sprawnej gospodarki. Poszlimy za daleko [powiedzia na zjedzie partii] na drodze nacjonalizacji handlu i przemysu [...] Wiemy, e tylko porozumienie z chopstwem moe ocali socjalistyczn rewolucj w Rosji do czasu wybuchu rewolucji w innych krajach. Tymczasem w duszej perspektywie pastwo zarezerwowao sobie prawo wasnoci wielkiego przemysu, handlu zagranicznego i transportu, jak rwnie ogln kontrol nad gospodark. Zezwolio na konkurencj sektora znacjonalizowanego i prywatnego w przekonaniu, e socjalizm okae sw wyszo i bdzie stopniowo si rozszerza, podczas gdy sektor prywatny bdzie si kurczy. Pod wraeniem powstania w Kronsztadzie propozycje Lenina zostay uchwalone prawie bez dyskusji. Pytanie, czy by to taktyczny odwrt czy ewolucja, pozostaje bez odpowiedzi. Istniao jednak oczywiste niebezpieczestwo, e tak radykalna i naga zmiana polityki moe pogbi podziay w onie partii po przezwycieniu kryzysu. Lenin stara si do tego nie dopuci, rwnowac zwikszenie swobd w sferze gospodarczej wzmocnieniem centralnej kontroli w dziedzinie politycznej. Z tym wanie wie si due znaczenie kryzysu z 1921 roku dla kariery Stalina. Podczas dyskusji na zjedzie Lenin popar obietnic Bucharina, i wraz z zakoczeniem wojny domowej nastpi rezygnacja z centralizmu w wojskowym stylu i przywrci si demokracj wewntrzpartyjn. By to jednak tylko wstp, gdy pniej owiadczy: Nadszed czas, aby skoczy z opozycj okiezna j; mielimy ju dosy opozycji!.

Ostatniego dnia zjazdu Lenin przedstawi niespodziewanie dwie nowe rezolucje: O syndykalistycznym i anarchistycznym odchyleniu w naszej partii oraz O jednoci partii. Pierwsza formalnie potpiaa tez opozycji robotnicze o zarzdzaniu gospodark przez zwizki zawodowe jako niesuszn pod wzgldem teoretycznym i wiadczc o odrodzeniu herezji syndykalistycznych. Gosia, e pogldy tego rodzaju s obraz marksizmu, jednak z uytych w niej sformuowa wynikao jasno, e naprawd chodzi o brak zgodnoci z forsowan przez Lenina tez, i: [...] Tylko partia polityczna klasy robotniczej, tj. partia komunistyczna, jest w stanie zjednoczy, wychowa, zorganizowa tak awangard proletariatu i ogu mas pracujcych, ktra - jedyna - potrafi przeciwstawi si nieuniknionym drobnoburuazyjnym wahaniom tych mas [...] i recydywom ograniczonoci zawodowej lub przesdw zawodowych wrd proletariatu. Druga rezolucja ogaszaa rozwizanie wszelkich ugrupowa z odrbn platform, takich jak opozycja robotnicza i grupa demokratycznych centralistw, pod rygorem natychmiastowego wykluczenia ich czonkw z partii. Specjalna klauzula ( w rozdziale 7), nie ujawniona a do stycznia 1924 roku, upowaniaa Komitet Centralny w przypadku zamania dyscypliny lub odrodzenia czy tolerowania sekciarstwa do stosowania wszystkich kar partyjnych, cznie z wydaleniem, nawet wobec czonkw samego Komitetu Centralnego. Obie rezolucje uchwalono przytaczajc wikszoci gosw, a Karol Radek podsumowa nastroje na zjedzie sowami, ktre miay okaza si prorocze zarwno dla niego samego, jak i wielu innych: Gosujc za t rezolucj czuj, e moe by ona atwo uyta przeciwko nam, a mimo to j popieram [...] Niech Komitet Centralny w momencie zagroenia podejmie najsurowsze kroki przeciwko najlepszym towarzyszom partyjnym, jeli uzna to za konieczne [...] niech Komitet Centralny nawet si myli! Jest to mniej niebezpieczne ni niezdecydowanie, ktre mona obecnie obserwowa. Wkrtce po zakoczeniu X Zjazdu Lenin wykaza, jak niewielkie znaczenie przywizuje do rezolucji o zwizkach zawodowych i partyjnej demokracji. Uzna je za potrzebne, aby uspokoi swych krytykw, by jednak zdecydowany wypleni sekciarstwo w partii z tak sam surowoci jak wykaza podczas dawienia rewolty w Kronsztadzie. Podczas czystki w latach 1921-1922 a jedna trzecia czonkw partii zostaa z niej wydalona. Kiedy przywdcy opozycji robotniczej odmwili wyrzeczenia si wasnych pogldw, odwoujc si nawet (zreszt bezskutecznie) do Midzynarodwki Komunistycznej, zostali ponownie potpieni przez Lenina na XI Zjedzie partii w marcu 1922 roku, a dwch przywdcw tej frakcji usunito wwczas z szeregw partyjnych. III Stalin bynajmniej nie odgrywa pierwszoplanowej roli w dyskusjach prowadzonych w partii w latach 1921-1922. Realizowa lini Lenina w okresie komunizmu wojennego i kiedy Lenin dokona nagego zwrotu,

propagujc NEP, poszed w jego lady. Nikt jednak nie skorzysta z tego bardziej ni on sam i to z dwch powodw. Wprowadzony przez Lenina zakaz frakcyjnoci mia uatwi w przyszoci Stalinowi posunicie si dalej i przeksztacenie partii w monolityczn struktur, podobnie jak aprobata Lenina dla stosowanych przez CzeKa metod usprawiedliwia pniejsze wyniesienie terroru do rangi systemu rzdw. Poparcie, jakiego Stalin udzieli Leninowi, wywoao take skutki natychmiastowe i bardziej bezporednie. Jeeli Lenin naprawd chcia wykorzeni opozycj i ochroni parti przed zgubnymi skutkami frakcyjnoci, wymagao to czego wicej ni wygrywania dyskusji i uchwalania rezolucji na zjazdach - wymagao to systematycznego, codziennego zarzdzania parti. Nie byo to zadanie, na ktre Lenin, uznany przywdca zarwno rzdu, jak i partii, mg znale czas, ani te praca, do ktrej miaby zamiowanie czy predyspozycje ktrykolwiek z pozostaych trzech czonkw Politbiura - Trocki, Kamieniew czy Zinowiew. Jednake dla pitego czonka Biura Politycznego, Stalina, byo to naturalne przeduenie roli, ktr odgrywa od roku 1917 i dziki ktrej zyska zaufanie Lenina. Polegaa ona na utrzymywaniu kontaktw midzy centrum i funkcjonariuszami oraz czonkami partii spoza obu stolic, ktrzy atwiej mogli porozumie si z czowiekiem w rodzaju Stalina, tak samo jak oni wywodzcym si z prowincji, ni z byymi emigrantami i intelektualistami w rodzaju Trockiego, Zinowiewa czy Bucharina. Podobn funkcj speniay piastowane przez Stalina stanowiska ministerialne. Jako komisarz do spraw narodowoci - stanowisko to odzyskao dawne znaczenie po zakoczeniu wojny domowej - by przedstawicielem Politbiura i Komitetu Centralnego, z ktrym musieli wsppracowa lokalni bossowie na Ukrainie, na Kaukazie i w Azji rodkowej w dziaaniach sprowadzajcych si do odbudowy imperium rosyjskiego. Jego drugie stanowisko rzdowe byo rezultatem wizyty na Uralu w poowie 1919 roku, kiedy stwierdzi, e praktycznie wszyscy z 4766 urzdnikw wadzy radzieckiej w prowincji Wiatka pochodzili z carskiej biurokracji, administracja bya niesprawna i przearta korupcj, a take brakowao skutecznych rodkw cznoci, za pomoc ktrych rzd centralny mg zapewni realizacj swych polece. Stalin zaproponowa powoanie komisji kontrolno-rewizyjnej, dziaajcej za porednictwem zespow robotniczo-chopskich. Leninowi spodoba si ten pomys i w taki wanie sposb Stalin zosta mianowany komisarzem Rabkrinu, czyli Inspekcji Robotniczo-Chopskiej. Propozycja Stalina i przyjcie jej przez Lenina wykazyway jednak, jak byli oni niedowiadczeni w rozwizywaniu problemw biurokracji. Chocia zapocztkowano szkolenie nowej generacji urzdnikw pastwowych, inspekcja Robotniczo-Chopska okazaa si niezdolna do rozwizania jakichkolwiek problemw. Rzeczywisty problem by bowiem o wiele gbszy. Dopiero po rewolucji padziernikowej Lenin zacz powanie myle o roli partii po objciu przez ni wadzy. W roku 1920, kiedy napisa Dziecic chorob lewicowoci w komunizmie, dyktatur proletariatu okrela jako: [...] Wytrwa walk z si i tradycjami starego spoeczestwa [...] z si

przyzwyczaje milionw i dziesitkw milionw. Bez elaznej partii zahartowanej w walce, bez partii cieszcej si zaufaniem wszystkiego co uczciwe w danej klasie, bez partii zdolnej do obserwowania i wpywania na nastroje mas niemoliwe jest pomylne prowadzenie takiej walki. Lenin wyraa si wystarczajco jasno na temat zasad, ale znacznie mniej jasno na temat sposobw penienia przez parti jej funkcji w sytuacji, kiedy przestaa dziaa w konspiracji i staa si wadz. Przyczyn tego stanu rzeczy byy wzajemne relacje midzy formalnym i rzeczywistym rozdziaem wadzy w Zwizku Radzieckim. Nowe pastwo rosyjskie wedle konstytucji stanowio Republik Rad. Jej rzd, Rada Komisarzy Ludowych (Sownarkom - czsto okrelana jako gabinet lub Rada Ministrw), by formalnie organem wykonawczym Wszechrosyjskiego Zjazdu Rad, a kady komisarz odpowiada za jeden lub wicej resortw rzdowych. Rzeczywist wadz jednak nadal sprawowaa partia komunistyczna, ciao nie wymienione ani w konstytucji z 1918, ani z 1924 roku. Polityki nie ustala ani Zjazd Rad, ani Rada Komisarzy Ludowych. Ta ostatnia nie bya organem wykonawczym, jak gosia konstytucja, Zjazdu Rad, ale Komitetu Centralnego partii komunistycznej i jej Politbiura Tam czonkowie Rady Komisarzy Ludowych, spotykajcy si jako przywdcy partii komunistycznej, ustalali polityk, a nastpnie jako komisarze ludowi wydawali polecenia poszczeglnym ministerstwom, za ktre byli odpowiedzialni, w celu realizacji tej polityki. Ale kto mia w istocie j realizowa? Pi lat po rewolucji Lenin powiedzia na IV Kongresie Midzynarodwki Komunistycznej: Natomiast u dou [s] setki tysicy dawnych urzdnikw, ktrych otrzymalimy w spadku od cara i od spoeczestwa buruazyjnego, dziaajcych czciowo wiadomie, czciowo niewiadomie przeciwko nam. [...] Musimy tu pracowa przez wiele lat, aby udoskonali aparat, zmieni go i przycign nowe siy. Partia nie bya w stanie przej administracji pastwowej czy zarzdzania znacjonalizowanym ju przemysem. Jej czonkom brakowao niezbdnego dowiadczenia; do czasu wyksztacenia nowego pokolenia a do 1928 roku - nowy reim musia polega (podobnie jak w Armii Czerwonej) na administratorach i kadrze kierowniczej z okresu przedrewolucyjnego. Partia w tym okresie nadzorowaa, pobudzaa i inspirowaa machin pastwow. Jednym z pierwszych zada partii byo wzmocnienie armii dziki systemowi komisarzy politycznych oraz nadzorowaniu wyborw i debat w radach poczynajc od zgromadzenia wiejskiego, a koczc na Radzie Najwyszej. W latach dwudziestych partia rozszerzya penetracj aparatu pastwowego na wszystkich szczeblach, w tym rwnie administracji republik zwizkowych (jak np. Ukrainy), wielkich miast, takich jak Piotrogrd i Moskwa, znacjonalizowanego przemysu i zwizkw zawodowych. Prowadzenie takiej polityki wymagao systematycznej i dokadnej pracy Sekretariatu KC partii, a przede wszystkim zmian w systemie jej organizacji. Pierwszej prby w tym kierunku dokonano w marcu 1919 roku, po mierci kierujcego sekretariatem Jakowa Swierdowa, ktry zadowala si personelem zoonym z 15 zaledwie osb i sam panowa nad

wszystkim. To wanie wwczas formalnie uznano istnienie Biura Politycznego (Politbiura), zajmujcego si sprawami polityki, i powoano Biuro Organizacyjne (Orgbiuro), zajmujce si realizacj tej polityki i sprawami organizacji partii. Jednake rozwizania zastosowane po mierci Swierdowa okazay si niewystarczajce; rwnoczenie coraz bardziej oczywista stawaa si potrzeba takiej organizacji pracy organw centralnych, aby nie byy one w zbyt wielkim stopniu przecione biecymi zadaniami. Po X Zjedzie partii Stalin w sposb naturalny przej odpowiedzialno za kierowanie prac Sekretariatu, jako czowiek, o ktrym Lenin wiedzia, e moe na nim polega, i jako jedyny czonek Komitetu Centralnego, ktry wchodzi w skad tak Biura Organizacyjnego, jak Biura Politycznego partii. Jego formalna nominacja 4 kwietnia 1922 roku, po XI Zjedzie, potwierdzaa posiadan ju de facto przez Stalina wadz i zostaa przez pras skwitowana w sposb rutynowy. Z dzisiejszej perspektywy jest to fakt godny uwagi, zwaywszy, e jako sekretarz generalny partii - nie obj adnego innego stanowiska do maja 1941 roku, kiedy to mianowa si przewodniczcym Sownarkomu, czyli Rady Ministrw - osign pozycj arbitralnej wadzy osobistej, rzadko spotykanej we wspczesnym pastwie. Jednake jest prawie pewne, e wwczas nie wiedzia, jak dalece bdzie mg rozbudowa swoje nowe stanowisko. Jak Stalin wykorzysta moliwoci stwarzane mu przez to stanowisko? Robert Tucker argumentowa, e - wbrew stereotypowym pogldom Stalin nie by urodzonym organizatorem oraz e z jego instynktown personalizacj kadej sprawy nie by szczeglnie predysponowany do roli administratora. To prawda, ale Stalin nie by zwykym administratorem, zainteresowanym administracj jako tak. Tym, co wyrniao Stalina (w sposb rwnie zdecydowany jak talent charyzmatycznego mwcy wyrnia Hitlera), bya jego instynktowna umiejtno przeksztacania wadzy administracyjnej w polityczn. Niezwyko obu tych ludzi polegaa na umiejtnoci wykorzystania wasnych uzdolnie - w wypadku Hitlera mwcy; organizatora i czonka gremiw partyjnych w wypadku Stalina - do przejcia kontroli nad parti i wyzyskania tej kontroli do stworzenia osobistej formy wadzy, ktrej nikt nie mgby rzuci wyzwania. Dlaczego Lenin i inni czonkowie Politbiura pozwolili na skoncentrowanie tak wielkiej wadzy w rkach jednego czowieka? Pocztkowo nikt nie zdawa sobie sprawy z ogromu ambicji Stalina i nie zastanawia si nad tym, jak wiele funkcji sprawuje rwnoczenie. Po prostu bya praca, ktr naleao wykona i na ktr nie mia szczeglnej ochoty aden z pozostaych przywdcw. Stalin chcia si jej podj, a Lenin, Kamieniew, Zinowiew, a nawet niekiedy Trocki, byli zadowoleni, e mog mu j zaproponowa. Jedynym czowiekiem, po ktrym mona by si spodziewa, e dostrzee nadcigajce niebezpieczestwo, by Lenin, ale jego normalnie wyostrzon czujno polityczn osabia potrzeba, aby kto zaj si zadaniami wymagajcymi, wedug niego, pilnej uwagi, oraz odczucie, i Stalin jest jedynym z przywdcw partii, na ktrym moe polega, e wywie si z tych zada.

Kiedy byy czonek Sekretariatu partii, Prieobraenski, zabierajc gos na XI Zjedzie partii (marzec 1922 roku) zapyta, w jaki sposb Stalin, czy ktokolwiek inny, moe czy obowizki sekretarza generalnego partii z kierowaniem prac dwch komisariatw (ministerstw), Lenin odpar: A kto z nas jest bez grzechu? Kto nie przyjmowa kilku obowizkw naraz? C zreszt mona zrobi innego? C moemy teraz zrobi, by zachowa obecny stan rzeczy w Ludowym Komisariacie do Spraw Narodowoci, by upora si ze wszystkimi turkiestaskimi, kaukaskimi i innymi zagadnieniami? [...] musimy wic mie czowieka do ktrego przedstawiciel kadego narodu mgby przyj i szczegowo opowiedzie, o co chodzi. Gdzie go znale? Sdz, e nawet Prieobraenski nie mgby wymieni innej kandydatury oprcz towarzysza Stalina. To samo dotyczy Inspekcji Robotniczo-Chopskiej. Gigantyczna sprawa. Po to jednak, by umie kierowa kontrol trzeba, by na czele sta czowiek majcy autorytet - w przeciwnym razie ugrzniemy, utoniemy w drobnych intrygach. Lenin dostrzega wady Stalina. Wedug Trockiego, kiedy po raz pierwszy wymieniono Stalina jako kandydata na sekretarza generalnego, Lenin zauway: Ten kucharz zgotuje tylko pieprzne dania. Ale nie zasugerowa innego nazwiska. Zawsze robiy na nim wraenie praktyczne zdolnoci Stalina i by przekonany, e sobie z nim poradzi. Bez wtpienia nie przeczuwa zagroenia dla wasnej pozycji do czasu, kiedy w miesic po mianowaniu Stalina sekretarzem generalnym obezwadni go pierwszy atak apopleksji (maj 1922). W cigu trzech lat, jakie dzieliy mier Swierdowa i sukcesj Stalina wiele si zmienio. Liczba pracownikw Sekretariatu zwikszya si z 30 do 600 (na rok przed przejciem steru przez Stalina), a zadania zostay rozdzielone midzy wiele wydziaw i biur. Jako sekretarz generalny Stalin otoczy si, podobnie jak wczeniej w Carycynie, grup zastpcw, ktrzy utosamiali swoje kariery z jego karier i razem z nim szli do gry. Dwoma jego czoowymi wsppracownikami byli Wiaczesaw M. Mootow i azar Kaganowicz. Obaj przeyli go i zostali usunici ze stanowisk dopiero przez Chruszczowa w 1957 roku. Mootow, ktrego prawdziwe nazwisko brzmiao Skriabin, by bratankiem znanego kompozytora, przez krtki czas studiowa na wydziale mechaniki uniwersytetu moskiewskiego. By jednym z nielicznych bolszewikw wywodzcych si z buruazji, ktrzy zwizali si ze Stalinem od pocztku. W dniach rewolucji lutowej mia 27 lat. Fatalnie jka si, nosi binokle, a jego nieprzenikniona twarz odzwierciedlaa sposb bycia, ktry niezmiennie go charakteryzowa. W 1920 roku zosta zastpc czonka Komitetu Centralnego, a penoprawnym czonkiem w roku 1921. Rwnoczenie wszed w skad Sekretariatu i Biura Organizacyjnego. Rok pniej zosta wybrany penoprawnym czonkiem Biura Politycznego i jako najbliszy wsppracownik Stalina zosta przewodniczcym Rady Ministrw. Zyska sobie saw jako szef dyplomacji radzieckiej, ktry wynegocjowa pakt midzy ZSRR i nazistowskimi Niemcami. Kaganowicz, yd-renegat, by twardym, niezmordowanym i bezlitosnym aparatczykiem, ktry zyska sobie opini najlepszego administratora w ZSRR. Zdecydowany wyrwa si z ndzy, w ktrej wyrs w wiosce

ukraiskiej, bardzo wczenie postanowi, podobnie jak Mootow, zwiza wszystkie swoje nadzieje ze Stalinem, z ktrym si cakowicie identyfikowa. Gboko zaangaowa si w realizacj stalinowskiego programu przyspieszonej industrializacji i sta si sawny jako czowiek, ktry zainicjowa budow moskiewskiego metra. Kaganowicz zda egzamin z lojalnoci podczas czystek, kiedy Stalin zapyta go, czy jego brat Michai, wwczas minister przemysu lotniczego, powinien by rozstrzelany. Kaganowicz odpar wwczas, e powinny zadecydowa o tym kompetentne organy. Sprawa zakoczya si tak, e jego brat popeni samobjstwo. Mootowa wezwano tylko po to, aby przyj do wiadomoci decyzj wysania jego ony do obozu pracy. Zarwno Mootow, jak i Kaganowicz pooyli podwaliny pod swe kariery jako zastpcy Stalina w Sekretariacie Komitetu Centralnego partii. Kaganowicz przetrwa wszystkie zawieruchy dziejowe i w roku 1988 odkryto, e wci yje, mieszka w Moskwie i pobiera emerytur. Mia wwczas 95 lat. Jednake najodporniejszy okaza si Ormianin Anastas Mikojan, ktry, podobnie jak Kaganowicz, by w latach dwudziestych czonkiem Komitetu Centralnego i zastpc czonka Politbiura. Mianowany komisarzem do spraw handlu Zwizku Radzieckiego, okaza si na tyle sprytny, e przetrwa wszystkich innych dziaaczy z ery stalinowskiej, pozostajc czonkiem Politbiura, a pniej Prezydium KC KPZR, a do roku 1966, kiedy to ze wszystkimi honorami odszed na emerytur. W Sekretariacie Komitetu Centralnego Stalin stworzy wasne przyboczne biuro: Tajny Wydzia Komitetu Centralnego, ktry obsugiwa Politbiuro, Orgbiuro i Sekretariat. Pierwszym szefem tego wydziau by Iwan Towstucha, intelektualista i uczony marksistowski, ktry dziaa w podziemiu, by na zesaniu na Syberii i na emigracji. (Wedug Baanowa, ktry przez pewien czas pracowa w Sekretariacie, Stalin kiedy powiedzia do Towstuchy: Moja matka miaa koza, ktry wyglda dokadnie jak wy, nie nosi tylko binokli.) Zupenie inny by pniejszy szef Tajnego Wydziau, Aleksandr N. Poskriebyszew, o ktrym mwiono, e nigdy nie podnosi gosu, ale posugiwa si skrajnie ordynarnym jzykiem i robi wraenie zupenie niewyksztaconego. Poskriebyszew pracowa pocztkowo w pakowni i awansowa jedynie dlatego, e w Sekretariacie nie byo adnego pracownika fizycznego. Jednym z jego zada jako szefa specjalnej sekcji Tajnego Wydziau bya rozbudowa suby wywiadowczej, majcej penetrowa wszystkie ogniwa systemu radzieckiego, cznie z armi, OGPU (policja polityczna, czyli CzeKa, od lutego 1922 roku znana bya jako GPU, a w lipcu 1923 roku, z okazji utworzenia ZSRR, przemianowano j na OGPU) i Kominternem, tak aby da Stalinowi szczeglnego rodzaju przewag nad rywalami. Poskriebyszew przez 25 lat by osobistym sekretarzem Stalina niewolniczo mu oddanym i nie zadajcym adnych pyta niezalenie od tego, co kazano mu robi. Kontrolowa dostp do Stalina, podobnie jak Bormann kontrolowa dostp do Hitlera, ale w odrnieniu od swego niemieckiego odpowiednika nie stara si wykorzysta stanowiska do rozszerzenia wasnej wadzy. Nikt nie zna lepiej ni on tajemnic Stalina, ale nie ujawni adnej. Poskriebyszew przetrwa wszystkie zmiany i czystki tylko po to,

aby w ostatnim roku ycia dyktatora pa ofiar zerajcej go podejrzliwoci wobec wszystkiego i wszystkich i zosta nagle zwolnionym. W Sekretariacie Komitetu Centralnego powstay liczne wydziay, w tym Wydzia Agitacji i Propagandy (Agitprop), ktry zajmowa si, poza propagand i pras, rwnie ideologi i kultur. Jednake najwaniejsz funkcj Sekretariatu byo cise kontrolowanie, reorganizowanie, a w koniecznych wypadkach przenoszenie lub wydalanie penoetatowych funkcjonariuszy partyjnych na wszystkich szczeblach i na caym olbrzymim obszarze kraju lecym, poza dwiema stolicami - Moskw i Piotrogrodem. Po wojnie domowej powstay due obszary, na ktrych regionalne i obwodowe komitety i szefowie partyjni przyzwyczaili si do samodzielnego dziaania i do utrzymywania jedynie sabych powiza z Moskw. Sekretariat przystpi do porzdkowania tej stajni Augiasza, wzmacniajc wadz centraln i czno wewntrzpartyjn. Na podstawie cigle aktualizowanych informacji, zebranych przez Sekretariat w pierwszym roku rzdw Stalina mg on poda, e ponad 10 tysicy nominacji funkcjonariuszy partyjnych dokonano w cigu ubiegych 12 miesicy. Kolejnych 1000 nominacji dokonano w roku nastpnym, w tym czterdziestu dwu regionalnych sekretarzy partii. Wanie do kierowania tymi pracami Stalin sprowadzi azara Kaganowicza do Sekretariatu. Stalin nie stworzy machiny partyjnej; zakoczy tylko dzieo jej organizowania. Do 1923 roku Orgbiuro i Sekretariat dysponoway szczegowymi informacjami o kadym z 485 tysicy czonkw partii i byy w stanie umieszcza nominatw, ktrym mogy ufa, na wszystkich partyjnych szczeblach. Nie tylko Stalin, ale i Lenin oraz inni przywdcy komunistyczni - tak samo jak Hitler - uwaali, e wadza i przywdztwo powinny by sprawowane z gry oraz e podwadni na niszych szczeblach musz by odpowiedzialni za realizacj susznej linii. Stalin mg twierdzi, e dostarczy im rodkw zapewniajcych funkcjonowanie systemu. Kadry okrelaj wszystko - stao si jednym z jego ulubionych powiedze. - Po wyborze susznej linii sukces zaley od pracy organizacyjnej [...] i waciwego doboru ludzi. Ale prawd byo i to, e najwiksze korzyci z tego stanu rzeczy odnis Stalin. W praktyce funkcjonariuszy partyjnych nie wybierali ju lokalni czonkowie, nie odpowiadali te oni przed terenowymi organizacjami: rekomendowani przez centrum, byli wchaniani przez centraln biurokracj i stawali si od niej zaleni w rozdziale zada i awansach. Aparatczycy, z ktrych wielu naleao do twardej, nowej generacji, zahartowanej przez wojn domow i dcej (jak np. Chruszczow) do osigania kolejnych stopni w hierarchii subowej, utworzyli odrbn grup, gboko zainteresowan utrzymaniem wasnej wadzy i prerogatyw. Nie potrzebowali duo czasu, aby zorientowa si, e w obu tych sprawach s uzalenieni nie tylko od przychylnoci Stalina ale rwnie od zwikszenia jego wadzy. Rwnie Stalin szybko zda sobie spraw z istnienia tej wzajemnej zalenoci oraz z tego, e niezawodno aparatczykw jest jego najwikszym atutem w przyszej walce o wadz. Nikt inny w Politbiurze nie wiedzia tak wiele o partii poza Moskw i

Piotrogrodem; nikt inny nie zna tylu funkcjonariuszy z awansujcej generacji, ktrym mg zapewni wybr na partyjne zjazdy i konferencje czy wysun jako kandydatw do Komitetu Centralnego; nikt inny, aby posuy si okreleniem z historii Rzymu, nie mia tak duej liczby klientw. Co wicej, Stalin - w znacznie wikszym stopniu ni ktrykolwiek z jego rywali - by czowiekiem, z ktrym partyjni sekretarze mogli identyfikowa si w sposb najbardziej naturalny, czowiekiem, ktry cae swe dowiadczenie zdoby w Rosji, a nie na emigracji, by praktykiem podobnie jak oni, rozumiejcym ich problemy i ich punkt widzenia, a nie intelektualist traktujcym ich protekcjonalnie, z gry. Stalin, uznawany przez kolegw z kierownictwa za czowieka trudnego, zawsze mia czas dla przybysza z prowincji, gotw by cierpliwie go wysucha i udzieli rady zyskujc sobie w ten sposb kolejnego klienta. Do czasu rekonwalescencji Lenina po pierwszym ataku w 1922 roku Stalin utworzy baz swej wadzy. Nie byo w tym nic spektakularnego. Trocki z jego zamiowaniem do efektownych gestw (ktre wzbudziy obawy przed bonapartyzmem) uzna to za typowe dla bezbarwnej przecitnoci, ktra bya wszystkim, co dostrzega w Stalinie. Ale bya to dziaalno skuteczna. W nowej sytuacji, stworzonej przez chorob Lenina, Stalin mg wykorzysta swe wpywy w organizacjach partyjnych w caym kraju do wywarcia nacisku na najwysze centralne organy partii - Zjazd, Komitet Centralny i Politbiuro - gdzie miaa rozstrzygn si walka o sukcesj. IV Jak dotychczas awans Stalina by uzaleniony od staego zaufania i poparcia Lenina. W latach 1922-1923 straci jedno i drugie i stan w obliczu najgroniejszego kryzysu w swej karierze. Nieprzewidzianym wydarzeniem, ktre zmienio ca sytuacj, by atak apopleksji, ktrego dozna Lenin w maju 1922 roku. Mia on wwczas tylko pidziesit dwa lata i odzyska siy w stopniu wystarczajcym, aby powrci na kilka miesicy do swych obowizkw w drugiej poowie 1922 roku. Natychmiast jednak pojawi si problem sukcesji. Pozycja Lenina zachwiaa si, on sam rwnie zacz patrze na Stalina i jego wsptowarzyszy zupenie inaczej. Kim innym by Stalin jako jego prawa rka, ktrego mg kontrolowa, a zupenie kim innym Stalin jako jego nastpca, ktry ju przed kocem 1923 roku zacz wysuwa pretensje do niezalenej pozycji. Tym, co przyspieszyo zmian stanowiska Lenina, nie by fakt skupienia przez Stalina wielu wysokich funkcji w partii, ale jego stosunek do problemu narodowoci, ktry sprawi, e Lenin zwrci na niego uwag jeszcze przed rokiem 1914. Wraz z zakoczeniem wojny domowej i odzyskaniem przez komunistw wikszej czci imperium carskiego kwestia ta nabraa pierwszoplanowego znaczenia dotyczya bowiem prawie poowy caej liczby ludnoci, 65 ze 140 milionw, ktra albo nie bya Sowianami, albo - jeli nimi bya - nie bya Wielkorusami, ale Ukraicami. Powstao pytanie, jak dalece komunici, teraz ju u wadzy, skonni byli

realizowa swoje wczeniejsze deklaracje o prawie narodw do samookrelenia? Nikt w kierownictwie komunistycznym, a ju na pewno nie Lenin, nie kwestionowa zasady sprawowania wadzy przez jedn parti. Lenin jednak dystansowa si od wielkorosyjskiego szowinizmu, ktry traktowa wszystkich nie-Rosjan jako gorszych. Odrzuca go jako pozostao reimu carskiego i aroganckiej mentalnoci jego funkcjonariuszy. Krytykowa te komunistw, domagajcych si zunifikowanego systemu owiaty z rosyjskim jzykiem wykadowym, mwic: Moim zdaniem taki komunista jest wielkorosyjskim szowinist Ten szowinista jest w wielu z nas i musimy z nim walczy. Jednake dla Stalina ktry wyrzek si swego gruziskiego pochodzenia i przyj rosyjsk tosamo, takie rozrnienie byo nierealne. W rewolucji bolszewickiej i w leninizmie widzia najwysze osignicie rosyjskiej kultury i mia coraz mniej zrozumienia dla buruazyjnego nacjonalizmu Ukraicw i ludw kaukaskich, ktrzy zagraali temu osigniciu daniami autonomii narodowej i kulturalnej. Do czasu swej choroby Lenin wydawa si sprowadza wszelkie rnice w pogldach wasnych i Stalina do kwestii rozoenia akcentw czy taktyki. Dopiero na przykadzie potraktowania przez Stalina Gruzji, Lenin ktry po pierwszym ataku nie by ju chyba tak przekonany o moliwoci kontrolowania Stalina - uzna powag dzielcych ich rnic. W lutym 1921 roku zaakceptowa propozycj Stalina, aby do obalenia rzdu mienszewikw, sprawujcych wadz w Gruzji od 1918 roku, uy Armii Czerwonej. Dokonawszy tego, Stalin zaproponowa, aby Gruzja wesza w skad Kaukaskiej Federacji Republik Radzieckich, chocia gruziscy bolszewicy chcieli, aby zostaa samodzieln autonomiczn republik radzieck. Poleci swemu gruziskiemu rodakowi Ordonikidzemu, aby oczyci gruzisk parti z przeciwnikw federacji, na co uzyska zgod Lenina i Politbiura. Stworzenie Federacji Kaukaskiej, do ktrej, poza Gruzinami, weszliby Ormianie i Azerowie (wszystkie te narody prowadziy ze sob krwawe wojny od niepamitnych czasw), byo czci planowanej przez Stalina reformy konstytucji. Reforma ta miaa polega na wczeniu republik narodowych, Zakaukazia, Ukrainy i Biaorusi, do Federacji Rosyjskiej z prawem autonomii. Sprawami wewntrznymi, wymiarem sprawiedliwoci, owiat i rolnictwem miay, przynajmniej formalnie, zajmowa si rzdy republikaskie; finanse, gospodarka, zaopatrzenie w ywno i sprawy siy roboczej miay by koordynowane z Moskwy; polityka zagraniczna natomiast, sprawy wojskowe, bezpieczestwo, handel zagraniczny, transport i czno miay nalee do wycznych prerogatyw rzdu centralnego. Ukraicy ostro protestowali przeciwko likwidacji ich oddzielnego ministerstwa spraw zagranicznych, lecz prawdziw opozycj stanowili nadal Gruzini. Wci zasypywali oni Moskw nowymi skargami mimo grb Ordonikidzego. A jednak Stalinowi udao si uzyska dla swego planu aprobat komisji opracowujcej now konstytucj. Przesa w projekt do Komitetu Centralnego, nie czekajc na opini Lenina. Lenin wci odbywa rekonwalescencj w Gorki, ale jego reakcja bya

natychmiastowa. Owiadczy, e jest to sprawa wyjtkowej wagi, i poprosi Politbiuro, aby czekao na jego powrt, dodajc, e Stalin ma pewn skonno do popiechu. Zamiast projektu Stalina, ktry skrytykowa za przesadny centralizm, zaproponowa powoanie nowego pastwa Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR), w ktrym Republika Rosyjska byaby traktowana na rwni z innymi republikami narodowymi, wszystkie za miayby takie same prawa. W odpowiedzi Stalin nie stara si kry swej irytacji. Z piciu sugerowanych przez Lenina zmian jedn okreli jako do przyjcia, drug jako absolutnie nie, trzeci o znaczeniu tylko redakcyjnym, pit za jako zbyteczn. O czwartej propozycji Stalin napisa, e to wanie towarzysz Lenin nieco si pospieszy. Komentujc dotyczc siebie uwag doda sarkastycznie: nie ulega wtpliwoci, e ten popiech dostarczy amunicji adwokatom niepodlegoci ze szkod dla znanego liberalizmu towarzysza Lenina w sprawach narodowociowych. A jednak po trzygodzinnej rozmowie z Leninem w Gorkach Stalin zmieni swj projekt. Uwzgldni w nim uwagi Lenina tak, e nie sprzeciwia si on ju przyjciu projektu przez Komitet Centralny. Kiedy gruziski Komitet Centralny wrci do sprawy, opowiadajc si za bezporednim przyczeniem si Gruzji do ZSRR, a nie w ramach Federacji Kaukaskiej, Lenin przekaza ca spraw Stalinowi, potwierdzi podjte ju decyzje i zgani Gruzinw za ich ataki na Ordonikidzego. Ten ostatni, na danie Stalina kontynuowa dogbn czystk w partii gruziskiej. Jednake trwajce wci protesty tej partii przekonay czonkw Politbiura, w tym take Lenina o koniecznoci przeprowadzenia dochodze. Lenin wrci ju do normalnej pracy i wyczu, e podczas jego choroby co si zmienio. Wyran tego oznak bya liczba spraw, w ktrych po wyjanienia trzeba si byo zwraca do Stalina. Nieufno Lenina wobec osoby sekretarza generalnego zwikszya si po pewnym nieprzyjemnym incydencie. Jak opowiada Rykow, kiedy Lenin rozmawia z jednym z przywdcw opozycji gruziskiej, w mieszkaniu Ordonikidzego w Tyflisie, wybucha ktnia midzy dwoma Gruzinami, podczas ktrej Ordonikidze uderzy swego oponenta w twarz. Dla Lenina zachowanie Ordonikidzego byo nie do przyjcia gdy nawet w carskiej Rosji wysoki urzdnik nie posuwa si do rkoczynw wobec podwadnego. Ordonikidze i Stalin przyswoili sobie najgorsze zwyczaje rosyjskich dostojnikw - chamstwo, czyli mieszanin brutalnoci i prostactwa. Lenin odmwi przyjcia usprawiedliwiajcego ich raportu i poleci Dzieryskiemu, szefowi i twrcy GPU, aby uda si do Gruzji i ustali dalsze szczegy dotyczce ktni w mieszkaniu Ordonikidzego. Cztery dni pniej Lenin dozna drugiego ataku (16 grudnia 1922 roku). To, co zdarzyo si pniej, stao si znane dopiero po drugim czasie, w wikszoci po mierci Stalina. Wydarzenia te nie pozostawiaj wtpliwoci co do tego, e Lenin zacz si odnosi do swego dawnego protegowanego z nie ukrywan nieufnoci. Kroki, ktre podjo Politbiuro, aby kontrolowa sytuacj, zwikszyy t nieufno. 24 grudnia po konferencji z udziaem Stalina Kamieniewa, Bucharina i lekarzy zadecydowano:

Wadimir Iljicz ma prawo do codziennego dyktowania przez 5 do 10 minut, ale nie moe to mie charakteru korespondencji, a Wadimir Iljicz nie moe liczy na otrzymanie jakichkolwiek odpowiedzi. Nie wolno mu przyjmowa goci. Przyjaciele i osoby z jego otoczenia nie mog informowa go o sprawach politycznych. Kroki te podjto z obawy, i Lenin - chocia prawie na pewno nie bdzie zdolny do ponownego objcia swych funkcji - mgby jeszcze y na wp sparaliowany przez wiele lat i ingerowa w ycie polityczne. Reakcj Lenina byo uczynienie wszystkiego, co w jego mocy, aby obej te instrukcje, a jego determinacj zwikszy jeszcze fakt powierzenia przez Politbiuro Stalinowi pilnowania ich przestrzegania. Poszukujc sojusznika, Lenin zwrci si do Trockiego. W roku 1922 dwukrotnie proponowa mu stanowisko zastpcy przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych i za kadym razem spotyka si z odmow. Trocki nie zorientowa si, e propozycja Lenina byaby okazj zdobycia pozycji politycznej jako pierwszego wrd jego zastpcw. Dopiero w grudniu, kiedy Lenin sprzeciwi si rozlunieniu przez Stalina monopolu pastwa w dziedzinie handlu zagranicznego, ku swemu zadowoleniu przekona si, e Trocki jest gotw przedstawi jego pogld Komitetowi Centralnemu. Ucieszy si jeszcze bardziej, kiedy Komitet da si przekona do zmiany swej pierwotnej decyzji. Zajlimy pozycj bez walki - pisa - proponuj, abymy nie zatrzymywali si i kontynuowali atak. Podczas prywatnej rozmowy z Trockim Lenin ponownie zaproponowa mu objcie stanowiska zastpcy przewodniczcego i owiadczy, e jest gotw sformowa blok do walki z biurokracj zarwno w pastwie, jak i w partii. Jednak kilka dni pniej Lenin uleg kolejnemu atakowi apopleksji i nic nie wyszo z tej propozycji, ktra moga mie dla Stalina daleko idce konsekwencje. Zamknity w swoim mieszkaniu na Kremlu Lenin mg porozumiewa si jedynie za porednictwem ony, Nadiedy Krupskiej, swojej siostry Marii oraz sekretarek. Ale jako byy konspirator, jakim w istocie sta si w czasie choroby, nie straci bojowego ducha. Groc strajkiem - odmow stosowania si do zalece lekarzy, wywalczy sobie prawo do pracy duszej ni kilka minut dziennie nad tym, co nazywa swoim pamitnikiem. Nie by to jednak pamitnik, ale ostatnie przesanie do zjazdu partii, ktre Lenin, stojc w obliczu mierci, potajemnie dyktowa midzy 23 grudnia i 4 stycznia 1923 roku i ktre stao si znane jako jego Testament. Zatrwoony, i wzrastajca biurokratyzacja partii i pastwa prowadzi do oderwania si obu tych instytucji od robotnikw i chopw, ktrych interesom powinny suy, Lenin wzywa do zwikszenia liczby czonkw Komitetu Centralnego. Wwczas Komitet skada si z zaledwie 16 czonkw i 8 zastpcw, wliczajc w to Lenina i pozostaych czonkw Politbiura. Lenin apelowa o zwikszenie tego gremium o 50-100 osb, podkrelajc, i nowi czonkowie powinni by robotnikami i chopami: Robotnicy wchodzcy w skad KC powinni si rekrutowa, moim zdaniem, przede wszystkim nie spord tych, ktrzy maj ju za sob dugi okres suby w aparacie radzieckim [...] gdy wrd tych robotnikw wytworzyy si ju pewne tradycje i pewne uprzedzenia ktrych zwalczanie

jest wanie podane. W poczet robotnikw-czonkw KC powinni wej przewanie robotnicy [...] stojcy bliej szeregowych robotnikw oraz chopw. Lenin mia nadziej, e nowi czonkowie, uczestniczc we wszystkich posiedzeniach Komitetu Centralnego i Politbiura oraz czytajc wszystkie dokumenty, byliby w stanie, po pierwsze, ustabilizowa sam Komitet i, po drugie, skutecznie pracowa nad odnow i popraw aparatu pastwowego. Poprzez stabilizacj, jak powiedzia, rozumia niedopuszczenie do rozamu, ktrego groba wynikaa przede wszystkim ze stosunkw pomidzy Stalinem a Trockim. Tow. Stalin po objciu funkcji sekretarza generalnego skupi w swych rkach nadmiern wadz i nie mam pewnoci, czy zawsze potrafi z tej wadzy korzysta z naleyt ostronoci. Z drugiej strony tow. Trocki, jak tego ju dowioda jego walka przeciw KC w zwizku ze spraw Ludowego Komisariatu Komunikacji, odznacza si nie tylko wybitnymi zdolnociami. Osobicie jest on bodaje najzdolniejszym czowiekiem w obecnym KC, a zarazem cechuje go przesadna pewno siebie i przesadne pasjonowanie si czysto administracyjn stron spraw. Lenin nie wypowiada si o adnym z nich jako o jego nastpcy; niepokoia go natomiast groba, e cechy dwch wybitnych czonkw Komitetu Centralnego mogyby doprowadzi w sposb niezamierzony do rozamu w partii. Uwaa, e najlepszym sposobem zapobieenia temu bdzie zwikszenie liczebnoci komitetu. Lenin przelotnie wspomina o Zinowiewie i Kamieniewie, jednak adnemu z nich nie przyzna tej samej rangi co Stalinowi i Trockiemu, podobnie jak dwm modszym czonkom Komitetu Centralnego, Bucharinowi i Piatakowowi, ktrych okreli jako wyjtkowo uzdolnionych, ale potrzebujcych jeszcze czasu na rozwj. Dziewi dni pniej Lenin dopisa postscriptum: Stalin jest zbyt brutalny i wada ta, ktra jest cakiem do zniesienia w naszym rodowisku i w stosunkach midzy nami, komunistami, staje si nie do zniesienia na stanowisku sekretarza generalnego. Wobec tego proponuj towarzyszom, by zastanowili si nad sposobem przeniesienia Stalina z tego stanowiska i wyznaczyli na to miejsce innego czowieka, ktry by pod wszystkimi wzgldami rni si od tow. Stalina jedn tylko zalet mianowicie - wiksz tolerancyjnoci wiksz lojalnoci, wiksz uprzejmoci, bardziej uwanym stosunkiem do towarzyszy, mniej kaprynym usposobieniem itd. Okoliczno ta moe si wyda nic nie znaczc drobnostk. Myl jednak, e z punktu widzenia tego, co napisaem wyej, jest to taka drobnostka, ktra moe nabra decydujcego znaczenia. 4 stycznia 1923 r. Po napisaniu listu i sporzdzeniu kilku kopii, umieszczono je w zapiecztowanej kopercie z napisem: Tajne, nie otwiera z wyjtkiem W. I. Lenina, a po jego mierci przez Nadied Krupsk. List zaadresowano do XII Zjazdu partii, ktry mia odby si wiosn 1923 roku i w ktrym Lenin mia nadziej jeszcze uczestniczy. Dotychczas uwaano, e list pozostawa nie znany pozostaym przywdcom rosyjskim do maja 1924 roku, kiedy Krupska - po mierci

Lenina w styczniu tego roku - przedoya go na plenum Komitetu Centralnego, powiconym przygotowaniom do XIII Zjazdu. Jednake starannie udokumentowany artyku opublikowany w Prawdzie w lutym 1988 roku sugeruje, e w grudniu 1922 roku Lidia Fotijewa, sekretarka Lenina zapoznaa Stalina i szeciu innych czonkw Politbiura z opini, jak wystawi im Lenin, chocia nie z tym, co byo napisane w postscriptum. Tak czy inaczej, na zjedzie w 1923 roku nie wspomniano o licie. Trocki twierdzi pniej, e zamiarem Lenina byo stworzenie sobie pozycji, ktra umoliwiaby mu przejcie stanowiska przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych. Lenin rzeczywicie mg mie taki zamiar, kiedy nalega, aby Trocki przyj nominacj na zastpc przewodniczcego, z ktrej to okazji Trocki - w odrnieniu od Stalina, ktry przyj stanowisko sekretarza generalnego - nie skorzysta. Jednake w swym licie (tzw. Testamencie) do zjazdu Lenin rozmylnie uchyli si od zaproponowania kogokolwiek na swego nastpc. Sugeruje to, e myla o kolektywnym kierownictwie, w ramach ktrego wszystkich szeciu wymienionych przez niego dziaaczy pracowaoby wsplnie pod cisym nadzorem Komitetu Centralnego i Centralnej Komisji Kontroli. W tym samym czasie, w ktrym dyktowa swj list do zjazdu - w notatkach noszcych dat 30-31 grudnia 1922 roku - Lenin powrci do kwestii narodowociowej. Rozgniewany doniesieniami, i Stalin i Ordonikidze mwi o wypaleniu uczu narodowych rozpalonym do czerwonoci elazem, okreli opisany wyej incydent z uderzeniem w twarz jako symptomatyczny dla bagna w jakie si stoczylimy. Stwierdzi, e naley unika tego rodzaju nieokrzesania (w przypadku Stalina okreli to jako grubost) w stosunkach Wielkorusw z mniejszymi narodami. Ordonikidze zasuy na przykadne ukaranie, ale gwn win ponosi Stalin z jego popiechem i zawzitoci, z jak zwalcza gruziskie uczucia narodowe, przesadn administracyjn gorliwoci oraz dyktatorskimi metodami. Konstytucja Stalina bya fikcj. Nie chronia narodw nierosyjskich przed najazdem owego rdzennie rosyjskiego czowieka Wielkorusa-szowinisty, w istocie rzeczy ajdaka i gwaciciela, jakim jest typowy biurokrata rosyjski. Fakt, e ani Stalin, ani Dzieryski (ktry prowadzi dochodzenie) nie mogli twierdzi, e s Rosjanami, tylko powiksza wag caej sprawy: wiadomo, e zruszczeni obcoplemiecy zawsze przesadzaj, gdy chodzi o rdzennie rosyjskie nastawienie. Notatki na temat sprawy gruziskiej zostay odoone do wykorzystania na XII Zjedzie partii, Lenin natomiast podyktowa w styczniu i w lutym 1923 roku dwa artykuy, ktre miay by opublikowane w Prawdzie. Mwiy one o potrzebie skuteczniejszego przeciwdziaania wzrostowi biurokracji w administracji rzdowej i partyjnej. Gwnym obiektem krytyki w drugim artykule bya Inspekcja Robotniczo-Chopska, ktr kierowa Stalin, zanim zosta sekretarzem generalnym. Lenin wytyka Inspekcji te same biurokratyczne nawyki, do ktrych likwidacji bya powoana. Stalin nie zosta wymieniony z nazwiska, ale zjadliwy atak Lenina na biurokracj nie pozostawia wtpliwoci co do adresata. Wszyscy wiedz, e nie ma gorzej zorganizowanych instytucji, ni

instytucje naszej Inspekcji Robotniczo-Chopskiej i e w obecnych warunkach nie ma czego wymaga od tego ludowego komisariatu. Oceniajc pobienie istniejc rwnolegle Centraln Komisj Kontroli, ktrej przewodniczy rwnie Stalin, Lenin doda: Nawiasem mwic, biurokracj spotka mona u nas nie tylko w instytucjach radzieckich, ale i w partyjnych. Zdaniem Lenina przyczyny takiego stanu rzeczy tkwiy w braku kultury. Chcc nie chcc skonni jestemy tak wanie odnosi si do ludzi, ktrzy zbyt wiele i zbyt atwo rozprawiaj na przykad o kulturze proletariackiej: na pocztek wystarczyaby nam rzetelna kultura buruazyjna, na pocztek wystarczyoby, bymy pozbyli si szczeglnie odraajcych typw kultury o charakterze przedburuazyjnym, tj. kultury czynowniczej lub paszczynianej itp. W sprawach kultury nie ma nic bardziej szkodliwego ni popiech i niepohamowanie. Pierwszy artyku ukaza si w Prawdzie 15 stycznia 1923 roku. Bucharin, wczesny redaktor naczelny, waha si jednak, czy opublikowa drugi, o wiele bardziej krytyczny i zawierajcy konkretne propozycje reform. Podczas specjalnego posiedzenia Politbiura, zwoanego na wniosek Trockiego po tym, jak Krupska poprosia o pomoc, wikszo bya przeciw. Kujbyszew sugerowa nawet wydrukowanie pojedynczego numeru gazety zawierajcego artyku, aby zadowoli Lenina. Przeway jednak pogld, e artykuu Lenina nie mona ukry przed parti i ukaza si on 4 marca pod tytuem Lepiej mniej, ale lepiej. Tymczasem Lenin, by moe kierujc si przeczuciem, zebra swe sabnce siy do ostatniego ataku na Stalina. 5 marca podyktowa list do Trockiego, proszc go, by podj si obrony Gruzinw w Komitecie Centralnym. Razem z listem wysa notatki z grudnia na temat kwestii narodowociowej. Nastpnego dnia wysa telegram do Mdiwaniego i Gruzinw, w ktrym napisa, e ledzi ich spraw caym sercem i przygotowuje si do udzielenia im poparcia. Ale Trocki odmwi dziaania tumaczc si zym stanem zdrowia Stalin umiejtnie reyserujc przebieg miejscowej konferencji partyjnej zdoa ostatecznie odsun od wadzy rzdzc w Gruzji grup Mdiwaniego. W tym samym czasie Lenin napisa rwnie list do Stalina na temat epizodu, ktry wydarzy si w kocu grudnia. Wwczas to Stalin, niezadowolony z ingerencji Lenina w spr wok kwestii monopolu handlu zagranicznego, wykorzystujc fakt, i powierzono mu nadzr nad przestrzeganiem przez Lenina zalece lekarzy, zadzwoni do Krupskiej, aby udzieli jej ostrej nagany za pozwolenie na obejcie tych zalece, i zagrozi postawieniem jej przed Komitetem Centralnym. Krupska nie powiedziaa nic Leninowi i ograniczya si do wysania penego godnoci listu do Kamieniewa, proszc jego i Zinowiewa o obron. Jednake na pocztku marca Lenin dowiedzia si o wszystkim i napisa do Stalina: Szanowny tow. Stalin! Pozwolilicie sobie na grubiaskie [znw to samo sowo - grubost] wezwanie mojej ony do telefonu i zwymylanie jej. Chocia owiadczya Wam, e zgadza si zapomnie o tym, co zostao powiedziane, to jednak

dowiedzieli si od niej o tym fakcie Zinowiew i Kamieniew. Nie mam zamiaru zapomina tak atwo o tym, co si robi przeciwko mnie, a nie potrzebuj tu podkrela, e uwaam za skierowane rwnie przeciwko sobie to, co si czyni przeciwko mojej onie. Prosz wic, abycie rozwayli, czy jestecie skonni cofn swoje sowa i przeprosi, czy te wolicie zerwanie stosunkw pomidzy nami. Z powaaniem Lenin Niedawno w archiwach odkryto notatk Stalina wysan do Lenina, w ktrej napisa: Jeeli uwaacie, e musz odwoa moje sowa, mog je odwoa, ale nie rozumiem, na czym polega problem, gdzie jest moja wina. Lenin prawdopodobnie by ju zbyt chory, aby przeczyta list Stalina. Pewien rodzaj przeprosin mia by rwnie wysany Krupskiej, ale rozbrat Lenina ze Stalinem nigdy nie zosta przezwyciony. 6 marca stan zdrowia Lenina pogorszy si i 10 marca dozna on kolejnego ataku apopleksji, ktry odebra mu mow i sparaliowa praw stron ciaa co uniemoliwio mu jakikolwiek dalszy udzia w sprawach publicznych. Latem i jesieni 1923 roku jego stan poprawi si na tyle, e mg troch chodzi, a nawet zoy potajemn poegnaln wizyt w Moskwie. Odwiedzio go wielu funkcjonariuszy partyjnych i rzdowych, ale nie byo wrd nich Stalina; obaj nigdy si ju nie spotkali. V Kiedy Stalin zda sobie spraw, e czowiek, ktrego podziwia bardziej ni kogokolwiek innego i ktrego zaufaniu zawdzicza swj awans, sta si jego wrogiem, musia przey szok. Ostatni list Lenina przechowywa do koca ycia. Odnaleziony po mierci Stalina w szufladzie jego biurka, po raz pierwszy zosta odczytany przez Chruszczowa podczas jego tajnego przemwienia na XX Zjedzie partii w 1956 roku. W 1923 roku Stalin nie wiedzia wci, jak daleko Lenin by gotw si posun, nie wiedzia te o jego zamiarze zaproponowania usunicia go ze stanowiska sekretarza generalnego. Zdawa sobie jednak dobrze spraw, e co si szykuje na nastpny XII Zjazd partii, i wiadomo, i nie bdzie ju musia stawi czoa Leninowi, bya wielk ulg. Pod nieobecno Lenina o polityce partii i codziennej dziaalnoci decydowaa trojka zoona z Zinowiewa, Kamieniewa i Stalina. Nie czya ich bynajmniej mio, ale przewyszajca wszystko inne nieufno wobec Trockiego. Na papierze ich pozycja wydawaa si silna. Kamieniew, ktry w czasie nieobecnoci Lenina peni obowizki przewodniczcego Politbiura, by jednym z jego dwch zastpcw jako przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych, jak rwnie przewodniczcym moskiewskiej Rady (Sowietu). Zinowiew przewodniczy leningradzkiemu Sowietowi oraz Kominternowi - III Midzynarodwce (komunistycznej). Stalin, poza stanowiskiem komisarza do spraw narodowoci, piastowa kluczow funkcj sekretarza generalnego partii. Jednake Trocki posiada co zupenie innego; nie zestaw stanowisk, ale autorytet i charyzm oraz otaczajc go aur rewolucyjnego przywdcy, ktr dzieli z Leninem i

ktra wywoywaa burzliw owacj, kiedy pojawia si na zjedzie. Dla wikszoci czonkw partii - i dla niego samego - wanie on wci by najbardziej naturalnym nastpc Lenina na wypadek gdyby pojawia si taka potrzeba. Jeeli Trocki chciaby podj starania o sukcesj, mgby sign do trzech spraw, ktre ju wysuwano w krytyce kierownictwa partyjnego, a ktre mg wyzyska na swoj korzy. Pierwsz z nich bya biurokracja i zagroenie dla demokracji wewntrzpartyjnej, drug - polityka gospodarcza, trzeci problem narodowoci i nowa konstytucja. We wszystkich tych sprawach Lenin, zrywajc ze Stalinem, skonny by zbliy si do Trockiego. O wzrocie biurokracji i reakcji na to zjawisko powiedziano ju wystarczajco wiele. Polityka gospodarcza pojawia si jako problem dopiero wwczas, gdy NEP przyniosa pierwsze rezultaty. Do wiosny 1923 roku gospodarka dwigna si ze zniszcze spowodowanych wojn domow w stopniu wystarczajcym, by umoliwi dyskusj i formuowanie rnych opinii co do moliwych linii postpowania w przyszoci. Podstawowe pytanie brzmiao: jak rozwiza problem tzw. kryzysu noyc, czyli spadajcych cen towarw rolnych i wzrastajcych cen towarw przemysowych. Ostrona recepta skrzyda prawicowego, przyjta przez wikszo kierownictwa pod przewodem trojki: Zinowiewa, Kamieniewa i Stalina, zalecaa odbudow sektora rolniczego, zakadajc, e bogatsza wie zakupi wicej towarw, dziki czemu znajd si rodki na rozwj przemysu. To z kolei spowodowaoby zorientowan na rynek ekspansj maych, produkujcych dobra konsumpcyjne przedsibiorstw przemysowych, co w konsekwencji wpywaoby pozytywnie na rozwj przemysu cikiego. W ramach przeduenia polityki NEP-u opracowano agodniejszy system podatkowy, aby zjedna chopstwo, podczas gdy ostra kontrola kredytw miaa stabilizowa pienidz i zmusza przemys do koncentrowania produkcji w najbardziej wydajnych przedsibiorstwach, nawet jeli miaoby to oznacza wzrost bezrobocia. Opozycja lewicowa pod przewodnictwem Trockiego dya do udzielenia priorytetu rozwojowi przemysu i interesom robotnikw przemysowych, ktrzy - jak argumentowano - musz by podstaw kadego programu socjalistycznego. Tezy o przemyle Trockiego, przygotowane na XII Zjazd partii, gosiy: Tylko rozwj przemysu tworzy niewzruszony fundament dyktatury proletariatu. Majc poparcie Lenina, Trocki wezwa do rozszerzenia uprawnie Gospanu, czyli Pastwowej Komisji Planowania, oraz do opracowania wszechstronnego planu gospodarczego, przewidujcego subsydiowanie przemysu, zwaszcza cikiego, i zastosowanie metody rozdziau rodkw finansowych przez pastwo w celu realizacji dalekosinych zaoe tego planu. Na posiedzeniu Politbiura powiconym przygotowaniom do zjazdu Stalin zaproponowa, aby referat programowy wygosi, zamiast Lenina, Trocki. Trocki jednak odmwi, obawiajc si, e odebrano by to jako ubieganie si przez niego o przywdztwo jeszcze przed mierci Lenina. Zaproponowa, aby referat wygosi Stalin, ale ten rwnie odmwi,

pozostawiajc to zadanie prnemu Zinowiewowi, ktry je przyj. Kiedy Kamieniew ujawni Komitetowi Centralnemu, e Lenin zwrci si do Trockiego z prob o zajcie si spraw Gruzinw i wysa mu egzemplarz swoich kontrowersyjnych Uwag o kwestii narodowoci, z krytycznymi opiniami Stalina na ich temat, Trocki, ktry trzyma to w tajemnicy przez ponad miesic, znw znalaz si w kopotliwej sytuacji. Stalin zimno zarzuca mu krtactwo i oszukiwanie partii. Komitet Centralny, bdc pod wraeniem szczeroci Stalina postanowi nie publikowa uwag Lenina, ale poufnie zapozna z ich treci delegatw. Podczas otwarcia obrad zjazdu 17 kwietnia 1923 roku Trocki popeni kolejny bd: nie wzi udziau w dyskusji na temat polityki narodowociowej, umoliwiajc w ten sposb Stalinowi odniesienie kolejnego sukcesu. Stalin przyj bowiem krytyk Lenina potwierdzajc zasad samookrelenia i potpiajc otwarcie szowinizm Wielkorusw. Odpowiadajc swym gruziskim krytykom, doda, e choroba nie ogranicza si do centrum: objawia si w lokalnym gruziskim szowinizmie, kierowanym przez rzdzc grup komunistw przeciwko innym mniejszociom w Gruzji, takim jak Ormianie. Zdaniem Stalina naleao wytpi szowinizm wielkorosyjski choby dlatego, e bdzie to rwnoznaczne z przezwycieniem dziewiciu dziesitych tego nacjonalizmu, ktry przetrwa lub rozwija si w poszczeglnych republikach. Przygotowujc si do zjazdu, Stalin przy pomocy swojej machiny partyjnej zdoa zapewni sobie poparcie wikszoci delegatw: 55 procent delegatw z prawem gosu stanowili penoetatowi funkcjonariusze partyjni. Byo ich zatem ponad dwa razy wicej ni na X Zjedzie przed dwoma zaledwie laty. Jakby nie dostrzegajc napicia jakie wytworzyo si midzy nim i nieobecnym przywdc partii, Stalin okreli Lenina jako swego nauczyciela, przywdc, ktry zawsze podpowiada towarzyszom, gdzie popenili bdy, dodajc z charakterystyczn dla siebie nut: Od dawna nie widziaem tak zjednoczonego i zainspirowanego zjazdu jak ten. auj, e nie ma tutaj towarzysza Lenina. Gdyby Lenin tam by, raczej mao prawdopodobne byoby, aby towarzysz Stalin utrzyma si na stanowisku sekretarza generalnego... Tymczasem w powstaej sytuacji Stalin mg bez adnych przeszkd zapoyczy od Lenina jego wasne sowa z artykuu Lepiej mniej, ale lepiej, po to, aby potpi wzrost sowieckiej i partyjnej biurokracji. By teraz gotw zaakceptowa plan Lenina przewidujcy poczenie Inspekcji Robotniczo-Chopskiej z rozszerzon Centraln Komisj Kontroli i powierzenie im zwalczania owej biurokracji. Uzupeni ten plan wasn wersj innej propozycji Lenina przewidujcej rozszerzenie skadu Komitetu Centralnego i podporzdkowanie mu Politbiura. Stalin nie potrzebowa wiele czasu, aby zorientowa si, e tego rodzaju przesunicie w rozkadzie si w centrum bdzie mg wyzyska na swoj korzy. Podczas gdy nie mia - jeszcze - pewnoci co do stanowiska wikszoci czonkw Politbiura, by ju w stanie kontrolowa wybr czonkw Komitetu Centralnego. Propozycje Stalina spotkay si ze sprzeciwem byych dziaaczy tzw.

opozycji robotniczej, ale zostay uchwalone znaczn wikszoci gosw i zyskay nawet poparcie niektrych byych opozycjonistw, ktrzy pozytywnie zareagowali na jego apel o wprowadzenie do kierownictwa wieej krwi. Przyjmujc pozornie krytyk Lenina dotyczc wzrastajcej biurokratyzacji partii i jego apel o zreformowanie jej struktury, Stalin w istocie odwrci jego propozycje. Co prawda Komitet Centralny i Centralna Komisja Kontroli zostay, zgodnie z zaleceniami Lenina, rozszerzone, a uprawnienia tego ostatniego organu zwikszone, nie syszano jednak ju nic o daniu Lenina, aby nowi czonkowie rekrutowali si nie spord funkcjonariuszy partyjnych, ale spord zwykych robotnikw i chopw. Dziki manipulacjom Stalina rezultat tych zmian polega na zwikszeniu, a nie zmniejszeniu scentralizowanej kontroli, czyli by odwrotny od intencji Lenina. Wybory, ktre nastpiy pniej, wykazay zasadno kalkulacji Stalina. Podczas gdy skad Politbiura pozosta w istocie niezmieniony (jedynym nowym zastpc czonka by Rudzutak, ktry opowiada si za Stalinem), wszystkich czternastu nowych zastpcw czonkw Komitetu Centralnego (w tym take azar Kaganowicz) okazao si by sprawdzonymi zwolennikami Stalina i jego wsppracownikami w latach dwudziestych. Centralna Komisja Kontroli, o znacznie zwikszonych uprawnieniach i skadzie (z 5 do 50 czonkw), bya podporzdkowana prezydium zoonemu z dziewiciu osb, ktre miay prawo uczestniczenia w posiedzeniach Komitetu Centralnego. Stanowisko nowej Komisji wobec kwestii ochrony partii i pastwa przed zagroeniami biurokracji jasno wyrazi jeden z czonkw prezydium, Gusiew, a artykule opublikowanym w styczniu 1924 roku: Komitet Centralny ustala lini partii, podczas gdy Centralna Komisja Kontroli pilnuje, aby nikt od niej nie odchodzi [...] Autorytet zdobywa si nie tylko prac, ale i strachem. Obecnie Centralna Komisja Kontroli oraz Inspekcja Robotniczo-Chopska [byy Rabkrin] zdoay ju wywoa ten strach. Pod tym wzgldem ich autorytet ronie. Przewodniczcym Komisji Kontroli Stalin mianowa kolejnego swojego czowieka, Waleriana Kujbyszewa. Po raz pierwszy wyprbowa go w Sekretariacie, nastpnie peni on funkcj przewodniczcego Komisji Kontroli do roku 1926, kiedy to zosta nominowany przez Stalina na stanowisko przewodniczcego Najwyszej Rady Gospodarczej. Jego miejsce zaj Ordonikidze. Podobnie jak Kaganowicz zarwno Kujbyszew, jak i Ordonikidze byli czonkami (cho krcej) Politbiura i obaj na pocztku lat trzydziestych zdecydowanie forsowali stalinowski program industrializacji. Jednake w odrnieniu od Kaganowicza zachowali niezaleno na tyle, aby sprzeciwia si Stalinowi; w rezultacie aden z nich nie przey okresu czystek. Umocniwszy sw kontrol nad machin partyjn, Stalin mg dopuci do uchwalenia przez zjazd rezolucji o polityce gospodarczej, wiernie odzwierciedlajcej tezy Trockiego i kadcej nacisk na traktowany priorytetowo rozwj przemysu. Wystarczyo, aby po zjedzie wikszo w Politbiurze dopilnowaa by nie podjto adnych krokw zmierzajcych do realizacji tej rezolucji, ktra w ten sposb staa si martw liter. Dopiero

pi lat pniej, kiedy nie tylko lewicowa, ale i prawicowa opozycja zostaa zniszczona, Stalin by gotw rozpocz realizacj programu Trockiego i lewicy. Sam Trocki pniej przyzna, e straci okazj. W swej autobiografii napisa: Nie wtpi, e gdybym w przeddzie XII Zjazdu wystpi, zgodnie z zamierzeniami bloku Lenin - Trocki, przeciwko biurokratyzmowi stalinowskiemu, odnisbym zwycistwo [...]. Przecie w roku 1922/23 mona byo jeszcze zdoby stanowisko naczelne, wywierajc otwarty nacisk na szybko ksztatujc si frakcj [...] epigonw bolszewizmu. By to przypadek braku dostatecznej woli politycznej: Moje wystpienie mogo by zrozumiane, a raczej byoby przedstawione, jako moja walka osobista o miejsce Lenina w partii i w pastwie. Na sam myl o tym wstrzsa mn dreszcz. Stalin nie odczuwa tego rodzaju skrupuw, ale zdajc sobie spraw z potencjalnej siy pozycji Trockiego by na tyle ostrony, e nie rzuci mu bezporedniego wyzwania, zadowalajc si wyciganiem korzyci ze strachu, jaki wci ywili inni przywdcy partyjni przed moliwoci dokonania zamachu przez Trockiego. Wyborcze manipulacje Stalina przed i podczas XII Zjazdu nie przeszy jednak nie zauwaone. Jesieni 1923 roku, w jednej z jaski w pobliu kaukaskiego uzdrowiska Kisowodsk, Zinowiew zwoa nieformalne zebranie przebywajcych tam na odpoczynku przywdcw partyjnych i przedstawi im plan dziaa zmierzajcych do ograniczenia wadzy Stalina uzyskujc ich zgod na t propozycj. Kiedy ich list z propozycjami dotar do Stalina, uda si on osobicie do Kisowodska i zaproponowa, aby Zinowiew, Trocki i Bucharin, jako czonkowie Biura Politycznego, zostali wczeni do Biura Organizacyjnego i zapoznali si z machin Stalina od wewntrz. Rwnoczenie zaoferowa sw rezygnacj: jeli towarzysze obstaj przy tym, jestem gotw zwolni miejsce bez szumu, bez dyskusji jawnej lub tajnej. Zinowiew skorzysta z oferty Stalina i wzi udzia w kilku posiedzeniach Orgbiura, podczas gdy Trocki i Bucharin nie pojawili si tam ani razu. Stalin dobrze wiedzia, e gdyby rzeczywicie zrezygnowa, otworzyoby to Trockiemu drog do wystpienia z roszczeniem o sukcesj po Leninie. Taka perspektywa skutecznie powstrzymywaa Zinowiewa i jego kolegw od dalszego forsowania wasnych pogldw i pogbiania rozdwikw. Kolejny kryzys w gospodarce radzieckiej rozpocz si latem 1923 roku. Rzd stara si mu sprosta, wydajc polecenie uporzdkowania sytuacji w przemyle poprzez ograniczenie i skoncentrowanie produkcji w najbardziej wydajnych fabrykach. Wzrastajce bezrobocie i obniki pac spowodoway fal strajkw, ktr staray si wykorzysta podziemne ugrupowania opozycyjne. Nastpiy aresztowania dokonywane przez GPU oraz wydalenia z partii. Szef GPU Dzieryski zaleci wwczas kierowanej przez siebie podkomisji Komitetu Centralnego, aby zobowiza czonkw partii do denuncjowania w GPU osb zaangaowanych w podziemn dziaalno frakcyjn. To wydarzenie skonio Trockiego do porzucenia waha i wystpienia do walki.

Na decyzj Trockiego wpyny rwnie dwa inne czynniki. Pierwszym byo wymanewrowanie go przez trojk z jego twierdzy w Komisariacie Spraw Wojskowych poprzez rozszerzenie Rewolucyjnej Rady Wojennej i wczenie do niej jego dwch starych wrogw z okresu wojny domowej Woroszyowa i aszewicza. Kiedy Trocki poprosi o wyjanienie, Kujbyszew, przewodniczcy Centralnej Komisji Kontroli, powiedzia mu: Uwaamy za niezbdne podjcie przeciwko wam walki, ale nie moemy ogosi was wrogiem; dlatego te musimy uciec si do takich metod. Drugim czynnikiem by rozwijajcy si kryzys w Niemczech, spowodowany przez okupacj Zagbia Ruhry oraz szalejc inflacj. Postawi on rosyjskie kierownictwo (w zwizku z jego dominujc pozycj w Kominternie) przed decyzj czy zachca, czy nie, Niemieck Parti Komunistyczn do podjcia prby zdobycia wadzy. Kierownictwo rosyjskie byo ostro podzielone: Trocki, tym razem wsplnie z Zinowiewem i Bucharinem, by zdecydowanie za, Stalin i Karol Radek (ekspert Kominternu od spraw niemieckich) natomiast rwnie zdecydowanie wystpowali przeciwko. Te sprzeczne opinie przyczyniy si do wywoania katastrofalnego zamtu. Komunici z Hamburga, ktrzy rozpoczli rewolt, wierzc, i wybucho oglne powstanie, zostali krwawo poskromieni; w Saksonii i Turyngii, gdzie powstanie odwoano w ostatnim momencie, Reichswehra zlikwidowaa rzdy koalicyjne zoone z komunistw i socjalistw. Na dwa tygodnie przed nieudanym puczem Hitlera w Bawarii obudzone na nowo nadzieje Rosjan na komunistyczn rewolucj w Niemczech rozwiay si ostatecznie. Wrd gorzkich wzajemnych oskare zaczto szuka winnych. W tej sytuacji Trocki opublikowa 8 padziernika 1923 roku otwarty list do Komitetu Centralnego, w ktrym potpi jaskrawe, podstawowe bdy polityki gospodarczej kierownictwa, ktre spowodoway kryzys z lata tego roku, i zrzuci odpowiedzialno za pogarszajc si sytuacj w partii na ograniczenie swobody dyskusji, wynikajce z metod stosowanych przez Sekretariat Stalina do kontroli wyborw. Stworzona zostaa szeroka warstwa dziaaczy partyjnych, ktrzy cakowicie wyrzekli si wasnej opinii, a przynajmniej jej otwartego wyraania, tak jakby zakadano, i hierarchia Sekretariatu jest aparatem ustalajcym opini partii i jej decyzje. Poniej tej warstwy [...] znajduj si szerokie masy partyjne, ktrym kad decyzj przedstawia si w formie nakazu lub polecenia. W tych masach stanowicych fundament partii panuje due niezadowolenie [...] ktre nie moe wyrazi si poprzez ich wpyw na organizacj partii (wybr komisji i sekretarzy partii) i potajemnie gromadzi si, co prowadzi do wewntrznych napi. Politbiuro odparo krytyk Trockiego, twierdzc, e wypywaa ona z jego osobistych ambicji jako komisarza do spraw przemysu i spraw wojskowych. Jednake 15 padziernika do Politbiura wpyno tajne owiadczenie, ktrego nie mona byo odrzuci tak atwo, podpisane przez 46 dziaaczy partyjnych znanych od czasu zakoczenia wojny domowej ze swej opozycji wobec kierownictwa. Owiadczenie 46, ktre szybko stao si znane, skierowane byo przeciwko przypadkowym, nie przemylanym i niesystematycznym decyzjom Komitetu Centralnego, ktre groziy

spowodowaniem powanego oglnego kryzysu gospodarczego, oraz przeciwko absolutnie niemoliwemu do tolerowania reimowi wewntrz partii. Komitet Centralny (pod nieobecno chorego Trockiego) ustosunkowa si do listu Trockiego i Owiadczenia 46. Traktujc je jako cao, oficjalnie potpi ich autorw za frakcyjno i denie do rozamu w partii. Jednoczenie plenum potwierdzio zasad demokracji wewntrzpartyjnej i na dowd swej szczeroci udostpnio amy Prawdy dla oglnopartyjnej dyskusji na temat spraw zwizanych z opracowaniem programu reform. Dyskusj zainaugurowa 7 listopada Zinowiew wyjtkowo szczerym artykuem. Nasze gwne nieszczcie polega na tym - pisa - e wszystkie najwaniejsze problemy przekazuje si z gry na d jako ju przesdzone. W lokalnych organizacjach partyjnych przeprowadzono oywion dyskusj, ktra znalaza odbicie na amach Prawdy. Trwaa ona do koca listopada, przybierajc coraz ostrzejszy charakter. Stalin utrzymywa, e niezbdne jest uchronienie partii, ktra jest walczcym ramieniem proletariatu, przed zdegenerowaniem si w klub dyskusyjny, Zinowiew natomiast owiadczy: Dobro rewolucji - oto najwysze prawo. Kady rewolucjonista mwi: do diaba ze witymi zasadami czystej demokracji. Starajc si zachowa pozory jednoci, Biuro Polityczne odbywao dugie posiedzenia w mieszkaniu Trockiego, gdzie dochodzi do zdrowia w nadziei na opracowanie rezolucji, ktra zakoczyaby ca debat. Kiedy Trocki odrzuci pierwszy projekt, Stalin i Kamieniew usiedli razem z nim, aby opracowa wersj, ktra by go zadowolia. Sporzdzono dug list zmian, przewidujc m.in. autentyczne wybory funkcjonariuszy partyjnych, umoliwianie awansu nowym dziaaczom oraz dalsze dziaania Komisji Kontroli w celu ograniczenia biurokratycznej perwersji. W zamian Trocki wyrazi zgod na umieszczenie wzmianki o zakazie dziaalnoci frakcyjnej uchwalonym na X Zjedzie. Politbiuro opublikowao t rezolucj 5 grudnia, przedstawiajc j jako uzyskan wreszcie zgod na rzeczywiste reformy. Jednake adna ze stron nie ufaa drugiej. Trocki, chocia entuzjastycznie popar rezolucj, utrzymywa w licie otwartym z 8 grudnia, e bdzie ona skuteczna tylko wtedy, jeli uczyni j tak 400 tysicy czonkw partii. Nie wystarczy pozostawi jej biurokratom, aby odnotowali nowy kurs, tzn. uniewanili j biurokratycznie. Absolutnie najwaniejsze jest oczyszczenie czoowych stanowisk z tych, ktrzy na pierwsze sowo krytyki, sprzeciwu czy protestu rzucaj gromy kar. Nowy kurs musi rozpocz si wywoaniem u kadego poczucia, e odtd nikt nie omieli si terroryzowa partii. List Trockiego i masowy wiec moskiewskiej organizacji partyjnej, na ktrym zakrzyczano przedstawicieli kierownictwa spowodoway odrodzenie si sporu ze zdwojon si. Kiedy Trocki wezwa modszych czonkw partii, aby uchronili bolszewick star gwardi od grocej jej degeneracji, Stalin odpar, e nikt nie popeni pomyki, zaliczajc do tej gwardii i Trockiego, cho wstpi do partii pno. Zada take pytanie, ktre zepchno Trockiego i opozycj do defensywy: czy daj oni, aby

zasady samego Lenina, ktre Trocki popar na X Zjedzie w 1921 roku, zakazujce tworzenia w partii frakcji i ugrupowa, zostay odrzucone? Tak czy nie? W tym krytycznym momencie, po wczeniu establishmentu do otwartego konfliktu, Trocki nagle wycofa si, rzekomo z powodu nawrotu choroby; w sytuacji, ktra w istocie wydawaa si by politycznym paraliem, pozostawi opozycj bez przywdcy i wyjecha z Moskwy na leczenie nad Morze Czarne. Pozostali czonkowie Politbiura, pod przewodnictwem Stalina, Zinowiewa i Bucharina, przystpili do dawienia opozycji, wykorzystujc kontrolowan przez siebie pras, dyscyplin partyjn i pozbawiajc opozycj cznoci z szeregowymi czonkami partii. Aby ostatecznie zamkn spraw, Komitet Centralny postanowi zwoa nie zjazd partii, na ktry wybierano delegatw, ale konferencj partyjn, na ktrej lokalne organizacje byy reprezentowane przez sekretarzy i dziaaczy mianowanych przez Sekretariat. Stalin tak skutecznie pokierowa wyborem 128 delegatw z prawem gosu, e tylko trzech z nich naleao do opozycji. XIII Konferencja Partyjna zebraa si w styczniu 1924 roku i tym razem, pod nieobecno Trockiego, Stalin zaatakowa go bezporednio, wyliczajc sze popenionych przez niego podstawowych bdw. Kto ma przewodzi partii - zapyta - jej Komitet Centralny, czy jaka osoba uwaajca siebie za nadczowieka, zgadzajca si z KC jednego dnia i atakujca go nastpnego? Jest to usiowanie zalegalizowania frakcyj [owiadczy], a przede wszystkim frakcji Trockiego [...] opozycja w swej nieokieznanej agitacji za demokracj [...] rozptuje ywio drobnomieszczaski [...]. Frakcyjna robota opozycji - to woda na myn wrogw naszej partii. Kiedy Prieobraenski, jeden z sygnatariuszy Owiadczenia 46, przypomnia krytyczne uwagi Lenina o Stalinie w zwizku z kwesti narodowociow, Stalin zaatakowa go wprost. Powiedzia, e teraz opozycjonici chwal Lenina jako geniusza ale: [...] pozwlcie, e Was zapytam, Prieobraenski, dlaczego wystpilicie przeciw temu najgenialniejszemu czowiekowi w sprawie pokoju brzeskiego? Dlaczego opucilicie tego najgenialniejszego czowieka w trudnej chwili i nie posuchalicie go? Gdzie, w jakim obozie znajdowalicie si wwczas? Terroryzujecie parti! - krzykn na to Prieobraenski. Nie - odpar Stalin - tylko ostrzegam tych, ktrzy siej niezgod w jej szeregach. Nastpnie po raz pierwszy ujawni publicznie tajn klauzul dyrektywy Lenina z 1923 roku, ktra zalecaa wydalenie z partii jako kar za dziaalno frakcyjn. Stalin zagrozi rwnie podjciem surowych krokw przeciwko kademu, kto bdzie puszcza w obieg poufne dokumenty. By moe miao to zwizek z Testamentem Lenina i doczonym do niego postscriptum, proponujcym usunicie Stalina ze stanowiska sekretarza generalnego. Stosujc si do sugestii Stalina, konferencja, przy trzech tylko gosach przeciwnych, potpia Trockiego i 46 dysydentw nie tylko za dziaalno frakcyjn, bdc bezporednim odejciem od leninizmu, ale rwnie za jasno wyraane odchylenie drobnomieszczaskie.

VI XIII Konferencja Partyjna ze stycznia 1924 roku jest kamieniem milowym w rozwoju rosyjskiej partii komunistycznej. A do tej chwili oglnokrajowe konferencje i zjazdy partyjne byy rzeczywistymi wydarzeniami, podczas ktrych pogldy opozycji byy nie tylko wygaszane, ale i wysuchiwane, czsto zyskujc sobie poparcie delegatw, ktrzy nie obawiali si go wyraa. Jeeli kierownictwo przeforsowywao swoje stanowisko, nastpowao to dopiero po umotywowanej jego obronie i uzyskaniu wikszoci gosw podczas otwartej dyskusji. Konferencja z roku 1924 bya pierwsz, podczas ktrej tok dyskusji by reyserowany, a decyzje podejmowane z gry. By to precedens, ktry odtd sta si regu. Stalin nie wystpowa we wasnym imieniu, ale jako reprezentant wikszoci Biura Politycznego, i mg twierdzi, e prbowa uzyska kompromis z Trockim. Ale to wanie Stalin by tym, ktry dziki stworzonej przez siebie w aparacie Sekretariatu machinie politycznej mia moliwoci dziaania przeksztacania rezolucji i grb w rzeczywisto. XIII Konferencja Partyjna bya pierwszym wydarzeniem, podczas ktrego Stalin dowid niesychanej skutecznoci swej wadzy oraz zmiany, jak spowodowao to w charakterze partii. Nie byo to ju zagroenie, ale fakt dokonany. Jednake wanie w momencie kiedy Stalin mg mie nadziej, i udao mu si na dobre zdusi opozycj w partii, zmar Lenin i sytuacja ulega zmianie. Przez ostatnie dziewi miesicy ycia Lenin pozostawa w tragicznym pooeniu przywdcy zdajcego sobie spraw z kryzysu w partii, ktr stworzy, ale cakowicie sparaliowanego, niezdolnego do poruszania si i mwienia. Nie mia wic adnej moliwoci dziaania. Prawda opublikowaa sprawozdanie z XIII Konferencji Partyjnej, ktre Krupska mu przeczytaa. To, co usysza, poruszyo go, ale nie by w stanie przekaza swych odczu. Nastpnego ranka, 21 stycznia 1924 roku, dozna kolejnego ataku apopleksji i zmar przed wieczorem tego dnia. Kwestia sukcesji, mimo e nigdy otwarcie nie przyznano si do jej istnienia staa si obecnie przedmiotem zabiegw opozycji i walk frakcyjnych, ktre przywdcw znajdoway nie na forum zjazdu, ale w stale podzielonym Politbiurze. Jednake Stalin nie tylko nie by przygnbiony tak perspektyw, ale (wedug Baanowa, ktry pracowa w Sekretariacie) by peen triumfu. Nigdy nie widziaem go w radoniejszym nastroju ni w dniach po mierci Lenina. Przemierza wszerz i wzdu gabinet z zadowoleniem wypisanym na twarzy. Nic w tym dziwnego. Dopki Lenin y i mg wyzdrowie, Stalin czu si zagroony. W cigu poprzedniego roku ukrywa sw niepewno i wykazywa zimn krew oraz umiejtno manewrowania, dziki czemu wyszed z okresu prby z wikszym autorytetem, ni ktrykolwiek z pozostaych przywdcw. Czekaa go kolejna prba zwizana z potpieniem go przez Lenina w Testamencie. Ale Stalin dowid nie tylko zdolnoci przetrwania: ju w momencie mierci Lenina da pierwsz wskazwk, jak bdzie zwalcza czowieka ktry mgby go zniszczy,

przywaszczajc sobie legend Lenina. Raz jeszcze Trocki zaznaczy sw nieobecno, tym razem na pogrzebie Lenina, ktry by wan i wywoujc emocje uroczystoci. Byo jak dawno, dawno temu, napisaa Nadieda Mandelsztam, ona poety: Mandelsztam zdumiewa si tym widowiskiem: to bya starodawna Moskwa chowajca jednego z jej carw [...] By to jedyny przypadek w moim yciu, kiedy ludno Moskwy wysza na ulice i ustawiaa si w kolejki z wasnej nieprzymuszonej woli. Inny wiadek tego wydarzenia, korespondent prasy francuskiej Rollin, napisa: Mon Dieu, jaka niewykorzystana okazja! Achilles dsajcy si w swoim namiocie... Jeeli Trocki przyjechaby do Moskwy, staby si gwn postaci. Sam Trocki twierdzi pniej, e zosta wprowadzony w bd przez Politbiuro, ktre podao mu z dat pogrzebu. Ale parali jego woli trwa nadal. W swej autobiografii napisa: Znaem jedno palce pragnienie: aby pozostawiono mnie w spokoju. Nie mogem wycign rki, aby podnie piro. Stalin nie popeni tego bdu. By dyskretnie widoczny wrd przywdcw nioscych trumn Lenina i opuszczajcych j do grobowca pod murem Kremla, tymczasowego miejsca spoczynku do chwili, kiedy zabalsamowane zwoki mona byo zoy w specjalnie wybudowanym na placu Czerwonym mauzoleum - zgodnie z sugesti, z ktr mia wystpi Stalin i ktrej Krupska bya przeciwna. Wieczorem poprzedniego dnia w Teatrze Bolszoj, spowitym aobnym kirem, odbya si uroczysto powicona pamici zmarego. Pniejsze sowieckie sprawozdania staray si stworzy wraenie, jakoby Stalin by tam jedynym mwc. W rzeczywistoci by tylko jednym z ponad dwunastu. Jednake styl jego hodu, zoonego w katechetycznej formie lubowania, przypominajcego jego wychowanie w seminarium, tak odbiega od wystpie pozostaych mwcw, e natychmiast zwrci na siebie uwag. Rozpoczynajc od owiadczenia: Towarzysze! My, komunici, jestemy ludmi szczeglnego pokroju, Stalin szeciokrotnie powtrzy seri niemal liturgicznych inwokacji i lubowa: Odchodzc od nas nakaza nam towarzysz Lenin wysoko dziery wielkie miano czonka partii i strzec jego czystoci. Przysigamy ci, towarzyszu Leninie, e z honorem wykonamy ten twj nakaz! Odchodzc od nas nakaza nam towarzysz Lenin strzec jak renicy oka jednoci naszej partii. Przysigamy ci, towarzyszu Leninie, e wykonamy z honorem rwnie i ten twj nakaz! Krupska i stara gwardia bolszewikw byli oburzeni tym, co uwaali za pokaz najgorszego z moliwych gustw, ktry sam Lenin odrzuciby z pogard. Baanow dostrzega jedynie hipokryzj Stalina publicznie lubujcego lojalno dla przywdcy, z ktrego mierci po cichu si cieszy. Obie te opinie s suszne, ale pod wyrachowaniem i witoszkowat gr moga kry si ulga, ktr Stalin odczuwa nie tylko z powodu mierci Lenina, ale rwnie i dlatego, e znowu mg zademonstrowa swj cisy z nim zwizek, co przez ostatnich osiemnacie miesicy uniemoliwiaa mu

wrogo okazywana przez chorego Lenina. Zwizek ten by Stalinowi niezbdny zarwno z powodw emocjonalnych, jak i politycznych; bya to potrzeba identyfikacji z przywdc, wodzem, ktrego nastpc uwaa siebie z wyroku przeznaczenia. Za t wiar kryo si zarwno przekonanie, jak i ambicja. Stalin zaczyna dostrzega w sobie jedynego czowieka, majcego si woli i zdecydowanie, aby urzeczywistni idee Lenina, idee, z ktrych sam Lenin zrezygnowa w czasie swojej choroby i ktrych nie mogy wcieli w ycie takie niedbae primadonny jak Zinowiew i Trocki. Czy mia racj? Czy stalinizm by jeli nie nieuchronnym, to przynajmniej logicznym rezultatem rewolucji rosyjskiej, jeeli komunici mieli nie zrezygnowa z prby stworzenia spoeczestwa socjalistycznego? Czy te bya alternatywa? S to pytania do ktrych trzeba bdzie powrci. Na razie wystarczy odnotowa rol odegran przez przypadek nieprzewidzianej choroby, ktra najpierw obezwadnia, a nastpnie zabia, w stosunkowo modym wieku pidziesiciu trzech lat, jedynego czowieka, ktry zawsze posiada autorytet, a pod koniec rwnie i wol, aby zahamowa pochd Stalina do wadzy w okresie, kiedy wci byo to jeszcze moliwe.

ROZDZIA PITY

Utworzenie partii nazistowskiej

Hitler: 1924-1930 (wiek 35-41 lat) I

Dokadnie w miesic po lubowaniach Stalina zoonych podczas

przemwienia w Teatrze Bolszoj 26 lutego 1924 roku, w Monachium rozpocz si proces Hitlera i innych uczestnikw nieudanego puczu, oskaronych o zdrad. Wiadomo, i bdzie publicznie sdzony, wybawia Hitlera z nastroju rozpaczy, ktry opanowa go w momencie aresztowania. Ufajc swym zdolnociom mwcy, dostrzeg okazj wymazania niekorzystnego wraenia, jakie pozostawia jego poraka jako czowieka czynu, i przeksztacenia listopadowego fiaska w triumf. Sposb, jaki zastosowa, by prosty, ale wyjtkowo skuteczny. Formalnie podczas procesu Hitler, Ludendorff i inni przywdcy Kampfbundu byli oskaronymi, a triumwirat zoony z von Kahra, von Lossowa i Seissera mia dostarczy gwnych wiadkw oskarenia. Jednake Hitler odwrci sytuacj. Nie tylko nie zaprzeczajc, ale w caoci przyjmujc oskarenie o zdrad stanu, postawi wiadkom oskarenia kontrzarzut, i byli rwnie gboko zaangaowani w pucz jak zasiadajcy na awie oskaronych, ale zabrako im odwagi i uczciwoci, aby to przyzna. Jeeli nasze przedsiwzicie byo zdrad stanu - owiadczy Hitler w przemwieniu inauguracyjnym - to Lossow, Kahr i Seisser musieli j popeni razem z nami, poniewa w cigu wszystkich tych tygodni nie mwilimy o niczym innym jak o celach, o ktre jestemy obecnie oskareni.... Poniewa wszyscy w monachijskiej sali sdowej wiedzieli, e to bya prawda, Hitlerowi od razu udao si odnie sukces w postaci przejcia inicjatywy. Kontynuowa mwic: Tylko ja ponosz odpowiedzialno, ale nie jestem z tego powodu kryminalist. Jeeli dzisiaj stoj tutaj jako rewolucjonista, to jako rewolucjonista wystpujcy przeciwko Rewolucji. Nie istnieje co takiego jak zdrada stanu wobec zdrajcw z roku 1918.... Jego konkluzja: Uwaam siebie nie za zdrajc, ale za Niemca, ktry chcia najlepiej dla narodu niemieckiego, spotkaa si z burzliwym aplauzem w zatoczonej sali rozpraw. Von Kahr i Seisser nie mogli sprosta tak zrcznemu przeciwnikowi, ale von Lossow, ktrego karierze wydarzenia listopadowe pooyy kres i ktry by teraz wiadkiem, jak publicznie oskara si go o tchrzostwo, nie zamierza si podda. Jego przemwienie wyraao ca pogard korpusu oficerskiego dla kaprala, ktremu udao si zrobi karier i ktry prbowa dyktowa swe warunki Reichswehrze: Uwaa siebie za niemieckiego Mussoliniego lub niemieckiego Gambett, a jego zwolennicy uwaali go za

niemieckiego Mesjasza. Von Lossow powiedzia, e, jego zdaniem, Hitler nadaje si jedynie do odgrywania roli dobosza politycznego. Dobrze znana elokwencja Herr Hitlera pocztkowo wywara na mnie due wraenie. Ale im wicej si o nim dowiadywaem, tym bardziej to wraenie sabo. Jego przemwienia byy zawsze na ten sam temat; jego pogldy nie odbiegay od pogldw przecitnego niemieckiego nacjonalisty i dowodziy, e brakuje mu poczucia rzeczywistoci. Von Lossow wielokrotnie oskara Hitlera o kamstwa i okreli go jako pozbawionego taktu, ograniczonego, nudnego, czasami brutalnego, czasami sentymentalnego i bez wtpienia poledniego. Jednake Hitler sprosta wyzwaniu. Podczas gniewnego krzyowego ognia pyta doprowadzi generaa do irytacji, a sdzia przewodniczcy rozprawie (niewtpliwie zachcony przez ministra sprawiedliwoci Grtnera) pozwoli na przeksztacenie wystpienia kocowego w swoisty tour de force. W jak przyziemny sposb myl mali ludzie [...] To, co miaem na myli od pierwszego dnia byo tysic razy waniejsze od zostania ministrem. Chciaem sta si pogromc marksizmu [...] Nie ze skromnoci chciaem by doboszem [...] Czowiek, ktry jest urodzony na dyktatora nie jest przymuszany; on tego chce. Nie jest popychany naprzd, ale sam prze do przodu. Ignorujc swoj wasn, dalek od heroicznej rol, owiadczy, e fiasko z listopada 1923 roku byo klsk jednostek takich jak von Lossow i von Kahr oraz e Reichswehra - najbardziej staa z niemieckich instytucji - nie bya w to zamieszana. Kiedy dowiedziaem si, e to policja strzelaa, byem szczliwy, e to nie bya Reichswehra: Reichswehra pozostaa tak nieskalana jak przedtem. Pewnego dnia nadejdzie godzina, kiedy Reichswehra stanie po naszej stronie, oficerowie i onierze... To nie wy, panowie, wydacie na nas wyrok; zostanie on wydany przez wieczny sd historii... Ten drugi sd nie zapyta nas: popenilicie czy nie popenilicie zdrad stanu? Ten sd osdzi nas [...] jako Niemcw, ktrzy chcieli najlepiej dla swego narodu i swej ojczyzny, ktrzy chcieli walczy i zgin. Proces trwa dwadziecia cztery dni i nie schodzi z pierwszych stron niemieckich gazet. Po raz pierwszy Hitler uzyska dostp do oglnokrajowej widowni. Przed kocem procesu Hitler osign swj cel, stawiajc otwarcie czoo fiasku listopadowego puczu i przywracajc wasn wiarygodno. Jego apele do uczu narodowych raz za razem wywoyway aplauz publicznoci. W wietle wszystkich dowodw Ludendorff zosta uniewinniony, a Hitler otrzyma najniszy moliwy wyrok 5 lat wizienia. Dziki swej postawie podczas procesu, po zwolnieniu z wizienia Hitler mia przewag nad rywalami w rozgrywce o przywdztwo nad ugrupowaniami nacjonalistycznymi: mg przedstawia siebie jako czowieka ktry omieli si podj prb puczu, a kiedy zosta zdradzony, nie uchyli si od odpowiedzialnoci, owiadczajc, e bdzie kontynuowa walk przeciwko znienawidzonej republice. Nic nie dowodzi lepiej talentu Hitlera jako propagandzisty ni fakt, i zamiast prbowa

zapomnie niefortunny pucz, przetworzy go w trwa legend ruchu nazistowskiego. Kadego roku w rocznic puczu powraca do Brgerbraukeller i na Odeonsplatz, aby przypomnie to, co wydarzyo si tam w listopadzie 1923 roku, i uczci odwag tych, ktrzy polegli. Historycy byli skonni przyj punkt widzenia Hitlera na listopad 1923 roku jako przeom, po ktrym zrezygnowa z wszelkich myli o obaleniu istniejcych rzdw si i postanowi dziaa w ramach konstytucji, ukrywajc swe rewolucyjne zamiary pod zason poszanowania legalizmu i dc do zdobycia wadzy rodkami politycznymi. Bez wtpienia klska z listopada 1923 roku, ktr pniej mia okreli jako najwikszy umiech szczcia w jego yciu, zmusia Hitlera do skrystalizowania wasnych pogldw i rozproszenia dwuznacznoci, ktre stwarza cigymi wzmiankami o zdobyciu wadzy i marszu na Berlin. Odtd, podobnie jak Mussolini w czasie tzw. marszu na Rzym, Hitler zawczasu zapewnia sobie odpowiednie przyjcie i przyjeda wagonem sypialnym nocnego pocigu przed swymi zwolennikami. Ale kiedy Hitler mwi o nowej decyzji, przesadza. Scheubner-Richter, ktry nalea do jego bliskiego otoczenia napisa w memorandum z 24 wrzenia 1923 roku: Rewolucja nacjonalistyczna nie moe poprzedza zdobycia wadzy politycznej; raczej kontrola nad policj pastwow jest warunkiem wstpnym rewolucji nacjonalistycznej. Scheubner-Richter zapaci yciem za zlekcewaenie tej rady; kiedy 9 listopada maszerowa rami w rami z Hitlerem w pierwszym szeregu, zosta zastrzelony przez policj. Ale Hitler zawsze uzalenia jakkolwiek prb obalenia rzdu od gotowoci wadz bawarskich i Reichswehry do jej poparcia lub przynajmniej przymknicia na ni oczu. Byaby to rewolucja za pozwoleniem Herr Prasidenta - jak szydzili jego przeciwnicy. Hitler, powodowany frustracj i obaw przed utrat okazji, zastosowa ryzykowny wybieg, aby skoni von Kahra i von Lossowa do wsppracy, ale z chwil gdy zda sobie spraw, i oszukali go oraz e jego plan zakoczy si fiaskiem, wpad w rozpacz. Nie by to rezultat braku odwagi, o czym wiadczy jego postawa w czasie wojny, ale przekonania, e Kampfbund nie bdzie w stanie odnie sukcesu wasnymi siami oraz e sprawa jest ju przegrana. Klska z listopada 1923 roku okazaa si punktem zwrotnym w karierze Hitlera dlatego, e wzmocnia jego pozycj w sporze z przeciwnikami, ktrzy wci marzyli o zdobyciu wadzy si. Ten wieczr i ten dzie [8-9 listopada] umoliwi nam pniej prowadzenie walki sposobami legalnymi przez dziesi lat; bowiem - trzeba to powiedzie jasno -gdybymy wwczas nie podjli dziaania, nigdy nie bybym zdolny do zorganizowania ruchu rewolucyjnego i utrzymania si, mimo to, przez cay czas w legalnych ramach. Kto mgby susznie powiedzie: Mwisz jak wszyscy pozostali i bdziesz tak mao robi jak pozostali. Po puczu mogem powiedzie tym wszystkim w Partii to, czego inaczej nigdy nic mgbym powiedzie. Moja odpowied krytykom brzmiaa: teraz walka bdzie prowadzona tak jak ja chc i nie inaczej. Ostatnie przemwienie Hitlera na procesie uderzajco kontrastuje z

hodem oddanym przez Stalina Leninowi zaledwie dwa miesice wczeniej. Kontrast ten wykracza poza sprawy temperamentu i stylu. Natarczywe zgaszanie przez Hitlera pretensji do roli ma opatrznociowego, wyraao nie tylko jego egotyzm, ale rwnie desperack potrzeb potwierdzenia jego roszczenia do odgrywania powanej roli w yciu politycznym Niemiec. Stalin by w rwnym stopniu egotyst jak Hitler i tak samo jak on zamierza odegra rol ma opatrznociowego, ale kryzys, ktry mg przynie mu katastrofaln klsk jak Hitlerowi, wzmocni jego pozycj. Nie musia odbudowywa reputacji i mia wszelkie powody, aby nie demonstrowa wobec otoczenia swych ambicji, ale aby ukry je pod zason kultu Lenina, z ktrym ani on, ani aden inny czonek Politbiura nie mg si rwna. Mimo wszelkich rnic w sytuacji Hitlera i Stalina w latach dwudziestych jeden element pozostaje wsplny: aden z nich nie myla o zdobyciu wadzy si. W Rosji rewolucji dokona ju Lenin; Stalin chcia sukcesji po Leninie, lecz nie za pomoc zamachu - ten zarzut stawia Trockiemu - ale zgodnie z prawem, za zgod partii. Wszystko zaleao nie tylko od pozbycia si rywali, ale take od przekonania wikszoci aparatczykw partyjnych, e rewolucja - i oni jako jej beneficjanci - ma wiksze szans na przezwycienie sprzecznoci z nim u steru, ni z ktrymkolwiek innym przywdc. W Niemczech rewolucji wci trzeba byo dopiero dokona, ale tylko (jak argumentowa Scheubner-Richter) po objciu wadzy przez nazistw. W tym wypadku, utrzymujc entuzjazm swych zwolennikw, Hitler musia przekona tych, ktrzy - jak mia nadziej - pomog mu w uzyskaniu wadzy (konserwatywny establishment, inne partie nacjonalistyczne, a przede wszystkim Reichswehr), e jest sojusznikiem, na ktrym mona polega, ktry moe posugiwa si ekstremistyczn frazeologi, mobilizujc w ten sposb masowe poparcie, bdce w ich oczach jego wielkim atutem, ale ktry po zaakceptowaniu go jako partnera okae si rozsdny i da sob kierowa, kiedy obejmie wadz. Dopiero po zdobyciu wadzy z zachowaniem pozorw legalnoci - Stalin na pocztku roku 1930, a Hitler trzy lata pniej - obaj zainicjowali wasn rewolucj odgrn (wyraenie Stalina), ktra w przypadku tego ostatniego wyraaa si w przymusowej kolektywizacji rosyjskiej wsi oraz w forsownym programie industrializacji, a w przypadku Hitlera koordynacj (Gleichschaltung) niemieckich instytucji. Dla wikszoci zwolennikw Hitlera taka perspektywa musiaa wydawa si mao prawdopodobna, kiedy burza wywoana przez proces monachijski uspokoia si, a sam Hitler zosta zamknity w twierdzy Landsberg, gdzie odsiadywa swj wyrok. A jednak pomimo, e partia nazistowska zostaa zdelegalizowana, jej przywdcy rozproszeni, a Hitler, nawet po zwolnieniu, musiaby rozpoczyna od nowa, on sam nigdy nie wtpi, i w kocu dojdzie do wadzy. W wizieniu przebywao razem z nim okoo czterdziestu innych narodowych socjalistw. Wszyscy prowadzili przyjemne i wygodne ycie. Odywiali si dobrze, mogli mie tylu odwiedzajcych, ilu sobie yczyli, a wikszo czasu spdzali na powietrzu, w ogrodzie. Rol ordynansa

Hitlera, a take jego sekretarza peni Emil Maurice. Przekaza j pniej Rudolfowi Hessowi, ktry dobrowolnie powrci z Austrii, aby dzieli ze swym wodzem pobyt w wizieniu. Personel wizienny traktowa Hitlera z szacunkiem, nie jak zwykego winia. W dniu jego 35 urodzin - przypady one wkrtce po procesie otrzyma paczki i kwiaty, ktre wypeniy kilka pokoi. Niezalenie od odwiedzajcych go goci prowadzi rozleg korespondencj, mia te nieograniczony dostp do ksiek i gazet. Podczas wsplnych obiadw Hitler zasiada na honorowym miejscu, dajc i otrzymujc wyrazy szacunku, nalene mu jako przywdcy partii. Poczynajc od lipca, na dugi czas zamyka si w swym pokoju, aby dyktowa Mein Kampf. Prac nad t ksik rozpocz w wizieniu, a jego sowa notowali Emil Maurice i Hess. W istocie Hitler w latach 1924-1928 napisa trzy ksiki: tom pierwszy Mein Kampf, podyktowany w wizieniu w 1924 roku i opublikowany w 1925 roku; tom drugi Mein Kampf, podyktowany w jego willi w Obersalzbergu i opublikowany w kocu 1926 roku, oraz tzw. Zweites Buch (Druga ksika), podyktowana wydawcy Maxowi Amannowi w 1928 roku, ale opublikowana dopiero w 1961 roku. Wczeniej, a do czasu odkopania maszynopisu w 1958 roku, nic o niej nie wiedziano. Jeli wemie si pod uwag jego leniwy tryb ycia oraz pogard dla sowa pisanego w porwnaniu z mwionym, nie jest wykluczone, e Hitler nigdy nie podjby dziaalnoci w tej dziedzinie, gdyby nie zosta zamknity w wizieniu i gdyby po wypuszczeniu na wolno nie mia zakazu publicznego wystpowania. Istniay jednak co najmniej trzy istotne powody, dla ktrych wysiek ten by dla niego opacalny. Po pierwsze mg on by pomocny w uzasadnieniu jego pretensji do odbudowy i przewodzenia ruchowi narodowosocjalistycznemu po wyjciu na wolno. Mona to pogodzi z faktem, i Mein Kampf nie sprzedawaa si dobrze nawet wrd czonkw partii do czasu przeomu dokonanego przez ni w 1930 roku (do roku 1929 sprzedano 23 tysice, egzemplarzy tomu I i 13 tysicy tomu II) oraz e wielu z tych, ktrzy j nabyli, uznali j za lektur zbyt cik i nigdy jej nie dokoczyli. Jak zauway Donald Watt, ruchy, ktre czyni z politycznej lojalnoci kwesti wiary, wydaj si uwaa za niezbdne posiadanie odpowiednika Biblii: prace Karola Marksa, O podstawach leninizmu Stalina, Czerwona ksieczka Mao, Idee napoleoskie Napoleona III. Podobnie jak egzemplarze Biblii, ktre niszczej nie czytane na pkach wielu chrzecijan, tego rodzaju tekst nie musi by czytany czy rozumiany. Oczywicie jego przesanie musi nadawa si do zredukowania do najprostszych spraw [...] Ale jego zoono i niezrozumiao jest zalet, poniewa wykazuje gbi wizji przywdcy [...] jego zdolno do borykania si z problemami, wobec ktrych jego wyznawcy przyznali si do bezsilnoci... Dla nich wystarczao, e ten tekst istnia. Po drugie, praca ta dawaa Hitlerowi okazj zbudowania podstaw wasnego mitu - wizerunku Fhrera, ktry mia okaza si jedn z najpotniejszych si - by moe najpotniejsz - w zdobyciu poparcia i powiecenia milionw Niemcw. Trzecim wreszcie powodem bya szansa wyselekcjonowania wasnych ideaw oraz opracowania wasnego

Weltanschauung - podstawy, ktr uwaa za niezbdn do prowadzenia skutecznych dziaa politycznych. Podobnie jak Stalin, Hitler odnosi si pogardliwie do intelektualistw, ale rwnoczenie gorco pragn uzyska wasny autorytet intelektualny. Stalin stara si tego dokona w dziele O podstawach leninizmu (opublikowanym w tym czasie, kiedy Hitler pisa Mein Kampf, nie domagajc si uznania go za samodzielnego myliciela, ale za autorytatywnego interpretatora i dziedzica tradycji marksistowskoleninowskiej. Zachowujc zewntrzne pozory zgodnoci i powtarzajc rytualne sformuowania, nie da pozna, w jakim stopniu w praktyce odchodzi od tradycji i dziaa jako innowator. Hitler natomiast przeciwnie: nigdy nie ujawniajc rde, z ktrych czerpa swe ideay (intelektualny mietnik wiekw - wedug okrelenia Trevora Ropera), stale przesadnie kad nacisk na wasn oryginalno. Kady z elementw jego wiatopogldu mona atwo odnale u dziewitnastowiecznych pisarzy, a take twrcw z przeomu wiekw, ale nikt przed nim nie poczy tych elementw w taki jak on sposb. Waniejsze jednak jest to, e stworzywszy wasny wiatopogld, ktrego podstawowe zasady przedstawi w Mein Kampf, a uksztatowa w peni do czasu napisania w 1928 roku Zweites Buch, Hitler nigdy go nie zmieni. Istnieje rozpoznawalna kontynuacja czca idee, ktre wyraa w latach dwudziestych-czterdziestych, oraz polityczny testament, ktry podyktowa w bunkrze bezporednio przed popenieniem samobjstwa w kwietniu 1945 roku. Stwierdzenie to moe by atwo le rozumiane, poniewa Hitler godzi niezwyk konsekwencj w dziedzinie ideologii, z rwnie zaskakujc elastycznoci w dziedzinie programw, taktyki i metod. Wyranie oddziela politycznego teoretyka od polityka i temu ostatniemu przypisywa wiksze znaczenie. Jednake w dobrze znanym fragmencie Mein Kampf napisa: Czasami moe si zdarza podczas dugich okresw ludzkiego ycia, e myliciel polityczny i polityk staj si jednym. Hitler najwidoczniej wierzy, e on wanie by przykadem tego rodzaju poczenia i w tej jego wierze krya si przynajmniej nastpujca prawda: jeeli nie by on jedynym w swoim rodzaju, to by rzadkim typem przywdcy politycznego, ktry stara si dosownie zrealizowa swj wiatopogld. II Mein Kampf, ksika wyjtkowo odraajca w swym jzyku, tonie, a przede wszystkim treci, jest interesujca o tyle, e pozwala z jednej strony przyjrze si mentalnoci Hitlera i jego pogldom na wiat, z drugiej sposobowi, w jaki zamierza zorganizowa swj ruch polityczny, a take powstaniu jego mitu jako cznika midzy tymi dwiema dziedzinami. Podstaw pogldw Hitlera by prymitywny darwinizm spoeczny: Czowiek sta si wielki dziki walce [...] Wszelki cel, jaki czowiek osign, zawdzicza swej oryginalnoci oraz brutalnoci [...] Wszelkie ycie sprowadza si do trzech tez: walka jest ojcem wszystkich rzeczy,

prawo zaley od krwi, przywdztwo jest naczelne i decydujce. W Mein Kampf napisa: Ten, ktry chce y, musi walczy, a ten, ktry nie chce walczy na tym wiecie, na ktrym wieczna walka jest prawem ycia - nie ma prawa do istnienia. Hitler by zafascynowany histori i podobnie jak Spengler dostrzega w niej nastpstwo kolejnych epok ludzkoci, z ktrych kada znajdowaa swj wyraz w odrbnej kulturze wzajemnie powizanych ze sob idei i instytucji: kultura grecko-rzymska wiata staroytnego, ktr - jak twierdzi - podziwia, nie wykazujc jednak wikszej wiedzy na jej temat; redniowiecze, ktrego kultur postrzega jako germask, przymion w okresie odrodzenia przez kapitalistyczne spoeczestwo Zachodu, ktre znw podobnie jak Spengler - uwaa za chore i schykowe. Zdolno tworzenia takich kultur bya ograniczona do rasy aryjskiej (tego okrelenia Hitler nigdy nie sprecyzowa). Jeeli podzielimy rodzaj ludzki na trzy kategorie - twrcw kultury, jej propagatorw oraz niszczycieli tylko Aryjczykw mona uwaa za reprezentujcych pierwsz kategori. (Hitler wymienia Japoczykw jako przykad drugiej kategorii, a trzecia bya - wedug niego - reprezentowana przez ydw). To wanie Aryjczyk zbudowa fundamenty i wznis ciany kadej wielkiej budowli w kulturze ludzkiej. Kada kultura czy imperium chyliy si ku upadkowi z tego samego powodu: mieszania si ras, co osabiao, a nastpnie niszczyo siy niezbdne do kontynuowania walki, ktra jest prawem ycia. Wszystkie wielkie cywilizacje przeszoci stay si dekadenckie, poniewa pierwotnie twrcza rasa wymieraa w rezultacie zanieczyszczenia jej krwi. Hitler uwaa, e zachodnia cywilizacja bya dekadencka oraz e przeznaczeniem narodu niemieckiego byo j zastpi, podobnie jak plemiona germaskie zastpiy Imperium Rzymskie, niezdolne ju do samoobrony, i stworzyy now, prn kultur. Aby osign wspomniany wyej cel, Niemcy musz wywalczy nowe imperium germaskie, ktre bdzie dominowa na kontynencie europejskim. Wymagao to polityki zagranicznej daleko wykraczajcej poza dania rewizji traktatu wersalskiego, ktre legy u podstaw kariery Hitlera jako agitatora. W tomie I Mein Kampf ledwie zarysowane, sprawy te przybray w tomie II ksztat penokrwistej polityki zdobycia Lebensraumu (przestrzeni yciowej) w Europie Wschodniej kosztem Rosji. Prowadzenie kolejnej wojny w celu przywrcenia granic Niemiec z 1914 roku byoby przestpstwem; jedynym celem usprawiedliwiajcym tak akcj byo zapewnienie narodowi niemieckiemu ziemi i terytoriw, do ktrych ma prawo na tym wiecie. Tak wic my, narodowi socjalici, wiadomie odkrelamy polityk zagraniczn naszego okresu przedwojennego. Zaczynamy tam, gdzie stanlimy 600 lat temu. Kadziemy kres nieskoczonemu ruchowi niemieckiemu na poudnie i zachd i kierujemy nasz wzrok na ziemie na wschodzie. Wreszcie, zrywamy z kolonialn i handlow polityk okresu przedwojennego i przechodzimy do terytorialnej polityki przyszoci. Jeli mwimy o terytorium w Europie, moemy mie na myli tylko Rosj i jej wasalne pastwa przygraniczne.

W swej Zweites Buch Hitler wyjania, e dziki rewolucji bolszewickiej, bdzie to stosunkowo proste przedsiwzicie: Gigantyczne imperium na Wschodzie jest na progu zaamania si. Sowiaskie masy s niezdolne do stworzenia wasnego pastwa, a germaska grupa rzdzca, dotychczas nimi dominujca, zostaa zastpiona przez ydowsko-bolszewickie kierownictwo, ktre z powodw nie dajcych si krtko wyjani nie moe ani zorganizowa ani utrzyma pastwa. Wojna z Francj, ktr Hitler wczeniej uwaa za konieczn do uzyskania rewizji granic, teraz staa si (co w latach 1940-1941 okazao si rzeczywistoci) wstpem do gwnego celu, tzn. skutecznego ataku na Rosj. Inne niezbdne warunki to sojusz z Wochami Mussoliniego (ktrym Niemcy powinny by gotowe odda Poudniowy Tyrol) i z Angli, z ktr naleao za wszelk cen unikn rywalizacji na innych kontynentach, bowiem okazaa si ona dla kajzera fatalna w skutkach. Luki w tej koncepcji s oczywiste - na przykad fakt, i Niemcy nie tylko nie miay nadmiaru ludnoci, ale nie dysponoway wystarczajc jej liczb do przejcia i zagospodarowania terytoriw na Wschodzie, ktre jej armie okupoway. Jednake jest to mniej istotne od cznoci midzy celami, ktre Hitler przedstawi w latach dwudziestych i tymi, ktre stara si zrealizowa w latach czterdziestych. Hitler w peni podziela pogld o prymacie polityki zagranicznej nad polityk wewntrzn tradycyjnie dominujcy w niemieckiej historiografii. Nie interesowa si sprawami konstytucyjnymi i prawnymi czy polityk gospodarcz i spoeczn jako takimi. W latach dwudziestych patrzy na te sprawy gwnie pod ktem wykorzystania ich do uzyskania poparcia i wczenia si do rozgrywki politycznej. Pogld ten rozszerzy na samo pastwo: Pastwo jest tylko rodkiem do osignicia celu. Celem tym jest zachowanie istnienia rasy. Pastwo jest tylko naczyniem, a rasa jest tym, co je wypenia. Jeli chodzi o form pastwa Hitler opiera wszystko na Fhrerprinzip - zasadzie przywdztwa. Oznaczaa ona koncentracj wadzy w rkach wodza, wodza nie ograniczonego adn form kontroli konstytucyjnej czy parlamentarnej, bdcej w stanie wymc na pastwie udzielenie priorytetu polityce zagranicznej i zbrojeniom, w tym zdobyciu nowej przestrzeni yciowej na Wschodzie. Korzystajc z dowiadcze uzyskanych od czasu opuszczenia Wiednia i okresu rozmyla w wizieniu Landsberg, Hitler okreli sztuk prowadze polityki w roku 1928 jako realizacj walki narodu o istnienie, podporzdkowujcej sobie zarwno polityk zagraniczn, jak i wewntrzn. Polityka zagraniczna jest sztuk zabezpieczania doniosej, niezbdnej przestrzeni yciowej, o wielkoci i jakoci niezbdnej dla narodu. Polityka wewntrzna jest sztuk zachowania niezbdnej siy w tym celu w formie wartoci rasy [Volkswert] i jej liczebnoci. Pojcie warto rasy wymaga wyjanienia. rdo caej potgi ludzkiej - mwi Hitler - nie ley w posiadaniu broni czy w organizacji armii, ale w wartociach wewntrznych, to znaczy w wartoci rasy. Aby zachowa t warto, pastwo musi broni swego narodu przed zanieczyszczeniem przez trzy trucizny, z ktrych kad Hitler

identyfikowa z ydami. S to: internacjonalizm, czyli skonno do rzeczy obcych, ktra wynika z niedoceniania wasnych wartoci kulturowych i prowadzi do mieszania si ras; egalitaryzm, czyli demokracja i rzdy wikszoci, ktre nie sprzyjaj indywidualnej twrczoci i przywdztwu, bdcych rdem caego postpu ludzkoci, oraz pacyfizm, ktry niszczy zdrowe, naturalne instynkty samozachowawcze u ludzi. W przemwieniu wygoszonym w Norymberdze 21 lipca 1927 roku Hitler owiadczy: Ludzie trac sw wewntrzn warto po zakaeniu si tymi trzema naogami, po wyeliminowaniu swej wartoci rasowej, goszeniu internacjonalizmu, rezygnacji z ustalania wasnej drogi i zastpieniu jej rzdami wikszoci, to znaczy niekompetencji, oraz po tym, jak zaczynaj pozwala sobie na braterstwo ludzkoci. Musiaem pozostawi na koniec najbardziej znamienn cech systemu hitlerowskiego - antysemityzm, a to w celu umieszczenia jej w szerszych ramach jego Rassenpolitik (polityki rasowej). Polityka ta z jednej strony obejmowaa eksterminacj nieprzystosowanych zgodnie ze sformuowanym w 1933 roku programem zapobiegania obcieniom dziedzicznym nawet w wypadku czystej krwi Niemcw i sigaa w ten sposb do rasowych podstaw nazistowskiej polityki agrarnej; z drugiej za eksploatacj i eksterminacj nie bdcych ydami Polakw i Rosjan jako Untermenschen (podludzi). Jednake nie ulega kwestii, e w Weltanschauung Hitlera ydzi zajmowali wyjtkowe miejsce. Nie jest znane adne jego osobiste dowiadczenie, ktre mogoby przyczyni si do wyjanienia intensywnoci nienawici Hitlera do ydw, chocia niektrzy biografowie wskazywali na obsceniczny jzyk, jakim zazwyczaj posugiwa si w mowie i w pimie w odniesieniu do ydw, i twierdzili, e rda tego zjawiska maj charakter seksualny. Trudno stwierdzi, kiedy ten czowiek, odpowiedzialny za mier 6 milionw ydw, po raz ostatni naprawd rozmawia czy spotka yda osobicie. Jednake ten yd, ktrego spotyka si na kartach Mein Kampf i w majaczeniach Hitlera, nie przypomina istot z krwi i koci ydowskiego pochodzenia: ten yd jest wymysem obsesyjnej fantazji Hitlera, sataniczn kreacj, wyraajc jego potrzeb stworzenia obiektu, na ktrym mgby skoncentrowa swoj agresj i nienawi. Hitler racjonalizowa te uczucia owiadczajc, e to, co odrnia ydw od innych ras, to fakt, e nie posiadali wasnego terytorium i dlatego nie mogli uczestniczy w walce o przestrze yciow - walce, ktr uwaa za gwn tre historii. Nie posiadajc terytorium, ydzi nie mogli budowa pastwa, musieli natomiast sta si pasoytami (obsesyjna metafora Hitlera), erujcymi na twrczej dziaalnoci i pracy innych narodw. Ostatecznym celem ydowskiej walki o istnienie jest zniewolenie aktywnych produkcyjnie ludw [...] poprzez wynarodowienie, znieprawienie innych narodw, pogorszenie poziomu rasy narodw najwyszych oraz zdominowanie tej rasowej mieszanki poprzez wytpienie ludowej (vlkisch) inteligencji i zastpienie jej czonkami wasnego narodu. Na arenie midzynarodowej ydowscy kapitalici dyli do odwrcenia uwagi narodw od ich prawdziwych interesw i wpltania ich w wojny,

stopniowo ustanawiajc wasne panowanie nad nimi za pomoc potgi pienidza i propagandy. Rwnoczenie ydowscy przywdcy midzynarodowej rewolucji komunistycznej znaleli sobie wiatow siedzib w Moskwie, z ktrej prowadzili dziaalno wywrotow metod propagowania przez partie marksistowskie internacjonalizmu, egalitaryzmu i pacyfizmu. Wszystkie te zjawiska Hitler identyfikowa z ydami i uwaa je za zagroenie dla aryjskich wartoci rasowych. Patrzc na t spraw z innej strony, mona dostrzec, e antysemityzm dostarczy Hitlerowi dalszych argumentw na rzecz prowadzenia przez Niemcy polityki zdobycia dodatkowej przestrzeni yciowej na Wschodzie kosztem bolszewickiej Rosji, ktr stale identyfikowa z ydowskim spiskiem wiatowym. Podbj ten nie tylko wzmocniby rasowy fundament narodu niemieckiego, ale zniszczyby baz midzynarodowego ydostwa i podci korzenie trujcej roliny marksizmu. W zagmatwanej wizji kosmologicznej Hitlera wiecznym wrogiem Aryjczykw, rasy dysponujcej si tworzenia, by yd, wcielenie za, czynnik zanieczyszczenia rasy, ktry podkopywa i niszczy jedn cywilizacj po drugiej. Jeli yd za pomoc swojej marksistowskiej wiary podbije narody tego wiata to jego korona stanie si aobnym wiecem ludzkoci i raz jeszcze ta planeta, pozbawiona ludzkoci, bdzie kry po swej orbicie przez eter, tak jak miliony lat temu.... Co Hitler rozumia przez eliminacj ydowskiego zagroenia pozostaje niejasne, ale niemieckiemu narodowemu socjalicie z Czech, ktry odwiedzi go w wizieniu i zapyta, czy zmieni swe pogldy na temat ydw, udzieli nastpujcej odpowiedzi: Tak, tak, to zupena prawda, e zmieniem moj opini na temat metod zwalczania ydostwa. Doszedem do przekonania e dotychczas byem stanowczo zbyt mikki. Pracujc nad moj ksik, zdaem sobie spraw, e w przyszoci bd musiay by zastosowane najsurowsze metody walki, abymy mogli odnie sukces. Jestem przekonany, e jest to kluczowa kwestia nie tylko dla naszego narodu, ale dla wszystkich narodw. Judaizm jest bowiem plag tego wiata. Dwa dogmaty, na ktrych opiera si wiatopogld Hitlera: konieczno wykorzenienia ydw (niezalenie od tego, co przez to rozumia) oraz zdobycia Lebensraumu w Europie Wschodniej, nie tylko pozostay niezmienione, ale byy wielokrotnie powtarzane na wiele lat przed objciem przez niego wadzy zarwno w Mein Kampf, jak i w wielu przemwieniach i wywiadach. Jednake byoby bdem uzna te dwa dogmaty jego ideologii za przycigajce nowych zwolennikw w takim stopniu, by wstpowali caymi tysicami do partii nazistowskiej w latach dwudziestych, pniej za, na pocztku lat trzydziestych, oddawali na ni miliony gosw. Wrcz przeciwnie, fakty wiadcz o tym, e chocia antysemityzm by czci wsplnej platformy niemieckiej prawicy i uwaany by za oczywisty fragment programu nazistw, to jednak wyjtkowa waga, jak przykada do Hitler - wystpowao to wyraniej w pierwszej poowie lat dwudziestych ni w drugiej - okazaa si by szczeglnie atrakcyjna

jedynie dla niewielu spord nowych czonkw partii (jak np. dla Himmlera), ktrzy traktowali ten problem tak samo powanie jak Hitler. Koresponduje to z rozrnieniem, dokonanym przez Hitlera w Mein Kampf midzy zwolennikami ruchu, z ktrych wikszo uwaaa e wystarczy prosty wysiek wiary w polityczn doktryn, i mniejszoci, ktra reprezentowaa ide walki o t doktryn. Wydaje si, e to samo odnosi si do Lebensraumu, marzenia o niemieckiej ekspansji na Wschodzie. Podstawowe wtki przemwie Hitlera na temat polityki zagranicznej w latach dwudziestych byy cakiem inne: rewizjonizm, zniesienie traktatu wersalskiego i powrt do granic Niemiec z 1914 roku (jeli to konieczne, poprzez wojn z Francj, a nie z Rosj). W tym okresie formowania si, przed dojciem partii do wadzy, narodowy socjalizm czerpa nie tylko z Hitlera, ale z wielu innych rde: na przykad z takich neokonserwatywnych mylicieli, jak Moeller van der Bruck, i innych przywdcw nazistowskich, takich jak Feder, bracia Strasserowie i Darre. Hitler nie narzuci jeszcze wwczas partii swej osobistej wizji; nadal istniay rywalizujce ze sob tendencje (np. w dziedzinie polityki gospodarczej), ktre utrzymyway si do poowy lat trzydziestych, a sam Hitler wykazywa uderzajc elastyczno, rnicujc swoje apele w zalenoci od suchaczy i okolicznoci. Mg jednak to robi, poniewa, jak twierdzi w Mein Kampf: W tym okresie dojrzewa we mnie obraz wiata i filozofia, ktra staa si granitowym fundamentem wszystkich moich dziaa. Poza tym, co wwczas stworzyem, nie musiaem si ju pniej wiele uczy i nic nie musiaem zmieni. Hitler bdnie kojarzy to z okresem, ktry spdzi w Wiedniu przed rokiem 1914; by to proces, ktry wwczas si rozpocz, ale nie zakoczy do czasu, kiedy przela swe pogldy na papier w poowie lat dwudziestych. Jednake co do pniejszego okresu mia cakowit racj mwic, e jego Weltanschauung sta si granitowym fundamentem, do ktrego ju nic nie doda. Hitler reprezentowa typ umysowoci zamknitej, odpornej na argumenty czy wtpliwoci. Wanie dziki temu, dziki przekonaniu, i posiad klucz do historii, za pomoc ktrego moe rwnie otworzy drzwi do przyszoci, czu si zdolny do wykorzystywania taktycznych okazji. Nie tracc z pola widzenia zasadniczych celw, mg czeka na swj czas, wierzc, e nadejdzie i e wwczas bdzie mg zaangaowa nard niemiecki na rzecz programu, ktry pozosta rwnie prymitywny i brutalny jak w okresie, kiedy przedstawi go w Mein Kampf. Korzyci, jakie dawaa taka postawa, byy ju oczywiste w latach poprzedzajcych rok 1930, kiedy okolicznoci mu nie sprzyjay i tylko nieliczni poza parti traktowali go powanie. Hitler by jednak przygotowany do zmiany na jego korzy; nie mg jej przewidzie, ale by przekonany, e nastpi. Przez cay okres Kampfzeit (czasu walki przed objciem wadzy) ludzie przychodzili sucha Hitlera nie tyle dla treci jego przemwie, ktre w wikszoci skaday si z komunaw nacjonalistycznej i prawicowej propagandy, ile dla sposobu, w jaki je wygasza, uzyskujc efekt, jakim nie mg si pochwali aden z jego rywali. Jak powiedzia Otto Strasser, nie bdcy bynajmniej jego zwolennikiem:

Jeeli prbuje on podeprze swe argumenty teoriami czy cytatami z ksiek, ktre zrozumia tylko powierzchownie, to wwczas rzadko wznosi si ponad przecitno. Ale jeli pozwoli mu si odrzuci jego kule, mwi tak, jak dyktuje mu dusza, szybko przeksztaca si w jednego z najwikszych mwcw tego stulecia [...] Adolf Hitler wchodzi do sali. Wciga powietrze, wyczuwa drog, bada atmosfer. Nagle wybucha. Jego sowa lec jak strzay do celu, dotyka wszystkich nie zagojonych ran, wyzwala niewiadomych, eksponujc najintymniejsze ich aspiracje i mwic to, co ludzie chc najbardziej usysze. Sam Hitler zdawa sobie doskonale spraw z tej swojej wadzy. W Mein Kampf tak pisze o sposobie przezwycienia waha emocjonalnych: Nic poza odwoaniem si do tych ukrytych si nie bdzie tu skuteczne. Tylko orator moe mie nadziej na dokonanie tego. Nie mniej istotna bya jego zdolno ukrywania faktu wykorzystywania tej wadzy i przekonywania suchaczy, i fanatyzm, jaki przekazuje, jest dowodem jego szczeroci. Na tym wanie polegaa sia atrakcyjna Hitlera; na jego zdolnoci do wzbudzenia w suchajcych go ludziach wiary nie tyle w jego argumenty, program czy ideologi, ile w niego samego jako charyzmatycznego przywdc, posiadajcego nadludzkie siy, umoliwiajce mu osignicie niemoliwego. To wanie mieli na myli szeregowi nazici, kiedy mwili: Nasz program moe by wyraony dwoma sowami: Adolf Hitler. III Ostatnie badania wykazay, e autobiograficzne ramy Mein Kampf s bardzo niewiarygodne. Hitler, mitologizujc wasn posta, musia przede wszystkim udramatyzowa swe pierwsze lata nieudolnoci i folgowania wasnym zachciankom, przedstawiajc je jako okres ndzy, cierpienia i samotnoci, ktry uksztatowa w nim jako przyszym przywdcy zdecydowanie i wiar we wasne siy. Unika ujawniania politycznych szczegw dotyczcych klski puczu z 1923 roku, na co mia nadziej jego wydawca, i zapenia strony licznymi dygresjami na pierwszy lepszy temat, ktry przyszed mu na myl, wykazujc buczuczn ignorancj niedouczonego czowieka, tak charakterystyczn dla jego pniejszych wystpie. Wyjtkiem s fragmenty, w ktrych mwi na temat sposobu tworzenia masowego ruchu, wykorzystania propagandy, siy atrakcyjnej przemocy - czyli, krtko mwic, wiedzy politycznej niezbdnej do realizacji przekona ideologicznych. Zaskakujca jest szczero, z jak Hitler pisa na temat manipulacji suchaczami, gupoty mas, wykorzystywania emocji, uywania sloganw i plakatw do utrwalenia w umysach ludzkich podstawowych tez. Teraz sprawy te s znane, ale zwrcenie na nie uwagi w latach dwudziestych wskazuje na oryginalno Hitlera. Pierwszym warunkiem, ktry musi speni kady rodzaj propagandy, jest systematyczna jednostronno... Propaganda nie moe bada prawdy obiektywnej... Musi przedstawia tylko ten aspekt prawdy, ktry jest korzystny dla danej strony. Nieco dalej pisze:

Dla znacznej wikszoci narodu [...] myli i dziaania podporzdkowane s raczej uczuciom ni trzewemu rozumowaniu. Uczucia te jednake [...] nie s zbyt zrnicowane, posiadaj bowiem tylko negatywne i pozytywne pojcia mioci i nienawici, prawoci i nieprawoci, prawdy i kamstwa. Pojcia te nigdy nie s czciowo tym, a czciowo tamtym. Hitler by rwnie przekonujcy, kiedy poruszy temat organizacji politycznych. Analizujc przyczyny niepowodzenia w zahamowaniu wzrostu marksizmu i partii marksistowskich po klsce z roku 1918, pisa: Tak zwane partie narodowe byy pozbawione wpyww, poniewa nie miay siy, ktr mogyby skutecznie zademonstrowa na ulicach... Ligi Kombatantw miay wszelk si, byy panami ulicy, ale nie posiaday idei politycznej, a przede wszystkim adnego okrelonego celu politycznego. Marksizm osign swj sukces dziki doskonaej wsppracy midzy celami politycznymi i bezlitosn si. Tym, co pozbawio narodowe Niemcy wszelkiej realnej nadziei na uksztatowanie wasnego rozwoju, by brak zdecydowanej wsppracy midzy brutaln si i mdrze wybranymi celami politycznymi. Hitler kad nacisk na to, e te dwie sprawy musz by ze sob skoordynowane, czego dowodz sukcesy rewolucji francuskiej, rewolucji rosyjskiej i ruchu faszystowskiego we Woszech. Brak wielkiej idei, ktra nadaaby sprawom nowy ksztat, zawsze oznacza ograniczenie zdolnoci do walki. Przekonanie prawicy do zastosowania nawet najbardziej brutalnej broni zawsze wie si z arliw wiar w konieczno nowego i rewolucyjnego przeksztacenia wiata. Partie buruazyjne byy do tego niezdolne i mylay tylko o przywrceniu przeszoci. Dlatego te Hitler nie zawiera z nimi sojuszy i wola, aby partia nazistowska dziaaa samodzielnie. Z drugiej strony nalega, aby SA nie zostao przeksztacone w lig kombatantw, kierujc si w tym przypadku raczej ukrytym celem militarnym ni politycznym; zadaniem SA byo zapewnienie ochrony partii i zabezpieczenie jej swobodnej dziaalnoci na ulicy, tak jak to miao miejsce w Coburgu. W okresie kiedy Hitler dyktowa drugi tom Mein Kampf, z ktrego pochodzi wiele cytowanych tu urywkw, przyjaciele sprawujcy urzdy pastwowe doprowadzili do zwolnienia go z wizienia. Mg wwczas przystpi do odbudowy partii nazistowskiej, ale fala prawicowego ekstremizmu, ktra wyniosa go w latach powojennych, wanie opada. Podczas wyborw do Reichstagu w maju 1924 roku radykalna prawica zdobya jeszcze 6,5 procent oglnej liczby gosw i uzyskaa 32 miejsca. Jednake podczas wyborw w grudniu tego roku jej elektorat zmniejszy si o wicej ni o poow, a liczba miejsc w Reichstagu spada do 14. Podobnych niepowodze doznaa skrajna lewica. KPD stracia jedn trzeci miejsc w parlamencie. Lata 1924-1928 byy okresem najwikszego zblienia do normalnoci w dziejach Republiki Weimarskiej: stabilizacja waluty, odbudowa gospodarki, porozumienie w sprawie reparacji (plan Dawesa), due amerykaskie kredyty, sukces Stresemanna w wynegocjowaniu ukadu z Locarno oraz przyjcie Niemiec do Ligi Narodw.

By to jedyny okres w jego politycznej karierze, kiedy Hitler znalaz si w nie sprzyjajcej sytuacji i rwnoczenie utraci protekcj polityczn, ktrej dotd udzielay mu wadze Bawarii. Zaledwie po jednym wiecu na pocztku roku 1925 zabroniono mu publicznych wystpie w Bawarii. Zakaz ten szybko rozszerza si na Prusy i inne pastwa niemieckie. Obowizywa a do maja 1927 roku w Bawarii i do wrzenia 1928 roku w Prusach. W ten sposb pozbawiono Hitlera jego najwikszego atutu; w tym okresie by skazany na przemwienia na zamknitych zebraniach czonkw partii. Przez pewien czas po opuszczeniu wizienia przebywa na zwolnieniu warunkowym i nie majc niemieckiego obywatelstwa (otrzyma je dopiero w roku 1932) by naraony na deportacj do Austrii. Wydano zakaz dziaalnoci partii nazistowskiej, a jej organ prasowy Vlkischer Beobachter zosta zlikwidowany natychmiast po puczu z 1923 roku. Rosenberg, ktremu Hitler powierzy kierownictwo ruchu na czas swego pobytu w wizieniu, okaza si czowiekiem cakowicie nieodpowiednim. Powszechnie podejrzewano, e Hitler wybra go wanie z tego powodu: byo najmniej prawdopodobne, by mg sta si jego rywalem. Hitler nie by bynajmniej zadowolony, kiedy Rosenberg - mimo i zna jego niech do polityki parlamentarnej - zgodzi si na sojusz wyborczy z ludowym (vlkisch) ugrupowaniem Deutschvlkische Freiheitspartei (DVFP, Niemiecka Rasistowska Partia Wolnoci). Jeszcze mniej by zadowolony, kiedy ten sojusz - bez niego - niespodziewanie uzyska prawie 2 miliony gosw podczas wyborw do Reichstagu w maju 1924 roku. Jednake pokaz jednoci tych ugrupowa okaza si krtkotrway i wkrtce sojusz rozpad si na zwalczajce si obozy. Najostrzejsza linia podziau w ruchu nazistowskim przebiegaa midzy ugrupowaniem bawarskim, ktrego przywdcy urodzili si przed rokiem 1890, i modsz grup, silniejsz w pnocnych Niemczech, ktra stworzya NS Freiheitspartei (NSFP, Narodowosocjalistyczna Partia Wolnoci). Pierwsza grupa moga poszczyci si kilkoma czoowymi dziaaczami - Esserem, Streicherem, Schwarzem i Amannem - ale miaa niewielkie wpywy poza trzema miastami: Monachium, Norymberg i Bambergiem. Pogardliwie nazywani przez Goebbelsa pionierami, zostali okreleni przez Dietricha Orlowa jako grupa zrodzona na gruncie dowiadcze niszej klasy redniej, ju przed wojn odczuwajcej zagroenie dla swego statusu sklepikarzy i drobnych urzdnikw, przeciwnej industrializacji i obarczajcej ydw odpowiedzialnoci za wszystko, czego nie lubia. Dowiadczenia, ktre legy u podstaw drugiego ugrupowania, byy dowiadczeniami pokolenia frontowego, ktre postrzegao program nacjonalistw w kategoriach frontowego socjalizmu (wrogo do wadzy duych korporacji i kapitau finansowego), swoistej rewolucji, polegajcej na apelowaniu raczej do mas pracujcych ni do klasy redniej. Oba ugrupowania odrzucay parlamentarn demokracj na korzy dyktatury, byy antysemickie i wci patrzyy na Hitlera jako na swego wodza. Jeszcze przebywajc w wizieniu, Hitler wysuchiwa wzajemnych apeli i oskare, ale odmawia wystpowania w roli arbitra i nie chcia te opowiada si za ktr ze stron. W lipcu 1924 roku zrezygnowa z pozycji

przywdcy, nie przejmujc si zarzutami, i postpi tak, aby przekona si, ktre z ugrupowa uzyska dominujc pozycj. Jego bliski wsppracownik Kurt Ludecke pisa: By on jedynym czowiekiem mogcym wyjani sytuacj, a jednak nigdy nie ruszy nawet maym palcem i nie powiedzia jednego sowa. Taktyka Hitlera okazaa si skuteczna. Rezultaty drugich wyborw do Reichstagu, przeprowadzonych w bardziej stabilnych warunkach w grudniu 1924 roku, ktre wykazay zmniejszenie si o poow elektoratu ugrupowa nacjonalistycznej prawicy, oznaczay powrt tych ugrupowa na margines polityki niemieckiej. Kiedy Hitler dwa tygodnie pniej wyszed z wizienia ruch nazistowski by gboko podzielony i nikt inny nie wydawa si zdolny do jego ponownego zjednoczenia. Dziki wpywom swych sympatykw Hitler odby mniej ni dziewi miesicy z picioletniego wyroku i wrci do domu ju na wita Boego Narodzenia. Po odzyskaniu wolnoci nie tylko nie stara si by pojednawczy, ale nie poszed na adne ustpstwa wobec tych, ktrzy wzywali go do sformowania kolejnej koalicji z innymi ugrupowaniami nacjonalistycznymi. Zrazi sobie nacjonalistycznych (volkisch) deputowanych w bawarskim Landtagu sw arogancj; wda si w ktni z Ludendorffem, ktry przymi go w 1923 roku, i odnosi si lekcewaco do przywdcw NSFP w pnocnych Niemczech. Dopiero po wielkich trudnociach i po interwencji dawnego protektora Grtnera uzyska zniesienie zakazu dziaalnoci partii i wydawania Vlkischer Beobachter w Bawarii. Przez dwa miesice trzyma zarwno swych zwolennikw, jak i przeciwnikw w niepewnoci, odmawiajc angaowania si, gdy nagle dzie wczeniej oznajmi, e bdzie przemawia 27 lutego w Brgerbraukeller, scenie nieudanego puczu. Kiedy 3 tysice jego wiernych zwolennikw zwartym tumem wypenio wntrze, musiano zamkn drzwi; 2 tysice dalszych pozostao na zewntrz. Ju w chwili pojawienia si powita Hitlera wybuch dzikiego entuzjazmu, ktrego nie mgby wzbudzi aden inny prawicowy przywdca. Przemawia przez dwie godziny, po czym nastpiy wzruszajce sceny pojednania w trakcie ktrych Max Amann wykrzykn: Ktnie musz by przerwane. Kady za Hitlerem!. Nastpio to po tym, jak Hitler wyranie okreli swoje stanowisko, mwic: Jeeli ktokolwiek przychodzi i chce stawia mi warunki, mwi mu: Mj przyjacielu, poczekaj, a usyszysz warunki, ktre ja tobie stawiam. Wiesz, e nie umizguj si o wzgldy mas. Po upywie roku wy, moi towarzysze partyjni, bdziecie sdziami. Jeeli okae si, e postpowaem niewaciwie, zwrc moje stanowisko w wasze rce. Ale do tego czasu obowizuje zasada: ja i tylko ja sam bd przewodzi ruchowi i nikt nie bdzie stawia mi warunkw tak dugo, jak ja osobicie ponosz odpowiedzialno. Z drugiej strony, ja ponosz odpowiedzialno za wszystko, co wydarzy si w ruchu. Kiedy okazao si, e Hitler nie straci nic ze swego talentu magnetyzujcego mwcy, ponownie zakazano mu udziau w spotkaniach publicznych. Jednake Hitler, ktrego tego rodzaju poraka w 1923 roku wtrciaby w rozpacz, pozosta niewzruszony nawet perspektyw utraty

zwizanych z tym dochodw. Potwierdzio to wraenie, i - jak zgadzaj si wiadkowie - po doznanej porace i roku spdzonym w wizieniu nie tylko sta si bardziej odporny, ale nabra niewzruszonego przekonania co do swej misji, ktre nie opuszczao go nawet wwczas, gdy by tylko przywdc nie znaczcej i nie odnoszcej sukcesw partii. Przed opuszczeniem wizienia powiedzia Rudolfowi Hessowi: Bd potrzebowa piciu lat, by ruch znowu znalaz si na szczycie. Jak si okazao, bya to zaskakujco trafna prognoza. Ale zamierza tego dokona na swj sposb. W kwietniu 1925 roku by raczej gotw poegna si z Rhmem, ktremu tyle zawdzicza we wczeniejszym okresie, ni pj na kompromis w sprawie roli nowego SA. Rhm chcia je trzyma z dala od polityki i uczyni z niej cz podziemnych si, Frontbannu, ktre umoliwiyby armii niemieckiej obej ograniczenia jej liczebnoci, narzucone przez traktat wersalski. Hitler nieustpliwie twierdzi, i SA musi podlega jego politycznemu kierownictwu i suy partii jako jej zbrojne rami. Kiedy Rhm zrezygnowa, Hitler nie odpowiedzia na jego list ani na jego apel o utrzymanie osobistej przyjani. Przy pomocy Essera i Streichera Hitler odzyska sw dawn kontrol nad ruchem nazistowskim w poudniowych Niemczech. Jednake Bawaria bez pnocy, z jej o wiele wikszymi, potencjalnymi masami czonkowskimi nie bya ju wystarczajc baz dla oglnokrajowego ruchu. Efemeryczna NSFP na pnocy rozwizaa si, ale wrogo jej modszego i bardziej radykalnego kierownictwa do pionierw na poudniu pozostaa. Wyraaa si ona w oporze wobec podejmowanych przez kwater gwn nazistw w Monachium prbom podporzdkowania sobie lokalnych grup poza Bawari. Najenergiczniejszym dziaaczem na pnocy by Gregor Strasser, Frontkampfer z Landshut w Bawarii, ktry ju w 1923 roku zorganizowa liczcy 900 osb oddzia SA w Dolnej Bawarii. Kiedy Hitler by w wizieniu, zainicjowa powoanie NSFP i zdoby miejsce w Reichstagu jako deputowany z Westfalii. Po rozwizaniu NSFP i reaktywowaniu partii nazistowskiej Hitler da Strasserowi woln rk w organizowaniu partii na pnocy, gdzie dowid ju swej energii i zdolnoci organizacyjnych. Rwnoczenie Strasser zosta mianowany gauleiterem swej rodzinnej Dolnej Bawarii; zastpc zosta jego byy sekretarz, Heinrich Himmler. W cigu nastpnych dwunastu miesicy, kiedy Hitler wiele czasu spdza w Obersalzbergu, pracujc nad drugim tomem Mein Kampf, Strasser wygosi przemwienia na prawie stu wiecach przewanie w przemysowych rejonach pnocnych i rodkowych Niemiec. Wrd modych aktywistw, ktrych zgromadzi wok siebie, znajdowa si jego brat Otto, 27-letni Goebbels i pniejsi gauleiterzy: Karl Kaufmann, Erich Koch i Josef Terboven. Opracowali oni bardziej radykaln form narodowego socjalizmu ni monachijska wersja Essera i Streichera odwoujc si do modszego pokolenia i podejmujc antykapitalistyczne tezy z programu partii: likwidacj dochodw nie pochodzcych z pracy, renty dzierawnej za ziemi i spekulacji ziemi; atak na niewolnictwo oprocentowania, kapita finansowy i wielkie domy towarowe; apel o nacjonalizacj przemysu cikiego, podzia zyskw i reform roln.

dania te przedstawiono jako narodow, germask, idealistyczn wersj socjalizmu, jako alternatyw dla midzynarodowej, materialistycznej, niwelujcej wszystko wojny klasowej goszonej przez marksistw. Aktywici mieli nadziej na wykorzystanie tego programu do dokonania otwarcia na lewic w takich uprzemysowionych twierdzach SPD i KPD, jak Zagbie Ruhry oraz do stworzenia nacjonalistycznego ruchu zwizkowego. Strassera pociga rwnie narodowy bolszewizm, propozycja sojuszu midzy Niemcami i Rosj, dwoma krajami, ktre poniosy klsk w wojnie z lat 1914-1918 z kapitalistycznym, imperialistycznym, zdominowanym przez ydw Zachodem. Odpowied Hitlera bya enigmatyczna. Mia skonne do radykalizmu usposobienie i rwnie mg posugiwa si antykapitalistycznym jzykiem, kiedy mu to odpowiadao. Nie mia jednak zamiaru wiza sobie rk tego rodzaju programem, ale poniewa nie mg sobie pozwoli na utrat pnocy, gra na zwok i unika angaowania si. Przywdcy z pnocy, rozczarowani, poszli swoj drog organizujc w sierpniu i we wrzeniu 1925 roku Robotnicz Parti Pnocnego Zachodu (Arbeitsgemeinschaft, w skrcie AG). Stworzyli w ten sposb przeciwwag dla ugrupowania monachijskiego, majc nadziej, e uda im si uwolni Hitlera spod jego wpywu i pozyska go dla wasnych ideaw. Jednake podjta przez Strassera prba stworzenia zrewidowanej wersji programu partii, kadcego wikszy nacisk na hasa antykapitalistyczne ni wersja z 1920 roku, zakoczya si niepowodzeniem wobec rywalizacji midzy przywdcami z pnocy i wewntrznych sprzecznoci tego programu. Nie jest jasne, czy Strasser poszed dalej i myla o tym, by rzuci wyzwanie Hitlerowi jako przywdcy. Strasser by czowiekiem wybitniejszym ni ktrykolwiek z pozostaych przywdcw nazistowskich i mia zdolnoci przywdcze, ale cakiem innego rodzaju. Mia znacznie bardziej prostolinijny charakter ni Hitler i by utalentowanym organizatorem oraz dobrym mwc, brakowao mu jednak charyzmy Hitlera. Strasser nie by osobowoci, wok ktrej powstaj mity, i wanie fakt, i zdawa sobie spraw z wyszoci Hitlera pod tym wzgldem, powstrzymywa go wielokrotnie. Jednake myl, e mogliby okaza si rywalami, musiaa przyj do gowy obu tym ludziom, a bez wtpienia Hitlerowi. Jak dotd Hitler powstrzymywa si od interwencji, ale zosta do niej sprowokowany przez splot wydarze, ktre nastpiy zim 1925-1926 roku. Propozycja lewicy dotyczca wywaszczenia byych domw ksicych wywoaa w caych Niemczech ostre kontrowersje na temat praw wasnoci. Hitler by przeciwny wywaszczeniu, grupa Strassera natomiast popara j. Projekt programu przygotowany przez Strassera by bezporednim wyzwaniem dla deklaracji Hitlera, i pierwotne 25 punktw s niezmienialne. Podobny charakter miaa decyzja utworzenia niezalenego wydawnictwa Kampfverlag i rozpoczcia wydawania bez pozwolenia dziennika Der Nationale Sozialist. Wreszcie apel Strassera, aby partia odesza od swej niemiaej polityki legalnoci i przyja kurs polityki katastrofy, by sprzeczny ze stanowiskiem Hitlera, ktry

odmwi udzielenia poparcia kolejnej prbie zdobycia wadzy si. Przystpujc do dziaania Hitler wykaza tym razem zdecydowanie i umiejtnoci. Prawie natychmiast zwoa spotkanie wszystkich przywdcw partii w Bambergu, na terytorium Streichera, gdzie mg by pewien, i dokona pokazu siy, ktry wywrze wraenie na pnocnych Niemcach - nie najmniejsze znaczenie miaa towarzyszca mu kolumna samochodw. Podczas trwajcego 4 godziny przemwienia dokona, punkt po punkcie, miadcej krytyki platformy Strassera. Program z roku 1920 jest podstaw naszej religii, naszej ideologii. Zmienianie go byoby aktem zdrady wobec tych, ktrzy polegli (w czasie listopadowego puczu) wierzc w nasz Ide. W istocie Hitler unika wyboru midzy rozbienymi interpretacjami programu partii i zamiast tego mitologizowa sw wasn osob utosamiajc j z programem. Strasser prbowa odpowiedzie, ale jego argumenty nie zyskay poparcia. Hitler gra sw kart atutow: bez niego jako przywdcy nie byoby ruchu i jego suchacze o tym wiedzieli. Odnisszy zwycistwo, stara si jednak unikn poniania Strassera: demonstracyjnie podszed do niego i otoczy go ramieniem w gecie braterstwa, ktry wywar wraenie przynajmniej na pozostaych widzach, jeli nie na samym Strasserze. Hitler nie ograniczy si jedynie do tego gestu. Zaproponowa Gregorowi Strasserowi stanowisko szefa biura propagandy partii i zaprosi jego najbardziej utalentowanego zastpc, Goebbelsa do zoenia wizyty w Monachium, gdzie pozyska go sobie cakowicie i w listopadzie 1926 roku mianowa gauleiterem Berlina. Ten dwudziestosiedmioletni, wtej budowy, o szpotawych stopach niedoszy intelektualista, prny i rwnoczenie niepewny siebie, wykaza niespodziewane talenty jako twardy, agresywny przywdca w miecie stanowicym twierdz komunistw i SPD. Wyksztaci on w sobie zdolnoci prowokacyjnego mwcy i publicysty, i to w takim stopniu, i arliwoci w dziedzinie propagandy ustpowa tylko Hitlerowi. Byy to dwie najlepsze nominacje, jakich Hitler kiedykolwiek dokona, odrywajce obu tych ludzi od - jego zdaniem - jaowych i wywoujcych podziay ktni na temat programu partii i angaujce ich do istotnych zada propagandowych oraz organizacyjnych. W Bambergu powtrzy to, co pisa w drugim tomie Mein Kampf: Narodowi socjalici nie s klubem dyskusyjnym czy parti intelektualistw. Ten sam pogld wyrazi Lenin na X Zjedzie Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewikw) w 1921 roku. Zadaniem nazistw jest wzmocnienie siy partii oraz jej woli zdobycia wadzy. Rwnie ten sam cel sformuowa Lenin. Tego rodzaju walka owiadczy Hitler - nie jest prowadzona broni intelektualn, ale za pomoc fanatyzmu. Uniknwszy rozamu w partii, Hitler zwoa oglne spotkanie jej czonkw w Monachium w maju 1926 roku i zmieni zasady stowarzyszenia. Narodowosocjalistyczne Stowarzyszenie Robotnikw Niemieckich w Monachium zostao jedynym nonikiem ruchu. Dyrektorzy wybrani przez czonkw lokalnego ugrupowania monachijskiego mieli automatycznie stanowi kierownictwo caej partii.

Niemieckie prawo wymagao wybrania pierwszego przewodniczcego, ktry miaby prawo mianowania i zwalniania gauleiterw, przewodniczcych komitetw i innych lokalnych funkcjonariuszy. Mia on rwnie prawo do przewodzenia partii niezalenie od decyzji wikszoci rady zarzdzajcej i komitetw. W praktyce nigdy nie powstaa adna rada dyrektorw. Poza sekretarzem, odpowiedzialnym za sprawy czonkowskie, i skarbnikiem konkretne zadania rozdzielano wrd szefw wydziaw centralnych (Amtsleiter; na przykad Strasserowi, ktry by odpowiedzialny za propagand), mianowanych przez Hitlera i przed nim odpowiedzialnych. Na pocztku lipca 1926 roku Hitler uzna, e jest gotowy do zorganizowania pierwszego od czasu puczu wiecu partyjnego w Weimarze, w Turyngii, jednym z nielicznych landw, w ktrych mia jeszcze prawo publicznego przemawiania. Na wiecu przyjto tylko te tezy, ktre uzyskay jego aprobat jako pierwszego przewodniczcego, co odtd stao si obowizujc praktyk. cile okrelono sposoby i czas wygaszania przemwie (nie dotyczyo to Hitlera); nie przeprowadzano gosowa, a Hitler da jasno do zrozumienia e chce zdusi nie koczce si dyskusje. Po spotkaniu plenarnym, ktre odbyo si w Teatrze Narodowym (w tym samym, w ktrym w 1919 roku uchwalono konstytucj Republiki Weimarskiej), Hitler odebra parad piciu tysicy czonkw partii i SA i po raz pierwszy, naladujc faszystw woskich, pozdrawia ich wycignit rk. IV Hitlerowi udao si umocni wasn pozycj w partii nazistowskiej. Ale partia nie zbliya si w ten sposb do przezwycienia swej marginesowej pozycji w polityce oglnokrajowej. Liczba jej czonkw, wynoszca w 1926 roku 35 tysicy, w porwnaniu z 15,6 miliona Niemcw, ktrzy pofatygowali si do urn, aby wzi udzia w referendum na temat wywaszczenia dbr ksicych, daje pojcie, jak daleka czekaa j jeszcze droga. Tak dugo jak prowadzona przez rzd polityka stabilizacji dawaa rezultaty, byo bardzo mao prawdopodobne, aby partia moga dalej si rozwija. Rezultaty tej polityki byy widoczne nie tylko w poprawie midzynarodowej pozycji Niemiec, ale rwnie w dziedzinie gospodarczej. Dziki amerykaskim kredytom przemys niemiecki zosta zmodernizowany, a produkcja w kadym niemal dziale gospodarki wykazywaa w latach 1923-1928 wzrost wikszy ni w jakimkolwiek innym kraju europejskim. W roku 1928 dochd narodowy by o 12 procent wyszy ni w roku 1913 mimo utraty duej czci terytorium w rezultacie wojny, a liczba zarejestrowanych bezrobotnych spada do poniej p miliona. Poniewa nie nastpowaa katastrofa, z ktrej - jak twierdzi tylko on mgby wyprowadzi Niemcy, Hitler by samozwaczym Mesjaszem i niewielu Niemcw traktowao go powanie. Sabo pozycji partii objawiaa si w kadej dziedzinie: w polityce, organizacji, rekrutacji czonkw, finansach. Jeeli pucz by wykluczony, to w jaki sposb Hitler zamierza zdoby wadz? Czy przez zwycistwo w

wyborach, czy te (wzorem marszu na Rzym, ktry zdecydowanie preferowa) poprzez grob rewolucji? W obu przypadkach konieczne byo zmobilizowanie masowego poparcia. Ale kto mia go udzieli? Robotnicy? Rolnicy? Klasa rednia? I jakiej polityki poparcie to miao dotyczy? Wikszo partii staraaby si odpowiedzie na takie pytania zestawem tez zawartych w ich programie. Jednake partia nazistowska nie przypominaa innych; jej polityka nie bya rezultatem posiedze komisji czy decyzji wikszoci, a nawet uzgodnie przywdcw. Jak wykaza jasno wiec w Bambergu, by to ruch utrzymujcy spoisto dziki lojalnoci jego czonkw - niezalenie od tego, jakie mogyby by ich pogldy na konkretne sprawy - wobec jednego przywdcy: Adolfa Hitlera. Hitler wiedzia, e aby odnie sukces w takiej roli, musia moliwie najbardziej dystansowa si od sporw na konkretne tematy i unika opowiadania si po ktrej ze stron w sporach frakcyjnych. Ideologia Hitlera niezalenie od tego, jak prymitywna i nieprzekonywajca wydawaa si tym, ktrzy jej nie podzielali, pozwalaa mu interpretowa proces historyczny, co dawao mu tak sam pewno, jak marksizm dawa przywdcom komunistycznym. Podobnie jak Lenin i Stalin, traktowa on polityk i taktyk nie jako kwesti zasad, ale korzyci; ich celem byo zdobycie poparcia i w konsekwencji wadzy. Rnica polegaa na tym, e komunici byli gotowi zmieni lini partii z dnia na dzie i usprawiedliwi t wolt zmian obiektywnych warunkw, podczas gdy Hitler wola utrzymywa kilka otwartych opcji i oglnie mwi o zych stronach systemu, odrodzeniu narodowym i Volksgemeinschaft (wzmocnieniu niemieckiego poczucia wsplnoty rasowej), angaujc si moliwie najmniej w biece sprawy polityki gospodarczej i spoecznej, ktre i tak uwaa za drugorzdne. Tego rodzaju stanowisko naraao go na zarzut, e nazistw, jako partii bez wasnej polityki, nie mna bra powanie. Umoliwiao to jednak identyfikowanie si z Hitlerem ludziom o bardzo rnych pogldach zarwno wewntrz partii, jak i pozostajcych poza ni - w czasie gdy nie mg jeszcze przewidzie, w ktrych warstwach narodu niemieckiego jest w stanie uzyska najszersze poparcie. To stanowisko Hitlera w latach 1926-1930 wynika, jak zobaczymy to pniej, z kontrastu w jego pogldach na kwestie polityczne z jednej strony i kwestie organizacyjne z drugiej. Mimo rozbienoci, ktre skoniy go do zorganizowania spotkania w Bambergu, przez reszt roku 1926 i w roku 1927 Hitler zezwala Strasserowi i jego grupie na realizacj tzw. planu miejskiego, majcego na celu zdobycie poparcia dla antykapitalistycznego, narodowego socjalizmu i skupiajcego dziaania partii na duych orodkach przemysowych w Zagbiu Ruhry, Hamburgu, Saksonii, Turyngii i w Berlinie. W roku 1927 Gregor Strasser napisa w pewnym periodyku partyjnym: My, narodowi socjalici, jestemy wrogami, miertelnymi wrogami obecnego systemu kapitalistycznego z jego wyzyskiem sabych ekonomicznie... i jestemy zdecydowani bezwarunkowo zniszczy ten system. T sam lini realizowa Goebbels jako gauleiter Berlina rzucajc wyzwanie komunistom w jednej z ich twierdz i rwnoczenie

wykorzystujc swe zdolnoci propagandzisty do atakowania wi pienidza kapitalistycznej demokracji. Te zabiegi o poparcie klasy robotniczej przyniosy nazistom pewien wzrost liczby czonkw w latach 1926-1927, chocia wydaje si, i nastpi on gwnie wrd robotnikw mieszkajcych w maych miastach i w wioskach (jak np. w Zagbiu Ruhry), z ktrych dojedali codziennie do pracy w wielkich miastach. Miasta przemysowe pozostay ostojami KPD i SPD i w szczytowym momencie w roku 1927 liczba pracownikw fizycznych wrd czonkw partii nazistowskiej - oceniana na 21-26 procent - wci nie odpowiadaa ich procentowej reprezentacji w oglnej liczbie zatrudnionych. Ci z nazistw, ktrzy byli najwikszymi zwolennikami tzw. planu miejskiego, uwaali, e mgby on przynie wiksze rezultaty, gdyby nazici mogli tworzy wasne (volkisch) zwizki zawodowe i jednoznacznie popiera strajki. Hitler zabrania zarwno jednego, jak i drugiego jako zbyt daleko idcego naladownictwa taktyki marksistw. Z drugiej jednak strony, kiedy skupiono si na mobilizowaniu innych warstw ludnoci, takich jak klasa rednia i chopstwo, planu miejskiego nie odrzucano i radykalne skrzydo partii wci mogo zabiega o pozyskanie poparcia klasy robotniczej. Na przykad w latach 1927-1930 niewielka reprezentacja nazistw w Reichstagu nie tylko wniosa pod obrady projekty ustaw wzywajcych do konfiskaty majtkw zbitych na giedzie i zyskw wojennych, ale bya jedyn parti ktra w wielu wypadkach otwarcie popara antykapitalistyczn lini komunistw. Hitler wyrazi nawet cich zgod na to, by lewicowi aktywici jego partii, mimo wydanego przez niego zakazu, organizowali komrki zwizkowe w fabrykach, co pozwolio przeama monopol SPD i KPD w tej dziedzinie i umoliwio prowadzenie nazistowskiej propagandy oraz wystawianie kandydatw w wyborach do rad fabrycznych. W styczniu 1931 roku Narodowosocjalistyczna Organizacja Komrek Fabrycznych (NSBO) zostaa zaakceptowana jako penoprawny organ partii. Nie przeszkodzio to jednak Hitlerowi w podjciu serii prb majcych na celu uzyskanie poparcia k przemysowych. Czynic te starania nie tylko nie wspomina o radykalnych tezach gospodarczych, wci figurujcych w oficjalnym programie NSDAP, czy o antykapitalistycznym nastawieniu radykalnego skrzyda partii, ale pomniejsza znaczenie spraw tak podstawowych dla jego pogldw politycznych, jak antysemityzm, Lebensraum na wschodzie oraz nieograniczone prawo ingerowania pastwa w gospodark. Uzna bowiem, e wszystkie te sprawy mog zniechci jego suchaczy. Na spotkaniach z przemysowcami i ludmi interesu mwi, e celem jego partii jest oczyszczenie Niemiec z marksizmu i przywrcenie im wielkoci w wiecie. Odnis pewne sukcesy w wypadku szefw mniejszych przedsibiorstw i redniej rangi kadry zarzdzajcej, ale adnego w wielkim biznesie, czy to w Zagbiu Ruhry, czy gdzie indziej. Wyjtkiem by Emil Kirdorf, osiemdziesicioletni wolnomyliciel, niegdy znany jako wglowy Bismarck, na ktrym Hitler wywar takie wraenie, e dokona wpaty w wysokoci 100 tysicy marek na cele ruchu i podj prby przekonania krgw przemysowych do

Hitlera. Po roku, w sierpniu 1928, wystpi jednak z partii uraony atakiem nazistw na kartel wglowy, powoany gwnie jego staraniem. Hitler prbowa take innych sposobw. W padzierniku 1926 roku uda si do Weimaru, zabiegajc o sojusz midzy nazistami i prawicowymi stowarzyszeniami weteranw, zwaszcza Stahlhelmem. Sojusz taki pozwoliby mu pozyska ponad milion wyborcw, a take dotrze do tak potrzebnych rezerw potencjalnych przywdcw, z ktrych wielu dysponowao dowiadczeniem wyniesionym z Freikorpsu. Tym razem przyczyn niepowodzenia nie byy rnice polityczne, ale fakt, i przywdcy weteranw nie chcieli uzna go za Fhrera. Zaamanie si rozmw doprowadzio do wzajemnych oskare i zakazu bratania si z innymi grupami nacjonalistycznymi, ktre tylko izoloway nazistw od ich naturalnych sojusznikw. Innym posuniciem bya rozbudowa SA, tak aby liczba czonkw wzrosa do 100 tysicy. W ramach reorganizacji z roku 1926 Hitler znalaz nastpc Rhma na stanowisku OSAF (Oberst SA Fhrer) w osobie kapitana Franza von Pfeffera, byego przywdcy Freikorpsu. W licie do von Pfeffera Hitler nalega, e szkolenie SA musi by raczej podporzdkowane potrzebom partii ni militarnemu punktowi widzenia. Wikszo modszych, aktywnych czonkw partii naleaa rwnie do SA, ale stare zatargi i rywalizacje midzy dowdztwem SA, jako zbrojnym ramieniem partii, skadajcym si gwnie z byych oficerw armii, a partyjnym Reichsleitung, jego oglnokrajowym kierownictwem politycznym, znajdujcym si w Monachium, jak rwnie lokalnymi gauleiterami, nie ustay po nominacji von Pfeffera. W 1927 roku monachijskie SA, zniechcone odmow spuszczenia go ze smyczy w celu przygotowania kolejnego puczu, zbuntowao si przeciwko wadzy OSAF i uspokoio si dopiero po osobistej interwencji Hitlera. W Berlinie gwatowne bjki uliczne midzy SA i komunistami zraziy opini publiczn i doprowadziy do uzyskania przez policj zakazu dziaalnoci organizacji nazistowskiej w stolicy. Trudnoci z SA trway nawet wwczas, gdy Hitler usun von Pfeffera i sam mianowa si w roku 1930 jego naczelnym dowdc. Te rnorakie wysiki podejmowane przez Hitlera i nazistw w latach 1924-1928 w celu uzyskania poparcia nie tworz imponujcego i spjnego obrazu. wiadczy to dobitnie, e do czasu zmiany warunkw na ich korzy, a take nastawienia mas ludzkich, nawet tacy utalentowani propagandzici jak Hitler i Goebbels nie byli w stanie nic zrobi, aby uzyska posuch. Jednake podejmowane przez Hitlera prby rozbudowy systemu organizacyjnego partii wskazuj na co innego: na jego przekonanie, e taka zmiana nastpi i na czynione do niej przygotowania. Pierwszym posuniciem majcym na celu stworzenie oglnokrajowej kwatery gwnej w Monachium, podjtym jeszcze przed wiecem w Bambergu, byo nominowanie dwch bezbarwnych, ale skutecznych administratorw: Philippa Bouhlera na stanowisko sekretarza wykonawczego i Franza Xaviera Schwarza, byego ksigowego w ratuszu miejskim w Monachium, na stanowisko skarbnika. Bamberg otworzy drog do drugiego etapu, zastpujc luny zwizek lokalnych organizacji przyzwyczajonych do

samodzielnego postpowania bez zwracania wikszej uwagi na instrukcje z Monachium centraln biurokracj. Gauleiterw i lokalne organizacje trzeba byo przekona, e lojalno dla osoby Hitlera nie wystarczy; musz oni rwnie zaakceptowa fakt, i stanowi cz oglnonarodowej organizacji i s odpowiedzialni przed jej kwater gwn oraz kierownictwem mianowanym przez Hitlera. Pokonanie oporw w tej kwestii zajo pewien czas, ale nacisk na centraln kontrol finansw i na przyjmowanie nowych czonkw narzuci dyscyplin. Hitler doskonale zdawa sobie spraw, e jeli partia ma kiedykolwiek przycign nowych czonkw na masow skal, musi dysponowa aparatem administracyjnym zdolnym do zajcia si du liczb ludzi. Ju w 1926 roku nalega na zwikszenie personelu kwatery gwnej, wskazywa na potrzeb zapewnienia odpowiednich warunkw lokalowych, nabycia najnowoczeniejszego sprztu biurowego oraz opracowania starannego systemu rejestracji czonkw jeszcze zanim ich rzeczywista liczba usprawiedliwi tego rodzaju wydatki. Kontrast midzy tymi zaleceniami Hitlera i jego wasnym nieregularnym trybem pracy (czste znikanie w Obersalzbergu czy innej kryjwce na cae dnie, a nawet tygodnie) odzwierciedla co wicej ni wrodzon niech do pracy biurowej. Jego koncepcja przywdztwa wymagaa unikania osobistego angaowania si w tego rodzaju dziaalno i przerzucenia szczegowej pracy administracyjnej na bezosobow machin biurokratyczn. Ci, ktrzy kierowali t machin - Bouhler, Schwarz, pniej Hess - rozumieli bardzo dobrze, e Hitler podejmuje decyzje, ale wane jest nadanie ich realizacji siy instytucjonalnej oraz zachowanie dystansu dzielcego osob Fhrera od jego wyznawcw. W ten sam sposb Hitler oywi dziaalno krajowej komisji ledczej (USCHLA), ktra miaa nieprzerwanie kontrolowa, czy lokalni przywdcy nie kwestionuj decyzji partii i nie odchodz od jej linii. Postara si take, aby na jej czele stana osoba, ktrej mgby ufa. Komisja skutecznie chronia status Hitlera jako ywej legendy, cigajc wszelkie ewentualne niezadowolenie z podjtych decyzji na siebie, a nie na osob wodza, ktrego bya wytworem i instrumentem. Po kongresie partii w Norymberdze w 1927 roku Hitler nabra pewnoci, e reorganizacja zostaa zaakceptowana i mona przej do nastpnego jej etapu. Potrzeb tego unaocznio niepowodzenie planu miejskiego, a zwaszcza zakaz dziaalnoci partii w Berlinie. Zda sobie spraw, e jeli nazici maj dokona przeomu i radykalnie zwikszy liczb swych czonkw, partia musi opracowa now strategi. Wymagao to cichego uznania dwch faktw. Pierwszy to ten, e nie byo wikszej nadziei na to, aby Hitler sta si niemieckim Mussolinim dziki grobie puczu ani na obalenie istniejcego rzdu poprzez rzeczywisty pucz. Niezalenie od tego, jak dalece byoby to sprzeczne z przyjt lini, udzia w wyborach oraz powikszanie zdobytej liczby gosw pozostaway jedyn drog zblienia si do celu, czyli wadzy. Po drugie, najwiksze szans dokonania tego dawao odwoanie si do klas rednich, ktre - chocia rzadko bray udzia w demonstracjach czy bjkach ulicznych - mogyby da si przekona do gosowania na nazistw.

W kierownictwie krajowym (Reichsleitung) dokonano nowych nominacji - np. Gregor Strasser zosta przywdc do spraw organizacji podobnie jak wrd gauleiterw, od ktrych w coraz wikszym stopniu oczekiwano, e bd mieli wyksztacenie i zdolnoci niezbdne do odgrywania nowej roli regionalnych menaderw partyjnych, prowadzcych kampanie wyborcze i majcych szans znalezienia si na partyjnych listach kandydatw. SA mogo utyskiwa, e parti dawi biurokratyczne pta - w monachijskim SA doszo do drugiej rewolty i znw Hitler musia j pacyfikowa - ale Reichsleitung powicao ca sw energi przygotowaniom do wyborw do nowego Reichstagu w maju 1928 roku, wystawiajc kandydatw we wszystkich 35 okrgach wyborczych i prezentujc ich na 10 tysicach wiecw wyborczych. Rezultatem bya cakiem niespodziewana klska: nazici uzyskali o 130 tysicy gosw mniej ni w grudniu 1924 roku. Gosowao na nich zaledwie 800 tysicy osb z 30 milionw 750 tysicy, ktre wziy udzia w wyborach. Jedna po przezwycieniu szoku kierownictwo nazistowskie szybko wycigno wnioski z tej lekcji. Chocia partia wypada le w miastach, uzyskaa niespodziewanie dobre wyniki w wielu rejonach wiejskich - zarwno na pnocy (Szlezwik-Holsztyn i Hanower), jak i na poudniu (Frankonia). Ten wanie fakt Hitler wykorzysta. Zamiast oglnokrajowego kongresu (na ktry gboko zaduona po wyborach partia nie moga sobie pozwoli) w sierpniu 1928 roku zwoa konferencj caego kierownictwa w Monachium. Zaapelowa na niej o zmian priorytetu z miast na rejony wiejskie i wytyczenie nowych granic okrgw (Gau) dziaania partii. Wiejski elektorat by rozproszony, a nie skoncentrowany jak w miastach, i trzeba byo o wiele wikszych wysikw - waciwie caorocznej kampanii wyborczej - aby do niego dotrze. Przedstawiwszy now lini, Hitler pozostawi Schwarzowi i Strasserowi opracowanie szczegw i wyjecha, aby spdzi kilka tygodni ze swym bogatymi przyjacimi Bruckmannami w Berchtesgaden. Do czasu drugiej konferencji w styczniu 1929 roku reorganizacja, ktr rozpoczto po wiecu w Bambergu dwa lata wczeniej, bya zakoczona. Dwie najwaniejsze zmiany dotyczyy okrelenia na nowo roli gauleiterw i zdecydowanego wprowadzenia pionowej struktury, w ramach ktrej kady szczebel by wyranie podporzdkowany wyszemu. Rzecz jasna, w praktyce struktura partii zostaa ulepszona w znacznie mniejszym stopniu, ni wynikaoby ze schematw organizacyjnych. Sabo systemu polegaa na jego uzalenieniu od jednego czowieka we wszystkich decyzjach nie majcych rutynowego charakteru, w tym take decyzjach, co ma, a co nie ma takiego charakteru. Poniewa Hitler uchyla si od pracy w biurze, rozstrzygania sporw czy regularnego odpowiadania na listy, oznaczao to zagszczenie na szczycie. Sytuacja zmienia si dopiero wwczas, gdy Hitler znalaz w Rudolfie Hessie, swym osobistym sekretarzu, nieformalnego zastpc, ktremu mg ufa, i bdzie sprawowa rzdy w jego imieniu, nie naduyje wadzy i nie odejdzie od jego mitu, do ktrego odnosi si z wrcz nabonym oddaniem. Hitler zawsze uwaa organizacj za wan, ale traktowa j tylko jako rodek wiodcy do okrelonego celu. Skuteczno dziaania partii ocenia

wedug jednego kryterium - zdolnoci pozyskiwania gosw. Hitler dokada stara, aby nie odtrca publicznie radykalnych, socjalistycznych elementw w partii, ale ich tsknoty za rewolucyjn strategi socjaln, ktrej zreszt nigdy nie udao im si zdefiniowa, suyy odtd zdobywaniu poparcia zarwno wiejskich, jak i miejskich klas rednich. Hitler dostrzeg okazj wykorzystania wzrastajcego niezadowolenia z powodu spadajcych cen, wzrastajcych podatkw i bankructw, bdcych zapowiedzi kryzysu z roku 1929, wrd niegdy dobrze prosperujcych hodowcw byda w Szlezwiku-Holsztynie. Po ogoszeniu w grudniu 1927 roku podwyek zarobkw pracownikw pastwowych doszo tam do gniewnych protestw, ktre szybko rozszerzyy si na protestanckie rejony rolnicze Oldenburga, Doln Saksoni, Pomorze i Prusy Wschodnie. wiatowy spadek cen artykuw rolnych rozpocz si w kocu 1927 roku. Przyspieszyy go dodatkowo ukady handlowe z takimi krajami jak Polska, z ktrych Niemcy zgodziy si zwikszy import towarw rolnych w zamian za niemieckie towary przemysowe. Kryzys w rolnictwie, ktry w rezultacie nastpi, dotkn nie tylko chopw, ale rwnie rzemielnikw i drobnych kupcw, zalenych od rolnictwa. Hitler uda si do Szlezwiku-Holsztyna w grudniu 1927 roku, aby przemawia do protestujcych, i uwierzy w moliwo uzyskania ich gosw na tyle, by dokona zmiany w niezmienialnym programie partii. W kwietniu 1928 roku ogosi, e punkt 17 tego programu, wzywajcy do wywaszczenia prywatnej wasnoci, jest wymierzony wycznie przeciwko wasnoci ydowskiej. Nastpio to zbyt pno, aby wywrze wpyw na oglny wynik wyborw w 1928 roku, ale w niektrych rolniczych okrgach pnocno-zachodnich, gdzie protesty byy najsilniejsze, nazici uzyskali ponad 10 procent gosw w porwnaniu ze redni oglnokrajow 2 procent. Zapocztkowao to bardzo skuteczn kampani nazistw, zrcznie przystosowan do politycznych warunkw rozproszonego, maomiasteczkowego i wiejskiego elektoratu. Rzemielnicy i drobni kupcy z klasy redniej, zarwno w rejonach uprzemysowionych, jak i wiejskich, naleeli do pierwszych, ktrzy odczuli pocztek kryzysu z jednej strony jako przesunicie rwnowagi si w gospodarce na korzy wielkiego biznesu i zwizkw zawodowych, z drugiej za jako pogorszenie pooenia rolnictwa i starej klasy redniej. Bya to konsekwencja racjonalizacji niemieckiego przemysu w latach dwudziestych, przyspieszajcej historyczny proces koncentracji wielkich trustw i karteli, z ktrymi mae firmy praktycznie nie mogy wspzawodniczy. Rwnoczenie zwizki zawodowe i SPD skutecznie domagay si wyszych zarobkw i poprawy systemu opieki socjalnej. Przykadem tej presji byo wprowadzenie w kocu 1927 roku nowego, szerokiego systemu ubezpiecze dla bezrobotnych - rwnolegle z podwyk pac urzdnikw pastwowych. Oznaczao to zarwno wysze wpaty pracodawcw, jak i wysze podatki. Bezporednim rezultatem pogorszenia si sytuacji gospodarczej byo rozczonkowanie starego elektoratu klasy redniej i mnoenie si grup specjalnych interesw. Nie okazay si one jednak trwae, a nasilenie

atakw na domy towarowe i spdzielnie konsumentw, tak znienawidzone przez mae firmy, przynioso nazistom w latach 1929-1933 due korzyci. Rwnoczenie kierownictwo partii powicao wiele energii na organizowanie lub reorganizowanie ugrupowa afiliowanych, takich jak Liga Nazistowskich Prawnikw, Nazistowskich Lekarzy czy Nazistowskich Nauczycieli, jak rwnie Nazistowski Zwizek Studentw. Wszystkie te organizacje miay przyciga klas redni. Nie zaniedbywano polityki zagranicznej. Hitler nasili apele do mylcych narodowo we wszystkich klasach, rozpoczynajc ostr kampani przeciwko prowadzonej przez ministra spraw zagranicznych, Stresemanna, Erfullungspolitik (polityce stosowania si do postanowie traktatu wersalskiego), ktr potpia jako zdrad niemieckich interesw narodowych. Latem 1929 roku midzynarodowy komitet ekspertw pod przewodnictwem amerykaskiego bankiera Owena D. Younga zaproponowa rozwizanie kwestii reparacji, polegajce na dokonywaniu przez Niemcy rocznych wpat a do roku 1988, czyli przez kolejne prawie 60 lat. Plan Younga da Hitlerowi okazj do oywienia caego gniewu odczuwanego przez Niemcw z powodu klski z 1918 roku, strat terytorialnych narzuconych przez traktat wersalski oraz jego osawionego artykuu 231 podkrelajcego wyczn odpowiedzialno Niemiec za wojn z lat 1914-1918, na ktrym oparto roszczenia reparacyjne. Plan ten nie tylko umoliwi mu podsycenie nastrojw nieprzyjaznych aliantom i rzdom weimarskim, ktre speniay rol ich narzdzia, ale sta si dodatkowym bodcem na rzecz i tak ju dokonujcego si zblienia z innymi prawicowymi ugrupowaniami nacjonalistycznymi, takimi jak Stahlhelm, z ktrym nazici pozostawali w chodnych stosunkach od roku 1926. Otworzyo to rwnie drog do czego wicej. Jesieni 1928 roku kierownictwo gwnej partii konserwatywnej, nacjonalistw (Deutschnationale Volkspartei, w skrcie DNVP), dostao si w rce Alfreda Hugenberga, fanatycznego, ambitnego, apodyktycznego barona prasowego, ktry zbi fortun na inflacji i zbudowa imperium prasowe skadajce si z wielu czasopism, agencji prasowej oraz czoowej niemieckiej wytwrni filmowej UFA. Hugenberg by bardziej zainteresowany wykorzystaniem tego imperium do forsowania swych reakcyjnych pogldw ni do robienia pienidzy. Powici si zniszczeniu socjalistycznej republiki, zamaniu potgi zwizkw zawodowych, zrwnowaeniu oddolnej walki klas walk klas prowadzon od gry. Na realizacj tych celw mg pobiera znaczne sumy pienidzy od wielkiego biznesu. Znaczna cz konserwatywnego kierownictwa DNVP wystpia z partii, protestujc w ten sposb przeciwko polityce Hugenberga, ale jemu zaleao przede wszystkim na zdobyciu masowego poparcia i uwaa, e w Hitlerze znalaz czowieka ktry je dla niego uzyska. Hitler wykorzysta t okazj umiejtnie. Podczas spotkania z Hugenbergiem nie wykaza entuzjazmu dla jego propozycji prowadzenia wsplnej kampanii przeciwko planowi Younga. Wiedzia, e niezalenie od nieuniknionej opozycji ze strony radykalnych ugrupowa w partii, take wielu lojalnych nazistw poczuoby si niepewnie na myl o jego

kolacyjkach z diabem w postaci tak zacietrzewionego przeciwnika nie tylko zwizkw zawodowych, ale rwnie wszelkiej interwencji pastwa czy reform. Jeeli miaby przysta na propozycj Hugenberga, to tylko na wasnych warunkach: cakowitej niezalenoci nazistw w prowadzeniu kampanii oraz uzyskania znacznej czci funduszy na jej finansowanie. Kiedy warunki te zostay przyjte, Hitler doda ostatni w postaci mianowania Gregora Strassera, przywdcy nazistowskiego najbardziej identyfikowanego z orientacj antykapitalistyczn, na swego przedstawiciela we wsplnej komisji finansowej. Tylko nielicznym czonkom kierownictwa nazistowskiego podobao si porozumienie zawarte przez Hitlera, ale zdoa ich przekona, i powinni poczeka i zobaczy co z tego wyjdzie. aden z nich nie poda si do dymisji ani nie zaprotestowa otwarcie. W dniach 3-4 sierpnia 1929 roku Hitler zorganizowa najbardziej imponujcy z dotychczasowych Kongres Partii w Norymberdze. Trzydzieci specjalnych pocigw przywiozo 200 tysicy czonkw i sympatykw partii z caych Niemiec, a podczas wielkiej parady 60 tysicy umundurowanych czonkw SA maszerowao przed Fhrerem przez trzy i p godziny. Nowy u nazistw ton pewnoci siebie zabrzmia jeszcze wyraniej w pniejszej kampanii propagandowej przeciwko planowi Younga. Przez cae lata Hitler wyszydza konserwatywn prawic za to, e nie bya zdolna zwrci si do mas: teraz mg zademonstrowa, na skal przekraczajc wczeniej moliwoci partii, jak mona to robi. Przez sze miesicy kade przemwienie, wygoszone przez niego i innych przywdcw nazistowskich, byo szczegowo relacjonowane na pierwszych stronach w prasie Hugenberga. Dla milionw Niemcw, ktrzy wczeniej niewiele o nim syszeli, dziki kampanii reklamowej opaconej z funduszy zebranych przez Hugenberga Hitler sta si znan postaci. Podczas kampanii nie zdoano osign zaoonego celu, to znaczy uzyska wikszoci gosw w plebiscycie wzywajcym Reichstag do uchwalenia ustawy wymierzonej przeciwko zniewoleniu narodu niemieckiego, ktra odrzuciaby plan Younga. Za ustaw opowiedziao si mniej ni 6 na minimum 21 milionw gosw niezbdnych do uzyskania sukcesu w referendum. Ale klska kampanii Hugenberga i jego ustawy o wolnoci nie bya klsk Hitlera. Natychmiast zerwa z Hugenbergiem i nacjonalistami, zrzucajc ca win za niepowodzenie na brak zdecydowanego poparcia z ich strony. Fakt, i w DNVP nastpi rozam spowodowany taktyk Hugenberga, dodatkowo wzmocni wag zarzutw Hitlera. Ale dla Hitlera najwiksze znaczenie miao to, e wreszcie on i jego partia przedarli si na oglnokrajow scen polityczn. W czerwcu nastpnego roku uzyskali prawie 15 procent gosw w wyborach krajowych w Saksonii, tradycyjnej twierdzy lewicy, gdzie dwa lata wczeniej zdobyli mniej ni 3 procent. Liczba czonkw partii rosa jednoczenie z liczb gosw. Midzy padziernikiem 1928 roku a wrzeniem 1929 roku zwikszya si ze 100 tysicy do 150 tysicy, a do poowy 1930 roku, mimo pewnych waha, osigna poziom 200 tysicy. Podczas wyborw do wadz poszczeglnych landw i wadz lokalnych w 1929 roku Gregor Strasser odgrywa rol oglnokrajowego dyrektora

kampanii wyborczej, dziaajc za porednictwem gauleiterw. Wiosn 1930 roku zakupiono paac Barlow w Monachium. Przemianowany na Brunatny Dom, sta si imponujc now siedzib wadz partyjnych i szybko powikszajcego si personelu. Do zada centrum naleao m.in. przygotowanie wytycznych, plakatw i ulotek, ktrym powicano wiele uwagi, nim przedoono je Hitlerowi i Hessowi do aprobaty. Klucz do sukcesu polega jednak na zdaniu sobie sprawy przez nazistw, e scentralizowana organizacja i planowanie mog by skuteczne tylko w przypadku powizania ich z odpowiednio rozbudowanymi strukturami terenowymi. Dlatego potrzebni byli aktywici partyjni w wioskach i maych miastach, znajcy dobrze swj teren oraz posiadajcy dostatecznie duo inicjatywy i rodkw, aby to wykorzysta. Pomylne zwerbowanie takiej siatki lokalnych wsppracownikw i miejscowych notabli, obejmujcej cae Niemcy, umoliwio nazistom penetracj wikszoci z tysicy spoecznoci lokalnych, z ktrych zoony by nard. Najbardziej znanym przykadem takiego powizania midzy centrum i terenem jest plan opracowany przez urodzonego w Argentynie Walthera Darrego. Nawiza on do idei A. G. Kenstlera, zaoyciela i wydawcy czasopisma Blut und Boden (Krew i Ziemia) w celu propagowania i rozwoju aktywnego, narodowo-rewolucyjnego ruchu agrarnego SzlezwikaHolsztynu na ca Rzesz. Darre zosta mianowany doradc partii do spraw agrarnych i w sierpniu 1930 roku przedstawi kierownictwu dwa memoranda. Pierwsze tumaczyo znaczenie rolnictwa w zbliajcej si walce o wadz w Niemczech, a drugie przedstawiao Zarys planu rozwoju agrarnego systemu organizacyjnego w caej Rzeszy. Szczeglnym celem stworzonego przez Darrego NS Agrarpolitischer Apparat byy zwizki rolnikw. W wytycznych, ktre opracowa w listopadzie 1930 roku, apelowa: Niech nie bdzie ani jednego gospodarstwa, ani jednego majtku, ani jednej spdzielni, przemysu rolnego, lokalnej organizacji Reichslandbundu itp., w ktrej nie posiadalibymy - lub przynajmniej - nie umiecilibymy naszych agentw [Vertrauensleute] wystarczajco licznych, abymy mogli jednym ciosem sparaliowa cae ycie polityczne tych struktur. Cel ten w znacznej mierze osignito na pocztku lat trzydziestych opanowujc kolejno zwizki rolnicze. Jednake sie stworzona przez Darrego nie ograniczaa swej dziaalnoci propagandowej do spraw rolnictwa. Najwiksze sukcesy na wsi odnosia ona propagujc trzy hasa: antysemityzm, walk z liberalizmem i Republik Weimarsk oraz strach przed bolszewizmem. Aby rozwiza problem zbyt maej liczby mwcw do wygaszania przemwie na lokalnych wiecach i spotkaniach, zwaszcza na wsi, przeksztacono szko, zaoon przez jednego z gauleiterw, Fritza Reinhardta, w partyjny instytut dostarczajcy podstawowej wiedzy na temat publicznego przemawiania, zestawy gotowych wzorcw przemwie oraz wzory odpowiedzi na pytania zadawane z sali. Ten sposb przekazywania idei partii do wiosek by skuteczniejszy od oczekiwania na to, i rolnicy pofatyguj si do najbliszego miasteczka. Nazistowska

Suba Filmowa okazaa si tak skuteczna, zwaszcza na wsi, gdzie filmy byy nowoci, e wszystkim lokalnym ogniwom partii wydano polecenie wyposaenia si w projektory filmowe. Zgodnie z sugesti, po raz pierwszy sformuowan przez Goebbelsa dwa lata wczeniej, Wydzia Propagandy Reichsleitungu opracowa w grudniu 1928 roku plan prowadzenia skoncentrowanych dziaa propagandowych w kolejnych okrgach nie tylko podczas kampanii wyborczych, ale przez cay rok. W pojedynczym okrgu miao by przeprowadzanych od 70 do 200 wiecw w cigu 7-10 dni. Planowano te organizowanie zmotoryzowanych defilad SA, a take publicznych spotka z udziaem przywdcw partyjnych, w tym w miar monoci samego Hitlera; ich uzupenieniem miay by systematyczne Sprechabende (rozmowy wieczorne), podczas ktrych najlepsi lokalni mwcy utrwalaliby tematy wielkich wiecw. Wyboru rejonw, na podstawie lokalnych raportw, oraz planowanie czasu tych akcji dokonywano starannie pod nadzorem Himmlera (wci szefa Wydziau Propagandy), Hitlera i Hessa. Przykadem niech bdzie nasycenie tymi akcjami Saksonii przed wyborami do wadz tego landu w czerwcu 1929 roku. Majc sw baz w dwch nazistowskich twierdzach, Hof i Plauen, agitatorzy partii jedzili po caej Saksonii, organizujc cznie 1300 wiecw podczas kampanii wyborczej, z ktrych ponad poowa odbya si w Erzgebirge, rejonie zamieszkanym przez du liczb drobnych rolnikw i chaupnikw. Jak bya finansowana caa ta dziaalno? Pogld, i nazici otrzymywali due subsydia od niemieckiego wielkiego przemysu, zanim Hitler doszed do wadzy, nie wytrzyma prby bada historycznych. Wikszo funduszy przeznaczonych przez najwiksze koncerny na cele polityczne w latach 1930-1932 nadal pyna do prawicowych rywali nazistw, bardziej konserwatywnych partii DVP, DNVP, a po pniejszym rozamie do Konservative Volkspartei, a nie do nazistw. Potwierdza to pogld pruskiej policji politycznej, e nazici pozyskiwali wikszo pienidzy sami. Znaczna ich cz pochodzia z niezliczonych drobnych wpat czy dobrowolnych usug wiadczonych przez zagorzaych czonkw partii. Nazici wprowadzili do wysokie opaty za wstp na ich liczne wiece, wynoszce 1-2 marki. Duy wiec, na ktrym przemawia Hitler, mg przynie zysk w wysokoci kilku tysicy marek. Raport policyjny, z ktrego pochodz powysze dane, dodaje, e tradycyjne partie w tym samym rejonie nie wydaway wicej ni 22-30 tysicy marek na ca kampani wyborcz. Lokalna sie utworzona przez parti bya w istocie odpowiedzialna nie tylko za organizowanie kampanii, ale rwnie w zaskakujco duym stopniu za jej finansowanie. Niezalenie od systematycznie zbieranych i ksigowanych skadek czonkowskich oraz specjalnych opat (np. kady czonek partii musia zapaci 2 marki, aby pomc w ten sposb przy zakupie Brunatnego Domu w Monachium), partia wykazaa pomysowo w znajdowaniu licznych innych sposobw zdobywania pienidzy. Nalea do nich obowizkowy system ubezpiecze oraz specjalna kartoteka sympatykw, zawierajca nazwiska bogatych osb i firm, ktre wolay otwarcie nie afiszowa si wstpieniem do partii, ale na ktrych mona

byo liczy, i od czasu do czasu wnios nieoficjalne dotacje. Entuzjazm, jaki wywoay tego rodzaju dziaania, by znamienny. Na pocztku 1930 roku wielu czonkw kierownictwa wsppracowao z Hitlerem ju od siedmiu do dziesiciu lat. Ich wiara w niego przetrwaa nie tylko fiasko puczu z 1923 roku, ale rwnie dugie lata czekania podczas ktrych perspektywa obalenia rzdu weimarskiego stawaa si coraz bardziej odlega. Po reorganizacji z lat 1926-1928 nastpia druzgocca klska w wyborach w maju 1928 roku i chocia kampania przeciwko planowi Younga umoliwia partii odegranie po raz pierwszy roli na oglnokrajowej scenie politycznej, to jednak byo faktem, e partia poniosa porak i e osaby nadzieje na zblienie si do wadzy. Wwczas nawet Hitler mwi o dwudziestu lub wicej latach, ktre bd musiay upyn, zanim nasza idea zwyciy. A jednak pomimo wtpliwoci, jakie nurtoway nowych przybyszw, rdze ruchu pozosta lojalny, wci gotw sprosta wzrastajcym wymaganiom - nie aujc czasu i pienidzy w stopniu wikszym ni w ktrejkolwiek innej niemieckiej partii. Osignicia Hitlera w latach dwudziestych polegay czciowo na tym, i bez adnego byskotliwego sukcesu zdoa utrzyma przywdztwo i mit czowieka wybranego przez Opatrzno do ocalenia Niemiec. Osignicia te polegay rwnie na takim zreorganizowaniu partii, e w latach 19291930 bya ona zdolna wykorzysta dramatyczne zmiany klimatu politycznego i sprosta nagemu napywowi czonkw i wyborcw, znacznie przekraczajcemu najbardziej optymistyczne prognozy. Stworzenie takiego instrumentu przed powstaniem warunkw, w ktrych mona by go z powodzeniem zastosowa - i usprawiedliwi w ten sposb jego koszty - byo znacznie waniejsze od zwrotw i niekonsekwencji w polityce partii. Pniejsze sukcesy nazistw w wyborach oglnokrajowych i lokalnych sugeruj, e zmiana tych warunkw rozpocza si ju z chwil rozpadu weimarskiego systemu partyjnego i coraz wyraniejszego wpywu kryzysu na gospodark wiatow. V Tak zwana koalicja weimarska, ktra opracowaa republikask konstytucj, skadaa si z trzech partii: socjaldemokratw (SPD), liberalnej Niemieckiej Partii Demokratycznej (DDP) oraz katolickiej partii Centrum. Koalicja ta stracia posiadan wikszo podczas wyborw w roku 1920 i odtd rzdy Rzeszy opieray si na nietrwaych i stale zmieniajcych si sojuszach. W latach 1920-1928 byo ich dwanacie, a przez ostatnie cztery lata tego okresu Niemcy byy rzdzone przez koalicj centro-prawicow, socjaldemokraci za zostali zepchnici do opozycji. Niemieckie spoeczestwo z trudem godzio si ze wzrostem ruchu socjalistycznego i zwizkowego, ktry by oglnoeuropejskim zjawiskiem jeszcze przed rokiem 1914. Bismarck prbowa zdawi ten ruch, wydajc zakaz wszelkiej dziaalnoci socjaldemokratycznej w latach 1878-1890, ale bezskutecznie. Do roku 1912 SPD staa si najwiksz parti w Reichstagu i atwo zdobya przewodnictwo w II Midzynarodwce. Na rozwj tej

partii patrzyy z niechci klasy rzdzce i pracodawcy, ktrzy upatrywali w zorganizowanej sile robotnikw zagroenie dla ustanowionego porzdku. Niechtnie odnosia si do tego zjawiska rwnie klasa rednia, spogldajca na robotnikw z gry jako na zajmujcych niszy szczebel w hierarchii spoecznej. Odczucia te pogbiy wydarzenia z lat 1918-1923, zwaszcza wpyw na Niemcy rewolucji rosyjskiej z roku 1917, wielkich strajkw ze stycznia 1918 roku oraz ruchw rewolucyjnych z lat 1918-1920. Na nie wanie zrzucano odpowiedzialno za klsk podczas wojny oraz zastpienie monarchii republik, ktra nigdy nie uwolnia si od zarzutu, i jest socjalistyczna. SPD, nawet po wykluczeniu jej z rzdu Rzeszy, pozostaa czoow parti w koalicyjnym rzdzie Prus, najwikszym ze zwizkowych pastw niemieckich. Zwizki zawodowe byy na tyle silne, e doprowadziy do uchwalenia jednych z najbardziej radykalnych ustaw socjalnych i przemysowych w Europie, a na obie marksistowskie partie, socjaldemokratw (29,8 procent) i komunistw (10,6 procent), oddano cznie 40 procent gosw (12,4 miliona) podczas wyborw oglnokrajowych w 1928 roku. Sukces odniesiony w tych wyborach spowodowa ponowne wczenie SPD do rzdu Rzeszy, a jeden z przywdcw tej partii, Hermann Mller, zosta kanclerzem. Jednake prby oywienia pierwotnej koalicji weimarskiej rycho napotkay trudnoci. (Wielka koalicja Mllera rnia si od pierwotnej koalicji weimarskiej - SPD, DDP i katolicka partia Centrum - udziaem w niej partii Stresemanna, Niemieckiej Partii Ludowej, DVP, czyli prawicowych liberaw. Wanie to posunicie dao tej koalicji wikszo w Reichstagu). Partnerzy SPD stracili swoje miejsca i byli zaniepokojeni wzrostem lewicowego elektoratu. W rezultacie zaczli przesuwa si na prawo, podczas gdy sami socjaldemokraci, odczuwajc skutki zwikszonej rywalizacji ze strony komunistw, zaczli przesuwa si na lewo. Powodowao to coraz wiksze trudnoci w utrzymaniu spoistoci rzdu Mllera i osigniciu porozumienia zwaszcza po mierci w padzierniku 1929 roku ministra spraw zagranicznych Stresemanna, jedynego polityka duego formatu z okresu Republiki Weimarskiej. Nie by to jednak koniec kopotw SPD. W 1928 roku III Midzynarodwka (komunistyczna), majca sw siedzib w Moskwie, pod naciskiem Stalina zarzdzia, i dziaalno komunistw w Niemczech (gdzie na KPD pado ponad 3 miliony gosw) powinna odtd by wymierzona przeciwko socjaldemokratom, okrelanym teraz jako socjalfaszyci. Dyrektywa ta, narzucona wycznie w interesie frakcji Stalina w rosyjskiej partii komunistycznej, bez uwzgldnienia interesw niemieckiej klasy robotniczej, jak i samej KPD (w obu wypadkach nastpio osabienie), bya wymuszana od samego pocztku wielkiego kryzysu, w okresie wzrostu siy partii nazistowskiej, a nawet po objciu wadzy przez nazistw i pniejszym zniszczeniu Komunistycznej Partii Niemiec. Trudno jest ustali, jakie korzyci przyniosa ta dyrektywa nazistom, ale nie ulega wtpliwoci, e rozam midzy dwiema partiami robotniczymi, ataki komunistw na socjaldemokratw i zwikszenie oddanej na komunistw liczby gosw podczas wyborw w 1932 roku do 5

milionw musiay by istotnym czynnikiem zmniejszajcym opr wobec rozwoju nazizmu i podkopujcym morale SPD, a take kierownictwa zwizkw zawodowych. Stalin by guchy na wszelkie prby przekonania go, aby zmieni sw polityk. Jeeli doprowadziaby ona do klski demokracji w Niemczech i sprawy umiarkowanego socjalizmu, tym lepiej; oficjalna linia polityki Kominternu gosia, e po zwycistwie nazistw nastpi rewolta klasy robotniczej i utworzenie sowieckich Niemiec. Hitler szybko zda sobie spraw, e destabilizacja i wzrastajca polaryzacja polityki niemieckiej w latach 1928-1930 stwarza mu nowe moliwoci. Nazici mogli nasili ataki na SPD, czc j z komunistami w jeden obz czerwonych, ktrzy zagraali rewolucji. Rwnoczenie sami komunici atakowali socjaldemokratw jako zdrajcw klasy robotniczej. Jeli chodzi o partie niesocjalistyczne, utrata przez nie czci gosw bya jasnym sygnaem, e wielu wyborcw z klasy redniej, ktrzy gosowali na konserwatywnych nacjonalistw (ich elektorat skurczy si z 20 do 14 procent) lub na ktr z dwch partii liberalnych (DDP lub DVP) czy nawet na katolick parti Centrum, zrywao lub odchodzio od swych tradycyjnych sympatii partyjnych, nie znajdujc odpowiadajcych im nowych ugrupowa. Jeeli spowodowane to zostao, jak si powszechnie przyjmuje, przejciem na prawo caej niemieckiej sceny politycznej, nazici mieli wiksze ni jakiekolwiek inne partie antysocjalistyczne moliwoci wykorzystania tego zjawiska i dotarcia do ich rozczarowanych zwolennikw. Szeroko rozwaany kryzys partii buruazyjnych pogbi drugi nowy czynnik - wpyw wielkiego kryzysu. Dotkn on ju rolnictwo i inne zawody uzalenione od uprawy roli. W 1929 roku jego skutki rozszerzyy si na pozosta cz gospodarki: liczba zarejestrowanych bezrobotnych, ktra poprzednio spada do 400 tysicy, po raz pierwszy przekroczya liczb 3 milionw. Niemcy byy szczeglnie naraone na skutki kryzysu, poniewa ich odrodzenie gospodarcze w znacznym stopniu byo finansowane przez zagraniczne kredyty, gwnie krtkoterminowe, ktre trzeba byo teraz spaca. Po zaamaniu si handlu wiatowego i cen akcji na giedzie nowojorskiej w padzierniku 1929 roku nastpio podobne zaamanie si cen w Niemczech, zablokowanie spaty dugw, ograniczenie dostpnoci kredytw, fala bankructw, przymusowa sprzeda majtkw i gospodarstw rolnych, zamykanie fabryk. Ci, ktrym udao si wyj obronn rk, byli opanowani strachem, i taka katastrofa czeka ich w przyszoci. Ludno Niemiec bya bowiem naraona nie tylko ekonomicznie, ale i psychologicznie. Krach by tylko ostatnim z serii cikich szokw, poczynajc od strat wojennych, klski z 1918 roku, poprzez obalenie starego reimu, grob rewolucji i wojny domowej, inflacj, a koczc na niewiele mniej bolesnych dowiadczeniach z okresu stabilizacji. Kilka lat prosperity w poowie lat dwudziestych, ktre zakoczyy si nagle kolejnym kryzysem, tylko wzmocnio poczucie zagroenia. Ludzi wszystkich klas zaczo ogarnia poczucie rozpaczy. Robotnicy obawiali si utraty pracy i ndzy zwizanej z bezrobociem. Wielu czonkw klasy redniej lkao si utraty swej pozycji spoecznej, jak rwnie obnienia

poziomu ycia i tego, czy przetrwaj ekonomicznie. Modzie buntowaa si przeciwko odebraniu jej szans i nadziei. Wszyscy zwrcili si przeciwko istniejcemu systemowi i czonkom rzdu koalicyjnego, oskarajc ich o dopuszczenie do powtrnej katastrofy Niemiec i o niezdolno uzgodnienia jakie kroki naley podj w celu poprawy sytuacji. Podczas gdy inni politycy byli przeraeni, Hitler odczuwa podniecenie. Nic nie mogo lepiej odpowiada jego apokaliptycznemu stylowi politycznemu ni perspektywa katastrofy, wobec ktrej atwo zdobyway posuch przesadne obawy i irracjonalne pogldy. Instynktownie zda sobie spraw, e w miar pogbiania si kryzysu coraz wiksza liczba ludzi bdzie chciaa sucha przywdcy, ktry nie obiecuje programu reform gospodarczych i spoecznych, ale transformacj duchow, odrodzenie narodowe, bazujc na dumie Niemcw przewiadczonych o historycznej misji ich narodu, oraz na wasnym namitnym przekonaniu, e wola i wiara mog przezwyciy wszystkie trudnoci. Komunici rwnie gwatownie jak nazici potpiali obecny system i rwnie dogmatycznie twierdzili, i historia jest po ich stronie. Jednake podkrelanie przez nich znaczenia walki klasowej jako siy napdowej historii ograniczao zasig ich oddziaywania i nawet robotnikw bardziej odstrczao ni przycigao. Hitler natomiast przeciwnie, nie odwoywa si do adnej konkretnej klasy. Apelowa do niemieckich tsknot do jednoci narodowej, Volksgemeinschaft, wsplnoty ludowej, ktra obejmowaaby Niemcw ze wszystkich klas, rwnoczenie pozwalajc kademu wierzy, e w ten sposb zostan zabezpieczone interesy jego grupy. Posta autorytarnego przywdcy symbolizowaa tradycyjne tezy - koniec z rzdami komisji czy koalicji - poczone z nowym, radykalnym stylem propagandy, ktry przyciga modych, i w ogle wszystkich zmczonych paskimi i pospolitymi kompromisami demokracji weimarskiej. Seria wyborw w poszczeglnych landach i do wadz lokalnych jesieni 1929 roku i wiosn 1930 rku wykazaa wzrastajce poparcie dla nazistw, ale jeszcze nie wystarczajce do dokonania przeomu, na ktry Hitler tak dugo czeka. By on przekonany, e, podobnie jak w roku 1923, kryzys spowodowany przez depresj bdzie dziaa na jego korzy oraz e ma obecnie parti zorganizowan tak, i bdzie moga to wykorzysta. Jednake stopie i tempo radykalizacji elektoratu, zwaszcza z klasy redniej, mogy wykaza tylko oglnonarodowe wybory do Reichstagu. Wydawao si jednak, e nie ma powodu do zwoywania takich wyborw. W marcu 1930 roku gabinet Mllera rozpad si po dugotrwaych sporach wok budetu. Socjaldemokratyczna Partia Niemiec zamiast wzi na siebie cz odpowiedzialnoci za reformy w dziedzinie finansw, ktre jej zdaniem zagroziyby systemowi ubezpiecze dla bezrobotnych, naraona na ataki komunistw za powstrzymanie si od obrony interesw klasy robotniczej, nalegaa na wycofanie jej czonkw z koalicji. Nie mona byo sformowa adnej alternatywnej koalicji zdolnej do uzyskania wikszoci w Reichstagu i impas ten da prezydentowi von Hindenburgowi okazj do wykorzystania jego nadzwyczajnych uprawnie

zgodnie z artykuem 48 konstytucji weimarskiej. Artyku ten umoliwia mu mianowanie kanclerza, ktry - w razie koniecznoci - sprawowaby rzdy za pomoc dekretw prezydenckich. Jednake nadzwyczajne uprawnienia nie byy nieograniczone. Kanclerz powoany przez prezydenta nie musia montowa popierajcej go wikszoci w Reichstagu, ale wydawane przez niego nadzwyczajne dekrety mogy by uniewanione poprzez przegosowanie w Reichstagu wniosku o wotum nieufnoci, oczywicie o ile znalazaby si wikszo, ktra by taki wniosek uchwalia. W takim wypadku prezydent mg rozwiza Reichstag, ale w cigu najbliszych szedziesiciu dni musiay by rozpisane nowe wybory. Niektrzy z doradcw prezydenta poszukiwali ju wyjcia z tej sytuacji poprzez stworzenie rzeczywicie prezydenckiej formy rzdw, ponadpartyjnej i niezalenej od Reichstagu. Po pewnym czasie tak wanie si stao, ale do czasu uchwalenia w marcu 1933 roku odpowiedniej ustawy, Reichstag, nawet jeli nie by w stanie wyoni roboczej wikszoci w celu sformowania rzdu, musia by uwzgldniany w rozgrywce, poniewa dysponowa moliwoci przeforsowania nowych wyborw, uchwalajc wniosek o wotum nieufnoci. Czowiek, ktrego wybra von Hindenburg, Heinrich Brning, przywdca frakcji parlamentarnej partii Centrum, mia nadziej, e uda mu si przekona wystarczajc liczb deputowanych do Reichstagu za pomoc argumentu, i mimo impasu parlamentarnego rzd musi nadal funkcjonowa, i w ten sposb unikn gosowania nad wnioskiem o wotum nieufnoci. Wwczas, w marcu 1930 roku, bez wtpienia wygldao na to, e prezydent przeduy ywot reimu weimarskiego. Wraenie to pogbiaa twardsza linia wadz najwikszych niemieckich pastw zwizkowych wobec aktw przemocy, popenianych zarwno przez komunistw, jak i nazistw. Wadze Bawarii i Prus zabroniy demonstracji w mundurach, takich jak brunatne koszule SA; Prusy zakazay urzdnikom pastwowym wstpowania do wszelkich ekstremistycznych partii i znacznie zwikszya si liczba dochodze o przestpstwa popenione przeciwko porzdkowi publicznemu. Hitler by owadnity niepokojem, e - podobnie jak w roku 1923 - partia zniechci si dugo odraczanym momentem wkroczenia do akcji i straci motywacj do dziaania oraz zapa, dziki ktremu w znacznej mierze zwracano na ni uwag. Nie rozwizane sprzecznoci, ktre cigle stanowiy zagroenie dla partii, ilustruje konfrontacja midzy Hitlerem i modszym bratem Gregora Strassera, Ottonem. Podczas gdy Gregor Strasser przenis si do Monachium, Otto pozosta w Berlinie i dziki swej gazecie Arbeitsblatt (w istocie wci oficjalnego nazistowskiego dziennika na pnocy) oraz swemu wydawnictwu Kampfverlag utrzymywa niezalen radykaln lini, ktra irytowaa Hitlera i wprawiaa go w zakopotanie. W kwietniu 1930 roku zwizki zawodowe w Saksonii ogosiy strajk i Otto Strasser udzieli im cakowitego poparcia na amach kontrolowanych przez niego gazet, zwaszcza Sachsischer Beobachter, nazistowskiego dziennika w Saksonii. Hitler wyda rozkaz, i aden czonek partii nie moe wzi udziau w tym strajku, ale nie mg uciszy prasy Strassera. 21 maja zaprosi Ottona Strassera na spotkanie i dyskusj w jego berliskim hotelu.

Taktyka Hitlera bya charakterystyczn mieszanin przekupstwa, apeli i grb. Zaproponowa przejcie przez niego wydawnictwa Kampfverlag na dogodnych warunkach i zaoferowa Strasserowi stanowisko jego szefa prasowego na ca Rzesz; apelowa do niego ze zami w oczach w imieniu jego brata Gregora jako byy onierz i weteran ruchu narodowosocjalistycznego; grozi, e jeli Strasser nie podporzdkuje si jego rozkazom, wypdzi jego i jego zwolennikw z partii oraz zabroni czonkom partii wszelkich kontaktw zarwno z nim, jak i z jego publikacjami. Dyskusja rozpocza si od sporu na temat rasy i sztuki, ale wkrtce przesza na tematy polityczne. Hitler zaatakowa opublikowany przez Strassera artyku na temat lojalnoci i nielojalnoci, w ktrym czyni rozrnienie midzy Ide, ktra jest wieczna, i Wodzem, ktry jest tylko jej sug. Wszystko to s pompatyczne nonsensy [owiadczy Hitler] i sprowadza si do tego, e pan daby kademu czonkowi Partii prawo do decydowania o Idei - a nawet decydowania o tym, czy Wdz jest wierny tzw. Idei, czy nie. Jest to demokracja w jej najgorszym wydaniu i wrd nas nie ma miejsca na taki pogld. U nas Wdz i Idea to jedno i kady czonek Partii musi robi to, co rozkazuje Wdz. Pan sam by onierzem... Pytam pana: czy jest pan gotw podporzdkowa si tej dyscyplinie, czy nie? Po duszej dyskusji Otto Strasser poruszy to, co uwaa za sedno sprawy. Chce pan zdawi rewolucj socjaln - powiedzia Hitlerowi - w imi legalnoci i paskiej nowej wsppracy z buruazyjnymi partiami prawicy. Hitler, ktrym wstrzsna ta sugestia, odpar gniewnie: Jestem socjalist, bardzo odmiennym rodzajem socjalisty od paskiego bogatego przyjaciela ksicia Reventlowa. Kiedy byem zwykym pracujcym czowiekiem. Nie pozwolibym, aby mj szofer jad gorzej ni ja sam. To, co pan rozumie przez socjalizm, jest niczym innym ni marksizmem. Prosz spojrze: wielkie masy pracujcych ludzi chc tylko chleba i igrzysk. Nie maj adnego zrozumienia dla ideaw jakiegokolwiek rodzaju i nie moemy nigdy mie nadziei na znaczniejsze pozyskanie sobie robotnikw apelem do ideaw... Nie ma rewolucji poza rewolucjami rasowymi: nie moe by rewolucji politycznej, gospodarczej czy spoecznej - zawsze i tylko jest to walka niszej warstwy gorszej rasy z dominujc ras wysz i jeli ta rasa wysza zapomniaa praw jej istnienia to stoi na straconej pozycji. Rozmowa bya kontynuowana nastpnego dnia w obecnoci Gregora Strassera, Maxa Amanna i Hessa. Kiedy Otto Strasser zada nacjonalizacji przemysu, Hitler odpar z pogard: Demokracja zrujnowaa wiat, a mimo to chce pan rozszerzy j na sfer gospodarcz. Byby to koniec niemieckiej gospodarki... Kapitalici osignli szczyt dziki ich zdolnociom i na podstawie tej selekcji, ktra raz jeszcze udowadnia wyszo ich rasy, maj prawo przewodzi. Kiedy Strasser zapyta go, co zrobiby z Kruppami, gdyby doszed do wadzy, Hitler odpowiedzia natychmiast: Oczywicie pozostawibym ich w spokoju. Czy sdzi pan, e jestem a

tak szalony, aby niszczy gospodark Niemiec? Tylko wwczas, kiedy ludzie nie dziaaj zgodnie z interesami ich narodu, wtedy - i tylko wtedy pastwo powinno interweniowa. Ale do tego nie potrzeba wywaszczania... Potrzeba tylko silnego pastwa. Na krtko spr zosta zawieszony. Jednake w kocu czerwca Hitler poleci Goebbelsowi, jako gauleiterowi Berlina, wykluczenie Otto Strassera i jego zwolennikw z partii. Tylko nieliczni przyczyli si do nich. Gregor Strasser zrezygnowa z uczestnictwa w wydawnictwie Kampfverlag i zdystansowa si od pogldw brata. Sam Otto, po opublikowaniu jego rozmw z Hitlerem, zaoy Zwizek Rewolucyjnych Narodowych Socjalistw, znany jako Czarny Front. Pniej wyemigrowa i kontynuowa sw dziaalno opozycyjn jako uchodca, ale bez powodzenia. Wkrtce po wydaleniu Ottona Strassera, 16 lipca 1930 roku, nowy kanclerz rozwiza za Hitlera problem wyboru czasu wkroczenia do akcji. Partie opozycyjne zakwestionoway zgodno z konstytucj decyzji Brninga wykorzystania nadzwyczajnych uprawnie prezydenta do wprowadzenia w ycie jego programu fiskalnego za pomoc dekretu. Odpowied Brninga, pniej ostro krytykowana, polegaa na przyjciu wyzwania poprzez rozwizanie Reichstagu i wyznaczenie nowych wyborw na 14 wrzenia. Okazao si to decyzj brzemienn w skutki, poniewa wreszcie umoliwio Hitlerowi wczenie si w rozgrywk polityczn. Hitler nie mg prawie uwierzy swemu szczciu. Jego partia bya znacznie lepiej przygotowana do wyborw ni ktrakolwiek inna, a klimat polityczny bardziej ni kiedykolwiek, od roku 1923, sprzyja nazistom. Wiosn 1930 roku Hitler mianowa Goebbelsa szefem Wydziau Propagandy kierownictwa oglnokrajowego i w cigu nastpnych szeciu tygodni partia nazistowska po raz pierwszy uruchomia w skali oglnokrajowej ten rodzaj kampanii, ktry wyprbowaa podczas wyborw w poszczeglnych landach i wyborw lokalnych. Wszystko zmierzao do stworzenia wizerunku energicznej, penej wiary we wasne siy, miaej, modzieczej, dynamicznej partii, zdecydowanej wicej nie gada, ale dziaa i wskazujcej na wszelkie sposoby, czym rni si od swych rywali, ktrych wyszydzano jako starowieckich, podstarzaych, zdyskredytowanych, podzielonych i uomnych. Ton, w jakim Goebbels rozpocz swj inauguracyjny apel, bardziej przypomina artyst cyrkowego, nawoujcego do wejcia tumy zgromadzone przed wielkim namiotem, ni nudne, przepenione nic nie znaczcymi sowami manifesty partyjne, do ktrych byli przyzwyczajeni niemieccy wyborcy: Wyrzucie precz szumowiny! Zedrzyjcie maski z ich pyskw! Wecie ich za karki; kopnijcie 14 wrzenia w ich tuste brzuchy i wypdcie ich ze wityni odgosem trbek i bbnw! Satyryk Kurt Tucholsky zdyskredytowa Hitlera dowcipem: Ten czowiek nie istnieje. On jest tylko haasem, ktry wywouje. Ale wanie ten haas si liczy. Caa operacja, kierowana z Brunatnego Domu cznie z takimi szczegami, jak projekty plakatw i tre hase, bya starannie planowana i nic nie zostawiaa przypadkowi. Volkischer Beobachter

ogosi, e na ostatnie cztery tygodnie kampanii zaplanowano 34 tysice wiecw. Raport policji dla pruskiego ministra spraw wewntrznych stwierdza: Wiece z udziaem od 1000 do 5000 osb s w wikszych miastach codziennym zjawiskiem. Czsto w istocie trzeba organizowa jeden lub kilka rwnolegych wiecw, poniewa pierwotnie wytypowane sale nie mog pomieci tej liczby osb, ktre chc wzi w nich udzia. Sam Hitler wygosi midzy 3 sierpnia i 13 wrzenia co najmniej dwadziecia dugich przemwie. Pomaga mu zesp zoony ze stu mwcw, z ktrych wszyscy, jak Goebbels i Strasser, byli dowiadczonymi w przemawianiu do tumw oratorami, oraz dwa do trzech tysicy absolwentw szkoy Reinhardta. Tych ostatnich uywano do zasypywania zarwno wsi, jak i miast nieustajc seri wiecw i spotka, ktre przycigay tumy, choby tylko dla oferowanej rozrywki. Byo to pierwsze spotkanie Niemiec z cyrkiem politycznym, ktry mia sta si im tak znany w cigu nastpnych kilku lat. Wikszo komentatorw odrzucaa to jako hec, majc na celu ukrycie braku programu nazistw, i nie braa ich powanie. Entuzjaci partii spodziewali si pidziesiciu, by moe siedemdziesiciu miejsc w nowym Reichstagu. Rezultat wykaza, jak dalece zarwno krytycy, jak i entuzjaci nie doceniali polaryzacji niemieckiej sceny politycznej na korzy obu partii ekstremistycznych: komunici zwikszyli swj stan posiadania do 4,5 miliona gosw i 77 miejsc, a nazici do 6,5 miliona gosw i 107 miejsc.

ROZDZIA SZSTY

Nastpca Lenina
Stalin: 1924-1929 (wiek 44-50 lat) I

W latach 1924-1929 Stalin by rwnie jak Hitler zdecydowany zdoby

wadz i, podobnie jak Hitler, widzia w partii rodek do osignicia tego celu. Jednake okolicznoci byy zupenie inne. W Rosji partia komunistyczna znajdowaa si ju u wadzy, wyeliminowaa wszystkich rywali i, niezalenie od tego, jak niedoskonale realizowaa w praktyce swe prawa do kontroli gospodarki i caego ycia spoecznego, a take machiny pastwa nie pozwala ich ogranicza. Po kilku latach Hitler i partia nazistowska mogy twierdzi podobnie, ale w latach dwudziestych Stalin by bez wtpienia aktorem na znacznie wikszej scenie ni Hitler. Stalin nie dysponowa jednak samymi tylko atutami. W odrnieniu od Hitlera, ktrego unikaln pozycj jako Fhrera zwornika utrzymujcego spoisto partii - otwarcie akceptowali wszyscy czonkowie partii nazistowskiej, Stalin musia kry si ze swymi ambicjami i rwnoczenie szuka sposobw umoliwiajcych pokonanie rywali w nieustajcej, ale zakulisowej walce o wadz. A do czasu swych pidziesitych urodzin w grudniu 1929 roku nie mg nigdy mie pewnoci, czy wyjdzie z niej jako zwycizca Fakt, i walka nie bya otwarta, ale przybraa form serii debat na temat polityki partii, sprzyja Stalinowi pod jednym wzgldem: okaza si on by mistrzem obudy, uzdolnionym w dziedzinie intryg politycznych i manewrw, z ktrym nie mogli si rwna inni czonkowie Politbiura. Stalin nigdy nie popeni bdu, ktrego nie udao si unikn innym: podczas roztrzsania dyskutowanych kwestii nigdy nie pozwoli sobie na odwrcenie uwagi od najistotniejszego problemu - wadzy. Ponadto jako sekretarz generalny mia wiksze ni ktokolwiek inny moliwoci cigego rozszerzania swej wadzy w partii. Z drugiej strony partia marksistowska musiaa umieszcza kad decyzj polityczn w ideologicznym kontekcie i to stawiao Stalina w gorszej sytuacji, poniewa nie dorwnywa on innym w rozumieniu marksistowskiej teorii ani w umiejtnoci jej stosowania. Zarwno Hitler, jak i Stalin przywizywali due znaczenie do organizacji partii. Hitler jednak, chocia nigdy nie zrezygnowa z osobistego podejmowania decyzji w kwestii nominacji i rozdziau obowizkw, wola to robi za zason bezosobowej biurokracji partyjnej, chronic tym samym mit Fhrera przed kompromitacj. W ten sam

sposb utrzymywa dystans wobec dyskusji politycznych, odmawiajc poparcia ktrejkolwiek ze stron i angaujc swj autorytet tylko wtedy, kiedy byo to konieczne do uciszenia sporu. Z chwil uzyskania tej samej co Hitler wyjtkowej pozycji w partii Stalin realizowa kult jednostki - odpowiednik mitu Fhrera posuwajc go prawie do ubstwienia; jednake jakakolwiek sugestia na ten temat w latach dwudziestych byaby dla niego zabjcza. Wwczas gra rol zwykego czowieka mwicego tym samym praktycznym jzykiem, ktrym mwili dziaacze partyjni z prowincji majcy do niego dostp. Zamiast ukrywa fakt sprawowania wadzy, personalizowa j, nie pozostawiajc wtpliwoci, do ktrych drzwi trzeba puka. Stojc na czele partii reprezentowa gos zdrowego rozsdku i umiarkowania, sprzeciwiajc si ekscesom ekstremistw po kadej ze stron i podkrelajc potrzeb jednoci. Aren, na ktrej Stalin prowadzi sw szecioletni kampani o sukcesj po Leninie, by zamknity wiat najwyszych szczebli partii komunistycznej i Midzynarodwki Komunistycznej. Uczestnicy rozgrywki w adnym momencie nie chcieli - czy to w wypadku Stalina, czy jego oponentw - przedstawi dzielcych ich spraw narodowi rosyjskiemu, czy nawet tak reprezentatywnym organom jak Sowiety. Najliczniejszymi organami uczestniczcymi w rozgrywce (udzia w nich w coraz wikszym stopniu kontrolowa Stalin) by zjazd partii oraz specjalnie zwoywane konferencje partyjne. Kady z tych organw zebra si trzykrotnie w okresie midzy mierci Lenina w 1924 roku a zwycistwem Stalina w kocu 1929 roku. W XIV Zjedzie w grudniu 1925 roku uczestniczyo 600 delegatw z prawem gosu i wanie ten zjazd wielokrotnie odraczano do czasu, kiedy Stalin mg by pewien, i uzyska wikszo. By to niezbdny rodek ostronoci w wypadku odwoywania si do organu dysponujcego prawem do ostatecznych rozstrzygni. Jednake dwoma gwnymi organami, w ktrych prowadzono bardziej otwarte, stae dyskusje na temat spraw politycznych i walk o wadz, byo Politbiuro (w jego skad wchodzio siedmiu, a pniej dziewiciu penoprawnych czonkw oraz czterech do omiu zastpcw), gdzie dochodzio do konfrontacji twarz w twarz przy stole, oraz Plenum Komitetu Centralnego. Kiedy Lenin zaleci zwikszenie liczby czonkw Komitetu Centralnego i Centralnej Komisji Kontroli, apelowa, aby te dwa organy spotykay si w formie plenum kilka razy w roku, stajc si najwyszym partyjnym forum. Wobec faktu, i liczba czonkw Komitetu Centralnego (uwzgldniajc zarwno zastpcw, jak i penoprawnych czonkw) wzrosa z osiemdziesiciu piciu w 1924 roku do stu dwudziestu jeden w 1928 roku, propozycja Lenina spowodowaa powstanie gremium liczcego od dwustu pidziesiciu do trzystu osb, wrd ktrych znajdowao si cae najwysze kierownictwo partii komunistycznej. W tych warunkach, kiedy posiedzenia miay form debat, ktre mona byo przerwa w celu zarzdzenia gosowania nie byo miejsca dla teatralnych gestw Hitlera. Stalin musia wyksztaci w sobie co, do czego Hitler by z natury niezdolny: umiejtno odpierania kontrargumentw i wykazanie dostatecznego opanowania zaplecza ideologicznego, aby

manewrowa podczas dyskusji i uwieczy swoj wypowied odpowiednio wymownym cytatem z Lenina lub te wczeniejszych prac jego oponentw i w ten sposb uzasadni oskarenia o odchylenie lub oportunizm. Zdajc sobie spraw ze swych ogranicze, Stalin przyj prosty styl mwienia, w peni wykorzystujc sw pozycj sekretarza generalnego do przygotowania gruntu i manipulowania sprawami czonkowskimi, procedur i terminarzem, tak aby stawia swych przeciwnikw w niekorzystnej sytuacji. W porwnaniu z przesadnymi owiadczeniami Hitlera i jego przepenionymi emocjami apelami do suchaczy typowe przemwienie Stalina z tego okresu - nawet na zjedzie partii - wykazuje logiczn lini argumentacji w konwencjonalnych marksistowskich ramach, a w czytaniu jest nudne, jeli kto (tak jak jego suchacze) nie posiada klucza do zakodowanych aluzji, za pomoc ktrych zdobywa punkty. Nic nie dowodzi bardziej jego przebiegoci ni wyrzeczenie si pretensji do wszelkiej oryginalnoci jako marksistowskiego teoretyka oraz powtarzanie twierdzenia, i jest jedynie interpretatorem Lenina W miar upywu czasu i dochodzenia do coraz wikszej wprawy w przemawianiu do odpowiednio dobranej widowni, jego pewno siebie wzrastaa, a sposb bycia stawa si coraz bardziej zowieszczy. Czsto wskazywano, e mianujc Stalina sekretarzem generalnym inni czonkowie Politbiura nie zdawali sobie sprawy z wadzy, ktr dali mu do rk i ktr mg wykorzysta do wywyszenia wasnej osoby. Nie zdawali sobie rwnie sprawy z koniecznoci zmian w roli i charakterze partii w porwnaniu z t, ktr znali z okresu przedrewolucyjnego. Jedna z tych zmian dotyczya liczebnoci partii. Lenin nalega na wykluczenie z partii wielu z tych, ktrzy wstpili do niej w okresie wojny domowej. Zmniejszyo to liczb jej czonkw z 567 tysicy do 350 tysicy w kocu 1923 roku. Bya to liczba niewystarczajca do realizacji zada przewidzianych dla kraju tak wielkiego i tak zacofanego jak Rosja. Rozpoczynajc od zacigu Lenina, ktry partia proklamowaa w 1924 roku jako form uczczenia pamici jej zmarego przywdcy, liczba czonkw (w tym take kandydatw) bardziej ni podwoia si (z mniej ni p miliona do ponad miliona) w cigu dwu lat i rosa dalej, osigajc poziom 3,5 miliona na pocztku 1933 roku. Sdzc po pochodzeniu spoecznym, chopstwo, ktre stanowio przytaczajc wikszo ludnoci, miao powanie zanion reprezentacj w partii: przecitnie 27 procent w latach 1924-1926 i tylko okoo 21 procent w latach 1927-1929. Porwnywalne wskaniki dla czonkw pochodzenia robotniczego byy nastpujce: 52 procent w latach 19241926 i 58 procent w latach 1927-1929. Sdzc po wykonywanych zawodach, a nie tylko po pochodzeniu, liczby te byy jeszcze mniej imponujce. I tak na przykad l stycznia 1928 roku skad czonkw partii przedstawia si nastpujco: - Odbywajcy sub w Armii Czerwonej - 6,3%; - Zarobkujcy w przemyle - 35,2%; - Robotnicy rolni - 1,2%; - Bogatsi chopi, czsto zatrudniajcy pracownikw najemnych - 9,2%;

- Funkcjonariusze partyjni ( w tym niepenoetatowi) - 38,3%; - Inni zatrudnieni przy pracy niefizycznej - 9,8%. W 1927 roku liczba komunistw na wsi wynosia nieco ponad 300 tysicy na czn liczb ludnoci wiejskiej wynoszc ponad 120 milionw. Ponadto wikszo z tych 300 tysicy stanowili funkcjonariusze partyjni, a nie chopi. W odrnieniu od nazistw najwikszym problemem rosyjskiej partii komunistycznej byo zawsze nawizanie skutecznych kontaktw z chopstwem. Innymi cechami charakterystycznymi nowych czonkw byy: mody wiek, niedowiadczenie i niski poziom wyksztacenia. W 1927 roku mniej ni l procent mia ukoczone wysze studia, a mniej ni 8 procent ukoczyo szko redni. Jak stwierdza Leonard Schapiro, zacig Lenina dostarczy Sekretariatowi mas podatnych na wpywy rekrutw w celu zrwnowaenia wpywu bardziej opornych starszych komunistw. Nie chodzio przy tym o to, e sami przywdcy byli starzy. Na 121 czonkw KC wybranych w grudniu 1927 roku (w wikszoci byli to ludzie, ktrzy mieli rzdzi Rosj za Stalina) prawie poowa nie miaa czterdziestu lat, a trzy czwarte miao mniej ni czterdzieci pi lat. Tak zwanych podziemnych, jak okrelano tych, ktrzy wstpili do partii przed 1917 rokiem, byo nie wicej ni 8500. Wanie oni i weterani wojny domowej w 1927 roku wci dominowali na najwyszych szczeblach partii, ale na jej najniszych szczeblach ponad 60 procent sekretarzy podstawowych komrek partyjnych wstpio do partii po 1921 roku. Waniejsze ni rnice wieku byy rnice w dowiadczeniu. Tradycje demokracji wewntrzpartyjnej, zagadnienia ideologiczne i teoretyczne, ktre tak zaprztay uwag starszej generacji, zwaszcza tych, ktrzy przebywali za granic jako emigranci i zdobyli europejsk ogad, znaczyy niewiele dla nowych przybyszy, z ktrych wielu w wieku kilkunastu lat przeszo tward szko podczas wojny domowej. Byli oni dostatecznie przygotowani, aby przyjmowa to, co im mwili ich instruktorzy: e obowizkiem szeregowego czonka partii jest wspieranie przywdcw w realizacji olbrzymiego dziea przeksztacenia Rosji w nowoczesne pastwo socjalistyczne oraz e w zamian otrzymaj pewne przywileje - i perspektyw dalszego awansu. Ich wymagania ograniczay si do tego, aby im powiedzie, co maj robi, a w Stalinie (ktrego Lenin krytykowa za brutalno i brak kultury) widzieli czowieka, ktry by gotw przemawia do nich zrozumiaym jzykiem. Mootow mwi prawd, kiedy stwierdzi w roku 1924 na zjedzie partii: Rozwj partii w przyszoci bdzie bez wtpienia oparty na tym zacigu leninowskim. Silna pozycja Stalina wynikaa z faktu, i koncentracja wadzy wynikajca obiektywnie z potrzeby partii wzmocnienia jej organizacji zbiegaa si z jego osobistym interesem. Tym, ktrzy twierdzili, cakiem susznie, e sekretarz generalny wykorzystuje parti do umacniania swej wasnej pozycji, Stalin mg odpowiedzie - z rwnie mocnym uzasadnieniem - e realizuje to, do czego wzywa Lenin. Jaka bya alternatywa, jeli decyzje podejmowane przez kierownictwo miay by realizowane na dole? Stalin mg nie tylko przenosi funkcjonariuszy partyjnych w gr lub w

d po szczeblach hierarchii, ale rwnie usuwa tych, ktrzy wystpowali przeciwko niemu, proponujc przeniesienie albo na placwk dyplomatyczn za granic albo na stanowiska w bardziej odlegych rejonach Syberii czy Azji rodkowej. Do roku 1926 dysponowa tego rodzaju uprawnieniami wobec 5500 najwyszych funkcjonariuszy partyjnych, ktrych nominacje byy zastrzeone dla organw centralnych. Stanowili oni grup, do ktrej - i pocztkowo wycznie do niej - odnosio si okrelenie nomenklatura. Najwaniejszymi z nich byli sekretarze partii, zwaszcza na poziomie regionalnym (obkom i kraikom). Byy to bardzo wpywowe osobistoci, posiadajce wasn klientel, aparat, czyli niezbdny system, na ktrym musiao polega centrum w realizacji jego polityki. Poniewa kariery pozostaych z tej grupy, ktrych liczba w 1925 roku wynosia okoo 20 tysicy, byy uzalenione od osb nominowanych przez centrum, Stalin nie mia trudnoci w rozszerzeniu swych wpyww rwnie na szczeble rednie i nisze. Wanie na niszych szczeblach partii dokonywano wyboru delegatw na zjazd i nie moe dziwi fakt, e procent penoetatowych funkcjonariuszy wrd tych delegatw wzrs z 25 na X Zjedzie w 1921 roku do 55 procent na XII Zjedzie w 1923 roku, 65 procent na XIII Zjedzie w 1924 roku i 70 procent na XIV Zjedzie w 1925 roku. Propozycje, ktre wysun Lenin w celu wzmocnienia Komitetu Centralnego i Centralnej Komisji Kontroli, nie tylko nie ograniczyy wadzy sekretarza generalnego i biurokracji, ale przyczyniy si do jej zwikszenia. Stalin by na tyle bystry, i zda sobie spraw, popierajc propozycje Lenina na zjedzie, e dokooptowanie wikszej liczby lokalnych dziaaczy partyjnych, na co tak liczy Lenin, w praktyce oznacza bdzie nominacje dalszych funkcjonariuszy partyjnych. Od tego czasu dla ambitnych najwaniejsze byo awansowanie na zastpc czonka Komitetu Centralnego, co umoliwiao wspprac z najwaniejszymi osobistociami w partii, w tym z czonkami Politbiura. Tym, ktrych awansowano do takiego szczebla, nie pozostawiano wtpliwoci, komu maj za to dzikowa czy te czego si od nich oczekuje, jeeli maj mie nadziej na kolejny awans. Podczas pniejszych etapw walki o wadz weteranw rewolucji, prbujcych utrzyma prawo do kwestionowania i dyskutowania nad polityk partii w Komitecie Centralnym i na zjedzie, zakrzykiwano, a ich przemwienia byy przerywane przez suchaczy w coraz wikszym stopniu zoonych z penoetatowych funkcjonariuszy partyjnych, dobrze poinformowanych o tym, czego oczekuje sekretarz generalny. II Gdyby szeciu pozostaych czonkw Politbiura, czy nawet tylko ich wikszo, zjednoczya si, aby uniemoliwi Stalinowi uzyskanie zbyt potnej pozycji, z duym prawdopodobiestwem mona przypuszcza, e udaoby im si to, przynajmniej w pierwszym roku po mierci Lenina. Oczywist okazj byo posiedzenie Komitetu Centralnego 22 maja 1924 roku na krtko przed rozpoczciem obrad XIII Zjazdu. Krupska, wdowa po

Leninie, domagaa si, aby przedstawiono zjazdowi tekst Testamentu Lenina cznie z postscriptum, wzywajcym do usunicia Stalina ze stanowiska sekretarza generalnego, i utrzymywaa e takie byo wyrane yczenie Lenina. Trudno powiedzie, jaki byby dalszy rozwj wydarze, gdyby do tego doszo. Lenin zmar zaledwie przed czterema miesicami i jego autorytet wci jeszcze by wielki. Wydaje si, e Stalin zda sobie spraw, e wa si losy jego przyszoci. Boris Baanow, ktry by czonkiem Sekretariatu w latach 1923-1925 i uczestniczy w tym posiedzeniu KC, pniej wspomina, e kiedy Testament by odczytywany czonkom Komitetu Centralnego: Stalin, ktry siedzia na kocu niskiego podium, przy ktrym odbywaa si konferencja, patrzy przez okno z ostentacyjnym opanowaniem czowieka przeywajcego wewntrzny niepokj. Wszelkie oznaki wiadczyy, i zdaje sobie spraw, e decyduje si jego los, co byo niezwyke dla Stalina poniewa normalnie wiedzia, jak ukry swoje uczucia. Mia wystarczajce powody, aby ba si o sw przyszo, poniewa w nabonej atmosferze otaczajcej wszystko, co Lenin powiedzia i zrobi, czy mona byo przypuszcza, e Komitet Centralny omieli si rzuci wyzwanie uroczystemu ostrzeeniu Lenina i pozostawi sekretarza generalnego na jego stanowisku?. Stalina ocalia interwencja Zinowiewa i Kamieniewa, ktrzy uwaali, e jedynym czowiekiem, ktry odnisby korzy z ujawnienia pogldw Lenina, by Trocki. Stalin zgodzi si, e Zinowiew powinien wygosi gwny referat na zjedzie; w zamian Zinowiew owiadczy, e, na szczcie, obawy Lenina co do osoby Stalina okazay si nieuzasadnione, a Kamieniew wezwa Komitet do pozostawienia Stalina na stanowisku sekretarza generalnego. Trocki wyrazi sw pogard dla tej szarady grymasami i gestami, ale nic nie powiedzia. Komitet postanowi nastpnie, e tre Testamentu Lenina powinna by przedstawiona poufnie przewodniczcym delegacji podczas sesji przy drzwiach zamknitych, ale nie odczytana na zjedzie. Dalszych dziaa nie podjto i ani listu Lenina ani sprawozdania z przebiegu zamknitych sesji nie wczono do dokumentw zjazdu. Nie tylko Zinowiew i Kamieniew, ale rwnie inni czonkowie Politbiura wpadali po kolei w t sam puapk, traktujc jako powaniejszych rywali w rozgrywce o wadz wszystkich innych, lecz nie Stalina. Dlatego wanie Trocki odmwi poczenia si z Zinowiewem i Kamieniewem. Dopiero wiosn 1926 roku byli gotowi sformowa jednolit opozycj przeciwko Stalinowi, ale przekonali si wwczas, e maj przeciwnikw w osobach Bucharina, Rykowa i Tomskiego, ktrzy uznali ich za wrogw zamiast zadba o to, by nie sta si kolejnymi ofiarami Stalina. Nigdy w cigu szeciu lat, jakie upyny od zawartego w Testamencie apelu Lenina o usunicie Stalina ze stanowiska sekretarza generalnego do chwili jego ostatecznego triumfu, Stalin nie napotka jednolitego frontu sprzeciwu. Stalin mg wykorzysta fakt niedoceniania go przez rywali, poniewa przez dugi czas umiejtnie ukrywa swe ambicje. Baanow tak pisa w swych pamitnikach:

Stalin nie zwierza si ze swych najtajniejszych myli nikomu. Bardzo rzadko dzieli si swymi pogldami i wraeniami z najbliszymi wsppracownikami. W wysokim stopniu opanowa sztuk milczenia i pod tym wzgldem by wyjtkiem w kraju, w ktrym kady mwi o wiele za duo. Baanow opisuje dalej zachowanie si Stalina na posiedzeniach Politbiura i Komitetu Centralnego. Stalin nigdy na nich nie przewodniczy: Pali sw fajk i mwi bardzo mao. Od czasu do czasu zaczyna przemierza sal konferencyjn, nie zwracajc uwagi na fakt, i odbywa si sesja. Czasami zatrzymywa si dokadnie naprzeciwko mwcy, obserwujc wyraz jego twarzy i suchajc jego argumentw, wci mic sw fajk... Mia dobry zwyczaj polegajcy na tym, e nigdy nic nie mwi, zanim wszyscy nie przedstawili w peni swych argumentw. Siedzia, obserwujc przebieg dyskusji. Kiedy wypowiedzieli si wszyscy, mwi: A wic, towarzysze, myl, e rozwizanie tego problemu jest takie a takie - po czym formuowa wnioski, do ktrych przychylaa si wikszo. Umacnia w ten sposb swj wizerunek jako czowieka rodka, nie nalecego ani do lewicy, ani do prawicy. Jako ilustracj tego faktu Baanow przytacza rnice w sposobie traktowania Trockiego podczas obrad Politbiura przez czonkw triumwiratu Przychodzili jako ostatni, po wstpnym spotkaniu, na ktrym ustalali, jak postaw zaj podczas obrad. Zinowiew ignorowa Trockiego, Kamieniew wita go lekkim ukonem i tylko Stalin wychyla si przez st, aby ucisn mu rk i pozdrowi go. W latach bezporednio po mierci Lenina Stalin zajmowa postaw wyczekujc pozostawiajc drugiej stronie wykonanie pierwszego ruchu, a nastpnie wykorzystywa jej bdy. Nawet kiedy rozam midzy nimi sta si oczywisty, dopiero w kocu 1927 roku, po wielu wczeniejszych ostrzeeniach podj dziaania zmierzajce do wykluczenia Trockiego i Zinowiewa z partii. W kocowej fazie, kiedy zniszczy ju opozycj lewicow i zwrci si przeciwko Bucharinowi i prawicy, dokada wszelkich stara, aby o konflikcie nie dowiedzia si nikt spoza najcilejszego grona. Dopiero kiedy po ponad roku nabra pewnoci, e izolowa Bucharina, wystpi przeciwko niemu publicznie. W tym czasie Stalin dowid wprost fenomenalnej wytrwaoci, podobnie jak cierpliwoci i ostronoci. Kolejna opinia o Stalinie z tego okresu pochodzi od Ruth Fischer, czonkini Komunistycznej Partii Niemiec (KPD), ktr wezwano do Moskwy w styczniu 1924 roku na rozmowy midzy niemieckimi i rosyjskimi przywdcami komunistycznymi na temat wnioskw wynikajcych z nieudanej prby rewolucji w Niemczech, podjtej poprzedniej jesieni. Niespodziewanie - Stalin nie by czonkiem Prezydium Kominternu i nie bra udziau w oficjalnych rozmowach - Fischer i Maslow, przywdcy lewicowej frakcji w KPD, zostali zaproszeni przez Stalina na seri prywatnych rozmw. Niemcy byli zaskoczeni zdumiewajcymi zdolnociami, jakie wykaza Stalin w opanowaniu wszystkich szczegw organizacji niemieckiej partii i wystpujcych w niej podziaw. O wiele mniejsze zainteresowanie wykaza sprawami polityki, a Fischer bya zaszokowana naciskiem, jaki kad na problem

zdobycia wadzy wewntrz partii: jego wypowiedzi na temat organizacji i ugrupowa nie byy przypadkowe, ale bezporednio powizane z koncepcj ich najlepszego uksztatowania dla [zdobycia] wadzy Prbowa, jak twierdzi, przezwyciy wanie w partii rosyjskiej, bdce rezultatem kryzysu wok Trockiego, i utworzy ponownie elazn gwardi przywdcw, ktrzy wsppracowaliby bez sw czy te byliby ze sob zwizani przez konieczno cigej samoobrony. Wkrtce wracalimy do Niemiec i chcia przekona si, czy mona na nas dostatecznie polega, aby nas przyj do tego cisego grona. Pewnego razu Stalin poprosi niemieckich goci, aby dyskretnie odwiedzili go w jego mieszkaniu na Kremlu. Byli pod wraeniem skromnych warunkw, w jakich mieszka: zajmowa jednopitrowy, dwupokojowy dom, nalecy do dawnych kwater suby na Kremlu, ndznie umeblowany, mimo e by organizatorem systemu zatrudniajcego [...] dziesitki tysicy etatowych pracownikw, w tym policji pastwowej [...] i mg oferowa stanowiska w partii i w aparacie pastwowym, przydziela wane misje w Rosji i za granic oraz bardzo czsto odpowiedzialne zadania partyjne, czce si z powanymi korzyciami materialnymi - mieszkaniami, samochodami, wiejskimi rezydencjami [... ] specjaln opiek lekarsk, prac dla czonkw rodziny. Prostota stylu ycia Stalina nie bya poz. Interesowaa go istota wadzy, a nie jej zewntrzne atrybuty. Baanow i inni wiadkowie potwierdzaj to: Ten namitny polityk nie ma innych naogw. Nie przepada ani za pienidzmi, ani za przyjemnociami, ani za sportem, ani za kobietami. Kobiety, poza jego on dla niego nie istniej. W 1919 roku, podczas wojny domowej, Stalin oeni si po raz drugi. Jego ona, Nadieda Alliujewa, modsza od niego o dwadziecia dwa lata, bya crk kolejarza, Siergieja Alliujewa, ktry zna Stalina jeszcze z czasw jego pobytu w Tyflisie i uyczy schronienia w swym domu, kiedy powrci w 1917 roku do Piotrogrodu. Nadieda, wychowana w rodzinie cakowicie oddanej sprawie rewolucji, zostaa jedn z sekretarek Lenina. Po lubie nie zrezygnowaa z pracy, okazaa si rwnie dobr gospodyni. Urodzia dwoje dzieci, Wasilija i Swietan. Zarzdzaa wiejsk posiadoci pooon w odlegoci 30 kilometrw od Moskwy, noszc nazw Zubaowo od nazwiska magnata naftowego, do ktrego naleaa przed rewolucj. Stalin unowoczeni i rozbudowa t posiado, a Swietana w swych pamitnikach z nostalgi wspomina szczliwe dni, ktre tam spdzia. Dom by zawsze peen ludzi, poniewa jej ojciec mia zwyczaj zaprasza na kilka dni najbliszych kolegw i ich rodziny, m.in. Ordonikidzw, Bucharinw i Siergieja Kirowa. Inni, w tym Mootowowie, Woroszyowowie i Mikojanowie, towarzyszyli im w letnich podrach na wybrzee Morza Czarnego. Nie byo to ycie, jakie prowadzi proletariat, ale solidna, buruazyjna egzystencja; prywatna, swobodna i domowa, a nie ostentacyjna czy ekstrawagancka, nie tknita adnym skandalem. Piszc na temat Stalina z lat dwudziestych, trudno zdecydowa, do jakiego stopnia winno si go ocenia poprzez pryzmat tych cech charakterystycznych, ktre mia ujawni w kocu lat trzydziestych, bdc u

szczytu wadzy. Wspczeni ju wwczas widzieli w nim grubiaskiego, chytrego, szczwanego i pozbawionego skrupuw polityka, a ci, ktrzy blisko z nim wsppracowali, zdawali sobie spraw z jego gwatownego i podejrzliwego usposobienia, starajc si go nie prowokowa. Ale rewolucyjna polityka jest twarda i to samo mona by powiedzie o wielu innych postaciach historycznych, ktre jednak nie posuny si do zadania wasnemu narodowi cierpie i mierci na wprost niewyobraaln skal. Rzecz jasna oceniane z dzisiejszej perspektywy niektre sprawy wydaj si oczywiste, ale wwczas, jeli nawet potencjalne moliwoci istniay, nie byy jeszcze rozpoznane i sam Stalin nie wykazywa adnych oznak, i przeczuwa to, co miaa przynie przyszo. Moe to by jedynie spekulacj, ale istnieje wiele powodw, aby uwaa j za bardziej wiarygodn hipotez ni przeciwna, goszca tez o potworze w zarodku. wiadczy o tym fakt, i walki frakcyjne, mimo swej zaciekoci, wci byy utrzymywane w pewnych ramach. Do koca 1927 roku prowadzono je otwarcie na plenach Komitetu Centralnego, na zjazdach czy konferencjach partyjnych, na ktrych opozycja moga rzuca wyzwanie kierownictwu, problemy rozstrzygano w drodze gosowania, a przebieg dyskusji by podawany do wiadomoci. Co prawda coraz czciej zakrzykiwano rzecznikw opozycji i coraz czciej przerywano im wypowiedzi, ale zdarza si to rwnie nawet na posiedzeniach parlamentarnych. Opozycja miaa coraz wiksze trudnoci w mobilizowaniu poparcia w szeregach partyjnych, ale nawet wwczas, kiedy w latach 1928-1929 doszo do starcia przy drzwiach zamknitych midzy Stalinem i prawicow opozycj nie mona byo jej zdawi, trzeba byo j pokona. Przywdcw nie aresztowano ani nie zastrzelono; nawet Trocki zosta skazany na banicj, a nie aresztowany czy rozstrzelany, wikszoci pozostaych, jak Zinowiewowi i Kamieniewowi, pozwolono na ponowne wstpienie do partii - a nawet, jak Bucharinowi, na zajcie oficjalnych stanowisk. Nie ulega wtpliwoci, e pewno siebie i autorytet Stalina wzrosy na przestrzeni lat dwudziestych. Stalin z pocztku lat dwudziestych, ktry wedug opisu Baanowa stara si unika wyraania wasnej opinii na posiedzeniach Politbiura, nie by tym samym czowiekiem, ktry zaciekle atakowa opozycj za jej defetyzm i ktry apelem o budow socjalizmu w jednym kraju wzbudzi entuzjazm na Konferencji Partyjnej w 1926 roku, czy te tym, ktry rzuci wyzwanie Trockiemu i zastraszy go na plenum Komitetu Centralnego w padzierniku 1927 roku. W miar jak rosa jego pewno siebie, rosy te jego ambicje. Wraz ze sprawowaniem wadzy wzrasta nie tylko przywizanie do niej, ale rwnie wiadomo, jak dalece mona j jeszcze rozszerzy. Stalin w okresie pierwszego planu picioletniego (1928-1933) mg wyobraa sobie swoj historyczn rol jako co wicej ni rol nastpcy Lenina, co przekraczao jego wyobrani, a take i moliwoci polityczne, w poowie lat dwudziestych. Stalin by przede wszystkim pochonity budow takiego instrumentu w systemie organizacyjnym partii, ktry wymuszaby jedno i dawiby opr wobec tej jednoci ze strony innych ugrupowa w partii. Pierwszym krokiem wiodcym do osignicia tego celu byo przyjcie sloganu

goszcego budow socjalizmu w jednym kraju. Po pokonaniu Trockiego i opozycji lewicowej Stalin mg rozwin ide odejcia od Nowej Polityki Ekonomicznej, przeprowadzenia kolektywizacji rolnictwa oraz modernizacji przemysu nie stopniowo, ale jednym zrywem, w najkrtszym czasie. Wymagao to zastosowania metod z okresu komunizmu wojennego - przymusu wspieranego przez terror, a take usprawiedliwienia tych metod stwierdzeniem, i w miar zbliania si do socjalizmu walka klasowa si zaostrza. Wanie dziki tej pompatycznej koncepcji, jake rnicej si od umiarkowanego, poredniego kursu, przyjtego przez Stalina w poowie lat dwudziestych, wyonia si posta wielkiego przywdcy narodu radzieckiego, architekta drugiej rewolucji, koczcego dzieo, ktre rozpocz Lenin, ale pozostawi nie dokoczone. Ale od roku 1924 do tej chwili miao upyn pi lub sze lat. Kiedy na XIV Zjedzie partii Kamieniew rzuci Stalinowi w twarz oskarenie, i usiuje wprowadzi rzdy jednostki, Stalin odpowiedzia szyderczo: Kierowanie parti inaczej ni kolektywnie jest niemoliwe. Teraz, kiedy nie ma ju z nami Iljicza, marzenia o czym takim s gupie [oklaski]. Gupia jest gadanina na ten temat. Kolektywna praca, kolektywne kierownictwo, jedno w partii, jedno w organach Komitetu Centralnego, z mniejszoci podporzdkowujc si wikszoci -oto czego teraz potrzebujemy. Druga cz odpowiedzi Stalina bya rwnie szczera jak pierwsza. Podczas wszystkich debat z tego okresu stale pojawiaj si dwa standardowe oskarenia. Kada kolejna opozycyjna grupa, kiedy tylko zostaa zmuszona do defensywy i wyczuwaa porak, ponawiaa oskarenia o biurokratyzacj i dawienie demokracji wewntrzpartyjnej. Kontroskarenie polegao na zarzucie frakcyjnoci, czyli najwikszym przestpstwie wedle komunistycznego dekalogu. Kiedy Lenin na X Zjedzie partii (rok 1921) zwoa nieformalne spotkanie w celu zmobilizowania poparcia dla swej rezolucji zakazujcej dziaalnoci frakcyjnej, Stalin wyrazi zaniepokojenie, i sama grupa Lenina mogaby by oskarona o frakcyjno. Lenin zamia si i odpowiedzia: Co sysz z ust zaciekego starego frakcjonalisty?... Musicie wiedzie, e Trocki dugo pracowa, aby zebra zwolennikw jego platformy i prawdopodobnie wanie w tym momencie, kiedy siedzimy tutaj i rozmawiamy, zwoa zebranie swej frakcji. Szlapnikow i Sapronow robi to samo. Dlaczego mamy zamyka oczy na oczywisty fakt, niezalenie od tego, jak nieprzyjemny, e w partii istniej frakcje? To wanie apel tej konferencji uczestnikw platformy dziesiciu stworzy warunki wykluczajce w przyszoci wszelk dziaalno frakcyjn w naszej partii. Stalin wycign z tej lekcji waciwe wnioski. Pomoga mu w tym jedna z najbardziej charakterystycznych cech komunistycznej polityki, wynikajca logicznie z wiary, i marksizm jest jedynym, nie podlegajcym dyskusji i jednoznacznym przewodnikiem zarwno w dziedzinie historycznego rozwoju spoeczestw, jak i waciwej polityki, jak partia powinna prowadzi w przyszoci. Jeeli tak, to rzecz jasna nie byo w partii miejsca na alternatywne pogldy czy alternatywn polityk. Sztuka

polegaa na uzyskaniu przewagi szybciej ni przeciwnik, na ugruntowaniu twierdzenia, i reprezentuje si waciwy pogld, zgodny z doktryn marksistowsk i potpieniu tych, ktrzy wystpowali przeciwko, zarzucajc im grzech frakcyjnoci, podwaania jednoci partii. Dziaalno frakcyjna, podobnie jak zdrada, bya z definicji nieskuteczna. Zarwno Lenin, jak i Stalin zdawali sobie jasno spraw, e kiedy odniesie ona sukces - podobnie jak zdrada, ktra si powiedzie - uprawomocni si i bdzie nazywana inaczej. Zagroenie jednoci partii byo czym dotyczcym wszystkich jej czonkw i dlatego tego rodzaju zarzut mia znacznie wiksz wag ni kontrzarzut dawienia demokracji wewntrzpartyjnej, przemawiajcy tylko do niewielkiej grupy intelektualistw, i to zwykle jedynie wtedy - o czym wiadcz przykady Trockiego, Zinowiewa i Bucharina - kiedy byli pozbawieni stanowisk i znajdowali si w opozycji. Nikt z uczestnikw rozgrywki nie prbowa odwoywa si do szerokich warstw narodu, mas, ktre - jak twierdzili - reprezentuj. Wszyscy zgadzali si co do tego, e niezalenie od stopnia zacitoci sporw musz by one ograniczone do najwyszych krgw partyjnych. Nic nie mogo bardziej sprzyja Stalinowi. Fakt, i tacy ludzie jak Trocki, Zinowiew i Bucharin, walczcy o swe polityczne przetrwanie i ze znacznie wiksz swobod komunikujcy si zarwno w mowie, jak i w pimie, dobrowolnie zaakceptowali takie ograniczenie, wykazuje, jak silne byy wizy narzucone przez bolszewicki dogmat. Nawet przeniesienie sporu do rodowiska szeregowych czonkw partii natychmiast wywoywao oskarenie o dokonywanie rozamu w jej szeregach i na przykad Bucharin z ca wiadomoci wykluczy tak moliwo z wielk dla niego samego strat. Jeszcze potniejsze byo podwiadome odczucie podzielane przez wszystkich, chocia rzadko przyznawane, e partia stanowi oblony garnizon w okupowanym kraju, a take lk, e odwoanie si do mas mogoby ponownie postawi na porzdku dziennym kwesti narzucenia tym masom si porzdku porewolucyjnego i doprowadzi w konsekwencji do zagady partii oraz czonkw kierownictwa. Strach przed zarzutem frakcyjnoci i starania, aby go unikn, wizay si cile z inn cech charakterystyczn komunistycznej sceny politycznej, ktr Stalin musia opanowa, jeeli mia pokona swych rywali ideologicznego wymiaru komunizmu. Jak na parti, ktra wyniosa jedno - zarwno w teorii, jak i w praktyce - do rangi wartoci absolutnej, partia komunistyczna bya wyjtkowo ktliwa i bya taka od czasu, kiedy marksizm po raz pierwszy pojawi si w Rosji w latach dziewidziesitych XIX wieku. Marks, co prawda, pozostawi swym wyznawcom niezmienialne prawa rozwoju spoecznego, jednake nie zapobiego to nie koczcym si sporom co do ich interpretacji i stosowania. Poniewa zasadniczo nie byo miejsca na tego rodzaju rozbienoci, rnice w opiniach stay si bdem, ktry koniecznie naleao wyeliminowa. Prawie wszystkie prace Lenina maj charakter polemiczny; potpienie i zakaz dziaalnoci frakcyjnej nie mogy cakowicie stumi scholastycznej pasji prowadzenia sporw.

Zjawisko to nie osabo po mierci Lenina i walka o wadz midzy jego spadkobiercami prowadzona bya za pomoc serii argumentw dotyczcych problemw, przed jakimi sta reim, oraz oglnej linii, jak winna przyj partia, aby dy do ich rozwizania. Cech charakterystyczn tych debat byo to, e obie strony, prbujc przedstawi swoje stanowiska jako najskuteczniejszy sposb pragmatycznego rozwizania problemw, za jeszcze waniejsze uwaay wykazanie, i by to sposb prawidowy z punktu widzenia ideologii marksistowskiej. Jak wyrazi si w roku 1929 stalinowiec azar Kaganowicz: Zdrada w polityce zawsze zaczyna si od rewizji teorii. Byo to szczeglnym wyzwaniem dla Stalina, ktremu weteran nauki marksistowskiej, Riazanow, dyrektor Instytutu im. Marksa i Engelsa powiedzia niegdy: Daj temu spokj, Koba, nie rb z siebie gupca. Kady wie, e teoria to nie jest wanie twoja dziedzina. O sile Stalina stanowiy jego uzdolnienia pragmatycznego polityka, mistrza intryg, a take cakowite oddanie si jednej jedynie idei, ktre kazao mu wszystkie bezsenne noce powici na rozmylania, jak najlepiej rozgrywa kolejne sytuacje i manipulowa ludmi w procesie budowy olbrzymiej machiny politycznej. Jak mwi Robert Tucker, umoliwio mu to stanie si szefem partii (jej gospodarzem, jak go nazywano pniej), ale nie zapewnio mu uznania go jako nowego przywdcy partii, jej wodza, nastpcy Lenina. Aby uzyska sukcesj po Leninie, w odrnieniu od wygrania walki o wadz, Stalin musia sprawdzi si w roli naczelnego przywdcy, uzyskujc w oczach bolszewikw specjalny autorytet polityczny oznaczao to sprawdzenie si w roli Lenina jako gwnego rzecznika ideologicznego partii i marksistowskiego myliciela. Stalin sprytnie poradzi sobie z tym wyzwaniem. Chocia podobnie jak wszyscy bolszewicy przytacza cytaty z dzie Marksa i Engelsa, to jednak nie roci pretensji, by zosta uczonym - marksist; nie stara si te wnie oryginalnego wkadu do teorii marksistowskiej, do czego okaza si ju zdolny Bucharin. Skoncentrowa si natomiast na opanowaniu pism i przemwie Lenina, co pozwolio mu broni swego zdania podczas dyskusji, ktre czsto przypominay spory teologiczne z cig wymian cytatw z pism. Natychmiast po mierci Lenina, w powodzi artykuw powiconych jego pamici, Stalin wyrni si seri wykadw na temat podstaw leninizmu, ktre wygosi na Uniwersytecie im. Swierdowa, bdcym uczelni dla funkcjonariuszy partyjnych, i ktre nastpnie zebra w ksice pod tym samym tytuem. Stalin wykada czsto niezrcznie, a jzyk jego ksiki by sztywny. Mona jej byo susznie zarzuci skoncentrowanie si na elementach dogmatycznych kosztem bardziej elastycznych i zblionych do ycia elementw rozwaa Lenina. Wada tej ksiki polegaa, jeli zapoyczy wyraenie Trockiego, na pewnej ideologicznej petryfikacji. Jednake bya ona pierwszym penym i systematycznym przedstawieniem idei Lenina, zawartym na mniej ni stu stronach, obficie ilustrowanym cytatami. W tej dziedzinie Stalin wiele zawdzicza (chocia tego nie przyzna) swemu asystentowi F. A. Ksienofontowowi. aden z bardziej wybitnych mylicieli partyjnych nie zniyby si do napisania ksiki tego

rodzaju. Stalin dowid swego sprytu, wybierajc moment jej opublikowania oraz odwoujc si do zacigu leninowskiego, nowego pokolenia mao wyksztaconych dziaaczy partyjnych, dla ktrych wasne prace Lenina byy zbyt trudne i ktrzy skwapliwie wykorzystali to popularyzatorskie dzieo poparte autorytetem nie byle kogo, bo samego sekretarza generalnego. Ksika O podstawach leninizmu okazaa si nie tylko sukcesem czytelniczym, ale wzmocnia wraenie identyfikacji z Leninem, zapocztkowane przez samego Stalina ktry zainaugurowa kult swego poprzednika. Jak mona byo oczekiwa, by to wizerunek Lenina uksztatowany wedug wyobrae jego nastpcy. Obu czyo to, i nie przyznajc si lub nawet nie zdajc sobie z tego sprawy, si napdow historii dostrzegali raczej w partii ni w siach spoecznych czy marksowskich zmianach w sposobie produkcji. To wanie partia miaa stworzy wiadomo klasow proletariatu, ktrej brakowao robotnikom. Partia [pisa Stalin] musi kierowa walk proletariatu [...] musi wzbudza w milionowych masach niezorganizowanych bezpartyjnych robotnikw ducha dyscypliny [...] organizacji i hartu [...] Partia jest najwysz form klasowej organizacji proletariatu. W innym miejscu Stalin okreli leninizm jako uwspczeniony marksizm: Leninizm to marksizm epoki imperializmu i rewolucji proletariackiej [...] leninizm to teoria i taktyka rewolucji proletariackiej w ogle, teoria i taktyka dyktatury proletariatu w szczeglnoci. W stwierdzeniach tych nie byo nic, z czym Lenin nie zgodziby si. Dotyczy to take wnioskw Stalina: Proletariat potrzebuje partii do ustanowienia dyktatury. Potrzebuje jej jeszcze bardziej do utrzymania tej dyktatury. Std wypywa potrzeba elaznej dyscypliny i jednoci woli, a take potpienia frakcji jako destrukcyjnej dla obu tych cech. Uywanie przez Stalina podczas dyskusji cytatw z Lenina w celu wzmocnienia wasnej pozycji nie przeszo nie zauwaone. Nie raz mia on cikie starcia z Trockim, Zinowiewem czy Kamieniewem, ktrzy wykazywali mu, e zupenie wypacza argumenty Lenina lub cytuje je w oderwaniu od kontekstu. Jednake Stalin nie zrezygnowa ze stara majcych na celu uczynienie z Lenina swego patrona ideologicznego. Kiedy chcia znale uzasadnienie dla doktryny budowy socjalizmu w jednym kraju, utrzymywa, e po raz pierwszy sformuowa j Lenin, i obstawa przy tym twierdzeniu, mimo i Trocki i Zinowiew przedstawiali przekonywajce dowody, wiadczce o czym wrcz przeciwnym. Stalin, nie zraony, odwoywa si do zjazdu zoonego z odpowiednio wybranych uczestnikw, aby ich przegosowa; pniej, w miar jak kolejno uciszano jego oponentw, nikt ju nie mg kwestionowa jego twierdzenia, i jest autorytatywnym interpretatorem marksizmu-leninizmu. W jego rkach marksistowsko-leninowska ideologia staa si instrumentem wadzy. Zwycistwo Stalina nad rywalami nie byo ani nieuniknione, ani szczegowo planowane zawczasu. Zdarzay si poraki, odwroty, ciga improwizacja. Bardzo du rol odegrao szczcie oraz bdy popeniane przez oponentw. Musiao upyn ponad siedem lat od chwili jego mianowania na stanowisko sekretarza generalnego w kwietniu 1922 roku,

nim mg by pewien, e wygra. Wadza, jak dysponowa sprawujc kontrol nad Sekretariatem i machin partyjn, bya mu niezbdna; dziki niej mg w coraz wikszym stopniu promowa swych wasnych kandydatw, degradowa lub wyklucza z partii przeciwnikw. Zapewniajc odpowiedni skad komisji i przesdzajc w ten sposb wynik gosowania Stalin mg zwalcza kadego potencjalnego opozycjonist, stawiajc mu zarzut dziaalnoci frakcyjnej, wywoywania rozamu w partii, prowadzenia dziaalnoci kontrrewolucyjnej i zdrady rewolucji - czyli po prostu zdrady. Do tego mg dodawa zarzut herezji, drobnomieszczaskiego odchylenia od kanonu marksizmu-leninizmu, ktry tylko on sam mg okrela oraz - w razie potrzeby - rozszerza. Krtko mwic, zapoyczajc okrelenie z wczeniejszej historii europejskiej, wanie poczenie wadzy duchowej ze wieck uczynio Stalina niepokonanym. Jednake niezwyciono, rozbrojenie i pokonanie opozycji nie wystarczay do zdobycia tego rodzaju wadzy, do jakiej dy Stalin; musia zwyciy zarwno podczas dyskusji, jak i podczas gosowania w gremiach o z gry ustalonym skadzie. Ostatecznie, jak si okae, rwnie to mu si udao, przekona bowiem tych, ktrzy dzielili z nim wadz, e wanie on, a nie nikt inny ma najwiksze szans na rozwizanie problemw, przed ktrymi stoi Rosja, przy zachowaniu istniejcego reimu. III W konfrontacji midzy spadkobiercami Lenina mona wyrni cztery fazy. Pierwsza rozpocza si w roku 1923, kiedy Lenin jeszcze y, ale by niezdolny do dziaania i zakoczya si w roku 1925. Wwczas trojka zoona z Zinowiewa, Kamieniewa i Stalina zjednoczya si przeciwko Trockiemu. W drugiej fazie, w latach 1925-1926, Stalin i Bucharin poczyli swe siy przeciwko Zinowiewowi i Kamieniewowi, w trzeciej za (w latach 1926-1927) Stalin i Bucharin walczyli ze zjednoczon opozycj zoon z Zinowiewa, Kamieniewa i Trockiego. Ostatni akt dramatu rozegra si w latach 1928-1929 i zakoczy porak zjednoczonej opozycji oraz ofensyw Stalina przeciwko Bucharinowi, Rykowowi i Tomskiemu. Do chwili ukoczenia pidziesiciu lat w roku 1929 Stalin przepdzi z Politbiura piciu z szeciu pozostaych czonkw, ktrzy zasiadali tam na pocztku tego okresu. Pozostay z tej szstki Rykow by zaledwie tolerowany. Ta seria manewrw, za pomoc ktrej Stalin uzyska ostateczne zwycistwo nad pozostaymi trzema frakcjami w Politbiurze, jest czsto przytaczana jako klasyczny przykad sztuki prowadzenia rozgrywek o wadz. Nie ma wtpliwoci co do wyjtkowych uzdolnie Stalina jako polityka, ale bdem byoby przypuszcza, e (podobnie jak Hitler) postpowa zgodnie ze starannie przemylanym planem, co czsto sugeruj skrcone opracowania goszce, i najpierw nawiza sojusz z prawic w celu pokonania lewicy, a nastpnie przej program lewicy w celu pokonania prawicy. Podobnie jak Hitler, Stalin konsekwentnie dy do

uzyskania dominujcej pozycji, ale by rwnie elastyczny, jak pozbawiony skrupuw w doborze rodkw wiodcych do tego celu. By gotw cakowicie zmieni swe stanowisko, nawizywa i zrywa taktyczne sojusze i w peni wykorzystywa wszelkie moliwoci, niespodziewanie stwarzane przez bdy rywali. Lenin, czowiek z o wiele wiksz wyobrani ni inni przywdcy sowieccy, zda sobie spraw, e po jego zejciu ze sceny walka o sukcesj rozegra si midzy Trockim i Stalinem. Stalin doszed do tego samego wniosku i podj odpowiednie dziaania; Trocki nie zrobi tego i gwnie dlatego przegra. Dopiero bardzo pno, bo w 1926 roku, w peni doceni Stalina i wykaza w kocu gotowo przyczenia si do innych w celu podjcia prby ograniczenia cigle rosncej wadzy sekretarza generalnego. Wci trudno jest wyjani, dlaczego Trocki tak le oceni sytuacj, w jakim stopniu dotknity by chorob, dlaczego obra tak nieskuteczn taktyk i zawodne metody dziaania (nieuczestniczenie w wydarzeniach o kluczowym znaczeniu), dlaczego musia, ku rozpaczy swych zwolennikw, przegra i nie zdoa zmobilizowa poparcia, ktre wci jeszcze mg uzyska w partii. Ale Stalin mia racj: niezalenie od wszystkich jego wad i bdw Trocki by czowiekiem, ktrego musia obawia si najbardziej; by urodzonym przywdc, chocia mia saboci; ustpowa tylko Leninowi pod wzgldem roli odegranej podczas rewolucji padziernikowej i wojny domowej, by te intelektualist oraz mwc, z ktrym Stalin nie mgby si nigdy rwna. W dorobku Trockiego nic nie wskazuje na to, i byby on mniej autokratyczny ni Stalin czy te mniej bezwzgldny w realizowaniu swych decyzji. W oczach Stalina czynio to z niego tym groniejszego rywala, rywala klasy nieporwnywalnej z adnymi innymi czonkami Politbiura. Niezalenie od tego, jakich Stalin dokonywa posuni, jakich przeciwnikw musia zwalcza, nigdy ani na moment nie traci Trockiego z pola widzenia. Wanie ta ciga koncentracja uwagi, podsycana nienawici, ktrej towarzyszyo znacznie wiksze rozeznanie saboci Trockiego ni rozeznanie przez tego ostatniego saboci Stalina, jak rwnie cierpliwo, wytrwao i zamiowanie do taktyki oraz wyczucie czasu, ktrych to cech Trockiemu brakowao, umoliwiy Stalinowi wygranie pojedynku, w ktrym wszystkie naturalne atuty wydaway si by po stronie przeciwnika. Nawet kiedy Trocki zosta zmuszony do emigracji, a jego nazwisko wymazano z dokumentw, Stalin nie by usatysfakcjonowany do chwili zamordowania Trockiego na jego rozkaz w roku 1940. Ale nawet wwczas nie ustaa kampania oszczerstw, kontynuowana na pen skal. W 1923 roku, kiedy Lenin jeszcze y, chocia by sparaliowany, Trocki dwukrotnie zaatakowa ostro Stalina, ale na tym poprzesta. Na XIII Konferencji Partyjnej, ktra zebraa si na niecay tydzie przed mierci Lenina, w styczniu 1924 roku, wysuchano penego pogrek przemwienia Stalina, po czym udzielono nagany Trockiemu i grupie 46 za frakcyjno. Stalin `udoskonali sw sztuk reyserii: na stu dwudziestu szeciu delegatw z prawem gosu, tylko trzech naleao do opozycji. Trocki otrzyma kolejn reprymend na XIII Zjedzie RKP(b) w maju

1924 roku, ale utrzyma swe miejsce w Politbiurze, a latem tego roku wystpiy oznaki, i trojka moe wkrtce si rozpa. Jednake zamiast doprowadzi do rozwoju tego rozamu, Trocki dugim esejem Nauki Padziernika, opublikowanym w sidm rocznic rewolucji, zainaugurowa to, co stao si znane pod nazw sporu literackiego. Esej pomylany by jako odpowied na stale wysuwane przeciwko niemu zarzuty, i przyczy si do Lenina dopiero latem 1917 roku, a przedtem by bliszy mienszewikom ni bolszewikom. Wymieniajc Zinowiewa i Kamieniewa, ktrych wci uwaa za swych prawdziwych wrogw (a nie Stalina), Trocki wysun kontrzarzut, e to wanie oni nosz pitno mienszewickiej herezji, oni atakowali plany Lenina wywoania powstania w 1917 roku jako awanturnicze i zgadzali si z tez mienszewikw, i najpierw musi by zakoczona buruazyjna rewolucja demokratyczna, a potem nastpi przerwa przed rewolucj proletariack. Doda, e podobna gra na zwok spowodowaa niewykorzystanie przez Komintern (ktrego przewodniczcym by Zinowiew) sytuacji rewolucyjnej w Niemczech i w Bugarii w 1923 roku. Wedug Trockiego ze wszystkich obecnych przywdcw sowieckich tylko on sam dziaa w cakowitej zgodzie w Leninem od pierwszego dnia jego pobytu w Piotrogrodzie. Pniej Zinowiew mia przyzna Trockiemu, e Nauki Padziernika byy tylko pretekstem do zaciekego ataku na niego, jaki pniej nastpi. Gdyby nie to, znaleziono by inny motyw. Jednake wanie ta linia, ktr przyj Trocki, spowodowaa zjednoczenie przeciwko niemu pozostaych czonkw Politbiura -Bucharina, Rykowa, Stalina, a take Zinowiewa i Kamieniewa. Wszyscy oni byli zainteresowani zdyskredytowaniem przedstawionej przez Trockiego wersji wydarze z roku 1917 wanie dlatego, e bya niewygodnie bliska prawdy. Najskuteczniejszym sposobem byo odwrcenie uwagi od 1917 roku przez skoncentrowanie si na wczeniejszym okresie dziaalnoci Trockiego. Po rozamie w 1903 roku w socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji prowadzi on wysoce niezalen polityk i zaangaowa si w seri polemik, z ktrych najostrzejsze byy te z Leninem. Polemiki owe zostay teraz odkurzone i przewertowane w celu znalezienia cytatw, ktre, czsto wyjte z kontekstu, mogy by uyte do wywoania wraenia, i Lenin, ktrego autorytet by obecnie ponad wszelk krytyk odrzuca Trockiego jako czoowego reprezentanta myli politycznej odbiegajcej, a nawet przeciwstawnej jego wasnej. Nikt nie przystpi do tego zadania z wiksz gorliwoci ni Stalin. W przemwieniu wygoszonym 19 listopada 1924 roku pt. Trockizm czy leninizm? nie tylko zacz przedstawia na nowo histori rewolucji z 1917 roku, ale oskary Trockiego o denie do zdyskredytowania Lenina jako jej inspiratora i partii jako siy, ktra jej dokonaa - wszystko w celu zastpienia leninizmu - trockizmem. Zadaniem partii jest pogrzebanie trockizmu jako ideologii - powiedzia Stalin. Wynalezienie trockizmu umoliwio przeciwnikom Trockiego, a przede wszystkim Stalinowi, identyfikowanie z tym pojciem cigle ywej herezji z zaoenia antyleninowskiej i antybolszewickiej, moliwej do

rozszerzenia na kady temat, ktry Trocki mgby podj, czy ktry mona byoby mu przypisa z powodw oportunistycznych. Jak wspomina Trocki, Zinowiew powiedzia czonkom jego frakcji z Leningradu: musicie zrozumie, e to jest walka o wadz. Sztuka polega na zeszyciu ze sob starych rozbienoci z nowymi problemami. Do tego celu wynaleziono trockizm. Innym zarzutem przeciwko Trockiemu byo to, e stworzy teori permanentnej rewolucji. Doktryna ta, po raz pierwszy opracowana w okresie rewolucji z 1905 roku, postulowaa potrzeb staej rewolucji w dwojakim sensie. Po pierwsze, chodzio o nieprzerwan kontynuacj procesu rewolucji od jej etapu antyfeudalnego (demokratycznego) do fazy antykapitalistycznej (socjalistycznej). W drugim znaczeniu szo o przejcie od fazy narodowej do midzynarodowej. Proces ten mia bra pocztek w Rosji, ale nie zatrzymywa si na jej granicach. Dopiero kiedy rewolucja rozszerzy si z Rosji na Europ Zachodni, socjalizm uzyska solidne podstawy take w Rosji. Lenin, chocia bez wtpienia by internacjonalist, odrzuca tezy Trockiego - do roku 1917. Wwczas, nie przyznajc si jednak do tego, przyj teori Trockiego za swoj, realizujc jej pierwsz cz w praktyce i przyjmujc drug cz, midzynarodow, jako niezbdn przesank sukcesu rewolucji w Rosji. Jeli kto miaby jakie wtpliwoci, wystarczy, aby zajrza do autorytatywnego streszczenia pogldw Lenina zawartych w stalinowskich O podstawach leninizmu: Dla ostatecznego zwycistwa socjalizmu [...] wysiki jednego kraju, zwaszcza kraju chopskiego takiego jak Rosja, nie wystarcz; do tego potrzebne s wysiki proletariuszy wielu krajw rozwinitych. Ignorujc historyczny kontekst, w ktrym zostaa sformuowana teoria permanentnej rewolucji, a take fakt, i bya ona w znacznej mierze identyczna z rewolucyjn strategi samego Lenina w roku 1917, Stalin stworzy wraenie, jakoby byy to pogldy Trockiego na temat obecnej sytuacji w Zwizku Radzieckim, i przeksztaci je w doktryn permanentnej beznadziejnoci: Brak wiary w si i moliwoci naszej rewolucji, brak wiary w si i moliwoci rosyjskiego proletariatu - oto co ley u podstaw teorii permanentnej rewolucji. Temu brakowi wiary Stalin przeciwstawia swj wasny pogld o moliwoci zwycistwa socjalizmu w jednym kraju, to znaczy w Rosji. By to w istocie najbardziej oryginalny i najistotniejszy wkad Stalina do dyskusji na temat przyszoci Zwizku Radzieckiego. Jednake dokada wszelkich stara, aby temu zaprzeczy, twierdzc na podstawie krtkiego owiadczenia Lenina z 1915 roku, wygoszonego w cakiem innych okolicznociach, e to wanie Lenin, a nie kto inny, odkry prawd, i zwycistwo socjalizmu w jednym kraju jest moliwe. W istocie Lenin nigdy nie przesta myle o socjalizmie w kategoriach midzynarodowych, ale w rezultacie tego podwjnego sfaszowania sw zarwno Trockiego, jak i Lenina, oraz wypaczenia ich intencji, Stalin by w stanie dokona krzywdzcego porwnania midzy leninizmem, teraz identyfikowanym z wiar w moliwo istnienia socjalizmu w jednym kraju, a trockizmem, przedstawianym jako defetystyczna, na poy mienszewicka,

antyleninowska tendencja, szczeglnie zwizana z awanturnicz teori permanentnej rewolucji. Robert Daniels okreli to jako inauguracj praktyki dowodzenia za pomoc manipulacji tekstowych, nie kwestionujcych susznoci autorytetu, ale rwnoczenie nie zwracajcych uwagi na to, co autorytet rzeczywicie mia na myli. Wwczas jednak Stalin zadowoli si wykazaniem, jak twierdzi, e permanentna rewolucja Trockiego jest zaprzeczeniem leninowskiej teorii rewolucji proletariackiej. Podczas posiedze Komitetu Centralnego w styczniu 1925 roku, na ktrych potpiono Trockiego, teza o socjalizmie w jednym kraju nie zostaa nawet wspomniana. Jednake, niezalenie od wtpliwoci na temat jej pochodzenia, bya to teoria z przyszoci, burzca zaakceptowany pogld o zalenoci socjalizmu w Rosji od rewolucji socjalistycznej w innych krajach i czynica ze zwycistwa rewolucji w Rosji, jak mia pniej chepi si Stalin, pocztek i przesank rewolucji wiatowej. Tego typu twierdzenie przemawiao silnie do rosyjskiego nacjonalizmu, w sposb niekwestionowany stawiao Rosj na czele, a tych, ktrzy w nie wtpili lub wystpowali przeciwko, okrelao jako maodusznych, nie ufajcych narodowi rosyjskiemu i odnoszcych si sceptycznie do jego moliwoci i konsekwencji w doprowadzeniu do koca rozpocztego dziea. Trocki nie zrobi nic, aby uciszy burz, ktr wywoa swymi Naukami Padziernika. Wezwany do stawienia si przed Komitetem Centralnym w styczniu 1925 roku, usprawiedliwi si, e nie jest w stanie tego zrobi ze wzgldu na chorob, i ustpi ze stanowiska komisarza wojny. Zinowiew i Kamieniew zdecydowanie domagali si wykluczenia go z partii, ale Stalin doradza powcigliwo. W przemwieniu wygoszonym na zjedzie partii w kocu tego roku wypowiedzia znamienne sowa, ktre przytaczali niemal wszyscy jego biografowie: Nie zgodzilimy si z Zinowiewem i Kamieniewem dlatego, e wiedzielimy, i polityka odcinania brzemienna jest w wielkie niebezpieczestwa dla partii, e metoda odcinania, metoda puszczania krwi - a oni dali krwi - jest niebezpieczna, zaraliwa: dzisiaj odcili jednego, jutro drugiego, pojutrze trzeciego - c nam zostanie w partii? Cytat ten bardzo dobrze tumaczy, dlaczego opisujc Stalina z lat dwudziestych, trudno postrzega go inaczej ni przez pryzmat pniejszych wydarze. Czy wygaszajc t uwag przeczuwa wiadomie lub niewiadomie czasy, w ktrych bdzie moliwe usuwanie przeciwnikw w taki wanie sposb, czy te to my, znajc pniejsze wydarzenia, dopatrujemy si w tych sowach ironii? Kt to moe wiedzie? Trocki, mimo potpienia go przez Komitet Centralny, pozosta jego czonkiem, a take czonkiem Politbiura, powstrzyma si jednak w 1925 roku od jakichkolwiek dalszych wystpie opozycyjnych, nie tylko nie biorc udziau w sporach, ale ogaszajc we wrzeniu artyku krytykujcy opublikowan w Ameryce ksik Maxa Eastmana, w ktrej dokadnie przytoczone byy dusze fragmenty Testamentu Lenina. Trocki zaprzecza, jakoby taki dokument istnia, i owiadczy, e gadanie o jego ukrywaniu jest zoliwym wymysem. Moe by prawd, jak twierdzi pniej Trocki, e uczyni to pod naciskiem Stalina, podobnie jak Krupska;

istotne jednake byo odczucie tych, ktrzy wci spodziewali si, i stanie on na czele opozycji przeciwko Stalinowi. Poniewa Trocki raz jeszcze wycofa si, przynajmniej na jaki czas, Stalin uzyska swobod dziaania przeciwko dwm pozostaym czonkom trojki. Przeszed do ofensywy, podkopujc pozycj Zinowiewa, ktry cieszy si niezalenoci jako przewodniczcy Kominternu i leningradzkiej organizacji partyjnej. W obu wypadkach posuy si t sam metod: starannie zbada charaktery osb zainteresowanych, starajc si znale kogo, kogo daoby si nakoni do posuszestwa mieszanin grb i przekupstwa. Agentem Stalina w Kominternie by czonek Sekretariatu partii, Ukrainiec Dmitrij Manuilski, ktry pniej sta si znany jako delegat Ukrainy na powojenne konferencje ONZ. Stalin spowodowa, e Politbiuro delegowao Manuilskiego do Kominternu, rzekomo do pomocy Zinowiewowi, ale w istocie po to, aby zbudowa stalinowsk siatk w Komunistycznej Partii Niemiec (KPD), ustpujcej znaczeniem w III Midzynarodwce jedynie partii rosyjskiej. Podczas wyborw w Niemczech w maju 1924 roku KPD uzyskaa 3,7 miliona gosw i zwikszya sw reprezentacj w Reichstagu z 15 do 62 miejsc: adna inna partia komunistyczna nie odniosa porwnywalnego sukcesu wyborczego. Wyjania to, dlaczego misja Kominternu pod przewodnictwem Manuilskiego udaa si do Niemiec, zatrzymujc si w Berlinie i skadajc raporty bezporednio Stalinowi. W1924 roku Stalin zacz interesowa si dziaalnoci Kominternu, biorc po raz pierwszy udzia w V wiatowym Zjedzie Partii Komunistycznych, ktry odby si w Moskwie w czerwcu tego roku. Nie zabra gosu, ale dyskretnie przedstawi si delegatom. Ruth Fischer, obecna na tym zjedzie, opisuje go przechadzajcego si po salonach i korytarzach wok historycznej sali witego Andrzeja na Kremlu. Palc fajk, ubrany w charakterystyczny mundur i w buty wellingtony, rozmawia agodnie i grzecznie z maymi grupkami [delegatw], przedstawiajc siebie jako przywdc rosyjskiego nowego typu. Modsi delegaci byli pod wraeniem tego rewolucjonisty, ktry gardzi rewolucyjn retoryk, praktycznego organizatora, ktrego szybkie decyzje, unowoczenione metody rozwizyway problemy w zmienionym wiecie. Ludzie otaczajcy Zinowiewa byli starzy, zrzdzcy, staromodni. Celem strategicznym Stalina byo poddanie w przyszoci Komunistycznej Partii Niemiec rosyjskiej kontroli w Midzynarodwce Komunistycznej. Przy pomocy Ulbrichta i Piecka (ktrzy pniej stali si zaoycielami powojennej Niemieckiej Republiki Demokratycznej) podzieli KPD i wygrywa rne frakcje przeciwko sobie. Proces ten opisaa szczegowo Ruth Fischer, ktr Stalin wielokrotnie prbowa przecign na swoj stron. Do roku 1927 udao mu si pozbawi KPD jakichkolwiek moliwoci niezalenego dziaania ktre mogoby by sprzeczne z rosyjskimi celami. O konsekwencjach tego faktu dla polityki niemieckiej, w tym take dla stanowiska komunistw wobec Hitlera sigajcego po wadz, wspomniano ju wyej. Jednake sukces Stalina mia rwnie konsekwencje dla walki o

wadz w Rosji. Komintern, zdominowany od samego pocztku przez Rosjan, sta si przedueniem wewntrznych rozgrywek frakcyjnych i polityki partii sowieckiej. adna inna partia komunistyczna nie ucierpiaa wicej i nie odnosia si z wiksz niechci do tego podporzdkowania ni partia niemiecka, a nikt nie domaga si go bardziej energicznie ni Zinowiew. Interwencja Stalina na arenie midzynarodowej pooya kres nie tylko staraniom KPD o zachowanie wasnej niezalenoci (potpionej przez Stalina jako prba stworzenia IV Midzynarodwki), ale rwnie jak na ironi - wadzy Zinowiewa nad aparatem Kominternu. Na pocztku 1926 roku pozycja Zinowiewa jako przewodniczcego Midzynarodwki bya czysto formalna; przed kocem tego roku straci nawet j. Rwnoczenie Stalin podejmowa dziaania, aby pozbawi Zinowiewa kontroli nad inn jego twierdz - leningradzk organizacj partyjn. Zacz naley od tego, e Zinowiew i jego sojusznik Kamieniew byli przewodniczcymi Sowietw i kontrolowali organizacje partyjne w Moskwie i w Leningradzie. Kamieniew pierwszy odczu skutki intryg Stalina. W 1924 roku utraci stanowisko przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych, ktre sprawowa de facto podczas choroby Lenina, a nastpnie kontrol nad moskiewsk organizacj partyjn: jego czowiek, sekretarz moskiewskiego komitetu partii I. A. Zielenski, zosta wysany do Azji rodkowej, a jego miejsce zaj N. A. Uganow, dezerter z obozu Zinowiewa i Kamieniewa. Leningrad okaza si twardszym orzechem do zgryzienia. Po pozbyciu si dwch zwolennikw Zinowiewa Stalin napotka niespodziewany opr, kiedy na kluczowym stanowisku sekretarza leningradzkiej organizacji partyjnej umieci jednego ze swoich ludzi, Komarowa. Zinowiew zmobilizowa siy, ukrci Komarowa i zaprotestowa przeciwko ingerencji Komitetu Centralnego i jego sekretarza generalnego. Stalin doszed do wniosku, e na razie wzgldy polityczne przemawiaj za powstrzymaniem si od forsowania tej sprawy, ale bynajmniej nie zrezygnowa z podjcia ofensywy po staranniejszym przygotowaniu ataku. IV Latem 1925 roku Zinowiew przeszed do kontrataku, wczajc si do dyskusji na temat polityki gospodarczej, ktra rozpocza si w 1924 roku. Chodzio o to, jak rozwiza problem wynikajcy z faktu, e Lenin obj wadz w kraju nie przygotowanym - wedug marksistowskich schematw - do rewolucji socjalistycznej, poniewa nie zosta jeszcze zindustrializowany i zmodernizowany przez kapitalizm. Pocztkowo, w okresie komunizmu wojennego, starano si rozwiza t kwesti przez wykorzystanie wadzy pastwa do odgrnej reorganizacji gospodarki i struktury spoeczestwa zgodnie z zasadami socjalizmu, tzn. do ustanowienia ekonomicznej i politycznej dyktatury proletariatu, zastosowania przymusu wobec chopstwa (obowizkowe rekwizycje) oraz robotnikw (militaryzacja stosunkw pracy w przemyle). Gwnym teoretycznym ordownikiem tego rodzaju lewicowej polityki by Bucharin, ktry opublikowa w 1920 roku prace pt. Ekonomia okresu przejciowego,

a wczeniej wsppracowa z J. A. Prieobraenskim przy autorytatywnym dziele Elementarz komunizmu (1919 rok). Kiedy trzeba byo zrezygnowa z prby budowania socjalizmu metodami komunizmu wojennego, Lenin sign do bardziej ewolucyjnych metod Nowej Polityki Gospodarczej. Bucharin, podobnie jak reszta kierownictwa poszed w jego lady, a po mierci Lenina ordowa za traktowaniem NEP-u nie jako kroku wstecz lub fazy przejciowej, ale jako wzoru postpowania na dugi okres wspistnienia z gospodark chopsk, wolnym handlem artykuami rolnymi i tolerowania maego przemysu prywatnego. Oznaczao to skupienie uwagi na rolnictwie, na 25 milionach gospodarstw chopskich, i zachcanie bardziej przedsibiorczych chopw do dalszego rozwijania gospodarstw. Bogacie si (enrichissez-vous) byo hasem rzuconym przez Guizota i wykorzystanym przez Bucharina: Bogacie si, rozwijajcie wasze gospodarstwa nie bjcie si, e dotkn was restrykcje. Bucharin argumentowa, e droga do wcignicia chopw do budowy socjalizmu nie wiedzie poprzez kolektywizacj, ale - jak apelowa Lenin pod koniec ycia - poprzez rozwj wiejskich spdzielni. Lenin przed mierci mwi o caej epoce historycznej, co najmniej dekadzie lub dwch, jako o minimalnym okresie potrzebnym do przekonania chopw do systemu spdzielczego. Bucharin, biorc pod uwag zacofanie Rosji, sdzi, e moe to potrwa jeszcze duej. Zamys ten mg odnie sukces tylko pod warunkiem stworzenia chopom zacht materialnych, odpowiedniego zaopatrzenia ich w dobra konsumpcyjne i zapewnienia dostatecznie wysokich cen na ich produkcj, tak aby mogli kupowa oferowane im towary. Opozycja lewicowa i ci, ktrzy zawsze niechtnie akceptowali NEP, uwaajc j za co wicej ni taktyczne ustpstwo, widzieli w jej przedueniu drog wiodc do przywrcenia kapitalizmu. Zaatakowali prowadzon przez Bucharina pojednawcz polityk wobec chopw jako odejcie od socjalizmu i zdrad dyktatury proletariatu. Alternatywny program tej grupy dziaaczy sformuowa Prieobraenski, bliski wsppracownik Bucharina z okresu, kiedy obaj byli propagatorami metod komunizmu wojennego, a ktry obecnie krytykowa Bucharina za zmian frontu. Prieobraenski argumentowa, e kluczem do budowy socjalizmu w Rosji jest industrializacja, a z kolei kluczem do industrializacji jest akumulacja kapitau w celu przyspieszenia inwestycji w znacjonalizowanym przemyle kosztem przede wszystkim rolniczego sektora prywatnego. Marks owiadczy, e historyczn misj buruazji jest gromadzenie bogactwa (Akumulujcie, akumulujcie! To jest Mojesz i prorocy), aby stworzy w ten sposb kapita niezbdny do rozpoczcia rewolucji przemysowej. Zdaniem Marksa kapita ten zosta zgromadzony w rezultacie wyzysku kolonii i wywaszcze chopw, poprzez grabienie ich ziemi. Marks nazywa ten proces prymitywn akumulacj kapitalistyczn. Prieobraenski argumentowa, e sowiecka industrializacja wymaga rodzaju prymitywnej akumulacji socjalistycznej, dokonywanej za pomoc tego rodzaju posuni fiskalnych, jak manipulowanie cenami (niskie ceny na towary rolne, wysokie na towary

przemysowe), wysokie podatki, wyznaczanie wielkoci obowizkowych dostaw zboa itp. Dziaania te miay przesun rodki z sektora prywatnego (w istocie od chopw) do inwestycji w przemyle pastwowym. Naczeln zasad byo postawienie na pierwszym miejscu raczej produkcji ni konsumpcji. Bucharin odpowiedzia atakiem na model Prieobraenskiego, traktujc go jako propozycj zastpienia wyzysku chopw przez kapitalistw wyzyskiem przez przemysow klas robotnicz. Oznaczaoby to dyktatur proletariatu w stanie wojny z chopstwem zamiast sojuszu midzy robotnikami i chopami, ktry Lenin uwaa za podstaw systemu sowieckiego. Bucharin argumentowa, e dobrze prosperujce chopstwo nie tylko zagwarantowaoby krajowi dostawy ywnoci, ale rwnie zapewnioby popyt na artykuy przemysowe, a take dostarczyoby funduszw inwestycyjnych uzyskiwanych przez ciganie progresywnego podatku dochodowego i przez dobrowolne oszczdzanie. Kiedy sabe zbiory z 1924 roku wywoay zaniepokojenie, Bucharin owiadczy, e zwikszy produkcj mona poprzez uwolnienie chopw od obaw, e jeli wzbogac si, zostan ukarani. Do jego rad zastosowano si po XIV Konferencji partii w kwietniu 1925 roku. Obniono wwczas podatki rolne i zalegalizowano (w pewnych granicach) korzystanie z pracy najemnej oraz dzierawy ziemi. Zwaszcza Zinowiew apelowa o wiksze ulgi dla chopw, wzywajc parti do zwrcenia si frontem do wsi. By to szczytowy moment Nowej Polityki Gospodarczej. Dlatego te byo zaskoczeniem, kiedy latem 1925 roku Zinowiew i Kamieniew cakowicie zmienili swe stanowisko i zaatakowali wczeniej przez siebie popieran polityk roln jako niebezpieczne ustpstwo na rzecz bogatszych chopw, czyli kuakw. Zinowiew argumentowa teraz, opierajc si szeroko na pracach Lenina, e NEP nigdy nie miaa na celu postpu, ale bya strategicznym odwrotem; w przyszoci naley opiera si gwnie na proletariacie przemysowym i na biednych, a nie bogatych chopach. Dowody sugeruj zdecydowanie, e Zinowiewowi chodzio nie tyle o polityk gospodarcz, ile o znalezienie sposobu na odzyskanie inicjatywy politycznej. W czerwcu 1925 roku Krupska napisaa list potpiajcy okazywanie wzgldw kuakom i obron przez Bucharina tego rodzaju polityki. By to pogld podzielany przez wielu czonkw lewicy partyjnej, a Zinowiew i Kamieniew najwidoczniej zorientowali si, e wanie wok tego problemu mogliby zmontowa opozycj wobec kierownictwa zarzucajc mu odejcie od prawdziwej wiary leninowskiej. Stalin, jak dotychczas, nie odgrywa szczeglnej roli w dyskusji na tematy gospodarcze. Podobnie jak inni czonkowie Politbiura popiera NEP i polityk roln z 1925 roku, ale dystansowa si od nierozwanego sownictwa Bucharina, a zwaszcza od jego sloganu bogacie si(enrichissez-vous). Jeeli sformuowano by slogan uderzy w kuakw - powiedzia w 1925 roku - na kadych stu komunistw poparoby go dziewidziesiciu dziewiciu. Ale wanie dlatego nie mona byo dopuci, aby emocje przymiy ostro sdu. Tego rodzaju slogan, zrealizowany w praktyce, doprowadziby do wojny domowej,

poniewa masy redniej warstwy chopskiej odebrayby uderzenie w kuakw jako wymierzone rwnie w nich. Stalin, wraz z Rykowem, w istocie doprowadzili do znacznego wzrostu inwestycji w przemyle, ktry przyczyni si do utrzymania rwnowagi. Stalin by jednak gotw przyj wyzwanie Zinowiewa i w tym celu nawiza sojusz z Bucharinem. Poniewa Rykow, nastpca Lenina na stanowisku przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych i chop z pochodzenia, oraz Tomski, przywdca zwizkw zawodowych, oglnie rzecz biorc zgadzali si z polityk Bucharina, dawao to Stalinowi wikszo w siedmioosobowym Politbiurze, zwaszcza e Trocki nie wspiera Zinowiewa i Kamieniewa. Kiedy Komitet Centralny zebra si w padzierniku 1925 roku, okazao si, e do opozycji poza Zinowiewem i Kamieniewem naley komisarz finansw, Sokolnikow. Grupa ta krytykowaa polityk wobec chopw i wzywaa do otwartej dyskusji. Nie wyraono jednak na ni zgody i XIV Zjazd partii, ktry mia zebra si na wiosn, zosta ponownie odroczony, co pozwolio Stalinowi umocni kontrol nad aparatem partyjnym. Odpowied Zinowiewa polegaa na odparciu prb penetracji przez Stalina leningradzkiej organizacji partyjnej przez usunicie z niej wszystkich znanych mu zwolennikw kierownictwa centralnego. Usunito ich take z leningradzkiej delegacji na zjazd. Midzy Moskw i Leningradem doszo do ostrej wymiany oskare i obelg (w Leningradzie opozycja posiadaa wasny dziennik Leningradskaja Prawda). Atmosfer napicia podsyciy szeroko rozpowszechniane pogoski, e Stalin by odpowiedzialny za mier Frunzego, nastpcy Trockiego na stanowisku komisarza wojny. Politbiuro polecio mu poddanie si operacji chirurgicznej mimo jego uzasadnionego sprzeciwu - sprawa ta wci pozostaje nie wyjaniona. Nastpc Frunzego by czowiek Stalina, Woroszyow. Na krtko przed rozpoczciem obrad XIV Zjazdu partii w grudniu 1925 roku Stalin zaoferowa kompromis w celu uniknicia otwartego konfliktu. Zinowiew odrzuci go jednak jako rwnoznaczny z kapitulacj. Jednake oferta Stalina (co niewtpliwie byo jej celem) spowodowaa zrzucenie odpowiedzialnoci za ewentualny rozam na Zinowiewa, ktry dajc wygoszenia na zjedzie, po raz pierwszy od 1918 roku, referatu przedstawiajcego stanowisko mniejszoci, natychmiast narazi si na oskarenie o frakcyjno. Opozycja oskaraa kierownictwo o faworyzowanie kuakw kosztem proletariatu, prowadzenie polityki kapitalizmu pastwowego, a nie socjalizmu, odejcie od leninowskiego internacjonalizmu na rzecz stalinowskiej herezji o socjalizmie w jednym kraju, podkopywanie demokracji wewntrzpartyjnej oraz przeksztacenie dyktatury proletariatu w dyktatur nad proletariatem. Stalin i Bucharin z oburzeniem odrzucali te oskarenia. Twierdzili, e atak na tez o budowie socjalizmu w jednym kraju dowodzi braku wiary opozycji w zdolno narodu rosyjskiego do zbudowania spoeczestwa socjalistycznego. Zinowiew i Kamieniew - mwili - rzucaj wyzwanie hasom o jednoci partii i zwalczaniu frakcyjnoci, ktrych bronili przed Trockim na poprzednim zjedzie. Kiedy wikszo popiera Zinowiewa, opowiada si on za elazn dyscyplin i subordynacj. Kiedy nie ma wikszoci, jest im przeciwny -zauway Mikojan.

Punktem kulminacyjnym zjazdu byo wystpienie Kamieniewa, ktry domaga si przyznania mniejszociom prawa do przedstawiania wasnych pogldw: Wrmy do Lenina - wzywa - jestemy przeciwni tworzeniu wodza. Jestemy przeciwko Sekretariatowi, ktry w praktyce poczy zarwno funkcje polityczne, jak i organizacyjne, wynoszc si ponad organ polityczny. Wzywajc Politbiuro, aby podporzdkowao sobie Sekretariat, Kamieniew owiadczy wrd oglnej wrzawy: Doszedem do przekonania e towarzysz Stalin nie moe odgrywa roli czowieka jednoczcego bolszewikw. Zwolennicy Stalina krzyczeli: Stalin! Stalin!, a delegacja leningradzka odpowiadaa im okrzykiem: Partia przede wszystkim! Starajc si przekrzycze haas, Kamieniew powtarza: Jestemy przeciwni teorii rzdw jednostki; jestemy przeciwni tworzeniu wodza. Stalin szybko popar dania kolektywnego kierownictwa: owiadczy, e nic innego nie jest moliwe. Starajc si zepchn opozycj do defensywy, twierdzi, e to wanie ona chce przewodzi partii bez Rykowa, bez Kalinina, bez Tomskiego, bez Mootowa, bez Bucharina. Niemoliwe jest przewodzenie Partii bez towarzyszy, o ktrych wspomniaem. Dlaczego trwa to nieuzasadnione zniesawianie Bucharina? dacie krwi Bucharina? Nie damy wam jego krwi. Po roku 1938, do ktrego on sam rozla krew Bucharina, Rykowa i Tomskiego, wszelkie o nich wzmianki zostay usunite z tego fragmentu pniejszych wyda jego przemwie. W kocowym wystpieniu Stalina zaznaczyy si ju pewne sygnay, zapowiadajce jego tok mylenia w przyszoci. By moe towarzyszom z opozycji nie jest znane to, e dla nas, bolszewikw, formalna demokracja jest niczym, podczas gdy rzeczywiste interesy Partii s wszystkim [...]. Nie moemy rozprasza si przez dyskusj. Jestemy parti rzdzc krajem - nie zapominajcie o tym. Nie zapominajcie, e jakakolwiek wymiana sw na szczycie jest dla nas w tym kraju strat; nasze rozbienoci mog zmniejszy nasze wpywy. Dyskusja nie bya ograniczona, ale jej wynik nigdy nie podlega wtpliwoci. Kiedy zjazd gosowa nad sprawozdaniami wygoszonymi przez Stalina i Mootowa, 559 gosw pado za, a 65 przeciwko. Uchwalona przez zjazd rezolucja zawieraa kilka ustpstw midzy innymi dotyczcych uznania problemu kuakw oraz potrzeby rozbudowy socjalistycznego sektora w gospodarce. Gwne linie polityki pozostay jednak nie zmienione. Trocki, ktry by obecny jako delegat bez prawa udziau w gosowaniu, nie uczestniczy w tych sporach i obserwowa z ponur satysfakcj porak tych, ktrzy byli jego gwnymi krytykami niecay rok temu. Teraz na nich przysza kolej, by zapacili za wyzwanie rzucone Stalinowi, chocia wci jeszcze w stylu lat dwudziestych, a nie trzydziestych. 5 stycznia 1926 roku przyby do Leningradu zesp pod kierownictwem Mootowa, w ktrego skad wchodzili Kirow, Woroszyow i Kalinin. Ignorujc lokaln hierarchi partyjn, udali si bezporednio do organizacji partyjnych w fabrykach, wyjaniajc decyzje XIV Zjazdu i mobilizujc dla nich poparcie wbrew

miejscowemu aparatowi. Taktyka ta umoliwia im opanowanie sytuacji, w tym midzy innymi uzyskanie wikszoci w znanych Putiowskich Zakadach Mechanicznych, do ktrych przywizywano specjalne znaczenie. W leningradzkiej organizacji partyjnej dokonano czystki, a Leningradskaja Prawda zostaa przejta przez przybyszw. Za bezporedni atak na Stalina Kamieniew zapaci utrat piastowanych funkcji rzdowych i zosta zdegradowany z rangi penoprawnego czonka Politbiura do zastpcy czonka. Zinowiew zatrzyma na jaki czas swoje miejsce w Politbiurze, ktre jednak zostao powikszone z siedmiu do dziewiciu czonkw. Nowe i wakujce miejsca zapenili trzej ludzie Stalina - Mootow, Kalinin i Woroszyow. Podobne zmiany wzmocniy pozycj Stalina w Komitecie Centralnym, ktrego skad powikszono do 63 czonkw i 43 zastpcw czonkw. Wrd przedstawicieli modszej generacji, ktra po raz pierwszy pojawia si na licie zastpcw, znalaz si Andriej danow, pierwszy sekretarz partii w wanym okrgu Ninij Nowgorod (pniej Gorki), ktry mia wznie si na szczyty wadzy w kocowym okresie drugiej wojny wiatowej. W tym samym miesicu Stalin w charakterystyczny dla niego sposb rozprawi si z opozycj w sferze teorii. Rozgniewa go Zinowiew, ktry wykorzysta cytat z jego dziea O podstawach leninizmu, aby wykaza, i w 1924 roku wyznawa cakiem odmienny pogld na temat moliwoci budowy socjalizmu w jednym kraju, ni gosi w roku 1925. Stalin przyzna, e zmodyfikowa sw wczeniejsz wypowied, ale tylko w imi jasnoci: [...] sformuowanie to moe da powd do przypuszczenia, i zorganizowanie spoeczestwa socjalistycznego siami jednego kraju jest niemoliwe, co jest oczywicie niesuszne. Aby znw zacytowa Roberta Danielsa, by to doskonay przykad tego typu rozumowania, ktre Stalin mia wkrtce uczyni obowizujcym w skali caego kraju: Nigdy nie przyznawa si do dokonywania zmian w doktrynie; ludzie, ktrzy bd propagowa star interpretacj, bd atakowani za dokonanie nowej, bdnej interpretacji tego, co jakoby poprzednio miao by powiedziane. Zwycistwo Stalina w kocu 1925 roku wydawao si ostateczne, a jednak w latach 1926-1927 odrodzia si opozycja wobec jego przywdztwa, ktra przybraa form gorczkowych i gorzkich konfliktw zarwno w Zwizku Radzieckim, jak i w Kominternie. Po trzech latach sporw Trocki, Zinowiew i Kamieniew w kocu zrozumieli, e czy ich wsplny interes - rzucenie wyzwania Stalinowi, i udao im si stworzy zjednoczon opozycj. Dziaania majce na celu zmobilizowanie poparcia, podejmowane z oczywistych wzgldw potajemnie, rozpoczy si wiosn 1926 roku. Pewnego razu - Stalin i Politbiuro wykorzystali to pniej jako dowd spisku - zorganizowano spotkanie w lasach pod Moskw, na ktrym wystpi zastpca komisarza spraw wojskowych aszewicz. Opozycja przygotowujc si do walki, ktr podja na wsplnym posiedzeniu Komitetu Centralnego i Komisji Kontroli w lipcu 1926 roku, opracowaa Deklaracj Trzynastu, przedstawiajc gwne zarzuty przeciwko kierownictwu partii. Aby unikn nieuchronnego oskarenia o frakcyjno i kontrrewolucj, Trocki wynalaz porwnanie z rewolucj francusk i termidorem,

miesicem w roku 1794, w ktrym obalono Robespierrea i reim jakobiski. W tradycji rewolucyjnej upadek Robespierrea by zawsze przedstawiany jako zwycistwo buruazyjnych si kontrrewolucyjnych nad rzeczywistymi reprezentantami rewolucji i reform spoecznych. Trocki argumentowa, e istnieje realne niebezpieczestwo, i moe doj do tego w Rosji oraz e siy termidora, reprezentowane przez partyjn biurokracj, pokonaj rewolucyjn tradycj reprezentowan przez masy, ktrych rzeczywistym rzecznikiem mienia si by obecnie opozycja. Wedug tej argumentacji wszystkie wady istniejcego reimu miay swe rdo w poszerzajcej si przepaci midzy biurokracj i proletariatem. Represyjne posunicia podejmowane przeciwko uzewntrznianiu rnicy pogldw i dawienie demokracji wewntrzpartyjnej wynikay z rozbienoci midzy kierunkiem polityki gospodarczej a kierunkiem uczu i myli awangardy proletariatu. Mwic to przywdcy opozycji odwoywali si do czonkw partii, zwaszcza tych, ktrzy wstpili do niej przed rokiem 1917, ktrzy pytali - upyno ju dziewi, a wkrtce upynie dziesi lat od rewolucji - co stao si z nadziejami i obietnicami, z ktrymi j zaczynano. NEP odbudowa gospodark prawie do przedrewolucyjnego poziomu, a do roku 1930 znajdzie si ona na poziomie z roku 1913, ale wwczas Rosja bya krytykowana jako kraj ubogi, zacofany i barbarzyski. Czy to jest wszystko, co rewolucja osigna? Kontynuacja obecnej linii politycznej moe szybko doprowadzi do dalszego upadku. Opozycjonici argumentowali, e konieczne jest zrealizowanie wysuwanych przez nich wielokrotnie da: udzielenie priorytetu rozwojowi przemysu, poprawa wci pogarszajcych si warunkw przemysowej klasy robotniczej oraz opanowanie zagroenia dla socjalizmu, stwarzanego przez wzrastajce bogactwo i znaczenie kuakw i chopw rednio zamonych. W dziedzinie midzynarodowej opozycja zrzucaa odpowiedzialno za niepowodzenia Kominternu (np. nieudzielenie poparcia strajkowi generalnemu w Wielkiej Brytanii w maju 1926 roku) na brak rewolucyjnego entuzjazmu, ktry wynika ze skupienia si na budowie socjalizmu w jednym kraju oraz z rezygnacji z powiza midzy budow socjalizmu w Rosji i rozszerzaniem si rewolucji w Europie i Azji. Obie te sprawy byy ze sob nierozcznie zwizane: rzeczywicie bolszewicka polityka w interesie proletariatu w Rosji i rzeczywicie rewolucyjna polityka Kominternu. Za rzdw obecnego kierownictwa zrezygnowano z obu tych celw. Plenum Komitetu Centralnego, na ktrym po raz pierwszy doszo do otwartej konfrontacji, trwao od 14 do 23 lipca 1926 roku. Maa grupka opozycjonistw, pod przewodnictwem Trockiego, Zinowiewa i Kamieniewa, uywaa wszystkich dostpnych argumentw, aby podway kontrol kierownictwa nad wikszoci czonkw KC. Zacita dyskusja dotyczya spraw industrializacji i polityki wobec chopstwa, ale z najostrzejszym zarzutem wobec opozycjonistw wystpili Stalin, Bucharin i Rykw. Oskarenie to zostao powtrzone we wnioskach kocowych i mwio o spisku przeciwko partii. Wszystkie te dezorganizujce posunicia opozycji wiadcz, i jej

czonkowie postanowili ju przej od zgodnej z prawem obrony ich pogldw do stworzenia oglnokrajowej nielegalnej organizacji, pozostajcej w opozycji do partii i w ten sposb przygotowujcej rozam w jej szeregach. Zarzut przygotowywania spisku postawiono nie Trockiemu, ale Zinowiewowi (bez wtpienia liczono na wywoanie w ten sposb midzy nimi rozamu) i ten ostatni zosta wyrzucony z Politbiura. Jego miejsce zaj otysz Jan Rudzutak, wwczas zwolennik Stalina. Rwnoczenie mianowano piciu nowych zastpcw czonkw: Ordonikidzego, Andriejewa, Kirowa, Mikojana i Kaganowicza - samych zaprzysigych aparatczykw. W kocu wrzenia opozycja postanowia odwoa si do szeregowych czonkw partii na spotkaniach podstawowych organizacji w caym kraju. W Moskwie zorganizowano demonstracj w fabryce samolotw, na ktrej jako mwcy wystpili midzy innymi Trocki i Zinowiew. Ten ostatni podj kolejn prb w Zakadach Putiowskich w Leningradzie. By to cios wymierzony w fundament organizacji partii. Zmobilizowano aparat, aby uniemoliwi wystpienia przedstawicielom opozycji poprzez ich zakrzykiwanie i zastraszanie. Wobec wzrastajcego nacisku przywdcy opozycji zdecydowali si na kapitulacj, wyrzekajc si dalszej dziaalnoci frakcyjnej oraz swych lewicowych zwolennikw w Kominternie i w tzw. opozycji robotniczej. Skutek tej nagej wolty by katastrofalny dla wielu ich zwolennikw, ktrzy ju wczeniej byli nkani przez OGPU, a obecnie stracili wszelk wiar w tych, ktrzy opucili ich bez ostrzeenia. Ta kapitulacja bya zreszt daremna, bo zachcia Stalina do jeszcze bardziej zdecydowanych dziaa majcych na celu rozbicie opozycji. W padzierniku prasa wiatowa opublikowaa, dostarczony przez opozycj, peny tekst Testamentu Lenina. W tej sytuacji plenum KC postanowio zerwa rozejm i Stalin przedstawi na posiedzeniu Politbiura 25 padziernika tezy na temat opozycji, ktre zamierza zaprezentowa na specjalnie zwoanej konferencji partyjnej. Posiedzenie odbyo si w napitej atmosferze. Trocki potpi zerwanie nowego rozejmu, zaatakowa Stalina, zarzucajc mu z wol, i ostrzeg wikszo, e idzie kursem mogcym doprowadzi do bratobjczych walk oraz zniszczenia partii. Trocki powiedzia Stalinowi wprost: Pierwszy sekretarz stawia sw kandydatur na stanowisko grabarza Rewolucji! Byo to okrelenie, ktrego Marks uy zarwno w stosunku do Napoleona, jak i Ludwika Napoleona. Stalin, wstajc z miejsca, bezskutecznie prbowa opanowa si, a nastpnie wybieg z sali, zatrzaskujc za sob drzwi. Piatakow, opisujc t scen onie Trockiego, powiedzia: Wiecie, wchaem ju proch, ale nigdy nie widziaem czego takiego. Dlaczego, dlaczego Lew Dawidowicz to powiedzia? Stalin nie wybaczy mu tego do trzeciego i czwartego pokolenia. Nastpnego ranka plenum KC pozbawio Trockiego i Kamieniewa ich miejsc w Politbiurze i usuno Zinowiewa z egzekutywy Kominternu, gdzie zastpi go Bucharin. Kiedy zebraa si konferencja partii, jej obrady trway a dziewi dni (26 padziernika - 3 listopada 1926 roku). Przywdcom

opozycji uniemoliwiono zaprezentowanie ich stanowiska musieli natomiast wysucha Stalina ktry - okrelajc ich jako zwizek wykastrowanych si - przedstawi swoj wersj stawki, o ktr toczy si gra: Czy zwycistwo socjalizmu jest w naszym kraju moliwe, biorc pod uwag, e, jak dotychczas, jest to jedyny kraj dyktatury proletariatu [...] oraz e tempo rewolucji wiatowej osabo? Podczas pniejszej dyskusji garstka przedstawicieli opozycji miaa wielkie trudnoci z zabieraniem gosu wobec gonych szyderstw i cigego przerywania ich wypowiedzi. A jednak im bardziej kierownictwo wykorzystywao sw wadz do zdawienia opozycji, tym bardziej wykazywao, jak dalece czuje si zagroone przez krytyk z pozycji komunistycznych pochodzc z samej partii. Tumaczy to furi, z jak atakowa opozycjonistw nie tylko Stalin, ale rwnie ludzie umiarkowani, tacy jak Bucharin czy Rykow. Bucharin, ktry wczeniej wielokrotnie przeciwstawia si prbom wykluczenia Trockiego z partii, teraz zada nie tylko, aby opozycja przerwaa sw dziaalno, ale rwnie, aby publicznie przyznaa si do tego, e nie miaa racji. Stacie przed Parti z opuszczonymi gowami i powiedzcie: Przebaczcie nam, poniewa zgrzeszylimy przeciwko duchowi, przeciwko literze i przeciwko istocie leninizmu. Powiedzcie, powiedzcie to uczciwie: Trocki nie mia racji... Dlaczego nie macie odwagi, aby przyj i powiedzie, e to bya pomyka? Nawet na Stalinie wywaro to wraenie, bowiem wykrzykn: Dobra robota, Bucharin, dobra robota. On nie mwi, on tnie noem. Wszyscy z obecnych wiedzieli, e przywdcy opozycji nie mog odnie zwycistwa w gosowaniu, ale im bardziej oczywiste stawao si to, e spotkanie zwoano wanie w tym celu, tym bardziej wskazywao to na brak przekonania przywdcw do wasnych argumentw i tym wiksze byo niebezpieczestwo, e opozycja odniesie moralne zwycistwo. Stalin zrobi wszystko, co w jego mocy, aby uprawomocni swe argumenty, powoujc si na autorytet Lenina, ale wda si w niefortunn dla niego bitw na cytaty. Kiedy Trocki przytoczy jednoznaczne owiadczenie Lenina, e cakowite zwycistwo rewolucji socjalistycznej w jednym kraju jest nie do pomylenia, Stalin mg tylko podj nieprzekonywajc prb wprowadzenia rozrnienia midzy zwycistwem i cakowitym zwycistwem socjalizmu. Jednake wydaje si nie ulega wtpliwoci, e w przemwieniu kocowym Stalin odnis adwokackie zwycistwo i zepchn opozycj do defensywy. Tym, co przemawiao do modej generacji wstpujcej do partii i licznie reprezentowanej na konferencji, bya niezachwiana wiara Stalina w Rosj i w przyszo. Po ktni z Zinowiewem na temat znaczenia pewnego cytatu z Engelsa Stalin doda, ku gonemu aplauzowi, e gdyby Engels y teraz, powiedziaby: Do diaba ze starymi formuami, niech yje zwyciska rewolucja w ZSRR! Stalin niestrudzenie atakowa opozycj za brak wiary w wewntrzne siy naszej rewolucji, za defetyzm, dyskredytowanie wszystkich osigni Rosji, utrzymywanie, e przyszo rewolucji zdecyduje si za granic.

Jednoczenie zarysowa perspektyw tego, co mona by osign na olbrzymich przestrzeniach Rosji niezalenie od wydarze w innych krajach. W 1917 roku, w bardzo niekorzystnej sytuacji, komunici zaskoczyli wiat, dokonujc cudu politycznego; dlaczego nie mieliby teraz, rwnie wbrew wszelkiemu prawdopodobiestwu, ponownie zaskoczy wiat, dokonujc cudu gospodarczego? Kiedy w grudniu 1927 roku zebraa si egzekutywa Kominternu, Stalin zaprezentowa si przekonywajco i uzyska cakowite wykluczenie opozycji z tej organizacji. Bucharin ju wczeniej odwiedzi Berlin, gdzie doprowadzi do wykluczenia piciu czoowych czonkw lewego skrzyda z KPD; nowym przywdc partii francuskiej zosta Maurice Thorez, przysigy stalinista. Komunistyczna Midzynarodwka zostaa dostosowana do nowego ukadu si na rosyjskiej scenie politycznej. A jednak powana poraka, poniesiona przez Politbiuro w Chinach, zmobilizowaa opozycj do wznowienia kampanii krytyki. Od roku 1923, na mocy porozumienia midzy rzdem ZSRR i Kuomintangiem (Parti Narodow Sun Yatsena), komunici chiscy byli zobowizani do wsppracy z Kuomintangiem. Wrd zarzutw Trockiego i Zinowiewa znalaz si i taki, e polityka zjednoczonego frontu i uzalenienie od niekomunistycznych sojusznikw, wymuszone na Kominternie przez Stalina i Bucharina, doprowadziy do zmarnowania szans na rewolucj. W maju 1926 roku nadzieje zwizane z Angielsko-Rosyjskim Komitetem Jednoci Zwizkowej zostay zniweczone przez fiasko strajku generalnego w Wielkiej Brytanii. Opozycja ostrzegaa, e do podobnego rozczarowania moe doj w Chinach, gdzie miejscowi komunici wyranie dostrzegali, i kierownictwo rosyjskie jest bardziej zainteresowane uzyskaniem wpywu na nastpc Sun Yatsena, Jiang Jieshi (Czang Kaj-szeka), i na Kuomintang jako na przyszy rzd Chin ni walk rewolucyjn. W kwietniu 1927 roku Jiang Jieshi zaatakowa swych komunistycznych sojusznikw w Szanghaju i dokona masakry duej ich liczby. Opozycyjna Deklaracja 84, przedstawiona na posiedzeniu Politbiura 25 maja, nie tylko krytykowaa oportunistyczn polityk midzynarodow, ale wizaa seri niepowodze, do jakich polityka ta doprowadzia, z bdami popenionymi przez Politbiuro w polityce wewntrznej, a zwaszcza przyjciem nieprawdziwej, drobnomieszczaskiej teorii socjalizmu w jednym kraju, ktra nie ma nic wsplnego z marksizmem czy leninizmem. Woania o jedno partii byy podnoszone tylko w celu zdawienia prawdziwej krytyki proletariackiej: niesuszna linia jest mechanicznie narzucana z gry. Rewizja dokonana przez policj londysk w radzieckich przedstawicielstwach handlowych i pniejsze zerwanie stosunkw dyplomatycznych przez rzd brytyjski (maj 1927) zrodziy zarwno wrd opozycji, jak i wadz partyjnych przekonanie, i wojna z Wielk Brytani jest bliska. Opozycja wezwaa do rezygnacji z polityki zjednoczonego frontu i zmiany obecnego nieudolnego i represyjnego kierownictwa sowieckiego; wadze natomiast wezway do jednoci partii w obliczu zjednoczonego frontu od Chamberlaina do Trockiego oraz groby wojny, atakujc odszczepiecw i defetystw. Kiedy zwolennika Trockiego,

Smig, przeniesiono na Daleki Wschd, odbya si na dworcu kolejowym demonstracja, podczas ktrej Trocki wygosi przemwienie. OGPU domagaa si prawa aresztowania przywdcw opozycji, a Stalin da wykluczenia ich z partii. Poniewa Politbiuro wci si wahao, Stalin zwrci si do wsplnego plenum Komitetu Centralnego i Komisji Kontroli. Na tym wanie forum Trocki owiadczy, e tylko opozycja jest w stanie przeprowadzi kraj przez trudny okres i dokona porwnania z Francj z czasu pierwszej wojny wiatowej, kiedy Clemenceau w obliczu katastrofy kontynuowa dziaalno opozycyjn tak dugo, jak dugo nie mg obj wadzy. Przemwienie to wywoao kolejn ogln wrzaw. Powstay grupy ochotnikw, ktre miay paraliowa prby organizowania wiecw przez opozycj. Podjto te staranne przygotowania do XV Zjazdu partii, wielokrotnie ju odraczanego, na ktrym Stalin zamierza na dobre uciszy swych krytykw. W okresie poprzedzajcym dziesit rocznic rewolucji padziernikowej (7 listopada) sowiecka scena polityczna bya zdominowana przez konfrontacj midzy Stalinem i Trockim. We wrzeniu opozycja przedstawia swoje trzecie i najdusze owiadczenie na temat polityki, a kiedy Politbiuro odmwio zezwolenia na jego opublikowanie, obesza ten zakaz i wykorzystaa nielegaln drukarni, gdzie jednak OGPU dokonaa rewizji. W ostatnim, jak si okazao pniej, przemwieniu wygoszonym w charakterze przywdcy sowieckiej partii komunistycznej Trocki gwatownie zaatakowa czonkw Politbiura za zdrad rewolucji i wymusi otwart dyskusj na kolejnym wsplnym plenum (21 wrzenia - 3 padziernika) na temat Testamentu Lenina i zawartej tam krytyki Stalina Grubiastwo i nielojalno, o ktrych pisa Lenin [powiedzia Trocki] nie s ju tylko cechami osobistymi. Stay si podstawowymi cechami naszego obecnego kierownictwa, z jego wiar we wszechmoc metod przemocy - nawet w dziaaniach wobec wasnej Partii. Stalin przeciwstawi si temu wyzwaniu frontalnym atakiem. Zacz od przypomnienia, i Trocki dwa lata temu zaprzecza, jakoby taki dokument w ogle istnia (co zrobi zreszt pod naciskiem Stalina), a nastpnie przyzna, e oczywicie taki dokument istnieje i e jest prawd, i Lenin sugerowa w nim usunicie go ze stanowiska sekretarza generalnego za jego brutalno. Sam przeczyta odpowiedni fragment, mwic: Tak, jestem brutalny, towarzysze, wobec tych, ktrzy brutalnie i wiaroomnie niszcz i rozbijaj parti. Tego nie ukrywaem i nie ukrywam. Testament Lenina krytykowa rwnie Trockiego, Kamieniewa i Zinowiewa, ktrzy - zdaniem Lenina - nie zasugiwali na zaufanie polityczne. Rzecz charakterystyczna - kontynuowa Stalin - e ani jednego sowa ani jednej aluzji nie ma w Testamencie na temat bdw Stalina. Mowa tam tylko o brutalnoci Stalina. Ale brutalno nie moe by wad politycznej linii lub pozycji Stalina. Czy jest prawd, e dokonuje si aresztowa licznych bolszewikw o odmiennych pogldach? Tak jest - powiedzia Stalin - aresztujemy ich i bdziemy aresztowa, jeeli nie zaprzestan knowa przeciw partii i Wadzy Radzieckiej.

W dniu rocznicy objcia wadzy przez bolszewikw opozycja zorganizowaa demonstracje uliczne w Moskwie i Leningradzie, zostay one jednak rozpdzone przez policj, a zorganizowane grupy podary niesione transparenty. Tydzie pniej Trocki i Zinowiew zostali w kocu wyrzuceni z partii, a na XV Zjedzie w grudniu 1927 roku ten sam los spotka 75 czonkw ich frakcji oraz 18 zwolennikw centralizmu demokratycznego. Zinowiew i Kamieniew zwrcili si z prob o ponowne przyjcie, zadano od nich jednak wyrzeczenia si ich pogldw jako antyleninowskich - po czym ich wnioski odrzucono. Owiadczono im, e mog zwrci si z ponown prob za sze miesicy, co uczynili. Sam zjazd zosta przeksztacony w demonstracj lojalnoci wobec kierownictwa. Stalin, ktry nigdy nie wydawa si by bardziej pewny siebie, pogardliwie wyraa si o drobnomieszczaskich praktykach intelektualistw, oderwanych od ycia, od rewolucji, od partii i od robotnikw. Trzydziestoczteroletni wwczas Chruszczow, obecny na zjedzie jako czonek delegacji ukraiskiej, reagowa entuzjastycznie na te wypowiedzi. Uczestnikw zjazdu poinformowano z gry, czego si od nich oczekuje. Kiedy Rykow przedstawi Stalina z elazn miot tak aby mg wymie naszych wrogw, wybuchy burzliwe owacje. Wwczas [pisa Chruszczow w swych pamitnikach] nie mielimy wtpliwoci, e Stalin i jego zwolennicy maj racj [...] Zdawalimy sobie spraw, e bezlitosna walka z opozycj jest nieuchronna. Usprawiedliwialimy to, co si dziao, posugujc si terminologi drwala: kiedy drwa rbi wiry lec. Poza tym nie byo przypadkiem, e Stalin by przywdc [...] Przeby dug drog w krtkim czasie i pocign za sob nasz parti i nasz nard. Na pierwszym plenum KC po XV Zjedzie Stalin zaoferowa sw rezygnacj ze stanowiska sekretarza generalnego. Przemawiajc na wsplnym posiedzeniu, powiedzia: Sdz, e jeszcze niedawno istniay warunki, ktre zmuszay parti do utrzymywania mnie na tym stanowisku jako czowieka mniej lub bardziej surowego, bdcego swoistym antidotum wobec opozycji [...] Obecnie jednak warunki te przestay istnie [...] Teraz opozycja jest nie tylko rozgromiona, lecz nawet wykluczona z partii. Tymczasem mamy zalecenie Lenina ktre, moim zdaniem, naley wcieli w ycie. Dlatego prosz plenum o zwolnienie mnie ze stanowiska sekretarza generalnego. Zapewniam was, towarzysze, e partia na tym tylko zyska. Stalin nalega, aby jego propozycj przedstawiono Plenum. Dobrze wiedzia, e jego rezygnacja zostanie odrzucona. Podczas gosowania odrzucono j jednomylnie, z jednym gosem wstrzymujcym si. Jednym posuniciem Stalin zakopa Testament Lenina i uzyska wotum zaufania od przytaczajcej wikszoci, usprawiedliwiajce wszelkie posunicia, ktre mgby obecnie wykona. Z partii wydalono pniej dalszych 1500 jej szeregowych czonkw. Trocki odmwi wyrzeczenia si swych pogldw i w styczniu 1928 roku zosta wycignity ze swego mieszkania na Kremlu przez agentw OGPU, wsadzony do pocigu na jednej z podmiejskich stacji w celu uniknicia

jakichkolwiek demonstracji i zesany do Ama-Aty, najdalszego zaktka sowieckiej Azji rodkowej. Nigdy ju nie powrci. V Wyrzucenie Trockiego i Zinowiewa oznaczao koniec otwartej, legalnej opozycji w partii. Podczas ostatniego etapu umacniania wadzy przez Stalina sowo opozycja nie byo ju uywane: Bucharin i jego wsppracownicy zostali uznani winnymi nie opozycji - do tego ju nie mona si byo przyznawa - ale odchylenia. Zgodnie z t zmian przez ponad rok nie ukazaa si adna publiczna wzmianka o starciu midzy Stalinem a Bucharinem, Rykowem i Tomskim. Obie strony zaprzeczay pogoskom o rozamie w Politbiurze. Opozycja musiaa by teraz potajemna, a nie otwarta, a Stalin najpierw rozprawia si ze swymi przeciwnikami prywatnie i dopiero pniej atakowa ich publicznie. Do czasu zgniecenia zjednoczonej opozycji Stalin pilnowa, aby utrzyma grup umiarkowanych w Politbiurze - Bucharina, Rykowa i Tomskiego - po swojej stronie; Bucharin atakowa Trockiego rwnie ostro jak sam Stalin. Zerwanie, do ktrego teraz doszo, nie zostao spowodowane przez Bucharina czy jego wsppracownikw. Jego przyczyn bya zmiana polityki Stalina. Starania Bucharina i jego towarzyszy, zmierzajce do przeciwstawienia si tej zmianie, okrelono jako odchylenie i wezwano ich do wyrzeczenia si pogldw, ktre dotychczas wyznawali wsplnie ze Stalinem, oraz do zaakceptowania nowej ortodoksji. Kocowa konfrontacja Stalina z Trockim, miao, z jak Stalin wykorzysta odwoanie si opozycji do Testamentu Lenina i obrci go przeciwko niej, wykazyway, jak wiele zyska pewnoci siebie. Publiczna poraka Trockiego i Zinowiewa oraz usunicie ich ze sceny day mu szersze pole manewru. Wobec braku innych dziaaczy bdcych w stanie zagrozi jego pozycji mg przej inicjatyw i rozpatrywa kwestie polityczne bez ogranicze narzucanych przez taktyk walki o wadz. Jeli przeanalizuje si wczeniejsze wystpienia Bucharina i Stalina na temat polityki gospodarczej, mona dostrzec wtedy ju istniejce rnice w rozoeniu akcentw, ale nie przywizywano wwczas do nich wikszego znaczenia. Mimo rekordowych zbiorw latem 1927 roku niepokojco spady dostawy zboa, gdy chopi przetrzymywali znaczn cz plonw w odpowiedzi na niskie ceny zboa. Stalin mia interweniowa, aby ceny te utrzyma na takim wanie poziomie. Opozycja Trockiego i Zinowiewa proponowaa zabra chopom niezbdne iloci zboa si, ale Komitet Centralny odrzuci w sierpniu te propozycj jako absurdaln i demagogiczn. Podobnie nie byo adnych oznak rozbienoci stanowisk w rezolucjach uchwalonych podczas posiedze KC w padzierniku i zatwierdzonych przez XV Zjazd. Ostrone w tonie, dyy one do stworzenia rwnowagi midzy przemysem i rolnictwem. Konieczne jest postpowanie wedug zasady optymalnego poczenia obu czynnikw - teza ta powtarzaa si wielokrotnie podczas przemwienia Rykowa na temat planu

gospodarczego. Mootow natomiast, przedstawiajc projekt rezolucji o rolnictwie, mwi z przekonaniem o zwycistwie socjalistycznych elementw i rednio zamonych chopw nad kuakami, popar kolektywizacj pod warunkiem jej stopniowego i dobrowolnego wprowadzania oraz wskaza na spdzielnie jako na drog prowadzc do socjalizmu. Sam Stalin powiedzia na zjedzie: Nie maj racji ci towarzysze, ktrzy sdz, e mona i trzeba skoczy z kuakiem w trybie administracyjnym, przy pomocy OGPU [...] atwo to mona zrobi, ale rodek ten jest nieskuteczny. Z kuakiem trzeba sobie radzi za pomoc rodkw ekonomicznych i zgodnie z praworzdnoci radzieck [...] Nie wyklucza to oczywicie korzystania z pewnych rodkw administracyjnych w walce z kuakiem. rodki administracyjne jednak nie powinny zastpowa rodkw o charakterze ekonomicznym. Dopiero w ostatniej chwili, bez dyskusji, kiedy przeprowadzano gosowanie nad rezolucj o polityce rolnej, pospiesznie dodano poprawk stwierdzajc: W obecnym okresie zadanie przeksztacenia i poczenia maych gospodarstw indywidualnych z duymi gospodarstwami kochozowymi musi by uznane jako podstawowe zadanie partii na wsi. Nie powiedziano nic o skali tych przeksztace czy o czasie niezbdnym do ich dokonania. Dopiero kiedy delegaci powrcili do domu, Stalin przekona Komitet Centralny (za zgod Bucharina, Rykowa i Tomskiego), aby wyda niejedn, ale trzy dyrektywy polecajce zastosowanie nadzwyczajnych posuni w celu zapewnienia przymusowych rekwizycji zboa, ktre to dyrektywy zjazd (i Stalin) wanie dopiero co odrzuci. Ostatnia z nich zawieraa pogrki wobec lokalnych przywdcw partyjnych, jeli nie doprowadz do przeomu w dostawach zboa w najkrtszym moliwie czasie. Energia, z jak Stalin forsowa swe polecenia, zapocztkowaa proces, ktry zacz y swym wasnym yciem. Zmobilizowano tysice czonkw partii, ktrzy mieli udzieli pomocy wiejskim organizacjom partyjnym. Stalin, w towarzystwie Mootowa, dokona bezprecedensowego posunicia w postaci osobistego odwiedzenia zachodniej Syberii (stycze 1928 roku) i wwczas to, jedyny raz w swym yciu, spdzi trzy tygodnie objedajc duy rejon rolniczy. Beszta lokalnych urzdnikw, oskarajc ich o to, e pragnc zapewni sobie spokojne ycie, powstrzymuj si od uycia siy w celu pokonania kuakw i uzyskania zboa, ktrym - jak twierdzi przepenione s ich stodoy. Aby nakoni uboszych chopw do skadania donosw na bogatszych ssiadw, obiecano im, e czwarta cz skonfiskowanego zboa zostanie im sprzedana po niskich cenach. Ci, ktrzy stawiali opr, powinni by pocignici do odpowiedzialnoci jako spekulanci zgodnie z artykuem 107 kodeksu karnego. Kiedy wyraono wtpliwo, i byyby to posunicia o charakterze nadzwyczajnym, do ktrych sdy nie s przygotowane, Stalin odpar: Niech bd to posunicia nadzwyczajne. I co z tego? Sdziw i prokuratorw, ktrzy byliby nie przygotowani, naleao zwolni. Rzd radziecki nie zamierza przyglda si i pozwoli kuakom na trzymanie kraju w szachu: Tak dugo, jak bd

istnie kuacy, dostawy zboa bd sabotowane. Posunicia nadzwyczajne okazay si skuteczne: braki w dostawach zboa zostay zlikwidowane. Jednake przymusowe rewizje i rekwizycje, nawet jeli miay na celu zaegnanie grocego kryzysu, pocigny daleko idce konsekwencje. Dla kuakw i rednio zamonych chopw wydaway si one powrotem do okresu komunizmu wojennego i spowodoway reakcj acuchow. W odpowiedzi chopi zaczli zmniejsza zasiewy, a wielu sprzedao swe gospodarstwa. Wydarzenia pierwszych miesicy 1928 roku oznaczay rozpoczcie jednego z najtragiczniejszych rozdziaw w historii Rosji - kolektywizacji sowieckiego rolnictwa, ktrego katastrofalne skutki odczuwane byy jeszcze w latach dziewidziesitych. W momencie rozpoczynania si tego procesu wane jest jasne wskazanie sposobu, w jaki Stalin wykorzystywa niejasno okrelenia kuak (po rosyjsku oznacza to pi), ktrego nigdy nie uywa, kiedy mwi o kolektywizacji. W broszurze opublikowanej w 1926 roku A. P. Smirnow, komisarz do spraw rolnictwa Rosyjskiej Republiki Radzieckiej, wyrni dwie kategorie lepiej sytuowanych chopw. Pierwszym by kuak, niszczyciel wsplnoty [...] wyzyskiwacz, ktry najmowa do pracy robotnikw, handlowa i poycza pienidze. Byo to tradycyjne znaczenie tego sowa, ale Smirnow stwierdza dalej, e ten typ chopa prawie zanik na wsi od czasu rewolucji i podziau ziemi. Drugim rodzajem by silny i zdolny rolnik, ktry mg wynajmowa kilku robotnikw w celu zwikszenia produkcji, ale nie by lichwiarzem czy kapitalist i nie naley go myli z kuakiem z okresu przedrewolucyjnego. Bucharin wprowadzi to samo rozrnienie midzy dobrze sytuowanym karczmarzem, wiejskim lichwiarzem i kuakiem oraz dobrym rolnikiem. Jednake Stalin ignorowa to rozrnienie, utrzymujc, e NEP spowodowa powstanie nowej klasy kuakw, obrastajcej tuszczem i rozmylnie prowadzcej antyradzieck polityk poprzez przetrzymywanie duych iloci zboa. Zgodnie z t lini waciwa polityka partii powinna polega na wspieraniu biednego chopstwa i wywaszczaniu wyzyskiwaczy. Liczby opublikowane pniej przez sowieckich ekonomistw wykazuj, e pomimo pewnego wzrostu w okresie NEP-u, w 1927 roku nie byo wicej ni milion kuakw w caym kraju, czyli 3,9 procent w porwnaniu z 15 procentami oglnej liczby chopw przed rewolucj z 1917 roku. Najczciej uywanym kryterium stosowanym przy okrelaniu kuaka by fakt posiadania 25-40 akrw obsianej ziemi. Oboeni wyniszczajcymi podatkami ci bardziej energiczni i bardziej zasobni rolnicy w niczym nie przypominali przedwojennego kuaka, ktry by czowiekiem bogatym i stojcym o wiele wyej w hierarchii spoecznej od przecitnego chopa. Przedwojenni kuacy, jeli nie zostali fizycznie wyeliminowani (podczas wojny domowej), zostali zredukowani do symbolicznej pozostaoci. Stalin, prbujc wznieci - do czego otwarcie si przyznawa - nienawi klasow na wsi, zignorowa inn wan zmian: wzrost liczby rednio zamonych chopw. Tych tzw. redniakw, uprawiajcych od 5-25 akrw ziemi, byo przed rewolucj tylko 20 procent, ale w 1927 roku stanowili ju

62,7 procent ogu chopw. Kiedy Stalin odrzuci rozrnienie midzy kuakami i o wiele liczniejszymi rednio zamonymi chopami, znaczna cz wiadomie podjtych przeladowa, majcych na celu likwidacj kuakw, spada na redniakw. Zniechcono w ten sposb bardziej energiczne i zdolne warstwy ludnoci wiejskiej, od ktrych wsppracy uzaleniony by sukces wszelkich prb reorganizacji rosyjskiego rolnictwa. Stalin zdawa sobie spraw z opozycji w Politbiurze wobec jakichkolwiek sugestii odrodzenia komunizmu wojennego i zniesienia NEP-u. Po powrocie z Syberii w kwietniu 1928 roku uzna za konieczne owiadczy, i tego typu domysy s kontrrewolucyjn plotk. NEP jest podstaw naszej polityki gospodarczej i pozostanie ni przez dugi okres historyczny. A jednak jeszcze w tym samym miesicu, kiedy dostawy zboa zaamay si ponownie, zastosowano nadzwyczajne posunicia z jeszcze wiksz intensywnoci. Rezerwy kuakw zostay ju zabrane; teraz poszukiwano zapasw zboa posiadanych jeszcze przez rednio zamonych chopw. W czerwcu napyny doniesienia o rozruchach chopskich, zwaszcza w zasobnych rejonach zboowych na pnocnym Kaukazie. Nawet zwolennicy Stalina w Politbiurze i w KC byli zdezorientowani i przeraeni. Aby uspokoi sytuacj, podniesiono ceny zboa, a midzy czerwcem i sierpniem 1928 roku sprowadzono z zagranicy 250 tysicy ton. Przygotowujc si do plenum w lipcu 1928 roku, Bucharin, Rykow i Tomski starali si zdoby poparcie wrd czonkw KC, z ktrych wielu nie zajo jeszcze wyranego stanowiska w kwestii polityki rolnej. Teoretyczna wikszo jednake, na ktr - jak sdzili - mogli liczy, zaamaa si pod presj wywieran przez Stalina za porednictwem kontrolowanego przez niego systemu organizacyjnego partii. Bucharin argumentowa, e nie moe by mowy o staym wzrocie industrializacji bez prosperujcego rolnictwa i e to ostatnie obecnie upada w rezultacie rekwizycji. Odpowiadajc mu, Stalin okreli jego obawy jako kapitulanctwo i przypomnia argumenty Prieobraenskiego (ktre swego czasu potpia), e poniewa Rosja nie ma kolonii, chopstwo bdzie musiao zapaci co w rodzaju daniny na rzecz sfinansowania wikszych inwestycji w przemyle. Stalin posuy si charakterystyczn onglerk i wyborem cytatw z Lenina w celu nadania NEP-owi nowego znaczenia; polityka ta nie bya odwrotem, ale zwycisk i systematyczn ofensyw przeciwko kapitalistycznym elementom w naszej gospodarce, w ktrej energiczne posunicia przeciwko kuakom i kolektywizacja pozostaej czci chopstwa byy czym naturalnym. Ukrywajc swe przejcie na lewo pod paszczykiem ortodoksji, manewrowa, jak skary si Bucharin, w taki sposb, abymy wygldali jak schizmatycy. Stalin owiadczy, e rdem wszystkich trudnoci, jest sabota kuakw i wrogo do reimu sowieckiego. Doda jednak, e taki opr jest naturalny, i wysun dalej tez, i w miar zbliania si kraju do socjalizmu walka klasowa bdzie si nieuchronnie zaostrza. Ta dokadna antyteza wszystkiego, w co wierzy Bucharin, miaa by odtd gwnym dogmatem stalinowskiej wersji marksizmu-leninizmu.

Wrd wrogich okrzykw i cigego przerywania jego wystpienia Bucharin argumentowa, e ryzykuj zniechcenie rednio zamonego chopstwa i naraaj na szwank sojusz proletariatu z chopami, ktry Lenin uwaa za konieczny do przezwycienia zacofania Rosji. Nikt nie zada pytania, czy byo to kiedykolwiek czym wicej ni sloganem kryjcym kolejn iluzj. Stalin nie odnis decydujcego zwycistwa na lipcowym plenum, do czego zreszt nie dy. Potrzebowa wicej czasu na opracowanie planw i izolowanie tych, ktrzy byli mu przeciwni, odraczajc otwart konfrontacj do czasu, kiedy bdzie do niej gotowy, czyli, jak si okazao, do nastpnego lata. Bucharin, Rykow i Tomski rwnie starali si, aby adne rozbienoci nie wydostay si na zewntrz. Wiedzieli, co stao si z Trockim i Zinowiewem, brali udzia w manewrach, ktre zniszczyy ich politycznie, i orientowali si, jak wykorzysta moe Stalin zarzut frakcyjnoci, jeli dadz mu okazj. Wci mieli nadziej, e jeli ogranicz si do przedstawiania swego stanowiska w Politbiurze, bd mogli przekona Stalina lub przynajmniej pohamowa go i zapobiec zbyt gwatownemu zerwaniu z polityk NEP-u. Na pocztku wydawao si, e taktyka ta jest skuteczna. Rezolucja opublikowana po posiedzeniu z lipca 1928 roku sugerowaa, e osignito kompromis. Rykow, przemawiajc do czonkw moskiewskiej organizacji partyjnej, poinformowa (nie wiadomo, czy wierzy w to, czy nie), e zwrot na lewo zosta odwrcony, a Trocki (wci utrzymujcy kontakty ze swymi zwolennikami) przewidywa zwycistwo prawego skrzyda uwaajc, i Stalin zbyt dugo gra na czas. Jednake natychmiast po lipcowej dyskusji Bucharin zdecydowa si na ryzyko zoenia potajemnej wizyty Kamieniewowi, ktry zosta wyrzucony z partii midzy innymi przy jego pomocy. Najwidoczniej obawiajc si, i Stalin moe zbliy si do grupy Kamieniewa-Zinowiewa, przyby, aby ostrzec dawnego wsptowarzysza przed niebezpieczestwem wynikajcym z obecnej sytuacji. Bucharin mwi z desperacj (Kamieniew zauway, e robi wraenie czowieka, ktry wie, e jest skazany); Stalina, swego sojusznika sprzed zaledwie kilku miesicy, okreli mianem Dyngis-chana, ktrego linia jest wyniszczajca dla caej rewolucji. Nie rozmawiaem ze Stalinem od kilku tygodni... Nasze ktnie osigny punkt, w ktrym zarzucamy sobie kamstwa. Poszed na ustpstwa tylko po to, aby mc podern nam pniej garda. Kamieniew nie zaj wyranego stanowiska, ale doda do swojej notatki o rozmowie (ktr trockici opublikowali potajemnie sze miesicy pniej): Stalin zna tylko jedn metod [...] uderzenie noem w plecy. Bucharin by przekonany, e prawdziwym celem Stalina nie jest przeksztacenie NEP-u, ale odejcie od jej reformistycznej, stopniowej polityki na rzecz drugiej rewolucji, powrt do metod rozkazw i polece z okresu komunizmu wojennego. Poczynajc od przymusowych rekwizycji zboa i wojny domowej na wsi, nowa linia polityczna przewidywaa wyeliminowanie prywatnego handlu, drastyczne przyspieszenie industrializacji i odwrcenie prawicowej polityki, ktr sam Stalin narzuci Midzynarodwce - krtko mwic przyjcie programu, za

ktry zniszczono lewicow opozycj w poprzednim roku. Istniao wiele oznak uzasadniajcych tego rodzaju wniosek. W Moskwie odby si pierwszy z wielkich procesw pokazowych, w ktrym Andriej Wyszyski zadebiutowa w roli prokuratora. Miao to miejsce po ogoszeniu w marcu 1928 roku wykrycia kontrrewolucyjnego spisku, w ktry zamieszani byli specjalici techniczni i obce mocarstwa, majcego na celu dokonanie aktw sabotau w kopalniach w Zagbiu Donieckim. Jako obserwatorw zaproszono na proces korespondentw zagranicznych, a rozprawom nadano jak najszerszy rozgos. Oskarono o sabota pidziesit osb: wiele z nich przyznao si. Jedenastu oskaronych skazano na mier i na piciu z nich wyroki wykonano. Stalin rozdmucha t spraw do rozmiarw oglnonarodowego skandalu, owiadczajc: Mamy wrogw wewntrznych. Mamy wrogw zewntrznych. Ani na chwil nie wolno o tym zapomina, towarzysze. Odtd temat spisku, podobnie jak teza o zaostrzaniu si walki klasowej, stay si charakterystyczne dla przemwie Stalina, dominoway w sowieckiej prasie i w dziaalnoci agitacyjno-propagandowej partii. Wytworzono atmosfer napicia i strachu. W maju 1928 roku Pastwowej Komisji Planowania (Gospan), ktra pracowaa opierajc si na zaoeniu, e rozwj przemysu musi by limitowany tempem akumulacji kapitau w miar poprawy sytuacji w rolnictwie, przedstawiono raport Najwyszej Rady Gospodarczej, kierowanej przez nominata Stalina, Kujbyszewa, proponujcy sensacyjny wzrost produkcji przemysowej o 130 procent w cigu piciu lat. W kocu maja Stalin wystosowa kolejny apel do czonkw partii, owiadczajc, e jedynym rozwizaniem problemw kraju jest kolektywizacja rolnictwa i szybki rozwj przemysu cikiego. Tym razem opuci zwyczajowe zastrzeenia, e kolektywizacja bdzie stopniowa i dobrowolna. Dalszych dowodw dostarczy przebieg VI wiatowego Zjazdu Kominternu, ktry obradowa w tej samej Sali Kolumnowej w Moskwie, w ktrej pi dni wczeniej skoczy si proces o sabota w kopalniach Zagbia Donieckiego (proces trwa od poowy lipca do wrzenia 1928 roku). Pozornie, jako sekretarz i tytularny przywdca Kominternu, postaci centraln by Bucharin: wygosi wstpne i kocowe przemwienia oraz wszystkie trzy gwne referaty. Jednake stalinowska wikszo w delegacji rosyjskiej sprzeciwiaa si podstawowym tezom Bucharina i domagaa si radykalnie nowego kursu opartego na zaoeniu, e partie komunistyczne w innych krajach przesun si na lewo i skoncentruj swe ataki na socjaldemokratach jako socjalfaszystach, podziel zwizki zawodowe i oczyszcz swe szeregi ze zwolennikw prawicowego odchylenia. Byo to w tym samym stopniu zerwaniem z polityk prowadzon przez Bucharina w Kominternie jak proponowany nowy kurs w polityce gospodarczej pozostawa w sprzecznoci z jego pogldem na NEP. Latem 1928 roku nie forsowano rozwizania tej sprawy; to nastpio rok pniej. W 1928 roku wci jeszcze istniaa silna opozycja i uchwalona rezolucja, podobnie jak na lipcowym plenum, stanowia seri niejasnych kompromisw. Ale raz jeszcze szala przechylia si na korzy Stalina.

Jego agenci przeprowadzili kampani korytarzow przeciwko Bucharinowi, przedstawiajc go jako symbol prawicowego odchylenia, cierpicego na polityczny syfilis i skazanego na doczenie do Trockiego w Ama-Acie. Kampania ta bya tak skuteczna, e Politbiuro opublikowao owiadczenie zaprzeczajce istnieniu jakiegokolwiek rozamu wrd jego czonkw, czemu nikt nie uwierzy. Przy kocu zjazdu wikszo zagranicznych delegatw zaakceptowaa aksjomat Stalina, i odchylenie prawicowe stanowi obecnie gwne zagroenie, a Bucharin publicznie si z nim zgodzi. Po przyjciu przez Midzynarodwk kategorie prawicowego odchylenia i prawicowego oportunizmu mogy by, w odpowiednim czasie, atwo przeniesione do Rosji. Pozwolioby to okrzykn Bucharina i jego wsppracownikw zwolennikami odchylenia, ktrzy dokonuj rozamu w partii, podczas gdy Stalin broni utrzymania prawidowego kursu. W kocu wrzenia 1928 roku Bucharin opublikowa artyku pt. Notatki ekonomisty, ktry - bez wymieniania kogokolwiek z nazwiska - by bezporedni odpowiedzi na manifest Kujbyszewa i Najwyszej Rady Gospodarczej, dajcy radykalnego przyspieszenia inwestycji w przemyle cikim bez wzgldu na cen, w tym rwnie za cen nierwnowagi gospodarczej i niezadowolenia oraz aktywnego oporu wrd ludnoci. Nowym sloganem stalinowskich planistw bya parafraza Marksa sformuowana przez ekonomist Strumilina: Naszym zadaniem nie jest studiowanie ekonomii, ale jej zmiana. Nie jestemy skrpowani adnymi prawami. Nie ma takich twierdz, ktrych bolszewicy nie mogliby szturmowa. Sprawa tempa jest przedmiotem decyzji ludzi. Odpowied Bucharina brzmiaa, i planowanie ekonomiczne oznacza uwzgldnianie warunkw rwnowagi, a nie ich negowanie, oraz e polityka Kujbyszewa moe doprowadzi do chaosu w caej gospodarce. Moecie bi si w piersi, przysiga wierno i zoy przysig dokonania industrializacji, przekl wszystkich wrogw i odszczepiecw, ale nie poprawi to sytuacji nawet o wos. Politbiuro, wikszoci gosw, udzielio Bucharinowi nagany za nie uzgodnion publikacj. Jesieni 1928 roku Stalin podj dziaania w celu zniszczenia niezalenych bastionw prawicy za pomoc tych samych rodkw, ktrych uy do podminowania pozycji Zinowiewa w Leningradzie i Bucharina w Kominternie. Uganow, ktry z inicjatywy Stalina zosta mianowany szefem moskiewskiej organizacji partyjnej, ale pniej przesun si na prawo, wiedzia, e jego kariera zmierza do koca, kiedy przygotowywane przez niego regularne raporty byy przyjmowane przez komitet moskiewski w ciszy, bez zwyczajowego aplauzu. Protestujc przeciwko nagonce na swych sympatykw, Bucharin, Rykow i Tomski odbyli burzliwe spotkanie ze Stalinem i zagrozili mu sw rezygnacj. Stalin wci jeszcze nie by przygotowany do otwartego zerwania, zaoferowa wic ustpstwa (ktre nigdy nie zostay, w istocie, zrealizowane) i przekona ca trjk, aby zgodzia si na kompromis podczas listopadowego (w 1928 roku) plenum KC. Przy poparciu Rykowa Stalin szyderczo poinformowa Komitet Centralny, e w Politbiurze nie ma rozbienoci.

Nowy kurs gospodarczy zosta teraz poczony z nacjonalistycznym hasem budowy socjalizmu w jednym kraju. Stalin wyznaczy cel w postaci wyprzedzenia pastw kapitalistycznych i pooenia kresu odwiecznemu zacofaniu naszego kraju. Socjalizm nie by ju odtd wytworem kapitalizmu, jak sdzi Marks, ale alternatyw majc przyspieszy rozwj tych czci wiata ktre pozostay z tyu w rezultacie rozwoju przemysu na Zachodzie. Komitet Centralny potpi nie tylko prawicowcw i wszelkie prby pojednania z nimi, ale jakiekolwiek tendencje zmierzajce do pozyskania mediatorw. Zwolennicy Bucharina, starajc si wszelkimi sposobami nie dopuci do uznania ich za frakcj, udzielili penego poparcia temu potpieniu. Daremno tego rodzaju gestw wykazay dalsze wydarzenia. Rezygnacje Uganowa i trzech innych czonkw komitetu moskiewskiego zostay przyjte. Miejsce Uganowa zaj sugus Stalina Kaganowicz. Po opnieniach, ktre miay umoliwi podobn zakulisow kampani, w grudniu 1928 roku zebra si Kongres Zwizkw Zawodowych. Tomski wiedzia, e jego dni jako szefa zwizkw zawodowych s policzone, kiedy piciu czoowych dziaaczy stalinowskich, w tym Kaganowicza, wybrano do Rady Zwizkw Zawodowych. Stalin osobicie pojawi si na posiedzeniu egzekutywy Kominternu, aby zada wydalenia prawicowych oportunistw i rozjemcw. W KPD i innych zagranicznych partiach komunistycznych nastpia fala czystek. Wykorzystujc artyku Bucharina, jak rwnie publikacje trockistw na temat jego rozmowy z Kamieniewem w lipcu poprzedniego roku, Stalin wezwa Bucharina na wsplne posiedzenie Politbiura i Prezydium Komisji Kontroli (cznie 22 osoby) i oskary go o opozycj wobec linii partii, prawicowo-oportunistyczn, kapitulanck platform oraz o sformowanie antypartyjnego bloku razem z trockistami. Bucharin nie mg si rwna ze Stalinem pod wzgldem umiejtnoci politycznego manewrowania, ale nie brakowao mu odwagi. Broni si przy pomocy liczcego trzydzieci stron kontrataku na Stalina, odmwi rozwaenia projektu rezolucji kompromisowej oraz powtrzy swj atak na kolejnym posiedzeniu 9 lutego 1929 roku, tym razem przy poparciu Rykowa i Tomskiego. Owiadczy, e Stalin uzurpuje sobie wadz, organizuje jatki polityczne tych, ktrzy si z nim nie zgadzaj oraz prowadzi polityk podziaw, rozamw i ugrupowa wiodc do rozkadu Midzynarodwki. Polityk gospodarcz Stalina scharakteryzowa jako wracajc do pozycji trockistowskich i oskary go o oparcie industrializacji na militarno-feudalnym wyzysku chopstwa. Zwrot ten odebrany zosta przez wszystkich, ktrzy go przeczytali, jako przyrwnujcy traktowanie chopw przez Stalina z ich losem w despotycznym pastwie carskim. Tego zarzutu Stalin nigdy Bucharinowi nie wybaczy. Politbiuro udzielio nagany Bucharinowi za frakcyjno i niemoliwe do tolerowania oszczerstwa, ale nie posuno si tak daleko, jak chcia Stalin. Traktujemy bucharinowcw zbyt liberalnie i tolerancyjnie - owiadczy - czy nie nadszed czas, aby skoczy z tym liberalizmem? aden jednake z trzech czonkw Politbiura o odmiennych

pogldach nie utraci swego miejsca. Jeden z nich, Kalinin, mia powiedzie prywatnie: Wczoraj Stalin zlikwidowa Trockiego i Zinowiewa. Dzisiaj chce zlikwidowa Bucharina i Rykowa. Jutro nadejdzie moja kolej. Stalin ponowi swj atak na plenum KC w kwietniu 1929 roku, kiedy bucharinowcw byo zaledwie trzynastu w gronie liczcym ponad trzysta osb. Oskary ich o opozycj wobec caej polityki partii, zdrad klasy robotniczej, zdrad rewolucji. Wspominajc swoje zesanie na Syberii, Stalin zapyta: Czy zdarzao si wam widzie rybakw przed burz na wielkiej rzece, takiej jak Jenisej? Widywaem ich nieraz. Zdarza si, e jaka grupa rybakw w obliczu srocej si burzy mobilizuje wszystkie swe siy, dodaje ducha swym ludziom i miao prowadzi d przeciw burzy: Trzyma si, chopcy, mocniej ster, prujcie fale, gr nasza!, ale bywaj i innego rodzaju rybacy, ktrzy przeczuwajc burz upadaj na duchu, zaczynaj kwka i demoralizuj swe wasne szeregi: To ci nieszczcie, burza nadciga kadcie si, chopcy, na dno odzi, zamknijcie oczy, a nu nas jako wyniesie na brzeg. [Oglny miech.] Czy trzeba jeszcze dowodzi, e nastawienie i zachowanie si grupy Bucharina podobne jest jak dwie krople wody do nastawienia i zachowania si drugiej grupy rybakw, cofajcych si w panice przed trudnociami? W angielskim tumaczeniu przemwienie Stalina O odchyleniu prawicowym w WKP(b) zajmuje 53 gsto zadrukowane strony. Bdc pewnym siebie i swych suchaczy, Stalin postanowi cakowicie pokona Bucharina. Od dawna zazdroszczc Bucharinowi, o ktrego talentach intelektualnych Lenin mia wysokie mniemanie, Stalin ze szczeglnym upodobaniem cytowa fragmenty polemiki Lenina z Bucharinem z 1916 roku, podczas ktrej Lenin krytykowa Bucharina za jego niezrozumienie dialektyki marksistowskiej. Nastpnie odczyta kolejny fragment pewnego artykuu, w ktrym Bucharin zdawa si krytykowa Lenina po jego mierci i wykaza (jak twierdzi Stalin), e zupenie go nie rozumia. Macie tu pikny przykad wybujaej pretensjonalnoci niedouczonego teoretyka. Sam Bucharin siedzia milczc, ale dwch lub trzech jego zwolennikw okazao si na tyle zuchwaych, aby przerwa Stalinowi i zarzuci mu, i bdnie interpretuje pogldy Bucharina. Stalin odpowiedzia: Widz, e Rozit poprzysig sobie przysuy si Bucharinowi. Ale przysuga jego okazuje si niedwiedzi przysug, gdy pragnc uratowa Bucharina w rzeczywistoci topi go ostatecznie. Nie bez powodu si mwi, e usuny niedwied jest niebezpieczniejszy od wroga. [Oglny miech.] Plenum poparo udzielenie nagany Bucharinowi i Tomskiemu i zwolnio ich z penionych przez nich funkcji w redakcji Prawdy, w Kominternie i w zwizkach zawodowych. Poparo rwnie stalinowski picioletni plan modernizacji sowieckiego przemysu z jego eskalacj wyznaczonych celw, trzykrotnym czy czterokrotnym zwikszeniem inwestycji w sektorze pastwowym, zakadajcym zwikszenie o 230 procent w cigu piciu lat wytwarzania rodkw produkcji. Zwolennicy Bucharina wci jednak

zasiadali w Politbiurze, a publiczny pokaz jednomylnoci zachowano na XVI Konferencj Partyjn, ktra miaa odby si pniej. W lipcu 1929 roku Stalin ju jednak nie zwleka. Egzekutywa Kominternu, ktrej przewodniczy Mootow zamiast Bucharina, dokonaa radykalnej zapowiedzianej rok wczeniej zmiany kursu. Po pozbyciu si lewicowych przywdcw KPD i innych partii komunistycznych wyeliminowano teraz skrzydo prawicowe, w obu wypadkach zgodnie ze zmieniajcym si ukadem si midzy rnymi frakcjami w ZSRR. Nowe dyrektywy polecay komunistom w caej Europie, wobec wzrostu si nazizmu i faszyzmu, uznanie socjaldemokratw za gwnych wrogw jako socjalfaszystw, popieranie rywalizujcych zwizkw zawodowych oraz rozmylne wywoywanie rozamw w europejskim ruchu robotniczym W 1929 roku ycie Bucharina nie byo zagroone, ale rozpoczta przeciwko niemu w sierpniu ofensywa, na ktr skaday si dosownie setki artykuw, z ktrych wiele napisano wczeniej - cz nawet w poprzednim roku - rwnaa si kampanii politycznego zabjstwa. Nie pominito adnego epizodu czy fragmentu tekstu, dziki ktrym mona byo przedstawi go jako niemarksist, antyleninist, antybolszewika, wroga partii, drobnomieszczanina i zwolennika kuakw. Celem tych dziaa bya ostateczna likwidacja wpyww czowieka, ktrego Lenin uznawa za czoowego teoretyka partii, i ostrzeenie, co moe sta si z kadym, kto chciaby kwestionowa now ortodoksj. Na plenum KC w listopadzie 1929 roku ju pierwsza prba trzech pokonanych przywdcw przyznania si do bdw politycznych (tego zreszt od nich dano) rozwcieczya Stalina i doprowadzia do natychmiastowego wykluczenia Bucharina z Politbiura. Dopiero wwczas zezwolono wszystkim trzem na przyznanie si, i nie mieli racji, i na zoenie zobowizania e bd prowadzi zdecydowan walk z wszelkimi odchyleniami od generalnej linii partii, a przede wszystkim z odchyleniem prawicowym. Duga walka o sukcesj dobiega koca. Zarwno lewicowa, jak i prawicowa opozycja zostaa pokonana. Do czasu zwoania kolejnego plenum KC w kwietniu 1930 roku nie bdzie ju wtpliwoci ani co do sposobu, w jaki Stalin zamierza wykorzysta swe zwycistwo, ani co do zasadnoci ostrzee, ktrych Bucharin zmuszony by si wyrzec.

ROZDZIA SIDMY

Hitler u progu zdobycia wadzy

Hitler: 1930-1933 (wiek 41-43 lata) I

Faz odpowiadajc w karierze Hitlera okresowi zbliania si Stalina do

wadzy dyktatorskiej (lata 1924-1929), ktry wanie przeledzilimy, by okres midzy wrzeniem 1930 roku a 30 stycznia 1933 roku. W przypadku Stalina okres ten rozpocz si od choroby i mierci Lenina, ktre przyspieszyy walk o sukcesj; w przypadku Hitlera natomiast okres ten zapocztkoway wybory z wrzenia 1930 roku, ktre przyniosy przeom oczekiwany przez niego od dziesiciu lat. Partia nazistowska uzyskaa wwczas 18,6 procent gosw w caym kraju, zwikszajc ich liczb z 800 tysicy w roku 1928 a do 6,4 miliona czyli omiokrotnie. By to precedens, ktry nie znalaz odpowiednika w historii Europy. Dysponujc 107 deputowanymi w Reichstagu, Hitler stan na czele drugiej pod wzgldem siy partii w Niemczech (po SPD) i nie mg ju duej czu si pozostawionym na marginesie rozgrywek politycznych. Nie mona si dziwi, e wybory z roku 1930 oraz nastpne wybory z lipca 1932 roku, podczas ktrych nazici ponownie uzyskali znaczny, bo dwukrotny, wzrost oddanej na nich liczby gosw (z 6,4 do 13,75 miliona), wywoay wiksze zainteresowanie ni jakiekolwiek inne w historii Niemiec. Kto gosowa na nazistw? Z jakich powodw? Z uwagi na to, i gosowanie byo tajne, na pierwsze pytanie nie mona odpowiedzie z cakowit pewnoci, jednake wykazano wielk dociekliwo w badaniu faktw, nawet jeli wci panuj sprzeczne opinie co do uzyskanych rezultatw. Czciowym wytumaczeniem tej zmiany sytuacji nazistw by znaczny wzrost frekwencji wyborczej: w wyborach wzio udzia 82 procent uprawnionych do gosowania, czyli okoo 35 milionw osb w porwnaniu z 31 milionami w roku 1928. Przybyy wic 4 miliony nowych wyborcw, ktrzy albo nie zadali sobie trudu, aby gosowa poprzednio, albo zarejestrowali si w biurach wyborczych po raz pierwszy. Innym powodem zwikszenia si liczby gosw oddanych na nazistw byo powikszenie ich elektoratu przez osoby, ktre wczeniej gosoway na partie buruazyjne: nacjonalistw (DNVP), prawicowych liberaw (DVP) i postpowych liberaw (DDP, znanych po lipcu 1930 roku pod nazw Deutsche Staatspartei, czyli DSP). Oglnie biorc procent gosw oddanych na partie buruazyjne spad w roku 1930 prawie o poow, a w lipcu 1932 roku o dalsze 50 procent. Z drugiej strony, katolicka partia

Centrum utrzymaa swj stan posiadania i podczas gdy na socjalistw (SPD) oddano mniej gosw, komunici, czyli KPD, byli jedyn parti poza nazistami, ktra uzyskaa przyrost gosw, co zdaje si sugerowa, i wikszo gosw, ktre stracia SPD, zwikszya stan posiadania komunistw. Jeeli zsumuje si liczb gosw oddanych na dwie partie robotnicze, wyjdzie na jaw, i w okresie wielkiego kryzysu utrzymyway si one na zadziwiajco rwnym poziomie, wwczas kiedy wrd robotnikw wystpowa bezprecedensowe wysoki poziom bezrobocia. Niemiecki elektorat wykazywa te charakterystyczne cechy pod wzgldem stratyfikacji spoecznej. Nazici przecignli na swoj stron znaczn cz ludnoci regularnie chodzcej do kocioa w protestanckich rejonach kraju; znacznie mniejsz natomiast w rejonach katolickich (w tym rwnie w Bawarii). Sytuacja ta utrzymywaa si do czasu objcia wadzy przez Hitlera i podpisania przez niego latem 1933 roku konkordatu z Watykanem. Rwnie raczej w protestanckich ni katolickich rejonach Niemiec nazici - kadcy nacisk na tradycyjne wartoci ycia rodzinnego: Kinder, Kirche, Kche (dzieci, koci, kuchnia) - uzyskali po raz pierwszy w 1930 roku wiksz liczb gosw wrd kobiet. We wrzeniu 1930 roku wystpiy istotne rnice midzy poszczeglnymi rejonami Niemiec. Okazao si, e najwikszy procent wyborcw, ktrzy gosowali na nazistw, zanotowano w protestanckich i rolniczych rejonach pnocnych i wschodnich Niemiec, takich jak Szlezwik-Holsztyn, Pomorze i Prusy. Bardzo dobre wyniki uzyskali rwnie w okrgach o gospodarce mieszanej zoonej z maych przedsibiorstw przemysowych i rolnictwa takich jak Dolny lskWrocaw i Chemnitz-Zwickau. Znacznie mniejsze sukcesy odnieli nazici w zurbanizowanych, wysoko uprzemysowionych czy katolickich rejonach, takich jak Berlin, Pnocna Westfalia i Dolna Bawaria. Dwoma rejonami, ktre okazay si najmniej podatne na ich apele, byy Grny lsk i Wirtembergia, oba charakteryzujce si przewag przemysu w gospodarce i silnymi wizami religijnymi. W ramach tego szerokiego obrazu wykonano wiele bada dotyczcych socjologii wyborczej poszczeglnych okrgw, co umoliwio udzielenie, przynajmniej wstpnej, odpowiedzi na pytanie: kto gosowa na nazistw? Najwaniejszy wniosek wynikajcy z tych prac dotyczy stopnia w jakim nazici, w odrnieniu od wszystkich innych partii niemieckich, z wyjtkiem katolickiej partii Centrum, przekroczyli tradycyjne linie podziau - gospodarcze, spoeczne, religijne, regionalne - na ktrych oparty by system partyjny od czasu jego powstania w XIX wieku. Ambicj nazistw byo mobilizowanie poparcia bez wzgldu na te podziay. Nawet po zmianie strategii po roku 1928 i odejciu od tzw. planu miejskiego na rzecz wikszej koncentracji na elektoracie z klas rednich, zwaszcza z mniejszych miast i ze wsi, nazici nie pozwolili wyeliminowa si z okrgw przemysowych (takich jak Zagbie Ruhry) i z robotniczych dzielnic wielkich miast. Nie zrezygnowali z prb dotarcia zarwno do wyborcw katolickich, jak i protestanckich i nie chcieli zrzec si z gry adnego rejonu czy grupy zawodowej jako pozostajcych poza ich

zasigiem. Szyderstwa, i bya to partia uniwersalna, oferujca co kademu, byy usprawiedliwione. Wzmacniay one jednak tylko twierdzenia nazistw, e - w odrnieniu od innych partii - s parti ludu, zdoln do wznoszenia si ponad podziay klasowe i religijne oraz reprezentujc cay nard. Nie ulega wtpliwoci, e nazistom nie udao si zrealizowa tych deklaracji. Starania zmierzajce do przezwycienia podziaw, ktre nasili kryzys gospodarczy, wpltay ich w gstwin sprzecznoci i nawet w najkorzystniejszych dla nich wolnych wyborach, w lipcu 1932 roku, nie zdoali przekona do siebie wicej ni 37 procent wyborcw. Jednake fakt, i okazali si oni jedyn parti poza Centrum, ktra podja tak prb, sprawi, e oddao na nich gos wiele osb, i zapewni im poparcie ju w 1930 roku, a tym bardziej w roku 1932 - szerszego spectrum wyborczego ni jakiejkolwiek innej partii. W 1930 roku, aby pozyska gosy robotnikw, nazici maksymalnie wykorzystali wzrastajc fal bezrobocia, argumentujc, e SPD nie uczynia nic, aby jej zapobiec. Jednak tam, gdzie SPD stracia cz gosw - wrd pracownikw fizycznych w grnictwie i przemyle cikim, najbardziej zagroonych bezrobociem - zyskaa je KPD, a nie nazici. Wyjtkiem byo SA (nazistowskie brunatne koszule), ktre odnioso pewne sukcesy, rekrutujc nowych czonkw wrd bezrobotnych w Berlinie i Hamburgu. Nazistom udao si jednak dotrze do duej liczby rkodzielnikw i drobnych producentw, pozostajcych poza zwizkami zawodowymi i czsto wrogo odnoszcych si do kolektywizmu zorganizowanego ruchu robotniczego. Rok 1930 jest rwnie pocztkiem sukcesw nazistw w zdobywaniu poparcia przedstawicieli zawodw, na ktre nakierowana bya dziaalno takich organizacji, jak narodowosocjalistyczna Liga Niemieckich Prawnikw, powoana w 1928 roku, oraz narodowosocjalistyczna Liga Niemieckich Lekarzy, utworzona w 1929 roku. Ekspansj wpyww nazistw w rodowisku akademickim gwarantowa sukces narodowosocjalistycznego Niemieckiego Zwizku Studentw, jakim byo nakonienie okoo poowy oglnej liczby studentw uniwersyteckich do wstpienia do partii do 1930 roku oraz przejcie kontroli nad ASTA, studenck organizacj samorzdow. Nazici starannie wyreyserowali swj apel do modziey. Z drogi, wy starzy - to tytu jednego z artykuw Gregora Strassera, ktry przeksztacono w kolejny slogan. A 43 procent z 720 tysicy nowych czonkw, ktrzy wstpili do partii w latach 1930-1933, miao mniej ni 30 lat. Wiele wczesnych opracowa odnotowuje, e byli to przewanie modzi ludzie, wychowani w duchu tradycyjnego liberalizmu lub konserwatyzmu, ktrzy zbuntowali si przeciwko pogldom politycznym swych rodzicw i przyczyli si do nazistw. Dla wielu spord nich kryzys gospodarczy oznacza zmniejszenie szans na otrzymanie pracy. Jak napisa wwczas Carlo Mierendorff, byo to rodowisko, w ktrym beznadzieja spoeczna, nacjonalistyczny romantyzm i midzypokoleniowa wrogo wytworzyy zdecydowanie klasyczn mieszanin. Wobec faktu, i znacznie wicej ni poow ludnoci stanowiy klasy

pracujce, udzielajce poparcia SPD i KPD, ktrym to partiom nazici nie mogli powanie zagrozi, jedyn szans uzyskania masowego poparcia byy klasy rednie, stanowice ponad 40 procent ogu ludnoci. Dlatego te znacznemu wzrostowi liczby gosw oddanych na nazistw w 1930 roku i w lipcu 1932 roku towarzyszyo osabienie tradycyjnych partii reprezentujcych klasy rednie, ktre poniosy najwiksze straty . Najstabilniejszym elementem w nazistowskim elektoracie byo stale wzrastajce poparcie ze strony Alte Mittelstand (starej klasy redniej) zarwno w miastach, jak i na wsi. W 1930 roku nazici woyli wiele wysiku, by wedrze si do drugiej konserwatywnej twierdzy - rentierw, emerytw i inwalidw wojennych, czyli Rentnermittelstand (rentierskiej klasy redniej), ktra cierpiaa najwicej z powodu inflacji, niewystarczajcej rewaluacji dugw i hipotek po okresie stabilizacji. Sukcesy odniesione w tej grupie rwnowa wczeniej wykazywane przez nazistw tendencje do nadmiernego skupienia uwagi na modych wyborcach. Ponad poowa osb zaliczajcych si do Rentermittelstand miaa ponad 60 lat, a mniej ni 10 procent sklepikarzy i przedstawicieli wolnych zawodw w Alte Mittelstand miaa mniej ni 30 lat. Wydaje si natomiast zachodzi potrzeba dokonania rewizji tradycyjnych pogldw wobec trzeciej grupy, Neue Mittelstand (nowej klasy redniej). Jej poparcie dla nazistw w roku 1930, chocia wane, okazao si by mniejsze ni Alte Mittelstand. Pracownicy biurowi i umysowi w sektorze prywatnym nie spieszyli si tak, jak urzdnicy i funkcjonariusze aparatu pastwowego, zwaszcza niszych i rednich stopni, z gosowaniem na nazistw. Jednake oglna konkluzja nie zmienia si, a amerykaski historyk Thomas Childers podsumowa j nastpujco: Do roku 1930 NSDAP zacza wykracza poza jej pocztki w niszej klasie redniej, umacniajc si na terenie wyborczym tradycyjnie zajmowanym przez konserwatywn prawic. W 1930 roku nazici osignli przeom w kadym z trzech gwnych skadnikw elektoratu, wywodzcego si z klas rednich. W miar rozpadu liberaw i konserwatystw NSDAP dokonaa ju znacznego postpu w procesie stawania si od dawna oczekiwan parti integrujc klasy rednie (Sammelbewegung). Drugim sposobem analizy tych rezultatw, wykorzystanym w najnowszych pracach badawczych, jest zastosowanie kryterium liczebnoci danej grupy wyborcw. Kanadyjski historyk Richard Hamilton podkrela wag tego kryterium za pomoc dwch uderzajcych uoglnie. Pierwsze to stwierdzenie, e w pnym okresie Republiki Weimarskiej ponad poowa wanych gosw w niemieckich wyborach bya oddawana w wiejskich i maomiasteczkowych spoecznociach, liczcych mniej ni 25 tysicy osb. Mimo, i wiele napisano na temat wpywu urbanizacji i industrializacji (i czcych si z nimi alienacji i anonimowoci), wicej wyborcw mieszkao w Diederfeldach i Schifferstadtach niemieckich ni w Dsseldorfach i Stuttgartach, nie mwic ju o Berlinie, ktry ze swymi 4 milionami mieszkacw wyprzedza daleko inne najwiksze miasta w kraju, ale by zamieszkiwany przez mniej ni 6 procent ogu ludnoci. Prowadzi to do drugiego spostrzeenia Hamiltona:

Liczba gosw oddawanych na narodowych socjalistw zmieniaa si odwrotnie proporcjonalnie do rozmiaru danej spoecznoci. Przed rokiem 1930 narodowy socjalizm by zjawiskiem miejskim. Rozpocz si w miastach i zosta przeniesiony, z wielkim powodzeniem, do maych miasteczek i na wie. Nawet najwikszy sukces wyborczy nazistw, osignity przed objciem wadzy przez Hitlera (lipiec 1932 roku), kiedy to uzyskali prawie 14 milionw gosw, wykazywa przy bliszej analizie, e rekordow liczb gosw (41 procent) nazici uzyskali w spoecznociach - zarwno wiejskich, jak i miejskich - liczcych mniej ni 25 tysicy osb. W spoecznociach liczcych ponad 100 tysicy odsetek ten spada do 32 procent. Wan cech odrniajc wsie od mniejszych miast z ludnoci liczc poniej 100 tysicy osb byo istnienie w tych ostatnich klasy robotniczej, zorganizowanej w zwizki zawodowe i nalecej do SPD lub KPD. W miastach znajdujcych si w rejonach protestanckich miao to decydujce znaczenie. W. S. Allen w swym klasycznym studium takiego miasta ktre nazywa Thalburgiem, zamieszkanym przez 10 tysicy osb, pisze: To nienawi do SPD wtrcia thalburczykw w ramiona nazistw. Z drugiej strony w miastach katolickich istnienie silnej partii Centrum zapobiegao tego rodzaju polaryzacji. Nawet tam, gdzie robotnicy do licznie gosowali na SPD czy na komunistw, Centrum stanowio antymarksistowsk alternatyw dla NSDAP, majc ugruntowane tradycyjne wpywy wrd wyborcw z klasy redniej. Trudniejsze jest wyciganie oglnych wnioskw na temat wielkich miast (byo ich dziesi z ludnoci liczc ponad p miliona). Berlin pozosta twierdz lewicy; ponad 55 procent wyborcw gosowao tam we wrzeniu 1930 roku albo na socjalistw, albo na komunistw. W lipcu 1932 roku wskanik ten wynosi 54,6 procent, a w listopadzie 1932 roku - 54,3 procent. Jedyna zmiana polegaa na tym, e komunici, ktrzy w roku 1930 i w lipcu 1932 roku uzyskali tak sam liczb gosw jak SPD, zdobyli wyran przewag nad socjalistami w listopadzie 1932 roku, uzyskujc 31 procent gosw w porwnaniu z 23 procentami, jakie pady na SPD. Elektorat Centrum, chocia znacznie mniejszy ni lewicy, w istocie wzrs we wrzeniu 1930 roku i w lipcu 1932 roku. Zyski nazistw byy identyczne ze stratami partii liberalnych i konserwatywnych. Jedynym innym miastem (poza Berlinem) z ludnoci powyej jednego miliona by Hamburg. W tym miecie poparcie dla nazistw byo wiksze ni w Berlinie, osigajc w lipcu 1932 roku nawet jedn trzeci oglnej liczby gosw w porwnaniu z 19 procentami we wrzeniu 1930 roku. Jednake lewica w Hamburgu, chocia poniosa wiksze straty ni w Berlinie, wci uzyskiwaa cznie poow liczby gosw w latach 1930 i 1932, a Centrum, mimo e jego wpywy byy niewielkie, utrzymao swe pozycje. Podobnie jak w Berlinie, nazici zwikszali swj stan posiadania kosztem tradycyjnych partii klas rednich. Trudniejsza jest odpowied na drugie pytanie: dlaczego ludzie gosowali na nazistw? Nie jest to zaskakujce, jeli zway si wysoce indywidualn mieszanin motyww, ktre zoyy si na wybr dokonany przy urnie

przez 6 milionw gosujcych w 1930 roku i 13 milionw w roku 1932. Analiza klasowa, ktra zajmuje tak wane miejsce w socjologicznych badaniach problemu: kto gosowa na Hitlera - ma znacznie mniejsz warto, jeli zapytamy, dlaczego gosowano na niego - chociaby z tego powodu, e nie moe wyjani, czemu ludzie w identycznych warunkach socjalnych oddawali swe gosy na przeciwstawne partie. Jeeli wemiemy np. Alte Mittelstand, od ktrej nazici uzyskiwali istotne poparcie, to jest oczywiste, e interesy jej przedstawicieli byy rozbiene, a czsto sprzeczne. By to jeden z gwnych powodw, dla ktrych tradycyjne partie buruazyjne traciy coraz wicej gosw na rzecz grup specjalnych interesw i dla ktrych grupy te z kolei nie mogy nigdy poczy si w celu stworzenia zjednoczonej partii klasy redniej. Nazici bliscy byli odegrania roli takiej partii bardziej ni jakakolwiek inna partia wanie dlatego, e chocia nie wykazywali adnych zahamowa, obiecujc zaspokojenie ekonomicznych i innych materialnych interesw rnych warstw klasy redniej, a w istocie rwnie innych klas, nigdy nie czynili z tych obietnic gwnego hasa swojej kampanii. Stojc na przykad w obliczu sprzecznych interesw rolnikw, domagajcych si wyszych cen ywnoci, i ludnoci miejskiej, ktra chciaa obnienia tych cen, nazici nie prbowali wyjania, jak pogodz te dwa dania, uciekali si natomiast do mobilizujcych przemwie o odrodzeniu narodowym i Volksgemeinschaft, jednoci narodowej, zamiast wojny klasowej. Miao to im umoliwi uwzgldnianie interesw wszystkich poszczeglnych grup poprzez pilnowanie interesw ogu. Tak wic musimy raczej zwraca uwag na wymiar psychologiczny ni na socjologiczny. Nie byo przypadkiem, e Hitler zacz zdobywa masowe poparcie dopiero wraz z rozpoczciem si wielkiego kryzysu. Zawsze uwaa, e wanie katastrofa, tego czy innego rodzaju, bdzie jego szans. Dla wielu katastrof byo zwikszenie si liczby zarejestrowanych bezrobotnych do 3 milionw po raz pierwszy od pocztku 1929 roku i dalszy wzrost tej liczby w miesicu wyborw, czyli we wrzeniu 1930 roku. Zim 1931/1932 i 1932/1933 liczba bezrobotnych wzrosa do 6 milionw. Jednake wanie dlatego, e katastrofa miaa form gospodarcz - powodujc nie tylko masowe bezrobocie, ale rwnie obniki pac i zarobkw oraz dramatyczny wzrost liczby bankructw z wyprzeda gospodarstw rolnych i przedsibiorstw za bezcen - Hitler nigdy nie popeni bdu w postaci zaoenia, i najlepszym sposobem wykorzystania tej sytuacji w przyszych wyborach byoby uczynienie wanie z polityki gospodarczej i obietnic jej poprawy fundamentu manifestu jego partii. Zda sobie spraw, jak aden inny niemiecki polityk - a bez wtpienia nie Brning - e wpyw tego rodzaju czynnikw ekonomicznych na ludzi ma form szoku psychologicznego i e wanie do wywoanych przez ten szok emocji strachu, nienawici, rozpaczy, potrzeby pociechy i dania nadziei - powinien odwoywa si przywdca polityczny. Istnia szczeglny powd, dla ktrego wanie tak naleao postpi w Niemczech i dla ktrego wielki kryzys wywoa tam wiksze skutki ni gdzie indziej. W latach 1918-1923 nard niemiecki dozna caej serii skumulowanych szokw tego rodzaju: klska po cikich stratach w

okresie wojny, Wersal, reparacje, upadek monarchii, rewolucja, niemal wojna domowa i inflacja. Krtki okres odrodzenia gospodarczego, odbierany pniej jako zdradliwa iluzja, uczyni tym trudniejszymi do zniesienia lki i obawy wywoane kryzysem. Na pocztku lat trzydziestych miliony niemieckich mczyzn i kobiet czuy si jak rozbitkowie po trzsieniu ziemi, ktrzy zaczli odbudowywa swe domy tylko po to, aby by wiadkami ponownego rozpadania si ich kruchej struktury. W tego rodzaju warunkach istoty ludzkie trac sw odporno i s podatne na wydumane obawy i fantastyczne nadzieje. Sytuacja ta nie stworzya Hitlera, ale bya tym, co Ernst Deuerlein okreli jako Ermoglichung moliwo Hitlera. Sytuacja ta uczynia Hitlera moliwym, dajc mu okazj wykorzystania talentw nadajcych si wanie wwczas do wykorzystania. Hitler oferowa milionom Niemcw poczenie dwch hase, ktre najbardziej chcieli usysze: cakowite odrzucenie wszystkiego, co zdarzyo si w Niemczech od czasu wojny, oraz rwnie bezwarunkow obietnic przywrcenia podzielonemu narodowi jego utraconego poczucia wasnej wielkoci i potgi. Potpia zarwno listopadowych kryminalistw, ktrzy wbili niemieckiej armii n w plecy i przyjli majce charakter zemsty dania aliantw, jak i marksistw goszcych wojn klasow, internacjonalizm i pacyfizm; liberalne pluralistyczne spoeczestwo symbolizowane przez bezbony Berlin i Kulturbolshewismus (bolszewizm kulturalny), szydzce z tradycyjnych wartoci i nie majce nic witego, i wreszcie ydw, ktrych przedstawia jako yjcych z korupcji i bogaccych si na saboci Niemiec. Zamiast tego demokratycznego Schweinerei (wistwa) Hitler gosi sw wiar w odrodzenie moralnej i politycznej siy Niemiec; w przywrcenie pruskich wartoci - porzdku, autorytetu, powicenia, suby, dyscypliny, hierarchii, dziki ktrym Niemcy osigny wielko; w odrodzenie poczucia wsplnoty (Volksgemeinschaft) oraz w powoanie silnego autorytarnego rzdu, zdecydowanego i konsekwentnego w sprawach wewntrznych i wymuszajcego szacunek dla silnych, wielkomocarstwowych Niemiec za granic. Fritz Stern sugerowa, e szczeglna sia atrakcyjna Hitlera dla niemieckich protestantw, w tym take dla protestanckich pastorw, wynikaa w znacznej mierze z cichej sekularyzacji protestantyzmu w poprzednim stuleciu, kiedy to Koci protestancki zacz by identyfikowany z losem narodu i monarchii. Klska prowadzca do obalenia monarchii i dotychczasowego porzdku wywoaa u protestantw poczucie zagubienia i dezorientacji w obcym dla nich wiecie. Dla wielu protestantw obietnica Hitlera dokonania strukturalnej odnowy narodu, jego apel o powicenie i jedno, byy zgodne z potrzeb odrodzenia wiary, czego wasnymi, osabionymi siami nie byli w stanie dokona. Rwnoczenie Hitler by w stanie przycign neokonserwatywnych intelektualistw, odrzucajcych racjonalizm i lamazarny liberalizm nowoczesnego wiata na rzecz irracjonalizmu Nietzschego, czowieka heroizmu zamiast czowieka ekonomii. Rwnie atrakcyjny by Hitler dla czonkw byych elit rzdzcych, rozgoryczonych utrat pozycji i wpyww; dla Alte Mittelstand, zagroonej procesem modernizacji, w tym

wzrostem znaczenia klasy robotniczej, stawiajcym j w obliczu utraty rodkw do ycia i pozycji spoecznej, oraz dla wielu czonkw modego pokolenia zniechconych brakiem perspektyw i pragncych arliwie zaangaowa si na rzecz przyszoci. Ta heterogeniczno, niedostatecznie odzwierciedlana w analizach opartych na kryterium klasowym, jest tym, co w sposb szczeglny wyrnia poparcie uzyskane przez Hitlera i co jest widoczne ju w 1930 roku, a jeszcze bardziej w pniejszych wyborach. Wanie owa heterogeniczno stanowi klucz do sedna fenomenu nazizmu. Nazici rnili si bowiem od wszystkich innych partii, czynic styl swej kampanii waniejszym od jej treci: aby uciec si do pniejszego sformuowania - w ich wypadku rzeczywicie medium byo przesaniem. Nie tylko przemwienia Hitlera ale wszystko, co dotyczyo tego ruchu, traktujcego polityk jako mieszanin teatru i religii, miao na celu apelowanie nie do zmysu racjonalnego, ale emocjonalnego, tych sfer emocjonalnych, wobec ktrych argumenty logiczne zawodz, o czym dawno przekonali si badacze natury ludzkiej i filozofowie. Jak pisa Freud: Nasz intelekt moe niezawodnie funkcjonowa tylko wtedy, kiedy pozbawi si go wpywu silnych impulsw emocjonalnych: w przeciwnym razie odgrywa jedynie rol instrumentu woli i dostarcza takich wnioskw, jakich ona da. Mein Kampf dowodzi, e Hitler od samego pocztku zdawa sobie z tego spraw. Jego najoryginalniejszym osigniciem byo stworzenie ruchu, ktry rozmylnie stawia sobie za cel podkrelanie na rny sposb - a wic za pomoc symboli, jzyka, rytuau, hierarchii, parad, wiecw bdcych kulminacj mitu Fhrera - supremacji dynamicznych, irracjonalnych czynnikw w polityce: walki, woli, siy, roztopienia si jednostki w emocjach grupowych, powicenia dyscypliny. Zgodnie z charakterem tego rodzaju ruchu Hitler nie ogranicza si konkretn polityk i programem, pozostawiajc te sprawy do rozstrzygnicia na okres po zdobyciu wadzy, co byo jedynym celem partii, podobnie jak w wypadku Lenina. Miao to nie tylko t dobr stron, e zwikszao Hitlerowi pole manewru w miar pojawiania si nowych moliwoci, ale pozwalao identyfikowa si z nazizmem ugrupowaniom o bardzo rnych i czasami sprzecznych interesach oraz pogldach, przy czym kade z tych ugrupowa wyrabiao w sobie przekonanie, e Hitler dy do tych samych celw co one. Wielu ludzi z konserwatywnego starszego pokolenia gosowao na nazistw, poniewa wierzyo, e Hitler przywrci tradycyjne wartoci z przeszoci Niemiec. Inni, zwaszcza z modszego pokolenia, gosowali na nazistw, poniewa uwaali ich za wolnych od klasowego wizerunku Reaktion, ktry przylgn do innych prawicowych partii, oraz dlatego, e wierzyli, i Hitler zlikwiduje te relikty przeszoci, jak rwnie teraniejszoci, oraz dokona radykalnej prawicowej rewolucji. Postulaty obu tych grup mona by okreli jako moralne i duchowe odrodzenie narodu. Kolejne strony nie przynios prby rozwizania tych sprzecznoci, dostarcz natomiast wielu przykadw ukazujcych, e Hitler

uczyni wszystko, co byo w jego mocy, aby podtrzyma oczekiwania zarwno swoich konserwatywnych, jak i radykalnych zwolennikw. Byo to niezbdne, jeli mia przekona dostatecznie du liczb Niemcw, i maj do czynienia z czowiekiem i z ruchem zdolnym do zjednoczenia narodu, uwolnienia go od jego lkw i wskazania drogi wyjcia z bagna, w ktrym tkwi. W 1930 roku omiokrotnie wicej wyborcw ni w 1928 roku dao si przekona do powanego potraktowania jego zapewnie; w lipcu 1932 roku miao by ich jeszcze dwa razy wicej. II W 1930 roku Hitler osign swj pierwszy cel, wdzierajc si na oglnokrajow scen polityczn. Pytanie, na ktre musia teraz odpowiedzie, brzmiao: jak przeksztaci uzyskane 6,5 miliona gosw w narodowosocjalistyczny rzd z nim samym na jego czele. Istniay dwa narzucajce si sposoby realizacji tego zamiaru. Pierwszym bya droga parlamentarna, polegajca na stopniowym gromadzeniu coraz wikszej liczby gosw, a do uzyskania przez nazistw wikszoci w Reichstagu: albo samodzielnie, albo w ramach prawicowej koalicji. Drugi sposb to zamach stanu. Hitler dostrzega ujemne strony obu tych rozwiza. Decyzja o rozpisaniu kolejnych oglnonarodowych wyborw nie leaa w jego mocy, a ponadto odnosi si z pogard do perspektywy zostania parlamentarnym kanclerzem, uzalenionym od gosw w Reichstagu. Kampania nazistw od samego pocztku oparta bya na twierdzeniu, e s oni ruchem odrzucajcym bagno polityki parlamentarnej, w ktrej decyzje dotyczce najwaniejszych spraw byy podejmowane lub, co bardziej prawdopodobne, nie podejmowane - poprzez gosowanie, a za kadym razem decydowaa wikszo utworzona drog kompromisw. Ale zdecydowanie si na drugi sposb i podjcie prby uzyskania wadzy si byo rwnoznaczne z rzuceniem wyzwania przewaajcym siom pastwa i naraeniem si na ryzyko poraki na ulicach, podobnej do tej z 1923 roku. Hitler chcia rewolucji, w ktrej sia pastwa byaby po jego stronie. Ale rewolucja nie miaa by rodkiem sucym do zdobycia wadzy; wadza musiaa by zdobyta przy zachowaniu przynajmniej pozorw legalnoci. W latach 1930-1932 Hitlerowi odpowiadao, kiedy uznawa za stosowne ze wzgldw politycznych zabiera na ten temat gos publicznie, pozostawianie obu opcji otwartych. Mia jednak nadziej, e uda mu si poczy je w trzeci sposb. Moliwo tak stwarza szczeglny system wadzy, w ramach ktrego Niemcy od marca 1930 roku byy rzdzone przez kanclerza i ministrw nie stojcych na czele wikszoci w Reichstagu, ale mianowanych przez prezydenta, von Hindenburga, i wykorzystujcych jego nadzwyczajne uprawnienia do wydawania dekretw zgodnie z art. 48 konstytucji weimarskiej. Uprawnienia wyboru kanclerza i - w istocie - zapewnianie mu moliwoci rzdzenia dostay si w rce maej grupy osb z otoczenia prezydenta. Jednake taki system by niezadowalajcy na duszy czas, poniewa by otwartym wyzwaniem dla wikszoci w Reichstagu. W duszej perspektywie kanclerz musia albo

zapewni sobie wikszo gosw w Reichstagu, przywracajc w ten sposb rzd parlamentarny, albo - jeli prezydent i jego doradcy chcieliby cakowitego uwolnienia si od zalenoci od Reichstagu - uzyska wystarczajce poparcie w kraju, aby zmieni konstytucj. Prezydent von Hindenburg i jego doradcy chcieli zastosowa ten drugi wariant, ale ani Brning, ani jego dwaj nastpcy na stanowisku kanclerza, von Papen i von Schleicher, nie byli w stanie uzyska wystarczajcego poparcia elektoratu. Rwnoczenie narastaa potrzeba znalezienia wyjcia z impasu politycznego, ktry coraz silniej oddziaywa na doradcw prezydenta w miar pogbiania si kryzysu i narastania niebezpieczestwa zaamania si porzdku publicznego, podobnie jak w pocztkowych latach Republiki Weimarskiej. Ostatni rzecz ktrej chciaa armia, byo powtrzenie roku 1923 i rwnoczesnego powstania lewicowych i prawicowych ekstremistw. W tej sytuacji Hitler dysponowa dwoma atutami. Sukces nazistw w wyborach we wrzeniu 1930 roku, potwierdzony przez wybory regionalne w 1931 roku, zapowiada poparcie, ktrego mgby udzieli, jeli wczono by go do rozgrywki. Gdyby pozostawiono go poza nawiasem, mgby dokona rewolucji wykorzystujc zorganizowan si SA. Taktyka Hitlera polegaa wic na wykorzystaniu rewolucji, ktrej nie chcia dokona, i masowego poparcia, ktrego nigdy nie by w stanie przeksztaci w wikszo (w pierwszym wypadku jako groby, a w drugim jako obietnicy) - do nakonienia prezydenta i jego doradcw, aby uczynili z niego partnera w sprawowaniu rzdw. Dziki przejciu od parlamentarnej do prezydenckiej formy rzdw Hitler uzyska alternatywn drog do zdobycia wadzy; drog, dziki ktrej mg zarwno zrezygnowa z walki o zdobycie wikszoci przy urnach wyborczych, jak i uwolni si od ryzyka zwizanego z prb dokonania drugiego puczu. Tu wanie ley klucz do zrozumienia serii przewlekych i wykrtnych posuni politycznych, podejmowanych od koca 1930 do koca stycznia 1933 roku, kiedy to Hitler w kocu osign swj cel i zosta kanclerzem. Ale tego klucza naley uywa ostronie, poniewa, w odrnieniu od historyka, Hitler nie mg wiedzie, czy jego taktyka okae si skuteczna. Kiedy negocjacje zaamyway si lub prowadziy donikd, co si czsto zdarzao, musia opiera si na koalicji z nacjonalistami, a nawet, w jednym wypadku, z Centrum, lub na zdobyciu wyranej wikszoci w kolejnych wyborach, ktrych w 1932 roku byo a pi, tego czy innego rodzaju. Za kadym razem jednak Hitler sprawia wraenie, i chodzio mu o wznowienie negocjacji, a alternatywne sposoby, do ktrych si ucieka, pozwalay zwikszy nacisk na drug stron w celu skonienia jej do powrotu do stou rokowa. Podobnie jak w wypadku Stalina zwraca uwag wytrwao, z jak Hitler dy do celu poprzez labirynt zwrotw i zakrtw. Jeszcze bardziej rzuca si w oczy jego zdolno utrzymywania zaufania zwolennikw i zachcania ich do aktywnoci w cigu dwudziestu omiu frustrujcych miesicy, jakie upyny od oczekiwa, rozbudzonych przez wybory z wrzenia 1930 roku, do momentu ich realizacji. Byo to dwadziecia osiem miesicy licznych poraek, a pod koniec - utraty 2 milionw gosw i

perspektywy cakowitej klski. Ani Stalin, ani Hitler nie zdobyli wadzy szybko. W przypadku Stalina proces ten trwa prawie dwukrotnie duej ni w przypadku Hitlera: ponad pi lat, ktre upyny od mierci Lenina, do momentu ostatecznego triumfu w dniu pidziesitych urodzin. Od krtkiego spotkania Brninga z Hitlerem wkrtce po wyborach z 1930 roku, ktre nie przynioso adnych rezultatw, upyno dalszych dwanacie miesicy, zanim wznowiono rozmowy jesieni 1931 roku. Brning owiadczy przywdcy nazistw, e kryzys gospodarczy bdzie dugotrway. Bya to dobra wiadomo dla Hitlera. Ale jak mia utrzyma morale i impet dziaania partii oraz SA podczas tego dugiego okresu wyczekiwania? W dziesi dni po wyborach z 1930 roku Hitler powiedzia na pewnym spotkaniu w Monachium: Nie jestemy, z zasady, parti parlamentarn - byoby to sprzeczne z caym naszym wizerunkiem. Jestemy parti parlamentarn pod przymusem, ograniczeni, a tym ograniczeniem jest konstytucja. Konstytucja zmusza nas do posugiwania si tymi rodkami [...] W naszej walce nie chodzi nam o miejsca w Reichstagu, ale zdobywamy miejsca w parlamencie po to, abymy pewnego dnia byli w stanie wyzwoli nard niemiecki. Chocia byli teraz drug, pod wzgldem liczebnoci, parti w Reichstagu, 107 deputowanych nazistowskich (nie byo wrd nich Hitlera, wci jeszcze nie posiadajcego niemieckiego obywatelstwa) od pierwszego dnia dao jasno do zrozumienia, e nie zamierzaj angaowa si w gry parlamentarne, ale po prostu wykorzystaj Reichstag jako platform do atakw na system i bd odnosi si z pogard do jego instytucji. Partia nadal najwicej energii wkadaa w kontynuowanie strategii staej kampanii poza parlamentem, w caym kraju. W nastpstwie wyborw z 1930 roku nastpi znaczny wzrost liczby wnioskw o przyjcie do partii. W okresie midzy wrzeniem 1930 roku i kocem tego roku liczba ta zwikszya si o prawie 100 tysicy. Dziki temu, e Hitler zawczasu przygotowa ramy organizacyjne, nowi przybysze zostali wchonici przez wielki tygiel idei narodowosocjalistycznej bez wikszych trudnoci, chocia starzy weterani (Altkampfer) patrzyli z zazdroci na szybki awans czsto lepiej wyksztaconych i wyej wykwalifikowanych Septemberlinge (jest to nawizanie do sowa Pfefferlinge, nazwy popularnego gatunku grzybw), ktrzy wstpili do partii dopiero po wrzeniowym sukcesie wyborczym. Dwoma afiliowanymi organizacjami, ktre odnotoway podobny wzrost liczby czonkw, byy: Agrarpolitischer Apparat (AA) Darrego i Hitlerjugend, odwoujca si zarwno do rodzicw z klasy redniej, jak i ich dzieci. T ostatni organizacj przej Baldur von Schirach i poczy z Nazistowskim Stowarzyszeniem Studentw. Znacznie mniejsze sukcesy odniosa NSBO (Narodowo-socjalistyczna Organizacja Komrek Fabrycznych). Uzyskawszy po wrzeniowych wyborach, pod przewodnictwem Reinholda Muchowa, status organizacji oglnonarodowej, wspierana przez Gregora Strassera oraz Goebbelsa w swym najlepszym okresie, w 1932 roku, nie liczya wicej ni 300 tysicy czonkw (gwnie w Berlinie). Nie byo to wiele w porwnaniu z

milionami, ktre naleay do zwizkw zawodowych, ale taki stan rzeczy nie wynika z braku rodkw ani z podejmowanych wysikw. Wzrastajca liczba czonkw przyczyniaa si do utrzymania wraenia nieustannej aktywnoci, ktra bya najwaniejszym sposobem umacniania potgi partii. Dobrze ju opracowane nasycajce kampanie umoliwiy nazistom uzyskanie przecitnie ponad 40 procent gosw podczas wyborw regionalnych w 1931 roku. W okresie midzy kwietniem i sierpniem przeprowadzono kolejn gwatown kampani razem ze Stahlhelmem, nacjonalistami i komunistami - raczej dziwnymi sojusznikami - domagajc si rozwizania pruskiego parlamentu. Inicjatywa zakoczya si fiaskiem, ale kampania umoliwia partii pozostanie w centrum wydarze. W grudniu 1931 roku w caej Rzeszy nazici mieli zorganizowa ponad 13 tysicy wiecw i publicznych spotka w porwnaniu z mniej ni 500 zorganizowanych przez ich rywali. Po wyborach dominacja Hitlera nad parti staa si cakowita. Jej symbolem sta si duy gabinet w Brunatnym Domu, z wiszcymi na cianach trzema portretami Fryderyka Wielkiego oraz oficjaln fotografi Hitlera, siedzcego przy biurku, z podpisem: Nic nie dzieje si w tym ruchu, z wyjtkiem tego, czego ja chc. Jego mityczny wizerunek niekwestionowanego, jedynego przywdcy NSDAP (okrelenie uyte przez Gregora Strassera w Volkischer Beobachter) by bardziej ni kiedykolwiek tym, co utrzymywao spoisto partii i suyo za substytut programu. W rzeczywistoci Hitler spdza niewiele czasu w swym gabinecie, jedc czsto po kraju i zdobywajc poparcie na masowych wiecach, ktre byy rwnie wanym rdem dochodw. Wzmocni jednak swj wizerunek Fhrera nowymi nominacjami w kierownictwie partii, ktre zajmowao si sprawami organizacyjnymi i doranymi decyzjami, nie pozostawiajc nigdy wtpliwoci, e prawo Hitlera do interwencji jest absolutne. Najistotniejsza z tych nominacji dotyczya Goebbelsa, ktremu na pocztku 1931 roku powierzono Kierownictwo Propagandy na Rzesz (RPL). Sprawowa on pen kontrol nad kampaniami propagandowymi, doborem mwcw i okrelaniem stanowiska partii wobec kadego problemu. Goebbels wykaza ju swe wyjtkowe uzdolnienia propagandzisty podczas kampanii wyborczej. Po przejciu RPL wprowadzi on system comiesicznych raportw na temat nastrojw wrd szeregowych czonkw partii. da ich od gauleiterw, domagajc si, aby wysyali agentw do piekarni, sklepw rzeniczych, sklepw kolonialnych i tawern i w ten sposb przekonali si, co ludzie mwi. Zebrane materiay Kierownictwo Propagandy wykorzystywao nastpnie do opracowywania literatury propagandowej. Nagy napyw nowych czonkw, wzrost liczby ogosze reklamowych w Volkischer Beobachter i wiksza liczba wydawnictw partyjnych, liczniejsze uczestnictwo w wiecach i w innych imprezach z patnym wstpem - wszystko to pozwolio partii wyj z gbokiego zaduenia, w jakie popada w okresie kampanii wyborczej, i rozway moliwo staego rozszerzenia dziaalnoci. Jeszcze w 1931 roku i w znacznej mierze w 1932 roku byo prawd, i partia nazistowska utrzymywaa si z wasnych

rodkw. Najwiksi przemysowcy i bankierzy wci odnosili si nieufnie do partii, ktra bya niezdolna lub nie chciaa ogosi jasnego, czy nawet tylko spjnego, owiadczenia w sprawie swej polityki gospodarczej i zamiarw wobec kapitalistycznych przedsibiorstw. Jednake nazici zaczli w latach 1930-1931 uzyskiwa pewne wpywy nie z funduszy korporacji, ale w formie indywidualnych wpat od grupy sympatykw - m.in. od byego prezesa Reichsbanku Schachta, Fritza Thyssena i Ludwiga Grauerta, dyrektora stowarzyszenia pracodawcw przemysu hutniczego. Byy to jednak sumy wahajce si od dziesitkw tysicy do 100-200 tysicy marek, czsto wypacane nie partii, ale poszczeglnym dziaaczom - nie Hitlerowi, tylko Gringowi, Strasserowi i Punkowi. Najwikszym atutem ruchu byo zaangaowanie jego szeregowych czonkw, ale zawsze istniao niebezpieczestwo, e zwikszona aktywno, ktra je podtrzymywaa przekroczy niezbyt precyzyjnie okrelon lini midzy legalnoci i nielegalnoci. Hitler musia utrzymywa rwnowag midzy nielegalnoci - ktra w razie wymknicia si spod kontroli podwayaby jego wiarygodno jako ewentualnego partnera w oczach dowdztwa armii i grupy skupionej wok prezydenta - a legalnoci, ktra, zbyt ostro forsowana, mogaby rozczarowa du liczb tych, ktrzy wstpili do partii i do SA wierzc, e sia, a nie wikszo gosw, powinna rozstrzygn sprawy narodowe, i ktrzy wci tsknie oczekiwali na marsz na Berlin i zdobycie wadzy. Kunszt Hitlera polega na rozmylnym stwarzaniu aury niepewnoci wok jego twierdze o legalnoci, tak aby - z jednej strony - utrzymywa przekonanie konserwatywnych ugrupowa, z ktrymi mia nadziej negocjowa, i wywiera powcigajcy wpyw na parti; a z drugiej - wiar radykaw w partii, e jego sowa o legalnoci byy w istocie sprytnym kamuflaem, kryjcym zamiar dokonania puczu w odpowiednim momencie. Gring przedstawi to nastpujco: Walczymy z Pastwem i obecnym Systemem, poniewa chcemy zniszczy go cakowicie, ale w sposb zgodny z prawem - dla dugouchego szpicla. Gdy nie mielimy jeszcze ustawy o ochronie republiki, mwilimy, e nienawidzimy tego Pastwa; teraz mwimy, e je kochamy a jednak wszyscy wiedz, co mamy na myli. Moliwoci Hitlera prowadzenia podwjnej gry zostay wystawione na prb natychmiast po wyborach w 1930 roku. Jeszcze w 1929 roku, pragnc wywrze wpyw na opini armii, podczas przemwienia w Monachium zaatakowa on stanowisko konsekwentnie zajmowane przez von Seeckta, emerytowanego ju naczelnego dowdcy armii, i Reichswehra powinna trzyma si z dala od polityki. Argumenty Hitlera wywary pewien wpyw na modszych oficerw, ktrzy nie widzieli wikszych perspektyw awansu w armii ograniczonej traktatem wersalskim do 100 tysicy ludzi i dla ktrych atrakcyjne byy obietnice Hitlera, e jeli dojdzie do wadzy, rozbuduje armi i przywrci Niemcom nalen im pozycj w Europie. Na trzech porucznikw: Scheringera, Ludina i Wentza, wpyw ten okaza si na tyle silny, e nawizali kontakt z nazistami i podjli dziaania w celu przecignicia na ich stron innych oficerw.

Aresztowani pod zarzutem szerzenia nazistowskiej propagandy w armii, zasiedli na awie oskaronych przed Sdem Najwyszym w Lipsku kilka dni po wyborach w 1930 roku. Hitler natychmiast poprosi o przesuchanie go i, rozmylnie adresujc swe wypowiedzi do dowdztwa Reichswehry, owiadczy kategorycznie, e SA zostao utworzone wycznie do celw politycznych oraz e jakiekolwiek pomysy zastosowania siy przez nazistw i wcignicia armii w wojn domow czy te denie do jej zastpienia (zwaszcza tradycyjnego korpusu oficerskiego) nazistowsk armi nowego typu s wykluczone. Kiedy dojdziemy do wadzy, dopilnujemy, aby z obecnej Reichswehry powstaa wielka armia narodu niemieckiego. Tysice modych ludzi w armii s tego samego zdania. Kiedy przewodniczcy sdu przerwa mu mwic, e nazici raczej nie mog ywi nadziei na osignicie ich celw drog legaln, Hitler z oburzeniem zaprzeczy. Licz si tylko jego rozkazy, a moja podstawowa zasada brzmi, e jeli przepis partyjny jest sprzeczny z prawem, to nie naley go realizowa. Ci, ktrzy nie przestrzegali tej zasady, zostali wykluczeni, wrd nich Otto Strasser, ktry flirtowa z ide rewolucji. Nastpnie ze wiadom dwuznacznoci, ktr stosowa wobec kwestii legalizmu oraz antykapitalistycznego stanowiska partii, Hitler doda: Stoj tutaj pod przysig zoon Bogu Wszechmogcemu. Owiadczam wam, e jeli dojd do wadzy legalnie, to bdzie rwnie nazistowski Trybuna Sprawiedliwoci, rewolucja z listopada 1918 roku zostanie pomszczona i legalnie spadnie dobrych kilka gw. Sowa te spotkay si z gonym aplauzem z galerii dla publicznoci, ale kiedy przewodniczcy sdu zapyta, co Hitler rozumie pod pojciem niemiecka rewolucja narodowa, uspokajajco odpar, e nie ma ona nic wsplnego z polityk wewntrzn i e oznacza po prostu niemieckie powstanie narodowe przeciwko postanowieniom ukadw pokojowych, ktre uwaamy nie za obowizujce prawo, ale za co nam narzuconego. Hitler: Nasza propaganda jest duchowym rewolucjonizowaniem narodu niemieckiego. Nasz ruch nie potrzebuje siy... Wejdziemy do legalnych organizacji i w ten sposb uczynimy z naszej partii decydujcy czynnik. Ale kiedy uzyskamy uprawnienia konstytucyjne, to uksztatujemy pastwo w sposb, ktry uwaamy za suszny. Przewodniczcy: Rwnie rodkami konstytucyjnymi? Hitler: Tak. Genera Jodl, szef sztabu w okresie II wojny wiatowej, przesuchiwany po wojnie podczas procesu norymberskiego, owiadczy trybunaowi, e nie zosta przekonany, dopki Hitler nie owiadczy pod przysig w sdzie, e jest przeciwny jakiejkolwiek ingerencji w sprawy armii. To wyrane owiadczenie Hitlera miao na celu otwarcie drogi do pniejszych negocjacji z dowdztwem Reichswehry. Ale niebezpieczestwa zwizane z tak taktyk ilustruje historia porucznika Scheringera. Skazany na osiemnacie miesicy wizienia, przeszed do komunistw, bdc wci jeszcze w wizieniu. Kiedy Goebbels wysa telegram z pytaniem, czy list Scheringera, w ktrym zawiadamia on o zmianie swej przynalenoci partyjnej, jest autentyczny, Scheringer odtelegrafowa: Deklaracja autentyczna. Hitler zdradzi rewolucj.

Niebezpieczestwa te przybray najostrzejsz form w SA. Brunatne koszule byy niezbdne w kampanii nazistw: czonkowie SA penili funkcje stranikw podczas nie koczcych si serii wiecw; stanowili wyzwanie dla komunistw na ulicach, a swymi paradami demonstrowali si, ktra miaa zasadnicze znaczenie dla wizerunku nazistw. Jednake Hitler mia na myli jedynie propagand, obraz partii: czonkowie SA mieli by onierzami szturmowymi rewolucji, ktra miaa nigdy nie nastpi. Z kolei ugruntowanie si takiego pogldu oznaczaoby osabienie ich bojowego ducha, a ten naleao podtrzymywa - jednake uniemoliwiajc mu wymknicie si spod kontroli. Hitler zdawa sobie spraw z tego problemu. Wykazaa to jego szybka reakcja, kiedy berliskie SA, znane ze swych gwatownych star z KPD, wzniecio bunt bezporednio przed wrzeniowymi wyborami i odmwio ochrony partyjnych wiecw. Gwne dania czonkw miay charakter pacowy, ale odrbno struktury SA bya przyczyn staych tar z polityczn hierarchi partii. Poza tym esamani byli zdania, e oglnokrajowe kierownictwo partii w Monachium ich nie docenia. Jeden z oberfhrerw SA napisa, e ich zdaniem SA jest tutaj po prostu po to, aby zdechn. Hitler natychmiast uda si do Berlina i odwiedza po kolei wszystkie piwiarnie oraz sale klubowe, przekonujc esamanw i obiecujc im lepszy od oraz traktowanie jako onierzy rewolucji. Aby uzyska dodatkowe fundusze, poleci obcienie kadego czonka partii specjalnymi opatami i zakoczy sw wizyt efektownym akcentem, ogaszajc, e sam obejmie funkcj naczelnego dowdcy SA w miejsce von Pfeffera. Po wyborach, tak szybko jak tylko mg, Hitler przekona Ernsta Rhma do powrotu i objcia stanowiska szefa sztabu SA. Da mu woln rk, powierzajc zadanie reorganizacji SA, ktrego liczba czonkw na pocztku 1931 roku wahaa si midzy 60 i 100 tysicami ludzi. Znaczny procent wrd nich stanowili bezrobotni, zwabieni obietnic zapaty, jedzenia i przygody. Rwnoczenie Hitler zezwoli Himmlerowi na powikszenie jego elitarnej organizacji SS (pocztkowo liczya 280 czonkw i bya bardzo nielubiana przez bardziej proletariack SA), powierzajc jej funkcj policji wewntrzpartyjnej. Motto, jakie Hitler da SS, brzmiao: SS-Mann, deine Ehre heisst Treue (Twoim honorem jest wierno). Jednake utyskiwania na prowadzon przez Hitlera polityk legalnoci trway nadal. W kocu marca 1931 roku, kiedy rzd wyda dekret wprowadzajcy wymg uzyskiwania zgody policji na organizowanie wiecw politycznych z dwudziestoczterogodzinnym wyprzedzeniem, Hitler poleci wszystkim agendom partyjnym podporzdkowanie si temu dekretowi. Byo to za wiele dla Stennesa, przywdcy SA w Berlinie, ktry potpi t decyzj Hitlera, rozpdzi miejscowe kierownictwo polityczne partii i podporzdkowa swojemu dowdztwu zarwno lokaln organizacj SA, jak i parti. Oficerowie SA na Pomorzu, wystpujc po stronie Stennesa owiadczyli, e NSDAP odesza od rewolucyjnego kursu prawdziwego narodowego socjalizmu [...] i wyrzeka si czystego ideau, o ktry walczymy. Hitler ponownie rzuci na szal swj osobisty presti, zdymisjonowa

Stennesa i zada, aby wszyscy dowdcy SA zoyli mu osobicie bezwarunkowe deklaracje lojalnoci. Chocia Stennes przyczy si do Ottona Strassera, wystpujc otwarcie przeciwko Hitlerowi, to jednak jego rewolta zaamaa si i tylko nieliczni poszli w jego lady. Sia mitu Fhrera zapewniaa zwart wikszo nawet w Berlinie. Gring dokona czystki w SA; w odpowiedzi na skargi szeregowych czonkw przeprowadzono szereg reform, a Hitler i Rhm bardzo starannie czuwali nad kursami indoktrynacji dowdcw SA w Szkole Kierownictwa Rzeszy. Ale problem pozosta jako nieodczna cz polityki, ktra moga rozadowa napicie wywoane przez zawarte w niej sprzecznoci tylko wtedy, kiedy prowadzia do sukcesu. III Hitler potrzebowa nie tylko zaufania, ale i cierpliwoci. Mg potgowa nacisk z zewntrz, ale tak dugo, jak trzyma si swej taktyki legalnoci, musia czeka na zaproszenie do wzicia udziau w negocjacjach. To wyczekiwanie byo cik prb dla partii i dla wiary Hitlera w przeznaczony mu sukces, bdcej podstaw mitu Fhrera. Istniay jednak cztery obiektywne czynniki, pozostajce poza jego kontrol, ktre wszake mg obrci na swoj korzy. Pierwszym byo pogbienie si kryzysu gospodarczego w latach 19311932. Liczba zarejestrowanych bezrobotnych przekroczya wwczas 6 milionw osb, czyli procentowo wicej ni w jakimkolwiek innym kraju uprzemysowionym. Drugim byo rwnolege zjawisko pogbiania si kryzysu politycznego. Jednym z przejaww tego zjawiska bya zwikszajca si liczba gosw oddawanych na radykaln prawic (nazistw) i radykaln lewic (KPD) oraz nasilenie si aktw przemocy na tle politycznym. Kryzys polityczny objawi si rwnie zakoczeniem okresu czasowej stabilizacji Republiki, jaki rozpocz si po wyborze na jej prezydenta w 1925 roku feldmarszaka von Hindenburga, symbolicznego substytutu monarchii. Na krtki czas tradycyjne niemieckie elity stay si, jeli nie pogodzone, to przynajmniej nie tak agresywne wobec Republiki. Kryzys pooy temu kres. Kryzys gospodarczy sta si rwnie kryzysem politycznym. Odpowiedzialno za wszystkie plagi nkajce Niemcy zrzucano na System, co wskazywao, jak pytkie byy w Niemczech korzenie demokracji parlamentarnej i jak gboko zraone byy do Republiki te grupy, ktrych przywileje i pozycja w spoeczestwie powinny uczyni z nich najmocniejsze filary pastwa. Mona to byo wyranie zaobserwowa na przykadzie czoowej partii konserwatywnej, nacjonalistw (DNVP). Zaczli oni nie tylko traci coraz wicej gosw na korzy nazistw w rejonach wiejskich, ale ich partia zostaa opanowana przez reakcjonist i pangermaskiego autokrat, Hugenberga, ktry prbowa - bez wikszego powodzenia - rywalizowa z nazistami w ochrypych, niestrudzonych atakach na Republik, a czasami nawet nawizywa z nimi sojusz. Zaproszenie Hitlera przez Hugenberga do wsplnej kampanii przeciwko planowi Younga w okresie referendum byo wanym etapem w deniu

Hitlera do pozyskania szacunku politycznego i ewentualnego dostpu do wpyww oraz zasobw finansowych prawicowych krgw klas wyszych. Bardziej konserwatywnych czonkw DNVP zrazi polityczny styl Hugenberga i w rezultacie utworzyli rozamow grup Ludowych Konserwatystw (Volkskonservativen). Ale Hugenberg, uparty i nie zraony, kontynuowa swj kurs, nie wycigajc adnych wnioskw ze swych wczeniejszych kontaktw z Hitlerem. Kolejnym jego posuniciem byo wczenie Hitlera do Narodowej Opozycji, czyli tzw. Frontu z Harzburga, ktry na krtko zjednoczy w padzierniku 1931 roku wszystkich prawicowych wrogw Republiki Weimarskiej. Bya to ta sama koalicja, ktra zostaa odrodzona w styczniu 1933 roku, aby uczyni Hitlera kanclerzem w bdnym przekonaniu, i bdzie on zmuszony postpowa zgodnie z yczeniami jego partnerw. Trzecim czynnikiem, ktry dziaa na korzy Hitlera bya zmiana polityki Reichswehry. Jedn z najbardziej uderzajcych i niebezpiecznych anomalii w Republice Weimarskiej by fakt, i dowdztwo armii przetrwao zarwno klsk wojenn, jak i upadek monarchii oraz stworzyo co w rodzaju pastwa w pastwie, lojalnego nie wobec zmieniajcych si ustawicznie rzdw czy wobec Republiki, ale wobec tego, co korpus oficerski uwaa za interesy i wartoci wiecznych Niemiec. Twrc tej unikalnej pozycji Reichswehry by genera Hans von Seeckt, jej naczelny dowdca w latach 1920-1926 (Chef der Heeresleitung). Nie tylko udao mu si obroni autonomi dowdztwa armii wobec politykw, twierdzc, i w armii nie moe by miejsca dla polityki, ale jako przedstawiciel armii sam odgrywa du rol w polityce, utrzymujc, e armia jest ostatecznym sdzi interesu narodowego. Podczas kryzysu wewntrznego w 1923 roku rzd niemiecki powierzy von Seecktowi pen wadz wykonawcz, aby ratowa pastwo. By on te odpowiedzialny za tajn polityk utrzymywania cisych kontaktw ze Zwizkiem Radzieckim, ktre umoliwiay armii niemieckiej obchodzenie militarnych klauzul traktatu wersalskiego. Wybr w 1925 roku feldmarszaka von Hindenburga, ostatniego dowdcy starej armii cesarskiej, na prezydenta Niemiec oraz pniejsze odejcie w stan spoczynku von Seeckta (1926 rok) otworzyy drog do zblienia midzy armi i wadzami republikaskimi. Inicjatyw przeja wpywowa grupa modszych oficerw odbywajcych sub w Ministerstwie Obrony i w Truppenamt, ukrytym nastpcy byego Sztabu Generalnego, zlikwidowanego przez ukad pokojowy. Kieroway nimi nie republikaskie sympatie, ale fakt, i zdali sobie spraw, e cele zawodowe mog osign jedynie poprzez blisk wspprac zarwno z rzdem Rzeszy, jak i Prus. Ich plany przewidyway stworzenie nowego modelu armii zoonej z 21 dywizji piechoty i 5 dywizji kawalerii (ukad pokojowy zezwala odpowiednio na 7 i 3 dywizje); wyposaenie tych si (a take lotnictwa) w najnowoczeniejsz bro, prawie w caoci zakazan przez traktat wersalski, oraz tajny program zbroje i szkolenia w Zwizku Radzieckim. Architektami tych nowych stosunkw byli Wilhelm Groener, pierwszy genera, ktry zosta pniej ministrem obrony, oraz Kurt von Schleicher,

szef Ministeramtu, nowego urzdu majcego zajmowa si wszystkimi sprawami politycznymi w imieniu armii i marynarki. Groener, jako drugi rang dowdca w ostatnich dniach I wojny wiatowej, zastpi Ludendorffa i wykaza si poczuciem realizmu, mwic cesarzowi (podczas gdy von Hindenburg zachowa milczenie), e armia ju go nie popiera. Nastpnie zawar porozumienie z nowym socjalistycznym kanclerzem, Ebertem, i wzi na siebie odpowiedzialno za uwiadomienie rzdowi republikaskiemu, i Niemcy nie s zdolne do kontynuowania wojny i musz podpisa traktat wersalski. Ide powierzenia mu w wieku szedziesiciu lat stanowiska ministra propagowa von Schleicher, ktry jako major cile z nim wsppracowa w latach 1918-1920 i ktry przekona von Hindenburga, aby dokona tej nominacji. Von Schleicher, sprytny, pewny siebie, odznaczajcy si zarwno wdzikiem osobistym, jak i pasj do intryg politycznych (sta si znany jako szara eminencja), zaskarbi sobie zaufanie nie tylko Groenera, ale rwnie - poprzez przyja z Oskarem von Hindenburgiem (z ktrym odbywa sub wojskow) - jego ojca, prezydenta. Wkrtce nie byo dnia, aby paac prezydencki nie zwraca si do von Schleichera z prob o rad. Jednake, pomimo wysikw Groenera, nieufno po obu stronach okazaa si zbyt gboko zakorzeniona (dotyczy to zwaszcza socjaldemokratw), aby wsppraca si udaa. Groener by rozczarowany saboci rzdu koalicyjnego, w ktrym poszczeglne partie wystpoway przeciwko sobie, i ju w grudniu 1929 roku on i von Schleicher poszukiwali innych sposobw zapewnienia stabilizacji politycznej oraz poparcia - niezbdnych, aby Reichswehra moga zrealizowa swj program zbroje. Denie armii do tego celu miao sta si wanym czynnikiem uatwiajcym Hitlerowi objcie urzdu kanclerza. Moment ten wci by jeszcze odlegy, ale na dugo przed 1933 rokiem zmiana stanowiska armii w znacznej mierze przyczynia si do zmiany formy rzdw z prezydenckich w parlamentarn. By to czwarty czynnik, dziaajcy na korzy Hitlera. Von Schleicher zalicza si do najaktywniejszych doradcw prezydenta, opracowujcych plan mianowania kanclerza, ktry opierajc si na nadzwyczajnych uprawnieniach prezydenta - byby w stanie zapewni to, czego potrzebowao zarwno pastwo, jak i Reichswehra: silny rzd, zdolny do prowadzenia dalekosinej polityki bez ogldania si na ask przywdcw partyjnych. Zgodnie z planem dokonano nominacji Brninga; dalszy rozwj wypadkw ju opisano: jego decyzj rozwizania Reichstagu i przegran w wyborach, ktre nastpiy we wrzeniu 1930 roku. Nie znaczy to jednak, i niespodziewane sukcesy Hitlera w wyborach w 1930 roku umoliwiy mu jego ostateczny triumf. Byby to zbyt pochopny wniosek. Istniay rwnie alternatywne scenariusze, ktrym warto si przyjrze. Po wyborach 107 deputowanych nazistowskich natychmiast poczyo swe siy z 41 nacjonalistami Hugenberga i 77 komunistami, przeksztacajc Reichstag w forum suce do systematycznych nagonek i uniemoliwiajc normaln prac tego organu. Ale opozycja przeliczya si. Zmiana

stanowiska SPD umoliwia stworzenie wikszoci niezbdnej do zmiany regulaminu Reichstagu i przywrcenia normalnego toku obrad (luty 1931 roku). Ta sama koalicja, sigajca od umiarkowanej lewicy (SPD) do umiarkowanej prawicy (Volkskonservativen, ktrzy oderwali si od Hugenberga i DNVP), moga by wykorzystana do odrzucenia kadego wniosku o wotum nieufnoci i zapewni wikszo, ktrej potrzebowa Reichstag do przywrcenia rzdw parlamentarnych. Ale Brning i grupa wok prezydenta nie bya tym zainteresowana; wspomnian wikszo wykorzystali jedynie do uzyskania porozumienia o zawieszeniu obrad Reichstagu. By to dalszy krok w kierunku zastpienia rzdw parlamentarnych rzdami prezydenckimi. Inn moliwoci bya propozycja Ottona Brauna, socjaldemokratycznego premiera Prus, poczenia rzdu pruskiego i oglnokrajowego, co pozwolioby oddali zagroenia ze strony politycznego ekstremizmu nie tylko dla demokracji w Niemczech, ale dla idei stabilnego konstytucyjnego rzdu. Jednym z paradoksw okresu weimarskiego byo to, e w odrnieniu od rzdu oglnokrajowego, nkanego kryzysami koalicyjnymi, rzd Prus odznacza si stabilnoci i postpow polityk, opart na wsppracy midzy socjaldemokratami i parti Centrum. Braun, byy robotnik rolny z Prus Wschodnich, sprawowa urzd premiera, z dwoma krtkimi kilkumiesicznymi przerwami, od 1920 do 1932 roku. Rzd pruski ju poprzednio przewodzi dziaaniom zmierzajcym do okieznania ekstremistw nazistowskich. Obejmoway one midzy innymi zakaz parad i wiecw na wolnym powietrzu, zakaz noszenia mundurw przez esamanw oraz ustaw uniemoliwiajc czenie czonkostwa w NSDAP i KPD z funkcj urzdnika pastwowego czy piastowaniem publicznego urzdu w Prusach. Pruski minister spraw wewntrznych, Grzesinski, ktremu podlegay siy policyjne liczce 180 tysicy ludzi (80 tysicy byo skoszarowanych, w peni uzbrojonych i zmotoryzowanych), nie dawa si zastraszy nazistom, wciekle dajcym jego ustpienia. Po ataku na ydowskie sklepy w dniu, w ktrym zebra si nowy Reichstag, Otto Braun mianowa Grzesinskiego prezydentem policji berliskiej. Dziennik Frankfurter Zeitung napisa wwczas, e Herr Braun wie, jak rzdzi Prusami. Sam Grzesinski wypowiedzia si na temat dziaa Brauna nastpujco: Konieczne jest by twardym, tak twardym jak elazo. Wkrtce udowodni, e nie byy to tylko sowa. Braun powtrzy sw propozycj poczenia obu rzdw w listopadzie 1931 roku, oferujc wasn rezygnacj i poczenie przez Brninga urzdu kanclerza Rzeszy z urzdem premiera Prus. W napisanych po wojnie pamitnikach Brning okreli t sugesti jako wydarzenie o najwyszej doniosoci... Mona byo zapobiec wszystkim wydarzeniom 1932 roku (w tym jego wasnej dymisji). Ale wwczas nie uczyni nic, aby zrealizowa zarwno t, jak i wczeniejsz propozycj Brauna. Jeeliby nawet podj odpowiednie dziaania, prawie na pewno napotkayby one weto von Hindenburga, Groenera i von Schleichera. Poczenie rzdu Prus i centralnego (projekt takiej reformy by w Niemczech od dawna dyskutowany) czy prba zbudowania bloku wikszoci w Reichstagu

musiayby oznacza wspprac z SPD, bdc wci najwiksz parti, ale w oczach prawicy uosabiajc wszystko, czego najbardziej nienawidzia w Republice Weimarskiej. Kiedy Groener i von Schleicher prbowali doprowadzi do zblienia z Republik, wanie ta wrogo prawicy, poczona z niewiar socjaldemokratw w zmian postawy niemieckiego korpusu oficerskiego oraz ziemiaskiej klasy junkrw, identyfikowanej z tym korpusem, spowodoway fiasko ich dziaa. By to koniec otwarcia na lewic, przynajmniej ze strony armii. Jednake jesieni 1930 roku ani Groener, ani von Schleicher nie byli jeszcze gotowi do wycignicia wniosku, i jedyn perspektyw s nazici. Groener spowodowa aresztowanie i proces za zdrad trzech porucznikw, ktrzy dyli do zwikszenia wpyww narodowego socjalizmu w armii, a na konferencji dowdcw okrgw w padzierniku 1930 roku on i von Schleicher bronili si energicznie przed krytyk, jak ten proces wywoa w armii. A jednak sukces wyborczy nazistw i propaganda nacjonalistyczna wywary wielkie wraenie. Czsto cytowano opini oficerw, ktrzy rozmawiali z brytyjskim attache wojskowym podczas jesiennych manewrw: To jest ruch modych (Jugendbewegung); nie mona go zatrzyma. W 1931 roku von Schleicher zmieni zdanie szybciej ni Groener. Rhm, ktry obj kierownictwo SA, skontaktowa si po swym powrocie z von Schleicherem i podkreli fakt, i Hitler podj dziaania zmierzajce do pozbycia si Stennesa i bardziej rewolucyjnych elementw z SA. Hitler oraz Rhm odwiedzili von Schleichera, Groenera i generaa von Hammersteina-Equorda, szefa Naczelnego Dowdztwa armii. Von Schleicher zacz lansowa ide oswojenia narodowych socjalistw poprzez zrzucenie na nich czci odpowiedzialnoci za niepopularne decyzje; by to fragment szerszego planu przewidujcego, tym razem, otwarcie na radykaln prawic. Potrzeba uzyskania wikszego poparcia bya tym bardziej palca, e Brningowi nie udao si upora z problemami ekonomicznymi spowodowanymi przez wielki kryzys. Jego priorytetem byo pooenie kresu reparacjom. Uwaa, e warunkiem wstpnym wiodcym do tego celu byo zademonstrowanie byym aliantom, i Niemcy podejmuj wysiki w celu uporzdkowania swej sytuacji gospodarczej. Polegay one na redukcji wydatkw, zwikszeniu podatkw i uzyskaniu w ten sposb zrwnowaonego budetu. Brning, przekonany, e jest to prawidowa polityka, pogodzi si z faktem, i bdzie ona niepopularna. Z faktem tym nie pogodzia si jednak niemiecka opinia publiczna i nadaa mu przydomek kanclerza godu. Po osiemnastu miesicach od chwili objcia po raz pierwszy urzdu, jesieni 1931 roku, Brning nie mia nic wicej do zaoferowania, a tymczasem popad w powane kopoty w polityce zagranicznej. Propozycja jego ministra spraw zagranicznych, Curtiusa, powoania austro-niemieckiej unii celnej, wywoaa gniewn reakcj Parya; Francja zmobilizowaa swoje zasoby finansowe, aby wymusi rezygnacj z tego planu. Czoowy austriacki bank, Creditanstalt, zosta zmuszony do wstrzymania dziaalnoci, a obcy kapita zacz ucieka z Niemiec, co doprowadzio do

paniki na rynku finansowym i zamknicia na trzy tygodnie gwnych bankw niemieckich latem 1931 roku. 3 wrzenia 1931 roku upokorzony rzd niemiecki musia ogosi rezygnacj z tego planu. Kolejny program redukcji zarobkw i pac zjednoczy prawicowych i lewicowych radykaw w gwatownym ataku na polityk kanclerza. Von Schleicher przez pewien czas przewidywa potrzeb wzmocnienia rzdu Brninga. W padzierniku wykorzysta rezygnacj ministra spraw zagranicznych do rwnoczesnego pozbycia si ministra spraw wewntrznych, Wirtha, szczeglnie znienawidzonego przez radykaln prawic, i do mianowania na jego miejsce Groenera, ktry by ju ministrem obrony. Mniejsze sukcesy odnis w zabiegach o zdobycie aktywnego poparcia nazistw i nacjonalistw Hugenberga. Kiedy Hitler otrzyma telegram od Brninga zapraszajcego go na spotkanie, macha nim przed swymi kompanami, krzyczc: Teraz mam ich w kieszeni! Uznali mnie za rwnego partnera w rozmowach. Jego egzaltacja bya jednak przedwczesna. Jesie 1931 roku bya zym czasem dla Hitlera. We wrzeniu popenia samobjstwo, wyraajc sprzeciw wobec jego zaborczoci, jego siostrzenica Geli Raubal, w ktrej by zakochany. Podczas spotka z Brningiem i pniej z Hindenburgiem (10 padziernika) by zdenerwowany i popeni bd, wygaszajc dugie monologi, ktre wywary nie najlepsze wraenie zarwno na kanclerzu, jak i na prezydencie. Celowy przeciek z paacu prezydenckiego rozpowszechni opini Hindenburga, i ten czeski kapral jest dziwacznym facetem, ktry mgby by ministrem poczty, ale na pewno nie kanclerzem. Nastpnego dnia Hitler mia pojawi si w Bad Harzburgu, gdzie Hugenberg zgromadzi wszystkich czoowych konserwatystw (w tym Schachta, gen. von Seeckta, wszystkich prawicowych politykw i dwch ksit z dynastii Hohenzollernw), a take oddziay Stahlhelmu i SA. Celem tej imprezy byo zademonstrowanie siy zjednoczonej opozycji narodowej i wysunicie dania dymisji rzdw Brninga i Ottona Brauna, po ktrych miay nastpi nowe wybory zarwno w Rzeszy, jak i w Prusach. Hitler by w najgorszym z moliwych nastrojw. Czu si przytoczony przez te wszystkie surduty, cylindry, mundury oficerskie i formalne tytuy t parad reakcji - wrd ktrej wielki trybun ludowy by nie na miejscu. Kiedy okazao si, e czonkw Stahlhelmu jest znacznie wicej ni czonkw SA, musia podzieli trybun z ich przywdc Seecktem, i z Hugenbergiem. Hitler odczyta niedbale swe przemwienie i opuci podium przed zakoczeniem defilady Stahlhelmu. Zjednoczona opozycja narodowa zaamaa si jeszcze przed jej sformowaniem, a reszt roku wypeniy zacite spory i wzajemne oskarenia. Natomiast kiedy Brning broni swej polityki 13 padziernika w Reichstagu, wypad lepiej, ni oczekiwaa tego wikszo ludzi. Przy poparciu SPD i Centrum uzyska wotum zaufania wikszoci 25 gosw. Hitler da upust swej frustracji, piszc gniewny list do Brninga, w ktrym skrytykowa jego dorobek, i nazajutrz po gosowaniu w Reichstagu zorganizowa olbrzymi defilad z zapalonymi pochodniami w

Brunszwiku. Trzydzieci osiem specjalnych pocigw i 5 tysicy ciarwek zwiozo ponad 100 tysicy czonkw SA i SS, ktrzy przed nim przemaszerowali. By to pokaz, jakiego nie mg w Niemczech dokona nikt inny: podczas gdy inni tylko mwili o potrzebie szerokiego poparcia, Hitler mg twierdzi, e ju je posiada. Ale nie by bliej objcia wadzy ni rok temu. IV Pokonanie tego dystansu zajo Hitlerowi dalszych pitnacie miesicy, od padziernika 1931 do koca stycznia 1933 roku. Te pitnacie miesicy wypeniy dwie sprawy: wybory i negocjacje. W 1932 roku wybory odbyy si piciokrotnie: dwa razy na prezydenta, dwa do Reichstagu i seria wyborw w kwietniu do parlamentw krajowych, z ktrych najwaniejsze byy wybory w Prusach i w Bawarii. Negocjacje toczyy si z przerwami, byy wykrtne i nie przynosiy rezultatw a do ostatniego dnia. Dla Hitlera wybory i negocjacje wymagay dwch rnych sposobw postpowania wzajemnie jednak wspzalenych, poniewa rezultaty wyborw, nawet kiedy nie byy decydujce, zmieniay warunki prowadzenia negocjacji. Byy to, mimo wszystko, dwie rne drogi denia do wadzy. Pierwsza polegaa na wejciu do prawicowej koalicji, rozszerzaniu wpyww nazistw we wszystkich moliwych grupach interesw (jak np. w stowarzyszeniach rolnikw) oraz na wykorzystaniu wszelkich moliwoci zwikszenia udziau nazistw w rzdzie, zarwno krajowym (Lander), jak i Rzeszy, tak aby mc uzyska wadz od wewntrz. Druga opcja polegaa na dziaaniu samodzielnym i prbie dokonania przeomu poprzez uzyskanie wyranej wikszoci w wyborach. Dla drugiej strony sytuacja bya bardziej skomplikowana, poniewa byo tam wicej aktorw reprezentujcych rne, czasami sprzeczne, interesy. Jednake nikt z uczestnikw negocjacji - von Hindenburg, von Schleicher, Groener, von Papen, Hugenberg, a nawet Brning - nie patrzy na Hitlera i na ruch nazistowski jako na zagroenie, ktre - oceniajc z dzisiejszej perspektywy - powinni dostrzec. Zgadzali si z atakami Hitlera na System, z jego potpieniem demokratycznej polityki i partii marksistowskich, z jego apelami o narodow jedno, z postulatami uniewanienia porozumienia pokojowego cznie z reparacjami oraz przywrcenia wielkoci Niemiec, w tym ich potgi wojskowej. Jak wyrazi si szef Naczelnego Dowdztwa armii, poza tempem (zmian) Hitler w istocie dy do tego samego, co Reichswehra. Ani prezydent, ani gabinet, ani generaowie nie uwaali si za zobowizanych do obrony weimarskiego systemu politycznego, ktry - ich zdaniem - okaza si niezdolny do stworzenia stabilnego rzdu niezbdnego do pooenia kresu kryzysowi i skierowania Niemiec na drog do odrodzenia. Dyli oni do odejcia od wykorzystywania przez ograniczone okresy wyjtkowych uprawnie prezydenta do zawieszania konstytucji parlamentarnej przy zaoeniu, i bdzie przywrcona, na rzecz trwaej formy rzdw prezydenckich, niezbyt rnicych si od byej monarchii, w ktrej prezydent zajmowa miejsce cesarza. Z tego punktu widzenia

narodowi socjalici jawili si nie jako rdo zagroenia, ktre naleao zniszczy - nawet jeli mona to byo zrobi - ale jako cenne rdo siy, pod warunkiem, i udaoby si ich przekona, aby przyczyli si do innych si prawicy w poparciu wsplnego programu. W ruchu nazistowskim istniay zjawiska, ktre nie podobay si establishmentowi: przemoc stosowana przez SA, wulgarno propagandy partyjnej, jej otwarty antysemityzm, uporczywe wysuwanie antykapitalistycznych idei. Znaleli jednak wiele sposobw przekonania samych siebie, e brutalno i przemoc musz by zaakceptowane jako nieodczny element propagandy, adresowanej przez nazistw do mas, i mobilizowania szerokiego poparcia, ktre - ich zdaniem - byo cennym wkadem, jaki Hitler mg wnie do autorytarnego reimu. Czy nie uzyskali od Hitlera zoonej pod przysig obietnicy, ktr zawsze chtnie powtarza, i bdzie przestrzega legalnoci, oraz jego zapewnie, i wyklucza moliwo zastpienia lub ingerowania SA w sprawy armii oraz e nigdy nie bdzie zachca do naruszania praw wasnoci i ograniczania korzystania z nich? Po rozmowie z Hitlerem w styczniu 1932 roku dowiadczony Groener zgodzi si z von Schleicherem, e Hitler by zdecydowany wytpi idee rewolucyjne. Groener tak ocenia Hitlera w oficjalnej notatce: Sympatyczne wraenie, skromny, przyzwoity facet, ktry chce najlepiej. W swym postpowaniu typ gorliwego samouka [...] Minister owiadczy jasno, e bdzie wszelkimi sposobami popiera legalne dziaania Hitlera, ale nazistowscy podegacze niepokojw bd zwalczani tak jak poprzednio [...] Zamiary i cele Hitlera s dobre, ale jest on entuzjast, zapalecem, czowiekiem o wielu obliczach. Minister cakowicie zgodzi si sprzyja jego zamierzeniom dla dobra Rzeszy. Minister zaleci rwnie [rzdom] krajowym, w najostrzejszej formie, aby odnosiy si sprawiedliwie do nazistw: naley wystpowa przeciwko wszelkim ekscesom, ale nie przeciwko Ruchowi jako takiemu. Wtpliwoci Groenera co do rzetelnoci nazistw od czasu do czasu powracay. Ale wwczas dawa si przekona von Schleicherowi, e nie ma mowy o oddaniu Hitlerowi stanowiska kanclerza lub prezydenta; e podobnie jak wszyscy inni przywdcy opozycji - Hitler po objciu urzdu okae si moliwy do prowadzenia, zostanie obaskawiony, a jego partnerzy koalicyjni powstrzymaj go przed obraniem radykalnego kursu. Groener pniej przyzna swemu przyjacielowi, historykowi Friedrichowi Meinecke, e powinnimy zdawi ich si. Ale kiedy w kocu w kwietniu 1932 roku podj dziaania zmierzajce do zakazu dziaalnoci SA - pocztkowo przy zdecydowanym poparciu von Schleichera - otrzyma cios w plecy i zosta usunity z urzdu wanie przez von Schleichera w imieniu armii. Przypadek Groenera pokaza Hitlerowi, jak atwo zaamaa si pod naciskiem jedno drugiej strony. Po Groenerze przysza kolej na pozbycie si Brninga, pniej von Papena, wreszcie von Schleichera. Za kadym razem korzyci odnosi Hitler. Bd, jaki popeniy grupy kontrolujce dostp do wadzy, polega na niedocenieniu nie tyle wrogoci Hitlera do Republiki Weimarskiej, poniewa wanie owa wrogo bya jego rekomendacj, ale zagroenia

jakie stwarza dla konserwatywnej, autorytarnej tradycji pruskiej, ktr grupy te chciay przywrci. Mimo wszystkich dowodw dostarczonych przez nazistowskie kampanie wyborcze i zorganizowane akty przemocy czonkowie owych grup nie zdoali zda sobie sprawy z dynamicznego charakteru ruchu stworzonego przez Hitlera granicy, do ktrej gotw by posun si czowiek, wygldajcy w ich oczach na zapalczywego demagoga, aby osign zaoone cele, oraz destrukcyjnych si, jakie mg rozpta, dc do realizacji tych celw. Poza obud, ktr nauczyli si stosowa zarwno Hitler, jak i Stalin, wanie niedocenianie ich przez innych uczestnikw politycznej rozgrywki byo kolejnym, wanym, wsplnym dla nich obu, czynnikiem sukcesu. Po raz pierwszy alternatywa: wybory czy negocjacje, pojawia si na pocztku 1932 roku. Von Hindenburg mia ustpi w maju. Ostatni rzecz, ktrej chciaa otaczajca go grupa, byo zastpienie go przez kogo innego Prezydent, majcy 84 lata, nie kwapi si do dalszego penienia swego urzdu, zwaszcza jeli miaoby to oznacza stawanie do kolejnych wyborw. Dlatego te Brning dy do uzyskania porozumienia o przedueniu kadencji prezydenta na rok lub dwa lata na mocy zwykego gosowania nad wnioskiem o wotum zaufania w Reichstagu. Chocia Hitler nadal gwatownie atakowa Brninga za katastrofalne konsekwencje jego polityki, kanclerz uwaa, e byby on skonny raczej zgodzi si na jego propozycj ni wystawi na prb swj wasny mit w konfrontacji z feldmarszakiem, ktry dla milionw Niemcw stanowi jedyny symbol stabilnoci w panujcym chaosie. Co do tego, e Hitler by tym zainteresowany, nie byo wtpliwoci; wkrtce nastpiy rozmowy z Groenerem, von Schleicherem i samym Brningiem. Hitler chcia odpowiedzi na jedno tylko pytanie: co bdzie z tego mia? Wydawao si, e odpowied brzmiaa: nic. Powstao wic nastpne pytanie: czy Hitler jest gotw zaryzykowa otwarte wspzawodnictwo z prezydentem? W obozie nazistowskim opinie na ten temat byy zdecydowanie sprzeczne. Gregor Strasser uwaa, e pokonanie von Hindenburga jest niemoliwe i e Hitler nie powinien rzuca mu wyzwania. Byo to zgodne z generaln lini Strassera w cigu caego 1932 roku, ktra zakadaa raczej negocjacje ni walk wyborcz; zawieranie porozumie poprzez wchodzenie w koalicje z innymi partiami (np. z Centrum), zarwno na szczeblu lokalnym, jak i oglnokrajowym; penetrowanie i opanowywanie grup specjalnych interesw oraz rozszerzanie i zagarnianie w ten sposb stopniowo wadzy ni podjcie prby zdobycia jej od razu i ryzykowanie cakowitej poraki. Gwnym oponentem Strassera by Goebbels, ktry nalega, aby Hitler stan do rywalizacji z von Hindenburgiem. Zdawa sobie dobrze spraw (jak potwierdzaj to jego pamitniki), e starcie wyborcze uczynioby go jako szefa propagandy - najwaniejszym z podwadnych Hitlera, taktyka negocjacji i denia do koalicji wzmocniaby natomiast rol Strassera jako szefa machiny partyjnej. Najwikszymi sojusznikami Goebbelsa byli Gring i Rhm; Gring dlatego, e nie mia w partii wasnej bazy i mg wzmocni swoj pozycj tylko po dojciu Hitlera do wadzy, kiedy mia

szans zostania ministrem, a Rhm dlatego, e potrzebowa ekscytacji i aktywnoci, wicych si z kampani wyborcz, po to, aby da esamanom ujcie dla ich energii. Hitler waha si przez miesic, demonstrujc charakterystyczne dla siebie niezdecydowanie, ktre poprzedzao wiele jego najwaniejszych decyzji. Dopiero 22 lutego, na niespena trzy tygodnie przed wyborami, by gotw powiedzie tak, po czym popiesznie uzyska niemieckie obywatelstwo poprzez czasow nominacj na urzdnika niskiej rangi, dokonan przez nazistowskiego ministra spraw wewntrznych w Brunszwiku - kraju bez wikszego znaczenia politycznego. Goebbels, ktry rozpocz ju planowanie kampanii, niepokoi si o pienidze. Pienidzy brakuje wszdzie - pisa w swych pamitnikach. Nikt nie da nam kredytu. Po zdobyciu wadzy mona mie mnstwo pienidzy, ale wwczas ju nie s potrzebne. Kiedy si nie ma wadzy, potrzebne s pienidze, ale wanie wtedy nie mona ich dosta. W kocu Goebbelsowi udao si zdoby pienidze, ktre pozwoliy mu zaplanowa kampani, jakiej nie widziay jeszcze nie tylko Niemcy, ale rwnie aden inny kraj europejski. 4 lutego 1932 roku napisa w swym pamitniku: Wszystkie wytyczne tej kampanii wyborczej s przygotowane. Aby uruchomi machin, musimy tylko nacisn guzik. Goebbels korzysta z dowiadcze pomylnej kampanii z 1930 roku, a od tego czasu liczba czonkw partii zwikszya si ponad trzykrotnie do okoo 450 tysicy. Partia moga teraz dotrze do kadej niemieckiej wsi (w kadym z okrgw aparat partyjny liczy co najmniej 1000 osb), a skala demonstracji w Brunszwiku wykazaa jej moliwoci. Nie byo moliwoci skorzystania z radia ani telewizji, ale mury we wszystkich niemieckich miastach byy pokryte nazistowskimi plakatami, wszdzie montowano te i wywietlano filmy przedstawiajce Hitlera i Goebbelsa (nowy element wprowadzony w 1932 roku). Podobnie jak w 1930 roku, ale przy wykorzystaniu znacznie wikszych i lepiej zorganizowanych si, strategia Hitlera i Goebbelsa polegaa na intensywnej kampanii w kadym okrgu oraz stosowaniu propagandy adresowanej do konkretnych grup spoecznych i gospodarczych. Teraz wanie wykazay sw warto silne organizacje terenowe partii nazistowskiej. W formie pisemnej przesanie nazistw przekazywaa ich prasa i miliony ulotek, ale zgodnie z wiar Hitlera w przewag sowa mwionego, gwny nacisk pooono na zorganizowanie kilku tysicy wiecw, poczonych z defiladami czonkw SA. Na najwikszych z tych wiecw czoowi mwcy partyjni urabiali pogldy zgromadzonych tumw, uciekajc si do najbardziej rozpasanej demagogii. W niepohamowanych atakach na System nie oszczdzano nikogo, nawet samego prezydenta. W okresie midzy 22 lutego i 12 marca Goebbels wygosi dziewitnacie przemwie w Berlinie (w tym cztery w olbrzymim Sportpalast) i wystpi na masowych wiecach w dziewiciu innych miastach, popiesznie wracajc za kadym razem nocnym pocigiem do Berlina, aby nadzorowa prac partyjnej machiny propagandowej. Ale centraln postaci, w jeszcze wikszym stopniu ni w 1930 roku, by sam Hitler. Tym razem nie chodzio o wielu kandydatw, czsto mao

znanych, ubiegajcych si o wybr do Reichstagu lub do jednego z parlamentw krajowych, ale o jednego kandydata, Fhrera we wasnej osobie, ucielenienie ruchu, wzywajcego swych zwolennikw, aby wybrali go na najwyszy urzd w pastwie. Jego pojawienie si wywoywao histeryczny entuzjazm. We Wrocawiu przemawia do 60 tysicy ludzi; w innych miastach oceniano, e zgromadzone tumy byy jeszcze wiksze. Do dnia gosowania, 13 marca, partia - zarwno czonkowie, jak i przywdcy - przekonali siebie samych, e s u progu wadzy, a Hitler zostanie niemieckim prezydentem, zdolnym do wykorzystania nadzwyczajnych uprawnie w celu legalnej rewolucji. Uzyskane rezultaty wprawiy nazistw w osupienie. Przeprowadzona kampania zwikszya liczb oddanych na nich gosw z 6,5 miliona we wrzeniu 1930 roku do 11,5 miliona, czyli 30 procent oddanej oglnej liczby gosw, przy rekordowej frekwencji wyborczej. Byo to jednak wci o 7 milionw gosw mniej od uzyskanego przez von Hindenburga wskanika 46,6 procent. Decydujce znaczenie miao uznanie przez socjaldemokratw, zwizki zawodowe i katolick parti Centrum, e lepiej bdzie nie wystawia wasnych kandydatw i gosowa, na zasadzie wyboru mniejszego za, na prezydenta, ktry by protestantem, Prusakiem i monarchist nienawidzcym socjaldemokracji i republiki. Niezalenie od interpretacji uzyskane rezultaty naleao uzna za porak i Goebbels by w rozpaczy. Jednake liczba gosw oddanych na von Hindenburga bya wci o 200 tysicy mniejsza od wymaganej absolutnej wikszoci. Niezbdne okazao si przeprowadzenie drugiego gosowania. Tym razem Hitler nie waha si. Po ogoszeniu wynikw owiadczy, e staje do drugich wyborw, i jeszcze przed witem, nastpnego dnia po gosowaniu, na ulicach pojawio si specjalne wydanie Volkischer Beobachter, zawierajce nowy manifest wyborczy: Pierwsza kampania wyborcza naley do przeszoci, druga zacza si dzisiaj. Ja bd j prowadzi. Majc nadziej na zapobieenie w ten sposb wymkniciu si aktw przemocy spod kontroli w okresie wit Wielkanocnych, rzd ograniczy czas trwania drugiej kampanii do jednego tygodnia. Aby maksymalnie go wykorzysta, Hitler wynaj samolot i odwiedzi dwadziecia jeden miast, w ktrych organizowano cztery - pi demonstracji powitalnych. Niezalenie od korzyci praktycznych to bezprecedensowe wykorzystanie podry samolotem z ich futurystycznym posmakiem wywaro nadzwyczajne wraenie psychologiczne, zwaszcza wtedy, kiedy gwatowna burza zmusia do wstrzymania wszelkich lotw, a Hitler mimo to nalega na lot do Dsseldorfu, aby dotrzyma zobowizania. To by czowiek, ktrego potrzeboway Niemcy, grzmiaa prasa nazistowska, odwany w dziaaniu, zbawca, ktry przyby z nieba. Hitler nad Niemcami - taki by slogan, tym bardziej skuteczny, e majcy podwjne znaczenie. Wyniesiony si swego wasnego mitu, Hitler owiadczy, e czuje si narzdziem Boga, wybranym do wyzwolenia Niemiec. Nigdy nie ulegao wtpliwoci, e zostanie pokonany, ale w odrnieniu od kandydatw nacjonalistycznych, ktrzy odpadli, i komunistw, ktrych

elektorat zmniejszy si o milion gosw, determinacja Hitlera przeksztacia porak w triumf. Liczba gosw oddanych na nazistw zwikszya si o ponad 2 miliony. Von Hindenburg uzyska wyran wikszo, ale prasa pisaa o sukcesie nazistw, ktrym udao si wicej ni podwoi liczb oddanych na nich gosw w porwnaniu z wyborami z 1930 roku (odpowiednio 13,4 miliona oraz 6,5 miliona). Hitler od razu zarzdzi rozpoczcie przygotowa do wyborw krajowych, ktre odbyy si dwa tygodnie pniej. Wybory te dotyczyy czterech pitych ludnoci i daway szans pokonania socjaldemokratyczno-centrowej koalicji w Prusach, stanowicych jej ostatni twierdz w Republice. Idziemy dalej bez zaczerpnicia oddechu - wykrztusi Goebbels. Wwczas jednak reguy gry zmieniy si. Zim 1931/1932 roku wzrosa liczba aktw przemocy, z ktrych wikszo, zwaszcza w wielkich miastach, takich jak Berlin i Hamburg, przybraa form wojny gangw midzy nazistami i komunistami. Od czasu gdy policja we Frankfurcie wesza w posiadanie tajnych planw (znanych jako Papiery Boxheim), opracowanych przez lokalnych przywdcw nazistowskich w Hesji, mnoyy si dowody na to, i nazici przygotowuj plany objcia wadzy. Plany te dotyczyy przygotowa do nazistowskiego zamachu stanu po komunistycznym powstaniu i zawieray m.in. projekty dekretw przewidujcych natychmiastowe egzekucje wszystkich osb stawiajcych opr, odmawiajcych wsppracy czy posiadajcych przy sobie bro. Wspomnianego odkrycia dokonano w listopadzie 1931 roku. Wywoao ono sensacj, ktra zmusia Hitlera do zaprzeczenia, i cokolwiek wiedzia o tych planach (najprawdopodobniej byo tak rzeczywicie). Rzd nie podj adnych dziaa przeciwko inkryminowanym osobom. Pniej pruska policja odnalaza kopie rozkazw Rhma i mapy z oznaczeniami, potwierdzajce doniesienia, e SA i SS wydano rozkaz pozostawania w gotowoci do dokonania zamachu stanu, gdyby Hitler zwyciy w wyborach prezydenckich. Przechwycono rwnie inne rozkazy, polecajce lokalnym czonkom SA na Pomorzu nieuczestniczenie w obronie granic w przypadku zaskakujcej akcji ze strony Polski. W rezultacie rzdy krajowe, pod przewodnictwem Prus i Bawarii, wystosoway ultimatum: jeeli rzd Rzeszy nie podejmie dziaa zmierzajcych do rozwizania SA i SS, one podejm takie dziaania. Wierzc, e ma poparcie von Schleichera i armii, Groener, minister spraw wewntrznych oraz obrony, wyda odpowiedni dekret natychmiast po drugich wyborach prezydenckich. Rhm, ktry twierdzi, e w SA jest czterokrotnie wicej ludzi ni traktat wersalski zezwala mie caej armii, przez chwil myla o stawianiu oporu, ale Hitler nalega na podporzdkowanie si temu dekretowi. Spodziewa si, e jeli SA wykona polecenie i jej czonkowie zdejm brunatne koszule, bd mogli sta si zwykymi czonkami partii, a ich organizacja przetrwa w stanie nienaruszonym. Jak owiadczy, Brning i Groener otrzymaj odpowied podczas wyborw w Prusach. Tym razem jednak Hitler przeliczy si. Ponownie wykorzystujc samolot, w cigu omiu dni wygosi przemwienia w dwudziestu piciu miastach. Nasze cae ycie - pisa Goebbels - polega teraz na gorczkowej

pogoni za sukcesem i za wadz. Ale te wci im si wymykay. W Prusach nazici uzyskali te same 36 procent gosw, ktre zdobyli podczas drugich wyborw prezydenckich; wystarczao to, by pozbawi wikszoci dugotrwa koalicj SPD-Centrum, ale nie wystarczao, aby nazici nawet przy poparciu nacjonalistw Hugenberga mogli sformowa prusk administracj. W Bawarii i Wirtembergii od wikszoci dzieli ich jeszcze wikszy dystans. Po trzech wyczerpujcych kampaniach nawet Goebbels mia do, zauwaajc kwano: W tych wyborach wygrywamy na mier. Ale Hitler by daleki od rozpaczy; otrzyma poufn informacj, ktra moga mu uatwi zastosowanie si do polecenia Groenera. Po zatwierdzeniu von Hindenburga na jego stanowisku von Schleicher uwaa, e bdzie mg ju zrealizowa plan pozbycia si Brninga i posunicia si krok naprzd na drodze do sformowania rzdu prezydenckiego, niezalenego od wikszoci w Reichstagu. By to kluczowy element jego programu, majcego na celu uzyskanie poparcia Hitlera i nazistw. Wykorzystywa wszystkie swoje talenty intryganta do podwaenia wydanego przez Groenera zakazu dziaalnoci SA i zorganizowa przeciwko niemu kampani szeptanych plotek. By to akt osobistej zdrady ze strony von Schleichera, ktrego Groener traktowa jak syna i do ktrego mia pene zaufanie; bya to rwnie zmiana jego wczeniejszego stanowiska w kwestii SA i SS - wszak sam doradza Groenerowi wydanie zakazu ich dziaalnoci. Kiedy jednak Hitler spotka si potajemnie z von Schleicherem (dwukrotnie, 26 kwietnia i 17 maja), dowiedzia si, e usunicie Groenera umoliwi pozbycie si rwnie Brninga. Obaj ci ludzie, ktrych von Schleicher promowa swego czasu, odegrali ju sw rol i stali si niewygodni. Wszystko idzie dobrze - pisa Goebbels - wspaniae uczucie, e nikt niczego nie podejrzewa, a ju najmniej sam Brning. Po poniajcej scenie w Reichstagu, podczas ktrej Groener zosta wyszydzony i zakrzyczany przez nazistw, i po bezskutecznym apelu do von Hindenburga z prob o interwencj, genera poda si do dymisji 12 maja. Brning zosta potraktowany w ten sam sposb. Sw polityk zrobi sobie na prawicy rwnie innych wrogw poza Hitlerem. Przygotowany przez niego projekt dekretu, przewidujcy przejcie niewypacalnych majtkw we wschodnich Niemczech i wykorzystanie ich do akcji osiedleczej, spowodowa gwatowny protest ze strony potnej klasy junkrw, od ktrej von Hindenburg otrzyma w podarunku majtek w miejscowoci Neudeck. Prezydent potpi propozycj Brninga jako agrarny bolszewizm. Wracajc po rezygnacji Groenera ze starannie przygotowanej wizyty w swym majtku, von Hindenburg odmwi podpisania dekretu i owiadczy Brningowi, e jeli chce go jeszcze raz zobaczy, to powinien przynie ze sob list z prob o dymisj. Kiedy Brning zastosowa si do tego yczenia, proba o dymisj zostaa natychmiast przyjta. Mamy wiadomoci od generaa von Schleichera pisa Goebbels w swych pamitnikach - wszystko odbywa si zgodnie z planem. Upadek Brninga by kolejnym etapem zaamywania si Republiki

Weimarskiej. Niezalenie od bdnej polityki, ktr prowadzi, i mimo e nie posiada charyzmy ludowego przywdcy czy uzdolnie polityka, podejmowa uczciwe starania zmierzajce do rozwizania problemw stojcych przed Niemcami. Tak dugo jak utrzymywa si gabinet Brninga, przy milczcym poparciu partii socjaldemokratycznej i centrowej w Reichstagu, w Niemczech utrzymywaa si tradycja odpowiedzialnego rzdu. Wraz z mianowaniem von Papena jako nastpcy Brninga tradycja ta ostatecznie zostaa zniszczona, a von Hindenburg powiedzia z ulg, i czasy republikaskich ministrw nale ju do przeszoci. Wydaje si, e celem von Schleichera byo usunicie ostatnich pozostaoci systemu demokratycznego i zastpienie go autorytarnym rzdem zoonym z przedstawicieli klas wyszych, z ktrych wikszo miaa pochodzi ze starej szlachty. Wybr von Papena, ktry - jak informowa ambasador francuski - nie by traktowany powanie ani przez przyjaci, ani przez wrogw, przyjto z niedowierzaniem. Ten byy oficer kawalerii okaza si na tyle obudnie przymilny, e unikn zamordowania go przez Hitlera w 1934 roku i przetrwa przez cay okres wojny, aby wybroni si przed skazaniem na kar wizienia podczas procesu norymberskiego w 1946 roku. Z wdzikiem urodzonego dworaka szybko zaskarbi sobie wzgldy prezydenta, ale zosta gniewnie odrzucony zarwno przez jego wasn parti Centrum, jak i przez nacjonalistw Hugenberga. Nie posiada adnej wasnej wadzy politycznej. Von Schleicher przewidzia dla niego rol czowieka-fasady, ktry bdzie robi to, co mu si kae. Kiedy przyjaciele von Schleichera protestowali mwic, e von Papen jest czowiekiem bez gowy, genera odpar: Nie potrzebuj gowy, potrzebuj kapelusza. Rol gowy mia peni sam von Schleicher, obejmujc po Groenerze tek ministra obrony. Hitler nie mia zamiaru wika si w tego rodzaju anachroniczny ukad. Wszystko, na co si zgodzi, sprowadzao si do tolerowania nowego rzdu w zamian za zniesienie zakazu dziaalnoci SA i rozpisanie nowych wyborw. Mimo rozczarowujcych rezultatw trzech kolejnych wyborw, ktre nastpiy w czasie krtszym ni trzy miesice, jedynym celem, jaki Hitler widzia w negocjacjach, byo nie dzielenie si wadz, ale doprowadzenie do kolejnej prby wyborczej, bowiem tylko ona moga zapewni mu to, czego chcia, to znaczy peni wadzy na jego wasnych warunkach. 4 czerwca rozwizany zosta Reichstag, a 16 czerwca zniesiono zakaz dziaalnoci SA. Termin kolejnych wyborw wyznaczono na 30 lipca. Von Papenowi i von Schleicherowi nie udao si jednak uzyska w zamian od Hitlera adnej wicej obietnicy poparcia po wyborach. Otrzymali natomiast pokaz tego, do czego zdolne jest SA, jeli spuci si je ze smyczy. Przywdca komunistw, Thalmann, okreli zniesienie zakazu dziaalnoci SA jako otwarte zaproszenie do dokonania morderstwa. Gwatowno star ulicznych wytworzya atmosfer wojny domowej: w cigu piciu tygodni do 20 lipca doszo do prawie piciuset tego rodzaju star w Prusach, podczas ktrych 99 osb ponioso mier, a 1125 zostao powanie rannych. Odpowied nowego ministra spraw wewntrznych,

Freiherra von Gayla, polegaa na potpieniu pruskiej policji za jednostronne interwencje, ktre miary polega na niepodejmowaniu wystarczajcych krokw przeciwko komunistom i zbytniej surowoci wobec nazistw. Odpowied ta miaa utorowa drog do najsilniejszego ciosu wymierzonego przez von Papena - proklamowania w Prusach stanu wyjtkowego i wyznaczenia komisarza Rzeszy na miejsce socjaldemokratyczno-centrowego rzdu. Pretekstu dostarczyy szczeglnie zacite starcia w rejonie HamburgAltona. Przez dzielnic robotnicz przemaszerowao 7 tysicy nazistw, prowokujc w ten sposb starcia uliczne z komunistami i wznoszenie barykad. W rezultacie tych prawdziwych bitew 17 osb ponioso mier, a znacznie wicej zostao rannych. Trzy dni pniej, 20 lipca, von Papen podj dziaania zmierzajce do rozwizania rzdu pruskiego. Legalno tych dziaa, opartych na nadzwyczajnych uprawnieniach prezydenta, wynikajcych z artykuu 48 konstytucji, mona byo kwestionowa, ale SPD i zwizki zawodowe, ktre w roku 1920 pokonay pucz Kappa za pomoc strajku generalnego i rozwaay obecnie moliwo ponownego podjcia takiej akcji, ograniczyy si do jej odrzucenia. Na niemieckiej opinii publicznej nic nie wywaro wikszego wraenia ni fakt, i Prusy, twierdza socjaldemokracji przez cay okres weimarski, dysponujce najsilniejsz policj w caych Niemczech, podday si bez oporu. Przywdcy Prus byli wyczerpani i pozbawieni wiary we wasne siy w rezultacie przewlekej walki na dwa fronty, przeciwko ekstremistom zarwno lewicowym, jak i prawicowym - komunistom i nazistom. Obalenie czerwonych Prus, co byo od dawna celem nazistw, powitano jako zapowied triumfu podczas wyborw do Reichstagu, ktre nastpiy dziesi dni pniej, 31 lipca 1932 roku. Dziki dokonanej tego lata przez Gregora Strassera reorganizacji struktury partii bya ona lepiej przygotowana do wyborw ni kiedykolwiek, a poza tym nie krpoway jej ju adne ograniczenia dziaalnoci. Kady czonek partii wybrany na kandydata by zobowizany zoy osobist przysig posuszestwa Hitlerowi, poniewa konieczne jest, aby byli oni lepo posuszni. Po raz czwarty w cigu piciu miesicy uruchomiono znan ju machin propagandow nazistw. Hitler raz jeszcze wynaj samolot w ramach swego trzeciego lotu nad Niemcami i w drugiej poowie lipca odwiedzi oraz wygosi przemwienia w pidziesiciu miejscowociach. Raz jeszcze wzbudza - i podziela - emocje kampanii prowadzonej pod hasami odrodzenia narodowego. Kiedy za pogoda zatrzymaa go i dotar do Stralsundu dopiero o godzinie 2.30 nad ranem, wielotysiczny tum cierpliwie czeka na niego w padajcym deszczu. Kiedy zakoczy przemwienie, ludzie pozdrawiali wschodzce soce, piewajc Deutschland uber alles. Jego przesanie, wci powtarzane, byo cigle takie samo i sprowadzao si do tezy goszcej, e po ponad dwch latach depresji gospodarczej oraz masowego bezrobocia, z ktrymi rzd nie mg sobie zupenie poradzi, musi nastpi drastyczna zmiana i e tylko jedna partia posiada dostateczn energi i zaangaowanie, aby j spowodowa. Po ogoszeniu wynikw wyborw okazao si, e nazici wicej ni podwoili liczb oddanych na nich gosw w porwnaniu z rokiem 1930 i

stali si najwiksz parti w Niemczech, dysponujc 13.745.000 gosami i 230 miejscami w Reichstagu. Byo to powikszenie stanu posiadania o prawie 13 milionw gosw w cigu czterech lat. Na drugim miejscu znaleli si, daleko z tyu, socjaldemokraci z nieco mniej ni 8 milionami gosw. Na komunistw oddano 5,25 miliona gosw, na Centrum 4,5 miliona. V Nazici raz jeszcze odnieli znaczcy sukces, ale nie uzyskali bezporedniej wikszoci, o ktr chodzio Hitlerowi. Blisza analiza rezultatw wykazuje, e nazici praktycznie nie posunli si naprzd pod wzgldem liczby gosw: w kwietniu podczas drugich wyborw prezydenckich uzyskali 36,7 procent, podczas wyborw w Prusach 36,3 procent i podczas wyborw do Reichstagu 37,3 procent. Najwiksz liczb gosw ponownie uzyskali w wiejskich rejonach na pnocy i wschodzie w Szlezwiku-Holsztynie 51 procent i w Prusach Wschodnich 47,1 procent. Jednake w rejonach uprzemysowionych i na poudniu Niemiec wskaniki te wahay si midzy 20 i 30 procent, czyli znacznie poniej przecitnej. Ambasador brytyjski, podsumowujc ogln ocen, informowa z Berlina: Wydaje si, e Hitler wyczerpa obecnie swoje rezerwy. Pokn mae buruazyjne partie rodka i Prawicy i nie ma adnych oznak, e bdzie zdolny do wywoania rozamu w partii Centrum, komunistycznej i socjalistycznej... Wszystkie inne partie s naturalnie zadowolone z tego, e Hitlerowi nie udao si zdoby czego zblionego do wikszoci, zwaszcza e s przekonane, i osign on swj punkt szczytowy. Jeeli jednak Hitler by gotw do negocjacji, to z mocnej pozycji przywdcy wyranie najsilniejszej partii politycznej w Niemczech. Pytanie brzmiao: jak wielkie powinny by jego dania? Podczas konferencji kierownictwa partii dyskutowano na temat moliwoci koalicji z parti Centrum (za ktr opowiada si konsekwentnie Strasser), ale Hitler wola postpowa wedug zasady wszystko albo nic, caa wadza, a nie udzia w niej. Podczas spotkania w Frstenbergu 5 sierpnia przedstawi swe dania von Schleicherowi: niezalenie od stanowiska kanclerza dla siebie w jakiejkolwiek prawicowej koalicji domaga si, by ktry z nazistw zosta mianowany ministrem-prezydentem Prus; nazici mieli rwnie obj teki ministrw spraw wewntrznych Rzeszy i Prus (wraz z kontrol nad policj), tek ministra sprawiedliwoci Rzeszy oraz nowy urzd ministra owiecenia publicznego i propagandy, zarezerwowany dla Goebbelsa. Aby skoczy z zalenoci zarwno od prezydenta jak i Reichstagu, Hitler zada te ustawy wyposaajcej kanclerza w pene prawo do rzdzenia za pomoc dekretw; jeeli Reichstag odmwiby uchwalenia tej ustawy, zostaby rozwizany. Niezalenie od tego, co mg powiedzie von Schleicher, Hitler wyszed z tego spotkania przekonany, e genera wykorzysta wszystkie swe wpywy, aby zapewni mu stanowisko kanclerza. Hitler by tak zadowolony, e sugerowa umieszczenie na cianie domu, w ktrym odbyo si spotkanie, specjalnej tablicy

pamitkowej. Goebbels zanotowa w swym pamitniku 8 sierpnia: Atmosfera jest pena przewidywa... Caa partia jest gotowa przej wadz. SA zrezygnowao z codziennych zaj przygotowujc si do tego. Jeeli sprawy uo si pomylnie, wszystko bdzie dobrze; jeeli nie, bdzie to straszna klska. Aby uspokoi SA i rwnoczenie poprze swe dania, Hitler zezwoli esamanom na defilad w Berlinie. W innych rejonach napicie spowodowao wzrost liczby gwatownych star i doprowadzio do wydania dekretu grocego kar mierci dla kadego, kto zabije swego oponenta. Nastpnej nocy piciu esamanw w mundurach wdaro si do domu pewnego komunistycznego robotnika we wsi Potpa na Grnym lsku, wycigno go z ka i skopao na mier na oczach przeraonej matki. Nie majc adnych wiadomoci z Berlina, Hitler poprosi o spotkanie z kanclerzem von Papenem i prezydentem 13 sierpnia. Poprzedniej nocy dowiedzia si od Rhma, e istniej powane wtpliwoci, czy von Papen zrezygnuje ze stanowiska kanclerza na jego korzy, i przez wiele godzin chodzi tam i z powrotem w domu Goebbelsa zastanawiajc si, jak wysoko powinien podbi swe dania - i jak nisko mgby je ewentualnie zredukowa, nie naraajc na szwank swej kontroli nad SA i parti. Von Papen rzeczywicie nie widzia powodu, dla ktrego powinien poda si do dymisji. Rezultaty wyborw, ktre nie doprowadziy do powstania wyranej wikszoci, usprawiedliwiay dalsze istnienie gabinetu prezydenckiego. Ponadto nikt jeszcze przed nim nie mia lepszych stosunkw z von Hindenburgiem, a sam prezydent nie yczy sobie zamiany arystokratycznego von Papena na nieokrzesanego Hitlera, ktrego nie lubi. Wci wystpujce akty przemocy wywoay wrog nazistom reakcj klas posiadajcych, a ewentualne midzynarodowe reperkusje objcia wadzy przez Hitlera wywieray wraenie zarwno na gabinecie, jak i na armii. Podobnie jak wszyscy von Papen uwaa, e nazici osignli swj punkt szczytowy i zaczn teraz traci gosy. Do czasu jego spotkania z Hitlerem i von Schleicherem wszystko, co on i von Schleicher byli gotowi zaoferowa Hitlerowi, sprowadzao si do stanowiska wicekanclerza w istniejcym rzdzie von Papena oraz stanowiska pruskiego ministra spraw wewntrznych dla jednego z jego zwolennikw. Hitler odrzuci natychmiast ich ofert i wpad we wcieko, krzyczc o trzech dniach wolnoci na ulicach dla SA i likwidacji marksistw. Po kolejnych ktniach, podczas ktrych owiadczy, i chce tylko tyle wadzy, ile domaga si Mussolini w 1922 roku, odmwi dalszej dyskusji. Zgodzi si stawi na wezwanie prezydenta dopiero wtedy, kiedy powiedziano mu, i nic jeszcze nie zostao ustalone. Ale prezydent przyj go na stojco i w sposb ostry wyraa si o braku kontroli nad dzikimi elementami w jego partii. Von Hindenburg by gotw zaakceptowa Hitlera i nazistw w ramach koalicji, ale wyklucza moliwo przekazania im cakowitej wadzy. Aby ponienie Hitlera byo pene, oficjalne sprawozdanie z tego spotkania, cznie z wyrzutami prezydenta dotyczcymi ekscesw nazistw i odrzuceniem przez niego wygrowanych da Hitlera przekazano prasie wiatowej - i partii - jeszcze zanim Hitler

mg przygotowa swoj wasn wersj. Hitlera jtrzyo nie tylko odrzucenie jego da, ale rwnie sposb, w jaki do tego doszo. By to nawrt roku 1923 - kaprala, ktry mg odgrywa rol dobosza (Trommler) sprawy narodowej, ale ktrego raczej nie mona mianowa kanclerzem. Da upust caej pogardzie i nienawici, ktre odczuwa dla szacownego wiata buruazji, kasty oficerskiej i kotuskich politykw w ich surdutach i cylindrach: Wiem, co myl ci dentelmeni. Chcieliby da nam kilka stanowisk i uciszy nas. Nie, dentelmeni, nie powoaem partii, aby targowa si, sprzeda j czy zamieni. To nie jest skra lwa, w ktr moe wlizn si jakakolwiek stara owca [...] Czy naprawd sdzicie, e moecie mnie zwabi kilkoma stanowiskami ministerialnymi? Ci dentelmeni nie maj pojcia, jak mao mnie to obchodzi. Jeeli Bg chciaby, aby sprawy miay si tak, jak maj, przyszlibymy na wiat z monoklem w oku. Nie, na wasze ycie! Mog sobie zatrzyma te stanowiska, bo one i tak do nich nie nale. Silniej ni kiedykolwiek odczuwa pokus spuszczenia SA ze smyczy i udowodnienia przeciwnikom, e nie uywa tylko efektownego zwrotu, kiedy mwi o daniu esamanom wolnoci na ulicach. Po skazaniu piciu esamanw odpowiedzialnych za morderstwo robotnika z Potpy na kar mierci Hitler wysa im telegram: Moi towarzysze: wobec tego najpotworniejszego i najkrwawszego wyroku czuj si osobicie zwizany z wami nieograniczon lojalnoci. Od tego momentu wasze wyzwolenie jest spraw naszego honoru. A jednak Hitler wci by w stanie rozgranicza emocje od wylicze. Wanie w dniu poniajcego spotkania z von Hindenburgiem wezwa Rhma i innych przywdcw SA, wobec ktrych owiadczy z naciskiem, e nie mog nawet myle o puczu. Wci trzyma si taktyki legalnoci, a demonstracja poparcia dla mordercw z Potpy miaa na celu uatwienie Rhmowi trzymania jego ludzi pod kontrol, a nie zachcanie ich do dziaania. Von Papen i von Schleicher wystarczajco dobrze rozumieli gr, ktr prowadzi Hitler, i kontynuowali taktyk zmczenia przeciwnika a do stanu, w ktrym zaakceptuje ich warunki. Hitler ze swej strony pozwoli Strasserowi na wznowienie rozmw z parti Centrum. Poczenie posw z NSDAP i z Centrum umoliwioby powstanie wikszoci w Reichstagu i wanie dziki takiej koalicji wybrano w kocu sierpnia Gringa na stanowisko przewodniczcego Reichstagu. Strasser uwaa, i partia nie jest ju w stanie samodzielnie uzyska wikszego poparcia wrd wyborcw oraz e koalicja z lewicowymi i umiarkowanymi elementami z Centrum jest najlepszym sposobem dotarcia do wyborcw niesocjalistycznych i do zdobycia wadzy w ramach wikszoci parlamentarnej. Goebbels pozostawa jak zwykle przeciwny takiej taktyce, ale wybadanie Centrum uzna za korzystne, traktujc to jako sposb wywarcia wyranego nacisku na von Papena. Szczytowy okres tych manewrw nastpi podczas pierwszej plenarnej sesji Reichstagu po wyborach, ktra rozpocza si 12 wrzenia 1932 roku. Von Papen, ktry wyranie ju cieszy si wzgldami von Hindenburga,

potajemnie zaopatrzy si zawczasu w kart atutow w postaci dekretu rozwizujcego Reichstag, ktr zamierza wykorzysta w razie potrzeby. Ale rozwj wydarze zaskoczy obie strony. Pod koniec chaotycznego i penego gniewnych wystpie posiedzenia nazici gosowali za zaproponowanym przez komunistw wnioskiem o potpienie rzdu, zadajc von Papenowi dotkliw klsk, bowiem wniosek uchwalono stosunkiem gosw 512 do 42. Von Papen odpowiedzia dekretem o rozwizaniu Reichstagu, ktry obradowa przez niecay jeden dzie. Postawio to nazistw wobec perspektywy pitych ju wyborw w cigu jednego roku. Hitler, jak zawsze zafascynowany wystpujcymi podczas wyborw elementami hazardu, bynajmniej nie aowa swego poprzedniego postpowania i by peen wiary we wasne siy. Ale nawet Goebbels zblad na myl o jeszcze jednym powtrzeniu poprzednich kampanii. Morale w partii byo niskie, a wiele okrgw wci nie spacio dugw zacignitych przed lipcowymi wyborami. Opinia publiczna zareagowaa bardzo silnie na spraw Potpy i panowao powszechne przekonanie, podzielane przez wielu czonkw partii, e nazici bd teraz traci gosy. Podtrzymywaa ich tylko determinacja Hitlera i jego niewzruszone przekonanie o wasnym przeznaczeniu. Kiedy kierownictwo partii zebrao si w Monachium na pocztku padziernika okazao si, e mit Fhrera wci dziaa. On jest wielki i przewysza nas wszystkich - pisa Goebbels. - Podnosi ducha Partii z najczarniejszej otchani. Z nim, jako Przywdc Ruch musi zwyciy. Nieco pniej jednak Goebbels zanotowa w swym pamitniku: Nadzwyczaj trudno jest zdoby pienidze. Wszyscy dentelmeni wasnoci i wyksztacenia stoj za rzdem. Bya to niewtpliwie prawda w odniesieniu do niemieckiego wielkiego przemysu, zaalarmowanego wzrastajcym radykalizmem apeli Hitlera 19 padziernika 1932 roku po raz pierwszy spotkaa si w Berlinie reprezentatywna grupa aktywnych politycznie przemysowcw i przedstawicieli najwikszych koncernw przemysowych i postanowia zebra fundusz w wysokoci 2 milionw marek, o jaki prosi gabinet von Papena. Hitler jednak nie poszed na adne ustpstwa i da z siebie wszystko. Podczas swej czwartej lotniczej kampanii odwiedzi jeszcze wicej miast i wygosi przemwienia na jeszcze wikszej liczbie wiecw ni latem. Przyj jednoznacznie radykalne haso: Przeciw reakcji!, a caa potga nazistowskiej machiny propagandowej zostaa skierowana przeciwko von Papenowi i skorumpowanemu reimowi junkierskiemu. Aby unikn utraty wpyww w swej wasnej siedzibie, czyli w Berlinie, Goebbels posun si do desperackiego kroku, polecajc czonkom partii i SA otwart wspprac z komunistami podczas piciodniowego strajku pracownikw komunikacji, od ktrego odcia si SPD i zwizki zawodowe. Odpowiedni zapis w pamitniku Goebbelsa brzmi: Ostatni atak. Desperacka obrona Partii przed klsk. Udao nam si, dosownie w ostatnim momencie, uzyska 10.000 marek. W sobot wyda si je na kampani. Uczynilimy wszystko, co byo moliwe. Teraz niech zadecyduje Los.

Po raz pierwszy od 1928 roku nastpi spadek frekwencji wyborczej. W rezultacie zmczenia zamtem politycznym i zaniepokojenia aktami przemocy do urn wyborczych poszo o 2 miliony osb mniej ni w lipcu i tak samo spada liczba gosw oddanych na nazistw. Nurt umiarkowany nic na tym jednak nie zyska: komunici wyprzedzili Centrum i stali si trzeci pod wzgldem znaczenia parti uzyskujc 16,9 procent gosw. Na SPD pado nieco ponad 20 procent i chocia nazici pozostali zdecydowanie najwiksz parti to jednak nacjonalici Hugenberga rwnie uzyskali pewne zdobycze. Ekstremizm wci by na fali wznoszcej. Von Papen jednak, mimo e (jak wskaza Hitler) 90 procent wyborcw opowiedziao si przeciwko niemu, by zachwycony rezultatami i bardziej przekonany ni kiedykolwiek, e nazici bd musieli pj na ugod. Pozycja von Papena nie bya jednak tak silna jak sdzi. Von Schleichera zocia jego niezaleno i bliskie stosunki, jakie nawiza z prezydentem. Zaniepokoia go te wypowied von Papena o rozpisaniu nowych wyborw w celu zmuszenia nazistw do porozumienia lub o rzdzeniu krajem w sposb dyktatorski, gdyby do porozumienia nie doszo. Wedug Brninga, von Schleicher zawsze niepokoi si moliwoci zaistnienia sytuacji, w ktrej armia musiaaby poradzi sobie z rwnoczesnym powstaniem nazistw i komunistw. Wielkie wraenie wywara na nim rzeczywista wsppraca tych ugrupowa podczas strajku berliskiego, a take wzrost liczby gosw oddanych na komunistw. Jako minister obrony von Schleicher zacz przekonywa innych czonkw gabinetu, e dalsze sprawowanie urzdu przez von Papena grozi niebezpieczestwem wybuchu wojny domowej. Utrzymywa, e von Papen powinien zrezygnowa i umoliwi prezydentowi przeprowadzenie konsultacji z przywdcami partyjnymi - przede wszystkim z Hitlerem - oraz podjcie prby znalezienia wyjcia z impasu. Von Papen przyj wyzwanie (17 listopada), przekonany, e rozmowy von Hindenburga z Hitlerem, ktre wyznaczono na 18 i 21 listopada, nie przynios adnego rezultatu oraz e powrci na swj urzd ze wzmocnion pozycj. Jego sceptycyzm by uzasadniony. Hitler zada urzdu kanclerza dysponujcego takimi samymi szerokimi uprawnieniami, jakich prezydent udzieli von Papenowi. Von Hindenburg (mimo przekonywa pozostajcego w cieniu von Papena) by gotw zgodzi si na objcie przez Hitlera tego urzdu, ale tylko pod warunkiem zmobilizowania przez niego wikszoci w Reichstagu. Jeli Niemcy miayby nadal by rzdzone przez gabinet prezydencki dysponujcy nadzwyczajnymi uprawnieniami, zastpowanie von Papena kim innym byo bezcelowe. Dyskusje prezydenta z przywdcami pozostaych partii nie przyniosy lepszych rezultatw, podobnie jak inicjatywa von Schleichera, ktry (za porednictwem Gregora Strassera) bada moliwo wejcia nazistw w skad gabinetu, w ktrym on sam, a nie von Papen, byby kanclerzem. Hitler nie da si wcign w te plany, von Papen zaproponowa wic ponowne objcie przez siebie urzdu kanclerza, odroczenie zwoania Reichstagu na czas nieokrelony i przygotowanie reformy konstytucji. Do tego czasu chcia proklamowa stan wyjtkowy, rzdzi dekretami i si

dawi wszelkie prby dokonania zamachu stanu. Mimo wtpliwoci von Schleichera, von Hindenburg wyrazi zgod i upowani von Papena do sformowania nowego rzdu. Von Schleicher wycign wtedy swoj kart atutow. Na pierwszym posiedzeniu gabinetu po ponownym objciu przez von Papena urzdu (2 grudnia) von Schleicher, jako minister obrony, owiadczy, e armia utracia zaufanie do kanclerza i nie jest przygotowana do podjcia ryzyka wybuchu wojny domowej. Kocowy akt tego wyjtkowego dramatu politycznego rozpocz si wwczas, gdy von Hindenburg ugi si przed ultimatum armii i - wedug relacji von Schleichera - zaprosi jego, a nie von Papena, do objcia urzdu kanclerza. Von Hindenburg mia kierowa si zaoeniem, e wanie von Schleicherowi moe uda si stworzenie frontu narodowego z udziaem nazistw, ktrego nie zdoa stworzy von Papen. Von Schleicher opiera swe nadzieje na przekonaniu, i Gregor Strasser (z ktrym pozostawa w kontakcie) zdoa przekona Hitlera, e wejcie nazistw do jego rzdu ley w ich interesie. Przez ponad rok Strasser pesymistycznie ocenia szans Hitlera na uzyskanie przez niego stanowiska kanclerza i penej wadzy, ktrej da. Poraka partii w listopadowych wyborach, jej due zaduenie oraz rozczarowanie do niej opinii publicznej skoniy go do pogldu, e prowadzona przez Hitlera polityka wykluczajca ustpstwa i kompromisy, nieustpliwe danie peni wadzy, zniszczy parti, jeeli bdzie kontynuowana Koncepcja von Schleichera opieraa si na szerokim froncie, sigajcym od umiarkowanych nazistw do umiarkowanych socjalistw, oraz na programie energicznych dziaa zmierzajcych do zmniejszenia bezrobocia. Przedstawiajc sw ofert za porednictwem Strassera najwidoczniej mia nadziej, e - jeli Hitler nie zgodzi si na ni - Strasser mgby przyj stanowisko wicekanclerza i wywoa rozam w partii. Nie ma dowodw wiadczcych, e takie wanie byy zamiary Strassera, ale fakt, i popiera ofert von Schleichera podczas omawiania jej przez kierownictwo nazistowskie, szybko doprowadzi do oskare o zdrad i prb wykluczenia Hitlera z kierownictwa partii. Po kolejnym burzliwym spotkaniu z Hitlerem 7 grudnia Strasser napisa dugi list, w ktrym broni si przed zarzutami zej woli i zrezygnowa ze wszystkich zajmowanych stanowisk. Nie podj jednak adnych dziaa majcych na celu pozyskanie w partii poparcia dla swej osoby i zamiast tego uda si z rodzin na wakacje do Woch. Rezygnacja drugiej po Hitlerze osobistoci oraz szefa machiny organizacyjnej partii wywoaa wielki szok w okresie, kiedy morale jej czonkw byo rekordowo niskie. Najbardziej zaszokowany by sam Hitler. Jednake w cigu dwudziestu czterech godzin przekona sam siebie, e Strasser jest judaszem, ktry wbi mu n w plecy na pi minut przed ostatecznym zwycistwem. Wezwa wszystkich przywdcw partii na zebranie w oficjalnej rezydencji Gringa jako przewodniczcego Reichstagu, na ktrym w czasie dramatycznego wystpienia potpi nieobecnego Strassera i poleci wymazanie jego imienia z pamici. Wszyscy jego starzy stronnicy musieli ucisn rk Fhrera i obieca, e

nigdy nie zdradz sprawy. Goebbels, ktry by najzacitszym wrogiem Strassera, napisa pod koniec tego spotkania, e byo ono olbrzymim sukcesem jednoci Ruchu... Strasser jest teraz cakowicie izolowany. Jest trupem. Niecae dwa lata pniej, podczas czystki w SA, sowa te miay sta si rzeczywistoci. Strasser nie podj adnych prb kontrofensywy. Hitler natomiast odwiedzi po kolei wszystkie miasta, ktrych gauleiterzy sympatyzowali ze Strasserem, rozbijajc scentralizowany system organizacyjny partii, stworzony przez jego przeciwnika. Podobnie jak w przypadku SA Hitler mianowa siebie szefem struktury organizacyjnej i powierzy ludziom, na ktrych mg polega - Hessowi, Leyowi, Darremu, Goebbelsowi kierownictwo jej poszczeglnych elementw. Ale dziaania ktre miay potwierdzi, i sprawuje kontrol nad parti nie rozwizyway jej problemw finansowych czy politycznych. Musiano zmniejszy zarobki funkcjonariuszy partyjnych. Goebbels okreli sytuacj w okrgu berliskim jako beznadziejn, na ulice wysano esamanw ze skarbonkami, polecajc im, aby prosili przechodniw o datki na niegodziwych nazistw. W dziedzinie politycznej Hitlerowi udao si co prawda utrci wysunit przez Strassera propozycj wyjcia ze lepego zauka w ktrym znalaza si partia, nie by jednak w stanie zaproponowa rozwizania alternatywnego. W wigili Boego Narodzenia 1932 roku Goebbels napisa w pamitniku: Ten rok przynis nam nieustannego pecha... Przeszo jest smutna, a przyszo wyglda ciemno i ponuro; wszystkie szans i nadzieje zniky zupenie. Tym razem to von Papen szuka zemsty na von Schleicherze, a ten nieoczekiwanie sam podsun mu tak moliwo. Jako kanclerz von Schleicher wykaza znacznie wicej zrozumienia ni von Papen czy Brning dla koniecznoci podjcia pozytywnych dziaa, niezbdnych do przezwycienia kryzysu, wci gnbicego niemieck gospodark. W przemwieniu radiowym do narodu 15 grudnia owiadczy, e jego priorytetem bdzie zapewnienie pracy. Na papierze jego program wyglda imponujco, ale wywoa silny sprzeciw ze strony przemysowcw i posiadaczy ziemskich, ktrych interesy miay by zagroone, nie przezwyciajc rwnoczenie nieufnoci zwizkw zawodowych i socjaldemokratw czy nawet Centrum. Po intrygach, za pomoc ktrych von Schleicher zmusi Groenera, Brninga i von Papena do rezygnacji, adna z partii politycznych nie bya skonna wej z nim w koalicj. Wyczuwajc okazj, von Papen, ktry pozostawa w jak najlepszych stosunkach z prezydentem, rozpocz montowanie wasnej inicjatywy. 4 stycznia von Papen i Hitler spotkali si potajemnie w domu koloskiego bankiera Schroedera. Obaj nie przepadali szczeglnie za sob, ale byli gotowi zapomnie o dzielcych ich rnicach, jeeli mogoby si to przyczyni do skuteczniejszej walki z von Schleicherem. Hitler wci domaga si stanowiska kanclerza, ale by teraz gotw do wejcia w koalicj z von Papenem i nacjonalistami Hugenberga, czyli w istocie do odrodzenia frontu z Harzburga. Szczegowe warunki zawizania takiej koalicji byy przedmiotem gorczkowych dyskusji przez cay stycze i

dyskusje te jeszcze trway, kiedy 30 stycznia 1933 roku nowy rzd formalnie zaprezentowano prezydentowi. Nie ma potrzeby analizowania tych negocjacji, podczas ktrych zbadano dokadnie wszystkie moliwe do wyobraenia opcje. 23 stycznia von Schleicher by zmuszony przyzna si do poraki: nie bdc w stanie zmontowa wikszoci parlamentarnej, poprosi von Hindenburga o przyznanie mu uprawnie do rzdzenia za pomoc tych samych dekretw wydawanych w trybie nadzwyczajnym, wobec ktrych postawi weto na pocztku grudnia ubiegego roku, kiedy miay by przyznane von Papenowi. Von Hindenburg nie by skonny przyzna von Schleicherowi tego, czego za jego przyczyn odmwi von Papenowi. Jednake kwestia, czy von Papen osignby lepsze rezultaty, zaleaa od tego, czy byby w stanie przezwyciy trzy przeszkody. Pierwsza - to silny sprzeciw von Hindenburga wobec propozycji mianowania Hitlera kanclerzem. Drug byy wygrowane ambicje Hugenberga, ktry da przyznania mu dyktatorskiej wadzy nad gospodark, od czego uzalenia swe wejcie do rzdu. Trzecia wreszcie polegaa na trudnoci w znalezieniu ministra obrony, zdolnego do uzyskania poparcia armii, w imieniu ktrej od tak dawna wypowiada si von Schleicher. Spotkanie Hugenberga z Hitlerem 27 stycznia zostao zerwane po wymianie wzajemnych zoliwoci i Gring z wielkim trudem przekona Hitlera, aby nie wyjeda do Monachium i nie zrywa negocjacji. Tym razem wystarczya groba Hitlera, e to uczyni. A do tej chwili von Papen nie rezygnowa z myli, i ponownie mgby zosta kanclerzem; teraz jednak doszed do przekonania, e istnieje niebezpieczestwo, i wszystkie jego plany mog run, i nastpnego dnia powiedzia prezydentowi otwarcie, e rozwizanie bdzie mona znale tylko wtedy, kiedy Hitler zostanie kanclerzem. Uspokoi von Hindenburga obietnic, e on sam zostanie wicekanclerzem oraz e w skad gabinetu wejdzie jeszcze tylko dwch innych nazistw, ktrzy pozostawa bd w mniejszoci do konserwatystw w stosunku wikszym ni trzy do jednego. Tymi dwoma zaproponowanymi ludmi byli: Gring, ktry otrzyma wysokie odznaczenia za swe wojenne dokonania jako pilot myliwcw, oraz Frick, prawnik i byy urzdnik pastwowy, najbardziej bezbarwny i mogcy rwnoczenie uchodzi za najbardziej godnego szacunku czonka kierownictwa nazistowskiego. Opr prezydenta stopniowo zmniejsza si i w kocu Hitler uzyska zgod na wszystkie swoje dania, z wyjtkiem stanowiska Komisarza Rzeszy ds. Prus, ktre von Papen zarezerwowa dla siebie, podobnie jak stanowisko wicekanclerza. W zamian Hitler, rwnie niechtnie, zgodzi si odda Hugenbergowi kontrol nad resortami gospodarczymi. Jednake decydujce znaczenie dla uzyskania zgody prezydenta miao rozwizanie trzeciego problemu, czyli znalezienie ministra obrony, ktry mgby zastpi von Schleichera. Von Papen i Hitler znaleli takiego czowieka w osobie generaa von Blomberga, wroga von Schleichera od czasu, kiedy ten w 1929 roku usun go z kluczowego stanowiska w Ministerstwie Obrony naczelnika Truppenamtu, bdcego zamaskowanym Sztabem Generalnym - i przenis na stanowisko dowdcy

l dywizji stacjonujcej w Prusach Wschodnich. Tam jego szef sztabu, gen. von Reichenau, i kapelan dywizji, Mller, pniejszy nazistowski biskup Rzeszy, przekonali go do nazistw. Von Blomberga, czowieka ambitnego, ktry mia teraz wiksze ni von Schleicher podstawy, aby twierdzi, e reprezentuje opini armii, wybadano ju wczeniej i wczesnym rankiem 30 stycznia wezwano do Berlina. Ju o godzinie 8 rano osign porozumienie z Hitlerem i zosta zaprzysiony jako minister obrony przed Hitlerem i pozostaymi czonkami gabinetu, zapewniajc w ten sposb von Hindenburga, e Reichswehra jest w pewnych rkach. Hugenberg wci sprzeciwia si uporczywym twierdzeniom Hitlera, e Reichstag powinien zosta rozwizany, a nowy rzd powinien szuka wikszoci w wyborach, ktre - jak obiecywa - bd ostatnimi. Wci jeszcze kcili si, kiedy wezwano ich do zaprzysienia i do objcia urzdw. Poza objtym przez Hitlera stanowiskiem kanclerza nazici piastowali tylko dwa z jedenastu stanowisk ministerialnych, oba o drugorzdnym znaczeniu: ministrem spraw wewntrznych Rzeszy by Frick (do jego kompetencji nie naleaa kontrola nad policj; dziedzina ta bya bowiem zastrzeona dla rzdw poszczeglnych krajw, z ktrych najwiksze znaczenie miay Prusy z ich stolic - Berlinem), a Gring by ministrem bez teki. Ministerstwo spraw zagranicznych (jego szefem zosta Freiherr von Neurath) i ministerstwo obrony objli zawodowcy, wywodzcy si ze suby dyplomatycznej i z armii, ktrych zaaprobowa von Hindenburg. Ministerstwo gospodarki oraz ministerstwo ywnoci i rolnictwa (zarwno w Rzeszy, jak i w Prusach) byy w rkach Hugenberga; ministrem pracy zosta Seldte, przywdca Stahlhelmu, moliwy do przyjcia zarwno dla wacicieli ziemskich, jak i dla przemysowcw. Gringa mianowano ministrem spraw wewntrznych Prus, sprawujcym kontrol nad policj, ale podporzdkowanym von Papenowi jako szefowi pruskiego rzdu krajowego. Bdc rwnie wicekanclerzem Rzeszy, von Papen korzysta take z nowo wprowadzonego prawa do swej obecnoci przy kadorazowym skadaniu przez kanclerza sprawozdania prezydentowi. Wobec swych przyjaci von Papen chwali si, e odnis sukces tam, gdzie von Schleicher i Brning doznali poraek - spowodowa, e przywdca najwikszej partii w Niemczech zapewni konserwatystom i nacjonalistom masowe poparcie, ktrego nigdy nie byliby w stanie sami uzyska. Dodawa, e dokona tego nie rezygnujc z niczego istotnego: Hitler mg by kanclerzem, ale to wanie on jako wicekanclerz cieszy si zaufaniem prezydenta oraz konserwatystw i nacjonalistw, stanowicych wikszo gabinetu. Tym, ktrzy pytali, czy przyszo nie kryje niebezpieczestw, odpowiada: Nie ma adnego niebezpieczestwa. Wynajlimy go, aby dziaa za nas. Von Papen mg obwinia za jedn z najbardziej monstrualnych pomyek w historii XX wieku tylko siebie. Chocia Hitler stale powtarza, e zamierza przestrzega legalnoci, nigdy nie robi tajemnicy z tego, co przez to rozumia. Skadajc zeznania podczas procesu lipskiego w 1930 roku, wyjania: Konstytucja wyznacza jedynie aren bitwy, a nie jej cel. Wchodzimy do

legalnych instytucji i w ten sposb sprawiamy, e nasza partia staje si czynnikiem okrelajcym je. Jednake po uzyskaniu przez nas konstytucyjnej wadzy nadamy pastwu ksztat, ktry uwaamy za odpowiedni. Jeszcze wyraniejsza bya odpowied, ktrej Hitler udzieli Brningowi, kiedy ten - wwczas jeszcze jako kanclerz - rzuci mu bezporednie wyzwanie podczas publicznej wymiany listw w grudniu 1931 roku. Brning napisa: Kiedy kto deklaruje, e po uzyskaniu wadzy legalnymi rodkami zamie istniejce bariery, w istocie nie przestrzega legalnoci. Hitler odpowiedzia natychmiast: Panie kanclerzu, podstawowa teza demokracji gosi, e wszelka wadza pochodzi od ludu. Konstytucja okrela sposb, w jaki koncepcja, idea, a zatem i organizacja musz uzyska od ludu legitymacj do realizacji swych celw. Jednake w ostatecznym rozrachunku to sam lud okrela swoj konstytucj. Panie kanclerzu, jeeli nard niemiecki upowani kiedy ruch narodowosocjalistyczny do wprowadzenia konstytucji innej ni ta, ktr mamy dzisiaj, nie bdzie Pan mg tego powstrzyma [...] Kiedy konstytucja okazuje si nieprzydatna dla ycia narodu, nard nie umiera zmienia si konstytucj. Byo to dostatecznie jasne i dlatego wanie ci, ktrzy dyli do wczenia Hitlera do rzdu, zawsze rozumowali w kategoriach poskromienia go i sprzeciwiali si - jak Groener, jak von Schleicher i jak do ostatnich dni von Hindenburg - oddaniu mu stanowiska kanclerza. Hitler by rwnie zdecydowany, i do rzdu moe wej tylko jako kanclerz, i rwnie przekonany, e kiedy tego dokona, adna z przeszkd, za pomoc ktrych von Papen stara si go ograniczy, nie powstrzyma go przed nadaniem pastwu ksztatu, ktry uwaa za odpowiedni. Hitler potrzebowa mniej ni dwa miesice, aby pokaza, kto mia racj; przed upywem szeciu zakoczy sw rewolucj, majc potg pastwa po swojej stronie, co zawsze byo jego celem.

ROZDZIA SMY

Rewolucja Stalina
Stalin: 1928-1934 (wiek 48-55 lat) I W czasie gdy Hitler nadal szuka sposobw zdobycia wadzy, Stalin zademonstrowa, jak mona t wadz wykorzysta. Uczyni to na tak skal i z tak bezwzgldnoci, e okres od 1928 do 1933 roku mona okreli mianem drugiej rewolucji, rwnie dramatycznej jak pierwsza z lat 1917-1921, ale bardziej znaczcej dla zmiany dotychczasowej drogi dziejowej Rosji. Dziesi lat po padzierniku dziki NEP-owi udao si odbudowa gospodark ze zniszcze wojny domowej, jednak Rosja osigna zaledwie poziom industrializacji z roku 1913 i pozostawaa coraz bardziej w tyle za pastwami uprzemysowionymi. W 1927 roku liczba pracownikw zatrudnionych w przemyle cigle nie przekraczaa 2,5 miliona osb. Po dziesiciu latach sprawowania wadzy partia musiaa nadal szuka odpowiedzi na wyzwanie rzucone historii przez Lenina w roku 1917, kiedy to podj decyzj o dokonaniu przewrotu w kraju, ktry, wedug teorii Marksa nie osign wystarczajcego poziomu rozwoju ekonomicznego i spoecznego, aby moga w nim nastpi rewolucja socjalistyczna. Lenin wierzy, e jeli tylko bolszewikom uda si przej kontrol nad pastwem, bd w stanie stworzy te warunki wstpne ex post. Jednak dziesi lat pniej partia nadal miaa do wykonania to wanie zadanie; wci brakowao odpowiedniej bazy ekonomicznej dla struktur wadzy partii i pastwa. Partia bya zgodna co do tego, e drog do budowania gospodarki i spoeczestwa socjalistycznego jest rozwj i modernizacja radzieckiego przemysu. Przemys mia take zapewni Zwizkowi Radzieckiemu, otoczonemu przez wrogi, kapitalistyczny wiat, niezbdne rodki do obrony. Byo te oczywiste, e industrializacji musi towarzyszy unowoczenianie rolnictwa. Bez staego wzrostu produkcji rolnej niemoliwe byoby zaopatrzenie w ywno wzrastajcej liczebnie klasy robotniczej, nie mwic ju o podniesieniu poziomu jej ycia. Naleao te stworzy rezerwy na wypadek wojny i godu. Rwnie niezbdne byo przywrcenie przedwojennego poziomu eksportu zboa, aby opaci import maszyn rolniczych, w tym traktorw, oraz urzdze dla przemysu. Rnice zda w onie partii dotyczyy sposobu, w jaki mona by te nadwyki uzyska. Dyskutowano nad tym, czy powinno si skoni chopw do ich produkcji za pomoc rodkw ekonomicznych (na przykad: wyszych cen podw rolnych, lepszego zaopatrzenia wsi w

towary oraz rozwoju spdzielni produkcyjnych), czy raczej zmusi ich do tego, stosujc rodki administracyjne. Spr dotyczy take czasu potrzebnego do osignicia zamierzonych rezultatw. Stalin jak dotd, przynajmniej publicznie, przychyla si do zdania Bucharina, e proces scalania maych, rozdrobnionych gospodarstw chopskich, w celu przystosowania ich do nowych metod uprawy i wprowadzenia spdzielni, musi nastpowa stopniowo, nie w drodze nacisku, lecz za pomoc pogldowych przykadw i przekonywania. To sowa samego Stalina wypowiedziane jeszcze w grudniu 1927 roku. Zarwno Bucharin, jak i Lenin (pod koniec swego ycia) mieli pen wiadomo, e realizacja tej opcji wymaga czasu. Przy tego typu wyborze modernizacja radzieckiej gospodarki moga trwa dziesi, dwadziecia, a moe wicej lat. W pewnym momencie - brak dokumentacji wyklucza moliwo dokadnego umiejscowienia go w czasie - Stalin musia ulec pokusie pjcia na skrty, podobnie jak uczyni to Lenin w roku 1917. Postanowi przyspieszy powstanie nowoczesnego, socjalistycznego Zwizku Radzieckiego uciekajc si do cakowicie odmiennych rodkw i odgrzebujc represyjne metody komunizmu wojennego. Nie mg jednak ujawni swoich zamiarw, dopki toczy walk o wadz z Trockim i z lewym skrzydem partii, ktrych program opiera si zreszt na podobnych zaoeniach. Ryzykowaby te utrat poparcia Bucharina, Rykowa i prawicy, pragncych kontynuowa polityk NEP-u i szukajcych oparcia w chopstwie. Ale gdy tylko w grudniu 1927 roku XV Zjazd WKP(b) przypiecztowa klsk Trockiego i zjednoczonej opozycji, Stalinowi udao si uzyska zgod Komitetu Centralnego na zastosowanie metod administracyjnych (eufemistyczne okrelenie rodkw przymusu) podczas przeprowadzania rekwizycji ziarna. By to zaledwie pierwszy krok. W cigu nastpnych dwch lat, czyli do grudnia 1929 roku, kiedy to obchodzono pidziesit rocznic urodzin Stalina, zachodzce w Zwizku Radzieckim procesy koncentroway si wok trzech wzajemnie ze sob powizanych zagadnie. Pierwszym z nich, opisanym ju w rozdziale 6, by ostatni etap prowadzonej przez Stalina walki o wadz, czyli rozgromienie opozycji prawicowej. Dotychczas dziaania Stalina rozszerzajcego sw kontrol nad parti napotykay czynny opr najpierw Trockiego, a pniej zjednoczonej opozycji Trockiego, Zinowiewa i Kamieniewa. Tym razem inicjatyw w walce przej Stalin. W przeciwiestwie do Trockiego, ani Bucharin, ani Rykow nie stanowili powanego zagroenia dla jego pozycji w partii. Ich przejcie do opozycji byo wynikiem prby powstrzymania dotychczasowego sprzymierzeca przed dokonaniem nowego, radykalnego zwrotu w polityce. W tamtym okresie Stalin nie rozporzdza jeszcze peni autokratycznej wadzy jak w drugiej poowie lat trzydziestych. Nie by te bezapelacyjnym autorytetem w sprawach polityki jak Lenin. Musia zatem zdoby poparcie partii. Sposb, w jaki tego dokona, stanowi drugie z istotnych zagadnie. Bucharin nazwa pniej Stalina mistrzem dawkowania, ktry potrafi odmierza dawki trucizny co do kropli. Najlepszym przykadem tej umiejtnoci bya zrczno, z jak udao si Stalinowi skoni parti do

zaakceptowania rodkw administracyjnych w celu przeprowadzania rekwizycji ziarna. Przez cay czas twierdzi, e chodzi tu jedynie o rodki wyjtkowej dorane, i a do zimy 1929/1930 roku nie zdradzi si ani sowem, e zamierza utrzyma je na stae. Prawdopodobnie kontrola, jak sprawowa nad aparatem partyjnym, i tak zapewniaby mu niezbdne poparcie, gdy, jak to okreli pewien byy stalinista: Pokonalimy Bucharina nie na argumenty, ale na mandaty partyjne. Jednake wikszo historykw podziela pogld, e gosy delegatw, ktrzy sw karier zawdziczali Stalinowi, usankcjonoway jedynie decyzje podjte wczeniej przez wsk nieoficjaln grup dwudziestu lub trzydziestu wpywowych przywdcw. Ludzie ci reprezentowali w Komitecie Centralnym najwaniejsze organizacje partyjne: Moskwy i Leningradu, Syberii, pnocnego Kaukazu i Ukrainy. Funkcjonariusze ci, chocia blisko zwizani ze Stalinem, nie byli marionetkami w jego rkach. Stanowili grup twardych realistw, cieszcych si pewnym marginesem niezalenoci i nade wszystko oddanych idei przeksztacenia Rosji Radzieckiej w nowoczesne uprzemysowione pastwo. Stalin nie mg lekceway ich zdania i wanie ich wpywom naley zapewne przypisa odroczenie rozprawy z przywdcami prawicowej opozycji, na co mia ju ochot wiosn roku 1929. Decyzja opowiedzenia si za Stalinem, przeciwko Bucharinowi, wykazaa e elity partyjne wol prezentowany przez niego optymizm oraz obietnice stanowczych posuni od pesymizmu polityki ustpstw i kompromisw oferowanych przez prawic. Oto trzy cytaty z wypowiedzi czoowych czonkw Komitetu Centralnego, ilustrujce ich niech do programu grupy Bucharina. Kujbyszew: Historia nie pozwoli nam kroczy powoli [...] zmczonym krokiem. Kirow: Jednym sowem, mamy si nie pieszy [...] Czyli, e prawica popiera socjalizm, jeeli tylko nie wymaga on zbyt wiele wysiku, walki i zachodu. Ordonikidze: (uznajc dobre intencje Bucharina): To nie jest sprawa dobrych chci, ale polityki. Polityka towarzysza Bucharina zamiast do przodu, pchnie nas wstecz. Jednego jednak nie potrafili przewidzie ci praktyczni politycy popierajc Stalina, tego mianowicie, jak daleko i jak szybko powiedzie on ich poza granice, ktre wwczas sobie wytyczyli. Bucharin by onegdaj najbliszym sprzymierzecem i przyjacielem Stalina. Jak nikt inny zdawa sobie spraw z konsekwencji, jakie moe mie dla kraju i dla partii planowana radykalna zmiana kursu. I Stalin o tym wiedzia. W czerwcu 1928 roku, w czasie toczcej si ju walki, zwrci si do Bucharina ze sowami: Ty i ja to Himalaje, pozostali si nie licz. Skoro Stalin nie mg przecign Bucharina na swoj stron, musia go zdyskredytowa. I cel ten osign; ostrzeenia Bucharina przed politycznym awanturnictwem zostay odrzucone, a sam Bucharin zmuszony do ich odwoania. W ten oto sposb doszlimy do trzeciego z zagadnie, ktre czy okres

1928-1929 z dekad lat trzydziestych. Uywajc jedynie argumentw ekonomicznych i politycznych, Stalin zdoa przekona wikszo kierownictwa partii, e najlepszym wyjciem z impasu, w jakim si znalazo, jest powrt do pierwotnej koncepcji bolszewikw, do odgrnej rewolucji narzuconej przez wadz radzieck. Jednak motyw psychologiczny, ktry dostarczy Stalinowi dodatkowej siy do forsowania wasnej koncepcji, tkwi gdzie indziej. Bya nim wiadomo, e oto nowy padziernik, tym razem zwizany z jego imieniem, tak jak poprzedni zwizany by z imieniem Lenina, stwarza mu jedyn i niepowtarzaln szans, szans uwierzytelnienia roszcze do zajcia miejsca opustoszaego po mierci Lenina. II W kampanii rozptanej przeciwko chopstwu, ktra stanowia jdro stalinowskiej rewolucji, chodzio o co znacznie wicej ni tylko o ekonomi. Wielko tej grupy spoecznej - osiemdziesit procent caej populacji - przesdzaa o swoistym charakterze rosyjskiego spoeczestwa. Chopi (muyki), postacie jakby ywcem wzite z kart rosyjskich powieci, morze ciemnoty otaczajce i przytaczajce liczebnie ludno miast, yli we wasnym, izolowanym i zasklepionym wiecie, w innym czasie. Zachowali swoje zwyczaje, jzyk i pogldy, ktrych bogat skarbnic byy ludowe przysowia. Bolszewicy nigdy nie potrafili poradzi sobie z tym fenomenem, ktry w aden sposb nie mieci si w teorii Marksa. Szczegln niech wywoywao w nich poczucie zalenoci od olbrzymiego chopskiego oceanu. Nie mogc wczy go w obrb socjalistycznego spoeczestwa, budowniczowie nowego ustroju stawali si po trosze jego zakadnikami. Nie bez podstaw upatrywali w tym ywiole rde zacofania cywilizacyjnego Rosji. Ogromna, apatyczna, a jednoczenie w pewien sposb niebezpieczna masa, hamujca postp ZSRR na drodze ku industrializacji, nowoczesnoci, socjalizmowi; krlestwo ciemnoci, ktre musi zosta zmiecione, zanim Zwizek Radziecki bdzie mg sta si Ziemi Obiecan. Dalszy wzrost wrogoci w stosunku do chopstwa oraz wypaczenie jego obrazu w oczach komunistw spowodowaa, zalecana przez Stalina, marksistowska analiza tej grupy spoecznej i zastosowanie wobec niej kryterium rozwarstwienia klasowego i walki klas. To Stalin zidentyfikowa kuaka jako wiejskiego kapitalist, wyzyskiwacza, ktrego naleao wywaszczy. Nikogo nie powinien dziwi fakt, e nigdy nie sformuowano adnej jednoznacznej i precyzyjnej definicji kuaka lat dwudziestych. Jak stwierdzi Robert Conquest: Niezalenie od przyjtych kryteriw kuak jako klasa ekonomiczna pozostawa czystym wymysem partii. Wymys ten suy uzasadnieniu mobilizacji partii do walki z wiejskim wrogiem klasowym, ktrego naleao wytpi tak, jak kadego kapitalist. Potwierdza to Edward H. Carr, piszc: Tak oto analiza klasowa przestaa ksztatowa polityk. Odtd to polityka decydowaa, ktra z wersji analizy klasowej najbardziej odpowiada zaistniaej sytuacji. A jaka bya wczesna polityka?

Naley stwierdzi, e w latach 1929-1930 nadrzdnym jej celem byo znalezienie ostatecznego rozwizania spoecznych i ekonomicznych problemw, ktre stwarzao radzieckie rolnictwo. Postanowiono dokona tego za pomoc jednego posunicia obliczonego na osignicie trzech celw. Pierwszym z nich miaa by eliminacja kuakw, czyli najbardziej dowiadczonych i przedsibiorczych rolnikw, poprzez tak zwane rozkuaczenie. Wyrzucenie tej grupy poza nawias sowieckiego ycia oznaczao w praktyce wypdzenie z domw, konfiskat mienia i zesanie ich wraz z rodzinami, jak przestpcw, w najbardziej odlege i surowe klimatycznie rejony Syberii i Azji rodkowej. Drugim celem bya komasacja indywidualnych gospodarstw i utworzenie wielkich gospodarstw kolektywnych, czsto obejmujcych obszar kilku wsi. Chopi zostali pozbawieni gruntw, ktre tak niedawno otrzymali na wasno, i mieli uprawia je odtd jako robotnicy rolni. Pozwolono im zatrzyma domy, ale wozy, narzdzia, konie i trzod, podobnie jak ziemi, musieli odda spdzielni, ktr mia zarzdza przewodniczcy mianowany przez parti. Trzecim celem, ktry postanowiono osign w pierwszej kolejnoci, by powrt do praktyk komunizmu wojennego, czyli do rekwizycji kontyngentw zboa i innych upraw po cenach ustalanych przez pastwo. Gdyby okazao si to konieczne, rekwizycji miano dokonywa przy uyciu siy. Program ten mia odmieni ycie ponad 120 milionw ludzi, zamieszkujcych 600 tysicy wsi. 15 milionw indywidualnych gospodarstw postanowiono skupi w obrbie 240 tysicy kontrolowanych przez pastwo kooperatyw. Realizacja planu miaa si zakoczy w moliwie najkrtszym czasie - w cigu roku, najwyej dwch lat. Historia zna tylko jedno zamierzenie o podobnej skali, wielki skok Mao Zedonga (Mao Tse-tunga), ktry niewtpliwie by inspirowany przykadem Stalina. Cao planu nie zostaa ujawniona przed zim 1929-1930 roku, ale niektre jego elementy zaczto wciela w ycie ju wczeniej. Dotyczyo to na przykad uycia siy przy rekwizycjach ziarna w 1928 roku i wiosn 1929. Latem tego ostatniego postanowiono zachowa jako stay element kontyngentowanie dostaw zb z poszczeglnych wsi, wprowadzone wczeniej jako rodek nadzwyczajny. Jednoczenie drastycznie podwyszono plan kolektywizacji, ktry obecnie zakada skomasowanie 7,8 miliona gospodarstw indywidualnych do koca 1930 roku. Tajne dyrektywy Sekretariatu Partii zalecay dziaaczom niszych szczebli przyspieszenie tempa kolektywizacji i posugiwanie si grobami, aby przekona do niej chopw. Masowo zjawiska miaa wiadczy o jego spontanicznoci. Pod koniec roku Stalin ogosi, e ju 20 procent chopw wstpio do kochozw. Nikt nie zadawa pyta, co to oznacza w praktyce i czy deklarowane liczby s prawdziwe. Chodzio wycznie o to, by wykona plan, a tym samym wywoa wraenie, e proces kolektywizacji nabiera rozpdu i nic ju nie jest w stanie go powstrzyma. W tym czasie na samej tylko Ukrainie akcja rozkuaczania doprowadzia do eksmisji i deportacji 33 tysicy rodzin, czyli, uywajc starego rosyjskiego terminu, ponad 200 tysicy dusz.

Wiele z tych osb zmaro na skutek zimna, godu i wycieczenia podczas odbywanej w bydlcych wagonach i trwajcej tygodniami podry na wschd. Zdaniem Stalina wszystkie lokalne trudnoci byy spowodowane wrogim nastawieniem kuakw do wadzy radzieckiej. Usprawiedliwienia do podjcia automatycznych krokw odwetowych dostarczya mu formua walki klasowej, ktr wymyli w 1928 roku: Posuwanie si do socjalizmu nie moe nie prowadzi do oporu wyzyskiwaczy [czytaj: kuakw] przeciwko temu posuwaniu si naprzd, opr za wyzyskiwaczy nie moe nie prowadzi do nieuchronnego zaostrzenia si walki klasowej. W artykule Rok wielkiego przeomu, opublikowanym w Prawdzie 7 listopada 1929 roku, w dwunast rocznic rewolucji padziernikowej (wg nowego kalendarza), Stalin mg wreszcie odkry karty. Klska i upokorzenie opozycji prawicowej pozwoliy mu odrzuci dotychczasow ostrono i ogosi, ju jako dokonany, fakt, e: W rozwoju naszego rolnictwa [dokona si radykalny przeom] od drobnego i zacofanego gospodarstwa indywidualnego ku wielkiemu i przodujcemu rolnictwu kolektywnemu [...] Nowe i decydujce w obecnym ruchu kochozowym jest to, e do kochozw wstpuj chopi nie poszczeglnymi grupami, jak to byo przedtem, ale caymi wsiami, gminami, powiatami, a nawet okrgami. Zapewne z myl o zbliajcym si plenum Komitetu Centralnego owiadczy chepliwie: Posuwamy si pen par po drodze uprzemysowienia - ku socjalizmowi, pozostawiajc w tyle nasze odwieczne rassiejskie zacofanie. Stajemy si krajem metalu, krajem automobilizacji, krajem traktoryzacji. I gdy posadzimy ZSRR na samochd, a chopa na traktor wtedy niechaj sprbuj dogoni nas szanowni kapitalici, chepicy si swoj cywilizacj. Zobaczymy jeszcze, ktre kraje bdzie mona wwczas zaliczy w poczet zacofanych, ktre za do przodujcych. W nowej sytuacji centrum bezzwocznie i ju otwarcie zwikszyo presj na przyspieszenie procesu kolektywizacji. Mootow wzywa czonkw KC, by nie przegapili niepowtarzalnej okazji, umoliwiajcej w cigu kilku tygodni, a najwyej miesicy, znalezienie trwaego rozwizania kwestii agrarnej. Naleao tylko podj zdecydowane dziaania w cigu nastpnych czterech i p miesica. Dziaania te powierzono nowo powoanym: Wszechzwizkowemu Komisariatowi Rolnictwa oraz Komisji do Spraw Kolektywizacji. Jednake plany opracowane przez oba ciaa nie satysfakcjonoway Stalina. W grudniu przypaday jego pidziesite urodziny. W czasie hucznych obchodw fetowano solenizanta jako nastpc Lenina nowego wodza partii, twrc chopskiego padziernika, ktry otworzy drog do zbudowania socjalizmu. Smakujc sodycz zwycistwa Stalin zada skrcenia terminw kolektywizacji w gwnych regionach produkujcych zboe. Kolektywizacja na Ukrainie, pnocnym Zakaukaziu i rodkowym Powou miaa si zakoczy w cigu roku, najwyej dwch lat. Poniewa zgodnie z oficjaln wersj wszyscy redniorolni chopi przystpili ju do kochozw, nadesza pora, by ostatecznie rozprawi si z

kuakiem, przekltym wrogiem kochonictwa. 27 grudnia w przemwieniu wygoszonym do studentw-marksistw Stalin za pomoc jednej straszliwej formuki skaza de facto na deportacj i mier kilka milionw mczyzn, kobiet i dzieci: [...] Od polityki ograniczania eksploatatorskich tendencji kuactwa przeszlimy do polityki likwidacji kuactwa jako klasy [...] Prowadzi ofensyw przeciw kuactwu - znaczy to przygotowa si do niej i uderzy w kuactwo, ale uderzy w nie tak, eby wicej nie mogo stan na nogi. To wanie nazywa si u nas, bolszewikw, prawdziw ofensyw. Wikszo skolektywizowanych do tej pory gospodarstw naleaa do najuboszych chopw, ktrzy cznie z bezrolnymi parobkami stanowili 30 procent ludnoci mieszkajcej na wsi. redniozamoni chopi, czyli dwie trzecie ludnoci wiejskiej, mieli o wiele wicej do stracenia. Zajli wic postaw wyczekujc, a ich obaw nie rozpraszay pene zachty deklaracje Stalina. Brutalna rozprawa z kuakami zostaa pomylana jako lekcja pogldowa, z ktrej redniacy mieli wycign wniosek, i z nimi stanie si to samo, jeeli nadal bd si wzbraniali przed wstpowaniem do kochozw. Dekret KC ogoszony 5 stycznia 1930 roku, po uprzednim uwzgldnieniu drakoskich poprawek Stalina, nakazywa podwojenie, a w niektrych rejonach ZSRR potrojenie, tempa kolektywizacji. Ale nawet to nie zadowalao Stalina, ktry zada przedkadania cotygodniowych raportw. Celem stao si zakoczenie caej operacji przed jesieni 1930 roku. Nowe haso dla stale poganianych urzdnikw partyjnych i pastwowych brzmiao: Kto skolektywizuje wicej ode mnie? Natomiast hasem, ktre docierao do chopw, byo: Ten, kto nie przyczy si do kochozu, jest wrogiem wadzy radzieckiej. Od tej pory kampania o wzrost produkcji zb i kampania kochozowa stanowiy jedno. Usilne zabiegi, by wrd biedniejszych warstw spoecznoci wiejskiej wznieci klasow nienawi do zamoniejszych gospodarzy, nie przyniosy spodziewanych rezultatw. Oczywicie, niemal w kadym rejonie znaleli si tacy, ktrzy gotowi byli napada i pldrowa zagrody swoich ssiadw, zwaszcza gdy zachcaa do tego wadza, ale wikszo chopw bya przeraona stosowanymi metodami i nigdzie nie byo wida tego entuzjazmu, z jakim w latach 1917-1918 zajmowano posiadoci obszarnikw. W swej istocie kolektywizacja bya jedn wielk operacj partyjnopolicyjn. Na poziomie obwodu i na niszych szczeblach jej przeprowadzenie spoczywao w rkach trjki zoonej z sekretarza komitetu partyjnego, przewodniczcego obwodowego lub lokalnego sowietu i szefa miejscowego OGPU. Aby przeama ewentualny opr czonkw miejscowych organizacji partyjnych, w teren wysano brygady szturmowe, ktre utworzono z 25 tysicy miejskich aktywistw partyjnych. Ludzie ci, zazwyczaj nie majcy adnego pojcia o rolnictwie, czsto stawali na czele zakadanych wanie kochozw. W styczniu 1930 roku przeszli trzytygodniowe szkolenie, po czym zostali wysani w teren. Otrzymali zadanie, ktre wielu z nich przyjo z entuzjazmem - mieli wycign chopw z ich wiekowego zacofania i zmusi do wkroczenia w promienny wiat socjalizmu. Jeli nikt inny nie chcia decydowa, to oni

decydowali, kto jest kuakiem i jak naley przeprowadza kolektywizacj. Wiosn roku 1930 dodatkowo skierowano do tej akcji 72 tysice robotnikw oraz przygotowano do niej 50 tysicy szeregowych i podoficerw. Uczestnikom akcji postawiono zadanie i nakazano jego realizacj w najkrtszym moliwym terminie. Stalin nieustannie nalega, by przyspieszano tempo kolektywizacji, ale wykonawcw nie zaopatrzono ani w instrukcje dotyczce struktury i organizacji kochozw, ani w wytyczne, jak zarzdza kooperatywami, ani nawet nie powiedziano im, w jaki sposb paci pensje kochonikom. Nie byo czasu na czekanie, a planici rozstrzygn te zagadnienia. Liczyo si tylko jedno: zmusi chopw, by wreszcie uwierzyli, e kochozy stanowi ich jedyn przyszo. Atakowi na indywidualn gospodark chopsk towarzyszya ostra kampania przeciwko Cerkwi prawosawnej. W oczach stalinowskiego kierownictwa partii Cerkiew, stanowica rdze tradycyjnej kultury wociaskiej, bya jedn z gwnych przeszkd na drodze do kolektywizacji. Tak wic w setkach, ba, w tysicach wsi, nie tylko zamykano witynie, ale zrywano z kopu krzye, zdejmowano dzwony i palono ikony. Majce historyczn warto rosyjskie cerkwie byy burzone bd demolowane, a kapanw masowo aresztowano. Zamykano take klasztory, chocia wiele z nich stanowio modelowe przykady funkcjonowania rolniczych kooperatyw. Tysice zakonnikw i sistr zesano na Syberi. Do koca 1930 roku zamknito w ten sposb prawdopodobnie 80 procent wiejskich wity. l marca ogoszono, e w cigu niecaych dwch miesicy liczba skolektywizowanych gospodarstw zwikszya si ponad trzykrotnie (z 4.393.100 w styczniu 1930 roku, do 14.264.300). aden opis nie jest w stanie odda chaosu i bezmiaru cierpie wywoanych gwatem, w wyniku ktrego ycie 120 milionw ludzi zostao wyrwane z kolein wiekowych tradycji. Przekroczone zostay wszelkie granice ludzkiej wytrzymaoci. Opr, pocztkowo sporadyczny i niezdecydowany, zacz si szerzy w caym kraju. Na Ukrainie i pnocnym Kaukazie szczegln rol odegray w nim kobiety. Musiano uciec si do cignicia jednostek OGPU i Armii Czerwonej. W wielu rejonach z trudem udao si stumi rozruchy, ktre przybray charakter chopskich powsta. Ich nastpstwem byy masowe aresztowania, egzekucje i deportacje. Najdotkliwszym rodkiem oporu zastosowanym przez chopw by masowy ubj wasnego byda. W cigu dwch pierwszych miesicy 1930 roku zabito 14 milionw krw z pogowia, ktre w 1928 roku oceniano na 70,5 miliona. eby nie patrze, jak ich inwentarz zabieraj kochozy, chopi wyrnli jedn trzeci pogowia wi i jedn czwart owiec oraz kz. Stalin pozostawa nieczuy na cierpienia ludzi, jednak dotkna go strata tak cennego elementu majtku narodowego jak zwierzta hodowlane. Likwidacja skutkw tej katastrofy gospodarczej zaja radzieckiemu rolnictwu ponad dwadziecia pi lat. W czasie przeprowadzonych w lutym wizyt w terenie wielu czonkw Biura Politycznego, w tym Ordonikidze i Kalinin, zaczo zdawa sobie spraw z sytuacji panujcej na wsi. Dyskusja na ten temat bya

przedmiotem specjalnego posiedzenia Komitetu Centralnego, zwoanego 24 lutego. Uzgodniono, e sytuacja wymaga zajcia oficjalnego stanowiska, i Biuro Polityczne powierzyo Stalinowi wstpne zredagowanie rezolucji. Spodziewano si, e przed publikacj uzgodni on ostateczn wersj dokumentu z pozostaymi czonkami Biura. Stalin jednak mia inne plany. Wkrtce ukaza si artyku, ktry cakowicie zaskoczy towarzyszy. 2 marca, pi miesicy po opublikowaniu Roku wielkiego przeomu, Prawda zamiecia kolejny artyku sygnowany przez Stalina. W Zawrocie gowy od sukcesw autor, pomysodawca caego przedsiwzicia i jego pierwszy animator, bez cienia zaenowania krytykowa aktywistw partyjnych za uleganie iluzjom, e oto nie ma dla nas rzeczy niemoliwych. [...] ludzie ci dostaj od sukcesw zawrotu gowy, trac poczucie miary, trac zdolno pojmowania rzeczywistoci, nabieraj skonnoci do przeceniania wasnych si i niedoceniania si przeciwnika, rodz si awanturnicze prby rozstrzygnicia wszystkich zagadnie budownictwa socjalistycznego za jednym zamachem [...] Komu s potrzebne te wypaczenia, to biurokratyczne dekretowanie ruchu kochozowego, te niegodne pogrki wobec chopw? Nikomu, oprcz naszych wrogw! [...] Nie mwi ju o tych, za przeproszeniem rewolucjonistach, ktrzy rozpoczynaj spraw organizowania kartelu rolnego od zdejmowania dzwonw cerkiewnych. Zdj dzwony - patrzcie no, co za rrrewolucyjno! Z ca powag Stalin pouczy swoich czytelnikw, e sukces kolektywizacji - ktry, jak zaznaczy, jest ju zapewniony - opiera si na jej dobrowolnoci: Nie mona krzewi kochozw przemoc. Byoby to gupie i reakcyjne. Ruch kochozowy powinien opiera si na czynnym poparciu podstawowych mas chopstwa. [...] Czy mona powiedzie, e nie narusza si w wielu rejonach zasady dobrowolnoci i uwzgldniania waciwoci miejscowych? Nie, tego niestety powiedzie nie mona. Wzywajc parti do wyeliminowania wypacze oraz wywoujcego je sposobu mylenia Stalin zakoczy: Sztuka kierowania - to sprawa powana. Nie wolno pozostawa w tyle za ruchem, gdy pozosta w tyle - znaczy to oderwa si od mas. Ale nie wolno rwnie wybiega naprzd, gdy wybiec naprzd - znaczy to utraci masy i izolowa siebie. Kto chce kierowa ruchem i jednoczenie zachowa wi z wielomilionowymi masami, ten powinien walczy na dwa fronty zarwno przeciw tym, ktrzy pozostaj w tyle, jak i przeciw tym, ktrzy wybiegaj naprzd. Efekt, jaki wywoa artyku Stalina, mona porwna do wybuchu bomby. Tysice partyjnych urzdnikw i dziaaczy, ktrzy w pocie czoa, eksploatujc swe siy do granic wytrzymaoci, starali si wykona zadanie, jak im si zdawao, postawione przez samego sekretarza generalnego, zostao niemile zaskoczonych. Okazao si bowiem, e to nie Stalin, a wanie oni stracili kontakt z masami. W terenie podjto kroki przeciwko lokalnym decydentom, ktrzy dopucili si zamania rewolucyjnej praworzdnoci. Sprawy te byy odpowiednio naganiane, ale przed

sdem stanli tylko nieliczni z tych, ktrzy wydawali rozkazy. Nawet wrogowie Stalina nie mogli nie podziwia zrcznoci, z jak unikn krytyki, przejmujc inicjatyw i stajc osobicie na czele krytykw; a przy tym nie przestajc twierdzi, e kolektywizacja bya wielkim sukcesem. Chopi natomiast nie czekali ani chwili, aby wykorzysta to niespodziewane odejcie od polityki przymusu. Kochozy opucio 9 milionw rodzin. Do l sierpnia wskanik skolektywizowanych gospodarstw indywidualnych, sigajcy wedug danych z l marca 50 procent, spad do 21 procent. Nowy model organizacji kochozw zezwala ich czonkom zatrzyma na wasno krow, owce i winie oraz narzdzia do uprawy prywatnych dziaek. To zwycistwo byo czciow rekompensat za straty poniesione w wyniku rzezi inwentarza. Ale odwrt rzdu by tylko chwilowy. Wkrtce ci, ktrzy opucili kochozy, przekonali si, e na ich drodze pitrz si wszelkie moliwe przeszkody. Formalnoci zwizane z przyznaniem im ziemi i ziarna siewnego przeduay si. Wreszcie, kiedy ju odzyskali grunty, okazao si, e s to najgorsze ugory i nieuytki, pooone o kilka kilometrw od ich zagrd i zazwyczaj stanowice poow poprzednio posiadanego areau. Bezpowrotnie stracili swoje ogrdki warzywne i nie mogli odzyska narzdzi, koni i krw. W okresie niw dowiedzieli si, e musz dostarczy podwyszony kontyngent ziarna, a kary za niewywizanie si z obowizku s dla nich wysze ni dla innych. Ci, ktrzy prbowali protestowa, podzielili los kuakw w drugiej fali aresztowa i deportacji. Latem 1930 roku, w czasie XVI Zjazdu partii, Stalin z dum oznajmi, e akcja kolektywizacji i likwidacji kuactwa bya sukcesem. Zwrci si te do zjazdu o waciwe uznanie dla chopskiego padziernika i odnotowanie tego w kocowej rezolucji. O ile konfiskata majtku obszarniczego stanowia pierwszy krok rewolucji padziernikowej na wsi, to przejcie do kolektywnych form uprawy rolniczej jest drugim, przeomowym krokiem naprzd, stanowicym jednoczenie najwaniejszy etap budowy fundamentw socjalistycznego spoeczestwa w ZSRR. aden spord 2100 delegatw nie prbowa podda twierdze Stalina w wtpliwo. Nikt te nie wspomnia choby sowem o kryzysie, ktry wstrzsn radzieck wsi w cigu ostatnich dwunastu miesicy. Nawet natura zdawaa si wspiera Stalina, ofiarowujc rekordowe zbiory, najwysze od 1913 roku. Umoliwio to odrzucenie raportw, mwicych o trudnociach w rolnictwie, jako przesadzonych i pozwolio uzasadni ponowne wzmoenie presji kolektywizacyjnej wobec chopw. Tymczasem wielu mieszkacw wsi ucieko do miast, by szuka zatrudnienia na budowach i w nowych zakadach przemysowych powstajcych w ramach planu picioletniego. Mimo przeciwdziaania tej migracji obja ona, jak podaj radzieckie rda, w 1931 roku 4,1 miliona osb, a w latach 1929-1935 cznie 17,7 miliona. Zaostrzenie rodkw majcych zapobiega temu zjawisku doprowadzio w latach 1932-1933 midzy innymi do przywrcenia znienawidzonych paszportw wewntrznych, ktrych zniesienie byo jednym z gwnych postulatw ruchu radykalno-rewolucyjnego w carskiej Rosji i ktre zostay skasowane

jednym z pierwszych dekretw po rewolucji padziernikowej. Teraz znw urzdnicy i robotnicy zostali przywizani do miejsca pracy przez swj paszport, chopi za do ziemi przez jego brak. Do tego czasu wadza poradzia sobie z ogniskami oporu na wsi. W kocu 1933 roku liczba skolektywizowanych gospodarstw indywidualnych wynosia ponad 15 milionw, a rok pniej dziewi dziesitych areau gruntw ornych ZSRR byo ju uprawiane kolektywnie. Nie oznaczao to jednak zakoczenia walki pastwa z chopem. Walka trwaa dalej, ale przeniosa si teraz na inn paszczyzn. Bya ni kwestia aprowizacji, ktra lega u podstaw poprzedniej batalii - w jaki sposb wyprodukowa i zaopatrzy w zboe gwatownie rosnc populacj kraju. Wedug sw Kaganowicza, to nie kolektywizacja a problem zboowy stanowi kamie probierczy naszej saboci bd siy i saboci lub siy naszych wrogw. Wprawdzie wikszo chopw zostaa zapdzona do kochozw, ale nawet tam wysilali oni cay swj spryt, aby nie odda pastwu wszystkiego, czego si domagao, i nie zosta z pustymi rkami. W roku 1930 natura zaoferowaa rekordowe plony, ale tylko dziki nadzwyczajnej mobilizacji robotnikw i dziaaczy partyjnych, stosujc surowe kary, masowe przeszukania i aresztowania, udao si odebra wsi nieco wicej ni jedn czwart zbiorw (22 z 77 milionw ton). A tak dobre zbiory ju si nie powtrzyy. Dezorganizacja, dewastacja i marnotrawstwo, towarzyszce atmosferze strachu i przeraajcej niekompetencji, z jak zarzdzano wieloma kochozami, doprowadziy w kolejnych latach do spadku produkcji rolnej, a co za tym idzie do wzrostu presji rzdu i nasilenia przymusowych rekwizycji. Podczas gdy zbiory (z wyjtkiem urodzajnego roku 1937) nie osigay nawet poziomu z lat 1928-1932, kontyngent dostaw pastwowych wzrs ze redniej 18,2 miliona ton w okresie 1928-1932 do rednio 27,5 miliona ton w latach 1933-1937. Po zaspokojeniu potrzeb pastwa (najlepiej pracujce kochozy byy najbardziej eksploatowane; rekwizycje przeprowadzano trzy, a nawet cztery razy w roku) niewiele pozostawao na pasz dla zwierzt i siew, a jeszcze mniej na potrzeby samych pracownikw, ktrzy znajdowali si na szarym kocu oficjalnej listy priorytetw zaopatrzenia. Aby nadzorowa i kierowa t ogromn operacj, powoano do ycia olbrzymi biurokratyczn struktur, tworzc w ten sposb kolejn warstw, ktr musieli utrzyma chopi. Staa si ona synonimem korupcji i nieskutecznego dziaania. Przewodniczcy naszego kochozu nie potrafi odrni jednego koca wini od drugiego i spdza cay czas pijc ze swoimi kumplami, mawiali kochonicy. Jeszcze jedn now struktur stay si Stacje Maszynowo-Traktorowe (MTS), monopolistycznie zarzdzajce sprztem rolniczym. Od czerwca 1931 roku MTS-y zajmoway si take organizacj pracy kochozw oraz odbiorem i dostarczaniem ich produktw do miast. Z traktora uczyniono symbol postpowego charakteru radzieckiej rewolucji agrarnej i industrializacji wsi. Opaty w naturze (do 20 procent plonw zb) za usugi MTS-w stanowiy drugie co do wielkoci, po dostawach dla pastwa, zobowizanie kochozw. W styczniu 1933 roku zastpcom dyrektorw MTS-w (stanowisko zastrzeone dla agentw OGPU)

powierzono now funkcj - kierownikw komrek politycznych. Wkrtce komrki polityczne MTS-w stay si najwaniejszym, posiadajcym nieomal nieograniczone uprawnienia orodkiem decyzyjnym na wsi. Podstawowym problemem, z jakim nie potrafia si upora stalinowska odgrna rewolucja, bya zaleno caego systemu od pracy chopa, ktremu jako zacht do coraz wikszego wysiku oferowano warunki ycia gorsze ni kiedykolwiek dotd. W dodatku, jeli chop pracowa lepiej, zabierano mu dwa razy wicej plonw. Ponownie przywizany do ziemi, tyle e miejsce obszarnikw zaja partyjna i pastwowa biurokracja, mia pene prawo uwaa si za niewolnika XX wieku. Jego dola nie bya lepsza - a chyba nawet gorsza - ni przed uwaszczeniem w 1861 roku. Tymczasem dekret Komitetu Centralnego z 11 stycznia 1933 roku, przekazujc nowe uprawnienia MTS-om, jako jedyne wytumaczenie sabych wynikw osiganych przez skolektywizowane rolnictwo wymienia sabota i szkodnictwo. Elementy antyradzieckie, przenikajce do kochozw jako ksigowi, kierownicy, magazynierzy, brygadzici i tym podobni, usiuj organizowa szkodnictwo; psuj maszyny, obsiewaj le pola, niszcz majtek gospodarstw, dezorganizuj dyscyplin pracy, kradn ziarno i ukrywaj je w tajnych spichrzach oraz sabotuj akcj niwn. Czasem udaje im si doprowadzi do rozpadu kochozu. Mniej wicej jedna trzecia wiejskiej biurokracji zostaa o to szkodnictwo oskarona (nie trzeba chyba dodawa, e wrd oskaronych znalazo si wielu kuakw). Pierwsze procesy najwikszych szkodnikw, organizatorw godu i agentw imperialistycznych, odbyy si we wrzeniu 1930 roku. Byy minister do spraw wyywienia, Kondratiew, wraz z grup doradcw ekonomicznych zostali zdemaskowani jako kierownictwo tak zwanej Partii Chopw Pracujcych. Wedug raportu OGPU tylko w samej Moskwie partia posiadaa dziewi konspiracyjnych komrek w ministerstwach i instytucjach badawczych, a liczebno jej szeregw na prowincji oceniano na 100 do 200 tysicy. OGPU udao si aresztowa ponad tysic czonkw partii. Prawda moga zosta ujawniona dopiero w roku 1987, kiedy to Sd Najwyszy Zwizku Radzieckiego orzek, e w rzeczywistoci Partia Chopw Pracujcych nigdy nie istniaa, uniewani procesy i zrehabilitowa pitnastu gwnych oskaronych. III W adnej z innych republik radzieckich wie nie ucierpiaa w wyniku kolektywizacji i walki z kuactwem tak bardzo jak na Ukrainie. Tu dodatkowym elementem, ktry w efekcie pogbi spoeczne i ekonomiczne skutki tych posuni, by ukraiski nacjonalizm. Korzystajc z nadarzajcej si okazji, Stalin postanowi ostatecznie stumi narodowe aspiracje mieszkacw republiki. Ukraicy byli (i s) drug co do wielkoci grup narodowociow w Zwizku Radzieckim. W 1930 roku byo ich 25 milionw, czyli wicej ni

Polakw. Ich ojczyzna, terytorialnie wiksza od Francji, nie ustpuje jej pod wzgldem iloci bogactw naturalnych; zarwno surowcw mineralnych, jak i jakoci gleb - synnego czarnoziemu. Kijw, miasto zaoone na trasie szlaku handlowego, czcego ju w IX wieku poprzez Dniepr Morze Czarne z Batykiem, sta si pierwszym orodkiem politycznym i kulturalnym w Europie Wschodniej. Tosamo narodowa Ukraicw przetrwaa rwnie cikie prby historii, jak tosamo narodowa Polakw. Ukraina, walczca w XVII wieku o wyrwanie si spod panowania polskich monowadcw, w XVIII stuleciu zostaa pochonita przez Rosj. Chopom narzucono paszczyzn, a jej instytucje (w tym Koci) poddano, tak jak w przypadku innych ujarzmionych narodw, brutalnej rusyfikacji. W 1794 roku na terenie lewobrzenej Ukrainy, czyli czci kraju na wschd od Dniepru, istniao 866 szk. W roku 1800 nie byo ju ani jednej. Wydany w 1863 roku edykt carski stwierdza, e nie istnieje co takiego jak jzyk ukraiski, a jedynie pewna odmiana rosyjskiego dialektu. W zwizku z tym zlikwidowano ukraiskie szkoy oraz gazety i zakazano druku ksiek. Zachd gotw by zaakceptowa rosyjskie roszczenia, mimo i w innych zaktkach Europy fakt, e dwa jzyki nale do tej samej grupy jzykowej (w przypadku rosyjskiego i ukraiskiego do grupy jzykw wschodniosowiaskich), nie przesdza automatycznie o istnieniu wsplnoty historyczno-kulturowej, o czym wiadcz przykady Portugalii i Hiszpanii, Norwegii i Szwecji oraz Holandii i Niemiec. Mimo przeladowa, podobnie jak w przypadku innych narodw sowiaskich, tosamo narodowa i jzyk narodowy przetrway na Ukrainie, i to nie w warstwie redniej (zoonej z Rosjan i ludzi podatnych na asymilacj), a pord poetw, intelektualistw, za przede wszystkim wrd chopw. Ruch narodowociowy przey swj renesans na pocztku naszego stulecia. Wtedy to, po upadku caratu w roku 1917, Ukraiska Centralna Rada proklamowaa utworzenie efemerycznej Ukraiskiej Republiki Ludowej. Niestety, Ukraina staa si pierwszym pastwem Europy Wschodniej, ktrego niepodlego (w latach 1918-1920) zostaa si zamana przez Rosj. Pniej (1939-1945) ten sam los przypad w udziale pastwom batyckim, Polsce, Wgrom i pozostaej czci Europy Wschodniej. Ukraicy stanowi zatem najwiksz grup narodowociow, ktrej nie udao si wybi na niepodlego w XX wieku2. W latach dwudziestych Ukraina zachowaa spory margines swobody kulturalnej i jzykowej. Jednak byy komisarz ludowy do spraw narodowociowych nie zmieni swych zapatrywa na destrukcyjny wpyw nacjonalizmu, niezalenie czy w gr wchodzi nacjonalizm ukraiski, czy gruziski. Dlatego gdy nadarzya si ku temu stosowna okazja, postanowi przystpi do ostatecznej z nim rozprawy. Moment ten nadszed w latach 1929-1930. Wtedy to Stalin przystpi do ataku na ukraiskie odchylenie nacjonalistyczne. Poczenie go z procesem kolektywizacji pozwolio na zniszczenie spoecznej bazy
2

Bullock nie mg przewidzie, e w roku 1990 Rada Najwysza Ukrainy proklamuje niepodlego kraju (przyp. tum.).

ukraiskiego nacjonalizmu - indywidualnych gospodarstw chopskich. Kuakw zaatakowano jako nosicieli idei nacjonalistycznych, nacjonalistw za jako poplecznikw kuactwa. W lipcu 1929 roku aresztowano okoo 5 tysicy czonkw fikcyjnej, konspiracyjnej organizacji Zwizek Wyzwolenia Ukrainy. Czterdziestu piciu wybitnym intelektualistom i naukowcom, wchodzcym w skad tej grupy, urzdzono pokazowy proces publiczny, ktry odby si w gmachu opery charkowskiej. Pord zarzutw, obok spisku majcego na celu przejcie wadzy, znalaz si rwnie taki, jak dziaania zmierzajce do stworzenia jak najwikszych rnic pomidzy jzykiem ukraiskim a rosyjskim. Po wymuszeniu tradycyjnymi metodami przyznania si do winy oskareni zostali skazani na wieloletni pobyt w wizieniu. W lutym 1931 roku nastpia kolejna fala aresztowa. Tym razem obja ona wybitnych Ukraicw, ktrzy w poowie lat dwudziestych powrcili do Zwizku Radzieckiego z wygnania. Oskarono ich o stworzenie Ukraiskiego Centrum Nacjonalistycznego. Jako przywdcw wskazano najwybitniejszych ukraiskich intelektualistw, Hruszewskiego i Holubowicza, byego premiera Ukraiskiej Republiki Ludowej w krtkim okresie jej niepodlegoci. Chopi ukraiscy, ktrych Stalin uzna za samo jdro problemu narodowociowego, zostali poddani szczeglnie silnej presji kolektywizacyjnej. Opr stawiany tym naciskom by na Ukrainie silniejszy ni w pozostaych republikach, ale w poowie 1932 roku do kochozw naleao tam ju 70 procent chopw, cho oglnokrajowy wskanik wynosi 59 procent. To oznaczao jedynie, e front walki klasowej musia przesun si do kochozw, gdzie (sowa Stalina) usiowao si skry wiele elementw antyradzieckich i kuakw, aby tam sabotowa wypenianie norm produkcyjnych. Starania przywdcw partii ukraiskiej i radzieckiego rzdu o obnienie narzuconego przez Moskw kontyngentu dostaw ziarna wywoay wcieko Stalina. Jego odpowied zawarta bya w przemwieniu, ktre latem roku 1930 wygosi do aktywu partyjnego Kosior, pierwszy sekretarz Komunistycznej Partii Ukrainy. Chop stosuje teraz now taktyk. Odmawia zbierania plonw. Pozwalajc niszcze ziarnu, chce kocist rk godu chwyci rzd radziecki za gardo. Ale wrg myli si w swych rachubach. Pokaemy mu, co naprawd oznacza gd. Waszym zadaniem jest powstrzymanie kuaka od sabotowania niw i dostarczenie zboa, co do ostatniego ziarenka do punktw skupu. Chopi nie chc pracowa. Licz na zapasy z ostatnich zbiorw, ktre pochowali w ukrytych spichrzach. Zmusimy ich do otwarcia tych spichrzy. W normalnych warunkach Ukraina i pnocny Kaukaz pokryway poow kontyngentu ziarna skupowanego w caym kraju. W rekordowym roku 1930 sama Ukraina zebraa 27 procent zb w ZSRR, jednak jej udzia w kontyngencie dostaw wynis 38 procent, czyli 7,7 miliona ton. W roku 1931, w ktrym zbiory byy o wiele mniejsze (na Ukrainie 18,3 miliona ton, w stosunku do 23,9 miliona z roku 1930), zadano od Ukrainy dostarczenia tej samej iloci zboa, czyli 7,7 miliona ton. Tym

razem stanowio to 42 procent dostaw w skali caego kraju. Protesty kierowane do Moskwy pozostay bez odpowiedzi. W rezultacie zebrano 7 milionw ton, ale znikoma ilo ziarna pozostawiona chopom spowodowaa, e ju na przednwku 1932 roku gd zajrza im w oczy. Zdaniem Stalina rdo problemu tkwio w antyradzieckim nastawieniu Ukraicw. Przeprowadzono czystki w partii i ustalono kontyngent dostaw na rok 1932 na poziomie 7,7 miliona ton. Zbiory na Ukrainie tego roku day 14,7 miliona ton. W lipcu na spotkaniu z Mootowem i Kaganowiczem szefowie ukraiskiej partii i rzdu stanowczo podkrelali nierealistyczno planw przyjty ch przez kochozy i niemono ich wykonania. Mootow okreli te wystpienia mianem antybolszewickich. Stwierdzi, e nie ma mowy o adnych ustpstwach i wahaniach w sprawie wypenienia zada postawionych przez parti i rzd radziecki. Ukraiski Komitet Centralny nie mia ju zudze co do swego losu w wypadku niespenienia da centrum, jednak pomimo ogromnych wysikw kontyngent (ostatecznie zredukowany do 6,6 miliona ton) nie zosta dostarczony. Stalin by nieubagany; ci chopi, ci ukraiscy chopi, musz da to ziarno, ktre, o czym by przekonany, ukryli. Moskwa przysaa na Ukrain dwch wysokiej rangi aparatczykw, aby ich obecno wzmocnia stanowczo dziaa tamtejszej partii. Ogoszono drug rekwizycj ziarna. Wydano te nowy dekret, uznajcy mienie kochozw, takie jak bydo i zboe, za wasno pastwa. Za przestpstwa przeciwko mieniu pastwowemu (w tym kradzie) grozia odtd kara mierci. Dekret z 7 sierpnia 1932 roku, przygotowany osobicie przez Stalina, za kradzie wasnoci kochozowej przewidywa kar mierci przez rozstrzelanie lub (w przypadku wystpienia okolicznoci agodzcych) dziesi lat wizienia. Powysze wyroki nie podlegay amnestii. Poniewa powodem do skazania moga by nawet najmniejsza kradzie, wkrtce chopi ochrzcili je mianem prawa piciu kosw. Jednak wadza wcale nie artowaa: w niespena p roku liczba skazanych na podstawie dekretu signa 55 tysicy. W cigu zaledwie jednego miesica jeden tylko sd w Charkowie wyda 1500 wyrokw mierci. W caym Zwizku Radzieckim zmobilizowano tysice aktywistw do przeszukiwania zagrd i zmuszania ukraiskich chopw, by zdradzili miejsca ukrycia zapasw. W tym czasie ludzie umierali z godu ju nie tylko na Ukrainie. wczesny aktywista, Lew Kopielew, pniej jeden z czoowych rosyjskich pisarzy emigracyjnych, tak opisuje swoje przeycia z tego okresu: Syszaem dzieci... ich dawicy, przerywany kaszlem pacz. I widziaem spojrzenia mczyzn: przestraszone, bagalne, nienawistne, tpe i obojtne, wypalone cierpieniem lub ponce na poy obdn, stracecz wrogoci. Zabierzcie. Zabierzcie wszystko. Na piecu zosta jeszcze garnek barszczu. Jest chudy, bez misa, ale s w nim buraki, pyry i kapusta. I jest posolony! Lepiej go wecie, towarzysze! Zaczekajcie. Wecie moje buty. ata na acie, ale moe jeszcze si na co przydadz proletariuszom, naszej kochanej wadzy radzieckiej. Trudno byo wytrzyma takie widoki. Jeszcze trudniej bra w tym udzia... Prbowaem sobie wmwi, wytumaczy, e nie wolno mi ulega wspczuciu. Nasze dziaania dyktowaa historyczna konieczno.

Wypenialimy nasz rewolucyjny obowizek. Zdobywalimy ziarno dla socjalistycznej ojczyzny... Na wasne oczy przekonaem si, co oznacza totalna kolektywizacja jak kuaczyli i rozkuaczali, jak bezlitonie grabili chopw zim 19321933. Sam braem w tym udzia, przeczesujc wsie w poszukiwaniu ukrytego zboa kujc ziemi drutem, sprawdzajc, czy nie zakopano tam ziarna. Wraz z innymi oprniaem spiarnie starych ludzi, usiujc nie sysze paczu dzieci... Straszliwej wiosny roku 1933 widziaem ludzi umierajcych z godu. Widziaem kobiety i dzieci ze spuchnitymi brzuchami, sine, jeszcze oddychajce, ale oczy ich byy puste i martwe. I trupy - trupy w zachmanionych kouchach i ndznych filcowych butach; trupy w chatach, w topniejcym niegu w starej Woogdzie, pod mostami Charkowa. Widziaem to, i nie zwariowaem. Nie przeklem te tych, ktrzy wysali mnie, bym zim odbiera chopom zboe, a wiosn namawia wychudzonych jak szkielet lub spuchnitych, ledwie chodzcych ludzi do wyjcia w pole i wykonania w przodujcym tempie bolszewickiego planu zasieww. Nie straciem te mojej wiary. Wierzyem nadal, bo chciaem wierzy. Pomimo wysikw do koca 1932 roku z planowanych 6,6 miliona ton ziarna udao si skupi tylko 4,7 miliona ton. Stalin uzna to za wynik sabotau elementw kuackich i braku czujnoci lokalnych przywdcw skaonych ukraiskim nacjonalizmem. Wezwa te do wznowienia walki z wrogiem klasowym. Kiedy pierwszy sekretarz organizacji charkowskiej, Tieriechow, zwrci mu uwag, e na Ukrainie szaleje gd, Stalin go wymia. Powiedzia wwczas: Mwiono nam, towarzyszu Tieriechow, e jestecie dobrym mwc, okazuje si, e jestecie przede wszystkim wietnym gawdziarzem wymylilicie oto bajk o godzie, chcielicie nas zastraszy, ale wam si nie uda! Czy nie lepiej byoby zrezygnowa ze stanowiska sekretarza Komitetu Obwodowego i KC KPU i wstpi do Zwizku Pisarzy: bdziecie pisa bajki, a durnie bd je czyta. Stalin osobicie przej kontrol nad akcj, ktra, jak uzna, miaa charakter operacji wojskowej. Wezwa do zadania miadcego ciosu kochonikom, gdy cae ich zastpy zwrciy si przeciwko radzieckiemu pastwu. Ogoszono trzeci rekwizycj ziarna i na Ukrain przyby Postyszew, sekretarz Komitetu Centralnego, z misj przeprowadzenia w szeregach tamtejszej partii gruntownej czystki i wzmocnienia jej krgosupa ideologicznego. W rezultacie wymieniono 237 sekretarzy komitetw rejonowych i 249 przewodniczcych rad rejonowych. Na pnocnym Kaukazie, zamieszkanym midzy innymi przez 3 miliony Ukraicw, Kaganowicz usun poow urzdnikw partyjnych, z ktrych wielu aresztowano pod zarzutem sabotau i zesano w odlege rejony. Na Ukrain przerzucono 10 tysicy nowych aktywistw, z czego 3 tysicom powierzono funkcje przewodniczcych kochozw, sekretarzy i organizatorw komrek partyjnych. Ze wieym zapaem podjli oni walk o ziarno z godujcymi chopami.

Ludzie ginli z godu przez ca zim 1932/1933 roku, ale dopiero na pocztku marca 1933 roku mier zacza zbiera prawdziwe niwo. W innych rejonach kraju, poza terenami zamieszkanymi przez due skupiska Ukraicw, niedobory ywnoci nie byy tak wielkie, a nawet, jak w wypadku zasobnego Centralnego Okrgu Rolniczego, zjawisko godu wcale nie wystpio. Zbiory w skali caego ZSRR nie byy mniejsze ni w roku 1931, a tylko o 12 procent nisze od redniej z lat 1926-1930. W kadym razie nie spady poniej poziomu godu. To nie katastrofa w rolnictwie, lecz wygrowane dania pastwa, egzekwowane z bezlitosn stanowczoci stay si przyczyn mierci 5 milionw spord ukraiskiej ludnoci wiejskiej, ktrej liczb szacuje si na 20 do 25 milionw. Kraj posiada rezerwy zboa, ktre Stalin mg kaza naruszy, jak to czyni zawsze rzd carski i jak postpi rzd sowiecki w czasie godu w latach 1918-1921. Ale w latach 1932-1933 zakazano organizowania jakiejkolwiek pomocy. Rezerwy te byyby jeszcze wiksze, gdyby rzd nie podj decyzji o eksporcie 4,8 miliona ton zboa w 1930 i jeszcze wikszej iloci, bo 5,2 miliona ton, w 1931 roku. W latach 1932-1933 eksport zredukowano do 2 milionw ton. Ziarno znajdowao si te na samej Ukrainie; cz strzeona przez uzbrojone posterunki w lokalnych spichrzach, wikszo zalegajca w wysokich pryzmach na otwartym powietrzu (np. na stacji Kijw-Pietrowka). Pod stra wojska gnio tam bezuytecznie. Republik przemierzay watahy godnych ludzi, usiujc zbiera si na stacjach kolejowych, skd odpdzay ich strae. Na poboczach drg, nawet w miastach, leay zwoki zmarych. Tylko w tych wikszych zbierano trupy kadego ranka, wywoono i wrzucano do dow. Na granicach Ukrainy z innymi republikami rozmieszczono oddziay wojskowe, by zapobiec ucieczkom. Nikt nie mia prawa opuci Ukrainy pocigiem bez specjalnej przepustki. Osobom usiujcym przeszmuglowac chleb od strony Rosji grozio aresztowanie i konfiskata adunku. Wiktor Krawczenko, podwczas dziaacz partyjny, ktry pniej uciek za granic, usysza od Chatajewicza, jednego z wysannikw Stalina, nastpujce sowa: Pomidzy chopami a naszym ustrojem trwa zacita walka. To walka na mier i ycie. Ten rok by prb naszej siy i ich wytrzymaoci. Trzeba byo a godu, eby pokaza im, kto tutaj rzdzi. Kosztowao to miliony ofiar, ale teraz nic ju nie podway systemu kochozowego. Jednym z filarw polityki Stalina byo to, co Pasternak nazwa nieludzk potg kamstwa. Ani jedno sowo o godzie nie przenikno do radzieckiej prasy. Kady, kto prbowa o tym cho napomkn, trafia do obozu pracy z picioletnim wyrokiem za szerzenie antypastwowej propagandy. Jednak doniesienia o godzie zaczy pojawia si w prasie zagranicznej. Podobnie jak w roku 1921 prbowano tam zorganizowa akcj pomocy. Starania te spotkay si jednak z odmow. Doniesienia uznano za kamliwe, a radziecka prasa drukowaa rezolucje kochonikw, oburzonych tak impertynenck ofert. Jedyny czonek kierownictwa partyjnego pochodzenia chopskiego Kalinin, w czerwcu 1933 roku powiedzia do uczestnikw zjazdu kochonikw: Kady rolnik dobrze to

wie, e ludzie, ktrzy cierpi dzi z powodu braku chleba, cierpi niedostatek nie dlatego, e zbiory byy sabe, ale dlatego, e byli leniwi i nie wykonali uczciwie swojej pracy. Liczba zgonw na skutek godu osigna apogeum w okresie od marca do maja 1933 roku. Z kocem tego miesica miertelno zacza spada, chocia jej wskanik nadal pozosta o wiele wyszy ni w normalnych czasach. Teraz nareszcie zaczto dostrzega w raportach napywajcych z Ukrainy rozmiary katastrofy i jej konsekwencje. wiadkowie, ktrym dane byo podrowa przez ukraiskie wsie (w tym niewielka grupa cudzoziemcw, a wrd nich na przykad Malcolm Muggeridge), zgodnie stwierdzali, e jedne z najbardziej yznych obszarw na wiecie zamienione zostay w ponur pustyni. Inny Anglik w swej relacji wspomina o: caych polach pokrytych nie sprztnitym zboem, ktre pozostawiono tam, aby gnio [...] i niektrych powiatach, gdzie przez cay dzie jazdy mijao si pola pokryte sczernia pszenic. Jeli chopi nie mieli ju si, by oczyci pola z chwastw i zebra plony, to czy mona si byo spodziewa, e bd w stanie obsia ziemi na nastpne niwa? By to argument natury praktycznej, ktry w odrnieniu od apeli humanitarnych mg przemwi do wyobrani Stalina i czonkw Politbiura. 25 lutego 1933 roku zezwolono na interwencyjne wysanie na Ukrain 325 tysicy ton ziarna przeznaczonego na zasiewy. Trzeciej rekwizycji zboa nie odwoano wprawdzie a do poowy marca, ale ju w kwietniu Mikojan, przebywajc w Kijowie, nakaza udostpnienie chopom czci wojskowych zapasw ziarna. Ostatecznie w maju podjto wreszcie dziaania, by ratowa tych, ktrym udao si przetrwa. Midzy innymi otwarto dla nich szpitale, rozpoczto dystrybucj ywnoci dla godujcych i paszy dla wycieczonych koni. Tego samego miesica rozpoczto rwnie nakanianie wymizerowanych i osabionych chopw, aby wyszli w pole i rozpoczli siewy. Kolejny raz do pomocy zmobilizowano studentw i robotnikw, ktrych wspary oddziay wojska. Jednoczenie nie ustawaa czystka w lokalnych organizacjach partyjnych. W prywatnym licie, ktrego kopie zostay rozesane do sekretarzy wszystkich rejonowych, obwodowych i miejskich komitetw partii, Stalin ostrzega pierwszego sekretarza Ukrainy, Kosiora: Po raz ostatni ostrzegam was, e powtrzenie bdw z zeszego roku skoni Komitet Centralny do zastosowania jeszcze ostrzejszych rodkw. A wtedy, wybaczcie, e to powiem, nawet dugie partyjne brody nie uratuj tych towarzyszy. W tym samym licie Stalin zaznaczy, e tylko 10 procent caoci wymconego ziarna bdzie mogo pozosta w kochozach na wyywienie, po wywizaniu si z dostaw, opaceniu MTS-w, zabezpieczeniu sieww i paszy. Tak wic po wypenieniu wszystkich tych i innych zobowiza, do ktrych naleay eksport, dostarczenie rezerw zboowych dla armii, zaopatrzenie w zwikszone racje urzdnikw partyjnych i dziaaczy, na samym kocu tej listy znalaz si chop, majcy wykona ca prac, w zamian za co (w najlepszym wypadku) mg liczy na zapewnienie standardu ycia na poziomie wegetacji.

Wiadomo, e speniajc proby mieszkacw wiosek pooonych w centralnych rejonach Rosji wadze zezwoliy na ich przesiedlenie i objcie wolnych rejonw Ukrainy i pnocnego Kaukazu, chocia brak dokumentw uniemoliwia dokadne oszacowanie skali tej migracji. Przesiedlonych chopw osadzono na nowych terenach na stae, ofiarowujc jako zacht dodatkowe przydziay zboa. Po zadaniu miadcego ciosu chopstwu Stalin kontynuowa batali przeciwko wiadomoci narodowej Ukraicw. Jednym z elementw ugruntowujcych t wiadomo pord chopw byli bandurzyci. Od niepamitnych czasw ci, czsto lepi, chopscy bardowie przemierzali kraj i wdrujc z wioski do wioski piewali pieni oraz ballady, ktre przypominay chopom o ich heroicznej, wolnej przeszoci. W nowym wspaniaym wiecie radzieckiego komunizmu tego rodzaju instytucja staa si anachronizmem, dlatego zorganizowano Pierwszy Oglnoukraiski Zjazd Bandurzystw, po czym kilkuset zaproszonych bardw aresztowano i wikszo z nich rozstrzelano. W swoich wspomnieniach wiadectwo... rosyjski kompozytor, Dmitrij Szostakowicz, porwnuje bandurzystw, ich pieni i poezje, do ywego muzeum ywej historii tego kraju [...]. I prawie wszystkich wymordowano. Zabito prawie wszystkich tych nieszczliwych lepcw [...]. Po co ten sadyzm - zabijanie niewidomych?. Dziaajcemu na Ukrainie Postyszewowi przydzielono do pomocy Manuilskiego, siepacza Stalina, ktrego Trocki opisywa jako najohydniejszego renegata ukraiskiego komunizmu. Mieli oni przeprowadzi czystk w kadej, nawet najmniejszej, organizacji kulturalnej i naukowej i wykorzeni drobnoburuazyjne, nacjonalistyczne odchylenia. Kosior napisa w swoim raporcie: Cae kontrrewolucyjne gniazda powstay w Ludowych Komisariatach Owiaty, Rolnictwa i Sprawiedliwoci, w Ukraiskim Instytucie Marksizmu-Leninizmu, na Akademii Rolniczej, w Instytucie Szewczenki itd.. Natomiast Postyszew stwierdzi: wszyscy ci wrodzy agenci skrywali si za szerokimi plecami bolszewika Skrypnika, komisarza owiaty Ukrainy. Trzykrotnie Skrypnik broni si przed zarzutami na posiedzeniach Komitetu Centralnego Ukrainy, po czym 7 lipca 1933 odebra sobie ycie strzaem z rewolweru. Za czyn ten, jako tchrzostwo szczeglnie niegodne czonka Komitetu Centralnego Wszechzwizkowej Komunistycznej Partii Bolszewikw, zosta potpiony. Po zdemaskowaniu nacjonalistycznego odchylenia Skrypnika Postyszew mg si pochwali wyeliminowaniem ponad 2 tysicy nacjonalistw i biaogwardzistw, wedle danych, jakie posiadam. W lutym roku 1934 na forum XVII Zjazdu WKP(b) Postyszew obwieci: W cigu zeszego roku zdusilimy nacjonalistyczn kontrrewolucj, rozpracowalimy i rozbilimy odchylenie nacjonalistyczne. Demografowie podejmowali wiele prb majcych na celu oszacowanie liczby ofiar rozkuaczania, kolektywizacji i godu w caym Zwizku Radzieckim. Cyfry dotyczce strat w pogowiu byda mona uzna za do dokadne. Natomiast jeli chodzi o straty w ludziach, to mimo i mino pidziesit lat od opisywanych wydarze, rzd radziecki nadal nie udostpni adnych danych, ktre pomogyby okreli skal wczesnej

katastrofy. W swoich pamitnikach Chruszczow ogranicza si do stwierdzenia: Nie mog poda dokadnej liczby, bo nikt tego nie liczy. Wiemy tylko, e ludzie masowo umierali. Najpierw naley zatem spojrze na liczb tych, ktrzy zostali objci rozkuaczaniem i kolektywizacj. Wedug pniejszych radzieckich opracowa pierwotna liczba rodzin, ktre zamierzano wysiedli, zostaa ustalona przez Biuro Polityczne na 1.065.000, czyli dotyczya od 5 do 6 milionw osb. Radziecki ekonomista rolnictwa, W.A. Tichonow ocenia, e midzy rokiem 1929 a kocem 1933 zlikwidowano okoo 3 milionw gospodarstw, tym samym pozostawiono bez dachu nad gow i poza nawiasem tworzonego wanie nowego wiejskiego spoeczestwa co najmniej 15 milionw osb. Jaki by ich los? Wszyscy stracili swoje gospodarstwa, domy i cay dobytek. Cz rozstrzelano. Cz zesano do obozw pracy, w takie miejsca jak Kana Biaomorsko-Batycki lub kopalnie zota w Magadanie najzimniejszym punkcie na pkuli pnocnej, gdzie znane byy przypadki, e ofiarami straszliwego mrozu paday cae obozy, cznie ze stranikami i ich psami. Cz ucieka do miast i, przynajmniej czasowo, znalaza zatrudnienie w fabrykach borykajcych si z brakiem siy roboczej. Wikszo, w tym kobiety i dzieci z rodzin kuackich, deportowano w bydlcych wagonach na pnocn Syberi. Wiele dzieci zmaro w czasie transportu. Czsto grupy kuakw wysadzano w bezludnych okolicach, gdzie nie byo adnego schronienia i ywnoci, i zostawiano ich, by sami zadbali o swj los. By nie by goosownym, przytocz relacj byego niemieckiego komunisty, Wolfganga Leonharda, ktry opisa, jak grup kuakw z Ukrainy i centralnej Rosji pognano na pustkowia rozcigajce si pomidzy Pietropawowskiem a jeziorem Bachasz w Kazachstanie. Oto, co opowiedzia mu spotkany w Karagandzie czowiek ocalay z tej grupy: Jedyn rzecz byy wbite w ziemi koki z maymi tabliczkami: osiedle nr 5, nr 6 i tak dalej. Przypdzonym chopom powiedziano, e odtd sami musz si martwi o siebie. Wic na tym pustkowiu ludzie wykopali sobie w ziemi nory. W cigu pierwszych lat wielu zgino z zimna i godu. Wikszo analiz podaje przyblion liczb 12 milionw deportowanych kuakw, z czego do roku 1935 jedn trzeci zgadzono, jedna trzecia znalaza si w obozach pracy, a pozostaych osadzono w specjalnych miejscach osiedlenia. Podobnie jak ydw w nazistowskich Niemczech, kuakw lub kadego, kto zosta za takiego uznany przez lokalnego aparatczyka albo na podstawie donosu zawistnego ssiada, traktowano jak podludzi, wyczajc ich poza nawias spoeczestwa. W obu wypadkach nieistotne byo to, co dany kuak bd yd uczynili, ale to, kim byli. Sama przynaleno do napitnowanej klasy czy rasy skazywaa ich na utrat wszystkich ludzkich praw. Niedawno prb zebrania i analizy porwnawczej rnych opracowa, szacujcych liczb ofiar, podj Robert Conquest. Wedug niego jest najbardziej prawdopodobne, e przedwczenie zmaro w tamtym okresie 11 milionw osb. Doda do tego naley 3,5 miliona aresztowanych, ktrzy zginli w obozach w pniejszych latach.

Z 14,5 miliona zmarych 6,5 miliona to ofiary akcji rozkuaczania, l milion to zmarli w rodkowoazjatyckiej republice Kazachstanu, a 7 milionw to ofiary godu w roku 1932. Z tych 7 milionw, 5 milionw zmaro na Ukrainie (prawie jedna pita caej ludnoci i jedna czwarta populacji chopw w republice), milion na pnocnym Kaukazie i milion na pozostaym terytorium ZSRR. Dla porwnania Conquest dodaje: Chocia wojna Stalina z chopami toczya si wycznie na terytorium jednego pastwa, liczba jej ofiar przewyszya czne straty wszystkich pastw biorcych udzia w pierwszej wojnie wiatowej. IV Podczas gdy Stalin wraz z radzieckim kierownictwem toczyli sw wojn z radzieckim chopstwem - trudno to bowiem okreli inaczej - rwnolegle, zgodnie z zaoeniami planu picioletniego, wcielano w ycie program industrializacji. W zamierzeniach Stalina zadaniem kolektywizacji byo rozbicie obcego wiata rosyjskiej wsi i wtoczenie jego mieszkacw w ramy socjalistycznego spoeczestwa. To industrializacja bya jednak gleb, na ktrej wyrs socjalizm, a przemysowa klasa robotnicza bya jego naturalnym, spoecznym zapleczem. Proces uprzemysowienia, uwolniony z okoww rozpadajcego si kapitalizmu, mia doprowadzi do uksztatowania si nowego, socjalistycznego spoeczestwa. Planowano we wczy take zmechanizowane rolnictwo z jego Stacjami Maszynowo-Traktorowymi, gigantycznymi fabrykami ziarna i przemysowymi metodami uprawy i hodowli. Nie rozstrzygnit kwesti pozostawao, w jakim tempie Zwizek Radziecki zdolny bdzie realizowa nowe inwestycje w przemyle cikim. W roku 1926, przeciwstawiajc si projektowi budowy wielkiej hydroelektrowni na Dnieprze, Stalin wyszydzi jego zwolennikw, Trockiego i lewic, jako superindustrialistw, twierdzc, e jej przydatno porwna mona do patefonu, ktry zosta kupiony przez chopa zamiast krowy. Jednak pniejsze nawrcenie si Stalina na drog uprzemysowienia zaowocowao wykreowaniem pierwszego planu picioletniego na jeden z najwikszych mitw pierwszej poowy naszego stulecia. Piciolatka staa si oglnowiatowym symbolem wyszoci komunistycznego planowania nad kapitalizmem pogronym w otchani wielkiego kryzysu. W peni zgodny z mitycznym charakterem planu by fakt, e zosta on przyjty w poowie 1929 roku i jednoczenie antydatowany na padziernik roku ubiegego, w ktrym to miano jakoby rozpocz jego realizacj. Take wykonanie planu ogoszono w styczniu roku 1933, czyli nie po piciu, a po czterech latach i trzech miesicach. Trudno o bardziej trafny obraz planu ni ten autorstwa Ronalda Hingleya: Nieustanne trbienie o procentach i tonach tego, co rzekomo byo, co jest, co powinno by, co bdzie, co moe jeszcze by i co mogoby zosta wyprodukowane w dziedzinach takich jak: wgiel, ropa, surwka, stal, traktory, kombajny, fabryki, hydroelektrownie i tym podobne - wszystko to

przyodzia Stalin w form meldunkw o wtpliwej rzetelnoci, za to o jednoznacznie magicznym i liturgicznym charakterze. Zgodnie z hasem: Dla bolszewika nie ma twierdzy nie do zdobycia, Stalin systematycznie domaga si realizacji zada niemoliwych do wykonania. W 1928 roku Zwizek Radziecki wyprodukowa 3,3 miliona ton surwki. Ale Stalin zada, aby do koca 1933 roku zwikszono poziom rocznej produkcji do 10,4 miliona ton, nastpnie za podwyszy zadanie do 17 milionw ton do koca roku 1932. W rzeczywistoci ZSRR zacz zblia si do tego poziomu dopiero w roku 1941. Produkcja stali, wynoszca w 1928 roku 4 miliony ton, miaa w okresie realizacji planu wzrosn do 10,4 miliona ton, ale realnie osigna poziom poniej 6 milionw ton rocznie. Energetyka, wytwarzajca 5 milionw kilowatogodzin, miaa zwikszy produkcj do 22 milionw, a osigna poziom 13,4 miliona. Ekonomici i dziaacze gospodarczy, kwestionujcy zaoenia planu jako nierealistyczne, oskarani byli o szkodnictwo. A jednak magia okazaa si skuteczna. Po bezbarwnym okresie kompromisw NEP-u plan na nowo rozbudzi w szeregach partyjnych pomienn wiar. Oto nadszed oczekiwany moment, kiedy to z entuzjazmem mona byo przystpi do budowy z dawien dawna przyrzeczonej Nowej Jerozolimy. miao zamierze, miara wymaganego powicenia i wizja przyszych osigni zacofanego Zwizku Radzieckiego korzystnie kontrastoway z obrazem rozwinitego Zachodu, gdzie wielki kryzys pozostawi miliony ludzi bez pracy i uniemoliwia waciwe wykorzystanie istniejcych zasobw. Cele wytyczone przez Stalina byy nieosigalne, ale wysiek spoeczestwa doprowadzi do znacznego wzrostu produkcji: 6 milionw ton stali stanowio zaledwie nieco ponad 50 procent zakadanych 10 milionw ton, niemniej byo to a o 50 procent wicej ni poziom wyjciowy. Straty i marnotrawstwo byy tak powszechne, jak w skolektywizowanym rolnictwie. Niezwykle czsto wydarzay si awarie, a cenne urzdzenia pokryway si rdz albo byy niszczone przez niewykwalifikowanych operatorw, czsto chopw, dla ktrych by to pierwszy w yciu kontakt z maszyn. Nieprzestrzeganie norm bezpieczestwa, a take mrz, stay si przyczyn mierci tysicy robotnikw. Budowniczowie prowadzili ndzn egzystencj w prymitywnych warunkach. Zdarzay si braki w zaopatrzeniu w ywno. Mimo to istnieje zasadnicza rnica pomidzy kolektywizacj rolnictwa a rozwojem radzieckiego przemysu (przy wszystkich jego bdach i niepowodzeniach): w wyniku planu picioletniego dokonano w tej dziedzinie skoku ilociowego, ktry usprawiedliwi przedwczesne owiadczenie Stalina z czerwca roku 1930, e oto ZSRR stan na progu przemiany z kraju rolniczego w kraj przemysowy. Gdyby taka przemiana nie nastpia w rzeczywistoci, Zwizek Radziecki nie podnisby si po niemieckim ataku w roku 1941, nie mgby kontynuowa wojny i jego wojska nie dotaryby a do aby. Dopiero w czasie drugiej piciolatki zaczto korygowa najbardziej race bdy popenione wczeniej. Zadbano te o poprawienie warunkw ycia robotnikw. Ale fundamenty przemysu stworzono wanie w

pierwszej piciolatce. Wedug R. Miedwiediewa, w tym czasie zbudowano okoo 1500 wielkich zakadw, a wrd nich najwiksz w Europie hydroelektrowni na Dnieprze, kompleksy metalurgiczne w Magnitogorsku i w Kuniecku, uralskie zakady maszynowe i chemiczne, fabryk maszyn rolniczych w Rostowie, fabryki traktorw w Czelabisku, Stalingradzie i Charkowie, fabryki samochodw w Moskwie i Sormowie, fabryk maszyn cikich w Kramatorze i wiele innych. Stworzono od podstaw nowe gazie przemysu, ktre nie istniay w carskiej Rosji. I tak powsta przemys narzdziowy, samochodowy, cignikowy, lotniczy, rozpoczto produkcj wysokogatunkowej stali, stopw elaza i syntetycznego kauczuku. Jednoczenie przystpiono do budowy tysicy kilometrw nowych linii kolejowych i kanaw, budowano nowe miasta i robotnicze osiedla. Nowe centra przemysu cikiego zaczto lokalizowa na terytoriach nierosyjskich - na Biaorusi, Ukrainie i Zakaukaziu, w Azji rodkowej i w Kazachstanie, na pnocnym Kaukazie, na Syberii i w Buriacko-Mongolskiej ASRR. Dziki tej polityce rozproszenia inwestycji we wschodniej czci kraju powstao drugie centrum przemysu metalurgicznego i naftowego. John Scott, jeden z wielu bezrobotnych amerykaskich inynierw, ktrzy znaleli zatrudnienie w Zwizku Radzieckim, tak opisa swe przeycia w pamitniku zatytuowanym Za Uralem. W Magnitogorsku znalazem si na polu bitwy. Rzucono mnie na front elaza i stali. Dziesitki tysicy robotnikw budujcych piece pracowao w trudnych do wyobraenia warunkach. Wielu czynio to z wasnej woli, z bezgranicznym entuzjazmem, ktremu ulegem ja sam ju pierwszego dnia po przyjedzie. Id o zakad, e sama tylko rosyjska bitwa o hutnictwo elaza pochona wicej ofiar ni bitwa nad Marn. Zwikszajc presj na dziaaczy gospodarczych, Stalin jednoczenie coraz czciej odwoywa si do rosyjskiego nacjonalizmu. Oto co powiedzia w lutym 1931 roku w czsto przytaczanym przemwieniu adresowanym do tej grupy: Nie, [...] towarzysze. Nie mona zwalnia tempa! Przeciwnie, w miar si i monoci trzeba je zwiksza [...] Zwolni tempo [industrializacji] - to znaczy pozosta w tyle. A ci, ktrzy pozostaj w tyle, s bici. Historia dawnej Rosji sprowadzaa si midzy innymi do tego, e bito j nieustannie za zacofanie. Bili j chanowie mongolscy. Bili bejowie tureccy. Bili feudaowie szwedzcy. Bili janiepanowie polsko-litewscy. Bili kapitalici angielsko-francuscy. Bili baronowie japoscy. Bili wszyscy - za zacofanie. Za zacofanie wojskowe, za zacofanie kulturalne, za zacofanie pastwowe, za zacofanie przemysowe, za zacofanie rolnicze [...] Pamitacie sowa przedrewolucyjnego poety: Ty i uboga, ty i zasobna, ty i potna, ty i bezsilna, mateczko Rusi. [...] Pozostalimy w tyle za przodujcymi pastwami o pidziesit - sto lat. Musimy przebiec t odlego w cigu dziesiciu lat. Albo tego dokonamy, albo nas zmiad. Jak zauwaa Adam Ulam, Stalin mija si z prawd w swej interpretacji rosyjskiej historii. Dawna Rosja, mimo e zawsze przez wszystkich bita,

zdoaa rozszerzy swe granice na jedn szst powierzchni ldowej naszego globu i pokn niejednego ze swych niedoszych zdobywcw. W rzeczywistoci sens historii Rosji sprowadza si do tego, co jeden z wielkich rosyjskich historykw okreli: Pastwo roso, podczas gdy ludzie maleli. To wadcy Rosji bili swj nard, i to zawsze pod tym samym pretekstem: wymaga tego interes pastwa. Stalin nie omyli si, intuicyjnie stawiajc na si tkwic w poczuciu dumy narodowej Rosjan. Po raz pierwszy wykorzysta j rzucajc haso Socjalizm w jednym kraju, pniej odwoa si do niej w czasie wojny z niemieckim najedc. W latach trzydziestych posuy si t si by wspomc ekonomiczne i spoeczne przemiany odgrnie wprowadzane w kraju. Ju na XV Zjedzie partii, w grudniu 1927 roku, Stalin porwnywa majc si dokona rewolucj do osigni swych najwybitniejszych carskich poprzednikw: Kiedy Piotr Wielki, usiujc wspzawodniczy z Zachodem, masowo zakada warsztaty i fabryki majce wyposay armi i wzmocni obronno kraju, to take bya prba likwidacji naszego zacofania. Zadaniem nowej linii przyjtej przez Stalina byo mobilizowane zarwno redniego aparatu i dow partyjnych, jak i cisego kierownictwa partii. Zyskiwanie poparcia mas i stymulowanie naciskw oddolnych byo niezbdnym elementem uzupeniajcym odgrn rewolucj. Rozpoczo si ono na pocztku 1928 roku, jednoczenie z wprowadzeniem rodkw nadzwyczajnych, i proces ten nie ustawa przez cay ten i nastpny rok, powodujc wzrost bojowych nastrojw w najwaniejszych sektorach partii. Na nich to wanie mg oprze si Stalin inicjujc na pocztku 1930 roku sw totaln socjalistyczn ofensyw. Z morza materiaw rdowych, ilustrujcych przebieg tego procesu w rnych zaktkach kraju, mona zrekonstruowa jego mechanizm oparty wszdzie na trzech podstawowych elementach. Pierwszym z nich byo rozczarowanie do kompromisw NEP-u i ch powrotu do komunizmu wojennego jako heroicznego okresu rewolucji. Drugi to przekonanie, e kolektywizacja, industrializacja i tak zwana rewolucja kulturalna koca lat dwudziestych stanowi kontynuacj wojny klasowej, ktrej celem jest wykorzenienie i ostateczne zniszczenie klasowych wrogw rewolucji. Trzeci zwizany by z odmodzeniem grupy okrelanej jako awangarda proletariatu, rekrutujcej si z modych, spragnionych awansu robotnikw gotowych tworzy brygady szturmowe. Pierwszy z wymienionych elementw wywar szczeglnie silny wpyw na Komsomo, komunistyczn organizacj modzieow. Nastroje panujce w tym rodowisku bardzo trafnie opisa pewien mody leningradczyk: Komsomolcy z mojego pokolenia - ci, ktrzy w czasie padziernika mieli po dziesi lub mniej lat - byli rozczarowani wasnym losem. Kiedy dojrzelimy do tego ideowo, wstpilimy do Komsomou. Trafilimy do fabryk i z gorycz stwierdzilimy, e nic ju dla nas nie pozostao do zrobienia. Rewolucja si skoczya, cikie, romantyczne lata wojny domowej ju nie powrc, a starsze pokolenie nie pozostawio nam nic, poza nudnym, prozaicznym yciem, pozbawionym elementw walki i ekscytacji.

Gdy tylko nadarzya si okazja, autor skorzysta z niej i wsporganizowa brygady szturmowe. Druga z ideologicznych przesanek socjalistycznej ofensywy Stalina, prezentujca j jako wojn klasow, pozwalaa jej bojownikom nie dostrzega w tych, ktrych wyrzucali z pracy i z domw, na ktrych donosili i ktrych skazywali na mier, istot ludzkich, co wicej kwalifikowaa ich jako wrogw klasowych, ktrych grzechem pierworodnym byo przyjcie na wiat w rodzinach buruazyjnych bd kuackich. Stalinowska teza, e przyblianie si spoeczestwa do socjalizmu powoduje zaostrzenie nienawici i walki klasowej, podniesiona do rangi obiektywnego i nieuchronnego prawa historii, staa si usprawiedliwieniem barbarzystwa popenianego w imi przyszego triumfu cnoty. Trzeci motyw by produktem naciskw, jakim podlegali robotnicy w trakcie uprzemysowienia: ruchu racjonalizatorskiego, staego podwajania i potrajania zada produkcyjnych, wezwa do zaostrzenia dyscypliny pracy i podnoszenia norm produkcyjnych, obniania realnych pac i pogarszania si warunkw ycia. Wszystko to dotkno przede wszystkim robotnikw zatrudnionych w przemyle, ktrzy stanowili gwne oparcie partii zarwno w roku 1917, jak w okresie wojny domowej. Dodatkowo spraw komplikowa fakt, e rozwj przemysu wymusza zwikszenie zatrudnienia, a to z kolei powodowao napyw nowej, niewykwalifikowanej siy roboczej, nie cieszcej si sympati starszych, wykwalifikowanych robotnikw. Stalin wraz z innymi przywdcami partii rozumieli, e wzrost liczebny klasy robotniczej doprowadzi do zaniku skonsolidowanych rodowisk robotniczych Moskwy i Leningradu, rodowisk o silnie wyrobionej wiadomoci klasowej, ktre stanowiy zaplecze partii w latach 1917-1921. Na ich miejsce do awangardy proletariatu powoano aktywistw modszej generacji robotnikw, dla ktrych rewolucja i wojna domowa stanowiy przeycia z dziecistwa bd lat modzieczych - ich cech charakterystyczn by krytyczny stosunek zarwno do niechtnego zmianom konserwatyzmu starszych robotnikw, jak i do ignorancji i braku dyscypliny niedawno przybyych ze wsi. Podejmujc inicjatyw tworzenia brygad szturmowych, grupa ta rozpocza socjalistyczne wspzawodnictwo, kampani majc na celu podnoszenie wydajnoci pracy, ktre pod koniec roku 1928 ogarno wszystkie radzieckie fabryki. Stalin i jego zwolennicy nie omieszkali wykorzysta moliwoci, jakie stwarzao pojawienie si tego ruchu. Dostrzegajc w nim od dawna poszukiwany, radykalny katalizator, ktry pomoe w przeamaniu barier i przyspieszy gospodarczy rozwj Zwizku Radzieckiego, ju na pocztku 1929 roku polecili organizacjom partyjnym, komsomolskim oraz kierownictwu zakadw otoczenie ruchu szczegln opiek. Efekty dziaania ruchu brygadowego wykraczay daleko poza mury fabryk. To spord 70 tysicy robotnikw-ochotnikw wybrano 25 tysicy najlepszych synw narodu, ktrzy utworzyli brygady szturmowe wspomagajce kolektywizacj wsi. To spord modych inicjatorw socjalistycznego wspzawodnictwa rekrutowano nowe kadry

zastpujce usunitych w czystkach partyjnych i zwizkowych biurokratw. Ambitni i operatywni ortodoksi - ich radykalnych sloganw nie skorygowao jeszcze dowiadczenie - stanowili forpoczt wielkich zmian, ktre w latach 1928-1931 wyniosy robotniczych synw i crki na wysze uczelnie oraz na kierownicze stanowiska w administracji i gospodarce kraju. W tym tkwia ukryta za retoryk wojny klasowej istota radzieckiej rewolucji kulturalnej (termin ten, jak stwierdzia Prawda, by teraz jak najbardziej aktualny). W jej wyniku powstaa nowa klasa, przysza komunistyczna elita postczystkowej i powojennej Rosji, pokolenie Breniewa. Mimo i proces awansu spoecznego nie zosta pniej zahamowany, sama rewolucja kulturalna trwaa nie duej ni trzy, cztery lata. Wie si ona z bardzo cile okrelonym etapem historii Zwizku Radzieckiego, z okresem, ktry rozpocz si zerwaniem z polityk NEP-u w latach 19281929, kiedy podstawowe znaczenie polityczne miao poparcie w walce z prawicow opozycj, a zakoczy w latach 1931-1932. Sygna zarwno do rozpoczcia, jak i zakoczenia rewolucji zosta wydany osobicie przez Stalina. W 1928 posuy si on spraw szachtysk (tak jak wczeniej kryzysem zboowym), by wezwa do wznowienia walki klasowej upionej w okresie NEP-u. Proces pidziesiciu inynierw z kopal w Szachtach, chocia nieporadnie przeprowadzony, by pierwszym wielkim procesem sdowym wykorzystanym przez OGPU do przesania jednoznacznego sygnau politycznego pod adresem caego spoeczestwa. Celem ataku stali si buruazyjni specjalici, przemysowy odpowiednik kuakw w rolnictwie. Oskarono ich o wspprac z obcymi mocarstwami (nadal wiee byy wspomnienia paniki wojennej 1927 roku) i byymi wacicielami kopal przebywajcymi za granic. Zarzucano im, i dyli do zahamowania procesu uprzemysowienia, ktry umacnia dyktatur proletariatu i w efekcie uniemoliwia restauracj kapitalizmu. Oprcz wskazania koza ofiarnego, odpowiedzialnego za wszystkie niedostatki radzieckiej gospodarki, powszechne awarie i braki w zaopatrzeniu, proces stanowi take udramatyzowany sygna, e buruazyjna inteligencja i bezpartyjni specjalici, przeytki czasw przedrewolucyjnych, ktrzy w okresie NEP-u, ku powszechnemu niezadowoleniu robotnikw, cieszyli si specjalnymi przywilejami, maj odtd by traktowani jako element politycznie niepewny i przeznaczony do usunicia. Proces szachtyski i fala represji, ktra po nim nastpia, wskazay, e Stalin, tak jak Piotr Wielki, nie zamierza opiera si wycznie na entuzjazmie mas. Industrializacja, mimo braku takich elementw, jak opr chopw i walka z kuactwem, podobnie jak kolektywizacja bya form odgrnej rewolucji. Jej szybkie tempo utrzymywano stosujc wszelkie niezbdne rodki przymusu. Filarem stalinowskiego systemu wadzy bya, posiadajca rozbudowane suby tajne, policja polityczna, OGPU. Jej dziaalno pooya si cieniem na caej dekadzie lat trzydziestych w Zwizku Radzieckim. Obok penego zaangaowania w kampani prowadzon przeciwko chopom,

OGPU powierzono dodatkowo zadanie zastraszenia kadr dyrektorskich i inynierskich, od ktrych Stalin domaga si realizacji niewykonalnych zaoe planu. Jako pierwsi zostali zaatakowani bezpartyjni buruazyjni specjalici. Czas na rozpraw z partyjnymi elitami mia nadej pniej. Proces szachtyski z 1928 roku stanowi precedens, i wanie tak rol wyznaczy mu w swych planach Stalin. Oto jego sowa skierowane do Komitetu Centralnego w kwietniu 1929: Szachtycy siedz teraz we wszystkich gaziach naszego przemysu. Wielu z nich wyowiono, ale bynajmniej nie wszystkich. Szkodnictwo inteligencji buruazyjnej jest jedn z najniebezpieczniejszych form oporu wzgldem rozwijajcego si socjalizmu. Szkodnictwo to jest tym niebezpieczniejsze, e zwizane jest z kapitaem midzynarodowym. Szkodnictwo buruazyjne jest niewtpliwym wskanikiem tego, e elementy kapitalistyczne nie zoyy jeszcze broni, e gromadz siy do nowych wystpie przeciwko Wadzy Radzieckiej. Na przeomie listopada i grudnia 1930 roku czonkom tak zwanej Partii Przemysowej, na czele ktrej sta jakoby profesor Ramzin, postawiono zarzuty szkodnictwa w radzieckim przemyle, szkodnictwa dokonywanego wedug nieprawdopodobnych instrukcji otrzymywanych od byego prezydenta Francji Raymonda Poincarego, sir Henryego Deterdinga (z holenderskiego koncernu Shell), Thomasa Lawrencea (brytyjskiego szpiega na Bliskim Wschodzie) i innych wrogw narodu radzieckiego. Zarzuty byy groteskowe, ale win oskaronych uznano za przesdzon jeszcze przed rozpoczciem rozprawy. Wrd organizacji, domagajcych si kary mierci, znalaza si Akademia Nauk ZSRR, a pmilionowy tum robotnikw, ktry w trakcie procesu przewin si przed sal rozpraw, wznosi okrzyki: mier! mier! mier! Proces, w czasie ktrego skadowi orzekajcemu przewodniczy Wyszyski, rozpocz si od powtrzenia przez podsdnych przyznania si do winy i zezna wbitych im do gw w OGPU. Piciu spord omiu skazano na mier. Propagandowego efektu nagonionego w caym kraju procesu nie osabi nawet fakt, e wyroki nastpnie zagodzono, a samego Ramzina amnestionowano, zwolniono z wizienia, a pniej nawet odznaczono. Trzy miesice pniej, w marcu 1931 roku, grup byych mienszewikw zajmujcych kierownicze stanowiska w instytucjach gospodarczych i ekonomicznych postawiono przed sdem, oskarajc o utworzenie Zwizkowego Biura Mienszewikw, ktrego zadanie polegao na sabotowaniu planw gospodarczego rozwoju kraju oraz przygotowywaniu w tajnym porozumieniu z Parti Przemysow i Parti Chopw Pracujcych gruntu do zbrojnej interwencji z zewntrz i wybuchu powstania w ZSRR. Wikszo z aresztowanych nie doczekaa si procesu publicznego. Zaatwiono si z nimi od rki, cz rozstrzeliwujc, reszt zsyajc do obozw pracy. Trzeba przyzna, e Stalin o wiele lepiej radzi sobie z pojmowaniem problematyki przemysowej ni rolnictwa. Rozumia, e aby podnie produkcj, naley uwolni dyrektorw na terenie zakadw od staego wtrcania si w ich kompetencje dziaaczy partii i zwizkw zawodowych. Wezwa zatem do skoncentrowania odpowiedzialnoci i zastpienia

trjek, formy zarzdzania charakterystycznej dla radzieckiego przemysu w latach dwudziestych, jednoosobowym kierownictwem. Taki sam postulat podnieli reformatorzy w postmaoistycznych Chinach w latach osiemdziesitych. Kolejnym dowodem zdolnoci Stalina do uczenia si i korygowania swych decyzji dotyczcych rozwoju przemysu (co w wypadku rolnictwa okazao si niemoliwe) bya akceptacja faktu, e przemys, przynajmniej na razie, musi opiera si na buruazyjnych specjalistach zagranicznych bd tych, ktrzy zdobyli dowiadczenie zawodowe przed rewolucj. Korygujc kurs, ktry zapocztkowa w marcu 1928, w czerwcu roku 1931 na konferencji dziaaczy gospodarczych powiedzia: ,,[...] odpowiednio powinna si zmieni rwnie nasza polityka w stosunku do starej inteligencji technicznej. O ile w okresie najwikszego natenia szkodnictwa nasz stosunek do starej inteligencji technicznej wyraa si gwnie w polityce rozgromienia to obecnie, w okresie zwrotu tej inteligencji ku Wadzy Radzieckiej, stosunek nasz do niej powinien wyraa si gwnie w polityce przycigania jej i troski o ni. [...] Byoby rzecz gupi i nierozsdn traktowa teraz niemal kadego specjalist i inyniera starej szkoy jako nieprzyapanego przestpc i szkodnika. Specoerstwo zawsze byo i jest u nas uwaane za zjawisko szkodliwe i haniebne. W ostatnim zdaniu Stalin bez enady, podobnie jak uczyni to w artykule Zawrt gowy od sukcesw, daje do zrozumienia, e to inni, a nie on, rozpoczli kampani specoerstwa w okresie procesu szachtyskiego. Przemwienie Stalina nie zapobiego jednak wznowieniu przeladowa w okresie maksymalnego pogorszenia si warunkw ycia zim 1932/1933. Na przykad w styczniu 1933 roku odby si proces szeciu inynierw firmy British Metro-Vickers i dziesiciu radzieckich technikw oskaronych o sabota w elektrowniach. Niemniej przemwienie na konferencji dziaaczy gospodarczych w czerwcu 1931 roku stao si jednoznacznym sygnaem do zakoczenia rewolucji kulturalnej, tak jak sygnaem do jej rozpoczcia bya sprawa szachtyska. Uwolnieni od groby dalszych przeladowa bezpartyjni specjalici, wczajc w to spor liczb zwolnionych z wizie i obozw, mogli powrci na odpowiedzialne stanowiska pracy. Stalin nie tylko musia, ale mg pozwoli sobie na to zagodzenie represji, bowiem poprzez otwarcie drg awansu modym i ambitnym jednostkom z modszego pokolenia robotnikw stworzono ju podstawy nowej, radzieckiej alternatywy. Skal wspomnianego awansu obrazuje fakt, e w 1933 roku z 3,5 miliona czonkw partii 43 procent pracowao na stanowiskach nierobotniczych, podczas gdy w momencie przyjmowania do partii tylko 8 procent kandydatw nie byo robotnikami. W okresie pomidzy styczniem 1930 a padziernikiem roku 1933 partia powoaa na stanowiska administracyjne bd polityczne lub te skierowaa na wysze uczelnie, na studia kwalifikujce do objcia takich stanowisk, 660 tysicy czonkw dotychczasowych robotnikw. Wikszo przyszych inynierw, dyrektorw i przywdcw politycznych, ktrzy wstpili na uczelnie

techniczne, nie moga si wykaza penym wyksztaceniem rednim, za to przybya tam wprost z niszych stanowisk piastowanych w przemyle i w partii. Wrd nich znaleli si: Chruszczow (w 1929 roku, w wieku 33 lat, wstpi do Moskiewskiej Akademii Przemysowej), Breniew (w 1931 roku, majc 25 lat, rozpocz studia w Dnieprodzieryskim Instytucie Metalurgii) oraz Kosygin (w 1930 roku, majc 26 lat, zosta studentem Leningradzkiego Instytutu Wkiennictwa). Pnc si po szczeblach kariery, ludzie ci coraz silniej uzaleniali si od skomplikowanego systemu przywilejw, zaprojektowanego przez Stalina dla tych, na ktrych opiera si system polityczny pastwa - partyjnych i pastwowych notabli, agentw OGPU i nowej elity gospodarczej. Na przywileje te skaday si midzy innymi premie, moliwo zakupu trudno dostpnych towarw w specjalnie wydzielonych i niele zaopatrzonych sklepach, lepsze warunki mieszkaniowe i prywatne samochody. Przywileje i nagrody nie byy przyznawane raz na zawsze. W kadej chwili, bez adnego uprzedzenia, mogy zosta cofnite, jeli dyrektor lub dziaacz nie wypenia stawianych mu zada lub, co gorsza, dawa podstawy do podejrze, e odszed od susznej linii. To, z kolei, bardzo szybko koczyo si procesem o szkodnictwo i zdrad. Taka niepewno jutra budzia siln wol przetrwania i to spajao now radzieck elit, tworzc nowy rodzaj moralnej wsplnoty (okrelenie Koakowskiego), w ramach ktrej wszyscy komunici stawali si wspodpowiedzialnymi za stalinowsk polityk zniewolenia i terroru. W ten sposb wkraczali na drog, z ktrej nie byo odwrotu. Do rangi najistotniejszego problemu urastao znalezienie dodatkowej siy roboczej, niezbdnej do wykonania gigantycznych zaoe budowlanych i produkcyjnych planu picioletniego. W chaosie, ktry charakteryzowa pocztkowy okres piciolatki, dyrektorzy zatrudniali kadego, kto zgosi si do pracy, nie zadajc zbdnych pyta. Dziki temu milionom rozkuaczonych chopw i uciekinierw z kochozw (ich liczba w latach 1929-1935 oceniana jest na ponad 16 milionw) udao si wtopi w robotnicze szeregi. Byli to jednak pracownicy niewykwalifikowani i nienawykli do dyscypliny. Czsto porzucali prac w poszukiwaniu lepszych warunkw zatrudnienia, czego skutkiem bya niewyobraalna wprost rotacja kadr i szerzca si absencja. Wprowadzony w roku 1932 system paszportowy, ktry mia pomc w opanowaniu sytuacji, wkrtce zosta tak zaostrzony, e dezerterzy i wagarowicze zostali pozbawieni kartek ywnociowych i kwater. W ten sposb wraz z popraw organizacji radzieckiego przemysu zwikszao si przywizanie robotnika do miejsca pracy. Wkrtce doszo do tego, e mg je opuci tylko wtedy, gdy potrzeby planu wymagay przerzucenia go na inny front. W przemwieniu z czerwca 1931 roku Stalin zakomunikowa o nowym rozwizaniu, ktre miao powane konsekwencje dla radzieckiego spoeczestwa. Okrelajc pacowy egalitaryzm mianem lewackiego wypaczenia zaleca zrnicowanie pac pomidzy wykwalifikowan i niewykwalifikowan si robocz. Marks i Lenin mwi, e rnica midzy prac wykwalifikowan a prac niewykwalifikowan istnie bdzie nawet w ustroju socjalistycznym,

nawet po zniesieniu klas, e dopiero w ustroju komunistycznym rnica ta powinna zanikn, e wobec tego paca robocza nawet w ustroju socjalistycznym powinna by okrelana wedug pracy, nie za wedug potrzeb. Sowa te sankcjonoway wprowadzenie wyszych stawek, ktre miay przycign ludzi do pracy na Uralu i dalej na wschodzie. Natychmiast rozszerzono skal stawek akordowych, by uzaleni pace od wzrostu wydajnoci. Lepsza i dusza praca zacza przynosi grupie robotnikw, nazwanych wkrtce stachanowcami, wielkie premie i inne korzyci, lecz jednoczenie usprawiedliwiaa podnoszenie norm pozostaym pracownikom. Upyno jednake wiele czasu, zanim wikszo radzieckich robotnikw moga odczu wpyw wzrostu wydajnoci pracy na popraw warunkw ycia. W pierwszej piciolatce priorytet przyznano wielkim budowom oraz fabrykom wytwarzajcym rodki produkcji i uzbrojenie. Mieszkacy miast, w odrnieniu od ukraiskich chopw, nie umierali z godu, ale i tam ludzie cierpieli na skutek racjonowania ywnoci, jej brakw, kolejek w sklepach, gwatownych podwyek cen oraz zagszczenia w starych mieszkaniach i braku nowych. W najtrudniejszym okresie cikiej zimy 1932/1933 Stalin owiadczy: Ale niewtpliwie osignlimy to, e materialne pooenie robotnikw i chopw polepsza si u nas z roku na rok. Wtpi o tym mog jedynie miertelni wrogowie Wadzy Radzieckiej [...]. Stwierdzenie to, cakowicie sprzeczne z codziennym dowiadczeniem wikszoci robotnikw, mogo zadziwi sw bezczelnoci. Jednak Stalin wiedzia, rwnie dobrze jak Hitler, e ludzie stykajc si z wystarczajco duym kamstwem skonni s wierzy, e zawiera ono cho uamek prawdy. Posugiwanie si kamstwem stao si teraz (po trzech dekadach walk frakcyjnych w onie partii) atwiejsze, bowiem nie istniaa ju zorganizowana opozycja. Byli jej przywdcy, tacy jak Kamieniew, Zinowiew i Bucharin, zostali zmuszeni do publicznego pokajania si za swoje bdy, a stalinowskie kierownictwo dysponowao pen kontrol nad pras i radiem. Od koca 1929 roku nikt ju nie kwestionowa i nie krytykowa publicznie sw wypowiadanych przez przywdcw partii. Czonkowie KC i delegaci na zjazdy mieli okazj wysucha wielu owiadcze Stalina, dotyczcych sukcesw na polu kolektywizacji i realizacji planu picioletniego, o ktrych musieli wiedzie, e s kamstwem. Zamiast protestowa, nagradzali je owacjami, a kada radziecka gazeta zamieszczaa na pierwszej stronie tekst przemwienia i obok informacj o aprobujcym je aplauzie. Jeli kto spyta, kto w nie wierzy, powinien pamita, jak wielu ludzi na Zachodzie byo zafascynowanych osigniciami, ktre Stalin przypisywa radzieckiemu planowaniu, i jak wielu odrzucao wiadomoci o godzie na Ukrainie i masowych deportacjach do obozw pracy jako antyradzieck propagand. Wrd nich znaleli si tacy, jak Sidney i Beatrice Webb, Bernard Shaw i Herbert G. Wells, ktrzy osobicie odwiedzili ZSRR. Stalin sam uatwia ludziom dawanie penej lub przynajmniej czciowej wiary jego sowom dziki swej maestrii w posugiwaniu si nowomow. Jego sposb

zastosowania terminu kuak przez dugi czas pozwala czonkom partii nie przyjmowa do wiadomoci tego, co naprawd dziao si na wsi. Marksistowsko brzmice terminy rozkuaczanie i wywaszczanie rolnictwa maskoway okrutn rzeczywisto masowych wysiedle, transportw, godu i milionw ofiar. Podobnie jak Hitler, Stalin doskonale orientowa si w zaletach i moliwociach manipulowania opini publiczn. W tej dziedzinie jego reim wykorzystywa wiele metod podobnych do stosowanych przez reim hitlerowski, ale dopracowa si te kilku oryginalnych. Demaskowani zdrajcy i szkodnicy stanowili dla niedoywionej, borykajcej si z rozlicznymi trudnociami ludnoci miast, doskonay obiekt do wyadowania nienawici i gniewu, ktre, pozbawione ujcia, mogy si zwrci przeciwko kierownictwu partii. Niewykonanie planw oraz wszelkie braki w zaopatrzeniu nie byy rezultatem pomyek lub bdw w planowaniu, ale sabotaem obliczonym na osabienie ustroju socjalistycznego. Wszystkich obywateli, a szczeglnie czonkw partii i Komsomou, wzywano do zachowania nieustannej czujnoci wobec wewntrznego wroga, do bacznego obserwowania ssiadw i kolegw z pracy, do donoszenia o kadym podejrzanym zachowaniu. Stalin, obdarzony mniejszym ni Hitler talentem aktorskim, mia znacznie wiksze problemy z komunikowaniem si ze swoim spoeczestwem, ktre ponadto, w porwnaniu z Niemcami, zamieszkiwao o wiele wiksze terytorium i stao na niszym poziomie materialnym i kulturalnym. Jednym ze sposobw porozumiewania si byy wic publiczne procesy w propagandowej oprawie teatru politycznego. Ich o stanowio przyznanie si oskaronych do winy, osigane za pomoc psychicznych i fizycznych tortur jeszcze przed procesem. By to jedyny materia dowodowy prezentowany przed sdem i niezwykle skrupulatnie relacjonowany przez radio i pras, take zagraniczn. Jej relacje trafiay nastpnie, oczywicie po dokadnej selekcji, z powrotem do Prawdy i innych radzieckich gazet. To, e propaganda jest najbardziej skuteczna, gdy wspiera j terror, rozumiano wietnie zarwno w stalinowskim Zwizku Radzieckim, jak w nazistowskich Niemczech. W tym okresie Zwizek Radziecki nie by jeszcze w peni pastwem policyjnym, jakim sta si w pnych latach trzydziestych, i Stalin wci jeszcze natrafia na pewne ograniczenia w sprawowaniu autorytarnej wadzy. Jednak w latach 1930-1934 nastpiy fundamentalne zmiany i w tej dziedzinie. Instrumentem analogicznym do niemieckiego Gestapo i SS, majcym wciela w ycie wykraczajce poza obowizujce normy administracyjne i prawne rozkazy Stalina, byo OGPU. To OGPU wysiedlao kuakw, fabrykowao faszywe materiay dowodowe, wymuszao przyznania si oskaronych do winy, byo odpowiedzialne za aresztowania i zniknicia ludzi, a przede wszystkim zarzdzao systemem wizie i obozw pracy. Stosunki czce Stalina z OGPU byy jak najcilejsze: szef organw (w latach 1931-1937 by nim Jagoda) podlega bezporednio Stalinowi i odpowiada za jego ochron osobist. Oficerowie OGPU naleeli do grupy najlepiej opacanych i najbardziej uprzywilejowanych urzdnikw aparatu

pastwowego, ale wraz z innymi dzielili charakterystyczn dla panujcego systemu niepewno jutra. Zarwno Jagoda, jak i jego nastpca Jeow, w kocu stracili zaufanie Stalina i zostali rozstrzelani. Tajemnica otaczajca dziaalno OGPU - samowolne aresztowania, stosowanie tortur, system obozw pracy - poprzez wytwarzanie wszechogarniajcej atmosfery strachu, stanowia dodatkowe narzdzie kontroli spoeczestwa. Nawet najdrobniejsza publiczna uwaga o tych dziaaniach moga narazi na donos i aresztowanie. Wok tematu panowaa zmowa milczenia, w ktrej bray udzia miliony ludzi wiadomych tego, co si stao z innymi, i tego, co moe spotka ich samych, jeli zostan uznani za podejrzanych. Ci, ktrzy weszli w konflikt z systemem i zostali skazani na pobyt w obozach pracy, nie byli jeszcze straceni dla gospodarki. Od pocztku swego istnienia Kraj Rad korzysta z przymusowej pracy winiw, a administracja systemu obozw tworzya najwikszy wydzia OGPU, znany od swego skrtu pod nazw GUag, Gwny Zarzd Obozw Pracy Przymusowej. GUag stanowi odrbny subkontynent lub, jak uj to Soenicyn, archipelag (Archipelag GUag), potn sie instytucji wiziennych, zamieszkan przez populacj niewolnikw, dostarczajcych okoo 10 procent siy roboczej caego kraju. Za jedn trzeci przecitnej robotniczej pacy mona byo zapracowa takiego niewolnika, w dosownym tego sowa znaczeniu, na mier. Archipelag wchon miliony deportowanych w ramach kolektywizacji i rozkuaczania, zmuszajc ich do spoecznie uytecznej pracy w grnictwie (w tym w grnictwie zota) i przy wyrbie lasw, szczeglnie na trudnych i niegocinnych obszarach terytoriw pnocnych i Syberii. Pod koniec lat trzydziestych GUag sta si take najwikszym radzieckim przedsibiorstwem budowlanym. Ze wzgldu na wysok miertelno i stay dopyw nowych winiw, trudno o jednoznaczna ocen liczby ludzi przetrzymywanych w obozach w okrelonym momencie. Ostatnie radzieckie analizy sugeruj, e liczba ta oscylowaa pomidzy dwoma a czterema milionami. V Nigdy dotd liczce 150 milionw ludzi spoeczestwo nie byo naraone przez swoje wadze na serie tak gwatownych zmian w cigu zaledwie czterech lat. Przy ocenie tego zjawiska istnieje powane niebezpieczestwo fascynacji sam skal zmian, a w konsekwencji podwiadomej akceptacji twierdzenia Stalina, e stanowiy one spektakularny sukces, ktry w kadym innym kraju uznano by za cud zanim jeszcze zadamy sobie pytanie, w jakiej dziedzinie by to sukces i w jaki sposb mierzony. Po pierwsze. naley si zastanowi, czy by to sukces ekonomiczny, jak przy kadej okazji zapewnia Stalin, posugujc si obfitoci oszaamiajcych, acz nie zawsze prawdziwych danych statystycznych. W dziedzinie polityki rolnej trudno o bardziej destrukcyjny kurs ni stalinowska przymusowa kolektywizacja. Walka z wyimaginowanym demonem wiejskiego kapitalizmu, ktra rozpocza si wyrugowaniem z

ziemi najbardziej dowiadczonych i najaktywniejszych gospodarzy, wkrtce przeksztacia si w totaln wojn pastwa z chopami, czyli czterema pitymi populacji kraju. Sam Stalin w pniejszej rozmowie z Churchillem przyzna, e bya ona rwnie cika jak wojna z nazizmem i kosztowaa ycie 10 milionw ofiar. Jednym z rezultatw tych dziaa byo nie tylko trwae osabienie chopstwa, lecz rwnie jego trwaa alienacja. Kolejny raz przywizani do ziemi w odwecie ograniczyli swoj wspprac z reimem do niezbdnego minimum. To za zmusio parti i pastwo, nie majce adnego pojcia o rolnictwie, a szczeglnie o ulubionym koniku Stalina, wielkoobszarowej, zmechanizowanej produkcji rolniczej, do coraz czstszych interwencji, ktrych skutek by atwy do przewidzenia. Moshe Lewin cytuje nastpujcy opis sytuacji w redniowiecznej Europie wedug Marca Blocha: Jedyn przeciwwag dla siy naduywanej przez monowadcw staa si zadziwiajca inercja mas chopskich - naley zaznaczy, e bardzo czsto skuteczna - oraz baagan panujcy w administracjach feudaw. Trudno o lepszy opis sytuacji w dwudziestowiecznej Rosji, dodaje Lewin. Cala energia chopw skierowaa si na upraw maych prywatnych dziaek, ktre daway utrzymanie im i ich rodzinom. Na ironi zakrawa fakt, e w 1937 roku ponad polowa krajowego zaopatrzenia w ziemniaki, warzywa i owoce oraz ponad 70 procent dostaw mleka i misa pochodzia wanie z tych dziaek Tak oto relikt prywatnej przedsibiorczoci sta si podstaw rynku ywnociowego pierwszego socjalistycznego pastwa. Zostawiajc chwilowo na boku spoeczne koszty kolektywizacji, przyjrzyjmy si jej wycznie pod ktem efektw ekonomicznych, ktre trudno uzna za imponujce. Wzrastajca na pocztku lat dwudziestych produkcja zb zacza spada od roku 1928. rednie roczne plony w latach 1928-1930 wynoszce 74 miliony ton, w okresie 1931-1935 spady do 67 milionw ton, aby w rekordowym 1937 roku wzrosn do 87 milionw, a nastpnie powrci do poziomu 67 milionw w latach 19381939. Tylko dziki podwojeniu skupu zb (ze rednio 18 milionw ton w latach 1928-1932 do 32,1 miliona w okresie 1938-1940) udao si unikn powtrnej klski godu, co byo grob bardzo realn przy wzrastajcej liczbie ludnoci. Liczby strat w pogowiu inwentarza mwi same za siebie. Pogowie byda i trzody spado w okresie 1928-1933 o poow, a owiec i kz nawet o dwie trzecie. Dopiero w 1953 roku, ju po mierci Stalina, udao si wyrwna te straty. W latach 1953-1954 na posiedzeniach Komitetu Centralnego Chruszczow ocenia, e produkcja zb per capita oraz cakowite pogowie byda s nadal nisze ni w carskiej Rosji. Rolnictwo, ktre w latach dwudziestych odrobio straty w stosunku do poziomu sprzed pierwszej wojny wiatowej, po stalinowskiej kolektywizacji z lat trzydziestych byo najsabszym sektorem radzieckiej gospodarki przez pozosta cz XX wieku. Jeli powysze zestawi z przeraajcym bilansem ludzkich cierpie, to polityk kolektywizacji naley uzna za spektakularn klsk. Mona by j usprawiedliwi tylko wtedy, gdyby Stalin nie mia wyboru, gdyby (co stale podkrela) chopi zwrcili si przeciwko pastwu, prbujc je

zdestabilizowa i zniszczy. Jednake sprawy wyglday inaczej; to Stalin odpowiada za wprowadzenie w okresie midzy grudniem 1927 a styczniem 1928 roku rodkw nadzwyczajnych wbrew wynikom dyskusji przeprowadzonej na XV Zjedzie WKP(b) w grudniu roku 1927, wynikom, ktre w czasie zjazdu zaakceptowa i ktre daway chopom gwarancj, e nie nastpi powrt do metod komunizmu wojennego podczas rekwizycji ziarna. Niewtpliwie zim 1927/1928 nastpi kryzys w dostawach zboa, ale, jak oceniano to wtedy i jak ocenia si to obecnie, by on spowodowany bdn polityk gospodarcz wadz, ktre zaniedbay sektor rolniczy. Kryzys mona byo zaegna rodkami ekonomicznymi (na przykad zmian polityki cenowej) bez uciekania si do uralsko-syberyjskich metod Stalina. Chocia stalinowski zwrot na lewo z przeomu lat 1927/1928 uznano pniej za pocztek wielkiego skoku naprzd, to w momencie rozpoczcia kampanii kolektywizacyjnej, na przeomie lat 1929/1930, okazao si, e wadza nie dysponuje adnym z gry przygotowanym planem operacji. W zwizku z tym do dziaa podejmowanych w ramach tak zwanego drugiego padziernika najlepiej pasuje stwierdzenie, e bya to seria kryzysw wywoanych pochopnymi decyzjami, ktre wymagay wprowadzania natychmiastowych rodkw zaradczych i prowizorycznych rozwiza, co powodowao stan permanentnego, samogenerujcego si chaosu i stanowio jednoczenie rdo samonakrcajcej si spirali represji i rodkw nadzwyczajnych. Trudno przypuszcza, by Stalin przewidywa rozmiar zamtu, jaki wywoa kolektywizacja, lub si oporu, na jaki natrafi. Niemniej, pomimo informacji, ktre przekazywano mu ustnie lub w raportach, kategorycznie odrzuca moliwo jakiegokolwiek kompromisu. Po chwilowym odwrocie wiosn roku 1930 bezwzgldnie domaga si kontynuowania kampanii. Nie dostrzega ofiar, widzia tylko wrogw, ktrych naleao pokona, stosujc wszelkie niezbdne do osignicia tego celu rodki przymusu. W porwnaniu z kolektywizacj rolnictwa, industrializacja stanowia sukces gospodarczy. Na ile sukces ten zwizany by ze zmianami wprowadzanymi w rolnictwie i czy w ogle by z nimi zwizany, jest rzecz dyskusyjn. Wedug Prieobraenskiego przycinicie rolnikw byo konieczne do uzyskania prymitywnej socjalistycznej akumulacji, ktra dostarczya funduszy na sfinansowanie rozwoju przemysu. Ile jednak w praktyce zdoano wycisn ze zdezorganizowanego rolnictwa i godujcej wsi? Mona zaoy, e w pierwszym okresie piciolatki na rozwj przemysu przeznaczano mniej ni poow nadwyek produkcyjnych osiganych w rolnictwie. Do roku 1932 warto ta zmniejszya si do 18 procent, by w kocowym etapie realizacji planu spa niemal do zera. Niezalenie od rde, z jakich pochodziy fundusze na ten cel, naley uzna, e w czasie pierwszej piciolatki stworzono, a w nastpnej umocniono fundamenty jednej z przemysowych potg wiata. Ocenia si, e globalna produkcja przemysowa w 1937 roku bya czterokrotnie wysza od poziomu z roku 1928. Stanowi to imponujce i trwae osignicie. Uznanie jednak tego faktu nie oznacza automatycznej

akceptacji twierdzenia, e byo to moliwe wycznie dziki osobistemu kierownictwu i dziaaniom Stalina. Bolszewicy nigdy nie rozumieli problemw zacofanego rosyjskiego rolnictwa i nie potrafili ich dopasowa do swych marksistowskich schematw. Za to rozwj przemysu od pocztku postrzegany by jako klucz do budowy socjalistycznego spoeczestwa - tu, w odrnieniu od wiata muykw, bolszewicy czuli si na swoim gruncie. Program industrializacji wywoywa powszechny entuzjazm w szeregach partii i nigdy nie napotka takiego oporu, jaki drugiej rewolucji na wsi stawiali chopi. Mimo niewtpliwych sukcesw piciolatki twierdzenie o wyjtkowej roli Stalina jako jedynego czowieka zdolnego opanowa panujcy chaos i zapewni ostateczn realizacj planu, mona atwo podway, jeli postawi si pytanie, czy przypadkiem jego styl kierowania i osobiste interwencje nie przyczyniy si bardziej do pogbienia chaosu ni do jego likwidacji. Silne racje przemawiaj take za tez, e co najmniej tyle samo mona byo osign w dziedzinie uprzemysowienia stosujc mniej drastyczne metody. Takie same bdy jak przy ocenie sytuacji w rolnictwie mona zaobserwowa w dziedzinie rozwoju przemysu, jednak tu nie pocigny one za sob tak druzgoccych skutkw. Tez t zilustruj nastpujce cztery przykady. Pierwszy odnosi si do niespodziewanego zjawienia si Stalina na posiedzeniu Rady Komisarzy Ludowych, gdzie zada podniesienia o sto, a w niektrych dziedzinach nawet o wicej ni sto procent, puapw proponowanych do osignicia w okresie piciolatki przez Gospan (Pastwowy Komitet Planowania). Swej decyzji nie popar adnymi argumentami. Miedwiediew ilustruje konsekwencje wprowadzonej przez Stalina yczeniowej metody planowania na przykadzie wdraania produkcji kauczuku syntetycznego. W styczniu 1931 roku otrzymano pierwsz prbk kauczuku wyprodukowan za pomoc nowej, eksperymentalnej metody. Wbrew opinii wikszoci inynierw, w tym samego autora nowej technologii, akademika Siergieja Lebiediewa, podjto decyzj o natychmiastowej budowie jednej lub dwch fabryk. Jednake Stalin zada wzniesienia dziesiciu takich zakadw do koca piciolatki. Pomijajc nie rozwizane jeszcze problemy technologiczne, oznaczao to rozproszenie ograniczonych rodkw inwestycyjnych na dziesiciu placach budowy. W rezultacie w latach 1932-1933 uruchomiono tylko trzy fabryki, reszta za nie zostaa ukoczona nawet w drugiej piciolatce. Drugi przykad odnosi si do gigantomanii Stalina, ktra daa tu o sobie zna, podobnie jak w wypadku tworzenia kochozw. Skala budowanych kompleksw przemysowych daleko przekraczaa poziom zasobw surowcowych i poziom technologiczny kraju. W rezultacie albo okres realizacji inwestycji wydua si ponad ekonomicznie dopuszczalne normy, a po ich ukoczeniu mnoyy si awarie, albo ich budowa nigdy nie bya koczona. Rwnie emfaza w prezentowaniu heroicznych, aczkolwiek czsto podkoloryzowanych, dokona stachanowcw amicych

kolejne normy wskazuje, jak niewiele zrozumienia wykazywa Stalin dla systematycznej, metodycznej pracy, niezbdnej w nowoczesnym, ekonomicznie efektywnym procesie produkcji. Trzeci przykad - stalinowska obsesja wielkoci czya si z twardym naciskiem na tempo realizacji. Chaos do pierwotnych zaoe piciolatki wprowadzio nie tylko nierealne danie Stalina podwojenia wskanikw ekonomicznych, ale i pniejsze polecenie, by wykona je w cigu czterech, a nie uprzednio zakadanych piciu lat. Rezultat by cakowicie odwrotny: cige zakcenia w planach produkcyjnych, wzrost marnotrawstwa i zachta do pozaplanowego gromadzenia zapasw rzadkich surowcw i siy roboczej. I przykad ostatni - ludzi, ktrzy odpowiadali za proces produkcji, a nie dotrzymywali nierealnych terminw i planw produkcyjnych, Stalin uwaa za sabotaystw, szkodnikw i zdrajcw. Ze szczeglnym upodobaniem atakowa star kadr inyniersk i zagranicznych specjalistw. Nadawali si oni wprost idealnie do roli kozw ofiarnych, ale to przecie na ich wiedzy technicznej i menaderskiej w znacznej mierze opiera si radziecki przemys. Stalin musia zrozumie, e utrata tych ludzi zagraa powodzeniu planu, jednak nigdy do koca nie wyzby si podejrze oraz przekonania, e najskuteczniejszym bodcem, zmuszajcym do efektywnej pracy ludzi na odpowiedzialnych stanowiskach, jest stae poczucie zagroenia. W dziejach ludzkoci zawsze istniej alternatywy i wiele napisano o tym, e alternatyw dla okruciestw stalinizmu by umiarkowany kurs reprezentowany przez Bucharina, kurs, ktry zakada kontynuacj i modyfikacj polityki NEP-u, umacnianie zaufania chopstwa - tak zwana smyczka, czyli zblienie pomidzy miastem a wsi - stopniowy rozwj wiejskich kooperatyw i pozostawienie czasu wikszoci chopstwa i sektorowi prywatnemu na wronicie w socjalizm poprzez wspprac z uspoecznionym sektorem gospodarki. Twierdzono rwnie, e program Bucharina by rozwiniciem pnych prac Lenina, z zawart w nich tez, i NEP stanowi drog do socjalizmu, oraz antycypacj poszukiwa socjalizmu z ludzk twarz prowadzonych przez czeskich reformistw w latach 1967-1968. Tylko e w sytuacji Zwizku Radzieckiego w latach 1928-1929 propozycje Bucharina stanowiy alternatyw wycznie w sensie teoretycznym, nie za praktycznym. W konkretnych okolicznociach historycznych tamtego okresu, po zerwaniu Stalina z Bucharinem, nikt - a ju szczeglnie sam Bucharin - nie by zdolny przeforsowa realizacji tego programu. To wanie zadecydowao, e za Stalinem i jego kursem, przeciwko Bucharinowi i prawicy, opowiedziaa si wikszo czonkw Komitetu Centralnego. Uznali oni bowiem, e w tych warunkach jest to jedyna realna droga do transformacji ZSRR w nowoczesne pastwo przemysowe. Poza nawiasem dotychczasowych rozwaa pozostaa rola czynnika politycznego. Jedn ze wsplnych cech Hitlera i Stalina bya ich wiara, e to nie ekonomia, a polityka decyduje o moliwociach rozwoju narodw; innymi sowy - kady cel jest osigalny, jeli istnieje polityczna wola i

zakres wadzy umoliwiajcy jej realizacj. Do jakiego stopnia pogld ten znieksztaca postrzegany obraz historii i polityki, wiadcz cytowane wczeniej przykady decyzji politycznych podejmowanych w Zwizku Radzieckim w latach 1928--1933, a nastpnie pokrzyowanych i zmienianych pod wpywem czynnikw spoecznych i ekonomicznych. Jednoczenie naley mie wiadomo, e bez wiedzy o dodatkowym wymiarze politycznym zrozumienie istoty rewolucji Stalina i stworzonego przez niego systemu jest niemoliwe. Najbezczelniejsze roszczenie, na jakie pozwoli sobie Stalin podtrzymywane pniej przez Midzynarodwk Komunistyczn i wszystkie radzieckie organa wadzy - to okrelenie wydarze, ktre miay miejsce w Zwizku Radzieckim w latach 1928-1932, mianem budowy socjalizmu. Na specjalnie zwoanym zjedzie zwycizcw, XVII Zjedzie WKP(b), ktry rozpocz si w styczniu 1934 roku, Stalin ogosi ostateczne zwycistwo w walce z rosyjskim zacofaniem, czego dowodzi miao podwojenie produkcji przemysowej i wynoszcy 85 procent wskanik skolektywizowania rolnictwa. Jak mogy dokona si te olbrzymie przemiany w cigu jakich 3-4 lat, na terytorium olbrzymiego pastwa, z jego zacofan technik, z jego zacofan kultur? Czy to nie cud? - zapyta delegatw Stalin. Byby to cud - odpowiedzia sam sobie gdyby rozwj odbywa si na bazie kapitalizmu i indywidualnego drobnego gospodarstwa, jednak pierwszy z czynnikw zlikwidowano, a drugi zepchnito na margines. Nie mona nazwa tego cudem, jeli wemie si pod uwag, e rozwj odbywa si na bazie socjalizmu. Odtd socjalizm stanowi niepodzielnie panujc si w gospodarce narodowej. Co wicej - marksizm osign to, e odnis cakowite zwycistwo w szstej czci wiata [...]. Nie mona uwaa tego za przypadek, e kraj, w ktrym marksizm odnis cakowite zwycistwo, jest obecnie jedynym krajem na wiecie, ktry nie zna kryzysw i bezrobocia, gdy tymczasem we wszystkich pozostaych krajach, rwnie w krajach faszyzmu, oto ju cztery lata panuje kryzys i bezrobocie. Nie, towarzysze, to nie jest przypadek. To stwierdzenie Stalina przez dugie lata wprowadzao dezorientacj i byo przyczyn podziaw w lewicowych rodowiskach poza granicami Zwizku Radzieckiego. Musiao upyn wiele czasu, zanim lewica poja e jakkolwiek wielka bya skala dokonanych w tym kraju transformacji, stalinowska odgrna rewolucja nie stanowia przejcia od kapitalizmu do socjalizmu, lecz bya jedynie zjawiskiem, w ktrym wykorzystano potg pastwa do ataku na zacofane spoeczestwo - zjawiskiem, ktre od tamtych czasw mielimy okazj pozna ju bardzo dobrze. Stosowane przy tym metody i osigane rezultaty s absolutnym wypaczeniem ideaw socjalizmu. Bez wtpienia jednym z motyww podjcia przez Stalina ofensywy przeciwko chopom byo denie do przerwania zalenoci pastwa od czynnika zewntrznego, pozostajcego poza jego kontrol, a przez to postrzeganego jako element wrogi. Kiedy wie stawia opr polityce obowizkowych dostaw zboa i rozkuaczania, Stalin skorzysta z okazji i zaostrzy konflikt, aby ostatecznie zama najliczniejsz i najbardziej konserwatywn klas radzieckiego spoeczestwa. W kategoriach

ekonomicznych mona to uzna za katastrof lub co najmniej bd, ale z politycznego punktu widzenia dla Stalina byo to wielkie zwycistwo. Mimo znacznego sukcesu take w programie industrializacji istnia realny bilans zyskw i strat. Przy olbrzymich rozmiarach kraju i cigym braku wyszkolonych pracownikw administracji, ekonomistw, technikw i menaderw scentralizowany system planowania i zarzdzania by z gry skazany na bezwad i nieefektywno, przynajmniej w pocztkowym okresie dziaania. Zupenie czym innym byo wydawanie polece zza biurka w Moskwie, a czym innym dopilnowanie ich wykonania lub upewnienie si, e na miejscu znajduje si kto kompetentny, zdolny do ich realizacji. System centralistyczny jednak, pomimo swych wad, mia dla Stalina jedn, zasadnicz zalet. Umoliwia mu sprawowanie kontroli i arbitralne interweniowanie, szczeglnie przez zaskoczenie - wysya na przykad w zagroone miejsca Mootowa, Kaganowicza lub Postyszewa z poleceniem zbadania i opanowania sytuacji. Tak jak na Ukrainie i w czasach wojny domowej, gdy Stalin sam wykonywa podobne zadania, wysannicy ci mieli penomocnictwa do zamania wszelkiego oporu, aresztowania, a jeli to konieczne, rozstrzelania winnych i odpowiedniego napdzenia strachu pozostaym. Tak oto, obok industrializacji i kolektywizacji, trzecim zasadniczym elementem rewolucji 1928-1934 staa si budowa potnego pastwa rzdzcego sabym spoeczestwem. VI W Zwizku Radzieckim miejsce starej klasy rzdzcej zaja partia; pastwo byo sterowane i zarzdzane przez kierownictwo partyjne. Sam Stalin nie piastowa funkcji gowy pastwa ani szefa rzdu, czyli przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych, lecz sekretarza generalnego partii. Zatem jego wadza nad pastwem i aparatem pastwowym wynikaa z faktu, e kontrolowa parti. Stalin stale obawia si, e utraci swe wpywy. Kiedy do partii ponownie zaczto przyjmowa byych czonkw opozycji lewicowej i powierza im rne stanowiska, nie zapomnia ich yciorysw. Chocia wielu z nich, jak na przykad Piatakow, ktremu powierzono funkcj prezesa Banku Narodowego i zastpcy komisarza przemysu cikiego, odegrao istotn rol w realizacji zada piciolatki, wszyscy do koca lat trzydziestych zostali aresztowani i rozstrzelani bd (jak Radek) zesani do agrw. Mimo to Stalin nawoywa: Najgroniejsza dla nas jest opozycja prawicowa. Wicej ognia na prawo!. Powd takiej postawy wydaje si czytelny: po przejciu przez Stalina linii politycznej lewicy stao si jasne, e wszelkie rozczarowane i gotowe protestowa przeciwko temu kursowi oraz brutalnym metodom jego wprowadzania elementy w partii, bd ciy w kierunku prawicy i stanowiska, ktrego reprezentantem by Bucharin. Na XVI Zjedzie WKP(b), latem roku 1930, prawicowych oportunistw oskarono o kolejn zbrodni: zarzucono im, e zamiast

otwartej dziaalnoci opozycyjnej przyznaj si do swoich starych bdw, by w ten sposb zamaskowa faktyczn opozycyjno w stosunku do linii partii. Atak na prawicowy oportunizm sta si centralnym punktem caego zjazdu. Jeden z zaufanych ludzi Stalina tak oto podsumowa gosy krytyczne pojawiajce si wrd czonkw prowincjonalnych organizacji partyjnych: Polityka Stalina prowadzi do ruiny i ndzy [...] Jedyn suszn, prawdziwie leninowsk alternatyw s propozycje Bucharina, Rykowa i Uganowa. Tylko oni mog wyprowadzi kraj ze lepego zauka. Oczyszczanie szeregw partii ze zwolennikw prawicy trwao przez cay rok 1930. Przeprowadzony w marcu 1931 roku proces byych mienszewikw wykorzystano do pozbycia si ekonomistw i planistw, ktrzy wyraali wtpliwoci co do realnoci zaoe planu picioletniego, oraz do wyeliminowania ostatniego niezalenego historyka-marksisty, Riazanowa, starego bolszewika i dyrektora Instytutu Marksa-EngelsaLenina. Jesieni i zim 1932/1933, w okresie gdy zamt w kraju i cierpienia spoeczestwa signy zenitu, w szeregach partii zaczy narasta nastroje zwtpienia i niepokoju. Znalazo to odbicie w napiciach, jakie wystpiy w kierownictwie partyjnym. W tym okresie wykryto trzy kolejne spiski, jeden pod koniec 1930 i dwa na przeomie 1932/1933 roku. W pierwszym z nich wzili udzia dwaj wysokiej rangi urzdnicy partyjni i protegowani Stalina. Siergiej Syrcow, w latach dwudziestych czonek Komitetu Centralnego, zastpi pniej Rykowa na stanowisku przewodniczcego Rady Komisarzy Federacji Rosyjskiej, a w 1930 zosta zastpc czonka Biura Politycznego. Wissarion ominadze, ktry wanie na XVI Zjedzie wszed w skad Komitetu Centralnego, by czoowym dziaaczem Kominternu (z polecenia Stalina zajmowa si organizacj powstania w Kantonie w grudniu roku 1927) oraz sekretarzem partii w posiadajcej due znaczenie Federacji Zakaukazia. Obu oskarono o utworzenie kontrrewolucyjnej frakcji na platformie prawicowych panikarskich pogldw. Nie tworzyli oni zorganizowanej grupy opozycyjnej, a dali jedynie wyraz niezadowoleniu szerzcemu si wrd zwolennikw Stalina, ktrzy wpierw poparli go przeciw Bucharinowi, a teraz przywoywali krytyczne argumenty tego ostatniego. Syrcow krytykowa konsekwencje niesychanej centralizacji i rozpasanej biurokracji, a projekty przemysowe, takie jak Stalingradzka Fabryka Traktorw, okrela mianem banialuk. ominadze oskara reim o feudalny stosunek do potrzeb i interesw robotnikw i chopw. Obaj utracili swoje funkcje i zostali przeniesieni na podrzdne stanowiska. Lata 1931-1932 nie przyniosy poprawy sytuacji. Aleksandr Barmine, radziecki dyplomata, ktry pozosta na emigracji, zanotowa: W okresie, o ktrym pisz [1932], lojalno wobec Stalina opieraa si na przewiadczeniu, e nie ma polityka, ktry mgby go zastpi, e wszelka zmiana na kierowniczym stanowisku byaby niezwykle niebezpieczna i e kraj powinien poda obranym kursem, bowiem zatrzymanie si i odwrt mogy oznacza utrat wszystkiego. W roku 1932 nadszed gd i wypyna sprawa platformy Riutina. Riutin, pracownik sekretariatu Komitetu Centralnego i wieloletni sekretarz

organizacji partyjnej jednej z dzielnic Moskwy, w roku 1928 opowiedzia si po stronie prawicy, a w 1930, udzielajc wywiadu, skrytykowa polityk Stalina. Zosta aresztowany i oskarony o utworzenie grupy kontrrewolucyjnej, zwolniono go jednak z braku dowodw. W roku 1932, zdenerwowany pogarszajc si sytuacj w kraju, przygotowa liczce 200 stron opracowanie adresowane do wszystkich czonkw WKP(b), w ktrym zawar szczer i otwart krytyk linii Stalina. 21 sierpnia doszo do spotkania dziesiciu czy dwunastu czonkw partii, ktrzy przedyskutowali i poprawili oskarycielski dokument. Nastpnie zosta on przedstawiony innym towarzyszom (w tym Zinowiewowi i Kamieniewowi), ale nigdy nie trafi do szerszego obiegu. Miesic pniej Riutin i inni uczestnicy konspiracji zostali aresztowani. Podobny los spotka wszystkich, o ktrych wiedziano, e czytali dokument. We wszystkich procesach i czystkach, ktre nastpiy w latach trzydziestych, powoywano si nieskoczon ilo razy na spisek Riutina. W rezultacie nadano mu rang pierwotnej konspiracji i oskarano o przynaleno do niej wszystkich sdzonych opozycjonistw. Z dwch powodw platforma Riutina miaa wyjtkowy charakter. Po pierwsze, zawieraa elementy krytyki podnoszone zarwno przez prawicow, jak i lewicow opozycj. Elementy prawicowe dotyczyy krytyki programu gospodarczego, lewicowe trockistowskiej krytyki polityki wewntrzpartyjnej. Pord niezbdnych reform wymieniano odwrt od realizowanego programu gospodarczego, zredukowanie nakadw na inwestycje w przemyle, pozostawienie chopom swobody opuszczania kochozw i przywrcenie czonkostwa wszystkim wydalonym z partii, wcznie z Trockim. Drugi powd by jeszcze bardziej niezwyky. W pidziesiciostronicowym rozdziale dokument okrela Stalina jako zego ducha rosyjskiej rewolucji, ktry motywowany dz wadzy i zemsty doprowadzi rewolucj na skraj przepaci, i domaga si usunicia go ze stanowiska. W 1938 roku, w czasie procesu Bucharina - Rykowa, platform nazwano dokumentem przejcia do taktyki obalenia wadzy radzieckiej przy uyciu siy. W 1988 roku Sd Najwyszy Zwizku Radzieckiego nie podzieli tej oceny i zrehabilitowa Riutina oraz jego wsppracownikw, orzekajc, e nie popenili adnych czynw kryminalnych. Jednak w roku 1932 Stalin uzna platform za wezwanie do zamachu na swoje ycie i zada rozstrzelania Riutina. OGPU przekazao jego spraw Centralnej Komisji Kontroli Partyjnej, a ta z kolei do Biura Politycznego. Mimo i w skadzie biura zasiadali poplecznicy Stalina z okresu walki z opozycj, Kirw, Ordonikidze, Kujbyszew i inni, nie dopucili oni do pierwszej egzekucji pord starej kadry bolszewickiej. Zamiast tego w czasie obrad plenum KC (28 wrzenia-2 padziernika) Riutina skazano na 10 lat wizienia i wraz z ca grup wydalono z partii jako: [...] degeneratw, wrogw komunizmu i pastwa radzieckiego, zdrajcw partii i klasy robotniczej, ktrzy skrywajc si pod faszyw flag marksizmu-leninizmu dyli do stworzenia buruazyjno-kuackiej organizacji, stawiajcej sobie za cel restauracj w ZSRR kapitalizmu, a szczeglnie kuactwa.

Jednoczenie podjto dalsze kroki przeciwko byym oportunistom, w tym Zinowiewowi, Kamieniewowi i Uganowowi. Przeciwstawienie si woli Stalina miao dalsze konsekwencje. Cztery lata pniej, we wrzeniu 1936 roku, Stalin telegraficznie odwoa ze stanowiska szefa OGPU, Jagod, i owiadczy tonem groby, e OGPU spnio si o cztery lata ze zdemaskowaniem bloku trockistowskoZinowiewowskiego. Oskarenie to wikszo badaczy odnosi do wczeniejszej o cztery lata odmowy Politbiura spenienia jego da. Suszno tej tezy dodatkowo potwierdza fakt, e podczas wszystkich procesw pokazowych w latach 1936-1938 oskareni byli zmuszani do potwierdzania przynalenoci do spisku Riutina, ktry okrelano jako pierwsz platform opozycji o charakterze terrorystycznym, l stycznia 1937 roku nadesza chwila zemsty. Bezporednio po czterdziestominutowym procesie Riutin zosta rozstrzelany. W nastpnych egzekucjach zginli dwaj jego synowie i wielu wsppracownikw. W styczniu 1933 roku zdemaskowano trzecie centrum opozycji, grup byego komisarza rolnictwa Aleksandra Smirnowa. Wraz z dwoma innymi starymi bolszewikami, Ejsmontem i Tomaczowem (czonkami partii od 1907 i 1904 roku), Smirnow rozpowszechnia manifest podobny w treci do platformy Riutina i rwnie dyskutowa o usuniciu Stalina ze stanowiska sekretarza generalnego. Przecie tylko wrogowie - stwierdzi Stalin zwracajc si do Komitetu Centralnego - mog tak mwi, e wystarczy usun Stalina, a wszystko bdzie inaczej. Ale propozycja rozstrzelania Smirnowa znw spotkaa si ze sprzeciwem Biura Politycznego. Caa trjka zostaa pozbawiona czonkostwa partii, a pniej uwiziona. Na tym samym posiedzeniu Plenum KC, na ktrym omawiano spraw Smirnowa, zapada decyzja o przeprowadzeniu generalnej czystki w szeregach partyjnych. W cigu roku 1933 wydalono z partii 800 tysicy czonkw (spord 3,5 miliona), a w roku nastpnym kolejne 340 tysicy. Czystka dotyczya przede wszystkim nowo przyjtych czonkw wiejskich organizacji partyjnych. W jej wyniku w wielu kochozach i rejonach rolniczych przestay istnie organizacje partyjne, w innych za pozostali pojedynczy, samotni komunici. Do rozpoczcia XVIII Zjazdu WKP(b) w roku 1939 liczba podstawowych organizacji partyjnych w 243 tysicach kochozw spada do 12 tysicy, a w ich szeregach byo zaledwie 153 tysice czonkw (wraz z kandydatami). Trudno o bardziej przekonujcy dowd alienacji chopstwa w systemie tworzonym przez Stalina. Latem 1940 roku ogoszono rozpoczcie nowej kampanii, majcej na celu wymuszenie na chopach wzrostu wydajnoci do poziomu osiganego przez nich na dziakach przyzagrodowych. Zanim kampania rozkrcia si na dobre, zostaa przerwana przez niemieck inwazj w czerwcu roku 1941. Jednak chopi nie zapomnieli, e tylko niemiecka ofensywa uchronia ich przed kolejnym atakiem ze strony partii. Opozycja w onie Biura Politycznego, ktra przeciwstawia si surowym wyrokom, rnia si od grup Riutina i Smirnowa pod dwoma wzgldami. Jej czonkowie naleeli do krgu najwaniejszych stronnikw Stalina w walce z Bucharinem i wsppracowali z nim przy wcielaniu w ycie

zaoe piciolatki. Ordonikidze, szef Najwyszej Rady Gospodarki Narodowej i niezwykle wanego Komisariatu Przemysu Cikiego, oraz Kirow, sekretarz leningradzkiej organizacji partyjnej, byli ludmi, na lekcewaenie ktrych Stalin nie mg sobie pozwoli. Z wymienion dwjk najczciej czono nazwiska Kujbyszewa, Kosiora (pierwszego sekretarza Ukrainy) i Rudzutaka, ktry odszed z Politbiura, by kierowa Centraln Komisj Kontroli Partyjnej, i powrci do Politbiura jako zastpca czonka w styczniu roku 1934. Caa grupa, wszyscy urodzeni w latach 1886-1889, naleaa do modszej ni Stalin (rocznik 1879) generacji i rozpocza sta partyjny w okresie 1903-1907. Co najmniej dwch spord nich wykazao wystarczajc niezaleno, by zatrudni u siebie byych opozycjonistw; Ordonikidze, Bucharina i Piatakowa, Kirow jednego z czoowych wsppracownikw Bucharina, Piotra Pietrowskiego, ktrego w 1934 roku mianowa szefem wydziau ideologicznego swojej organizacji partyjnej oraz powierzy mu stanowisko naczelnego redaktora leningradzkiej redakcji Prawdy. W uzupenieniu naley doda, e wszyscy zginli w czasie pniejszych czystek; dwch aresztowano i rozstrzelano, jednego zamordowano (Kirowa), pozostali dwaj (Ordonikidze i Kujbyszew) zginli w podejrzanych okolicznociach nie wykluczajcych morderstwa. aden z tych ludzi nie dy do powstrzymania industrializacji i kolektywizacji ani te nie kwestionowa pozycji Stalina. Ich zdaniem po prostu osignito ju w dziedzinie budowy socjalizmu wystarczajcy przeom i nadszed czas, by stwierdzi, e okres zagroenia min, skoczy z polityk terroru i przymusu i, speniajc oczekiwania spoeczestwa i wielu czonkw partii, zmniejszy presj oraz da ludziom moliwo ycia w normalnych warunkach. Rozczarowanie i bunt przeciwko sytuacji panujcej w kraju i polityce Stalina zaczy narasta nie tylko w rodowisku starych bolszewikw, ale te wrd aktywnych czonkw Komsomou. Pojawiy si nieformalne koa dyskusyjne, a nawet zdarzay si demonstracje i akcje ulotkowe. Latem 1933 roku OGPU aresztowao kilka grup modziey. Stalin zada surowego potraktowania aresztowanych, ale kolejny raz Politbiuro sprzeciwio si jego woli. Przywdcy opozycji podkrelali raczej potrzeb pojednania z byymi oportunistami i zjednoczenia narodu w obliczu wzrostu zagroenia midzynarodowego spowodowanego japosk okupacj Mandurii i dojciem do wadzy Hitlera. Dalszy rozwj wypadkw wskazuje, e powysza argumentacja nie przekonaa Stalina, ktry potraktowa j jako zagroenie dla swojej pozycji i postanowi wyeliminowa jej autorw. Nie znamy tylko dokadnego momentu, w ktrym podj tak decyzj, oraz nie wiemy, ile czasu zabrao mu przygotowanie gruntu do jej realizacji. Najwyraniej w 1933 roku za korzystniejsze uzna jeszcze pjcie na pewne ustpstwa. W styczniu zastpiono system arbitralnych rekwizycji zboa obligatoryjnymi dostawami uzalenionymi od areau uprawianego przez kochoz. Wydany w maju tajny oklnik nakazywa ograniczenie deportacji na wsi do 12 tysicy gospodarstw rocznie. W tym samym miesicu pozwolono powrci z zesania na Syberii Zinowiewowi i Kamieniewowi,

po raz drugi wydalonym z partii po aferze Riutina. Mogli oczyci si z winy przez zoenie samokrytyki i wezwanie wszystkich opozycjonistw do zaprzestania oporu. T sam drog do powrotu na ono partii otwarto przed Rakowskim, bugarskim weteranem rewolucji i ostatnim z grona czoowych trockistw, oraz jeszcze jednym zesacem, Sosnowskim. Boris Nikoajewski, autor Listu starego bolszewika, ksiki opartej na rozmowach z Bucharinem w roku 1936, podkrela szczegln ostrono, jak zachowywaa grupa umiarkowanych przywdcw, aby tylko nie drani Stalina. Jeli dotd wszelkie formy opozycji byy opozycj przeciwko Stalinowi i dyy do usunicia go ze stanowiska wodza, o tyle teraz kwestia ta w ogle przestaa istnie [...] Wszyscy niestrudzenie podkrelali przywizanie do jego osoby. Bya to raczej walka o wpyw na Stalina, walka o jego dusz, jeli mona to tak nazwa. Potwierdzeniem tych obserwacji by przebieg XVII Zjazdu partii zwoanego w styczniu 1934 roku i optymistycznie nazwanego zjazdem zwycizcw. Nieprzypadkowo na dat otwarcia zjazdu wybrano dzie 36 stycznia. Bya to dziesita rocznica przysigi wiernoci zoonej przez Stalina po mierci Lenina. W okolicznociowym artykule zamieszczonym w Prawdzie mona byo przeczyta: Patrzc wstecz na swj dziesicioletni szlak, Partia moe potwierdzi, e Stalin z honorem wypeni zoon obietnic. Dziesi lat, ktre upyny od mierci Lenina, byy dekad cikiej pracy - historycznego zwycistwa leninizmu. Pod przewodnictwem Stalina bolszewicy sprawili, e SOCJALIZM ZWYCIY W NASZYM KRAJU. Stalin pewny siebie, w doskonaym nastroju przedstawi zgromadzonym snisty referat, w ktrym obwieszcza cakowity sukces w realizacji zada planu picioletniego oraz porwnywa go z sytuacj w ogarnitych depresj krajach kapitalistycznych. Likwidacja wyzysku, likwidacja bezrobocia w miecie, likwidacja ndzy na wsi - to takie zdobycze historyczne w dziedzinie materialnego pooenia mas pracujcych, o jakich nie mog nawet marzy robotnicy i chopi nawet najbardziej demokratycznych krajw buruazyjnych. Audytorium nie odmwio Stalinowi nalenego tryumfu, klaskano i wznoszono gromkie okrzyki. W odpowiedzi Stalin wygosi deklaracj, ktra wedug oficjalnego stenogramu wywoaa burzliwe, dugotrwae oklaski: O ile na XV Zjedzie [1927] trzeba byo jeszcze dowodzi susznoci linii partii i toczy walk z pewnymi ugrupowaniami antyleninowskimi, a na XVI Zjedzie [1930] - dobija ostatnich zwolennikw tych ugrupowa, to na obecnym Zjedzie nie ma nawet czego dowodzi i bodaj nie ma kogo bi [...] Naley przyzna, e partia jest obecnie tak zwarta i jednolita, jak nigdy dotd. Jednak zupenie inna atmosfera panowaa w kuluarach. Zjazd okaza si ostatnim, na ktrym zebrali si starzy bolszewicy, towarzysze Lenina. Co prawda ludzie, ktrzy wstpili do partii przed rewolucj lub w czasie wojny domowej, stanowili w tym okresie ju tylko 10 procent jej czonkw, ale spord tej grupy, nadal silnie reprezentowanej w kierownictwie,

wywodzio si 80 procent delegatw na zjazd. W czasach Chruszczowa do oficjalnej historii partii wprowadzono poprawk w formie nastpujcego ustpu: Nienormalna sytuacja, jak w partii wywoywa kult jednostki, staa si przyczyn gbokiego zaniepokojenia wielu komunistw, szczeglnie za starych leninowskich kadr. Wielu delegatw na zjazd, a zwaszcza ci znajcy Testament Lenina, uwaao, e nadszed czas, by pozbawi Stalina funkcji sekretarza generalnego i przenie go na inne stanowisko. Sowa te odnosz si do zawizanej w czasie zjazdu nieformalnej grupy, w skad ktrej weszli sekretarze rejonw i sekretarze komitetw centralnych komunistycznych partii z innych ni Rosja republik radzieckich, znajcy z wasnego dowiadczenia katastrofalne rezultaty polityki Stalina. Spotkania odbyway si w moskiewskich mieszkaniach czoowych funkcjonariuszy partyjnych, Ordonikidzego, Mikojana i Pietrowskiego. Proponowano, aby Stalina przesun na stanowisko przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych albo przewodniczcego Komitetu Centralnego. Na jego miejsce, na stanowisko sekretarza generalnego, zamierzano wybra Kirowa. Istnieje rozbieno w dostpnych na ten temat relacjach, nie wiadomo, czy Kirow odmwi i poinformowa o wszystkim Stalina, czy te wezwany przez Stalina nie zaprzeczy, e zoono mu tak propozycj. Niezalenie od tego, ktra z dwch wersji jest prawdziwa, nie ma wtpliwoci co do reakcji Stalina. W swych opublikowanych w 1987 roku pamitnikach Mikojan stwierdza, e w odpowiedzi wylaa si fala wrogoci i pogrek pod adresem zjazdu i samego Kirowa. Fakt, e zjazd by scen wprost przesadnego uznania okazywanego Stalinowi, odnotowany w oficjalnej historii partii, naprowadzi Adama Ulama na myl, e by moe chodzio tam o prb zamachu przez kopniak w gr. Moe zdecydowano si wykorzysta megalomani Stalina i zamiast do ustpienia usiowano nakoni go do awansu, do zajcia si sprawami wyszego rzdu, polityk zagraniczn, obronnoci i reprezentacj pastwa. Tego samego prbowao bezskutecznie kierownictwo chiskie w stosunku do Mao na pocztku lat szedziesitych. Najwyraniej za przyzwoleniem Stalina zjazd sta si scen ostentacyjnej demonstracji ducha powracajcej zgody. Pord znanych weteranw, ktrym zezwolono przemwi i zadeklarowa swoje poparcie dla stalinowskiej doktryny, znaleli si Zinowiew, Kamieniew, Bucharin, Rykow, Tomski, Prieobraenski, Piatakow, Radek i ominadze. Niektrym pozwolono nawet wej w skad Komitetu Centralnego jako czonkom (Piatakow) lub zastpcom (Bucharin, Rykow, Tomski). Samokrytyki skadane przez wszystkich nie odbiegay w tonie od tej zoonej przez Kamieniewa: Stajc na tej trybunie pragn powiedzie, e Kamieniew, ktry midzy rokiem 1925 a 1933 walczy przeciwko partii, nie yje i e nie mam duej zamiaru cign za sob tego starego trupa [...] Ta epoka, w ktrej yjemy [...] bdzie pamitana jako epoka Stalina, tak jak poprzednia wesza do historii pod nazw czasw Lenina. Bucharin zoy hod Stalinowi jako marszakowi si proletariatu,

najlepszemu z najlepszych. Zacytowa nazistowskiego filozofa ktry napisa: Nard potrzebuje krlw-kapanw, ktrzy przelewaj krew, [...] ktrzy walcz i morduj, i porwna ten przejaw barbarzystwa z humanistyczn filozofi wicc tryumf w Zwizku Radzieckim. Kirow, w ktrym wielu upatrywao - a Stalin wiedzia, e upatruj przyszego sekretarza generalnego, odegra swoj rol, wygaszajc entuzjastyczny komentarz do referatu Stalina: Wydaje mi si, towarzysze, e po rzetelnej dyskusji, [...] ktra miaa miejsce tu, na zjedzie, byoby bezcelowe zastanawianie si nad uchwa w sprawie referatu Towarzysza Stalina. Za bardziej waciwe i bardziej korzystne ze wzgldu na czekajc nas prac uwaam przyjcie przez zjazd w formie uchway wszystkich propozycji i uwag Towarzysza Stalina [...] Nasze sukcesy s naprawd wielkie, kolosalne, sam diabe by to przyzna; i mwic szczerze, chciaoby si y i y. Wystarczy tylko spojrze na to, co dzieje si wok. Taka jest prawda. Wedug stenogramu przemwienie Kirowa co chwila przerywane byo burzliwymi oklaskami. Zjazd przyj propozycj i podda pod gosowanie precedensow rezolucj, zobowizujc wszystkie organizacje partyjne do kierowania si w swojej pracy zaleceniami i zadaniami przedstawionymi w referacie przez Towarzysza Stalina. W swoim wystpieniu Kirow nawiza take do przysigi wiernoci, skadajc nastpujc deklaracj: Wypeniamy i nadal bdziemy wypenia przysig, poniewa zoy j najwybitniejszy strateg wyzwolenia mas pracujcych naszego kraju i caego wiata - Towarzysz Stalin. Przemwienie byo ostentacyjnym hodem pod adresem Stalina jednak delegaci opuszczajcy sal obrad byli przewiadczeni, e duga owacja po jego zakoczeniu przeznaczona bya dla Kirowa. Stalin nie da si jednak nabra na pikne swka. W swoim referacie zamieci sygna, ktry ludzie znajcy swego wodza doskonale zrozumieli i mieli zrozumie. Tu po stwierdzeniu, e partia jest obecnie zwarta jak nigdy dotd, Stalin przeszed do szczegowego omawiania ideologicznego zamtu, ktry spowodowa, e niektrzy towarzysze uwierzyli, i spoeczestwo bezklasowe pojawi si samorzutnie, e mona osabi walk klasow, ograniczy dyktatur proletariatu i w ogle skoczy z pastwem. Nastpnie za doda: Rozumie si, e gdyby ta gmatwanina w pogldach i te niebolszewickie nastroje owadny wikszoci naszej partii, partia zostaaby zdemobilizowana i rozbrojona [...] Oto dlaczego nie mona mwi, e walka jest skoczona i e polityka ofensywy socjalizmu nie jest ju potrzebna. Wezwanie do zachowania staej czujnoci popar Stalin propozycj zmiany w obowizujcych dotychczas mechanizmach politycznej kontroli partii. Ju w roku 1933, na jego polecenie, zadanie przeprowadzenia czystki w szeregach partyjnych powierzone zostao nie Centralnej Komisji Kontroli Partyjnej, a specjalnie powoanej w tym celu Komisji Nadzwyczajnej. Zdaniem Stalina czonkowie CKKP zbyt atwo ulegali probom o interwencje i wykorzystywali swoj obecno na poczonych posiedzeniach Plenum i Komitetu Centralnego do krytykowania

niedocigni w zarzdzaniu gospodark. Stara komisja miaa zosta zastpiona now Komisj Kontroli Partyjnej, ktrej zadaniem byaby kontrola wykonywania decyzji Komitetu Centralnego. O prawie nowej komisji do rozpatrywania odwoa nie wspomniano ani sowem. Niezadowolenie Stalina przemienio si w furi, kiedy poinformowano go o wynikach wyborw do Komitetu Centralnego. Okazao si, e w tajnym gosowaniu przeciwko Kirowowi pady tylko trzy gosy, podczas gdy przeciw niemu gosowao 270 delegatw (prawie jedna czwarta uprawnionych). Stalin przeszed tylko dlatego, e liczba kandydatw bya taka sama jak liczba miejsc. Dowiedziawszy si o tym, Stalin zada, aby liczb gosw oddanych przeciwko niemu zmieni na trzy - tyle samo co przeciwko Kirowowi. Specjalna komisja Komitetu Centralnego, badajca dokumenty XVII Zjazdu w roku 1957, ju po mierci Stalina, stwierdzia e brak wrd nich 267 gosw. Zjazd zgody, jak to uj Robert Tucker, zamieni si w zjazd ostatecznego zerwania wizi Stalina z parti bolszewick. W cigu nastpnych kilku lat Stalin realizowa swoj zemst, porwnywaln w skali i metodach do zemsty Mao z lat szedziesitych. Z danych przedstawionych przez Chruszczowa na XX Zjedzie KPZR w roku 1956 wynika e spord 1966 delegatw na zjazd zwycizcw a 1108 zostao aresztowanych w 1934 roku pod zarzutem dziaalnoci kontrrewolucyjnej, a 98 ze 139 czonkw i zastpcw czonkw KC wybranych na zjedzie aresztowano i rozstrzelano. A do koca 1934 roku, dokadnie do l grudnia, utrzymywano wobec opinii publicznej fasadowy obraz zgody, jaka zapanowaa w onie partyjnego kierownictwa. Wielu spord byych opozycjonistw przywrcono do pracy na eksponowanych stanowiskach. Na przykad Bucharin zosta mianowany redaktorem naczelnym Izwiestii, oficjalnego organu prasowego pod wzgldem znaczenia ustpujcego tylko Prawdzie. Odtd na amach zamieszcza regularnie sygnowane i niesygnowane artykuy. Seria dekretw podporzdkowujcych OGPU reorganizowanemu wanie Ludowemu Komisariatowi Spraw Wewntrznych (NKWD) obudzia nadzieje, e dotychczasowe prerogatywy sdownicze pierwszej z tych organizacji, wrd ktrych znajdowao si prawo ferowania wyrokw mierci, zostan teraz ograniczone. W tym samym miesicu (lipcu) lokalnym prokuratorom wydano polecenie, aby zaprzestali wdraania masowych dochodze przeciwko inynierom i kadrze menaderskiej. Powysze kroki byy zaledwie gestami, ale zaczynano wierzy, e najgorsze obostrzenia i okropnoci okresu pierwszej piciolatki oraz kampanii kolektywizacyjnej ju nie powrc Z faktu, i zaoenia drugiej piciolatki byy bardziej realistyczne ni pierwszej (w duej mierze dziki staraniom Ordonikidzego), wycignito wniosek, e przyszo niesie perspektyw poprawy sytuacji. Przypuszczano, e bdzie to dotyczyo take rolnictwa. Dostawy zb w 1934 roku byy wysze od dostaw w roku 1933, ktre z kolei przewyszyy dostawy z 1932 o 27 procent. Na tej podstawie Komitet Centralny w listopadzie 1934 podj uchway przewidujce zniesienie w 1935 roku reglamentacji chleba, rozwizanie

specjalnych wydziaw politycznych w Stacjach MaszynowoTraktorowych oraz znaczne rozszerzenie prawa do uprawy przez chopw dziaek przyzagrodowych. Tymczasem za kulisami sceny politycznej trway przygotowania do rozwiza idcych w zupenie odmiennym kierunku. To, czy naprawd istnia jaki spisek, nie miao najmniejszego znaczenia, liczy si fakt, e Stalin by o tym przekonany. Po raz kolejny Stalin okaza si mistrzem politycznej intrygi. O jego przewadze w tej grze przesdzay dwa czynniki. Po pierwsze, jako bezporedni przeoony OGPU/NKWD by doskonale poinformowany o wszelkich podejrzanych kontaktach i posuniciach tych, ktrych zamierza wyeliminowa. Po drugie, podobnie jak w latach dwudziestych, doskonale maskujc swoje prawdziwe zamiary zdoa zmyli czujno swych przeciwnikw, a jednoczenie nastawia jednych przeciwko drugim i bacznie kontrolowa, by nie zjednoczyli si przeciwko niemu, zanim nie bdzie gotowy do dziaania. Przez cay czas inicjatywa i wybr momentu do rozpoczcia akcji naleay do niego. Z perspektywy czasu wida dokadnie, e seria przeprowadzonych w latach 1933-1934 zmian to posunicia suce Stalinowi do rozmieszczenia na najwaniejszych stanowiskach zaufanych ludzi. Do pierwszych z nich naleao postawienie Jagody, wraz z Agranowem jako zastpc, na czele zreorganizowanego NKWD, objcie przez Kaganowicza przewodnictwa nowej Komisji Kontroli Partyjnej i powierzenie utworzonego w czerwcu roku 1933 urzdu Wszechzwizkowego Prokuratora Generalnego Andriejowi Wyszyskiemu - czowiekowi, ktry ju wczeniej zdoby dowiadczenie i przycign uwag Stalina jako dyspozycyjny sdzia w procesie szachtyskim. Od tej chwili rola i znaczenie Wyszyskiego, majcego dopiero okry si ponur saw w procesach moskiewskich drugiej poowy lat trzydziestych, zaczy gwatownie wzrasta. Od tamtego okresu datuj si te pierwsze wzmianki o wydziale specjalnym sekretariatu Stalina, ktry utrzymywa stae kontakty z NKWD. Najwaniejszymi postaciami w sekretariacie byli: Poskriebyszew i Agranow, zastpca komisarza NKWD. Na licie ludzi awansowanych w drugiej poowie 1934 roku znajduj si te nazwiska Jeowa, Berii (obaj kolejno mieli kierowa NKWD), Malenkowa, danowa i Chruszczowa, ktrzy dopiero mieli dowie susznoci pokadanego w nich zaufania. Wszyscy oni objli stanowiska po ludziach, ktrzy zawiedli Stalina wykazujc zbyt du samodzielno. Wrd nich znaleli si Bucharin, Rykow i Tomski, byli czonkowie nie tylko KC, ale i Biura Politycznego, teraz zdegradowani do funkcji zastpcw. Na razie Stalin, tak jak w latach dwudziestych, cierpliwie czeka na rozwj sytuacji. W trakcie XVII Zjazdu podjto decyzj o reorganizacji sekretariatu Komitetu Centralnego, by w jego skad obok Stalina i Kaganowicza mogo wej jeszcze dwch nowych czonkw. Bardziej znanym z tej dwjki by Kirow, zastpca czonka od roku 1926, a od 1930 czonek KC. Drugi, modszy o 10 lat danow, peni dotd funkcj sekretarza organizacji partyjnej w Gorkim. W jego przypadku niewtpliwie bya to promocja danow nie by jeszcze czonkiem Biura Politycznego - ale jeli chodzi o

Kirowa, sprawa nie jest tak jednoznaczna. Cieszcy si w partii wielk popularnoci, czystej krwi Rosjanin (w odrnieniu od Stalina, ktry by Gruzinem), uwaany by za najlepszego oratora od czasw Trockiego. Jego wielkim sukcesem bya odbudowa leningradzkiej organizacji partyjnej po zdjciu ze stanowiska Zinowiewa (1926) i stworzenie tam silnego zaplecza politycznego. Ludzie rzdzcy Leningradem zawsze budzili podejrzliwo Stalina, dlatego trzykrotnie za swego ycia rozbija i dziesitkowa tamtejsz organizacj partyjn - w roku 1926 po usuniciu Zinowiewa, w latach 1934-1935 po zabjstwie Kirowa i w 1950 roku po mierci danowa. Nie wiadomo, czy wybr Kirowa na stanowisko sekretarza Komitetu Centralnego nastpi z inicjatywy Stalina, czy te by zamierzony jako krok przeciwko niemu. Stalin zna Kirowa jeszcze z padziernikowych dni rewolucji 1917 roku. Ten mroczny i zimny introwertyk, tak jak dosownie wszyscy, ulega czarowi pogody, ciepa i otwartoci Kirowa. Z wyjtkiem, by moe, Bucharina nie byo w partii drugiej osoby, ktrej Stalin okazywaby tyle przywizania. Czsto wsplnie spdzali wakacje, a ich rodziny byy ze sob zaprzyjanione. W 1924 roku Stalin przysa mu jeden z nielicznych opatrzonych autografem egzemplarzy swej ksiki O podstawach leninizmu wraz z dedykacj: S. M. Kirowowi, przyjacielowi i ukochanemu bratu, autor, Stalin. Dziesi lat pniej, kiedy przewodniczcy obradom oznajmi: Gos zabierze towarzysz Kirow, wszyscy zgromadzeni na XVII Zjedzie wstali i zgotowali mu gorc owacj, do ktrej przyczy si rwnie Stalin. Ale Stalin nie zapomnia, e kiedy nalega na egzekucj Riutina, Kirow si jej sprzeciwia, i to nie konsultujc tego uprzednio z nim, sekretarzem generalnym. Nie wolno nam tego zrobi - powiedzia wwczas. - Riutin nie jest przypadkiem beznadziejnym, on tylko zbdzi. [...] Kto wie, ilu naprawd byo autorw tej platformy? [...] To zostanie le zrozumiane. Podczas gdy danow zosta zwolniony ze swej funkcji w Gorkim, aby obj nowe stanowisko w Moskwie, Kirowowi, co byo precedensem, pozwolono pozosta w Leningradzie. Trudno twierdzi to z ca pewnoci, ale prawdopodobnie Stalin chcia mie Kirowa blisko siebie, by mc go lepiej kontrolowa, Kirow jednak si przed tym broni. Dodatkow istotn wskazwk oglniejszej ju nieco natury mog stanowi relacje, mwice, e w pocztkach lipca 1934 roku Stalin pozostawa pod wraeniem sposobu, w jaki Hitler opanowa konfliktow sytuacj w partii, usuwajc w krwawej czystce Rhma, dowdztwo SA i innych liderw byej opozycji. Podobno jako jedyny w radzieckim kierownictwie uwaa, e posuniecie Hitlera wzmocni, a nie osabi reim nazistowski. Pnym latem Stalin zaprosi Kirowa i danowa do spdzenia wsplnych wakacji w Soczi nad Morzem Czarnym. Na zakoczenie niezbyt udanego pobytu Stalin podobno jeszcze raz usiowa wymc na Kirowie porzucenie Leningradu, ale ten wywalczy, e pozostanie tam do zakoczenia drugiej piciolatki, czyli do roku 1937. W kocu listopada, po powrocie z plenum Komitetu Centralnego w Moskwie, Kirow zosta zastrzelony w gmachu leningradzkiej organizacji partyjnej przez Leonida Nikoajewa, trzydziestoletniego, rozalonego czonka partii.

Nie ulega wtpliwoci, e Nikoajew nie mg dziaa w pojedynk. Ale nie wyjaniona pozostaje kwestia, na ile wczeniej Stalin wiedzia o zamiarze Nikoajewa. W 1956 roku, w swoim referacie na XX Zjedzie KPZR, Chruszczow zasugerowa wspudzia Stalina w morderstwie, ale nie stwierdzi tego wprost. Jedno, co jest bezsporne, to uytek, jaki zrobi Stalin z caego zajcia wydajc w trybie natychmiastowym dyrektyw, ktra - jak stwierdzi Chruszczow - praktycznie pozbawiaa osoby oskarone o dziaalno terrorystyczn wszelkich praw do obrony. Do wszystkich organizacji partyjnych skierowano apel o zaostrzenie czujnoci. Nauki pynce z wypadkw zwizanych z bestialskim zabjstwem towarzysza Kirowa pooyy raptowny kres wszelkim marzeniom o odwily. Niezalenie od rzeczywistej roli, jak w tej sprawie odegra Stalin, morderstwo Kirowa stao si w oczach tych, co przeyli terror koca lat trzydziestych wydarzeniem, ktre zapocztkowao t straszn epok.

ROZDZIA DZIEWITY

Rewolucja Hitlera
Hitler: 1933-1934 (wiek 43-45 lat) I

Hitler, podobnie jak Stalin, nie zdoby wadzy w rewolucyjny sposb - o

ktrym wci marzyli bojowcy z SA - obalajc poprzedni reim z zewntrz. Obaj przejli wadz dziaajc od wewntrz: Stalin, wykorzystujc stanowisko sekretarza generalnego WKP(b), Hitler, stanowisko kanclerza w prawicowym rzdzie koalicyjnym. Ta droga miaa jedn zasadnicz zalet - w okresie przejmowania steru nawy pastwowej obaj mogli si wesprze na sile funkcjonujcego reimu poprzez nawizywanie do jego tradycji. Stalin wykorzysta w tym celu niepodwaalny autorytet Lenina, ojca bolszewickiej rewolucji, Hitler zakorzenion w historii Niemiec tradycj rzdw autorytarnych. Zgodnie z panujc w Niemczech opini, podzielan tak przez lewic, jak i prawic, Hitler mia si sta winiem wasnego gabinetu, w ktrym rzeczywista wadza winna pozosta w rkach von Papena, Hugenberga i ich przyjaci. Jednak ju po siedmiu tygodniach, 23 marca, uchwalajc ustaw o penomocnictwach, Reichstag przekaza uprawnienia ustawodawcze rzdowi, likwidujc tym samym zaleno gabinetu od parlamentu oraz od prezydenta. W ten oto sposb Hitler dokona odwrcenia sytuacji politycznej i ustanowi system rzdw, w ktrym zakres jego wadzy jako kanclerza nie by ograniczony adnymi wzgldami konstytucyjnymi ani politycznymi. Jednoczenie, zachowujc wierno zasadzie legalnoci, ktrej trzyma si od czasu klski puczu w roku 1923, pozostawi nienaruszon ca konstytucyjn fasad pastwa. Do obalania konstytucji Hitler przystpi jeszcze przed uchwaleniem ustawy o penomocnictwach. Dziaania swe rozpocz tu po ceremonii objcia urzdu, podczas ktrej przysiga chroni i zachowa konstytucj. Aby osign ten cel, posuy si nadzwyczajnymi uprawnieniami prezydenta, ktre nadawaa mu konstytucja. Byo to posunicie w peni zgodne z wewntrznie sprzeczn natur ruchu nazistowskiego - ruchu rewolucyjnego, goszcego przywizanie do legalnoci. Von Papen i jego konserwatywni sojusznicy doskonale zdawali sobie spraw z poczyna Hitlera. Sami przecie stworzyli precedens, korzystajc ju wczeniej z nadzwyczajnych uprawnie prezydenta nie dla ochrony demokratycznych instytucji republiki - jak to przewidywali autorzy konstytucji weimarskiej - ale w celu ich osabienia i obalenia. Ich zamys by zbieny z dziaaniami Hitlera - im take zaleao na uwolnieniu rzdu

spod kontroli Reichstagu za przyzwoleniem samego parlamentu i na zachowaniu w ten sposb pozorw konstytucyjnej legalnoci, niezbdnej do zagwarantowania sobie poparcia i wsppracy armii, administracji cywilnej, sdownictwa i caej struktury niemieckiego aparatu pastwowego. Jednego jednak nie potrafili dostrzec, a mianowicie tego, e Hitler ma zamiar zrealizowa ten scenariusz a do samego, logicznie narzucajcego si koca, czyli uwolni si nie tylko spod kurateli parlamentu, lecz rwnie prezydenta, gabinetu oraz swych koalicyjnych partnerw i ich partii. Bya to pomyka podobna do tej, jak popenili starzy bolszewicy w stosunku do Stalina - nie potrafili oceni, jak daleko moe posun si partner, aby si od nich uniezaleni. Hugenberg i von Papen tak sabo orientowali si w zamiarach Hitlera, e na pierwszym posiedzeniu nowego gabinetu wyrazili zgod na rozwizanie Reichstagu i rozpisanie nowych wyborw. Bez adnych sugestii ze strony Hitlera von Papen owiadczy, e powinny to by ostatnie wybory. W kampani wyborcz nazici zaangaowali wszystkie dostpne im rodki. Doskonale wykorzystali te radio, a transmisje przemwie Hitlera i Goebbelsa po raz pierwszy w historii ujawniy olbrzymie moliwoci tego rodka przekazu. W cigu pierwszego miesica kampanii Hitler zachowywa jednak spor ostrono, aby nie obudzi czujnoci swych prawicowych partnerw. W ordziu do narodu niemieckiego, nadanym przez radio l lutego, nie przedstawi si jako lider partii, lecz jako przywdca narodowej koalicji, rzdu narodowej rewolucji, ktrego naczelnym zadaniem jest przywrcenie podzielonemu narodowi jednoci oraz jednoci myli i woli. W przemwieniu ani razu nie pada nazwa partii nazistowskiej, a tre zawieraa akcenty zdecydowanie konserwatywne, a nie radykalne: Rzd Narodowy zamierza utrwala i chroni fundamenty, na ktrych wspiera si sia naszego pastwa. Pod swoj szczegln ochron rzd bierze wartoci chrzecijaskie, ktre stanowi podstaw naszego systemu moralnego, oraz rodzin, najwaniejsze ogniwo naszego narodu. Stajc ponad klasami i warstwami spoecznymi, zamierza on przywrci narodowi poczucie rasowej i politycznej jednoci oraz poczucie wynikajcych z nich obowizkw. Wychowanie niemieckiej modziey rzd zamierza oprze na poszanowaniu naszej wielkiej przeszoci i dumy z naszej tradycji. Dlatego zamierzamy wyda bezlitosn walk duchowemu, politycznemu i kulturalnemu nihilizmowi. Niemcy nie mog si pogry i nie pogr si w komunistycznej anarchii. Hitler skoncentrowa swj atak na marksistach, wrzucajc do tego worka, jak to czynili nazici i nacjonalici w trakcie caej kampanii wyborczej, socjaldemokratw, zwizki zawodowe i swych najzacitszych wrogw, komunistw. Czternacie lat marksizmu osabio Niemcy. Jeden rok bolszewizmu mgby je zniszczy. Jeeli Niemcy maj przey gospodarcze i polityczne odrodzenie, konieczne jest zdecydowane dziaanie: musimy przezwyciy demoralizacj Niemiec przez komunizm. Hitler nie przysta na propozycje Hugenberga, by natychmiast zdelegalizowa KPD. Postanowi zaczeka, a kampania polityczna tej

partii w poczeniu z wezwaniem do strajku generalnego rozbudz strach przed komunistycznym przewrotem. Kolejny dekret nadzwyczajny o ochronie narodu niemieckiego, podpisany przez prezydenta 4 lutego, zezwala rzdowi na zawieszanie tytuw prasowych i zebra publicznych. Uprawnienia wykonawcze w tej dziedzinie naleay do landw (niemieckich krajw zwizkowych). Rzd mg teraz zebra owoce przeprowadzonego przez von Papena w lipcu roku 1932 zamachu stanu, dziki ktremu Prusy znalazy si pod tymczasow kontrol komisarza Rzeszy. Urzd ten sprawowa von Papen, ale rzeczywista wadza nad prusk policj - najwiksz si policyjn w caym kraju - oraz nad prusk administracj spoczywaa w rkach Gringa, mianowanego komisarzem Rzeszy przy pruskim ministerstwie spraw wewntrznych, ktry po prostu ignorowa fakt swej nominalnej podlegoci von Papenowi. Pozycja Gringa i kontrola sprawowana nad Prusami stay si dwigni do uruchomienia dziaa, o ktrych Hitler mg twierdzi, e jako kanclerz nie ma o nich najmniejszego pojcia. Jego ramieniem sta si Gring. W cigu tygodnia mia ju gotow list oficerw policji i urzdnikw administracji, ktrych naleao usun. Przeprowadzono seri nalotw na lokale partii komunistycznej, a rozkaz Gringa, skierowany do policji na caym terytorium Prus, nie pozostawia wtpliwoci co do oczekiwa nowego szefa: Myl, e nie musz przypomina, i policja powinna unika stwarzania nawet pozorw wrogoci, a ju w najmniejszym stopniu pozorw przeladowa w stosunku do organizacji patriotycznych [SA, SS, Stahlhelm]. Natomiast dziaalno organizacji wywrotowych powinna by zwalczana przy uyciu najbardziej stanowczych rodkw. Akty komunistycznego terroryzmu powinny by cigane z ca surowoci, a bro uywana w wypadku koniecznoci z ca bezwzgldnoci. Oficerowie, ktrzy speniajc swe obowizki uyj broni, mog by pewni naszego poparcia niezalenie od rezultatw oddanych strzaw. I przeciwnie, ci, ktrzy jej nie uyj, kierujc si faszywie pojt rozwag, mog oczekiwa wycignicia konsekwencji dyscyplinarnych. 22 lutego Gring wyda jeszcze jeden rozkaz o dalekosinych konsekwencjach. W celu opanowania wzrastajcej fali przemocy ze strony radykalnej lewicy, a zwaszcza ugrupowa komunistycznych, pruska policja miaa zosta wzmocniona przez zacig ochotnikw. W rzeczywistoci zacig (okoo 50 tysicy ochotnikw) ograniczy si do czonkw organizacji narodowych, SA, SS i Stahlhelmu. Ochotnikom pozwolono pozosta w swych mundurach organizacyjnych i zobowizano jedynie do noszenia na ramieniu biaej opaski. Oddano im te praktycznie peni wadzy nad ulicami, wadzy, ktr mogli wykorzystywa bez obawy o interwencj ze strony regularnej policji. Hitler zawsze czy swoje deklaratywne przywizanie do legalnoci z grob uycia przemocy, ktr uosabiay brunatne koszule SA. Teraz, po objciu stanowiska szefa rzdu, groba wyraona zostaa w symbiozie legalnoci i terroru, co miao sta si znakiem szczeglnym Trzeciej Rzeszy. Fala terroru, ktra przetoczya si przez kraj w cigu kilku miesicy (po 30 stycznia), miaa zupenie inny charakter ni akty okruciestwa, nalece

do rutyny dziaania SS w pniejszym okresie. Jej inicjatorami byli w przewaajcej wikszoci czonkowie SA i naley w niej upatrywa ywioowego wybuchu nienawici i zemsty, owego dnia od dawna obiecywanego wszystkim czonkom organizacji, lecz stale odwlekanego, a ktry teraz nareszcie zosta im ofiarowany w podzice za wiern sub. Podczas gdy w wygoszonym 10 marca przemwieniu radiowym Hitler, wykonujc gest pod adresem krajowej i zagranicznej konserwatywnej opinii publicznej, wezwa do zachowania umiaru, tego samego dnia przemawiajcy w Essen Gring zadeklarowa: Przez cae lata obiecywalimy naszym ludziom: Bdziecie mogli wyrwna rachunki ze zdrajcami. Dotrzymujemy danej obietnicy. Rachunki s wanie wyrwnywane. Szef Gestapo w Prusach Rudolf Diels, tak opisywa pniej ten okres: Dziaania SA w Berlinie zelektryzoway nawet najbardziej odlege zaktki kraju. Wok wielkich miast, w ktrych wadza policyjna zostaa przekazana w rce lokalnych przywdcw SA, doszo do wybuchw o charakterze rewolucyjnym, obejmujcych swym zasigiem cae regiony [...] Na lsku, w Nadrenii, w Westfalii i Zagbiu Ruhry, jeszcze przed lutowym poarem Reichstagu, rozpoczy si bezpodstawne aresztowania, akty nieposuszestwa wobec polece policji, wdzieranie si si do urzdw, nocne naloty i demolowanie domw. Nie wydawano adnego odgrnego polecenia tworzenia obozw koncentracyjnych, po prostu pewnego dnia pojawiy si same. Szefowie SA zakadali wasne obozy, bowiem nie przekazywali swoich winiw policji. Sdz, e informacje o wikszoci z tych tworzonych ad hoc obozw nie dotary nigdy do Berlina. W rezultacie trudno o wiarygodne dane dotyczce liczby aresztowanych, torturowanych i zabitych, poniewa na og zaniano rozmiary tych aktw przemocy i terroru. Stare porachunki, ktre odnosiy si do okresu walk ulicznych ostatnich dwch, trzech lat, wyrwnywano gwnie z komunistami, chocia socjalici, ydzi, ksia katoliccy, politycy i dziennikarze take stanowili cel tych atakw. Wkrtce przedmiotem zainteresowania SA stali si rwnie waciciele bardziej reprezentacyjnych aut i posiadoci oraz ludzie wzbudzajcy zawi lepsz pozycj materialn lub wyksztaceniem. Teraz, kiedy nastpio spenienie najskrytszych marze bojowcw z SA, nikt nie mg czu si bezpiecznie. Wkrtce po wydaniu swego rozkazu Gring znalaz od dawna poszukiwany pretekst do rozszerzenia zasigu akcji policyjnych i jednoczesnego dostosowania ich do skali wywoanego przez SA powstania narodowego. Wieczorem 27 lutego, w nie wyjanionych okolicznociach, budynek Reichstagu w centrum Berlina stan w pomieniach. Rudolf Diels, ktry znalaz si na miejscu poaru i przesuchiwa zapanego na gorcym uczynku holenderskiego ekskomunist, Martinusa van der Lubbego, by przekonany, e podpalacz dziaa w pojedynk. Jednak ani Gring, ani Hitler nie chcieli o tym sysze. To pocztek komunistycznego przewrotu - owiadczy Gring, a Hitler, stojcy w sali owietlonej przez ponce ciany, wykrzykiwa wyranie podniecony: Zrcznie obmylane. Musieli to zaplanowa na

dugo przedtem. Diels pisze dalej: Po raz pierwszy widziaem Hitlera w takim stanie. Krzycza nie panujc nad sob: Koniec z litoci. Odtd zniszczymy kadego, kto stanie na naszej drodze. Nard niemiecki nie bdzie tolerowa pobaliwoci. Jeszcze tej nocy trzeba powywiesza komunistycznych posw. Aresztujemy wszystkich ich sojusznikw. Nie bdzie te wicej pobaania dla socjaldemokratw. Nie tracc czasu, Gring wyda polecenie aresztowania wszystkich komunistycznych deputowanych oraz przywdcw partii, zamknicia lokali KPD i zakazu publikacji prasy partyjnej. Jednoczenie czternastodniowym zakazem publikacji objto pras SPD. Aresztowano 4 tysice osb. Trudno jednak byo przepuci tak okazj i na tym poprzesta. Nastpnego dnia Hitler uzyska prezydencki podpis na kolejnym dekrecie nadzwyczajnym o ochronie narodu i pastwa wymierzonym przeciw aktom komunistycznej przemocy zagraajcym pastwu. Artyku l rozporzdzenia zawiesza a do odwoania siedem artykuw konstytucji, gwarantujcych podstawowe swobody obywatelskie. Dopuszczalne s zatem ograniczenia wolnoci osobistej, ograniczenia prawa swobodnego wyraania myli cznie z wolnoci prasy i prawa do stowarzyszania i zgromadzania si, a take naruszanie tajemnicy korespondencji, poczty, telegrafu i rozmw telefonicznych. Dopuszcza si nakazy rewizji w domach i konfiskat mienia, jak rwnie ograniczenie prawa wasnoci poza okrelonymi przez inne ustawy granicami. W ten sposb uprawomocniono instytucj aresztu prewencyjnego wykorzystywan przez Gestapo do wizienia ludzi bez wyroku. Artyku 2 przewidywa, e w uzasadnionych wypadkach rzd Rzeszy ma prawo przej uprawnienia wadz landw w celu przywrcenia adu i bezpieczestwa. Dalsze artykuy przewidyway kar mierci za naruszenie postanowie dekretu, prb zamachu na czonkw rzdu lub podpalenia. W odrnieniu od dotychczasowej praktyki dekretu nie opatrzono instrukcj interpretacyjn. W Prusach dyrektywa Gringa zawieszaa, oprcz praw konstytucyjnych, wszelkie inne prawne ograniczenia dziaalnoci policji wynikajce z prawodawstwa Rzeszy i landu, w stopniu niezbdnym, gwarantujcym osignicie celw dekretu. Liczb aresztowanych przez regularn policj w Prusach w marcu i kwietniu szacuje si, na podstawie niekompletnych raportw policyjnych, na okoo 25 tysicy. Oceniajc, e dekret jest jedynie tymczasowym rodkiem wymierzonym w lewic, i nie potrafic dostrzec jego dalekosinych implikacji, konserwatywni partnerzy koalicyjni Hitlera nie wnosili sprzeciwu. Sam Hitler na pytanie zadane przez Seftona Delmera z Daily Express, czy zawieszenie swobd obywatelskich jest posuniciem trwaym, odpar: Nie! Sytuacja wrci do normy, gdy tylko uporamy si z komunistycznym zagroeniem. Jednak zawieszenie praw konstytucyjnych nigdy nie zostao odwoane. Hitler nigdy te nie odwoa ani nie zastpi now konstytucji weimarskiej. Podstaw funkcjonowania nazistowskiego pastwa policyjnego i dwunastoletniego istnienia Trzeciej Rzeszy sta si dekret sklecony naprdce w nocy, w czasie ktrej spon Reichstag.

Wikszo niemieckiego spoeczestwa powanie traktowaa zagroenie komunistyczn rewolt, nic wic dziwnego, e poufne raporty o nastrojach spoecznych, sporzdzane przez policj i inne oficjalne agendy, potwierdzaj, i drakoskie rodki wprowadzone przez rzd nie napotkay powaniejszego oporu, co wicej, zostay przyjte z powszechnym entuzjazmem i przyczyniy si do wzrostu popularnoci Hitlera w przededniu wyborw. Nazistowskiej propagandzie, powoujcej si w kampanii wyborczej na cakowicie zdemaskowan wywrotow dziaalno komunistw oraz na niezomn wol Hitlera obrony narodu niemieckiego, udao si osign nowy poziom masowej sugestii i zastraszenia. Dzie wyborw Goebbels okreli mianem dnia narodowego przebudzenia. Liczba ofiar po stronie przeciwnikw nazistw wyniosa 51 zabitych i kilkuset rannych (dane z ca pewnoci zanione), nazici mieli 18 zabitych. Kulminacyjnym punktem kampanii staa si transmisja radiowa przemwienia Hitlera wygoszonego na olbrzymim wiecu w Prusach Wschodnich. Prowincja ta, na podstawie traktatu wersalskiego oddzielona od Niemiec polskim korytarzem, miaa wkrtce da nazistom najwysze procentowo zwycistwo w caym kraju. Podniecie znw gowy wysoko i dumnie - zakoczy swoj mow Hitler. - Zrzucilicie pta i skoczy si czas niewoli; jestecie znowu wolni [...] dziki askawej woli Boga. Mesjanistycznej nucie odpowiedzia hymn, dobywajcy si z tysicy garde, na ktrego ostatnie sowa naoyo si bicie dzwonw krlewieckiej katedry. Po transmisji na wzgrzach wzdu granic Rzeszy zapony ognie wolnoci, a we wszystkich miastach rozpoczy si pochody SA. Pomimo ogromnych wysikw, jakie woyli nazici w prowadzon kampani, wyniki wyborw przyniosy im rozczarowanie. Przy rekordowej frekwencji (88 procent) wzrost w stosunku do wynikw gosowania z 1932 roku wynis 5,5 miliona gosw, dajc NSDAP cznie 17 milionw gosw, podczas gdy ich nacjonalistyczni partnerzy zdobyli 3 miliony. Okazao si wic, e nawet dysponujc w okresie kampanii wszystkimi zasobami rzdu nazici nie zdoali osign bezwzgldnej wikszoci, e udao im si zdoby zaledwie 43,9 procent gosw. Tylko koalicja rzdowa z nacjonalistami dawaa im zatem wymarzon wikszo (51,8 procent). W wyniku wyborw Centrum wzmocnio swj stan posiadania o 200 tysicy gosw, a SPD, pomimo szykan, na jakie bya naraona, utrzymaa swoj pozycj ze strat zaledwie 60 tysicy gosw. Nawet komunici zebrali 4,8 miliona gosw, co w porwnaniu z padziernikiem roku 1932 oznaczao strat niecaego miliona wyborcw. Najwicej gosw uzyskali nazici w pnocnych i wschodnich prowincjach rolniczych (Prusy Wschodnie, Pomorze, Schleswig-Holstein). W Wirtembergii i Bawarii, gdzie dotd byli sabo reprezentowani, poprawili swj stan posiadania, natomiast wyniki poniej redniej, w przedziale 30-40 procent, zanotowali w Berlinie (31,3 procent) oraz uprzemysowionych i zurbanizowanych centrach katolickiego zachodu kraju (Kolonia-Akwizgran, Dsseldorf, poudniowa Westfalia). Najsilniejszym zapleczem NSDAP znw okazay si protestanckie regiony rolnicze i mae miasteczka.

Hitler bez chwili wahania ogosi, e wybory stanowi wyczny sukces nazistw, i poinformowa gabinet, e wyniki maj wymiar rewolucyjny. Mwic to, nie przemawia ju jako szef nacjonalistycznego gabinetu, a jako lider zwyciskiej partii, ktry nie widzi potrzeby przywizywania wikszej ni zdawkowej uwagi do zdania swych koalicyjnych partnerw. Aresztujc deputowanych z ramienia KPD, ale nie delegalizujc partii i, co wicej, dopuszczajc komunistyczn list do wyborw Hitler upiek dwie pieczenie na jednym ogniu. KPD przycigna prawie 5 milionw gosw, ktre mogy zosta oddane na inne partie, jednak dziki wczeniejszym aresztowaniom fotele komunistw w Reichstagu i w pruskim Landtagu pozostay puste. W ten sposb nazici osignli bezwzgldn przewag w obu parlamentach i nie musieli zabiega o wzgldy nacjonalistw. W tym momencie wszelkie bariery, ograniczajce napastliwo i drapieno nazistw, zostay usunite. Ich miejsce zaj charakterystyczny stan wspistnienia legalnego przyzwolenia, pyncego z samego szczytu hierarchii pastwowej, z mieszanin grb, szantau i terroru na szczeblu lokalnym. Gwnym zadaniem, realizowanym na obszarze caego kraju, stao si teraz przejmowanie urzdowych stanowisk - wszystkich stanowisk, a zatem gubernatorw i burmistrzw miast, naczelnikw poczt, a nawet miejskich grabarzy - jak rwnie stanowisk dyrektorskich w firmach prywatnych (naley pamita, e w tym czasie w Niemczech bez pracy pozostawao 6 milionw osb). Takie oto byy zdobycze tej rewolucji. Oddziay SS i SA, wykorzystujc swe uprawnienia pomocniczych si policyjnych, okupoway ratusze i budynki rzdowe, redakcje gazet, siedziby zwizkw zawodowych oraz biura firm, domy towarowe, banki i sdy, wymuszajc zwolnienia niepewnych urzdnikw i domagajc si stanowisk dla Alte Kampfer (weteranw ruchu). Czasami nawet wynosili wyposaenie z budynkw biurowych. W okresie kiedy Hitler zachowywa ostrono, by nie wywoa protestw za granic i nie zakci obrazu legalnego przejcia wadzy, nie wydano adnych oficjalnych dyrektyw dotyczcych przeladowania ydw. Zaplanowany przez parti czterodniowy bojkot ydowskich sklepw w kwietniu 1933 roku zosta odwoany ze wzgldu na jego niepopularno w kraju i nieprzychylne odgosy opinii publicznej za granic. W rzeczywistoci jednym z powodw, dla ktrych Hitler w ogle si na to zgodzi, bya ch spenienia da partyjnych radykaw i SA, domagajcych si podjcia akcji przeciwko ydom. Form zorganizowanego bojkotu zaakceptowa jako t, nad ktr mg atwo zapanowa. Mimo braku odgrnych dyrektyw ydzi byli atakowani, gdy czonkowie partii i bojowcy SA zbyt dugo czekali na t chwil, kiedy wreszcie bd mogli wyadowa na nich swoj zo. Akcj rozpoczto od usuwania ze stanowisk ydw piastujcych urzdy publiczne. Na prowokacje i wykluczenie poza obrb normalnego ycia naraeni byli rwnie ydowscy lekarze, prawnicy, pracownicy naukowi, artyci i pisarze. ydowskim firmom i sklepom groziy bojkot i pldrowanie. W tym czasie regularna policja zostaa ju odpowiednio poinstruowana, by

wiedzie, e w takich wypadkach nie powinna interweniowa. Jeeli kto usiowa temu przeszkodzi, by bity lub zamykany w zaimprowizowanym wizieniu albo obozie SA. Najwaniejszym zadaniem stao si teraz wytworzenie odpowiedniego oddolnego nacisku, aby dostarczy ministrowi spraw wewntrznych Rzeszy, Frickowi, pretekstu do wykorzystania dekretu o ochronie narodu i pastwa i mianowania komisarzy Rzeszy w dziewiciu landach, ktre nie znalazy si jeszcze pod wadz nazistw (byy wrd nich m.in.: Bawaria, Hesja, Saksonia i Wirtembergia). Zagroenie porzdku publicznego, na ktre powoa si Frick uzasadniajc swoj interwencj, nie miao tym razem nic wsplnego z obron przed komunistycznymi rozruchami zagraajcymi pastwu, lecz stanowio cz prowokacyjnej taktyki samych nazistw. Niemniej chaos, jaki udao im si wywoa, w poczeniu z niezdecydowaniem, a w przypadku Bawarii (zainteresowanej restauracj w Monachium konstytucyjnej monarchii z ksiciem Rupprechtem Wittelsbachem na tronie) z oporem miejscowych wadz, stworzyy waciwy klimat dla decyzji Fricka, powoujcego na stanowiska komisarzy Rzeszy, z nadrzdnymi uprawnieniami politycznymi, miejscowych przywdcw NSDAP lub SA. Proces przejmowania wadzy zakoczy si w poowie marca, kiedy na czele wszystkich krajw zwizkowych stanli nazistowscy administratorzy. Gdy partnerzy z koalicji prbowali protestowa przeciwko terrorystycznym akcjom SA, natychmiast otrzymali brutaln nauczk. Hitler wystosowa ostr odpowied na rce wicekanclerza von Papena, z kopi do prezydenta, w ktrej wystpi przeciwko cigym atakom obliczonym na powstrzymanie narodowosocjalistycznego powstania oraz owiadcza, e osobicie podziwia niezrwnan dyscyplin w szeregach SA i SS. Historia nigdy nam nie wybaczy, jeeli w tej historycznej chwili poddamy si sabociom i tchrzostwu naszego buruazyjnego wiata i zamiast stalow pici posuymy si dziecic rkawiczk. Hitler oznajmia te von Papenowi, e nie pozwoli nikomu odwie si od celu, jakim jest zniszczenie i wytpienie marksizmu, oraz stanowczo zada, by ten nie wnosi w przyszoci skarg w sprawach, do ktrych nie jest upowaniony. II Przewodni cel narodowej rewolucji, zniszczenie marksizmu, pozwala Hitlerowi na tolerowanie wystpie terrorystycznych i jednoczesne zachowywanie pozorw legalizmu dziaa. Ale Hitler, tak samo jak Stalin, dba, by terrorowi towarzyszya odpowiednia propaganda, gdy wiedzia, e poczenie tych czynnikw wzmagao ich skuteczno. Na pierwszym po wyborach posiedzeniu gabinetu oznajmi, e zamierza utworzy Ministerstwo Rzeszy do Spraw Informacji i Propagandy, i 11 maja mianowa szefem nowego resortu Goebbelsa, ktry tym samym wszed w skad rzdu. Goebbels, bdcy obok Gringa najbliszym wsppracownikiem Hitlera w krytycznym, pierwszym roku istnienia Trzeciej Rzeszy, wkrtce udowodni, czego potrafi dokona, majc do

dyspozycji potencja caego pastwa. Hitler nalega na ogoszenie nowych wyborw, aby uzyska w Reichstagu wikszo niezbdn do uchwalenia wycznie jednej ustawy zezwalajcej rzdowi na samodzielne wydawanie aktw normatywnych z moc ustawy. Wybory, ktre nie zapewniy nazistom nawet w przyblieniu wikszoci dwch trzecich, wymaganej przez konstytucj do uchwalenia takich penomocnictw, okazay si rozczarowaniem. Hitler ani przez chwil nie myla jednak o zmianie kursu. Funkcjonowanie dekretu wprowadzonego po poarze Reichstagu sprawio, e wszyscy wybrani 5 marca deputowani komunistyczni (81), a dodatkowo take szeciu socjaldemokratw, znaleli si w wizieniach lub zeszli do podziemia. Przywizujc niezmiennie ogromn wag do konstytucyjnej podstawy sprawowania wadzy, Hitler nadal dy do zapewnienia sobie rzeczywistej wikszoci dwch trzecich gosw (432) w liczcym 647 miejsc parlamencie. Wierzy, e uda mu si to osign, jeli skoni do gosowania razem z 288 posami NSDAP katolickie Centrum, rozdrobnione ugrupowania mieszczaskie oraz partnerw z koalicji rzdowej. Na korzy Hitlera przemawiay dwa fakty. Powszechny entuzjazm i ulga, jak odczuwaa wikszo apolitycznych obywateli ze wszystkich klas, nawet intelektualistw, e po raz pierwszy od wielu lat Niemcy miay rzd, ktry dziaa stanowczo i z optymizmem patrzy w przyszo. e miay rzd, ktry w swoich dziaaniach opiera si nie na odrzucaniu, lecz na umacnianiu wiary w tak tradycyjne niemieckie wartoci, jak silna autorytarna wadza, poczucie bezpieczestwa oraz poszanowanie porzdku, wartoci moralnych i religii. Wielu porwnywao atmosfer pierwszych dni Trzeciej Rzeszy do powszechnego uniesienia panujcego w pocztkowym okresie pierwszej wojny wiatowej i odnosio wraenie, e znw wrcia narodowa jedno, tak zwany Burgefrieden (rozejm partyjny). Przedmiotem dyskusji moe by pytanie, dlaczego ludzie ulegli takim zudzeniom, natomiast sam fakt pozostaje poza dyskusj. Drugim czynnikiem, cile powizanym z pierwszym, ale majcym wpyw przede wszystkim na jednostki nastawione sceptycznie do ruchu nazistowskiego, byo wraenie jego nieuchronnoci. Austriacki pisarz Robert Musil zanotowa (bez entuzjazmu): Prawdopodobnie uczucie to oznacza, e narodowy socjalizm ma do spenienia misj i e nadesza jego godzina; e nie jest to dym na wietrze, lecz stadium historyczne. Ch znalezienia si po stronie historii, do ktrej odwoywali si czsto, zarwno przed, jak i po drugiej wojnie wiatowej, marksici, tym razem pracowaa na korzy nazistw. Ich propaganda w maksymalny sposb wykorzystywaa to denie i posugujc si wszelkimi dostpnymi rodkami - nie wyczajc propagandowego efektu terroru - podkrelaa dynamizm fali przyszoci. Wrd pobudek, ktre wywoay masowy napyw ochotnikw do obozu zwycizcw, znalazy si zatem oportunizm i idealizm oraz strach i fatalizm. Midzy 30 stycznia a l maja 1933 roku, kiedy to wstrzymano dalsz rekrutacj, NSDAP wchona nie mniej ni 1,6 miliona nowych czonkw, czyli dwa razy wicej, ni dotychczas liczya. Te nastroje spoeczne stanowi uzasadnienie sytuacji, ktra, mimo i w

marcowych wyborach nazistom nie udao si uzyska bezwzgldnej wikszoci, doprowadzia do zdobycia przez Hitlera wadzy. Hitler i Goebbels sami byli zdziwieni atwoci, z jak przejli rzdy, oraz tym, e ich propozycje nie spotkay si z wikszym ni symboliczny oporem. Dowiadczeni politycy partii narodowej (DNVP) oraz partii centrowych powinni byli przecie dostrzec konsekwencje proponowanej ustawy o penomocnictwach, wci trzymali si jednak zudnej wiary, e ataki Hitlera skierowane s wycznie przeciwko lewicy, nie rozumiejc, e po uchwaleniu ustawy bd zagroeni w tym samym stopniu, a Hitler nie bdzie ich ju potrzebowa. Oddzielone od siebie zaledwie o 48 godzin dwie pastwowe uroczystoci ukazay mask i prawdziwe oblicze nazizmu. Pierwsza z nich, inauguracyjne posiedzenie nowego Reichstagu, nazwana przez Goebbelsa dniem powstania narodowego (kolejna magiczna formuka w stylu legalnoci), odbya si w kociele garnizonowym w Poczdamie, nad krypt, w ktrej spoczyway prochy Fryderyka Wielkiego, 21 marca, w rocznic otwarcia przez Bismarcka pierwszego po zjednoczeniu Niemiec Reichstagu Rzeszy (21 marca 1871 roku). Chr i galeri kocioa zapenili generaowie cesarskiej armii oraz nowej Reichswehry - wszyscy w penej gali - oraz dyplomaci, sdziowie i wysi urzdnicy pastwowi reprezentanci starego establishmentu, dla ktrych, jak si to miao okaza, byo to ostatnie wystpienie publiczne. W nawie zaj miejsca rzd w otoczeniu zwartego tumu brunatnych koszul nalecych do nazistowskich deputowanych, ktrzy w ten sposb debiutowali na arenie publicznej. Centraln postaci uroczystoci by stary prezydent, ktry wystpi w mundurze feldmarszaka. Udajc si powoli na swoje miejsce, von Hindenburg odda honory pustemu tronowi kajzera. Spotykajc si na stopniach przed kocioem prezydent i kanclerz wymienili ucisk doni, co symbolizowao zgod pomidzy starymi a nowymi Niemcami - moment ten utrwalono na pocztwkach i plakatach, ktre pniej powielono w milionowych nakadach. Hitler odegra swoj rol po mistrzowsku. Ubrany w czarny akiet, celowo, co dao si zauway, podkrelajcy zakopotanie i niewielkie znaczenie swojej osoby w tej doniosej uroczystoci, skoni si z szacunkiem przed prezydentem jako reprezentantem narodowej tradycji, a nastpnie pody za nim. Tymczasem gocie powstali z miejsc i zaintonowali chora Nun danket alle Gott piewany przez wojska Fryderyka Wielkiego po zwyciskiej bitwie pod Leuthen (Lutyni) w 1757 roku, w wyniku ktrej lsk wrci pod panowanie Prus. W swoim przemwieniu von Hindenburg zaapelowa o jedno narodu i wezwa spoeczestwo do udzielenia poparcia rzdowi w jego trudnej misji, a na zakoczenie poprosi starego ducha tej wityni [...] by pobogosawi wolne i dumne Niemcy, zczone w jedno. Odpowied Hitlera utrzymana bya w tym samym podniosym i penym szacunku tonie. Podzikowa prezydentowi, ktrego wielkodusznej decyzji zawdzicza naley poczenie symboli dawnej wielkoci z now si, oraz prosi Opatrzno, by natchna nas t sam odwag i wytrwaoci - ktr otacza nas w murach tej sawnej, drogiej sercu kadego Niemca wityni jako ludzi walczcych o wolno i wielko ojczyzny, stojcych u grobu

najwikszego jej krla. Po dugim okresie upokorze, zapocztkowanych klsk 1918 roku, to odwoanie si do uczu narodowych wywaro niezatarte wraenie na wszystkich zgromadzonych w kociele, toczcych si na przylegajcych do wityni ulicach, suchajcych transmisji radiowej oraz ogldajcych pniej w kinach relacj filmow. Nie mona byo znale lepszych sw, by natchn niemieckich konserwatystw wiar i skoni ich do akceptacji nowego reimu. Dwa dni pniej, 23 marca 1933 roku, nowo wybrany Reichstag zebra si na swej pierwszej i jedynej sesji roboczej w zaimprowizowanej siedzibie, na ktr przeznaczono gmach opery Krolla. Tym razem Hitler wystpi w roli bardziej odpowiadajcej jego partyjnym towarzyszom, krytykujcym poczdamsk maskarad. Dekoracj sali zdominoway flagi i proporce ze swastyk, a przejcia obstawiy szpalery esamanw w brunatnych koszulach. Take Hitler zrzuci oficjalny strj kanclerza i przywdzia na t okazj brunatn koszul wodza partii. Jego pierwsza i jedyna mowa parlamentarna rozpocza si od zapewnienia, e ustawa o penomocnictwach nie zagrozi istnieniu Reichstagu, prerogatywom prezydenta ani autonomii krajw zwizkowych. Byoby jednak sprzeczne z duchem narodowego powstania i utrudniao realizacj jego celw, gdyby rzd by zmuszony za kadym razem negocjowa i zwraca si o akceptacj swych posuni do Reichstagu [doda]. Wprawdzie rzd, cieszcy si poparciem zdecydowanej wikszoci w parlamencie, nie musiaby zbyt czsto siga do ustawy niemniej rzd narodowego powstania nalega na przyznanie mu tych uprawnie. Rzd oferuje partiom reprezentowanym w Reichstagu moliwo pokojowego rozwoju i wsppracy [...] Rzd w tej sprawie jest zdecydowany, ale i gotowy przyj odmow Reichstagu, ktr uzna za deklaracj opozycji. Do was zatem, panowie posowie, naley wybr: pokj czy wojna. W piciu zwizych artykuach ustawa zezwalaa rzdowi na odstpstwa od postanowie konstytucji, wydawanie wasnych ustaw, kanclerzowi przyznawaa wyczne prawo do opracowywania projektw ustaw, rzd mg odtd samodzielnie zawiera traktaty midzypastwowe. Okres funkcjonowania ustawy ograniczono do czterech lat, uzaleniajc go rwnie od dalszego istnienia obecnego gabinetu. Podczas gdy partie naradzay si, jak gosowa, bojwkarze z SA wznosili majce zastraszy posw okrzyki: Chcemy ustawy - lub drogo nam zapacicie. Hitler jeszcze raz zapewni o swych gwarancjach posw katolickiego Centrum i nawet przyrzek zoy je na pimie (pomimo licznych prb nie otrzymano adnego listu). Wbrew protestom Brninga wikszo zdecydowaa si poprze ustaw. Jedynie socjaldemokraci, nkani zaczepkami i obelgami esamanw, stawili opr. Przemwienie przewodniczcego ich frakcji, Ottona Welsa, odrzucajce projekt ustawy, wywoao furi Hitlera. Odtrcajc na bok von Papena, ktry stara si go pohamowa, rozpocz obelyw tyrad. Krzycza, e tylko przez wzgld na prawo i wzgldy psychologiczne zwrci si do Reichstagu, by ten da

nam to, co w przeciwnym razie i tak moglibymy wzi. Potem zwrci si do socjaldemokratw: Mog wam tylko powiedzie: nawet nie chc, ebycie gosowali za ustaw. Niemcy i tak bd wolne, ale nie dziki wam!. Burzliwa owacja i okrzyki Heil! powitay gniewny wybuch Hitlera. Tak sam reakcj wywoa wynik gosowania - 441 do 94 za ustaw. Hitler nie rozwiza Reichstagu po wymuszeniu na nim uchwalenia ustawy (byo to posunicie charakterystyczne dla jego taktyki politycznej), czasem nawet, kiedy odpowiadao to jego planom, korzysta z ustawodawczych prerogatyw parlamentu - na przykad w 1935 roku skoni go do uchwalenia antyydowskich ustaw norymberskich. Jednak ubezwasnowolniony ju przez nadzwyczajne uprawnienia prezydenta Reichstag straci obecnie wszelk moc przeciwstawiania si rzdowi i suy wycznie jako forum, na ktrym Hitler wygasza przemwienia i waniejsze owiadczenia w kwestiach polityki zagranicznej. Zgodnie z tak sam taktyk utrzymywania konstytucyjnej fasady ustawa gwarantowaa dalsze istnienie Reichsratu, federalnego ciaa bdcego wspln reprezentacj landw i Reichstagu. Hitler jednak ju wczeniej podj kroki zapobiegawcze, aby to ustpstwo nie zagrozio monopolowi wadzy, do ktrego zmierza. Do tego czasu nazici zdoali przej kontrol nad administracj wszystkich krajw zwizkowych, dlatego Reichsrat przyj ustaw o penomocnictwach przez aklamacj jeszcze tej samej nocy co Reichstag. 31 marca rzd wyda ustaw o ujednoliceniu struktur wadzy (Gleichschaltung) krajw zwizkowych ze strukturami wadzy Rzeszy. Na jej podstawie rzdy landw mogy ustanawia prawa i reorganizowa administracj nie ogldajc si na Landtagi. Tydzie pniej druga ustawa o tym samym tytule wprowadzia urzd Reichsstatthalterw (gubernatorw Rzeszy), majcych czuwa nad zgodnoci polityki landw z zaleceniami kanclerza Rzeszy. To pospieszne posunicie miao najwyraniej zapobiec zbytnim zapdom partyjnych gauleiterw oraz przywdcw SA i SS (Rhma i Himmlera). By to problem raczej natury politycznej ni konstytucyjnej, a jego ostatecznym rozwizaniem stao si wyeliminowanie Rhma w czerwcu 1934 roku. Zanim to jednak nastpio, proces zmian konstytucyjnych zosta doprowadzony do logicznego koca przez wprowadzenie jeszcze jednej ustawy, o przebudowie Rzeszy (z 30 stycznia 1934), ktra pooya kres federalistycznej strukturze pastwa wypracowanej przez Bismarcka. Na jej podstawie rozwizano parlamenty krajowe, przekazano suwerenne prawa krajw zwizkowych Rzeszy oraz podporzdkowano gubernatorw i rzdy krajowe rzdowi centralnemu. Poniewa zakres ustawy przekracza prerogatywy przyznane rzdowi na mocy ustawy o penomocnictwach, Hitler, pragnc zachowa pozory legalnoci, odwoa si do Reichstagu, ktry posusznie uchwali rozszerzon ustaw o penomocnictwach. Pozwolia ona na legalne rozwizanie Reichsratu, pozostawiajc jednoczenie rzdowi woln rk przy wprowadzaniu zmian konstytucyjnych, co p roku pniej zaowocowao zniesieniem urzdu prezydenta Rzeszy.

Zawiy proces zmian w systemie konstytucyjnym mia nie tylko uatwi nazistom osignicie zamierzonych celw politycznych, ale rwnie zapewni wspdziaanie aparatu administracyjnego i niezakcone funkcjonowanie machiny pastwowej. Wikszo niemieckich urzdnikw bya gotowa wsppracowa z reimem, ktry odwoywa si do silnie zakorzenionych w aparacie administracyjnym tradycji nacjonalistycznych, antydemokratycznych i autokratycznych. Jednak administracj naleao oczyci z czonkw niektrych partii (na przykad SPD) oraz z pracownikw ydowskiego pochodzenia. Podstaw akcji staa si (dziaajca wstecz) ustawa o zmianach w zawodowej administracji pastwowej z 7 kwietnia. Urzdnicy administracji stanowili najliczniejsz grup spord tych, ktrzy we wstpowaniu w szeregi NSDAP widzieli sposb utrzymania swych posad i pensji. Hitlerowi wystarczyo jedynie zachowa odpowiednie formy prawne, stanowice gwarancj, e rewolucja narodowa bdzie realizowana jako proces administracyjny, oraz zapewni administracj (tak jak wczeniej zapewni armi), e celem partii nie jest zastpowanie pastwa, ale koegzystencja na zasadzie dwch filarw, na ktrych wspiera si bdzie Trzecia Rzesza. Wkrtce administracja i armia miay si przekona, e transakcja, w ktrej w zamian za gwarancj lojalnej wsppracy otrzymay zapewnienie pozostawienia im penej autonomii w nalecych do nich dziedzinach, obowizuje tylko jedn stron, i stron t na pewno nie jest Hitler. Poniewa jednak bez ich wsparcia Hitler nie poradziby sobie w pierwszych latach po przejciu wadzy, dlatego proces ujarzmiania administracji przeprowadzany by stopniowo. Inaczej rzecz si miaa z partiami politycznymi. W momencie kiedy skoczya si era rzdw parlamentarnych, ich istnienie stracio racj bytu. Tote cztery miesice po uchwaleniu ustawy o penomocnictwach rozwizano wszystkie partie poza nazistowsk. KPD, chocia formalnie nigdy nie zdelegalizowana, zostaa praktycznie rozbita. Jej przywdcy znaleli si w wizieniach, obozach koncentracyjnych lub na emigracji; komunistyczne gazety zamknito, lokale zajto, a majtek skonfiskowano. Odtd komunici mogli dziaa ju tylko w podziemiu lub poza granicami Rzeszy. ywot SPD trwa nieco duej, ale zorganizowanie przez cz jej kierownictwa orodka w Pradze dao pretekst do zakazania (22 czerwca) dziaalnoci partii w Niemczech i zajcia jej majtku jako organizacji wrogiej wobec pastwa i narodu. Inne partie poddano presji, aby rozwizay si same. Prby nacjonalistw i Stahlhelmu, zmierzajce do zachowania partnerskiej pozycji wobec nazistw, spotkay si ze stanowczym oporem z ich strony, ale ostatecznym ciosem okazaa si dezercja ogromnej liczby czonkw tych ugrupowa do szeregw sojusznika. Hugenberg, piastujcy a cztery stanowiska ministerialne w rzdzie Rzeszy i Prus, w wyrazie protestu zoy rezygnacj. Ku jego zdziwieniu ten gest zamiast doprowadzi do zaamania gabinetu, spowodowa upadek jego wasnej partii, ktrej aktywni czonkowie zostali wchonici przez NSDAP. Take parti Centrum osabia migracja jej czonkw w tym samym kierunku oraz

kompromisy z nowym reimem. Ostatecznym jednak ciosem stao si dla niej denie Watykanu i gotowo Hitlera do zawarcia konkordatu, ktry gwarantowaby dalsze funkcjonowanie szk parafialnych w zamian za wyrzeczenie si przez ksiy i organizacje katolickie dziaalnoci politycznej. Partia Centrum rozwizaa si 5 lipca, a konkordat podpisano w Rzymie trzy dni pniej. 14 lipca 1933 roku, wraz z uchwaleniem ustawy o zakazie tworzenia nowych partii (sze miesicy po nominacji Hitlera na stanowisko kanclerza), narodowi socjalici zakoczyli proces skupiania w swych rkach monopolu wadzy. Ustawa stwierdzaa, e jedyn legaln parti w Niemczech jest partia nazistowska, a wszelkie inne formy dziaalnoci politycznej zostay zagroone surowymi karami. Liczba nazistowskich ministrw w skadzie rzdu wzrosa z trzech do omiu. Pozostali ministrowie zachowali swe stanowiska ju nie jako reprezentanci swych partii, ale za przyzwoleniem Hitlera. W kocu, 12 listopada, odbyy si wybory do nowego Reichstagu, w ktrych ofiarowano narodowi niemieckiemu moliwo gosowania na jedn z gry ustalon list kandydatw - list Fhrera. By to pierwszy z serii plebiscytw na tak, ktre K.D. Bracher trafnie zdefiniowa jako ulubiony, pseudolegalny, pseudodemokratyczny rodek samoaprobaty stosowany przez dyktatury. Wspierane grobami pod adresem tych, co zechc gosowa nie lub w ogle nie gosowa, referendum wedug oficjalnych danych wykazao poparcie dla rzdu wynoszce 95 procent. Rok wczeniej, w listopadzie 1932 roku, po utracie 2 milionw gosw w wyborach do Reichstagu oraz po ciosie, jakim bya rezygnacja Strassera, wielu sdzio, e nazici maj ju szczyt powodzenia za sob. To, e w styczniu 1933 roku zaoferowano im drug szans, zawdziczali von Papenowi i grupie skupionej wok prezydenta. Jednak sposobu jej wykorzystania nie musieli zawdzicza nikomu, zawdziczali go tylko sobie. Bya to naprawd zdumiewajca i podziwu godna rozgrywka. Co prawda, w osobach Gringa i Goebbelsa znalaz Hitler niezwykle zdolnych adiutantw, ale to on sam dokona odkrycia, w jaki sposb poczy oddoln presj rewolucyjn z taktyk legalnoci i jak wykorzysta t mieszank do rozbrojenia opozycji oraz usunicia wszystkich zabezpiecze przed koncentracj wadzy w rkach jednej partii i swoich jako jej niekwestionowanego wodza. Jest te prawd, e w trakcie walki o wadz Hitler nie rozwiza ani jednego ze skomplikowanych ekonomicznych, spoecznych i strukturalnych problemw kraju i posugiwa si jedynie bardzo oglnikowymi sformuowaniami na ten temat. Ale to samo mona powiedzie przecie o Leninie w roku 1917. Poza tym Lenin, aby ostatecznie zdoby wadz, musia zwyciy w wojnie domowej, podczas gdy Machtubernahme (przejcie wadzy) Hitlera zajo mniej ni p roku, bez wojny domowej, z zachowaniem istniejcych form konstytucyjnych, a na dodatek przeamao nastrj pesymizmu, ktry dominowa w spoeczestwie od wybuchu wielkiego kryzysu w 1929 roku. Dowody wskazuj niezbicie - bez wzgldu na to, co sdzia wikszo Niemcw na

temat NSDAP - e Hitlera odrniano wyranie od jego partii; wierzono, e po raz pierwszy od czasw Bismarcka Niemcy znalazy przywdc zdolnego do podniesienia narodu z upadku i rozbicia zapocztkowanego upokorzeniem roku 1918. III W tym momencie aktualne staje si pytanie, jaki uytek zamierza zrobi Hitler ze zdobytej wadzy. W komunistycznej Rosji kwestia ta nie znalaza zadowalajcego rozwizania przez cae dziesi lat po rewolucji. Dopiero Stalin postara si o nie. Sytuacja w onie partii nazistowskiej bya podobna. Wspczesne rda ukazuj, jak zacita toczya si wok tej sprawy debata i jak wiele oferowano rozwiza. Spr dotyczcy tego okresu zosta wznowiony w latach szedziesitych i siedemdziesitych przez modsz, ju powojenn generacj historykw, ktrzy kategorycznie sprzeciwili si [...] cigle rozpowszechnionemu obrazowi Trzeciej Rzeszy jako monolitycznego spoeczestwa poddanego panowaniu i woli pojedynczego czowieka. Wedug tej wizji Hitler stojc na szczycie perfekcyjnie zorganizowanego spoeczestwa mg nim manipulowa w dowolny sposb. Reim nazistowski postrzegano jako scentralizowany i wysoce efektywny, czsto przeciwstawiajc sposb jego funkcjonowania wyduonemu procesowi decyzyjnemu w systemie demokracji parlamentarnej. Warto tego sporu historycznego nie polegaa na zastpieniu atakowanego stereotypu innym, lecz na poddaniu tego tematu pod dyskusj, tak jak przedmiotem debat nadal pozostaj najwaniejsze wydarzenia historyczne - na przykad rewolucja francuska. Naley przypuszcza, e jeli proces przywracania jawnoci w Zwizku Radzieckim nie zostanie zahamowany, przedmiotem podobnej krytycznej dyskusji stan si rewolucje Lenina i Stalina. Pozostawiajc omwienie osobistej roli Hitlera do nastpnego rozdziau, warto poprzedzi bilans pocztkowego okresu istnienia Trzeciej Rzeszy streszczeniem najwaniejszych argumentw podnoszonych we wspomnianym sporze przez rewizjonistw - co zreszt nie oznacza wcale ich akceptacji. Jednym z nich jest twierdzenie, e Hitler nie mia programu gospodarczego i spoecznego, a w okresie istnienia Trzeciej Rzeszy nie nastpia ani przebudowa niemieckiej gospodarki, ani rewolucyjne przeksztacenia w obrbie niemieckiego spoeczestwa. W obu przypadkach ograniczono si po prostu do kontynuacji polityki z wczeniejszego okresu. Antykapitalistyczne elementy programu nazistw zostay odrzucone: nie znacjonalizowano wielkich koncernw i bankw, nie pozamykano domw towarowych, nie rozparcelowano wielkich majtkw ziemskich. Idee korporacjonizmu, ktre w okresie walki o wadz zyskay nazistom spor sympati wrd klasy redniej, zarzucono natychmiast po ich wejciu w skad rzdu. Zwizki zawodowe zostay rozbite, ukady zbiorowe zakazane, pace zamroone. Co wicej,

kapitalistom pozostawiono woln rk w zarzdzaniu gospodark, a remilitaryzacja kraju, wojna i zdobycze wojenne stay si dla nich rdem krociowych zyskw. Ruch nazistowski nie by zatem ruchem rewolucyjnym, lecz kontrrewolucyjnym, niemieck odmian faszyzmu. Prawdziw rewolucj przyniosa dopiero klska wojenna oraz okupacja i podzia Niemiec. Po usuniciu wszystkich zawartych w konstytucji weimarskiej klauzul zabezpieczajcych przed wprowadzeniem dyktatury Hitler nie usiowa nawet wprowadzi nowej konstytucji. Podobnie jak Reichstagu, nie zlikwidowano te rzdu, chocia posiedzenia gabinetu odbyway si coraz rzadziej, aby w kocu usta zupenie. W ten sposb znikny nawet pozory kolektywnego kierownictwa. Tak jak nie powstaa nigdy hitlerowska konstytucja, nie pojawi si rwnie kodeks Hitlera, mogcy konkurowa z Kodeksem Napoleona. Zamiast przebudowywa ustrj prawny i sdowniczy na mod narodowosocjalistyczn, Hitler wola burzy, ignorowa lub obchodzi dotychczas obowizujce prawodawstwo. Nie przejawia te zainteresowania reorganizacj administracji pod ktem bardziej klarownego podziau kompetencji. Do realizacji szczeglnie istotnych zada powoywa zawsze specjalne agendy, dziaajce poza struktur rzdu Rzeszy: za przykad moe tu suy Komisja do Spraw Realizacji Planu Czteroletniego, kierowana przez Gringa, ktra wkraczaa w kompetencje co najmniej czterech resortw rzdowych. Nigdy te nie uregulowano jednoznacznie wzajemnych stosunkw pastwa i partii. Wprawdzie nadzieje partii na kierowanie machin pastwow, co osignli radzieccy komunici, nigdy si nie speniy, ale administracja musiaa si pogodzi z cigym wkraczaniem Hitlera i innych nazistowskich przywdcw w jej kompetencje. Najbardziej wpywowi z partyjnych bonzw stworzyli wasne, potne imperia - Gring (plan czteroletni i siy powietrzne), Goebbels (propaganda i kultura), Himmler (policja i SS), Ley (ministerstwo pracy) - i wiedli ze sob nieustanne boje, prbujc przej skrawki terytoriw konkurentw. Historycy wci tocz spory, czy Hitler tolerowa ten stan rzeczy, poniewa nie potrafi go opanowa (saby dyktator Hansa Mommsena), czy te taktyka dziel i rzd miaa umacnia jego nadrzdn pozycj, zmuszajc innych do szukania rozstrzygni w podjtych przez niego decyzjach, czy w kocu dlatego, e taka sytuacja odpowiadaa osobistym cechom jego przywdztwa, jego baaganiarskiemu, chaotycznemu stylowi pracy. Niezalenie jednak od przyczyn, ten polikratyczny model pastwa, z wieloma konkurujcymi wzajemnie orodkami wadzy, odbiega od wczeniejszego obrazu monolitycznej, totalitarnej dyktatury. Nawet w dziedzinie, ktra zawsze budzia najwysze zainteresowanie Hitlera, polityce zagranicznej, nie ma zgody co do tego, czy realizowa on ideologicznie spjny plan, czy kierowa si oportunizmem, posugujc si blefem i improwizacj bez z gry okrelonych celw. Cz historykw podkrela zbieno jego de z zaborczymi celami polityki niemieckiej okresu pierwszej wojny wiatowej, a nawet jeszcze wczeniejszego, sigajcego czasw Bismarcka. Inni upatruj rde jego sukcesu w

saboci, podziaach i zudzeniach wczesnych mocarstw, ktre Hitler wykorzysta tak samo, jak wykorzysta polityczn lepot i bdy w ocenie sytuacji prawicowych i nacjonalistycznych ugrupowa w Niemczech, by sign po wadz w kraju. Jeszcze inni w ryzykownych rozgrywkach politycznych i w ostatecznej decyzji rozpoczcia wojny w roku 1939 doszukuj si sposobu na odwrcenie uwagi spoeczestwa i rozadowanie wewntrznych problemw spoecznych oraz ekonomicznych, ktrych nie potrafi rozwiza - czyli odrodzonej formy pnodziewitnastowiecznego socjalimperializmu. Tak oto przedstawia si historiograficzne to, ktre naley bra pod uwag, oceniajc kad kolejn prb zrozumienia okresu pierwszych dwch lat istnienia Trzeciej Rzeszy. Trzeba przy tym pamita, e rewolucja Hitlera bya rewolucj na raty, ktrej charakter (tak jak stalinowskiego dawkowania) ujawnia si dopiero po przeledzeniu kilku kolejnych etapw. Ostrzeenie to odnosi si szczeglnie do najwczeniejszego jej okresu, kiedy Hitler ze wszystkich si stara si ukry swe prawdziwe myli i zamierzenia. 8 lutego, zaledwie tydzie po objciu wadzy, Hitler zdradzi jeden ze swych sekretnych celw, owiadczajc na posiedzeniu gabinetu: Nastpne pi lat musimy powici na to, by przywrci narodowi niemieckiemu prawo do noszenia broni. Kiedy minister pracy (Seldte) zgodzi si z tym zdaniem, ale zauway, e poza celami czysto militarnymi istniej inne ekonomicznie wane zadania, ktrych nie mona zaniedba, Hitler powtrzy: Kady rzdowy projekt, majcy na celu zmniejszenie bezrobocia, musi by rozpatrywany pod ktem swej przydatnoci do przywrcenia narodowi niemieckiemu prawa do noszenia broni w subie wojskowej. Naley to uwzgldnia jako zasad nadrzdn zawsze i wszdzie. Podsumowujc swoj wypowied, powtrzy raz jeszcze: Przez nastpne cztery - pi lat nasz podstawow zasad musi si sta: wszystko dla armii. W hitlerowskiej koncepcji Wiederwehrhaftmachung (przywrcenia narodowi prawa do noszenia broni) chodzio o co znacznie wicej ni o uzbrojenie armii. Cho wana, produkcja broni byaby jedynie marnotrawstwem rodkw, jeli nie suyaby realizacji bardziej fundamentalnego zadania - psychologicznej mobilizacji narodu, odbudowy poczucia narodowej jednoci i dumy. Erozja tych wartoci bya w przekonaniu Hitlera przyczyn klski w roku 1918 i wewntrznego rozbicia spoeczestwa w okresie weimarskiego interludium. Goebbels, szef pierwszego utworzonego przez Hitlera ministerstwa, Ministerstwa Owiecenia Publicznego i Propagandy, doskonale poj znaczenie stawianych przed nim zada. Podczas swej pierwszej konferencji prasowej powiedzia zgromadzonym dziennikarzom: Powoanie nowego ministerstwa uwaam za akt rewolucyjny. Oznacza to, e nowy rzd nie zamierza duej pozostawia narodu skazanego na wasne domysy. Nam nie wystarczy powierzchowne pogodzenie si ludzi z nowym porzdkiem, nie wystarczy ich neutralno; mamy zamiar pracowa nad nimi a do ich ostatecznej kapitulacji, do czasu, kiedy bd wreszcie w

stanie poj, e to, co dokonuje si w Niemczech, nie tylko musi by zaakceptowane, ale moe by zaakceptowane. Kadc kres zakusom partyjnych rywali, Goebbelsowi udao si skoni Hitlera do powierzenia mu kontroli nie tylko nad pras, radiem, filmem i teatrem, ale rwnie nad sztuk, w tym literatur, muzyk i plastyk, ktrym patronowaa teraz Krajowa Izba Kultury. 10 maja 1933 roku Goebbels osobicie pozdrowi uczestnikw akcji palenia ksiek, czonkw organizacji studenckiej: By to doniosy, symboliczny akt, stanowicy sygna dla caego wiata, e oto rozpady si duchowe fundamenty listopadowej republiki. Z tych popiow narodzi si Feniks nowego ducha. Termin propaganda nie oddaje w peni treci nowego, rewolucyjnego zadania postawionego Goebbelsowi przez Hitlera. Sprowadzao si ono, ni mniej, ni wicej, tylko do przebudowy wiadomoci caego spoeczestwa zgodnie z wielokrotnie deklarowan wiar Hitlera, e to nie ekonomia i czynniki materialne, a polityka, wiara i wola wytyczaj kierunek historii. Pogld ten pozostawa w niewtpliwym zwizku z unikaln umiejtnoci Hitlera oddziaywania na masy. Z tych samych powodw za najwaniejsze zadanie partii uzna Hitler dalsz dziaalno w dziedzinie edukacji ideologicznej i mobilizowania spoeczestwa. Bowiem Weltanschauung - jak napisa w Mein Kampf wyklucza tolerancj [...] wymaga wycznej oraz trwaej akceptacji i cakowitego dostosowania do swych idei sfery ycia publicznego. Podobnie jak propaganda, rwnie suchy termin Gleichschaltung, tumaczony zazwyczaj jako dostosowanie, ukrywa raczej, ni wyraa, agresywne intencje przywiecajce nazistom w ich akcji upolityczniania ycia narodu. Dc do narzucenia spoeczestwu cile zorganizowanej formy, stowarzyszenia stanowice przybudwki partii oraz jej oficjalne agendy kontynuoway i rozszerzay proces rozpoczty jeszcze przed rokiem 1933. Polega on na infiltracji, w celu przejcia lub zastpienia istniejcych jeszcze organizacji zawodowych oraz cia spoecznych, dziaajcych w takich dziedzinach, jak sport, pomoc charytatywna, owiata, sztuka, a take organizacji rodowiskowych: kombatanckich, kobiecych, rolniczych i modzieowych. Joachim Fest pisze o tym nastpujco: Jednym z podstawowych spostrzee poczynionych przez Hitlera w okresie samotnej modoci byo stwierdzenie ludzkiej potrzeby przynalenoci. [...] Byoby bdem sdzi, e metoda dzielenia ludzi na grupy ze wzgldu na wiek, penion funkcj, a nawet ulubione sporty i rozrywki - lub, jak nazwa j kiedy Robert Ley, pozostawiania ludziom snu jako jedynej sfery prywatnoci - stanowia wycznie narzucony odgrnie przymus. Uyte przez Hitlera i Goebbelsa do propagowania ich celw rodki nie ograniczay si do sowa mwionego i pisanego. Rwnie wan rol odegrao tu stwarzanie mitw, rytuaw i ceremonii. Wspczesnych obserwatorw zachwycaa sprawno organizacji takich widowisk, jak coroczne wito plonw w Bckeburgu koo Hameln lub norymberski Parteitag z roku 1934, gdzie monumentalne widowisko Tryumf woli przygotowane zostao przy udziale architekta Hitlera, Alberta Speera, i ulubionej reyserki filmowej Fhrera, Leni Riefenstahl. Ale jeszcze

wiksze wraenie wywiera entuzjazm uczestnikw ceremonii, dowiadczajcych stopienia wasnej osobowoci z odradzajc si Volksgemeinschaft, wszechogarniajc wsplnot etniczn uosabian przez mityczn jednostk - Adolfa Hitlera. Nie bya to tylko zwyka manipulacja, lecz gbokie, autentyczne przeycie, dowiadczane zarwno przez przywdcw, jak przez ich zwolennikw. Pomijajc wsplny wikszoci Niemcw nacjonalizm, twierdzenia nazistw o sukcesie w zaszczepianiu narodowi ich wasnego systemu wartoci s mocno przesadzone, nawet w odniesieniu do euforii pocztkowego okresu po przejciu wadzy. Najlepszym tego przykadem jest rozam w onie Kocioa protestanckiego. Wiosn 1933 roku Nazistowski Ruch Niemieckich Chrzecijan (okrelajcych siebie mianem SA Jezusa Chrystusa) prbowa wprowadzi Gleichschaltung w kocioach protestanckich poprzez skupienie ich pod wadz jednego biskupa Rzeszy wojskowego kapelana, Ludwiga Mllera, rozwizanie wszystkich reprezentanckich cia w strukturze Kocioa i zastpienie ich Fhrerprinzip, przeprowadzenie czystki rasowej oraz zniesienie rozdziau Kocioa od pastwa. Form oporu stao si wezwanie do tworzenia Kocioa wyznajcego niezalenego od pastwa i naciskw wadzy politycznej. Na czele ruchu stanli dwaj berliscy pastorzy, Martin Niemller, byy dowdca odzi podwodnej, i mody Dietrich Bonhoffer, wsparci autorytetem jednego z najwikszych teologw luteraskich, Karla Bartha. Za kulminacyjne punkty protestu naley uzna deklaracj bremesk z maja 1934 roku (artyku 5: Odrzucamy faszywe nauki goszce, jakoby pastwo byo jedynym i absolutnym porzdkiem ludzkiego ycia) oraz memorandum z czerwca roku 1936, ktre zawierao krytyk ideologii nazistowskiej, potpienie przeladowa ydw, bezprawnych dziaa Gestapo oraz kultu Fhrera. Tylko nieliczna garstka odwanych wytrwaa w oporze, wikszo przyja nieatwy kompromis. Jednak nazici take zostali zmuszeni do zmiany taktyki i porzucenia koncepcji Gleichschaltungu Kocioa. Z dyskusji toczonych na forum gabinetu tu po jego utworzeniu Hitler wynis przekonanie, e pena indoktrynacja narodu ideologi nazistowsk zajmie trzydzieci do czterdziestu lat oraz e ludzi starszych, ktrych system wartoci ksztatowa si w innych warunkach, naley uzna za stracone pokolenie. Tym bardziej naleao skoncentrowa si na modziey. Okazao si, e w typowy dla systemu sposb pomidzy rnymi organizacjami, zajmujcymi si zaszczepianiem modemu pokoleniu ideaw nazistowskich, miast wsppracy istnieje ostra rywalizacja. Federacyjna struktura niemieckiej owiaty zostaa zastpiona przez jedno oglnokrajowe ministerstwo, jednak wysiki ministra (Bernharda Rusta), by wprowadzi ujednolicone wytyczne wychowawcze dla wszystkich szk, zostay zahamowane przez toczcy si w kierownictwie partii spr o zakres wadzy (pomidzy Hessem a Bormannem oraz pomidzy Leyem a Goebbelsem). Zgodnie z zarzdzeniem Rusta z 18 grudnia 1934 roku Podstawowym

zadaniem szkoy jest przygotowanie modziey do suby narodowi i pastwu w duchu narodowosocjalistycznym. Rwnie jasno zdefiniowano tam rol nazistowskiego Zwizku Nauczycieli (NSLB), do ktrego wkrtce naleaa wikszo, a w 1937 roku - 97 procent pedagogw (zawsze licznie reprezentowanych w szeregach partii): Narodowy Socjalizm jest wiatopogldem o charakterze caociowym i jako taki nie moe by przedmiotem dowolnych ocen [...] Nie wolno zatem pozostawia niemieckiej modziey - jak w imi tak zwanego obiektywizmu czyniono to w epoce liberalnej - swobodnego wyboru systemu wartoci, w jakich chce wzrasta -materializmu czy idealizmu, rasizmu czy internacjonalizmu, religijnoci czy bezbonictwa - tylko naley j wiadomie ksztatowa [...] w duchu zasad ideologii narodowosocjalistycznej. Naley przy tym korzysta z metod, ktre posuyy ruchowi do podbicia caego narodu: indoktrynacji i propagandy. Wpywy ideologii nazistowskiej zaznaczyy si szczeglnie mocno w programach nauczania historii, biologii (teoria ras), jzyka niemieckiego i literatury oraz w zwikszonym wymiarze godzin przeznaczonych na sport i wychowanie fizyczne. W lipcu 1933 roku Baldur von Schirach zosta mianowany przywdc niemieckiej modziey i rozpocz tworzenie organizacji Hitlerjugend, ktra ustaw z marca roku 1939 staa si jedyn organizacj modzieow, obowizkow dla chopcw i dziewczt pomidzy dziesitym a osiemnastym rokiem ycia. W rodowiskach szk wyszych partia bya silnie reprezentowana jeszcze przed rokiem 1933. W kwietniu tego roku studentom narzucono obowizkowe czonkostwo Deutsche Studentenschaft (zwizku, ktry organizowa akcje palenia ksiek). W ramach kultywowania dwch wartoci, wsplnoty (Volksgemeinschaft) i dowiadczenia (Erlebnis, oddzielane wyranie od nakazu zdobywania wiedzy akademickiej Erkenntnis), studenci zobowizani byli odtd zalicza czteromiesiczny hufiec pracy i dwumiesiczny pobyt na obozie SA. Powyszy system wartoci nie by oryginalnym pomysem nazistw, lecz zosta przejty od niezalenego Zwizku Modziey i dostosowany do ich celw ideologicznych. Obecno nazistw na uniwersytetach nie ograniczaa si tylko do studentw. W latach 1933-1934 rodowiska akademickie przeyy czystk, w wyniku ktrej usunito lub przyjto rezygnacj 15 procent spord 7700 mianowanych nauczycieli wyszych uczelni (18 procent w naukach przyrodniczych). Zdecydowana wikszo niemieckiej profesury popara jednak reim, a 700 podpisao nawet w listopadzie 1933 roku odpowiedni deklaracj. Martin Heidegger, jeden z najwybitniejszych filozofw naszego stulecia, rektor uniwersytetu we Freiburgu, w swej mowie inauguracyjnej powiedzia: Odtd adne idee i dogmaty nie bd ju kierowa waszym yciem. Fhrer, i tylko on, jest teraniejszoci i przyszoci i jedynym prawem Niemiec. W marcu 1935 roku Hitler przywrci powszechn sub wojskow dajc jednoczenie jasno do zrozumienia, e spodziewa si po armii nie tylko lojalnoci wobec narodowosocjalistycznego modelu pastwa, lecz

dodatkowo kierowania si w doborze korpusu oficerskiego kryteriami cisej czystoci rasowej, wykraczajcymi nawet poza obowizujce ustawodawstwo (ktre i tak wymagao ju wtedy od kandydata zawiadczenia aryjskoci), oraz powoywania jedynie tych oficerw rezerwy, ktrzy wykazuj pozytywny stosunek do narodowego socjalizmu - nie s na obojtni, nie mwic ju o wrogoci. Odtd, zgodnie ze sowami samego Hitlera Wehrmacht mia peni funkcj nauczyciela w wojskowej szkole narodu. Znacznie bardziej odpowiedzialne zadania stawiano przed SS, jednym z najszybciej rozwijajcych si nazistowskich udzielnych imperiw. Obsesj jego szefa, Heinricha Himmlera fanatycznego wyznawcy biologicznego rasizmu, byo stworzenie nowej nazistowskiej elity opierajc si na cisych kryteriach rasowych, antychrzecijaskiej ideologii i zasadzie bezwzgldnego posuszestwa wobec przeoonych. IV Mimo przekonania o nadrzdnej roli polityki, Hitler by zbyt zrcznym politykiem, by nie dostrzec, e o ile kryzys i twierdzenia nazistw, e potrafi si z nim upora, stay si wanym elementem ich sukcesu wyborczego, o tyle najlepszym rodkiem do osignicia zamierzonego narodowego odrodzenia bdzie prawdziwy sukces gospodarczy. Hitler zawsze by skonny sucha ekonomicznych radykaw w rodzaju Ottona Wagenera, ale nigdy nie posun si dalej ni suchanie. W rezultacie, obejmujc wadz, by wolny od wszelkich zobowiza. Jeeli zatem zaleao mu na likwidacji bezrobocia - w cigu czterech lat, co owiadczy publicznie - oraz uzbrojeniu Niemiec w moliwie najkrtszym czasie - tajny priorytet, ktry przedstawi gabinetowi - to istniao wiele wanych wzgldw praktycznych, nakazujcych mu maksymalnie wykorzysta istniejcy system gospodarczy i nie wystawia gospodarki kraju na zamt zwizany z wprowadzaniem nie sprawdzonych, radykalnych rozwiza. Jednak taki stosunek Hitlera do gospodarki wynika z czego wicej ni tylko ze wzgldw praktycznych. Bardzo celnie ujmuje to zagadnienie Harold James, piszc: W sposobie mylenia Hitlera o ekonomii nie byo nic socjalistycznego [...] Kolektywizm nazistowski mia podoe polityczne, a nie ekonomiczne, i pozostawia jednostkom rol agentw gospodarczych. Powtarzane czsto przez nazistw deklaracje, e interesuje ich tylko socjalizacja spoeczestwa, a nie fabryk, oznaczay, e nie przewidywali wprowadzania rozbudowanego systemu kontroli pastwa nad gospodark. Jak zauwaa dalej James, nacisk, jaki kad Hitler na znaczenie woli, by przyczyn do niezwykego jak na owe czasy wzrostu prestiu wynalazcw i projektantw. Hitler podziwia ludzi takich jak Porsche czy rodzina konstruktorw lotniczych, Junkersw. W indywidualizmie tego typu jednostek, w indywidualizmie zagroonym biurokracj wielkich trustw, widzia klucz do innowacji w przemyle, a w innowacjach klucz do przyszoci. W przeciwiestwie do romantycznych agrarystw, ktrych nie brakowao w szeregach partii i ktrzy w rozwoju przemysu upatrywali

rda wszelkiego za, Hitler nie ba si postpu technicznego i nie podziela obaw, e moe on sta si przyczyn wzrostu bezrobocia: Jeeli okae si to o poow mniej pracochonne, po prostu zbuduj dwa razy dusz autostrad, mawia. Hitler wierzy te, e sukces ekonomiczny pozwoli mu osign jeden z najwaniejszych celw ideologicznych - przycignicie niemieckiej klasy robotniczej do idei narodowej. Z osobistych kontaktw z niemieckimi robotnikami, jeszcze w okresie wiedeskim, wynis gbokie przewiadczenie o alienacji tej klasy i zastpieniu przez ni poczucia narodowej solidarnoci ideologi marksistowsk i teori walki klas. Nawet w marcowych wyborach 1933 roku nie udao mu si zama lojalnoci socjaldemokratycznych i komunistycznych wyborcw nadal stanowicych ponad 30 procent elektoratu. Tym wiksz wag przywizywa wic do rozbicia okoww judeo-marksistowskich kamstw i przywrcenia wielkoprzemysowej klasy robotniczej na ono niemieckiego Volksgemeinschaftu. Rwnolegle z rozbiciem obu robotniczych partii Hitler zdecydowa si na uderzenie w zwizki zawodowe. ywot zwizkw chrzecijaskich zosta przeduony o kilka tygodni, do czasu podpisania konkordatu, zatem gwnym celem ataku staa si dua federacja socjalistyczna, skupiajca 4,5 miliona czonkw. Jej kierownictwo, rozczarowane odpywem czonkw, ktrych urzeko pasmo sukcesw nazistw, oraz zaamaniem si wszelkich prb politycznego oporu, zdecydowao si zaoferowa reimowi lojaln wspprac i cakowite zerwanie wizi z SPD. Jednak, jak okazao si wkrtce, nadzieja, e w ten sposb uda im si ocali organizacj, bya zudna. Podczas gdy Komisja Robocza do Spraw Ochrony Niemieckiego wiata Pracy, pod kierownictwem Roberta Leya, potajemnie szykowaa plany powoania Niemieckiego Frontu Pracy (DAF), Goebbels finalizowa przygotowania do kolejnego majstersztyku propagandy, porwnywalnego z uroczystoci w Poczdamie. Dzie l maja, wito midzynarodowego ruchu robotniczego, zostao przemianowane na Narodowy Dzie Pracy i uznane za oficjalne wito pastwowe. Ogromny wiec ku czci pracownikw produkcyjnych wszystkich klas zgromadzi na pycie lotniska Tempelhof prawie milion robotnikw i ich rodzin. Podczas uroczystoci zoono hod narodowemu socjalizmowi jako ruchowi, ktry zniesie przeytek dawnych podziaw klasowych, pooy kres snobizmowi klasowemu i walce klas oraz ustanowi pomidzy rnymi grupami, wsptworzcymi jeden nard, stosunki wzajemnego szacunku. W swoim przemwieniu Hitler potpi tych, ktrzy nie doceniaj znaczenia wiata pracy i spogldaj na z gry, chwali pracowito jego przedstawicieli, uznajc j za jeden z gwnych narodowych zasobw, oraz przyrzek, e likwidacja bezrobocia stanie si podstawowym celem dziaa rzdu. Nastpnego ranka reim odsoni swoj drug twarz: o dziesitej oddziay SA i rezerwy policji wkroczyy do budynkw zwizkw zawodowych, zajmujc ich lokale i majtek. Tydzie pniej odby si inauguracyjny zjazd Niemieckiego Frontu Pracy, organizacji, ktra wkrtce skupiaa wszystkich niemieckich robotnikw i pracownikw.

NSBO, Narodowosocjalistyczna Organizacja Komrek Fabrycznych, rozbudowana przez Gregora Strassera w celu prowadzenia radykalnej, antykapitalistycznej polityki i liczca w sierpniu 1933 okoo miliona czonkw, uznaa to za doskona okazj do przejcia funkcji zwizkw zawodowych. Planowano opanowanie Niemieckiego Frontu Pracy i przeksztacenie go w reprezentacj wiata pracy wobec pracodawcw. Jednak Hitler nie po to zmiady zwizki zawodowe, by pozwoli na kontynuacj tradycji ukadw zbiorowych pod innym szyldem. NSBO zostaa przywoana do porzdku przez organizacj partyjn w Monachium, a czoowi radykaowie usunici. Ustaw z 19 maja 1933 roku pastwo znosio prawo do ustalania wysokoci pac przez reprezentantw pracownikw i pracodawcw oraz powoywao dwanacie regionalnych komisji penomocnych do spraw pracy, w ktrych skad weszli gwnie urzdnicy i prawnicy z organizacji pracodawcw. Niezalenie od tego, jak opini na ten temat mieli pracownicy, nazistowska polityka pracy bya korzystna dla pracodawcw, chocia stosunki wielkiego niemieckiego biznesu z nowymi wadzami zaczy si do niefortunnie. 20 lutego grupa dwudziestu piciu czoowych przemysowcw zostaa wezwana przez Gringa na spotkanie z Hitlerem w przededniu, jak to okreli zapraszajcy, ostatnich wyborw. Ku ich zaskoczeniu w trakcie spotkania zadano od nich zasilenia funduszu wyborczego partii sum trzech milionw marek. Nadzieje, e ich gwna organizacja Reichsverband der Deutschen Industrie (RDI, ktrego prezesem by Krupp von Bohlen) zachowa swoj autonomi, zostay wkrtce zdruzgotane; l kwietnia bojwka dowodzona przez Ottona Wagenera zaja si berlisk siedzib organizacji. Protesty pozostay bez echa; w maju RDI dobrowolnie podjo decyzj o rozwizaniu i wraz z innymi stowarzyszeniami pracodawcw zasilio szeregi nowej, utworzonej pod patronatem nazistw, organizacji. Jednake obawy, e radykaowie w rodzaju Wagenera lub czonkw NSBO zaczn teraz dyktowa polityk gospodarcz, szybko okazay si bezpodstawne. Wraz z rozwizaniem zwizkw zawodowych i rad pracowniczych przemysowcy, ku swej wielkiej radoci, znw mogli poczu si panami we wasnym domu. Znacznie waniejszym czynnikiem, ksztatujcym nastroje zarwno pracownikw, jak i pracodawcw, by wzrost aktywnoci gospodarczej, ktry w latach 1933-1936 przemieni szeciomilionowe bezrobocie w braki na rynku siy roboczej. W partii znalazy si take inne ni NSBO grupy wrogo nastawione do wielkiego biznesu. Reprezentoway one interesy drobnych przedsibiorcw, rzemielnikw i kupcw, czyli tych rodowisk, ktre masowo popary ruch i liczyy, e po zwycistwie zostan spenione ich dania, na przykad te dotyczce zamknicia wielkich domw towarowych i spdzielni. Te i podobne postulaty stanowiy wany element kampanii wyborczych i programu partii, std Hitler nie mg ich tak atwo zignorowa. Dlatego wanie komisarzem Rzeszy do spraw gospodarki mianowano Ottona Wagenera, planujcego rozbicie wielkich, bezosobowych

koncentracji wasnoci, autora prby przejcia twierdzy wielkiego biznesu - RDI. W pierwszych dniach nowego reimu wielu lokalnych przywdcw partii i SA, nie czekajc na decyzje z gry, podjo podobne akcje. Ich kulminacj sta si rozpoczty l kwietnia, w dniu szturmu Wagenera na siedzib RDI, oglnokrajowy bojkot ydowskich sklepw. Te agresywne poczynania wywoay natychmiastowe dziaania obronne krgw przemysowych oraz tych czonkw nazistowskiego kierownictwa, ktrzy je popierali, a zwaszcza Gringa. Aby zablokowa nominacj Wagenera na stanowisko ministra gospodarki, Gring przekona Hitlera, by powierzy je Kurtowi Schmittowi, dyrektorowi wykonawczemu korporacji ubezpieczeniowej Munich Alianz. Skoni go te do utworzenia dodatkowego stanowiska sekretarza stanu dla Hansa Possego, byego urzdnika administracji weimarskiej. Posse mia w ministerstwie stanowi przeciwwag dla Gottfrieda Federa, weterana ruchu, ktry w przeszoci wywiera duy wpyw na Hitlera i z ktrego inicjatywy w programie partii w 1920 roku znalaz si punkt o zniesieniu niewoli procentu. Testem tej polityki staa si proba ydowskiego przedsibiorstwa, wielkiej sieci domw towarowych Hermanna Tietza, o pomoc w przeoeniu terminu spaty dugu. Hitler by stanowczo temu przeciwny, lecz musia ustpi wobec argumentu, e bankructwo Tietza i innych domw towarowych spowoduje utrat dziesitkw tysicy miejsc pracy, a take lawin podwyek cen. Latem 1933 rozwizano Nazistowsk Lig Obrony Kupcw i Otto Wagener znikn ze wiecznika. W miejsce Ligi powoano now organizacj drobnych przedsibiorcw (HAGO), tym razem pod cisym nadzorem Hessa i aparatu partyjnego. 6 lipca, w wanym przemwieniu do Reichsstatthalterw, Hitler da jasno do zrozumienia, e rewolucja si skoczya i nie moe by mowy o jej rozcigniciu na sfer gospodarki: Wiele rewolucji osigno sukces w pierwszym okresie, ale tylko nieliczne potrafiy zabezpieczy i utrzyma swe zdobycze. Rewolucja nie jest stanem permanentnym. By jednak taki sektor gospodarki, w ktrym ideologia przewaya nad wszelkimi racjami ekonomicznymi i spoecznymi. Ten sektor to rolnictwo, do ktrego odnosio si stwierdzenie: Konieczne odtd staje si oddzielenie gospodarki chopskiej od kapitalistycznej gospodarki rynkowej. Zmniejszenie obcienia podatkami i redukcja dugw wydatnie poprawiy sytuacj regionw rolniczych, ktre najsilniej ucierpiay w wyniku kryzysu i w ktrych nazici odnieli najwiksze sukcesy wyborcze. Narodowy socjalizm zawiera silny pierwiastek agrarnego romantyzmu, z jego gboko zakorzenion nieufnoci wobec miejskiej i przemysowej cywilizacji oraz szczegln sympati dla chopstwa jako narodowego rezerwuaru krwi. W nim te znajdoway oparcie fantazje Himmlera o polityce rasowej kolonizacji przestrzeni yciowej, ktra miaa zosta zdobyta na wschodzie. Czowiek odpowiedzialny za polityk roln partii, Walther Darre, wkrtce zdoby pozycj, umoliwiajc mu praktyczn realizacj tych ideaw. Pod jego kierownictwem nazici zyskali silne wpywy w wielu

stowarzyszeniach (na przykad w Krajowej Lidze Ziemskiej) oraz w izbach rolniczych jeszcze przed rokiem 1933. Kiedy Hugenberg zrezygnowa ze wszystkich tek gospodarczych, Hitler mianowa Darrego ministrem rolnictwa, wprowadzajc tym samym czwartego nazistowskiego ministra w skad gabinetu. W ten sposb Darre skupi w swych rkach kontrol nad wydziaem polityki rolnej partii (AA), samorzdowymi organizacjami rolniczymi i odpowiednim resortem rzdowym. Temu te naley w gwnej mierze przypisa sukces jego programu, obliczonego na stabilizacj stosunkw wasnociowych na wsi i objcie pen kontrol rynku i cen artykuw rolnych, oraz projektu osadnictwa wiejskiego. Podczas gdy Stalin uwaa, e kuacy s najwiksz przeszkod na drodze do modernizacji rolnictwa, Hitler wywysza chopw, nazywajc ich trzonem narodu. Aby podkreli rang tej grupy spoecznej, okrelanej przez reim take mianem przyszoci narodu, l padziernika 1933 roku ustanowiono wito Niemieckich Rolnikw, majce stanowi odpowiednik wita pracy - l maja. Stao si ono okazj do organizowania corocznych manifestacji w Bckeburgu. Na pierwszej, w 1933 roku, zgromadzono p miliona, a w roku 1935 milion rolnikw, by wysuchali okolicznociowej mowy Hitlera. Tu po objciu urzdu kanclerza Hitler, podobnie jak inni politycy, zmuszony by do posugiwania si taktyk unikw, skadania sprzecznych obietnic i decydowania si na niewygodne kompromisy. Jego przeciwnicy byli przekonani, e partia, ktra po to, aby doj do wadzy, zacigna tak wiele sprzecznych zobowiza wobec tylu rnych grup, musi, osignwszy cel, ostatecznie si skompromitowa. Tymczasem Hitler, ktry rozbudzi nadzieje milionw wyborcw, potrafi jako utrzyma si na fali i nie pozwoli, aby go przykrya. W wielu miejscowociach lokalni bonzowie partii i SA, nie czekajc na instrukcje z Berlina rozpoczli dziaania na wasn rk. Lipcowe przemwienie do Reichsstatthalterw wskazuje, e jeszcze wtedy Hitler i Gring mieli kopoty z opanowaniem sytuacji. Jednak w charakterystycznym dla kadej rewolucji zamieszaniu i niespodziewanych zwrotach taktycznych nietrudno jest wyledzi spjn i, mimo pewnych meandrw (zawsze korygowanych), konsekwentn lini gospodarczej polityki Hitlera Niewtpliwie w ruchu nazistowskim nie brakowao takich, ktrzy liczyli, e w cigu p roku od przejcia wadzy powinna nastpi radykalna przebudowa gospodarki. Hitler na pewno do nich nie nalea, a twierdzenie, e nie zdoa jej zrealizowa, ignoruje dowody, e nigdy nie stawia sobie takiego celu. Rewolucja bowiem bya dla Hitlera wycznie narzdziem politycznym, dwigni majc umoliwi zasadnicze przesunicie w dotychczasowym ukadzie si, szczeglnie za eliminacj marksistowskich partii lewicowych i caego ruchu zwizkowego. Po osigniciu tych celw, dalsze, do ktrych dopicia posuy miaa zdobyta pozycja, musiay pozosta tajemnic do czasu, zanim nie ukoczy przygotowa obejmujcych fizyczn i psychologiczn mobilizacj narodu, czyli Wiederwehrhaftmachung. To za, jak owiadczy gabinetowi, zajmie jeszcze pi lat. Bdem byoby twierdzi, e Hitler nie docenia znaczenia ekonomii; on

po prostu traktowa j instrumentalnie. Kiedy zwrci si do robotnikw budowlanych pracujcych na terenie jego rezydencji w Berchtesgaden: Wiele si ostatnio debatuje na temat prywatnej i spdzielczej gospodarki, czy powinna by ona socjalistyczna, czy oparta na wasnoci prywatnej. Moecie mi wierzy, tym, co si liczy, jest nie teoria, a efektywno gospodarcza. Jeeli istniejcy system gospodarczy zapewnia zrealizowanie zada, jakie wyznaczy Hitler - popraw sytuacji ekonomicznej i likwidacj bezrobocia w najbliszym czasie, a pniej remilitaryzacj Niemiec - to nie byo powodu, aby zakca jego funkcjonowanie radykalnymi zmianami, ktre z punktu widzenia Fhrera nie miay adnego znaczenia. Przyszo narodu niemieckiego miay zapewni nie gospodarcze i spoeczne reformy, lecz podboje i nowa przestrze yciowa, gdy tylko wykuty zostanie or, by j zdoby. Polityk zbroje i polityk zagraniczn Hitlera czy wiele cech wsplnych: obie byy kontynuacj polityki i planw poprzednich rzdw, w obu opar si na wsppracy z przedstawicielami starych elit niemieckiego przemysu, armii i ministerstwa spraw zagranicznych. W obu te wypadkach, jeli ograniczy pole obserwacji do lat 1933-1935, mona ulec zudnemu obrazowi sytuacji. W wyniku stara poprzednikw Hitlera, Brninga, von Papena i Schleichera, na konferencji w Lozannie (1932) Niemcy ostatecznie zostay uwolnione od pacenia reparacji wojennych, a konferencja rozbrojeniowa uznaa ich prawo do rwnouprawnienia militarnego. Ale produkcj zakazanych przez traktat wersalski broni (na przykad samolotw i gazw bojowych) rozpoczto ju w 1922 na terenie Rosji Radzieckiej, a tajne plany niemieckiej remilitaryzacji zaczy powstawa w roku 1926. Dwa lata pniej ministerstwo obrony przyjo program rozwoju Reichswehry do 16 dywizji w roku 1932, a kiedy zosta on wykonany, rozszerzono go, planujc osignicie 21 dywizji (300 tysicy onierzy) do roku 1938. W tym czasie plany Hitlera dotyczce inwazji na wschd (bardzo skrztnie skrywane) sprowadzay si do koncepcji niemieckiej Europy rodkowej pojcia spopularyzowanego przez pangermask propagand ostatniej dekady XIX wieku - co oznaczao denie do przywrcenia hegemonii Niemiec nad Europ Wschodni ustanowionej w roku 1917 i utraconej niedugo po traktacie w Brzeciu. Spotykajc si z niemieck generalicj 3 lutego 1933 roku, w cztery dni po objciu urzdu kanclerza, Hitler nie mia do zaoferowania nowej polityki, a jedynie rozszerzony plan osignicia wsplnego wszystkim nacjonalistom celu: zrzucenia kajdan Wersalu i odbudowy potgi militarnej Niemiec. Na pytanie, jakim celom posuy odzyskana sia zbrojna pastwa, odpowied Hitlera bya nader oglnikowa. W notatkach z wystpienia Hitlera poczynionych przez generaa Liebmanna moemy przeczyta: W tej chwili trudno to przewidzie. By moe walce o nowe rynki eksportowe, a by moe - i to chyba bardziej prawdopodobne zdobyciu nowej przestrzeni yciowej na wschodzie i poddaniu tych ziem bezwzgldnej germanizacji. Hitler przyrzek armii, e nie bdzie uyta do interwencji w sprawach

polityki wewntrznej, jednak wojskowi niepokoili si, e pozycja armii moe zosta zagroona przez oddziay SA, ktrych 2,5 miliona czonkw stanowio podstawowe rdo rezerw na wypadek wojny i ktrych szef sztabu, Rhm, nie kry swych zamiarw zastpienia starej Reichswehry przez formacj ludowej milicji. Obawa ta staa si zapewne podniet do opracowania nowego planu, przedstawionego przez ministerstwo obrony w grudniu roku 1933, ktry zakada rozwinicie armii z 21 dywizji w czasie pokoju do 36 dywizji na wypadek wojny. Program ten by realny pod warunkiem przywrcenia powszechnej suby wojskowej, a to pooyoby kres zalenoci armii od rezerw SA. Najwaniejsz trosk Hitlera stao si teraz zapewnienie niezbdnego kamuflau procesu remilitaryzacji. Bowiem w tym okresie, jak przypomnia 3 lutego generaom, Niemcy bd najbardziej naraone na atak. Przekonamy si teraz, czy Francja ma prawdziwych mw stanu; jeeli tak, to nie da nam czasu i zaatakuje, zapewne przy wsparciu wschodnich satelitw. Wykorzystujc seri wywiadw dla zagranicznych korespondentw prasowych, Hitler stara si umierzy francuskie i brytyjskie niepokoje, a jego pierwsze przemwienie powicone polityce zagranicznej (17 maja) byo zrczn mieszank zapewnie o pokojowych intencjach z precyzyjnie wywaonym owiadczeniem o uzasadnionych roszczeniach do rewizji traktatu wersalskiego. Pokolenie ludzi zamieszkujc nowe Niemcy [owiadczy Hitler], ktrych spoeczestwo zaznao jak dotd biedy, niedostatku i cierpie, zbyt gboko zostao dowiadczone szalestwem naszych czasw, by stanowi podobne zagroenie dla innych narodw. Nasza mio i przywizanie do wasnych narodowych tradycji pozwala nam szanowa podobne prawa innych narodw i jest rdem naszych najszczerszych chci, by y z nimi w pokoju i przyjani [...] Francuzi, Polacy s naszymi ssiadami i adne wydarzenia historyczne nie s w stanie zmieni tego faktu. Byoby korzystne dla wszystkich stron, gdyby podobne realia byy honorowane w traktacie wersalskim, take w stosunku do Niemiec. Bowiem naprawd trway traktat pokojowy nie powinien otwiera nowych ran i nie pozwala zablini si starym, lecz przeciwnie, goi je i leczy. [...] Mimo to rzd Niemiec deklaruje, e nie zamie jego postanowie, chyba e jego usunicie otworzy drog do zastpienia go nowym, lepszym traktatem. Zobowizania wynikajce z treci takiego ukadu musz by zaakceptowane przez wszystkich sygnatariuszy. Gwarancje prawne w nim zawarte powinny odnosi si nie tylko do zwycizcw, lecz rwnie do zwycionych. W czasie konferencji rozbrojeniowej w Genewie, ktrej sesja trwaa przez cay rok 1933, niemieckie ministerstwa obrony i spraw zagranicznych poinstruoway swych przedstawicieli, by usztywnili stanowisko i zagrozili wycofaniem si z rokowa. Hitler w tym okresie by skonny zachowywa wiksz ostrono. Dopiero w padzierniku 1933 roku von Blombergowi udao si go skoni do spenienia groby. Powziwszy decyzj, Hitler wykorzysta t okazj do wykonania pierwszego ze swych mistrzowskich posuni w polityce zagranicznej -

poczy wycofanie si z konferencji (14 padziernika) z wyjciem z Ligi Narodw (w tym momencie istnia ju bardzo wygodny precedens stworzya go Japonia, ktra wycofaa si z Ligi w maju). Podstawowym argumentem wykorzystanym przez Hitlera byo twierdzenie, e jeli mocarstwa powanie traktuj zasad rwnouprawnienia militarnego, to albo powinny rozbroi si same, albo pozwoli na dozbrojenie Niemiec. Stosujc taktyk, ktra wkrtce miaa sta si jego rutynowym orem, w pompatycznym przemwieniu radiowym, wygoszonym rwnolegle z komunikatem o swej decyzji, Hitler wyrzek si wszelkich agresywnych de, nazwa Francj naszym odwiecznym, lecz przewietnym oponentem i stwierdzi, e tylko szaleniec jest zdolny wyobrazi sobie konflikt midzy obu naszymi krajami. Przekonany, e po wszystkich upokorzeniach doznanych ze strony zwyciskich mocarstw i po rozczarowaniu pustosowiem Ligi Narodw spoeczestwo poprze jego decyzj, zarzdzi plebiscyt, ktry mia odby si 12 listopada dzie po pitnastej rocznicy zawieszenia broni w roku 1918. Przed plebiscytem rozptano ogromn kampani propagandow pod hasem: damy honoru i rwnoci! Jak zwykle instynkt polityczny nie zawid Hitlera. Mimo i na wyniki - 95 procent za i 31 milionw gosujcych na jedyn list nazistowskich kandydatw w rwnolegych wyborach do Reichstagu - niewtpliwy wpyw miay manipulacja i zastraszenie (standardowe metody hitlerowskiej propagandy), nikt nie kwestionowa, e rezultaty odzwierciedlaj nastroje przewaajce w spoeczestwie. Powodzenie planu, ktry wywoa zamieszanie i rnice pogldw w onie zachodnich demokracji, pogbio tylko pogard Hitlera dla ich politycznych elit. Jego zapewnienia o pokojowych intencjach odniosy na polu polityki zagranicznej taki sam sukces jak obietnice przestrzegania litery prawa w polityce wewntrznej. Wielka Brytania i Francja odnalazy sposb na umierzenie swych niepokojw w tej samej zudnej wierze, ktr ywia niemiecka prawica, e napr narodowych socjalistw uda si jeszcze powstrzyma. W rezultacie oba pastwa day si wcign w polityk ustpstw, ktra podwaya europejski system bezpieczestwa, system stworzony po to, aby uniemoliwi odrodzenie si potgi militarnej Niemiec. Ta sama polityka pozwolia Hitlerowi zrealizowa niezbdny przed ponownym podjciem niemieckiej ekspansji plan zbroje i doprowadzi do zniesienia ogranicze traktatu wersalskiego. Dziki niej osign jeszcze inn korzy - udao mu si bardziej ni kiedykolwiek zjednoczy nard niemiecki. Zbrojenia przyniosy rozwizanie politycznych i ekonomicznych problemw Niemiec; popary je przemys, armia, nacjonalistycznie nastawiona cz aparatu pastwowego, ministerstwo spraw zagranicznych, suba dyplomatyczna, a take partia i szary obywatel. Jak na ironi pierwszymi pastwami, ktre uznay nowy reim niemiecki na arenie midzynarodowej, byy: Zwizek Radziecki - w maju przeduy traktat berliski o wzajemnej przyjani i neutralnoci, wynegocjowany z Republik Weimarsk w roku 1926, oraz Watykan - w lipcu podpisa z Niemcami konkordat. Trwajce w tym samym czasie zabiegi Mussoliniego,

by doprowadzi do podpisania czterostronnego ukadu pomidzy Wochami, Wielk Brytani, Francj i Niemcami, chocia nie przyniosy rezultatu, porednio oznaczay ciche uznanie nazistowskich Niemiec za jedno z mocarstw. Nie rezygnujc z wysikw majcych na celu skonstruowanie dyplomatycznego parawanu, Hitler poleci Gringowi, jako Komisarzowi Lotnictwa Cywilnego Rzeszy, potajemne przystpienie do tworzenia lotnictwa bojowego - rodzaju wojsk, ktrego posiadania zakazywa Niemcom traktat wersalski. Mimo sprzeciww armii Gring nalega, by Luftwaffe stanowia cakowicie odrbny pion, podlegy osobnemu ministerstwu, ktrego sekretarzem stanu zosta utalentowany Erhard Milch, dyrektor Lufthansy i gorcy zwolennik narodowego socjalizmu. Podstawowa funkcja nowego rodzaju si zbrojnych miaa si sprowadza do tego samego, do czego przed rokiem 1914 suya rozbudowa niemieckiej floty, a co wyoy w synnej teorii ryzyka admira von Tirpitz: bya to najszybsza droga, by zwikszy ryzyko wojny ponoszone przez potencjalnego agresora i w ten sposb zmniejszy grob ataku prewencyjnego w czasie, kiedy Niemcy si zbroj. Chocia istnienie niemieckiego lotnictwa wojskowego nie zostao oficjalnie ujawnione przed marcem 1935 roku, poufne raporty napywajce od lata 1933 wywoay w Wielkiej Brytanii spore zaniepokojenie, a tym samym potwierdziy, e teoria ryzyka jest cigle aktualna. Jednoczenie otworzyo to przed Hitlerem moliwo wbicia klina pomidzy Angli a Francj. W listopadzie 1933 roku Hitler wysa do Londynu jako swego osobistego emisariusza i przedstawiciela w sprawach rozbrojeniowych Joachima von Ribbentropa z propozycj zawarcia dwustronnego porozumienia, na mocy ktrego Niemcy gwarantoway nienaruszalno brytyjskiego imperium w zamian za woln rk w Europie Wschodniej. Strona niemiecka proponowaa te ukad morski oparty na zasadzie nieagresji. Propozycja ta zostaa powtrzona w kocu listopada przez gwnodowodzcego niemieckiej marynarki wojennej, Raedera, wobec brytyjskiego attache morskiego w Berlinie oraz w grudniu w bezporedniej rozmowie Hitlera z ambasadorem Wielkiej Brytanii. Powierzenie tej misji Ribbentropowi stanowio pewn wskazwk. Ot w cigu pierwszego roku po przejciu wadzy jednym z licznych dowodw polityki kontynuacji byo pozostawienie na stanowisku ministra spraw zagranicznych von Neuratha. W tym czasie Hitler czsto zasiga te opinii specjalistw z resortu i nie odwoa ani jednego z ambasadorw, z wyjtkiem nowej nominacji w Waszyngtonie spowodowanej rezygnacj ambasadora. Jednak ju w roku 1934 Hitler zacz wykazywa wiksz niezaleno, a ministerstwo przekonao si, e ma w szeregach partii wielu rywali, i to o duych ambicjach w dziedzinie polityki zagranicznej. Naleeli do nich: Goebbels, Gring, Ribbentrop, gauleiter Bohle - szef partyjnego wydziau organizacji zagranicznych (Auslandsorganisation, AO), zajmujcego si dziaalnoci wrd niemieckich mniejszoci etnicznych na obczynie, i Rosenberg, szef partyjnego wydziau polityki zagranicznej (Aussenpolitisches Amt, APA). Ribbentrop, byy sprzedawca szampana, o ktrym Goebbels mawia:

Nazwisko kupi, w pienidze si weni, a stoek wyszwindlowa, by z nich najbardziej wytrway i czsto udawao mu si nakoni Hitlera (ktremu imponowaa znajomo obcych krajw i jzykw byego handlowca) do wysyania go z wanymi zleceniami za granic. Zaoywszy wasne biuro, Ribbentrop, aby przypochlebi si Fhrerowi, wbrew pesymistycznym opiniom fachowcw podj si realizacji ulubionej koncepcji wodza, sojuszu z Angli. Dziaania te zjednay mu zaufanie Hitlera do tego stopnia, e w 1938 roku odebran von Neurathowi tek ministra spraw zagranicznych Fhrer powierzy wanie jemu. Pod jego kierownictwem niegdy niezaleny resort zosta zredukowany do roli aparatu technicznego, jak okreli upokorzenie jego pracownikw sekretarz stanu ministerstwa, von Weizsacker. Drugim niespodziewanym posuniciem Hitlera, ktre zmienio w sposb zasadniczy dotychczasow polityk zagraniczn Niemiec, byo podpisanie w styczniu 1934 roku paktu o nieagresji z Polsk. Jeeliby szuka pastwa, ktre samym swym istnieniem stanowio obraz dla niemieckich nacjonalistw, to bya nim niewtpliwie Polska. Po pierwszej wojnie wiatowej Niemcy utraciy na jej korzy Pozna, Wielkopolsk i Grny lsk, a polski korytarz oddziela od Rzeszy Gdask i Prusy Wschodnie. Polska odgrywaa te gwn rol w cordone sanitaire, stworzonym przez Francj wok Niemiec w Europie Wschodniej. Kiedy Hitler doszed do wadzy, marszaek Pisudski zaproponowa Francji prewencyjny atak na Niemcy. Odrzucenie propozycji przez Francj zmusio go do poszukania innej alternatywy i oparcia bezpieczestwa kraju na gwarancjach oferowanych przez Rzesz. Hitler dostrzega ogromne zalety tego posunicia, ktre zabezpieczajc Niemcy przed atakiem wojsk polskich (co od dawna wywoywao obawy armii) jednoczenie rozsadzao francuski system bezpieczestwa, oraz, na uytek propagandy, stanowio przykad niemiecko-polskich dziaa, majcych chroni Europ przed grob ze strony bolszewizmu. W Rzeszy zawarcie paktu przyjto bardzo niechtnie, bowiem odzyskanie terytoriw utraconych pod koniec wojny na rzecz Polski znajdowao si na pierwszym miejscu listy priorytetw niemieckich rewizjonistw. Jednak zainteresowania Hitlera Europ Wschodni, czego na razie nie zdradza, wykraczay daleko poza rewizj granic; jego dalekosinym celem byo zdobycie w tym regionie Lebensraumu. Tymczasem nie by do tego gotw, wic stara si upi czujno ssiadw. Zgodnie z przewidywaniami jego ch do unormowania stosunkw z Polsk wywoaa gbokie wraenie na kontynencie, otwierajc drog do podpisania przez Niemcy wielu dwustronnych porozumie, ktre skutecznie podwayy starania pastw europejskich o zorganizowanie systemu wzajemnego bezpieczestwa. Fakt pogorszenia si stosunkw niemiecko-radzieckich, a do stanu wojny propagandowej (wyrane zerwanie z weimarsk tradycj przyjani czcej oba pastwa, a datujcej si od czasu ukadu z Rapallo z roku 1922), wcale Hitlerowi nie zaszkodzi. Przeciwnie, przeksztacenie antymarksistowskich hase z okresu kampanii wyborczej w propagandow krucjat antybolszewick poprawio znacznie jego notowania w oczach europejskich i niemieckich konserwatystw. Prawdopodobiestwo, e

Polska moe sta si partnerem Niemiec w tej krucjacie brano pod uwag a do roku 1939. Trzecie z posuni Hitlera na polu polityki zagranicznej byo tak bdne, jak genialny okaza si ukad z Polsk. Podobno Pisudski ostatecznie przyj propozycj Hitlera, poniewa uwaa, e jako Austriak, nowy kanclerz nie podziela tradycyjnej pruskiej nienawici do Polski. Jeszcze bardziej naturalne byo denie Austriaka, ktry zosta kanclerzem Niemiec, do realizacji najstarszego ze swych politycznych marze: poczenia Austrii i Niemiec w Wielkie Niemcy. Austriaccy nazici, od pocztku uznajcy go za swego przywdc, otrzymali teraz ze strony Rzeszy wydatn pomoc, wspart ekonomicznym bojkotem ich kraju. Posunicia te doprowadzi miay do obalenia rzdu Dollfussa za pomoc wewntrznego przewrotu. Pakt z Polsk by wynikiem zimnej kalkulacji, w przypadku Austrii wyczucie Hitlera stpiy emocje. To chyba pod ich wpywem nie zorientowa si w por, e dostarczane mu informacje o sile austriackich nazistw s mocno przesadzone. W swoich poczynaniach zdawa si take nie dostrzega, jak na jego groby bojkotu pod adresem Wiednia zareagowaa Francja, ktra ju w 1931 roku sprzeciwia si stanowczo Anschlussowi, oraz jak wpyny one na stosunki z Wochami, drugim obok Wielkiej Brytanii krajem, ktrego wsppraca bya, zdaniem Hitlera, niezbdna do wyizolowania Francji. Majcy ambicje decydowania o losach Europy rodkowej Mussolini mianowa si samozwaczo protektorem kanclerza Dollfussa i w 1934 roku, wsplnie z Francj i Angli, wyda deklaracj o potrzebie zachowania niezawisoci Austrii. Rodzina Dollfussa przebywaa akurat u Duce, kiedy austriaccy nazici dokonali prby przewrotu (25 lipca 1934), wdarli si do siedziby rzdu i ranili miertelnie kanclerza. By to kolejny pucz zakoczony klsk: siy nazistw okazay si niewystarczajce, tysice z nich musiay ratowa si ucieczk przez granic niemieck. Mussolini poleci rozlokowanie woskich oddziaw na przeczy Brenner i zapewni rzd Austrii o gotowoci przyjcia mu z pomoc w obronie niepodlegoci kraju. Hitler nie mia innego wyjcia, jak odci si od wszelkich powiza ze spiskiem i wyda mordercw Dollfussa. Z Wiednia odwoano niemieckiego ambasadora i wysano tam von Papena, ktry jako katolik i nadal urzdujcy wicekanclerz otrzyma zadanie naprawienia szkd politycznych. Rok 1934 zakoczy si niepomylnie dla hitlerowskiej dyplomacji. Ministrowi spraw zagranicznych Francji, Louisowi Barthou, udao si oywi francuskie stosunki z sojusznikami w Europie Wschodniej, a Zwizek Radziecki przyj oferowane mu stae miejsce w Radzie Ligi Narodw. Odpowiedzi Hitlera bya seria wywiadw dla prasy zagranicznej, w ktrych sowo pokj nie schodzio mu z ust. Jeeli to bdzie zaleao od Niemiec - powiedzia Wardowi Priceowi z Daily Mail - wojna nigdy ju nie wybuchnie. Bowiem nasz kraj jak aden inny pozna okruciestwa, jakie ona ze sob niesie. Fiasko w Austrii wyranie pokazuje, jak ograniczonym polem manewru

w polityce zagranicznej dysponowa Hitler w pierwszej poowie lat trzydziestych. Rwnie dobitnym dowodem, tym razem wiadczcym, i kontynuowa polityk zagraniczn poprzednich rzdw, jest przejty po nich rewizjonistyczny program. Jednak myliby si ten, kto by sdzi, e polityka ta staa w sprzecznoci z dalekosinymi planami deklarowanymi przez Hitlera w Mein Kampf, tak samo jak popeniby bd biorc jego kwieciste deklaracje o umiowaniu pokoju za wykluczajce moliwo podjcia ryzyka wojny oraz kontynuowanie przygotowa czynionych w tym kierunku. Podobnie jak groby pod adresem ydw, inne dalekosine cele nie zostay wpisane w techniczne plany agresji, ani ujte w adnym harmonogramie. Jeli chodzi o dobr taktyki i czasu dziaania, Hitler pozosta prawdziwym oportunist. wiadczy o tym dobitnie jego podlegajcy nieustannym wahaniom stosunek do Wielkiej Brytanii, sojusznika ktrego nigdy nie udao mu si pozyska. Cele te przypominay rodzaj pola magnetycznego, ktre po kadym taktycznym zwrocie, kadej zmianie programu, na nowo ustawiao jego wewntrzny kompas, jego kurs. Pierwszym przykadem tego stylu dziaania, zapocztkowanego po objciu wadzy, by ukad z Polsk. Z charakterystyczn dla Hitlera elastycznoci pozostawia on otwart kwesti, czy Polska stanie si sojusznikiem Niemiec w ich antybolszewickiej krucjacie, czy te zostanie zniszczona, jak okazao si pniej przy udziale ZSRR, jako preludium do inwazji na Zwizek Radziecki. V Rewolucja Hitlera rozpocza si seri gwatownych wydarze, ktre nastpiy po objciu przez niego stanowiska kanclerza w styczniu 1933 roku, jej kulminacj byo uznanie w lipcu NSDAP za jedyn parti w pastwie o jednopartyjnym systemie politycznym, a jej koniec wyznaczyy jeszcze bardziej dramatyczne wydarzenia z 30 czerwca 1934 roku, wydarzenia wywoane aspiracjami Hitlera do roli najwyszego sdziego narodu niemieckiego, ktre doprowadziy do skupienia w jego rku, po mierci von Hindenburga, wadzy prezydenta, kanclerza i Fhrera. Polityk tego wstpnego okresu mona najkrcej okreli jako oscylacje pomidzy dokonywaniem rewolucji a jej powstrzymywaniem. Jednym z jej centralnych zagadnie bya prba okrelenia funkcji partii w pastwie jednopartyjnym, w momencie gdy przestaa odgrywa rol ruchu politycznego. W lipcu 1933 roku Hitler rzuci haso jednoci partii i pastwa. Odtd partia to pastwo. Caa wadza spoczywa w rkach rzdu Rzeszy. Byo to jednak zaledwie stwierdzenie istniejcego stanu rzeczy i nie stanowio adnego rozwizania. Zasada funkcjonowania systemu jednopartyjnego w Zwizku Radzieckim bya prosta i jasna: partia ustalaa kierunek polityki i wydawaa dyrektywy rzdowi. W NSDAP nie brakowao ludzi, ktrzy sdzili, e po zdobyciu wadzy przejm kontrol nad pastwem i bd sprawowali rzdy, ale ich nadzieje rozwiay si do lata 1934 roku. System niemiecki opar si na triadzie partia-rzd-fhrer, przy czym ten ostatni stanowi wierzchoek trjkta. Jednak wzajemne relacje poszczeglnych czonw nie zostay

nigdy szczegowo okrelone i w efekcie system podlega cigym fluktuacjom. Istot oddolnej rewolucji, czyli spontanicznych akcji dziaaczy partii i SA, mianowanych komisarzami Rzeszy i specjalnymi komisarzami na szczeblach landw i szczeblach lokalnych, byo wytworzenie atmosfery nacisku i terroru, ktra, jako pretekst, dopomoga Hitlerowi w sprawnym przeprowadzeniu rewolucji odgrnej. Ale z chwil gdy cel zosta osignity, niezbdna staa si, jak uj to Bracher, ochrona zdobytej wadzy przed niekontrolowanymi wyskokami partii. Kontynuowanie rewolucji napotykao opr nie tylko k przemysowych, lecz take aparatu pastwowego, ktry obawia si, e dalsze czystki mog doprowadzi do niewydolnoci i zaamania administracji. Byo to ryzyko, na ktre nowy reim nie mg sobie pozwoli. Frick, minister spraw wewntrznych Rzeszy, i Gring, minister spraw wewntrznych Prus (ktrych aparat administracyjny przewysza liczebnie aparat Rzeszy), wraz z konserwatywnymi czonkami gabinetu poparli uchwalenie ustawy o reorganizacji zawodowej suby pastwowej (7 kwietnia 1933). Jeszcze przed kocem tego miesica Gring zabra si do likwidowania na terenie Prus armii komisarzy, ktra godzia w autorytet pastwa i grozia jego rozbiciem. Podjta w tym czasie przez Hitlera decyzja o pozostawieniu gwnej kwatery partii w Monachium oraz o mianowaniu na swego zastpc, z prawem do rozstrzygania w jego imieniu wszelkich kwestii zwizanych z kierowaniem parti, Rudolfa Hessa miaa uniemoliwi partii wywieranie bezporednich naciskw na rzd. Pozbawiony silnej osobowoci, ale lojalny wobec Hitlera Hess (wspierany przez swego zastpc Bormanna) doskonale nadawa si do wykonania powierzonego mu zadania, ktrym byo oddzielenie partyjnych szefw od ich lidera, ktry sta si teraz kanclerzem Rzeszy. Liczebno partii predestynowaa j raczej do roli, jak przewidzia dla niej Hitler, organizacji masowej, zdolnej do mobilizacji i kontrolowania spoeczestwa, nili wskiej elity, z ktrej wyaniano by kierownicze kadry pastwa. Chocia ju wczeniej w jej strukturze uwzgldniono dziay odpowiadajce funkcjom resortw rzdowych, nigdy nie doszo do poczenia biurokracji partyjnej z pastwow i tylko czterem czonkom partyjnego kierownictwa udao si zdoby teki ministerialne: Gringowi, Goebbelsowi, Frickowi i Darremu. Jeszcze w roku 1937 z dwunastu ministerstw a siedmioma kierowali ministrowie bezpartyjni, a tylko picioma czonkowie partii38. O wiele powaniejszy problem ni partia stanowiy oddziay SA, ktrych szeregi zasilili w czerwcu byli czonkowie nacjonalistycznego Stahlhelmu. W odrnieniu od pozostaych czonkw kierownictwa partii, starajcych si poczy swe stanowiska partyjne z jakkolwiek funkcj pastwow, czy to w aparacie Rzeszy, czy landw, Rhm nie dopuszcza do wczenia swej armii brunatnych koszul w struktury pastwa. Bojwki SA stanowiy podstaw jego politycznej siy, ktrej zadaniem byo, jak to otwarcie gosi, dokoczenie narodowosocjalistycznej rewolucji i zalanie szarej skay Reichswehry brunatnym potopem. W czerwcu 1933 roku Rhm opublikowa artyku w NS Monatshefte, w ktrym okrela SA i SS jako

trzeci si (poza armi i policj) nowego pastwa, odgrywajc specjaln rol. Rozwj wydarze pomidzy 30 stycznia a 21 marca 1933 roku nie oddaje sensu i znaczenia niemieckiej rewolucji narodowosocjalistycznej [...]. SA i SS nie pozwol na usypianie bd zdrad niemieckiej rewolucji, ktra osigna swj pmetek, przez ludzi obcych naszemu ruchowi [...] Brunatna armia jest jedynym ramieniem zbrojnym narodu, jedynym bastionem w obronie przed komunizmem. Jeli te buruazyjne pgwki sdz, e wystarczy, by aparat pastwowy przybra nowe znaki, e narodowa rewolucja trwa ju zbyt dugo, to po raz pierwszy zgadzamy si z nimi. Rzeczywicie, najwyszy ju czas skoczy z rewolucj narodow i pora rozpocz narodowosocjalistyczn. Czy to im odpowiada, czy nie, my nie zoymy broni. Jeeli w kocu pojm, o co w tym wszystkim chodzi, wtedy bdziemy walczyli razem z nimi! Jeli nie zechc, to bez nich! A jeli zajdzie potrzeba, to przeciw nim. Oddziay SA stopniowo staway si reprezentacj ludzi rozczarowanych, ludzi, ktrzy uwaali, e rewolucja musi trwa tak dugo, dopki sami czego nie zyskaj. Przemwienie wygoszone przez Hitlera 6 lipca na konferencji gubernatorw Rzeszy skierowane byo wanie przeciwko takim postawom i wzywao do zakoczenia rewolucji. Frick i Goebbels przemawiali w tym samym duchu, a ten drugi zapowiedzia nawet wzmoenie nazistowskiej rewolucji przeciwko zakamuflowanym elementom bolszewickim, ktre gro wznieceniem drugiej rewolucji. W Prusach na polecenie Gringa rozwizano pomocnicze oddziay policji i podjto kroki, by przej obozy koncentracyjne SA i SS pod nadzr policji pastwowej oraz pooy kres niekontrolowanym aktom terroru. Posunicia te nie wywary najmniejszego wraenia na Rhmie, a Hitler, wbrew wczeniejszemu zakazowi Gringa, zezwoli mu na mianowanie specjalnych penomocnikw SA na terenie Prus. W tym samym czasie (wrzesie 1933) Fhrer nadal powtarza gubernatorom Rzeszy, e zwolennicy drugiej rewolucji to jego wrogowie, z ktrymi wkrtce si rozprawimy. Wiele uwag wypowiadanych przez Hitlera tamtej jesieni wskazuje, e nadal brakowao mu pomysu, jak rozwiza ten problem, a przygotowana przez Fricka ustawa o zabezpieczeniu jednoci partii i pastwa nie przyczynia si do rozjanienia sytuacji. Sformuowanie, e po zwycistwie rewolucji nazistowskiej partia staa si filarem niemieckiej pastwowoci i poczya si z pastwem nierozerwalnym zwizkiem, stanowio jedynie proklamacj jednoci partii i pastwa, ktra praktycznie dokonaa si p roku wczeniej. Chocia kolejnym trwaym wzem czcym parti i pastwo stay si ministerialne nominacje Hessa i Rhma, przynioso to korzy wycznie pastwu, gdy jego kierowniczy organ - rzd, zasilio dwch przywdcw partii, ktrzy nie otrzymali ani tek ministerialnych, ani uprawnie wykonawczych. W pierwszej poowie 1934 roku raporty dotyczce nastrojw spoeczestwa w caym kraju, z ktrymi regularnie zapoznawa si Hitler, wykazyway wzrost oglnego zniechcenia. Przygas entuzjazm wiosny 1933 roku, na krtko oywiony jesieni przez wycofanie si Niemiec z

konferencji pokojowej i Ligi Narodw. Nie przyczynio si te do poprawy wizerunku reimu fiasko procesu komunistw oskaronych o podpalenie Reichstagu. Wszystkich oskaronych z wyjtkiem modego Duczyka van der Lubbego musiano zwolni. Zapowiadane polepszenie sytuacji ekonomicznej jeszcze nie nadeszo i, chocia popularno Hitlera nie saba, to korupcja i butne zachowanie lokalnych bonzw partyjnych zaczo wzbudza niech spoeczestwa. Najwyrazistszym odbiciem miercego oblicza Trzeciej Rzeszy [podaje w swoim podsumowaniu raportw Ian Kershaw] bya brutalna arogancja i chuligaskie wybryki upojonych wadz esamanw. Ich karygodne ekscesy - w czasie gdy pozbyto si ju wszystkich szumowin z lewicy i innych aspoecznych elementw - byy w najwyszym stopniu nie do pogodzenia z poszanowaniem porzdku i moralnoci niemieckiej klasy redniej. Problem Rhma i SA by dla Hitlera trudny do rozwizania z dwch powodw. SA, zbrojne rami partii, i armia, sia zbrojna pastwa, stanowiy najbardziej skomplikowany wycinek zagadnienia wzajemnego stosunku partii i pastwa mogcy w efekcie doprowadzi do czego groniejszego ni wybuch sporw kompetencyjnych - do wybuchu walk. Take osobiste stosunki Hitlera z Rhmem miay swoj zawi histori. W samych pocztkach ruchu Rhm, jako czonek sztabu dowdztwa okrgu wojskowego w Monachium, osobicie popiera Hitlera. Starcie o rol, jak miao odgrywa SA - wedug Hitlera polityczn, wedug Rhma paramilitarn - doprowadzio do ktni i dymisji Rhma w roku 1925. W obliczu buntowniczych nastrojw bojwkarzy, poirytowanych ograniczeniami narzuconymi przez taktyk legalnoci, w roku 1931 Hitler wezwa Rhma z powrotem. Ale wwczas stary spr rozgorza od nowa i wida byo wyranie, e nigdy nie dojdzie do porozumienia midzy politykiem a starym dziaaczem Freikorpsu. Nawet gdy Hitler zosta kanclerzem, Rhm nie potrafi powcign jzyka i tak jak dawniej, w latach dwudziestych, nie kry pogardy dla prowadzonej przez niego polityki kompromisw. Nominacja na ministra i szczeglnie gorcy list z podzikowaniami otrzymany pod koniec roku umocniy go w przekonaniu, e Adolf nieoficjalnie podziela jego pogldy. Dlatego nie tylko kontynuowa krytyk reimu i jego polityki, ale organizowa na terenie caego kraju ostentacyjne parady, inspekcje i demonstracje SA, a nawet przystpi do dozbrajania organizacji, zakupujc bro czciowo za granic. Nasilenie aktywnoci SA, chocia na razie bez jasno sprecyzowanego celu, byo wyzwaniem, ktrego Hitler nie mg zignorowa. Gdyby na nie nie odpowiedzia i nie uciszy nawoywa Rhma do drugiej rewolucji lub, co gorsza, gdyby dowdztwo SA oraz 2,5 miliona jego czonkw potraktowao te wezwania powanie i sprowokowao konfrontacj z armi, zagrozioby to podstawom istnienia caego systemu. Przygotowane przez armi i obliczone na osabienie SA nowe plany poboru wskazyway, e wojskowi nie zamierzaj przyglda si temu bezczynnie, a w konfrontacji mog liczy na silne poparcie nie tylko elementw konserwatywnych w rzdzie, lecz take opinii publicznej, coraz bardziej oburzonej

zachowaniem SA. Hitler nie zapomnia puczu z roku 1923 i wnioskw, jakie wwczas wycign - nigdy nie wchodzi w otwarty konflikt z armi. Byo to aktualne szczeglnie teraz, gdy od wsppracy z jej dowdztwem zaleao, powodzenie priorytetowego zadania remilitaryzacji pastwa i kiedy Niemcy nadal byy naraone na atak z zewntrz. Co wicej, stan zdrowia prezydenta wskazywa, e w najbliszej przyszoci moe wypyn kwestia mianowania jego nastpcy. Hitler nie dopuszcza myli o adnej innej kandydaturze poza swoj wasn. Jednak bunt SA lub nawet tylko groba wybuchu mogy zniweczy jego szans, szczeglnie w koach wojskowych, ktre bd chciay zachowa decydujce zdanie w kwestii, kto ma obj stanowisko gowy pastwa i gwnodowodzcego si zbrojnych. Na pocztku stycznia 1934 roku Hitler wezwa do siebie Rudolfa Dielsa, szefa Gestapo w Prusach, i poleci mu zebranie kompromitujcej dokumentacji o Rhmie i jego przyjaniach (Rhm, jak kilku innych przywdcw SA, by homoseksualist) oraz o aktach terroru, w ktre zamieszane byy bojwki SA. To najwaniejsze zadanie, jakie kiedykolwiek pan otrzyma - owiadczy Dielsowi. Nadal liczy, e uda si unikn konfrontacji, ale nie ulegao ju wtpliwoci, po czyjej stronie stanie, jeli do niej dojdzie. Kiedy 21 lutego przyjmowa w Berlinie Anthony Edena, zwierzy mu si, e planuje zredukowa liczb SA o dwie trzecie i e zamierza dopilnowa, by pozostae formacje nie byy uzbrajane ani szkolone militarnie. Tydzie pniej wezwa na spotkanie do ministerstwa obrony dowdcw armii, SA oraz SS i przedstawi im zaoenia kompromisowego rozwizania narosego konfliktu. Funkcje militarne oddziaw SA miay zosta powanie zredukowane, a ich podstawowym zadaniem, tak jak partii, miao sta si szkolenie polityczne spoeczestwa. Zaapelowa do szefw SA, by podporzdkowali si jego decyzjom, szczeglnie w tak trudnym okresie, i zagrozi zmiadeniem kadego, kto tego nie uczyni. Generaowie byli zadowoleni. Rhm zachowa kamienn twarz, ale po opuszczeniu zebrania przeklinajc wykrzykiwa, e nigdy nie zaakceptuje takiego ukadu. Hitler natychmiast zosta powiadomiony o jego reakcji przez Viktora Lutzego, jednego z wyszych oficerw z otoczenia Rhma. Inny raport, tym razem od ministra obrony, generaa von Blomberga, informowa, e SA wystawio uzbrojone posterunki wok siedzib swych dowdztw. Oznaczao to, e na terenie kadego okrgu wojskowego znalazo si 6 do 8 tysicy ludzi dysponujcych broni automatyczn. W marcu rozpocz si proces systematycznego izolowania SA. Arogancja Rhma i krgu ludzi skupionych wok niego przysporzya mu potnych wrogw: Reichswehr, gauleiterw, parti, Gringa i Himmlera, ktry kierowa SS, coraz bardziej oddalajc si od SA. Himmler zdoa ju podporzdkowa sobie policj polityczn Bawarii i wkrtce mia obj kontrol nad podobnymi subami we wszystkich landach, wczajc Prusy, skd zapoyczono nazw Gestapo. Podczas gdy Gestapo prowadzio cis inwigilacj SA i jego dowdztwa, w przygotowaniach do ewentualnej akcji wsppracoway ze sob SS i Reichswehra. Od czerwca nad krajem zawisa cika atmosfera kryzysu. Wyjedajc

na urlop, Hindenburg poleci wicekanclerzowi: Sprawy maj si le, Papen. Niech pan postara si je unormowa. Zdajc sobie spraw, e liczcy 87 lat prezydent czuje si coraz gorzej i e moe ju nie powrci do Berlina, 4 czerwca Hitler spotka si z Rhmem i w czasie dugiej rozmowy prbowa skoni go, by przyj kompromis, a tym samym unikn konfliktu. Rhm przysta na jego propozycj, by rozpuci w lipcu SA na wakacje, i jednoczenie obieca swemu sztabowi, e zanim to nastpi, Hitler spotka si z nimi w Bad Wiessee, by omwi sprawy dotyczce przyszoci organizacji. Jednak ton rozkazu Rhma, ogaszajcego miesiczny urlop, nie pozostawia Hitlerowi cienia wtpliwoci co do wynikw tego spotkania: Jeli wrogowie SA licz, e nie powrcimy z tych wakacji, pozwlmy im cieszy si tymi iluzjami, pki jeszcze mog. Bo gdy nadejdzie pora, ludzie ci otrzymaj waciw odpowied w takiej formie, jaka okae si niezbdna. SA jest i nadal pozostanie przeznaczeniem Niemiec. VI Przez pozosta cz czerwca Gringowi i Himmlerowi udao si zgromadzi dowody wiadczce o tym, i szefowie SA zamierzaj obali obecny rzd i poczy armi, SA i SS pod dowdztwem Rhma. Hitlera postanowiono pozostawi na stanowisku kanclerza, ale wicekanclerzem mia zosta von Schleicher, bdcy gwn postaci domniemanej konspiracji. Cho nieprzekonywajce, dowody te daway Gringowi i Himmlerowi pretekst do uprzedzenia ataku i aresztowania oraz rozstrzelania wszystkich spiskowcw, ktrych lista stale wyduaa si, gdy bya to wprost wymarzona okazja do uregulowania starych porachunkw. Trudno oceni, do jakiego stopnia Hitler wierzy w autentyczno spisku. Skoro jednak zdecydowa si dziaa, to by moe wierzy. Najwaniejsz przesank do podjcia decyzji nie byo jednak to, czy Rhm rzeczywicie szykowa pucz, lecz przekonanie, e dopki nie porzuci koncepcji zastpienia armii przez SA, stanowi, wedug okrelenia Joachima Festa, stae zagroenie puczem, mogce w wypadku wybuchu konfliktu z armi zniszczy cay reim. Od momentu kiedy to stao si dla Hitlera jasne, do rozstrzygnicia pozostao jedynie zagadnienie, czy mg sobie pozwoli na dalsze tolerowanie tego stanu rzeczy, zwaszcza e w najbliszym czasie pojawi si miaa kwestia sukcesji po Hindenburgu. Jeeli nie, to wybr rozwiza by bardzo ograniczony. Rhm dysponowa zbyt du si by mona go byo po prostu odwoa ze stanowiska. To mogo wywoa rebeli, ktrej Hitler stara si wanie zapobiec. Z drugiej strony Rhm wiedzia zbyt wiele, by mona zaryzykowa kolejny skandal w stylu procesu o podpalenie Reichstagu. Jedyn moliwoci pozostao rozwizanie siowe, czyli w adekwatnym do sytuacji slangu gangsterskim wrobienie Rhma. Jednake Hitler nie spieszy si z jego realizacj i mia po temu istotny powd. Uderzenie w SA oznaczao zdawienie ruchu, ktry wynis go do wadzy, a zniszczenie najstarszego ze swych towarzyszy byo gestem na

rzecz tych elementw konserwatywnych, ktrych, jak susznie podejrzewa Rhm, Hitler skrycie nienawidzi. Niespodziewana akcja ich rzecznika, von Papena, ktry w przemwieniu wygoszonym w Marburgu ostrzeg rzd, e czas pooy kres rewolucji, wywoaa wybuch furii Hitlera. Jednak wizyta w posiadoci starego prezydenta i trzydniowe rozmylania w samotnoci w Obersalzbergu sprawiy, i doszed do wniosku, e ta sytuacja nie moe trwa duej. Najprawdopodobniej po powrocie do Berlina, 26 czerwca Hitler wyrazi zgod na realizacj planu przygotowanego przez Gringa i Himmlera. Zreszt sprawy zaszy ju tak daleko, e odwrt wydawa si niemoliwy. Dat akcji wyznaczono na niedziel 30 czerwca. Tego dnia Hitler niespodziewanie wczenie zjawi si w hotelu w Bad Wiessee, gdzie umwi si na narad z dowdcami SA. Wszyscy, wcznie z Rhmem, zostali wygarnici z pokojw, w ktrych spali, aresztowani i przewiezieni pod eskort do Monachium. Tam i w Berlinie, gdzie operacj kierowali Gring i Himmler, przez ca niedziel, bez zastosowania adnej procedury sdowej, trway egzekucje. Dopiero wieczorem Hitler zdecydowa si wyda rozkaz rozstrzelania Rhma, dajc mu najpierw moliwo popenienia samobjstwa z ktrej ten nie skorzysta. Do dzi liczba ofiar czystki pozostaje nieznana. Na pewno byo ich 37, ale biorc pod uwag osobiste porachunki wyrwnywane przez lokalnych szefw partii mona zakada, e zginy setki. Rwnolegle z likwidacj Rhma i dowdztwa SA aresztowano i zamordowano wielu znanych politykw z wczeniejszego okresu, a wrd nich Gregora Strassera, obok Rhma najbliszego wsppracownika Hitlera w pocztkach ruchu, byego kanclerza, generaa von Schleichera, jego wsppracownika generaa von Bredowa, von Kahra, generalnego komisarza w Bawarii w okresie puczu roku 1923, i Edgara Junga, autora tekstu marburskiego przemwienia von Papena. Brning, ktry posucha ostrzee zignorowanych przez von Schleichera opuci w por kraj i uratowa ycie. Chocia Hitler dziaa z pen determinacj i zdecydowa si nawet na osobist konfrontacj z Rhmem, jednak akcja nie pozostaa bez wpywu na jego psychik, co potwierdzaj wszyscy, ktrych uderzyo nadzwyczajne podniecenie, jakie przejawia 30 czerwca. Jego pierwsz reakcj byo wyciszenie echa zaj. Gring poleci policji zniszczenie wszystkich dokumentw dotyczcych wydarze ostatnich dwch dni, prasa otrzymaa zakaz druku nekrologw, a krtki dwuwierszowy dekret: Kroki podjte 30 czerwca i oraz 2 lipca w celu zdawienia zdradzieckiego ataku stanowi legalne rodki samoobrony pastwa, zosta po cichu zatwierdzony przez rzd w pakiecie dwudziestu innych dekretw przyjtych 3 lipca. Nastpnego dnia w czasie ceremonii odbywajcej si w Berlinie, wszystkich uczestnikw akcji, od Himmlera po czonkw plutonw egzekucyjnych SS, uhonorowano wrczajc im pamitkowe kordziki. Sam Hitler, w nietypowy dla siebie sposb, zachowywa milczenie przez nastpne dziesi dni. Powodem musiao by uczucie wstrtu i szok po gwatownym zerwaniu z przeszoci oraz brak pomysu, jak przedstawi opinii publicznej wydarzenia, ktre byy po prostu masowym mordem z

rozkazu Fhrera, bo takiej formuki uywano przed wydaniem polecenia otwarcia ognia plutonom egzekucyjnym. W doniesieniach napywajcych z Niemiec i potwierdzanych przez informacje docierajce do orodka SPD w Pradze (Sopade) stwierdzano brak jakiejkolwiek krytyki pod adresem Hitlera; wicej, odnotowano pochway dla stanowczoci jego dziaania. Najwyraniej spoeczestwo przyjo wersj o istniejcym spisku i zaaprobowao siow rozpraw ze znienawidzonymi esamanami. Pozytywne reakcje wykorzysta aparat propagandowy Goebbelsa, ale Hitler nadal odczuwa potrzeb osobistego nawietlenia szczegw tego wydarzenia narodowi. Chaotyczne i rozwleke przemwienie w Reichstagu (13 lipca) nie byo najlepszym w jego karierze, jednak stanowio kolejny dowd, e Hitler potrafi wczu si w nastroje spoeczestwa. Nieprzypadkowo bowiem silnie zaakcentowa niemoralny styl ycia, szczeglnie homoseksualizm Rhma i innych dowdcw SA, odrzuci koncepcj rewolucji jako stanu trwaego oraz przedstawi podjte kroki jako niezbdne do zachowania adu i bezpieczestwa w kraju. Na zakoczenie otwarcie i bez niedomwie przyzna sobie prawo do dziaa ponad obowizujcym systemem prawnym: Jeeli kto mnie potpia i pyta, dlaczego nie powierzyem osdzenia winnych normalnym sdom, mog mu tylko odpowiedzie: w tym momencie byem odpowiedzialny za los caego niemieckiego narodu i dlatego mianowaem si jego najwyszym sdzi [...] Osobicie wydaem rozkaz rozstrzelania przywdcw spisku i osobicie nakazaem nastpnie wypali, a do ywego misa, wrzody zatruwajce rda naszego wewntrznego ycia [...] Owiadczam narodowi, e odtd jego bytu -zalenego od wewntrznej stabilizacji i bezpieczestwa - nikt bezkarnie naraa nie bdzie! I niech po wsze czasy bdzie odtd wiadome, e kadego, kto podniesie rk na pastwo, czeka pewna mier. Zarwno fakt oficjalnego postawienia si Hitlera ponad prawem, jak i usankcjonowania mordu jako sposobu usuwania przeciwnikw politycznych, wstrzsn krgami politycznymi Zachodu. Jednak w Niemczech, jak na to wskazuj dowody, dziaania Hitlera, uznane za krok zapobiegajcy jeszcze wikszemu rozlewowi krwi, zyskay pen akceptacj. Co wicej, podziwiano go za miao, z jak odrzuci konwencjonalne ograniczenia prawa i za dziaania zgodne z poczuciem naturalnej sprawiedliwoci. Ludzie z uznaniem twierdzili, e aden z jego poprzednikw na urzdzie kanclerza nie zdobyby si na podobn odwag. Tego rodzaju opinie nie ograniczay si wycznie do szarych obywateli. Profesor Carl Schmitt z Uniwersytetu Berliskiego, jeden z czoowych autorytetw w dziedzinie prawa midzynarodowego, w artykule Fhrer broni prawa, opublikowanym na amach czasopisma Niemieckie Prawo l sierpnia 1934 roku, zawar pochwa masowych egzekucji jako sprawiedliwoci Fhrera stanowicej fundamentaln sprawiedliwo i najwysze prawo nowego adu. Dziewi lat pniej, w Poznaniu, Himmler w przemwieniu do dowdcw SS (4 padziernika 1943), uzasadniajc polityk eksterminacji ras niszych i wrogw politycznych, odwoa si do mordw z 30 czerwca 1934 roku jako do wydarzenia ktre

ustanowio bezwzgldn woln od wszelkich ogranicze wynikajcych z szacunku dla prawa, fundamentaln zasad dziaania reimu. W trakcie swej mowy Hitler powtrzy przyrzeczenie zoone niegdy armii, e pozostanie ona jedyn zbrojn si narodu i narzdziem apolitycznym. Generaowie byli usatysfakcjonowani - ich przeciwnicy zostali usunici. Nawet zamordowanie przy tej okazji dwch ludzi spord ich grona, von Schleichera i von Bredowa, nie przeszkodzio von Blombergowi pogratulowa Hitlerowi w imieniu caego korpusu oficerskiego. Na razie Hitler by wielce zadowolony z wraenia, jakie wywoao na konserwatystach jego zdecydowane zerwanie z radykalnymi elementami w partii. W zamian z wdzicznoci przyj ich poparcie i poparcie k wojskowych, gdy trzy tygodnie po jego wystpieniu w Reichstagu zmar von Hindenburg. Przekazanie uprawnie prezydenta i jednoczenie uprawnie gwnodowodzcego armi w rce Hitlera odbyo si gadko, szybko i bez najmniejszych sprzeciww. W ten oto sposb Hitler, bdcy ju liderem jedynej partii i szefem rzdu, zdoby zupenie wyjtkow pozycj. Aby podkreli ten fakt, znis urzd prezydenta Rzeszy, tym samym zrywajc wi z przeszoci reprezentowan przez von Hindenburga. Tytu prezydenta zastpi nowym, swoim wasnym. Odtd zamiast na konstytucj wszyscy oficerowie, onierze, urzdnicy pastwowi, wraz z ministrami Rzeszy zmuszeni byli skada w obliczu Boga przysig wiernoci Adolfowi Hitlerowi, Fhrerowi Rzeszy Niemieckiej i niemieckiego narodu. Przywrcenie przysigi na wierno osobie, jak zwraca uwag Martin Broszat, stanowio przynajmniej czciow restauracj monarchii. Ale Broszat pisze dalej: W rzeczywistoci wadza Fhrera bya znacznie wiksza ni jakiegokolwiek monarchy. Pojcie nadania boskiego zostao zastpione stwierdzeniem, e Fhrer jest zbawc zesanym przez Opatrzno, a jednoczenie ucielenieniem i wykonawc bliej niezdefiniowanej woli narodu. Aby uczci pokojow sukcesj, przymi wraenie wypadkw z 30 czerwca i zaznaczy zakoczenie okresu rewolucji, Hitler i Goebbels przygotowali powtrk Poczdamu w formie niezwykle uroczystych obchodw ku czci zmarego prezydenta Hitler przemawia na specjalnej sesji Reichstagu, zakoczonej odegraniem marsza aobnego ze Zmierzchu Bogw Ryszarda Wagnera a nastpnie, jako nowy wdz naczelny, przyj defilad wojskow. Uroczystoci zakoczyo zoenie trumny feldmarszaka w grobowcu-pomniku na polach bitwy pod Tannenbergiem (Grunwaldem), upamitniajcym jego zwycistwo nad Rosjanami w roku 1914, i wagnerowskie poegnanie wygoszone przez Hitlera: Wkraczasz teraz do Walhalli. Wyniki plebiscytu majcego zatwierdzi nowe zmiany w konstytucji byy jak zwykle pozytywne, ale liczba gosw za, w porwnaniu z listopadem 1933 roku, okazaa si nisza. Powodem moga by niezbyt aktywna kampania przed gosowaniem oraz fakt, e Hitler nie bra w niej osobistego udziau. Jeeli tak byo w istocie, to odbywajcy si miesic

pniej, w Norymberdze, zjazd partii powetowa straty wynikajce ze wspomnianych bdw. adne z osigni nazistowskiej propagandy nie moe rwna si z wraeniem, jakie wywar film Tryumf woli o zjedzie w roku 1934, zrealizowany przez Leni Riefenstahl, w ktrym pokazano midzy innymi architektoniczne arcydzieo Speera, katedr wiata utworzon przez snopy blasku 130 reflektorw przeciwlotniczych. Pierwsza wersja tego filmu, pod tytuem Sieg der Glaubens (Tryumf wiary), powstaa rok wczeniej, w trakcie zlotu zwycistwa, ale musiano j wycofa, bowiem zbyt czsto pojawia si w niej Rhm. Autorem nowego tytuu by sam Hitler, on te narzuci dwa podstawowe wtki filmu, wtek woli pokonujcej wszelkie przeciwnoci oraz wtek jednoci Fhrera, partii i narodu. Posta Hitlera przymia cae dzieo, od pocztkowych uj, kiedy schodzcy do ldowania samolot z wodzem na pokadzie rzuca cie w ksztacie krzya na kolumny maszerujcych bojowcw SA, a po zakoczenie, w ktrym Hess wznosi mistyczny okrzyk-zaklcie: Partia to Hitler. Ale Hitler to Niemcy, tak samo jak Niemcy to Hitler. Hitler! Sieg Heil! Hitler odegra swoj rol kapana w subie mitu - mitu Przywdcy, ktry wznis si z nizin, by pokierowa losem narodu. Cz jego przemwienia zawieraa klarowne przesanie: Rola rewolucji narodowosocjalistycznej jako rewolucyjnego procesu zdobywania wadzy jest zakoczona. Kwestia wzajemnego stosunku partii i pastwa zostaa rozwizana dziki ostatecznemu umocnieniu pozycji Hitlera jako wodza partii - poprzez czystk w SA, oraz gowy pastwa - poprzez sukcesj po Hindenburgu. Na zlocie we wrzeniu 1934 roku Hitler mg zatem zapewni parti, e: To nie pastwo kieruje nami, lecz raczej my pastwem. To nie pastwo powoao nas do istnienia, lecz raczej my pastwo. Minister spraw wewntrznych, Frick, popieszy z owiadczeniem, w ktrym wyjani, e Hitler nie mia na myli, i odtd partia staje ponad pastwem, a jedynie, e przywdcy partii powoywani s na kierownicze stanowiska w pastwie i nim kieruj. Ale Frick nie wyjani, co takiego mia na myli Hitler, stwierdzajc dalej, e przywdcy dzisiejszych Niemiec maj w rkach praktycznie nieograniczon wadz, i dodajc: ostateczna konsolidacja narodowosocjalistycznej wadzy pocignie za sob realizacj narodowosocjalistycznego programu narzuconego odgrnie. Kryzys roku 1934 sugeruje moliwo pogodzenia ze sob dwch sprzecznych wizji osobowoci Adolfa Hitlera-polityka, tej, ktra przedstawia go jako oportunist, z t, wedug ktrej wypowiadajc sowa o programie wprowadzanym odgrnie mia na myli z gry okrelone cele. O ile bowiem sposb rozegrania sytuacji kryzysowej, ktrej przebiegu nie mg przecie przewidzie, wskazuje na wyrany oportunizm, o tyle wynik trudno uzna za przypadkowy. Przemiana sytuacji grocej, na skutek wewntrznych podziaw, katastrof jego partii w osobisty tryumf, stawiajcy go zarwno ponad parti, jak i ponad pastwem, stanowi kolejny przykad, w jak perfekcyjny sposb potrafi wykorzysta nadarzajce si okazje, aby suyy realizacji jego dalekosinych planw.

Trudno te domniemywa, by Hitler z gry przewidzia wszystkie przeszkody, na jakie natrafi jego program zbroje lub przyszy pakt ze Zwizkiem Radzieckim. Jednak dziwnym zrzdzeniem losu, zbyt dziwnym, by uzna to za przypadek, przy ktrym nie wybiega myl naprzd, trzy tygodnie po rozprawie z SA Hitler promowa SS, dotd podlegajce SA, do rangi samodzielnej organizacji opartej na fundamentalnej zasadzie bezwzgldnego posuszestwa woli Fhrera. W ten sposb zastpi niezdyscyplinowane, a przez to niepewne SA, o wiele sprawniejszym instrumentem, zdolnym do wypeniania tych samych, jak rwnie wielu innych zada, szczeglnie w okresie budowy rasowego imperium na Wschodzie, co zawsze stanowio jego najwaniejszy cel. Pogld ten znajduje dodatkowe oparcie w fakcie, i tydzie po solennym zapewnieniu armii, e pozostanie jedyn si zbrojn w pastwie, Hitler nada przywilej noszenia broni SS. Przywilej pocztkowo zezwala tylko na sformowanie jednej dywizji, lecz, jak miao si wkrtce okaza, sta si on punktem wyjcia do stworzenia rewolucyjnej alternatywy dla regularnej armii - tej, ktra stanowia marzenie Rhma, i ktrej utworzenia nie doy.

ROZDZIA DZIESITY

Stalin i Hitler - porwnanie

Pny rok 1934 (Stalin 54-55 lat, Hitler 45 lat) I

W synnym cyklu wykadw o filozofii dziejw, wygoszonym na

uniwersytecie berliskim na sto lat przed dojciem Hitlera do wadzy, Hegel wskaza na rol wiatowo-historycznych indywidualnoci, przez dziaania ktrych ujawnia si wola ducha wiata i realizuje plan Opatrznoci. Zasuguj na nazw bohaterw, poniewa swj cel i powoanie czerpali nie tylko ze spokojnego, uporzdkowanego istniejcym ukadem stosunkw, uwiconego biegu rzeczy, lecz ze rda ktrego tre bya ukryta i jeszcze nie dojrzaa do wspczesnego istnienia, z wewntrznego, podziemnego jeszcze ducha, ktry uderza w skorup zewntrznego wiata i rozsadza j, poniewa jest jdrem rnym od jdra tej skorupy. (Tacy byli Aleksander, Cezar, Napoleon.) Byli to ludzie praktyczni, dziaacze polityczni. Ale byli to zarazem ludzie mylcy, orientujcy si w tym, co jest konieczn potrzeb epoki i nakazem epoki. I to jest wanie prawda ich epoki i ich wiata [...] Ich to zadaniem byo rozpozna to oglne, ten konieczny, najbliszy szczebel w historii wiata, uczyni go wasnym celem i powici mu swoj energi. Postacie historyczne, bohaterw jakiej epoki, naley przeto uzna za ludzi najdalej widzcych; ich czyny, ich mowy s tym najlepszym, co stworzya epoka. Na zarzuty, e dziaania takich jednostek czsto stoj w sprzecznoci z normami moralnymi i powoduj cierpienia innych, Hegel odpar: Dzieje powszechne tocz si bowiem na paszczynie wyszej ni ta, ktra jest waciwym terenem moralnoci, na paszczynie wyszej ni dziedzina prywatnych przekona, sumienia jednostki. [...] Z tego stanowiska nie musi si wcale podnosi przeciwko czynom historycznym i ich wykonawcom zarzutw natury moralnej, ktre ich nie dotycz. Nie musi si wcale przeciwstawia im caej linii cnt prywatnych: skromnoci, pokory, mioci bliniego i dobroczynnoci. Ale wielki czowiek [dodaje Hegel w innym miejscu] musi zdepta na swej drodze niejeden niewinny kwiat i niejedn rzecz zburzy. Nie wiadomo, czy Hitler lub Stalin mieli kiedykolwiek okazj zapozna si z tymi fragmentami, ale oddaj one bardzo trafnie przekonanie, jakie obaj ywili na swj temat - e do takiej wanie roli zostali przeznaczeni, a przez to zwyke miary ludzkiego postpowania nie maj zastosowania w

ich wypadku. Ta wiara stanowi podstaw umoliwiajc bezporednie porwnanie ich postaci. Koniec roku 1934 z dwch powodw jest dobrym momentem na ma pauz i przeprowadzenie takiego porwnania. Rozwizujc konflikt narosy pomidzy SA a armi oraz obejmujc stanowisko gowy pastwa po Hindenburgu, Hitler zakoczy proces konsolidowania wadzy. Odtd moe by porwnywany ze Stalinem na bardziej rwnorzdnych zasadach. Drugi powd to ten, e rok 1934 stanowi dla obu pewn granic, co pozwala nie tylko spojrze na ich dotychczasowe kariery, lecz wybiec w przd i odnale pewne wskazwki co do ich przyszoci. Hitler uwaa si za czowieka zesanego przez Opatrzno, by wyrwa nard niemiecki z ponienia klski i dekadencji Republiki Weimarskiej, by przywrci mu nalen rasie panw historyczn pozycj oraz by zagwarantowa jego przyszo tworzc germaskie imperium na obszarze Europy Wschodniej. Stalin uzna, e jego misj jest pooenie kresu wielowiekowemu zacofaniu Rosji poprzez przeksztacenie jej rolniczego spoeczestwa w nowoczesne spoeczestwo industrialne i jednoczenie zbudowanie pierwszego w wiecie pastwa socjalistycznego. aden z tych celw nie mg zosta osignity bez ogromnych wyrzecze materialnych i ofiar w ludziach, ale w tamtej epoce koszty te nie miay adnego znaczenia. Usprawiedliwi i rozgrzeszy miaa ich historia, tak jak ju wybaczaa ich poprzednikom - jeli osigali sukces. Zagadk pozostaje sposb, w jaki obaj doszli do tego rodzaju przekonania. Ju wczeniej omwiem zwizek pomidzy takimi wyobraeniami na swj temat a narcyzmem, ktry to termin opisuje stan psychologiczny, kiedy jednostka tak bardzo zaabsorbowana jest wasn osob, e nic, adna osoba ani przedmiot zewntrzny, nie stanowi dla niej rzeczywistego punktu odniesienia. Jednostki tego typu przekonane s o swoich wyjtkowych zaletach i wyszoci nad innymi, a podwaenie tej samooceny - na przykad krytyka -wywouje u nich gwatown reakcj i czsto pragnienie zemsty. Nawet jeeli przyjmiemy, e taki zwizek tu wystpuje, to nadal nie wyjaniona pozostaje kwestia, dlaczego spord wielu przypadkw narcyzmu akurat w odniesieniu do tych dwch osobowoci jego efektem byo wytworzenie tak niezwykej psychologicznej siy, siy dajcej kadej z nich poczucie misji dziejowej oraz odporno na rozczarowania, niepowodzenia, poczucie winy, wyrzuty sumienia sceptycyzm i krytyk. Siy, ktra wystarczya im na cae ycie, wynoszc obu na szczyty wadzy. Siy, ktra w wypadku Hitlera przetrwaa poniesion przez niego ostateczn klsk. Konieczno ograniczenia si w poszukiwaniach rda tych wyobrae jedynie do spekulacji nie przekrela hipotezy, wspartej ogromn iloci materiaw faktograficznych, e wanie te wyobraenia stanowiy jeden z najwaniejszych elementw umoliwiajcych karier obu przywdcom. I to niezalenie od istotnych rnic w usposobieniu, warunkach, w jakich przyszo im dziaa, oraz identyfikacji z dwiema wykluczajcymi si wzajemnie ideologiami. W wypadku Stalina na drodze samorealizacji zgodnej z przekonaniem o

swej wyjtkowoci stany dwie przeszkody, z ktrych jedna odnosia si rwnie do Hitlera. Obaj z Hitlerem rozpoczli karier od samego dou, nie dysponujc na starcie adnymi przyrodzonymi bd odziedziczonymi atutami, ktre dawayby im przewag nad otoczeniem. Stalin jednak w tym pocztkowym okresie wyprzedzi Hitlera: o wyborze swojej drogi yciowej zadecydowa jeszcze przed ukoczeniem dwudziestego roku ycia. Mimo to ponad poow nastpnych osiemnastu lat spdzi w wizieniach lub na zesaniu. Hitler odnalaz ostatecznie swoje powoanie majc lat trzydzieci, i to nie w sztuce, a w polityce. Jednoczenie odkry wtedy swj talent mwcy. Kademu, kto zetkn si z nim we wczeniejszym okresie, pomys, e czowiek ten odegra donios rol w historii naszego stulecia, musiaby si wyda absurdem. Przeszkody pitrzce si na drodze kariery Stalina zrekompensowa ut szczcia, dziki ktremu jeszcze przed kocem roku 1917, prosto z syberyjskiego zesania, trafi na stanowisko czonka rewolucyjnego rzdu. Jednak dowiadczenia pierwszej poowy ycia, egzystencja na marginesie spoeczestwa, czsto pord zodziei i innych wyrzutkw - czynice go, by posuy si gruziskim okreleniem, kinto, ulicznym spryciarzem pozostawiy trwae psychiczne obcienia, od ktrych nie mia si ju nigdy uwolni. Posta, jaka uksztatowaa si pod wpywem przey tamtego okresu, miaa gwatowne, szorstkie i trudne usposobienie, co wicej, jej rewolucyjne denia zabarwione byy bardziej nienawici i odraz ni idealizmem. Stalin nie ufa nikomu ani sam nie wzbudza niczyjego zaufania i (jak stwierdza Trocki) uwaa, e najprostsz drog wiodc do celu jest zorganizowana przemoc. Innym obcieniem, ktrego rde naley zapewne upatrywa w jego kaukaskim pochodzeniu, bya niezwyka wprost mciwo, zdolno do zapamitywania uraz poczona z niepohamowan dz zemsty, niezalenie od tego, jak wiele lat upyno od zdarzenia, ktre j wywoao. Jedna z najbardziej znanych opowieci o Stalinie zostaa kiedy przytoczona przez Sieriebriakowa. Niegdy w gronie towarzyszy rozprawiano o pomyle na idealnie spdzony dzie. Pomys Stalina by nastpujcy: Zaplanowa artystyczn zemst na wrogu, wykona j co do joty, a nastpnie pj do domu i pooy si spokojnie spa. Ta grubost - prymitywizm, grubiastwo - ktr Lenin okreli jako drobiazg, ktry moe nabra istotnego znaczenia, chocia ukryta, pozostaa czci charakteru Stalina do koca jego dni. Nawet wtedy, kiedy zosta ju niepodzielnym wadc Rosji, wci zdarzay mu si nage, niekontrolowane wybuchy gniewu, skierowane przeciwko tym, ktrzy mieli odwag mu si przeciwstawi lub choby go zirytowa. Konsekwencj takiego wybuchu moga by natychmiastowa utrata zaufania do danej osoby, co najczciej koczyo si aresztowaniem i znikniciem delikwenta. Prymitywizm Stalina (azjatycko, jak okrela to Trocki i inni czonkowie Politbiura) szczeglnie wyranie kontrastowa z polorem i obyciem tych towarzyszy, ktrzy spdzili dugie lata na emigracji w Europie. Ich wyksztacenie, znajomo obcych krajw i jzykw oraz atwo, z jak roztrzsali skomplikowane kwestie teoretyczne, zarwno w

czasie dugich debat, jak na amach pism, budziy gbok zawi Stalina. Ten kontrast pogbia jeszcze trudnoci Stalina w pocztkowym okresie kariery; dopiero pniej nauczy si go wykorzystywa jako atut w kontaktach z modsz generacj czonkw partii, ktrych dowiadczenia byy zblione do jego wasnych. Przez dugi czas nie umia jednak zwalczy kompleksu niszoci, ktry zagraa stworzonemu przez niego samego wizerunkowi jedynego godnego spadkobiercy Lenina. Drug przeszkod, ktr musia pokona, bya zakorzeniona w partii komunistycznej wrogo do wszelkich przejaww kultu jednostki. Jej przywdcy szczycili si - jako zagorzali marksici - e decyzje swe opieraj na naukowej analizie faktw, odrzucajc jednoczenie wszelkie elementy subiektywnych przekona. W rzeczywistoci praktyka odbiegaa znacznie od teorii. Stalin jednak musia si wystrzega najmniejszej choby sugestii, e uwaa si za jednostk majc do spenienia historyczn misj, to bowiem mogo okaza si fatalne dla jego dalszej kariery. Stalin bardzo wczenie nauczy si skrywa swe myli i uczucia przed otoczeniem, dlatego ludzie, ktrzy kontaktowali si z nim na co dzie w poowie lat dwudziestych, zostali pniej zaskoczeni jego wyobraeniami o sobie. Wziwszy gboko do serca krytyczne uwagi Lenina o brutalnoci swych manier, Stalin - wytrawny adept sztuki obudy - postanowi powciga jzyk i na kilka lat przybra poz umiarkowanego rzecznika zdrowego rozsdku i zwolennika rozwiza kompromisowych. Zgodnie ze sw ulubion taktyk posugiwania si do zadania ciosu rkami innych osb pozwoli przej Zinowiewowi i Kamieniewowi inicjatyw w atakach przeciwko Trockiemu. Podczas gdy tamci domagali si usunicia Trockiego z partii, on wystpowa w charakterze moderatora, starajcego si zaagodzi spr i doradzajcego umiar. Dopiero znacznie pniej Trocki zda sobie spraw, e jego najgroniejszym przeciwnikiem nie by wcale Kamieniew czy Zinowiew, ale wanie ten trzeci. Kiedy w 1925 roku Kamieniew, teraz ju wiadom niebezpieczestwa grocego ze strony Stalina, potpi na XIV Zjedzie partii koncepcj jednoosobowego kierownictwa, Stalin bez mrugnicia okiem odpar, e oczywicie nie moe by mowy o adnej alternatywie dla zasady kolektywnego sprawowania wadzy. To opozycja, stwierdzi, dy do wyeliminowania poszczeglnych czonkw kierownictwa i tu wymieni pi nazwisk niezastpionych jego zdaniem towarzyszy, z ktrych trzech sam skaza pniej na mier. Manewry, jakie w cigu szeciu lat pozwoliy mu pozby si zarwno opozycji, jak i rywali, stanowi modelowy przykad politycznego makiawelizmu, w ktrym wykorzystano kad sztuczk i kady podstp zalecany przez florentyskiego mistrza. Stalin, podobnie jak Hitler, przywizywa du wag do wyboru odpowiedniego momentu do przeprowadzenia ataku oraz posiada t sam intuicj, pozwalajc mu wczu si w mentalno przeciwnika i odkry jego sabe punkty. Niewtpliwie zdolnoci organizacyjne i przywdcze Stalina, osabiane byy przez wady jego charakteru i usposobienie. Na przykad, nadzwyczajny wprost dar zapamitywania szczegw czy z niezwyk podejrzliwoci, szczeglnie w stosunku do sprzymierzecw i osb zbyt

gorliwie manifestujcych sw lojalno. Fasz i zdrada byy jego drug natur. Jeeli sytuacja to umoliwiaa przedkada zakulisowe podchody i manipulacje nad frontalny atak. Pierwszy otwarty ruch pozostawia przeciwnikowi, by nastpnie posuy si kim innym do zadania mu niespodziewanego ciosu w plecy. To wanie jego umiejtno niszczenia wroga na raty mia na myli Bucharin, okrelajc go mianem mistrza dawkowania. Przeanalizowane krok po kroku jego natarcie ukada si w zagmatwany wzr obej, taktycznych odwrotw, ruchw skoczka szachowego i zmian kursu. Cay ten oportunistyczny arsena czy jeden cel, ktry ani przez moment nie znika z jego pola widzenia - umacnianie wasnej pozycji. W miar zbliania si do celu wzrasta pewno siebie sekretarza generalnego przypomnijmy: nie wodza - w gromieniu frakcyjnoci i odchyle oraz w wykorzystywaniu do skrywania wasnych intryg autorytetu Lenina i twierdze o dziaaniu w interesie partii. Dopiero w pidziesit rocznic urodzin Stalina, w 1929 roku, tytuem prby, a w czasie zjazdu zwycizcw, w styczniu roku 1934, ju otwarcie, wdziczna partia docenia zasugi swego przywdcy - o co Stalin nigdy otwarcie nie zabiega. To ukoronowanie i wiodcy do niego proces s doskona ilustracj taktyki politycznej Stalina w latach dwudziestych - utajonego sprawowania wadzy. Stanowi te przeciwiestwo cakowicie jawnych roszcze Hitlera do uznania jego wyjtkowej pozycji wodza partii. Sowa Hegla przytoczone na pocztku tego rozdziau wskazuj jeszcze jeden atut, jakim dysponowa Hitler, atut w postaci gboko zakorzenionego i podtrzymywanego przez filozofi i literatur niemieck XIX wieku mitu heroicznego przywdcy. Posta t tak charakteryzuje J.P. Stern: potna i wojownicza osobowo, narzucajca swe ideay wiatu, i prbujca uksztatowa go na swoj mod. Jedyn w swoim rodzaju syntez tego mitu znajdujemy u Nietzschego. Przyszo - gosi on - naley do polityka-artysty, przywdcy, ktry w poprzednim wcieleniu by artyst. Takie istoty nie s obliczalne, przychodz one jak przeznaczenie, bez powodu, bez wzgldu, pozoru, zjawiaj si jak grom, zbyt strasznie, zbyt nagle, zbyt przekonywajco, zbyt inaczej, by nawet znienawidzone by mogy... Dziaa w nich w straszliwy egoizm twrcy, ktry patrzy jak spi i jak matka przez dzieci swoje, czuje si z gry usprawiedliwionym przez swe dzieo na wieki. Stern uzupenia cytat z Nietzschego dwoma cytatami innego artysty o spiowym wejrzeniu, Mussoliniego: Kiedy masy ludzi s jak wosk w moich rkach, kiedy wzniecam w nich wiar lub kiedy schodz midzy nich, a oni omal mnie nie tratuj, wtedy czuj, e jestem ich czci, i Lenin to artysta, ktrego tworzywem byli ludzie, tak jak tworzywem innych byy marmur lub metal. Przygnbienie wywoane klsk i rozbicie niemieckiego spoeczestwa po wojnie oraz odrzucenie wartoci demokracji weimarskiej przez nacjonalistycznie nastawione odamy narodu sprawiy, e w spoeczestwie niemieckim z now si odya idea wodza-bohatera. Mussolini wskaza drog, jak mona wcieli j w ycie, a jego przykad

wywar gbokie wraenie na Hitlerze. W momencie gdy Hitler podj decyzj, by szuka swego powoania nie w sztuce, lecz w polityce, w Niemczech istnia ju odpowiedni klimat i publiczno, ktra gotowa bya go wysucha. Podczas gdy Stalin boryka si z ograniczeniami narzucanymi przez marksistowsk niech do personalizacji ycia politycznego i musia ukrywa swoje ambicje oraz prawdziwy charakter, Hitler od pocztku mg z nich czyni nieograniczony uytek. Jednym z pierwszych byskotliwych sukcesw, ktrymi Hitler mg zaimponowa nacjonalistycznej klienteli, byo byskawiczne podniesienie si po upokarzajcej klsce puczu w roku 1923, co zawdzicza zreszt wasnej postawie w pniejszym procesie. Mimo to, opuszczajc wizienie w kocu nastpnego roku, musia przystpi do budowania partii niemal od podstaw. Klimat spoeczny krtkiego okresu dobrobytu i stabilizacji, jaki przeyway Niemcy pod koniec lat dwudziestych, by jednak o wiele mniej sprzyjajcy temu celowi ni sytuacja sprzed kilku lat. Hitler nie mg przewidzie, e prosperity szybko si skoczy, dlatego moment ten stanowi test siy jego woli (i wiary w swoj wiatowo-historyczn misj). Swe przekonania o decydujcym znaczeniu ludzkiej woli umacnia Hitler studiujc pisma niemieckich mylicieli XIX wieku, a szczeglnie dwch filozofw. Pierwszym z nich by Schopenhauer, z ktrego dziea wiat jako wola i wyobraenie, zgodnie z relacj sekretarki, Hitler potrafi cytowa obszerne fragmenty. Drugi to Nietzsche; jego dziea zebrane ofiarowa Mussoliniemu, niezrwnanemu mowi stanu, autorowi marszu na Rzym, ktry udowodni, e moliwe jest odwrcenie historycznego procesu rozkadu pastwa. Hitler negowa istnienie obiektywnych przeszkd w osiganiu zaoonych celw. Potrafi dostrzec jedynie ludzk niekompetencj lub z wol. Odpowiada to przekonaniu Stalina, e problemy, z jakimi mia do czynienia wprowadzajc program kolektywizacji, wynikay z braku zaangaowania dziaaczy szczebla lokalnego, oporu wrogo nastawionych kuakw oraz knowa wszechobecnych wrogw i szkodnikw. Sile woli i wyrazistoci celu, ktre charakteryzoway obydwu, towarzyszya elastyczno taktyki. Podkrelanemu w licznych deklaracjach przywizaniu Stalina do idei kolektywnego kierownictwa, podczas gdy w rzeczywistoci dy do zastpienia go dyktatur odpowiada proklamacja Hitlera o legalnoci dziaania, stanowica fasad skrywajc denia do politycznego przewrotu i obalenia rzdw prawa. Okolicznoci korzystn dla Stalina by fakt, e peni kierownicz funkcj w partii, ktra zdobya monopol wadzy. Ani razu w czasie swojej kariery nie musia stawa do walki wyborczej, ani razu nie musia poddawa si weryfikacji wyborw powszechnych. W odrnieniu od Hitlera nigdy te nie kontaktowa si bezporednio z masami; lud, z ktrego cierpie i potrzeb komunizm czerpa sw si, pozostawa dla niego abstrakcj. Swoj drog na szczyt zawdzicza pracy organizatora, czonka aparatu, i powolnemu zdobywaniu partii od rodka. Prawie wszystkie jego przemwienia wygaszane byy z okazji rnego rodzaju wydarze partyjnych, gdzie krytyka, z jak mg si spotka, miecia si zawsze w nurcie ideologii marksistowskiej. Ponadto, z

biegiem czasu, jego audytoria coraz bardziej skonne byy do zaguszania i przegosowywania oponentw. Hitler, podobnie jak Stalin, pogardza demokracj. Musia jednak pogodzi si z faktem, e aby zdoby pozycj umoliwiajc jej zniesienie, ma do wyboru tylko dwie drogi: prb kolejnego puczu - t moliwo odrzuci, chocia wykorzystywa j jako element nacisku - lub gr o gosy wyborcw, oznaczajc wczenie si w system demokratyczny, w ktrym upatrywa rda wszelkiego za. Jednym z przejaww geniuszu politycznego Hitlera byo odkrycie sabego punktu tradycyjnych partii konserwatywnych. Podpatrujc austriackich i niemieckich marksistw, Hitler zrozumia, e naley zdoby poparcie ludu i przystpi do organizowania pierwszego w wiecie masowego ruchu antydemokratycznego, antymarksistowskiego i nacjonalistycznego. Wraz z Goebbelsem udao mu si stworzy unikalny styl politycznego dziaania ktry posuy do kompromitowania demokratycznych instytucji, zapewniajcych swobod poczyna, majcych w efekcie doprowadzi do ich obalenia. Nazici nie kryli si ze swymi celami. W przededniu wyborw w 1928 roku, podczas ktrych Goebbels zdoby jeden z dwunastu mandatw, jakie przypady wtedy nazistom, napisa on w artykule opublikowanym przez Der Angriff: Ruszamy do Reichstagu po to, by zaopatrzy si w bro z arsenau demokracji. Nasze mandaty wykorzystamy, aby sparaliowa demokracj weimarsk przy jej wasnej pomocy. Jeeli demokracja jest tak gupia, by oferowa nam za to zniki przejazdowe i diety poselskie - to jej sprawa... Signiemy po kady legalny rodek, by zmieni istniejcy porzdek rzeczy. Jeli w tych wyborach uda nam si umieci szedziesiciusiedemdziesiciu dziaaczy naszego ruchu w rnych parlamentach kraju, wtedy pastwo samo przejmie finansowanie naszej machiny bojowej... Mussolini take wszed do parlamentu, ale zaraz potem poprowadzi swe Czarne Koszule na Rzym... Niech nikt nie sdzi, e parlamentaryzm stanie si nasz drog do Damaszku... Przychodzimy jako wrogowie! Wpadamy tam jak wilk do owczarni. Odtd nie bdziecie ju sami we wasnym gronie! W roku 1928 nikt nie zwrci na ten artyku uwagi, ale kiedy dwa lata pniej nazici zdobyli 7 milionw gosw i 107 mandatw, co uczynio ich najsilniejszym ugrupowaniem w parlamencie, okazao si, e przepowiednia Goebbelsa spenia si co do joty. Jako twrca wasnej partii Hitler mg zaoszczdzi sobie wielu wybiegw, do ktrych musia uciec si Stalin, aby ukry wasne ambicje. Jego pozycja jako Fhrera, decydujcego o polityce partii i wydajcego rozkazy, bya niepodwaalna i nie wymagaa adnego kamuflau. Rozumieli to i akceptowali wszyscy czonkowie NSDAP, nawet ci, co wstpili w jej szeregi w poowie lat dwudziestych. W odrnieniu od starych bolszewikw, ktrzy z nostalgi wspominali czasy Lenina, kiedy to linia partii bya ustalana w trakcie otwartej dyskusji, i ktrzy nigdy tak naprawd nie uznali Stalina za godnego nastpc wielkiego poprzednika, nazistowscy Alte Kampfer mogli szemra, ale nigdy nie wayliby si kwestionowa przywdztwa Hitlera.

W rezultacie Hitler nigdy nie odczuwa takiej silnej potrzeby uznania, jaka drczya Stalina, a NSDAP nie przeya ani jednej z fali czystek wstrzsajcych kierownictwem WKP(b). Hitler nie potrzebowa te stosowa metody dziel i rzd, gdy nie mia rywali, ktrych musiaby si obawia. Jego najbardziej zacici krytycy, Gregor Strasser i Rhm, chocia nie zgadzali si z nim w ocenie polityki, mieli pen wiadomo, e nie s w stanie go zastpi. Czystka roku 1934 nie stanowi tu wyjtku. Powodem buntu Rhma i SA nie byo rozczarowanie Hitlerem, lecz obawa, e to on moe chcie si ich pozby. Sam Hitler, acz niechtnie, zgodzi si wreszcie na czystk z powodw czysto politycznych - by nie utraci poparcia armii i zdoby sukcesj po von Hindenburgu. Podobnie jak Stalin, Hitler przepeniony by nienawici. Nienawidzi listopadowych zbrodniarzy, ktrzy zdradzili Niemcy; nienawidzi marksistw, gdy zamcili w gowach uczciwym niemieckim robotnikom; ydw, za spiskowanie przeciwko rasie aryjskiej; wiata buruazji za to, e odrzuci go w okresie wiedeskim; wyfrakowanych i paradujcych w cylindrach narodowych konserwatystw, bo pogardzali zbyt prymitywnymi i wulgarnymi w ich mniemaniu nazistami i nie chcieli wej z nimi w koalicj. Wszystkim tym grupom poprzysig zemst - i jej dokona. Cokolwiek jednak by sdzi o jego nastawieniu do poszczeglnych grup lub o dugiej licie porachunkw, ktre zamierza wyrwna, jedno jest pewne - Hitler nie cierpia na kompleks niszoci. Pogardza tymi ludmi i szydzi z nich jako z karw niezdolnych do ogarnicia prawdziwego geniuszu. Nienawi jest dla niego jak wino - zanotowa Hermann Rauschning - upaja go. Trzeba samemu wysucha jednej z jego potpieczych tyrad, by poj, w jaki sposb potrafi rozkoszowa si nienawici. Przekonanie Stalina o misji dziejowej, jak mia do spenienia, byo cile zwizane z identyfikacj z ideologi marksizmu-leninizmu - ktra w jego mniemaniu odkrya prawa rzdzce rozwojem historycznym, oraz z parti - ktra bya narzdziem do ich realizacji. Take Hitler uwaa swoj misj za zakorzenion w historii. Ten, kto nie ma zmysu historii twierdzi - jest jak czowiek pozbawiony uszu lub oczu. Jednak jego sposb pojmowania historii zdecydowanie rni go od Stalina. Hitler obejmowa myl okres wielu wiekw. Ze swych lektur wybiera tylko te fragmenty, ktre pasoway do z gry zaoonego przeze schematu mylowego. Czsto zastanawiam si, dlaczego upad wiat antyczny spekulowa Hitler w czasie rozmw przy stole. Jego ulubiona odpowied zawieraa tez, e chrzecijastwo - wynalazek yda, Saula z Tarsu, znanego lepiej jako wity Pawe - odegrao tak samo destrukcyjn rol w staroytnoci, jak we wspczesnej Europie bolszewizm - wynalazek innego yda, Karola Marksa. Patrzc na swoje miejsce w historycznym procesie ksztatowania dziejw, Hitler uzna, e przyszed na wiat w rwnie krytycznym momencie, kiedy to liberalno-buruazyjny wiat XIX stulecia rozpada si na kawaki. Przyszo miaa nalee do ydowsko-bolszewickiej ideologii i zafascynowanych marksizmem mas. Europ moga uratowa jedynie rasistowska ideologia nazizmu, ideologia nowej elity, i wanie jej

stworzenie stanowio cel jego misji. Plemiona germaskie, ktre doprowadziy do upadku cesarstwo rzymskie byy wprawdzie plemionami barbarzycw, ale obalajc zmurszay, stary porzdek stworzyy jednoczenie podwaliny nowej prnej cywilizacji. Podobne zadanie do wykonania mieli nazici - to oni powinni zastpi umierajc cywilizacj Zachodu. Obu liderw czya potrzeba dominacji, ich twierdzenia miay rang dogmatu, a wszelkie prby polemiki lub krytyki wywoyway wybuch ich gniewu. Ich temperamenty byy jednak kracowo rne. Hitlerowi, ktry cigle podkrela, e sia woli stanowi w polityce czynnik decydujcy, najwyraniej z trudem przychodzio ukazanie odbicia tej siy we wasnym zachowaniu. To, co u Stalina byo naturalne, u niego sprawiao wraenie sztucznoci i emfazy. Jego gesty byy teatralne, a ruchy gwatowne i niezgrabne. Kiedy musia podj decyzj, Hitler dugo si zastanawia, a i potem jeszcze przeywa rozterki, waha si i zmienia zdanie. Stan ten mg trwa nawet kilka tygodni, co doprowadzao jego sztab do rozpaczy. Hitler musia jednak mie pewno, e nadszed waciwy moment do dziaania w danej sprawie. Zawsze te bardzo wnikliwie analizowa wszystkie decyzje pod ktem ich spoecznego odbioru i wpywu na wasn popularno. Za przykad mog posuy: odmowa zgody na dewaluacj marki, inflacj i wprowadzenie suby wojskowej dla kobiet w okresie wojny. Nawet po podjciu decyzji czsto niepokoi si o jej konsekwencje i wpada w stan nerwowego napicia, ktre znajdowao ujcie w wybuchach gniewu, pretensji do otoczenia, a nawet rozpaczy. Podczas gdy w momentach krytycznych Stalin zachowywa kamienny spokj, Hitler stawa si niewolnikiem wasnych nerww. Taki temperament z atwoci mona by przypisa czowiekowi, ktry ma trudnoci ze sprecyzowaniem celu, do jakiego zda. W rzeczywistoci jednak skrywa on niezwyk konsekwencj i determinacj nieustannie zaskakujc wrogw (i sojusznikw) Hitlera. Ten wanie upr nie pozwoli mu przyj do wiadomoci faktu, e ponis klsk, a take sankcjonowa okruciestwo, ktre w swej pogardzie dla ofiar i ludzkiego cierpienia dorwnywao bezwzgldnoci Stalina. Rwnie zwodnicze byy zmiany jego nastrojw. W odrnieniu od Stalina wcielenia opanowania i pewnoci siebie, Hitler bardzo atwo wpada w ekscytacj. Podczas gdy Stalin skrywa swoje emocje i nigdy nie mwi wicej, ni to byo konieczne, Hitler wiadomie je uzewntrznia, wylewajc przy tym potoki sw. W czasie napadw furii sprawia wraenie czowieka, ktry straci panowanie nad sob. Na jego nabrzmiaej od gniewu twarzy pojawiay si wypieki, rycza na cae gardo, miotajc obelgi, macha rkami i wali piciami w st. Ci jednak, ktrzy znali go dobrze, wiedzieli, e Hitler - zgodnie z tym, co sam czsto mwi o sobie pozostaje pod spodem zimny jak brya lodu. Stalin by nie gorszym aktorem od Hitlera, ale nigdy tego nie demonstrowa. Swoje pasje skrywa pod mask obojtnoci, co zapewne sprawiao, e byy one jeszcze silniejsze. Pierwszym sygnaem, mogcym nasun podejrzenie, e Stalin cierpi na paranoj, byy wypowiedziane

przez niego sowa w okresie procesu szachtyskiego: S wrogowie wewntrzni, towarzysze. I s wrogowie zewntrzni. Nie naley o tym nigdy zapomina. Pene znaczenie tych sw ujawnio si dopiero wtedy, kiedy Stalin rozpocz wojn z klasowym wrogiem - kuakiem. Nacjonalizm Hitlera i jego zwrot ku polityce byy take efektem paranoi. Jego zadaniem bya przecie obrona Niemcw otoczonych od dawna przez samych wrogw: cesarstwo Habsburgw, Sowian, marksistw i ydw, obrona Niemcw, ktrych cesarstwo w 1918 roku zostao zdradziecko ugodzone przez wrogw wewntrznych oraz pognbione traktatem i reparacjami wojennymi przez wrogw z zewntrz. Cele te, wyranie formuowane od samego pocztku jego kariery, przycigny ogromne rzesze szarych obywateli owadnitych podobnym paranoicznym przekonaniem, e stay si ofiarami spisku niewidzialnych wrogw: kapitalistw, socjaldemokratw, syndykalistw, bolszewikw, ydw i ententy. Ludzie ci gotowi byli pj za politykiem, ktry nie tylko podziela to przekonanie, ale take ich w nim utwierdza. Stanowili oni mas potencjalnych wyznawcw, oczekujcych swego mesjasza, ktry wyzwoli i ukierunkuje ich energi. T wiar najlepiej ilustruje opinia, powtarzajca si w wywiadach przeprowadzonych z niemal szeciuset szeregowymi nazistami (ktrzy przystpili do ruchu przed rokiem 1933) przez Theodorea Abela w roku 1938: Wierz, e Los zesa narodowi niemieckiemu naszego Wodza, Adolfa Hitlera, aby by jego Zbawc, aby jak promie wiata rozproszy morze ciemnoci. Dodatkowym wzmocnieniem urzekajcej mocy osobowoci Hitlera byo poczenie paranoi z charyzm (o ktrej trudno mwi w wypadku Stalina). Dar aski Boej, ktrym obdarzeni byli przywdcy religijni i prorocy, w swej wieckiej wersji (po raz pierwszy opisanej przez Maxa Webera) zawsze mg zosta wykorzystany do czynienia dobra lub do destrukcji. e tak byo w istocie, wiadcz przykady (ograniczone do naszego stulecia) Gandhiego oraz Franklina Roosevelta - pierwsza z moliwoci, i Hitlera - klasyczny przypadek drugiej. Gboko przekonany o wasnym posannictwie Hitler wierzy, e obdarzony zosta mocami ponadnaturalnymi. Charyzma pozwolia mu za skupi wok siebie grup ludzi podobnie jak on przewiadczonych o jego misji i nadludzkich moliwociach. Ludzie ci gotowi byli zaakceptowa kade twierdzenie tylko dlatego, e pado z jego ust, tak jak gotowi byli speni bez wahania kady wydany przez niego rozkaz. rodkiem sucym do utrwalania tej wizi i jednoczenie wiadczcym o zdolnociach do dramatyzowania wasnej postaci by jego niewtpliwy talent oratorski. Przemwienia Hitlera odbiegay od standardw mw politycznych, nawet tych wygaszanych przez wytrawnych mwcw. Gdyby ocenia je na podstawie tradycyjnie przyjtych kryteriw, to Hitlerowi-mwcy mona by zarzuci wyrane wady. Mwi duo, rozwlekle, czsto powtarzajc te same myli; rozpoczyna niezrcznie, a koczy zbyt gwatownie. Ale te niedostatki znaczyy niewiele w porwnaniu z moc i pasj, z nateniem nienawici, furii i groby zawartych ju w samym tonie jego gosu. Poniszy cytat z Nietzschego, na

ktrego opinie powoywalimy si uprzednio, tak wyjania efekt oratorskiego stylu Hitlera: Ludzie wierz w to, co wydaje si im poparte siln wiar. Hitler posiada dar odczytywania myli swego audytorium, dlatego czsto rozpoczyna niepewnie i powoli, aby wyczu jego nastrj. Wiele lat po zerwaniu z Hitlerem Otto Strasser, brat Gregora, napisa: Z czuoci sejsmografu, lub raczej radia, Hitler reaguje na najdrobniejsze drenie ludzkich serc, co pozwala mu z niezachwian pewnoci, ktra nie moe by efektem adnego ze wiadomych jego talentw, stawa si gonikiem proklamujcym najskrytsze pragnienia, najmniej uwiadamiane instynkty, bolczki i osobiste bunty caego narodu. Ale Hitler nie ogranicza si wycznie do wykorzystywania nastrojw tumu. We fragmencie pochodzcym z roku 1878, lecz ktry rwnie dobrze mgby odnosi si do Hitlera, Nietzsche napisa: We wszystkich wielkich oszustach daje si zauway pewne zjawisko, ktremu zawdziczaj sw potg. Podczas waciwego aktu oszustwa wrd tych wszystkich przygotowa, kiedy gos, wyraz, gesty, staj si wstrzsajce, pord owej obfitujcej w efekty sceneryi, zstpuje na nich wiara w samych siebie: ona to jest tem, co tak cudownie i przekonywajco przemawia do otaczajcych. Bya to relacja zwrotna. Hitler nie tylko oferowa suchaczom wiar i nadziej, lecz z kontaktu z nimi czerpa now wiar i potwierdzenie wasnej samooceny. W tym sensie mit Fhrera zosta w rwnym stopniu stworzony przez jego zwolennikw - stanowic ucielenienie ich podwiadomych potrzeb - jak narzucony im przez Hitlera. Tego talentu Stalin nie posiada. Zreszt i tak byby on bezuyteczny i le odebrany przez audytoria, ktre musia zdobywa. Nie byy to wszak masowe wyborcze wiece, lecz izolowany wiat centralnych organw radzieckiej partii komunistycznej. Si oporu, jaki mg napotka kady, na kogo pado podejrzenie, e przygotowuje si do roli Napoleona stojcego na czele termidoriaskiej reakcji, ilustruje przykad Trockiego - jedynego z nastpcw Lenina obdarzonego charyzm, za co przyszo mu drogo zapaci. Tradycja, na ktrej wspiera si Hitler, pozwalaa mu otwarcie gosi wasne posannictwo i jednoczenie otrzymywa jego potwierdzenie. Stalin zosta pozbawiony tego potnego zwrotnego wzmocnienia, gdy nie posiada talentu oratorskiego Hitlera (czy w ogle istnia drugi taki mwca?), ale przede wszystkim dlatego, e nie byo na miejsca w rodowisku, w ktrym przyszo mu dziaa. Natomiast paranoiczna wiara w spiski i mania przeladowcza znalazy poywk zarwno w historii rosyjskich podziemnych ruchw marksistowskich, jak i w caej historii Rosji, kraju, w ktrym od czasu powstania dekabrystw w 1825 roku nieustannie powstaway tajne stowarzyszenia. Niemniej wszystko, co tchno posmakiem charyzmy, budzio w rosyjskich rewolucjonistach gbok nieufno choby ze wzgldu na zwizek z religi lub potnymi irracjonalnymi siami, tkwicymi w rosyjskim spoeczestwie, a opisywanymi na przykad przez

Dostojewskiego. Dlatego dopiero martwy Lenin mg sta si obiektem kultu, bowiem za ycia stanowczo sprzeciwia si wszelkim prbom apoteozy. Utosamiajc si z postaci Lenina, Stalin zdoa po pewnym czasie przej cz magicznej aury otaczajcej to imi i w ten sposb stworzy podstawy do wasnego kultu jednostki. Trudno jednak sobie wyobrazi, aby w 1934 roku mg marzy o tak spontanicznym powitaniu, jakie zgotowano Hitlerowi, kiedy podrowa po Turyngii. Towarzyszcy mu Speer stwierdzi, e po wyjciu przed gospod, gdzie kawalkada zatrzymaa si na nie zapowiedziany postj, Hitler zosta powitany przez tysiczne tumy i obsypany kwiatami. W pewnym momencie odwrci si do Speera i powiedzia: Tak witany by dotychczas tylko jeden Niemiec: Luter! Kiedy jecha, z daleka nadcigali ludzie i witali go uroczycie. Tak jak dzisiaj mnie. Stalin okazywa niech i irytacj, kiedy chwalono go publicznie i obsypywano pochlebstwami, ale jego potrzeba powszechnego uznania, o ktre Hitler nie musia si martwi, pozostawaa niezaspokojona. W swoich pamitnikach Chruszczow opisuje pewien wybieg, do ktrego uciek si Stalin: Ostronie, ale celowo, poddawa swemu otoczeniu myl, e jego prywatna opinia o Leninie rni si od tej, ktr wyznawa publicznie. azar Kaganowicz szybko poj znaczenie tej aluzji: Kaganowicz odsuwa wtedy z impetem krzeso, stawa wyprostowany i krzycza: Towarzysze, czas ju powiedzie ludziom prawd. Caa partia mwi tylko o Leninie i leninizmie. Musimy powiedzie sobie szczerze. Lenin zmar w 1924. Ile lat przepracowa dla partii? Co osignito pod jego kierownictwem? Porwnajmy to z naszymi osigniciami pod przywdztwem Stalina! Nadszed czas, by zastpi haso Niech yje leninizm! hasem Niech yje stalinizm!. Podczas tych tyrad siedzielimy wszyscy w ciszy ze spuszczonym wzrokiem. Stalin jako pierwszy i jedyny przeciwstawia si Kaganowiczowi. O czym wy mwicie? - odzywa si. - Jak miecie w ogle o tym wspomina? Ale z tonu jego gosu mona byo wyczyta, e czeka, eby kto mu zaprzeczy. Takie sztuczki znane s doskonale pord naszego chopstwa... Stalin lubi karci Kaganowicza: Kim jest Lenin? Lenin to strzelista wiea! A kim jest Stalin? Stalin to zaledwie may palec! Ale to wzmacniao tylko upr Kaganowicza... Te utarczki pomidzy nimi staway si coraz czstsze i trway a do samej mierci Stalina. Nikt inny nie bra w nich udziau, a do Stalina zawsze naleao ostatnie sowo. II Stalin nigdy nie pozby si podejrze, e pozostali czonkowie kierownictwa partii, niezalenie od poparcia wyraanego dla jego polityki i publicznych dowodw uznania, cigle nie akceptuj go jako przywdcy tego samego formatu co Lenin. Jeszcze mniej prawdopodobne wydawao mu si, aby kiedykolwiek ujrzeli jego osob w tym samym wietle, w jakim widzia j sam. Ten brak zaufania wzmocni te cechy jego

charakteru, ktre dostrzegali wszyscy stykajcy si z nim nawet we wczesnym okresie dziaalnoci: samodzielno i samowystarczalno. Tylko nieliczne ze znanych mu osb wywary na nim gbsze wraenie (jedynym pewnym wyjtkiem pozostaje Lenin), ale i tak niewiele dba o to, jak miay o nim opini. Ci, ktrzy si z nim zetknli, natychmiast dostrzegali niezwyk si jego woli poczon z wyranie wyczuwanym brakiem sympatii dla ludzi. Cechy te pomogy mu przetrwa trzy lata wrd mronych pustkowi Syberii, nie tsknic za ludzkim towarzystwem. To, e przez dugi czas mg tylko marzy o odegraniu historycznej roli, do ktrej, jego zdaniem, zosta stworzony, sprawio, e sta si zgorzkniay i konfliktowy. Ale gdy tylko zarysowaa si moliwo objcia sukcesji po Leninie, sia woli staa si rdem energii wewntrznej, ktr wykorzysta do osignicia tego celu. Bezwzgldno stanowia w oczach Stalina, tak jak Hitlera, najwysz cnot. Wspaniaomylno usprawiedliwiay wycznie wzgldy praktyczne. W rosyjskiej tradycji rewolucyjnej za cnot uwaano rwnie nieliczenie si z ludzkim yciem, jeli miao to doprowadzi do ustanowienia bardziej sprawiedliwego porzdku spoecznego. Socjalicirewolucjonici w ten sposb usprawiedliwiali terror indywidualny, a bolszewicy terror masowy, skierowany przeciwko caym klasom, takim jak buruazja czy kuacy. Bezporednim realizatorem zalecanego oficjalnie przez Lenina i Trockiego terroru by pierwszy szef CzeKa, nieprzekupny Dzieryski, wykonujcy postawione mu zadanie z fanatycznym samopowiceniem. Jeeli Stalin mia jeszcze resztki skrupuw, to z pewnoci pozby si ich do szybko, gdy misja, jak mia do spenienia, zapewniaa mu rozgrzeszenie i bronia go przed litoci lub poczuciem winy wobec milionw istnie, ktre zgadzi, dziaajc w imi dziejowej koniecznoci. Gdyby Stalin poda wadzy i zdoby j, by zaspokoi jedynie ch jej posiadania, wtedy po wyeliminowaniu opozycji z prawa i z lewa nie odwayby si na tak ryzykowne przedsiwzicie jak druga rewolucja. Gdyby by zwykym, twardogowym realist, wystarczyoby mu po prostu usunicie rywali, po czym, przynajmniej przez pewien czas, mgby spocz na laurach i rozkoszowa si owocami zwycistwa. Ta wizja jego osobowoci nie uwzgldnia jednak tak istotnego elementu, jakim byo pragnienie, by ci, ktrych pokona, uznali, e jest godnym nastpc Lenina. Nie zamierzam tutaj oywia teorii historycznej o wielkich ludziach. Nie chc te sugerowa, e Stalin mg doprowadzi do tak gbokich zmian w yciu Rosji bez entuzjastycznej - a przynajmniej, w pniejszym okresie, chtnej - wsppracy wielu tysicy czonkw partii. Rozczarowani nikczemnymi kompromisami NEP-u wierzyli oni, e program Stalina przywrci bojowego ducha partii i e uda si dokona przeomu na drodze do zbudowania socjalistycznego spoeczestwa. Podtrzymanie tej wiary wymagao od Stalina ogromnego wysiku woli. Nie wystarczay tu tylko jego umiejtnoci przywdcze, potrzebne byo wewntrzne przekonanie, e zdoa sprosta zadaniu, ktre, jak sdzi, historia wyznaczya Wszechzwizkowej Komunistycznej Partii (bolszewikw) i jemu jako jej wodzowi.

Przeycia zwizane z przeprowadzaniem odgrnej rewolucji pozostawiy trway lad w psychice Stalina. Rezultatem nie byo jednak zwtpienie lub wyrzuty sumienia, lecz pogbienie ju wczeniej zauwaalnych skonnoci paranoicznych, co niewtpliwie doprowadzio do bezprecedensowych procesw i czystek koca lat trzydziestych, stanowicych klasyczny przypadek zjawiska, ktre Harold Lasswell opisa jako przeniesienie afektw osobistych na sfer publiczn. Pierwsza wzmianka o rozpoznaniu u Stalina paranoi pochodzi z grudnia 1927 roku, kiedy to w Moskwie odbyo si midzynarodowe sympozjum psychiatrw. Due zainteresowanie zagranicznych goci wzbudzi czoowy radziecki neuropatolog, profesor Wadimir Bechterew z Leningradu. Przyku on te uwag Stalina, ktry zaprosi go do siebie. Po spotkaniu (22 grudnia) Bechterew opowiedzia swemu asystentowi, Munuchinowi, e Stalin to typowy przypadek cikiej paranoi i e niebezpieczny czowiek stoi teraz na czele pastwa. Niespodziewana choroba i mier Bechterewa, jeszcze w hotelu w Moskwie, nasuna uzasadnione podejrzenia, e Stalin kaza go otru. Nie wnikajc w prawdziwo tej hipotezy, dodajmy, e kiedy we wrzeniu 1988 roku Litieraturnaja Gazieta opublikowaa doniesienie o diagnozie Bechterewa, wybitny radziecki psychiatra, profesor E.A. Lichko, uzna j za trafn. W uzupenieniu doda on, e dotychczasowe badania wykazay, i ataki paranoi wywoywane s przez okolicznoci zewntrzne oraz sytuacje stresowe i zazwyczaj maj charakter nawracajcy - wybuchaj nagle, a potem si cofaj. Profesor Lichko zasugerowa, e w wypadku Stalina ataki wystpiy w okresie 1929-1930, przed kampani rozkuaczania, i pniej w latach 1936-1937, czego wynikiem stay si czystki w kierownictwie partii i dowdztwie armii. Nie wykluczam, e kolejny atak mia miejsce na pocztku wojny, kiedy przez kilka pierwszych dni Stalin odsun si od kierowania krajem. Podobnie mogo si zdarzy w kocowym okresie jego ycia w zwizku ze spraw lekarzy. Pozostawiajc na boku spory, ktrych przedmiotem jest wiarygodno metod naukowych psychohistorii, mona z niewielkim ryzykiem popenienia bdu postawi tu dwa wnioski. Po pierwsze naley stanowczo odrni chorob psychiczn, ktra odbiera choremu zdolno do normalnego funkcjonowania, od wielu rodzajw zaburze osobowoci, w czasie ktrych osoba wykazujca takie odchylenia pozostaje zdolna do dziaania, posiada pen wiadomo swoich czynw i moe by za nie pocignita do odpowiedzialnoci. Bez wtpienia tylko ten drugi przypadek wchodzi w gr, gdy dyskutowana jest kwestia paranoicznych skonnoci Stalina i Hitlera. Dwa podstawowe podrczniki psychiatrii, The Harvard Guide to Modern Psychiatry i The Oxford Textbook of Psychiatry, tak opisuj elementarne cechy osobowoci paranoicznej: usystematyzowany i zwarty system urojeniowy, rozwijajcy si w wieku rednim, jako ograniczony nie powoduje osabienia innych funkcji umysowych i osobowo chorego pozostaje w zasadzie niezmieniona, umoliwiajc mu sprawne funkcjonowanie w relacjach z otoczeniem. Po drugie, jeli nawet - by trzyma si naszego zwykego, codziennego

sownika - odrzucimy terminy naukowe i greckie sownictwo, takie jak paranoja, to i tak objawy charakterystyczne dla stanw paranoicznych chroniczna podejrzliwo, zaabsorbowanie wasn osob, zazdro, nadwraliwo, megalomania - wymieniane s najczciej przez osoby, ktre miay okazj pozna Stalina bliej. Stalin reagowa ostro na krytyk, przeciwstawianie si jego zdaniu i ze wiadomoci, sowem na wszystko, co mogo podway jego samoocen lub wzbudzi wtpliwoci i wyrzuty sumienia. Bronic si przed takim niebezpieczestwem wytworzy wiele psychologicznych mechanizmw obronnych, ktre Robert Tucker podzieli na nastpujce kategorie: wyparcie, racjonalizacja i projekcja. Pierwszy z mechanizmw by stosunkowo najprostszy. Stalin najzwyczajniej nie przyjmowa do wiadomoci niewygodnych i alarmujcych faktw. Tych, ktrzy go o nich informowali, oskara o sabota, z wol, wyolbrzymianie zagroe i inne niebezpieczne przestpstwa. Skutek by taki, e inni zniechcali si do podejmowania podobnego ryzyka. Najlepiej znanym przykadem racjonalizacji jest jego wasna inicjatywa, by ujawni zarzut brutalnoci wysunity wobec niego przez Lenina. Sam wspomnia o nim i jednoczenie przedstawi go jako dowd swej gorliwoci dla sprawy: Tak, jestem brutalny, towarzysze, wobec tych, ktrzy brutalnie i wiaroomnie niszcz i rozbijaj parti. Trzeci z mechanizmw, projekcja, pozwala mu przypisywa innym wasne motywy dziaania, do ktrych nie chcia przyzna si nawet przed samym sob. Mona tu poda wiele przykadw ataku na niedawnych przyjaci lub sprzymierzecw, co usprawiedliwia wobec siebie i innych oskareniami ofiary o zdrad, ktr sam szykowa. Byoby strat czasu dowodzi, e Stalin potrafi odgrywa rol hipokryty i kamcy z prawdziw maestri. Naley jednak wspomnie, e wiele ogaszanych przez niego sukcesw w dziedzinach kolektywizacji, industrializacji czy poprawy warunkw bytowych radzieckiego spoeczestwa byo zwykym kamstwem, z czego zdawao sobie spraw wielu jego suchaczy. Przekamania te mogy by oczywicie efektem podwiadomego oszukiwania samego siebie, mogy wynika z chci i potrzeby wiary, e taka jest prawda. Najczciej wystpujcym objawem paranoi jest poczenie uroje o wasnej wielkoci z przewiadczeniem, e jest si ofiar spisku i przeladowa. Rezultat tej mieszanki to chorobliwa podejrzliwo, brak zaufania do otoczenia oraz denie do zadania ciosu, ktry ma uprzedzi atak na wasn osob. Rwnie charakterystyczna jest zwarta natura zespou urojeniowego: wychwytywanie najistotniejszych elementw, dopasowywanie ich do logicznie komponujcego si scenariusza, zdolno do byskotliwych modyfikacji, majcych na celu ochron jego spjnoci. W wiecie paranoika adne wydarzenie nie jest dzieem przypadku. Dwie kolejne cechy znalazy silne odbicie w typie polityki uprawianej przez Stalina i Hitlera. Pierwsza, to ta, e sia uroje wzrasta, im wicej zawieraj w sobie elementw prawdy. W wypadku Stalina elementy te tkwiy korzeniami w tradycji rosyjskich konspiracyjnych ruchw

rewolucyjnych, osabianych nieustannymi podziaami na frakcje i ostrymi sporami. Z ogromn atwoci przychodzio wic Stalinowi wykrywanie potencjalnych zagroe, nastpnie ich wyolbrzymianie i w kocu likwidowanie. Drug szczegln cech jest to, e paranoja nie musi prowadzi do zakce w innych sferach dziaalnoci jednostki. Na przykad zakca takich zdolnoci jak talenty oratorskie, organizacyjne czy przywdcze. Potrafi te przynosi wymierne korzyci w sytuacjach kryzysowych, stajc si potnym rdem energii, wiary we wasne siy i suszno podejmowanych decyzji oraz bodcem do bezlitosnej rozprawy z wrogiem. Stalin zawsze by podejrzliwy, ale w okresie kolektywizacji jego podejrzliwo przybraa formy obsesji. Wszelkie niepowodzenia przypisywa (posugujc si projekcj) swoim ofiarom. Tak wic wina leaa po stronie opierajcych si kuakw, chytrych chopw, ktrzy ukrywali ziarno i odmawiali jego wydania oraz zdradzieckich ukraiskich nacjonalistw, spiskujcych przeciwko wadzy radzieckiej. Odtd ufa ju tylko sobie, bo nawet wasna ona zdradzia go popeniajc samobjstwo. Wszdzie widzia wrogw i podejrzewa nawet swoich najbliszych wsppracownikw. Jego crka, wietlana, pisze: A kiedy ju fakty przekonay ojca, e jaki dobrze mu znany czowiek okaza si zym, zachodzia w nim swoista metamorfoza psychiczna... Przeszo dla niego umieraa, przestawaa istnie i w tym wanie bya caa bezlitosno i okruciestwo jego natury. Przeszo jakby dla niego nie istniaa; wsplny los, wsplna walka o t sam spraw, wieloletnia przyja ulegay przekreleniu jakim wewntrznym, niepojtym gestem - i przepada czowiek. Aaa, zdradzie mnie - mwio co w jego duszy, jaki straszny szatan bra go w swoje rce - to i ja ciebie wicej nie znam!. Z braku charyzmy, dziki ktrej Hitler zjednywa sobie zwolennikw, Stalin opar swoj pozycj na potdze wzbudzanego strachu. Uwaa si przy tym za jedynego czonka radzieckiego kierownictwa, czowieka z ludu, a nie intelektualist-byego emigranta, ktry zdolny jest doprowadzi rewolucj do zwyciskiego koca. Wiara ta wypywaa z uznawanej przez niego prostej zasady, e lud rosyjski zawsze by i moe by rzdzony tylko za pomoc strachu i cierpie. Polityka ta, co doskonale rozumieli jego poprzednicy: Iwan Grony i Piotr Wielki, wymaga jedynie utrzymywania w stanie zagroenia samego aparatu wadzy, a on ju przekae swj strach spoeczestwu. Przekonania mona zmieni, lecz strach pozostaje. Stalin podj decyzj, e po czteroletniej subie na stanowisku szefa tajnej policji czas zlikwidowa Jagod. Jego nastpc zosta Jeow, od ktrego nazwiska najgorszy okres terroru przybra w Zwizku Radzieckim nazw jeowszczyzny. On take y z pitnem strachu, a kiedy Stalin uzna, e nadszed po temu czas, rwnie zosta zlikwidowany. Jedna z maksym Stalina brzmiaa, e w polityce nie ma miejsca na zaufanie. To take rnio go od Hitlera. Hitler ufa swoim najbliszym wsppracownikom do tego stopnia, e pozwoli im, na przykad Gringowi i Himmlerowi, przej due obszary wadzy. I nigdy si na nich nie zawid. Tymczasem Stalin najwiksz nieufnoci darzy wanie kierownictwo partii, i to po tym, jak oczyci je ze swoich rywali. Zbyt

wielu z jego poplecznikw w latach 1929-1930 i pomagierw w przeprowadzaniu drugiej rewolucji uwaao si teraz za wsptwrcw zwycistwa. Uwaali oni, e maj prawo do wygaszania niezalenych opinii i nie zdawali sobie sprawy, z wyjtkiem Mootowa i Kaganowicza, e bez Stalina byliby niczym. Od momentu gdy to zachowanie wzbudzio podejrzliwo Stalina ju tylko jeden krok dzieli go od uznania ich za wrogw spiskujcych przeciwko niemu. Naleao wic zastpi ich ludmi z Komitetu Centralnego i Biura Politycznego, ktrzy pojmowali, e odgrywaj rol narzdzi woli Stalina. Rwnie silna jak podejrzliwo Stalina bya jego potrzeba samoutwierdzenia, upewnienia stanowica reakcj na stumione, ale obecne na poziomie podwiadomoci, wtpliwoci i kompleks niszoci, zagraajce jego poczuciu bezpieczestwa. Zewntrznie Stalin sprawia wraenie czowieka opanowanego, o niezachwianej wrcz pewnoci siebie; jednak pod t powok kryo si kbowisko namitnoci - dza zdobycia autokratycznej wadzy, ktra uwolniaby go od koniecznoci konsultowania si i liczenia z innymi, dza zemsty, brak tolerancji i, o czym przed chwil bya mowa, gorce pragnienie uznania. Od momentu umocnienia swojej pozycji, kiedy pod jego kontrol znalazy si partyjna biurokracja i aparat bezpieczestwa, Stalin mg si ju nie obawia otwartej konfrontacji. Wtedy to rozpoczy si prace nad poprawianiem historii rewolucji w taki sposb, by wynikao z niej niezbicie, e Stalin by najbliszym wsppracownikiem Lenina. Chodzio mu o to, aby zaszczepi masom, ktrych uwagi nie przykuway meandry wewntrznej polityki partii, wizj wasnej osoby jako oczywistego nastpcy pierwszego wodza rewolucji. Rwnorzdnym celem byo zdobycie uznania tych, ktrych pokona, weteranw partii leninowskiej, tej niewielkiej grupy, ktrej czonkowie obsadzali wikszo stanowisk w centralnych organach WKP(b), obserwowali jego drog na szczyty wadzy. Nie chodzio mu przy tym o proste uznanie faktu jego zwycistwa, lecz o potwierdzenie, e byo ono zasuone, i o tak sam akceptacj, z jak dobrowolnie uznali Lenina za swego wodza. To wyjania, dlaczego pniej, w kadym z kolejnych procesw, oskareni, reprezentujcy pokolenie starych bolszewikw, musieli przyznawa w najbardziej poniajcy sposb, e popenili bdy, podczas gdy Stalin zawsze mia racj. Tu przed pierwszym z caej serii procesw, w pocztkach roku 1936, Nikoaj Bucharin, pozbawiony ju funkcji czonka Biura Politycznego, ale nadal bdcy redaktorem naczelnym Izwiestii, uda si do Parya, aby zakupi archiwa byej Niemieckiej Partii Socjaldemokratycznej, wrd ktrych znajdoway si rkopisy Marksa. Odby wtedy dusze rozmowy z dwoma yjcymi na emigracji mienszewikami, Nikoajewskim i Fiodorem Danem, poredniczcymi w transakcji. Bucharin podczas tych rozmw wcale nie ukrywa swego rozczarowania, co wicej w czasie spotkania z Andre Malraux i innymi osobami stwierdzi, e Stalin zamierza go zgadzi. Jego wypowiedzi w Paryu, a take pniejsze, gdy zosta aresztowany i postawiony przed sdem, dowodz, e rozumia jak adna inna ofiara motywy Stalina. Bucharin bowiem zdawa sobie spraw, e

Stalinowi nie wystarcza to, e on i inni zgin, lecz chcia, by przed mierci przyznali si do winy. Bucharin zna bardzo dobrze Stalina najpierw jako sojusznika i przyjaciela rodziny (Bucharin by chtnie widzianym gociem w Zubaowie), pniej jako przeciwnika, wreszcie jako czowieka, ktry mia go zniszczy. Jego opinia o Stalinie zostaa przekazana we wspomnieniach wdowy po Danie opublikowanych w 1964 roku: Powiadacie, e nie znacie go dobrze, ale my go znamy. Jest gboko nieszczliwy, gdy nie potrafi przekona wszystkich, w tym siebie, e jest najwikszy; a ta nieszczliwo jest zapewne najbardziej ludzk z jego cech. Na pewno nieludzkie, a ju raczej szataskie jest to, e z powodu tego swojego nieszczcia musi si mci na ludziach, na wszystkich ludziach, lecz przede wszystkim na tych, ktrzy w jaki sposb s od niego lepsi lub wiksi. Jeeli tylko kto okazuje si lepszym mwc od niego, jest ju stracony! Stalin nie pozwoli mu y, bowiem czowiek ten bdzie stale przypomina mu, e nie jest najpierwszy i najlepszy. Paranoiczne skonnoci Hitlera ujawniaj si ju w pocztkach jego kariery politycznej i w Mein Kampf. Jednak wrogowie, z ktrymi, jak sdzi, przyszo mu si zmierzy, naleeli zawsze do kategorii zbiorowych i bezosobowych (ydzi, marksici) i nie byli, jak w wypadku Stalina, konkretnymi jednostkami. W porwnaniu z wrodzon nieufnoci, z jak Stalin traktowa wasn parti i wsppracownikw, Hitler okazywa zadziwiajc wrcz ufno i wiar w lojalno. Gdy od pocztku lat trzydziestych krzywa jego sukcesw zacza pi si w gr, wzrastaa te jego pewno siebie. Objawy paranoi powrciy dopiero, gdy sukces zamieni si w walk o uniknicie poraki, po Stalingradzie (stycze 1943); wtedy zacz postrzega w swoich generaach i korpusie oficerskim zdrajcw. Na przeomie lat 1944-1945 by ju pewien, e kada kolejna klska bya dowodem otaczajcej go zdrady i e nie moe ju ufa nikomu, nawet najbliszym wsppracownikom. Poszukujc symptomw zaburze osobowociowych w zachowaniu obu liderw, nie naley przeoczy - co dotychczas zdarzao si wielu badaczom - e zarwno Hitler, jak i Stalin posiadali niepospolity talent polityczny. Obaj byli skryci. Trzymam si starej zasady - owiadczy Hitler Kurtowi Ludeckemu - by mwi tylko to, co niezbdne, tylko temu, kto musi o tym wiedzie, i tylko wtedy, kiedy musi si o tym dowiedzie. Schacht, ktry czsto si z nim kci, napisa: Nigdy nie wymkno mu si adne nieprzemylane sowo. Nie zdarzyo si, by powiedzia co, czego nie mia zamiaru powiedzie, nigdy nie zdradzi przez przypadek adnego sekretu. Wszystko byo zaplanowane z zimn kalkulacj. Obaj przywdcy lubili wygrywa ludzi przeciwko sobie, mwic jednemu jedno, a drugiemu co przeciwnego. Obaj jako narzdzie wadzy wykorzystywali zaskoczenie i stosowali je z tak perfekcj, e nawet ludzie z ich najbliszego otoczenia nigdy nie mieli pewnoci, jaki bdzie nastpny ruch. Nikt z wzywanych przed oblicze Stalina nie wiedzia, na co powinien by przygotowany. Rozmowa zaczynaa si od zaskakujcego pytania albo od konwersacji na zupenie nieistotny temat, po czym Stalin, w gwatownie zmienionej, gronej atmosferze, przystpowa do interesujcej go sprawy. Chwyta si

zupenie trywialnych lub wypowiedzianych niechccy, w zdenerwowaniu, uwag i rozdmuchiwa je do rozmiaru dowodw, wiadczcych o odchyleniu, wrogoci lub zdradzie. Hitler, podobnie jak Stalin, wykazywa chroniczn nieufno do ekspertw, szczeglnie ekonomistw. W czasie wojny uczucie to przenis te na generaw. Uparcie nie chcia dostrzega zoonoci pewnych problemw, utrzymujc, e kady problem mona rozwiza, tylko potrzebna jest do tego wola. Podobnie jak Stalin mg rwnie poszczyci si wprost niesychan umiejtnoci upraszczania zagadnie. Nawet Schacht, ktrego rad nie chcia sucha, z niechci musia przyzna: Hitler czsto znajdowa zaskakujco proste rozwizania problemw, ktre innym wydaway si nie do rozwizania [...] Jego recepty byy czsto brutalne, ale niemal zawsze skuteczne. Najbrutalniejsze z uproszcze Hitlera byy te zawsze najskuteczniejsze; w kadej sytuacji sia bd groba jej uycia rozwizyway spraw. Stalin z pewnoci podziela t opini. Porwnujc Hitlera ze Stalinem, naley wzi pod uwag fakt, e obaj zawdziczali swj pocztkowy sukces okolicznociom historycznym, pomocy innych oraz szczciu. Gdyby nie konkretne okolicznoci historyczne: wojna i klska, ani Stalin, ani Hitler nie mieliby wikszych szans na rozpoczcie kariery. Stalin nie musia jak Hitler budowa wasnej partii, a do wadzy wyniosa go rewolucja, ktrej pocztkowo by przeciwny i w ktrej jego rola, w porwnaniu z rol Lenina czy Trockiego, bya skromna. To sympatii Lenina zawdzicza miejsce w rzdzie, gdzie wydawa si postaci dosy dziwn, i wanie to stanowisko stao si odskoczni do jego pniejszej kariery. I wreszcie podobny ut szczcia - jakim dla Hitlera bya powtrna oferta negocjacji ze strony von Papena, w momencie gdy utrata dwch milionw gosw i rezygnacja Gregora Strassera zdaway si zapowiada odwrcenie fali nazistowskich sukcesw - sprawi, e w roku 1924, gdy Lenin rozczarowa si do Stalina i postanowi zoy wniosek o usunicie go ze stanowiska sekretarza generalnego, uratowaa go przedwczesna mier wodza rewolucji. Trudno by jednak twierdzi, e te zewntrzne, cho wane, czynniki umniejszaj w jakimkolwiek stopniu rol samego Stalina. Moim zdaniem to samo odnosi si do Hitlera. Prawd jest, e w latach 1929-1933 Hitler by tak samo zaleny od dobrej woli opozycji nacjonalistycznej i jej chci dopuszczenia go do partnerskiej wsppracy, jak we wczeniejszym okresie bawarskim. Jednak - nie rozgrzeszajc von Papena, von Schleichera i grupy skupionej wok Hindenburga za popeniony bd - naley podziwia sposb, w jaki Hitler potrafi okazj t wykorzysta; mistrzowsko posuy si taktyk legalnoci przy jednoczesnym podtrzymywaniu wiary swych zwolennikw, e gdy tylko nadejdzie waciwy moment, legalno zostanie wyrzucona jak zbdny balast za burt. T rozgrywk mona jedynie porwna z wirtuozeri Stalina podsycajcego wewntrzne konflikty pomidzy czonkami Politbiura, podczas gdy on budowa swj wasny obz w szeregach partii. Wanie w tym okresie obaj nauczyli si skrywa swoje rzeczywiste cele i czeka, a przeciwnicy sami stworz im najlepsz

sytuacj do dziaania. Powodem, dla ktrego zadzierajcy nosa narodowcy, Hugenberg i von Papen, szukali przymierza z nazistami, nie bya wcale sympatia, ale to, co mg im zaofiarowa Hitler, czyli poparcie mas. Zarwno organizacja, jak i sam pomys stworzenia radykalno-prawicowej partii, odwoujcej si do masowego elektoratu - wzorowany na przedwojennej dziaalnoci socjaldemokratw wiedeskich - stanowiy oryginalny wynalazek Hitlera. Rwnie oryginalny i nowatorski by sposb wykorzystania propagandy w kampaniach wyborczych. Jeszcze na dugo przed wyborczymi sukcesami lat trzydziestych (z myl o ktrych Hitler budowa parti) Strasser, Goebbels i inni przywdcy uznali fakt, e partia nie mogaby istnie bez Hitlera. Po spektakularnym zwycistwie w wyborach we wrzeniu 1930 roku, z oczywistych wzgldw, Hitler ca swoj uwag skupi na dziaaniach majcych doprowadzi do zdobycia wikszoci i uniknicia ewentualnej poraki. Tym bardziej wic podziwia naley jego zdolno oceny sytuacji i fakt, e w ferworze wiecw propagandowych potrafi wzi pod uwag moliwo niepowodzenia i pogodzi si z myl e jedyn drog do zdobycia wadzy jest zawarcie sojuszu. Jednoczenie za stanowczo odmawia obnienia progu swych da i nie zgadza si na stanowisko nisze od kanclerza. By pewien, e jeli je dostanie, reszta przyjdzie ju atwo. I tak te si stao - co stanowi kolejny przykad jego umiejtnoci przewidywania. W dniu, w ktrym zosta kanclerzem, Hitler przej inicjatyw w swoje rce i nie wypuci jej, dopki p roku pniej jego polityczna rewolucja, ukryta pod terminem Gleichschaltung (dostosowanie), nie zostaa zakoczona. Jego taktyka stanowia mieszanin bezczelnoci, terroru i uspokajajcych zapewnie. Zakres uytych rodkw waha si od groby rewolucji oddolnej - spuszczenia ze smyczy SA i lokalnych szefw partii - po przejcie przez Gringa kontroli nad Prusami. Jednoczenie nie przestawa mydli oczu swym konserwatywnym partnerom, prezydentowi, Reichswehrze i aparatowi administracji pastwowej rytualnymi zaklciami o legalnoci, kontynuacji, jednoci narodu i poszanowaniu konstytucji. Jak kada rewolucja nazistowski Machttibernahme by okresem zamieszania, improwizacji i samowolnych dziaa. Osignicie zamierzonych celw przekraczao siy jednego czowieka i Hitler korzysta z pomocy innych, zwaszcza Gringa, Goebbelsa i Fricka. Niemniej pord panujcego chaosu i oscylacji wasnych nastrojw nigdy nie straci z oczu celu, do ktrego zda, ani wyczucia barier, ktrych nie mg przekroczy. Latem 1933 roku ogosi koniec rewolucji, a rok pniej si wyeliminowa grup, ktra nie chciaa si z tym pogodzi. Typowe zamieszanie polityczne okresu rewolucyjnego: momenty wahania, kompromisy, zmiany kursu, nie powinny przesania obserwatorowi ukrytej w gbszej warstwie spjnoci celu i dziaa niezmiennie ukierunkowanych na zdobycie sukcesji. T sam spjno odnale mona w dziaaniach Lenina, w latach 1917-1918, oraz Stalina, kiedy prbowa wyeliminowa rywali (zajo mu to sze lat) i przeprowadza drug rewolucj (lata 1929-1933).

Zapomnijmy na razie o postaci ukazanej przez Charlesa Chaplina w filmie Dyktator i przyjrzyjmy si faktom. Biorc pod uwag rozwj wydarze politycznych w Niemczech pomidzy wrzeniem roku 1930 a okresem omawianym obecnie (cztery lata pniej), ocemy, kto wykaza si najlepszym politycznym zmysem i dalekowzrocznoci? Hugenberg, von Papen i von Schleicher; Brning i Kaas; socjaldemokraci i przywdcy zwizkw zawodowych; komunici; von Blomberg i Reichswehra; Gregor Strasser i Rhm - czy te Hitler, czowiek, ktrego wyej wymienieni nie doceniali? Wszystkie partie polityczne, poza NSDAP oraz zwizki zawodowe rozwizano; Hugenberg i Kaas zostali wyeliminowani z ycia politycznego; von Schleicher, Strasser i Rhm zginli. O Brningu mona powiedzie tylko tyle, e mia wystarczajco duo rozsdku, by w por opuci Niemcy i nie powraca tam a do koca wojny. Von Papen, ktry zapewnia, e Hitler i nazici s pod jego pen kontrol, mg mwi o szczciu ratujc gow (wyjecha z misj do Wiednia tu po tym, jak autor jego przemwienia Edgar Jung, straci ycie). Po zadziwiajco atwym rozbiciu przez Hitlera potnych organizacji socjaldemokratycznych i komunistycznych, ich dziaacze znaleli si w wizieniach lub na emigracji, gdzie nadal prowadzili midzy sob ostr polemik. Zwaszcza komunici cigle podkrelali suszn lini wasnej partii, ktra przepowiadaa, e zwycistwo faszystw stanowi preludium do ich przyszego tryumfu. Jedynie von Blomberg i Reichswehra oraz reprezentanci wielkiego kapitau mieli powody do zadowolenia; zagroenie ze strony SA i antykapitalistycznych nurtw w partii zostao usunite. Z kolei zadowolenie tych grup cieszyo Hitlera, ktry mg teraz liczy na ich poparcie przy odbudowie potgi militarnej Niemiec i w walce z bezrobociem. By moe wyda si to zaskakujce, ale trudno o lepszy przykad, ilustrujcy koegzystencj dwch stron politycznej osobowoci Hitlera pierwszej, odwoujcej si do emocjonalnych, irracjonalnych si tkwicych w naturze ludzkiej, i drugiej, na ktr skaday si czasochonne deliberacje i roztrzsanie wszystkich moliwych do zastosowania rozwiza - ni mit Hitlera. Ju uprzednio miaem okazj wspomnie o micie heroicznego przywdcy jako charakterystycznym elemencie dziewitnastowiecznego, romantycznego kultu narodu niemieckiego. Gniew i zagubienie odczuwane przez spor cz niemieckiego spoeczestwa po roku 1918 spowodoway odrodzenie tsknoty za tego rodzaju przywdc; tym razem opisywanego z uwielbieniem jako obdarzonego bosk ask i moc Opatrznoci. Doskonale ilustruj to dwa cytaty pochodzce z okresu Republiki Weimarskiej: W naszej niedoli z tsknot wyczekujemy Przywdcy. On wskae nam drog i czyny, ktre przywrc narodowi godno. Przywdcy nie da si stworzy ani wyoni spord nas. Przywdca sam zajmie nalene mu miejsce, rozumiejc histori swego narodu. Pocztki spontanicznego kultu Fhrera w partii nazistowskiej sigaj czasw sprzed puczu roku 1923, a konkretnie roku, w ktrym Mussolini

pomaszerowa na Rzym. Wydaje si, e Hitler ostatecznie uzna znaczenie funkcji Fhrera i koniecznoci zastpienia ni funkcji Trommlera (dobosza) dopiero podczas swego pobytu w wizieniu. Hitler odpowiedzia tym samym na proby tych, ktrzy podziwiajc jego postaw na procesie w 1924 roku uwaali, e jest ostatni desk ratunku dla zdemoralizowanej partii. Rzeczywicie, jego przywdztwo byo jedyn nie budzc sporw kwesti, wok ktrej udao si odbudowa NSDAP po roku 1925. Jednak dopiero nominacja Goebbelsa na stanowisko szefa propagandy i sukces wyborczy 1930 roku stay si pocztkiem upowszechnienia mitu. Istniej przekonujce dowody, e przy braku spjnego programu gwnym czynnikiem przycigajcym wyborcw i nowych czonkw do partii bya, niedoceniana podwczas przez przeciwnikw politycznych, osobowo Hitlera. Pniejsze przechwaki Goebbelsa, e stworzenie mitu Hitlera byo jego najwikszym osigniciem propagandowym, s do pewnego stopnia uzasadnione. I co ciekawe, Goebbels, jeden z najwikszych cynikw w gronie nazistowskich przywdcw, wierzy podobnie jak Hitler - w kult, ktry pomaga tworzy. W ostatniej scenie dramatu Trzeciej Rzeszy, rozgrywajcej si w podziemnym bunkrze w oblonym Berlinie, Goebbels, jako jedyny z nazistowskich bonzw, przyczy si do Hitlera dajc dowd wiary przypiecztowany zamordowaniem wasnej rodziny i swoim samobjstwem. Sia mitu wynikaa bezporednio z faktu, i stanowi on poczenie autentycznej, powszechnej wiary i wyrafinowanej manipulacji. Po objciu wadzy Hitler by zarwno przedstawiany, jak i postrzegany przez czonkw swojej partii i miliony Niemcw poza ni jako uosobienie Volksgemeinschaftu, narodowej wsplnoty, posta stojca ponad wszystkimi grupowymi interesami. Widziano w nim architekta odrodzenia niemieckiej gospodarki, czowieka bez skazy, fanatycznego obroc honoru Niemiec i ich niezbywalnych praw przed zakusami wewntrznych i zewntrznych wrogw, a przy tym czowieka z ludu, kaprala odznaczonego Krzyem elaznym pierwszej klasy, ktry dzieli niedole prostego onierza w okopach frontu. Popularno Hitlera to rosa, to malaa, ale zawsze przerastaa popularno samej partii. Jej szczyty przypady na rok 1934, po rozbiciu SA, 1936, po remilitaryzacji Nadrenii, i na kwiecie 1939, kiedy to po wkroczeniu do Pragi obchodzi pidziesite urodziny. Oddziaywanie mitu docierao do ludzi wszystkich klas, przeamywao bariery rnic regionalnych i wyznaniowych, trafiajc zarwno do modych, jak do starych, do mczyzn i kobiet. By to urok zawierajcy przesanie siy i saboci. Pierwsze, budzce fanatyzm i agresj, drugie wyzwalajce uczucie oddania i opiekuczoci. Nikt nie bra mitu Hitlera bardziej serio ni sam Hitler. I to zarwno manipulacji, jak jej rezultatw. Przed podjciem kadej decyzji dugo way jej prawdopodobny efekt, dugo zastanawia si, jak zostanie przyjta przez opini publiczn i jakie bdzie miaa znaczenie dla jego wasnego wizerunku. Dopki poczucie misji dziejowej, stanowice jdro jego mitu (Z pewnoci lunatyka krocz po drodze wytyczonej przez Opatrzno), rwnowaya chodna kalkulacja, byo ono rdem wielkiej siy. Sukces jednak okaza si zabjczy. Kiedy poowa Europy leaa u jego

stp, Hitler wpad w megalomani i uwierzy we wasn nieomylno. Ale gdy tylko zacz oczekiwa od mitu, ktry stworzy, mocy sprawiania cudw - zamiast go eksploatowa - wszystkie jego naturalne dary szybko si ulotniy, a intuicja zacza zawodzi. Wiara w nadprzyrodzone moce, ktrymi obdarzya go Opatrzno, wzmacniaa jego wol oporu nawet wtedy, gdy bardziej sceptycznie nastawiony Mussolini si zaama. Hitler odegra swoj wiatowo-historyczn rol do samego, gorzkiego koca. Jednak ta sama wiara spowijaa go w iluzj, czynic lepym na otaczajc rzeczywisto i prowadzc do popenienia grzechu, ktry staroytni Grecy zwali hybris, wiar, e jest si nadczowiekiem. W adnym innym wypadku nie mona twierdzi z tak pewnoci e czowiek pad ofiar mitu, ktry sam o sobie stworzy, jak w wypadku Adolfa Hitlera. W poowie lat trzydziestych do koca pozostawao jeszcze dziesi lat. W tym czasie Hitler odkry, e entuzjazm i gotowo spoeczestwa do ponoszenia wyrzecze sabnie, jeli nie zasila si ich czstymi i spektakularnymi sukcesami. Te udawao mu si dostarcza bez najmniejszego trudu i bez wikszej poraki a do koca 1941 roku. Co prawda w plebiscytach, ktre miay by wyrazem spoecznej aprobaty, dbano o zapewnienie masowej frekwencji wszelkimi rodkami, niemniej wyniki wiadczyy o autentycznej akceptacji osigni, uzyskanych w prowadzonej przez niego polityce zagranicznej i kampaniach pierwszego okresu wojny. Masowe poparcie, na jakie mg liczy Hitler, miao niewtpliwy wpyw na wszystkich krytykw nazistowskiego reimu, zarwno za granic (nie wyczajc Stalina), jak i w kraju. Mocarstwa zagraniczne, zakadajce, e reim nie potrwa dugo, musiay zrewidowa swoje oceny. Narodowokonserwatywne elity, ktre wchodzc w sojusz z Hitlerem w styczniu 1933 roku byy przekonane, e uda im si okiezna jego radykalizm, obecnie zadowolone z usunicia groby drugiej rewolucji i rozgromienia przywdztwa SA, nie miay innego wyjcia jak uzna fakt, e dziki mitowi Hitler zdoby niezalen pozycj i nie potrzebuje ju ich poparcia, a zatem nie bdzie podatny na naciski. Uderzajcym zjawiskiem, na co wskazuje Ian Kershaw, by fakt, e nawet po instytucjonalizacji charyzmatycznego wodzostwa Hitlera, po objciu przez niego funkcji szefa rzdu, a pniej pastwa, jego paladyni - drugi garnitur nazistowskich przywdcw i gauleiterw, z ktrych wikszo wywodzia si z grupy Alte Kampfer, weteranw ruchu sprzed 1933 roku - majcy teraz niezwykle ograniczony kontakt z Hitlerem, pozostali pod wpywem mitu. Mogoby si wydawa, e pochonicie Hitlera yciem publicznym, kompromisy zwizane ze sprawowaniem wadzy, odstawienie na boczny tor SA i drugiej rewolucji, zawd, jaki im sprawi, nie dopuszczajc do przejcia przez parti kontroli nad pastwem, e wszystko to powinno wywoa rozczarowanie i cyniczny stosunek do mitu Fhrera jako propagandowego opium dla mas. Nic bardziej mylnego; zarwno oni, jak i modsze pokolenie czonkw partii i SS, postrzegali posta Hitlera przez pryzmat jego mitu. Takiemu Fhrerowi lubowali wierno, to on stanowi dla nich ucielenienie idei nazizmu. Tak oto mit jednoczy parti i gwarantowa, e ideologiczny program Hitlera w ktrym

przewidziano konfrontacj z bolszewizmem, zdobycie przestrzeni yciowej i ostateczn eliminacj ydw, zostanie zrealizowany. Radzieckim odpowiednikiem mitu Hitlera by kult Stalina, odmienny od pierwszego, tak jak rne s jzyki i tradycje kulturowe obu narodw, lecz mimo to speniajcy wiele - cho nie wszystkie - podobnych funkcji. Pierwsz rnic jest moment narodzin kultu - krtkotrwaa manifestacja z okazji pidziesitych urodzin Stalina w 1929 roku i jego pojawienie si jako staego elementu od roku 1933. Mit Hitlera siga pocztkw kariery trzydziestoletniego wwczas Adolfa - co daje niemal dwudziestoletni rnic wieku w punkcie startu - i narodzi si w partii spontanicznie, duo wczeniej, nim zosta przejty przez niego samego. Kult Stalina od samego pocztku, czyli ju w padzierniku 1929 roku, nosi wszelkie znamiona oficjalnej inspiracji. Prasa zamieszczaa artykuy pod takimi tytuami, jak: Pod mdrym kierownictwem naszego wielkiego genialnego Przywdcy i Nauczyciela, Stalina, a w oficjalnej biografii podkrelano identyfikacj z Leninem przez uycie tytuu zarezerwowanego dotd wycznie dla niego. Przez lata, ktre upyny od mierci Lenina, Stalin, najwybitniejszy kontynuator jego dziea, najwierniejszy ucze Lenina, inspirator najwaniejszych dziaa partii w jej walce o budow socjalizmu, zyska powszechne uznanie jako wdz partii i Kominternu. Drug z rnic by szczeglny zwizek z Leninem, rodzaj retrospektywnego bogosawiestwa rodzaj apostolskiej sukcesji, sigajcej wstecz, od Lenina do Marksa i Engelsa. W przypadku Hitlera adna sukcesja nie bya potrzebna. Poczynajc od drugiej poowy 1933 roku - by moe pod wpywem sukcesu Hitlera w Niemczech - kult obrs w sformalizowany rytua. Do pracy zaprzgnito malarzy, rzebiarzy, muzykw, a take poetw i dziennikarzy. Bito medale, malowano portrety, ktre tak jak popiersia Augusta w cesarstwie rzymskim docieray do wszystkich zaktkw imperium. Wkrtce w Zwizku Radzieckim nie byo szkoy, biura fabryki, kopalni czy kochozu, w ktrych na cianie nie wisiaby portret Stalina lub ktre nie wysyayby przy okazji waniejszych wit wylewnych telegramw gratulacyjnych adresowanych do naszego ukochanego Przywdcy. Czonkowie kierownictwa partii wczyli si do wsppracy. Na konferencji leningradzkiej organizacji partyjnej, bezporednio przed zjazdem zwycizcw w styczniu 1934 roku, nie kto inny, jak sam Kirow, owiadczy: Trudno poj ogrom postaci takiej jak Stalin. Od wielu lat nie znamy ani jednego zwrotnego punktu w naszej pracy, ani jednej z wielkich inicjatyw, hase, dyrektyw naszej polityki, ktrych autorem nie byby Stalin. W tym te miesicu Prawda jako poetycki trybut zamiecia charakterystyczny kuplet. Dzi, gdy mwimy o Leninie, mwimy przecie o Stalinie. Naley jednak wtpi, by Kirow i inni czonkowie Politbiura wierzyli w mit z tak moc, z jak jeszcze w roku 1927 Gregor Strasser (tak, nie kto inny) opisywa stosunek czonkw partii do Hitlera. Posuy si przy tym germask terminologi neofeudaln piszc o ksiciu i wasalach:

Diuk i wasal! W dawnych Niemczech zarwno arystokratyczny, jak demokratyczny zwizek, czcy przywdc z jego zwolennikiem, zrozumiay jedynie dla niemieckiej mentalnoci i ducha, zawiera esencj struktury organizacyjnej NSDAP... Przyjaciele, uniecie swe prawice i razem ze mn wykrzyczcie dumnie, gotowi do walki i wierni a po sam mier, Heil Hitler!. Tak silne przywizanie do osoby nie dawao si pogodzi ani z tradycj ani z etosem partii marksistowsko-leninowskiej, gdzie autorytet by atrybutem partii nie za jej przywdcy. Jednake kult Stalina ktry nabra raczej rosyjsko-narodowego, quasi-religijnego charakteru, pozwoli mu odwoa si do potnych, prastarych uczu, ktre skryy si pod ziemi wraz z obaleniem caratu i rozbiciem Kocioa prawosawnego. Teraz otrzymay nowy obiekt identyfikacji - nie parti, ale pastwo i jego autokratycznego wadc, nastpc carw i jednoczenie spadkobierc Lenina oraz rewolucji. Podobnie jak w wypadku Hitlera porwnania do wielkich rosyjskich wadcw, Iwana Gronego i Piotra Wielkiego, miay rwnie urzekajcy wpyw na Stalina, jak na rosyjskich robotnikw i chopw. Kult pozwala zapeni pustk, jaka rozgraniczaa wadz od spoeczestwa, a w latach wielkiej wojny narodowej posta Stalina, znana tylko z imienia i fotografii, staa si rodkiem rozbudzajcym rosyjski patriotyzm i dum, cudown ikon z ktr miliony ruszay do boju i na mier. Ten ostatni rys zblia do siebie obydwa mity, kryjce w sobie pierwiastek substytutu religii i podsuwajce ludziom spragnionym wiary obraz mesjasza w przebraniu politycznego przywdcy oraz ofert zbawienia zamiast konkretnych rozwiza, Ian Kershaw przytacza dowody wiadczce o tym, e ju w latach 1932-1934 istniaa gotowo do odrniania postaci Fhrera od jego partyjnych towarzyszy. Ju wtedy zaczyna funkcjonowa mit: gdyby Fhrer o tym wiedzia. Wielu ludzi uznawao rozpraw z Rhmem za dowd, jak zdecydowanie gotw by dziaa, gdy jego otoczenie nie byo w stanie duej ukrywa, e przywdcy SA naduyli zaufania Fhrera. Dokadnie ten sam fenomen ch uwolnienia Stalina od najdrobniejszej czstki winy za popenione naduycia - wystpi w Zwizku Radzieckim, i to nie tylko wrd chopstwa, lecz take wrd intelektualistw. W swoich pamitnikach Ilja Erenburg przyznaje, e widzia w Stalinie posta podobn do Boga ze Starego Testamentu, wspomina te spotkanie z Pasternakiem w okresie czystek, podczas ktrego jego rozmwca uy tej samej formuki: Gdyby on o tym wiedzia. Kt wie, ilu zwykych radzieckich obywateli, czytajc o czystkach i procesach, ktrymi Stalin niszczy parti i inteligencje, dochodzio do wniosku, e podobnie jak Hitler pozbywa si on w ten sposb zych doradcw i ludzi odpowiedzialnych za ich cierpienia i entuzjastycznie klaskao? III Dziki nowoczesnym rodkom technicznym Hitler i Stalin mogli, jak aden z politycznych przywdcw przed nimi, upowszechni swj

propagandowy wizerunek; ich oczy spoglday z wielkich plakatw, ze cian wszystkich urzdw, z kadej kroniki filmowej, ich gosy docieray do spoeczestwa za porednictwem transmisji radiowych, ktrych suchanie byo obowizkowe. Jednoczenie trudno o lepszy przykad postaci historycznych, ktrych natura pozostawaa zagadk nawet dla czsto stykajcych si z nimi osb. Najbliszy wsppracownik Hitlera, z ramienia armii, genera Jodl, w trakcie procesu w Norymberdze, w roku 1946, tak pisa do swojej ony: Zadaj sobie pytanie: czy ja w ogle znaem t osob, u boku ktrej spdziem tyle nieatwych lat mego ycia? [...] Nawet dzi nie wiem, co wtedy myla, o czym wiedzia, co planowa, wiem tylko, co ja mylaem lub podejrzewaem na ten temat. Wsppracownicy Stalina - ci, ktrym udao si przey, jak na przykad Chruszczowowi - uwaali go za osob rwnie nieprzeniknion, nieobliczaln i rwnie niemoliw do odczytania. Obaj politycy dokadali wszelkich stara, aby ukry, a zarazem jak najlepiej wykorzysta swoj osobowo. Obaj w duej mierze zawdziczali swj sukces polityczny umiejtnoci skrywania swych myli i zamiarw zarwno wobec sprzymierzecw, jak i wrogw. Regua ta dotyczya nie tylko biecych i przyszych planw, lecz rwnie przeszoci. Osoba pragnca bada lub zdoby relacje wiadkw odnoszce si do wczeniejszych okresw dziaalnoci obu przywdcw na og napotykaa trudnoci - a od czasu gdy doszli do wadzy, moga narazi si na niebezpieczestwo. Mit Hitlera i stalinowski kult jednostki stanowiy rdze stworzonych przez nich systemw wadzy. Wszelkie prby zakcenia pieczoowicie skonstruowanej, oficjalnej wersji byy dawione w zarodku Upowszechniajc oficjalne wizerunki swych postaci, Hitler i Stalin starali si jednoczenie chroni swe ycie prywatne, nawet tak ubogie, jakim byo w rzeczywistoci. Powyszy osd jest chyba uzasadniony, bowiem podstawowym wnioskiem, ktry mona wysnu przenikajc przez chronic je zason - na przykad studiujc Wspomnienia Speera lub Dwadziecia listw... wietlany Alliujewej - jest stwierdzenie, e ich ycie prywatne nie pogbia wiedzy o fenomenie kariery publicznej. Co najwyej jego banalno i brak zwykych ludzkich uczu czyni ten fenomen jeszcze trudniejszym do zrozumienia. Lata dwudzieste, kiedy Stalin, sekretarz generalny partii i czonek Biura Politycznego, umacnia swoje wpywy polityczne, lecz jednoczenie nie uwolni si jeszcze spod ogranicze systemu kolektywnego kierownictwa byy okresem najwikszej stabilizacji w jego yciu rodzinnym. Swietana wspomina te lata jako najszczliwsze, kiedy dom rodzinny stworzony przez matk, Nadied Alliujew, w Zubaowie masowo odwiedzali krewni i przyjaciele (wrd nich Kirow, Ordonikidze i Bucharin - wszyscy trzej zaprzyjanieni z matk), kiedy czas upywa na majwkach i zabawach, a ojciec zajmowa si rozbudowywaniem posiadoci. W roku 1934 tamte czasy byy ju zamierzch przeszoci. Destrukcyjne cinienie wywoane kampani przeciwko chopstwu sprawio, e jedn z jego ofiar staa si ona Stalina. Modsza od niego o dwadziecia lat (w chwili mierci miaa zaledwie trzydzieci jeden lat), zagorzaa

komunistka, w pierwszym okresie maestwa idealizowaa posta ma. Po pewnym czasie jednak zacza j niepokoi zdobyta przez niego wadza, przywileje zwizane z jego pozycj oraz zmiany, jakie w nim zaszy pod koniec lat dwudziestych i na pocztku nastpnej dekady. Starajc si zachowa niezaleno, Nadieda Alliujew zacza studiowa chemi wkien syntetycznych w Instytucie Przemysowym, do ktrego, na wasne danie, dojedaa miejskimi rodkami lokomocji. Od kolegw z uczelni, ktrych cigano do brygad pomagajcych w przeprowadzaniu kolektywizacji, dowiedziaa si o sytuacji na Ukrainie i w domu oskarya o to ma. Ich wzajemne stosunki ju od duszego czasu byy napite i wiadomo przynajmniej o jednym wypadku, kiedy zabrawszy dwjk swoich dzieci usiowaa go opuci. Myl o samobjstwie musiaa pojawi si ju wczeniej, bo kiedy jej brat wyjeda w podr subow do Berlina, Nadieda poprosia go, eby przywiz jej w prezencie rewolwer. Wieczorem 8 listopada 1932 roku, na przyjciu wydawanym na Kremlu przez Woroszyoww, midzy maonkami wybucha ktnia, po czym oboje opucili sal. Stalin pojecha na dacz, a Nadieda dugo spacerowaa wok kremlowskiego dziedzica ze sw przyjacik, Polin emczuyn, on Mootowa. Potem wrcia do swojego pokoju i zastrzelia si. Swietana czua, e jej ojciec by gboko poruszony, ale jednoczenie rozwcieczony samobjstwem matki. By wstrznity, bo nie rozumia, dlaczego tak si stao. I co to miao oznacza? Komunikat o jej mierci nie wspomina o samobjstwie, a list, ktry pozostawia, zniszczono. Stalin wraz z rodzin i przyjacimi przyby, aby zobaczy j w otwartej trumnie. Przez chwil sta w milczeniu, po czym wykona taki gest, jakby chcia odepchn trumn od siebie, i odwracajc si powiedzia: Odesza jak wrg! Nie wzi udziau w pogrzebie ani w uroczystoci, ktra odbya si po nim. Nigdy te nie odwiedzi grobu ony. Ta strata nie osabia jednak jego stanowczoci. 27 listopada na posiedzeniu Komitetu Centralnego wygosi przemwienie tak ostre i pene pogrek pod adresem chopw, e nigdy nie zostao opublikowane. Nigdy te nie pogodzi si z postpkiem ony, a jej mier zakoczya jego ycie rodzinne. Mieszkanie na Kremlu zamieni na inne i przesta przyjeda do Zubaowa. Zamiast tego zbudowa now rezydencj na przedmieciach Moskwy, w Kuncewie. Stosunkw z rodzin ony nie zerwa raptownie. Jej rodzicom, ktrych zna jeszcze z okresu spdzonego w Tyflisie, pozwoli nadal mieszka w Zubaowie, ale odtd unika kontaktw z nimi; w ogle unika wszelkich kontaktw towarzyskich. Jego dzieci nadal mieszkay w kremlowskim mieszkaniu, w ktrym on nigdy nie sypia. O sprawy zwizane z yciem codziennym zarwno jego, jak dzieci troszczya si teraz tajna policja. Dom znajdowa si pod opiek Nikoaja Wasika, ochroniarza Stalina jeszcze z czasw wojny domowej, obecnie w stopniu majora (a w przyszoci generaa-lejtnanta) NKWD. Wasik zacz skupia w swoich rkach coraz wiksz wadz i w imieniu Stalina rozbudowa wasne imperium, na ktre skadao si kilka innych, rzadko przez Stalina

odwiedzanych, rezydencji. Stalin nie mia adnych odchyle seksualnych, o co mona podejrzewa Hitlera. Nigdy nie interesowa si zbytnio kobietami, mona te rzec, e nie lubi kobiet majcych wasne zdanie. Jego gospodyni w Kuncewie zostaa kelnerka z Zubaowa, Waleczka, ktr wietlana opisuje jako mod kobiet z zadartym nosem i lubic si mia wesoym, dwicznym miechem. Wala bya pulchna, skrztna, zajmowaa si podawaniem do stou i nigdy nie wczaa si w adne dyskusje. Ten typ kobiety musia znacznie bardziej odpowiada Stalinowi ni typ, ktry reprezentowaa pierwsza ona jego syna Wasilija, o ktrej zwyk pogardliwie mawia: kobieta z pogldami... led z pogldami - sama skra i koci. Waleczka pozostaa przy nim a do jego mierci, a po niej zachowaa arliw wierno jego pamici. W roku 1934 ycie Stalina zaczo si toczy regularnym trybem: spa zwykle do godzin przedpoudniowych, nastpnie jecha z Kuncewa na Kreml, gdzie pracowa do szstej - sidmej wieczr. Czsto jada kolacje w towarzystwie innych przywdcw partii w mieszkaniu pooonym pod jego gabinetem. Jednym z jego zwyczajw byo telefonowanie w pnych godzinach nocnych do szefw rnych departamentw rzdowych oraz wydziaw partii i zasypywanie ich pytaniami. Taka moliwo sprawiaa e wielu z nich czekao przy swych biurkach a do wczesnych godzin nastpnego dnia. Dopiero o pnocy lub pniej Stalin odjeda do swej willi. Czasami po kolacji zaprasza towarzystwo do obejrzenia nowego radzieckiego lub zagranicznego filmu. Dla obu dyktatorw filmy stanowiy niemal jedyn okazj, by zapozna si z yciem w innych krajach, a dla Stalina take w jego wasnym, gdy opuszcza on Moskw tylko wtedy, kiedy wyjeda na letnie wakacje spdzane w Soczi, na wybrzeu Morza Czarnego. Po styczniu roku 1928, jak twierdzi Chruszczow, Stalin nigdy ju nie by na rosyjskiej wsi, ktr pniej zrujnowa. Od grudnia 1934 roku, kiedy to po zabjstwie Kirowa pojecha do Leningradu, nigdy wicej nie odwiedzi tego miasta. Nie wybra si tam nawet po trwajcym 900 dni bohaterskim oporze jego mieszkacw w czasie wojny. Zreszt Moskwa, jak oglda, to te tylko fragmenty miasta widoczne zza zason opancerzonego, amerykaskiego packarda, ktrym przemyka midzy szpalerem ludzi z ochrony, obstawiajcych specjalnie oprnion tras pomidzy Kremlem a Kuncewem. Prawie wszystkie spotkania, w jakich bra udzia, odbyway si na Kremlu, a te szczeglnie wane w jego gabinecie (wyposaonym nawet w mask pomiertn Lenina). Tam, starym zwyczajem, lokowa kogo innego na miejscu prezydialnym, zazwyczaj Mootowa, a sam przechadza si po pokoju i od czasu do czasu przysiada na porczy fotela. Historyczna misja, ktr narzuci sobie Stalin, oraz napicia i obsesje z ni zwizane nie tylko zrujnoway jego ycie rodzinne, ale zniszczyy te jego najbliszych. Obaj synowie zakoczyli ycie w aosny sposb. Starszego, Jakowa, dziecko z pierwszego maestwa, Stalin traktowa po macoszemu chyba dlatego, e przypomina mu o jego gruziskim pochodzeniu. Kiedy na pocztku wojny Jakow dosta si do niemieckiej

niewoli, ojciec wypar si go jako zdrajcy, bowiem aden prawdziwy Rosjanin nigdy by si nie podda. Pniej Stalin odrzuci niemieck propozycj wymiany jecw i uwolnienia w ten sposb Jakowa. Modszy syn, Wasilij, po zakoczonej fiaskiem karierze w lotnictwie, zmar wyniszczony alkoholem w wieku czterdziestu jeden lat. Podczas wojny do wizienia trafia ona Jakowa. Po wojnie Stalin skaza swoj szwagierk, Ann Alliujew, na dziesi lat wizienia, a on szwagra Jewgienj, uwiziono na podstawie spreparowanego oskarenia o otrucie swojego ma, Pawa, ktry zmar w 1938 roku, w okresie czystek, na atak serca. Ma Anny, Stanisawa Redensa, tego samego roku aresztowano i rozstrzelano. W czasie czystek podobny los spotka brata pierwszej ony Stalina, Aleksieja Swanidze. Tak oto tragiczn cen zapacia rodzina Alliujewych za zwizek z czowiekiem, ktry znalaz w ich domu schronienie i przyja (na Kaukazie i w Sankt-Petersburgu) w czasach, gdy by jeszcze nikomu nie znanym rewolucjonist. Jedyn istot ludzk, ktrej uczucie Stalin stara si zachowa, chocia nie zabiega o to zbyt usilnie, bya jego crka Swietana. Po samobjstwie matki Swietana przebywaa w ponurej, szarej i izolowanej atmosferze Kremla. Stalin prbowa interesowa si jej postpami w nauce, nazywa j swoj gospodyni i nalega, by w czasie roboczych kolacji siedziaa zawsze po jego prawicy. Jeeli potem towarzystwo miao si uda na projekcj filmu do specjalnego kina w drugim kocu Kremla, wypycha mnie do przodu i powiada ze miechem: No, prowad nas, prowad, gosposiu, bo bez przewodnika zgubimy drog! I kroczyam na czele dugiej procesji, kierujc si ku drugiemu kracowi bezludnego Kremla, a za mn pezy sznurem cikie, opancerzone samochody i postpowaa niezliczona ochrona. [...] Wychodzilimy z kina pno - gdzie koo drugiej w nocy - ogldano bowiem zawsze dwa lub nawet wicej filmw. Niekiedy dla odmiany Stalin zabiera Swietan do opery lub teatru. Na wakacjach w Soczi przysya jej czasem owoc z ma karteczk adresowan do mojej maej jaskeczki lub mojej maej gospodyni. Jednak kada oznaka jej niezalenoci wywoywaa jego gniew. Jedna z takich awantur wybucha, gdy Swietana prbowaa nosi krtkie spdniczki. Doprowadziwszy crk do paczu swym krzykiem, Stalin zada, by ubieraa si tak jak dziewczta w czasach jego modoci. Kiedy dorastaa i prbowaa rozpocz wasne, niezalene ycie, ojciec brutalnie interweniowa. A ju szczeglnie ostro wkracza, gdy zawieraa przyja z mczyzn, ktrego nie aprobowa. Brak tolerancji sta si przyczyn, e w latach 1942-1943 stosunki midzy nimi wyranie si ochodziy. Mimo to Swietana stwierdza: Ale jego czuoci, jego mioci i tkliwoci dla mnie w dziecistwie - nigdy nie zapomn. Dla nikogo nie by tak tkliwy jak dla mnie. Jej listy s patetyczn ilustracj bezowocnych usiowa dotarcia do czowieka, ktry zamkn si w sobie, do czowieka izolowanego przez rol, ktr sam sobie wyznaczy, i niezdolnego do odwzajemnienia ludzkiej sympatii. Hitler, bdcy archetypem samotnika, od czasu gdy porzuci dom i przenis si do Wiednia, nie zazna ycia rodzinnego. Jedyny epizod,

ktry mona podcign pod t kategori, to okres, kiedy jego dom prowadzia przyrodnia siostra Angela, mieszkajca z nim wraz z dwiema swoimi crkami. Hitler nie utrzymywa prawie adnych kontaktw z innymi krewnymi, chocia w testamencie, spisanym w 1938 roku, poczyni zapisy dla Angeli, swojej siostry Pauli, przyrodniego brata Aloisa oraz grupki innych krewnych ze wsi Spital, gdzie sta dom rodzinny jego matki i gdzie spdzi kilkakrotnie wakacje. Pozornie Hitler by o wiele bardziej interesujcy dla kobiet i o wiele bardziej zainteresowany nimi ni Stalin. W pocztkach swojej kariery duo zawdzicza poparciu grona wysoko usytuowanych w hierarchii spoecznej matek, szczeglnie za Helenie Bechstein i Winifred Wagner. Wiele kobiet fascynowaa jego hipnotyczna sia. Istniej udokumentowane opisy histerii, jaka ogarniaa suchaczki podczas przemwie Hitlera na wielkich wiecach. Sam Hitler przywizywa ogromn wag do gosw kobiet w wyborach i by to jeden z argumentw, ktry podawa, tumaczc, dlaczego si nie eni. Lubi towarzystwo piknych kobiet. Jego zachowanie wobec nich opisuje Speer w swoich pamitnikach: Hitler zachowywa si mniej wicej tak jak absolwent kursu nauki taca na balu kocowym. Take i tutaj uwidaczniaa si wymuszona gorliwo, by nie popeni faszywego kroku - rozdziela w dostatecznej liczbie komplementy, wita i egna austriackim pocaunkiem w rk. Jedyn wad, ktra dyskwalifikowaa kobiet w jego oczach, byy pretensje intelektualne lub prba polemiki z jego pogldami; tak jak Stalin pogardza kobietami majcymi wasne zdanie i takie nie byway ponownie przez niego zapraszane. Istniay tylko dwie kobiety, ktre obdarzy wikszym ni przelotne zainteresowaniem, obie o dwadziecia lat od niego modsze. Pierwsza to Geli Raubal, ktr nazywa jedyn wielk mioci swego ycia. Bya ona crk jego przyrodniej siostry, Angeli Raubal, prowadzcej mu dom - will wynajmowan od roku 1928 na Obersalzbergu. Kiedy Geli pojawia si w jego domu, miaa siedemnacie lat. W cigu nastpnych trzech lat Hitler zakocha si w niej tak bardzo, e staa si jego nieodczn towarzyszk. Dziewczynie imponowao stae przebywanie u boku wuja, zwaszcza gdy nagy zwrot w karierze politycznej w latach 1929-1931 uczyni go sawnym. Jednak jego zaborczo i gniew o kady przejaw jej niezalenoci zaczy j mczy. Kiedy Hitler odkry, e Geli przespaa si z jego szoferem, Emilem Mauricem, doszo do piekielnej awantury. Zabroni dziewczynie zadawania si z innymi mczyznami i odmwi zgody na wyjazd do Wiednia, gdzie chciaa uczy si piewu. We wrzeniu 1931 roku Geli si zastrzelia. To samobjstwo wywaro na Hitlerze rwnie silne wraenie jak mier Nadiedy na Stalinie. Przez wiele dni rozpacza i prawdopodobnie pod wpywem tego szoku do koca ycia nie spoywa ju misa i nie pi alkoholu. Jej pokj pozosta w stanie, w jakim go zostawia, nawet po przebudowie willi na Berghof. Fotografie Geli zdobiy ciany pokoju Hitlera w Monachium i w Berlinie, a w kad rocznic jej urodzin i mierci, o ktrych nigdy nie zapomina, ustawiano pod nimi kwiaty. O Ewie Braun Speer napisa: Bdzie rozczarowaniem dla wszystkich

badaczy historii. Hitler spotka t adn, niezbyt rozgarnit blondynk, o okrgej buzi i niebieskich oczach, kiedy pracowaa jako asystentka w atelier fotograficznym Hoffmanna. Powiedzia jej kilka komplementw, ofiarowa bukiet kwiatw i od czasu do czasu zaprasza na wsplne eskapady po miecie. Wkrtce jednak Ewa przeja inicjatyw; zastawia na niego sida opowiadajc znajomym, e Hitler jest w niej zakochany i e zmusi go, by j polubi. Nie znajdujc innego sposobu przycignicia jego uwagi, jesieni 1932 roku prbowaa popeni samobjstwo. Dla Hitlera by to krytyczny rok, wic nie mg sobie pozwoli na skandal, w dodatku upyno niecae dwanacie miesicy od samobjstwa Geli. Zdaniem Hoffmanna, ktry od samego pocztku obserwowa rozwj wypadkw, wanie t sytuacj wykorzystaa Ewa, eby dopi swego i zosta chere amie Hitlera. Sukces ten jednak nie sta si dla niej oczekiwanym rdem radoci. Pamitnik, ktry przetrwa mier autorki, peen jest skarg na brak zainteresowania i upokorzenia spotykajce j ze strony Hitlera. Ich rezultatem bya powtrna prba samobjstwa tym razem w roku 1935, podobnie jak poprzednia podjta po to, by przycign jego uwag. Hitler za wszelk cen stara si utrzyma ten zwizek w tajemnicy i Ewa nie moga liczy na oficjalne uznanie nawet jako jego kochanka. W roku 1936 udao si jej zaj miejsce Frau Raubal - zostaa gospodyni w Berghofie i przy posikach zasiadaa po lewej stronie Hitlera. Jednak tylko z rzadka Hitler zezwala jej na przyjazd do Berlina lub na publiczne pokazywanie si u jego boku. Podczas wielkich przyj lub uroczystych kolacji, wtedy kiedy najbardziej pragna by przy nim, musiaa pozostawa w swoim pokoju na grze. Staa si ofiar tej samej tyranii, ktr Hitler usiowa zniewoli Geli. Nie wolno jej byo pali, taczy, spdza czasu w towarzystwie innych mczyzn, czyli robi rzeczy, ktrym oddawaa si z przyjemnoci, kiedy bya pewna, e nikt jej nie wyda. Pogardliwy stosunek do kobiet, egotyzm oraz prno Hitlera ilustruje fragment pamitnika w ktrym Speer przytacza jego wypowied wygoszon w obecnoci Ewy Braun: Wysoce inteligentni ludzie powinni bra sobie gupie i prymitywne ony. Pomylcie, gdybym tak mia on, ktra wtrcaaby si do mojej pracy [...] Nigdy nie mgbym si oeni. Gdybym mia dzieci, co za problemy! Na koniec sprbowaliby zrobi mojego syna moim nastpc. A zreszt! Kto taki jak ja nie ma szans na udanego syna [...] Zobaczcie, syn Goethego - czowiek cakiem do niczego! Wiele kobiet garnie si do mnie, poniewa jestem nieonaty. Byo to szczeglnie wane w okresie walki. To jest tak jak z aktorem filmowym: kiedy si eni, traci w oczach uwielbiajcych go kobiet, przestaje by ich boyszczem. Dopiero po wybuchu wojny, gdy ycie towarzyskie prawie cakowicie zamaro, pozycja Ewy staa si bardziej pewna. Widujcy j teraz coraz rzadziej, Hitler w jej towarzystwie stawa si tak ludzki, jak tylko potrafi, i nie odgrywa adnej ze swoich rl. Siadywa obok niej wycignity w fotelu za stolikiem w herbaciarni, czsto zapada w drzemk lub bawi si z psami na tarasie Berghofu. W oczach Hitlera najwiksz zalet Ewy bya jej wierno i to za ni w kocu otrzymaa upragnion nagrod.

Najskrytszym marzeniem Ewy byo zdobycie szacunku nalenego matce, Frau Hitler. Ostatniego, ale wyjtkowego w ich yciu dnia Hitler speni je w swoim berliskim bunkrze. Niecae czterdzieci osiem godzin pniej, tym razem speniajc yczenie Hitlera oboje popenili samobjstwo. Mimo i nie ma na to dostatecznie pewnych dowodw, istniej powane podejrzenia, e Hitler nie by zdolny do normalnych stosunkw seksualnych z przyczyn fizycznych lub psychicznych albo z obydwu jednoczenie. Putzi Hanfstaengl, do poowy lat trzydziestych jeden z najbliszych przyjaci Hitlera, utrzymywa, e by on impotentem i e jego ogromna energia psychiczna nie moga si wyadowa w sposb normalny. W aseksualnym wiecie, w jakim y, tylko raz natkn si na kobiet [Geli], poza tym nie spotka nikogo, nawet mczyzny, kto mgby przynie mu ulg. [...] Moja ona przejrzaa go byskawicznie. Putzi - owiadczya mwi ci, e on jest bezpciowy. Podsumowujc cao dostpnych materiaw, Erich Fromm stwierdzi: Moim zdaniem, mona si co najwyej domyla, e popd seksualny Hitlera mia zabarwienie voyeurystyczne, analno-sadystyczne w stosunku do kobiet, ktre uwaa za gorsze od siebie, i masochistyczne w stosunku do tych, ktre podziwia. Do czasu objcia urzdu kanclerza Hitler nigdy nie mieszka w Berlinie. Podczas pobytw w stolicy zatrzymywa si w hotelu Kaiserhof. W Monachium, kiedy partia przeniosa sw kwater do paacu Barlow (1929), Hitler opuci swoje dwupokojowe mieszkanie i przeprowadzi si do jednej z ekskluzywnych dzielnic po drugiej stronie Izary. Wynaj tam dziewiciopokojowy apartament, zajmujcy cae pierwsze pitro domu przy Prinzregentstrasse 16. Jednak jego prawdziwym domem pozosta Berghof i wioska leca na szczycie Obersalzbergu, tu przy granicy niemiecko-austriackiej koo Berchtesgaden, ktr w pocztku lat dwudziestych pokaza mu Dietrich Eckart. Pocztkowo mieszka tam w pensjonacie, pniej, w roku 1928, wynaj skromn will, Haus Wachenfeld, pooon na zboczu gry. W drugiej poowie lat trzydziestych obok willi powstaa bardziej luksusowa i przestronna rezydencja, Berghof. Wok niej Bormann rozpocz budow sieci drg, potw z drutem kolczastym, koszar, garay, hotelu dla goci oraz innych budynkw cakowicie kccych si z charakterem otoczenia. Ale nawet to nie wpyno na uczucia, jakimi darzy to miejsce Hitler. Do koca jego dni Berghof pozosta jego domem. Tutaj i tylko tutaj powiedzia dziennikarzom w wywiadzie udzielonym w 1936 roku - mog oddycha, pracowa i y... Tu przypominam sobie, kim byem, i co pozostao mi jeszcze do zrobienia. Kiedy Hitler obj urzd kanclerza, Speer dokona przebudowy oficjalnej rezydencji, nalecej jeszcze do Bismarcka, i nada jej nowy, bardziej reprezentacyjny wystrj. W styczniu 1938 roku otrzyma polecenie wzniesienia nowego gmachu Kancelarii Rzeszy, ktry 4,5 tysica robotnikw, pracujcych na dwie zmiany, miao ukoczy w dwanacie miesicy. Jeszcze jako przywdca partii Hitler unika pracy administracyjnej,

pozostawiajc j Hessowi, Schwarzowi i innym urzdnikom partyjnego sztabu w Monachium. Pniej, kiedy zosta kanclerzem, przynajmniej dopki y Hindenburg, zachowywa pozory urzdowania, utrzymujc stae godziny pracy w kancelarii. Byo to jednak sprzeczne z jego natur. Nienawidzi konferencji i wkrtce przerwy pomidzy kolejnymi posiedzeniami gabinetu zaczy si wydua. Jeeli ju musia, wola omawia konkretne sprawy z jedn osob. Nie wykazywa zainteresowania prac administracyjn, gdy nie odpowiadaa ona jego wyobraeniu o wasnej osobie jako nietzscheaskim polityku-artycie, poza tym nie by przyzwyczajony do regularnej pracy. Po mierci Hindenburga Hitler powrci do swoich poprzednich przyzwyczaje. Coraz czciej pozostawia biece sprawy obu kancelariom, kancelarii Rzeszy, ktrej szefowa Lammers, i kancelarii prezydenta, zarzdzanej przez Meissnera. Do tych dwch przyczono wkrtce kancelari partii, zwan te kancelari Fhrera, kierowan przez Bormanna. Hitler by coraz trudniej uchwytny dla ministrw i wysokich urzdnikw partyjnych, odmawia czytania dokumentw liczcych wicej ni jedn stron, lecz nadal rezerwowa sobie wyczne prawo do podejmowania najwaniejszych decyzji. Std te z ycia politycznego Trzeciej Rzeszy znikny takie zwyczaje, jak umawianie si na audiencje czy uczestniczenie w zebraniach formalnych gremiw i zaczo si ono sprowadza do polowania na Hitlera, aby by ostatnim czowiekiem, ktremu uda si, wszystko jedno gdzie i kiedy, zwrci jego uwag. Mona wtedy byo ywi nadziej (czsto uzasadnion), e Hitler powie Zgoda, pozostawiajc ministrom, urzdnikom i oficjelom partyjnym ktnie na temat ucilenia przedmiotu swej aprobaty. Hitler, tak samo jak Stalin, by nocnym Markiem. Rzadko pojawia si w biurze przed poudniem, a kad si na spoczynek we wczesnych godzinach rannych. Obiad w kancelarii serwowano dopiero pomidzy drug a trzeci po poudniu i przeciga si on do wp do pitej. Jak pisze Speer, do stou zasiadao czterdzieci lub pidziesit osb, wrd ktrych zazwyczaj znajdowa si jeden - dwch gauleiterw, ktrzy akurat odwiedzali stolic, kilku ministrw i stali czonkowie jego otoczenia. Oficerowie i przedstawiciele innych zawodw nigdy nie byli na te obiady zapraszani. Goebbels i Gring zjawiali si tylko wtedy, jeli mieli co wanego do zaatwienia. Szczerze mwic - poinformowa kiedy Speera ten drugi jedzenie jest tu dla mnie zbyt marne. A do tego ci filistrzy partyjni z Monachium! Nie do zniesienia. Oba zarzuty byy uzasadnione. Hitler by fanatycznym wegetarianinem i abstynentem; przy swoim stole zabrania pali i serwowa bardzo proste potrawy. Towarzystwo za byo bezbarwne, o niskim poziomie intelektualnym. Hitler zwraca baczn uwag, by nie zaprasza nikogo, kto mgby zakci ustalon hierarchi, w ktrej to on growa nad otoczeniem. Rozmowy byy trywialne, tylko czasami oywiao je zjawienie si Goebbelsa, ktry potrafi rozbawi Hitlera zjadliwymi plotkami, zazwyczaj - celowo - wymierzonymi przeciwko innym czoowym postaciom partii. Czsto narzucaa mi si myl - dodaje Speer - e ci mierni ludzie zbierali si w tym samym miejscu, gdzie Bismarck mia zwyczaj prowadzi byskotliwe rozmowy ze znajomymi,

przyjacimi i partnerami politycznymi. ycie w Obersalzbergu byo jeszcze bardziej monotonne, bowiem stamtd nie dawao si nigdzie uciec, aby zaczerpn oddechu; ta sama rutyna, ten sam repertuar anegdot i komentarzy. Pomidzy obiadem a kolacj Hitler prowadzi may orszak swych goci do herbaciarni. Towarzystwo, uywajc zawsze tych samych zwrotw, zachwycao si panoram, Hitler za tymi samymi sowami potwierdza te zachwyty. Tutaj Hitler szczeglnie chtnie wygasza swe nie koczce si monologi, podczas gdy suchacze z trudem powstrzymywali si przed zaniciem; niekiedy sam Hitler zasypia w trakcie takiej przemowy. Dwie godziny pniej spotykano si ju na kolacji, po ktrej drug cz wieczoru wypeniao ogldanie filmw fabularnych, nierzadko tych, ktre byy ju wywietlane w Berlinie. Czsto zadawaem sobie pytanie - pisze Speer kiedy on waciwie pracuje?. Jednak dugie okresy bezczynnoci, szczeglnie w Obersalzbergu, nie byy czasem straconym; byy one potrzebne Hitlerowi, by dojrzay jego decyzje, by mg uporzdkowa myli lub naadowa swe wewntrzne akumulatory przed wanymi wystpieniami. Po zakoczeniu takiego okresu lgowego rzuca si w wir dziaalnoci z, wydawao si, niespoyt energi. Hitler nalea do kategorii ludzi, z ktrymi nie dao si prowadzi normalnego dialogu. Albo mwi on, a pozostali suchali, albo mwili inni, a on siedzia pogrony w mylach, nie zwracajc uwagi na temat konwersacji. Ten brak zainteresowania opiniami innych i niech do wdawania si w dyskusje byy wyrazem jego intelektualnej izolacji, ograniczenia si do pogldw, ktre wyrobi sobie we wczeniejszym okresie ycia i teraz instynktownie chroni przed moliwoci poddania krytycznemu osdowi. Na przykad cigle podkrela swoje zainteresowanie histori ale zupenie nie uwzgldnia faktu, e nowe dokumenty i nieprzerwana dyskusja musz prowadzi do nieustannego rewidowania pogldw. aden historyk, a waciwie aden ekspert z dziedziny wykraczajcej poza technik, nie znalaz si nigdy w najbliszym otoczeniu Hitlera; ich obecno moga zakci granitow opok Weltanschauungu Fhrera, ktrego rda tkwiy w spopularyzowanych rasistowskich i pseudonaukowych pogldach rozpowszechnionych na przeomie wieku w Niemczech i Austrii. Hitler wierzy jednak - lub zdecydowanie chcia wierzy - e elementarnym skadnikiem roli, jak mia odegra, bya oryginalno jego pogldw. Doskona ilustracj tej tezy jest ocena typowego monologu Hitlera dokonana przez Rauschninga: Bezustannym gadaniem prbowa nada sobie pozr czowieka twrczego... Jego pogldy stanowiy mieszanin bdnie odczytanego Nietzschego ze spopularyzowan wersj wspczesnych trendw filozoficznych. Cay ten melan wylewa z siebie z przekonaniem proroka i wiar w swj twrczy geniusz. Nie zna rde swych pogldw i by przekonany, e stanowi owoc jego wasnych przemyle, dokonanych w okresie samotnoci w grach. Niezachwiana pewno, z jak pogldy te gosi, wystarczaa by oczarowa rzesze czonkw partii i wyborcw. Wikszo z nich nie

udawaa nawet, e je pojmuje, i uznawaa roszczenia Fhrera do pozycji myliciela, ktry rozwika zagadk historii i potrafi zapewni ideologiczn podbudow polityce partii. W wikszoci opisanych powyej dziedzin Stalin stanowi przeciwiestwo Hitlera. Czowiek zawdziczajcy swoj pozycj wadzy, jak roztoczy nad aparatem partyjnym, by ostatni osob, ktra nie doceniaaby znaczenia pracy administracyjnej. Stosunek ten nie wynika wcale z natury Stalina, jako gorliwego biurokraty na przykad, ale z faktu, i zdawa sobie spraw, e dziki temu dysponuje potnym narzdziem kontroli. Ten kontrast podkrela dodatkowo rnic, o ktrej wspominaem ju na pocztku niniejszego rozdziau, pomidzy znacznie pewniejsz pozycj Fhrera, a stanowiskiem sekretarza generalnego, oferujcym znacznie szerszy zakres wadzy. Stalin zawsze interesowa si szczegami pracy administracyjnej oraz znajdowa czas i cierpliwo, by studiowa raporty wywiadu i oceny pracy poszczeglnych czonkw partii sporzdzane przez jego sekretariat. Rozmiary terytorium Zwizku Radzieckiego i sabo rozwinite rodki komunikacji sprawiay, e musiay istnie olbrzymie obszary kraju, nad ktrymi zakres kontroli Stalina by znacznie bardziej ograniczony, ni to przypuszcza lub tego pragn. Nie znaczy to jednak, e Stalin o nich zapomnia i nie stara si zapobiec temu stanowi rzeczy. aden partyjny satrapa, choby nie wiadomo jak potny w swym pooonym z daleka od Moskwy okrgu, nie mg nigdy by pewien, czy nagle nie zjawi si u niego jeden z najbardziej zaufanych ludzi - Stalina Mootow, Kaganowicz lub Woroszyow, i nie rozbije jego imperium, kierujc jednych na zsyk lub do wizienia, innych pod lufy plutonu egzekucyjnego. Po rozprawie z Rhmem i dowdztwem SA tego rodzaju czystki waciwie nie zdarzay si w Niemczech. Zapewne, gdyby si powtarzay, mogyby znacznie usprawni administracj Trzeciej Rzeszy; zlikwidowa sie ukadw, protekcji i korupcji, stworzon przez wielu gauleiterw, radykalnie rozwiza konflikty wynikajce z zazbiania si zakresw kompetencji - nie wspominajc ju o rozbiciu imperiw stworzonych przez takie postacie, jak Gring lub Ley. Jednake Hitler, mimo i bez mrugnicia okiem gotw by dymisjonowa generaw i ministrw, nominalnych tylko czonkw partii (na przykad Schachta), wykazywa niech do podejmowania akcji przeciwko czonkom nazistowskiej starej gwardii - nawet przeciwko Rhmowi. Nie zwracajc uwagi na wady, ceni ich za lojalno i wierno i odpaca za nie (jeden z najbardziej ludzkich rysw jego charakteru) zadziwiajc jak na niego lojalnoci i tolerancj. Lojalno, zaufanie i wdziczno nie byy wartociami, na ktrych zwyk wspiera si Stalin. Jego podejrzliwo nie wygasaa ani na moment, a szczegln nieufnoci darzy wanie starych bolszewikw. Nawet jego najblisi wsppracownicy, czonkowie Biura Politycznego i Komitetu Centralnego, ktrzy razem z nim przeprowadzali drug rewolucj, byli rozstrzeliwani, popeniali samobjstwa lub ginli w agrach. Pod tym wzgldem historia Trzeciej Rzeszy, gdzie grupa przywdcw przetrwaa w nie zmienionym skadzie a do koca i historia Zwizku Radzieckiego nie daj si porwna.

Stalin nie mia przyjaci ani znajomych. Prawie zawsze przy jego stole zasiadao to samo wskie grono osb, z ktrymi kierowa krajem. Niekiedy na kolacje zapraszano innych goci - najczciej byli to sekretarze partii z Ukrainy bd Kaukazu, ktrzy akurat bawili w Moskwie. Zazwyczaj mwiono o sprawach urzdowych, jednak przy okazji sporo pito i, jeli wieczr nie koczy si projekcj filmu, Stalin, obdarzony sardonicznym poczuciem humoru, lubi omiesza swoich goci i spija ich na umr. Wydaje si, e kolacje spoywane w gronie towarzyszy stanowiy jego jedyn form relaksu. Nie znam drugiego przywdcy na porwnywalnym stanowisku - napisa Chruszczow - ktry spdzaby za stoem, jedzc i pijc, tyle czasu co Stalin. W przeciwiestwie do Hitlera Stalin nie potrzebowa demonstrowa swego temperamentu i wybuchw gniewu, by przekona otoczenie o sile swego charakteru. Chocia czasami traci panowanie nad sob, nie czyni tego dla efektu. Nigdy te nie wygasza tyrad. Nie dysponujc imponujc postur (mia zaledwie 162 centymetry wzrostu i kady fotograf musia bra pod uwag jego draliwo na tym punkcie), dominowa nad otoczeniem dziki swej ustalonej pozycji szefa i dziki znanemu powszechnie okruciestwu. Dumny ze swej przenikliwoci - Nie tak atwo nabra Stalina pogardza gboko fantastycznymi koncepcjami Hitlera na temat rasy oraz wzrostu potgi i upadku narodw. Jeeli pod koniec ycia zaczy przeladowa go duchy i demony rodem z grafik Goi, zachowa to dla siebie. Zarwno Hitler, jak i Stalin, dc do przebudowy sposobu mylenia i odczuwania caych spoeczestw, doceniali znaczenie sztuki i uwaali, e trzeba j kontrolowa. Jednak do roku 1934 cakowicie pochonici polityk nie mieli czasu, by powica go sztuce nawet dla wasnej przyjemnoci, podobnie jak nie starczao im go na podtrzymywanie prywatnych znajomoci. Oprcz wsplnego z Hitlerem zamiowania do filmu, Stalin kocha teatr oraz oper i bacznie obserwowa (czsto krytycznie) biecy repertuar. Do koca ycia zachowa szczeglny sentyment dla artystw i pisarzy, mimo i przeladowa poszczeglnych przedstawicieli tego rodowiska. Jego biblioteka, co zostao sprawdzone, wskazuje, i czyta znacznie wicej ni Hitler. Wikszo tytuw dotyczya zagadnie polityki, teorii marksistowskiej i historii, jednak z prowadzonych przez niego rozmw wynika i zna klasykw literatury rosyjskiej znacznie lepiej ni Hitler klasykw literatury niemieckiej. Wiadomo, e chtnie cytowa Czechowa, Gogola, Gorkiego, satyryka Satykowa-Szczedrina, Tostoja, a nawet Dostojewskiego i Puszkina. Hitler pozosta dozgonnym mionikiem Wagnera i w latach trzydziestych pojawia si regularnie na festiwalach w Bayreuth. Inna muzyka, z wyjtkiem operetek - Zemsty nietoperza Straussa i Wesoej wdwki Lehara - najwyraniej nie budzia jego zainteresowania. Upodobania filmowe Hitlera take dotyczyy lekkiej, niewyszukanej intelektualnie rozrywki. Ale jego prawdziw pasj byy te sztuki, w ktrych, jak sdzi, posiada wybitne uzdolnienia - malarstwo i grafika,

oraz dziedzina, w ktrej, jak wierzy, mg osign wielko architektura. Tu Hitler nie dopuszcza do kwestionowania swoich opinii. Wyrazem upodoba malarskich Hitlera stay si czystki, ktre na jego polecenie przeprowadzono w niemieckich galeriach, oraz jego dziaalno kolekcjonerska. Gust artystyczny Fhrera stanowi doskonae odzwierciedlenie jego historyczno-rasistowskiego wiatopogldu; oba zreszt uformoway si w atmosferze przedwojennego Wiednia. Pomimo podziwu, jakim darzy sztuk klasyczn i woski renesans, prawdziwy entuzjazm budzio w nim niemieckie, dziewitnastowieczne malarstwo romantyczne, od przanych obrazw w rodzaju scen pijackich Edwarda Grtznera, po tematyk heroiczn, idylle, alegorie i ptna historycznopatriotyczne - pozbawiony cienia geniuszu wizualny odpowiednik muzyki Wagnera. Do malarzy, ktrych ceni najwyej, naleeli Makartt Spitzweg i Menzel. Jeszcze w roku 1925 Hitler postanowi utworzy Galeri Narodow, a w latach trzydziestych zacz gromadzi dziea dziewitnastowiecznego malarstwa niemieckiego z myl o muzeum, ktre miao powsta w Linzu, austriackim miecie, gdzie przey swe pierwsze fascynacje Wagnerem i architektur. Pod gbokim wraeniem tego, co zobaczy w czasie wizyty we Woszech w roku 1938, Hitler postanowi zmieni swj projekt przebudowy Linzu i stworzy najwspanialsze muzeum wiata, ktre dorwnaoby skarbom Rzymu i Florencji. Wojna i podbj poowy Europy stanowiy doskona okazj do zagarnicia najwspanialszych dzie europejskiej sztuki. Przy pomocy sztabu specjalistw, kierowanego przez dyrektora Galerii Drezdeskiej, Hansa Possego, Hitler zacz gromadzi czciowo wykupujc, czciowo konfiskujc - kolekcj, ktra pod koniec wojny liczya 10 tysicy pcien, nie liczc mnstwa grafik, sztychw, gobelinw, rzeb i mebli. Pod wpywem Possego Hitler wyda polecenie, by nie ograniczano si do jego ulubionego dziewitnastego wieku i w ten sposb znalazy si tam dziea z wczeniejszych epok. Pord 6755 pcien przechowywanych w kopalni soli w Alt-Aussee znalazo si synne malowido otarzowe z Gandawy, pdzla braci van Eyck, oraz dziea Rubensa, Rembrandta, Vermeera, Leonarda da Vinci i Michaa Anioa. Rozkaz nadesany z Kwatery Gwnej Hitlera w ostatnich tygodniach wojny, nakazujcy, pod kar mierci, wysadzenie kopalni i zniszczenie przechowywanych w niej zbiorw, szczliwie zosta zignorowany. Dziedzin, w ktrej Hitler zbliy si najbardziej do urzeczywistnienia swych genialnych artystycznych projektw, bya architektura. Dziki pomocy Speera i innych architektw mg ujrze, jak jego pomysy przeradzaj si w rysunki techniczne, a nastpnie zamieniaj w due makiety, ktre mg oglda bez koca. To byy jego wasne dziea, majce przymi budowle, ktre najbardziej podziwia: dziewitnastowieczne budynki teatrw operowych w Paryu i Wiedniu, Paac Sprawiedliwoci w Brukseli i wiedesk Ringstrasse, ten napuszony barok, ktry zachwyca cesarza Wilhelma II styl [jak nazwa go Speer], ktry towarzyszy rozpadowi cesarstwa rzymskiego. Hitler zna na pami wymiary podziwianych przez siebie budowli. Jego megalomania kazaa mu domaga si, by jego dziea byy dwa, trzy, cztery

razy wiksze, co powodowao, e w projektowanych budowlach odchodzono od zachowania proporcji dajc priorytet wielkoci. Podobnie jak wielu tyranw chcia, aby stworzone przez niego odpowiedniki piramid stay si wieczystym symbolem jego panowania. W Albercie Speerze odkry Hitler modego, utalentowanego architekta, uosobienie swych niespenionych marze o zdobyciu sawy w tej dziedzinie. Byem przepeniony pasj dziaania, a miaem dwadziecia osiem lat - napisa w swym pamitniku Speer. - Za wielk budow sprzedabym jak Faust wasn dusz. Teraz znalazem swego Mefistofelesa. Ich zwizek sta si najsilniejszym ze wszystkich zwizkw, ktre czyy Hitlera z innymi ludmi. W towarzystwie Speera odpra si i rozmawia z nim jak z Kubizkiem, jedynym przyjacielem z czasw modoci. Ostatecznie - przytacza sowa Hitlera Speer - o wielkich epokach historycznych przypominaj przecie tylko monumentalne budowle. Co pozostao po imperatorach cesarstwa rzymskiego? Co wiadczyoby dzisiaj jeszcze o ich istnieniu, gdyby nie ich budowle?. Biorc ten pogld Hitlera dosownie, Speer przygotowa plany uycia specjalnych materiaw i technologii, umoliwiajcych wznoszenie budowli, ktre jako ruiny, po setkach lub (jak liczylimy) tysicach lat, bd podobne na przykad do wzorcw rzymskich. Jednym z zamwie, jakie otrzyma Speer od Hitlera, byo opracowanie planu olbrzymiego kompleksu - stadionu i budynkw, majcych stanowi miejsce corocznych zlotw partii w Norymberdze; sama kolumnada miaa by dwukrotnie dusza od kolumnady rzymskich ani Karakalli. Jednak aden projekt nie mg si rwna z podjtym przez Hitlera w 1936 roku zamiarem przebudowy centrum Berlina. Sw skal mia on przymi wszystko to, czego Haussmann dokona w Paryu - i by porwnywalny tylko ze staroytnym Egiptem, Babilonem i Rzymem. Hitler planowa, e bulwar piciokilometrowej dugoci poczy ogromny uk tryumfalny, o wysokoci 80 metrw, ze zwieczon kopu sal zgromadze mogc pomieci 180 tysicy ludzi. Sama kopua, majca wznosi si na wysoko 300 metrw, bya wzorowana na rzymskim Panteonie, z t tylko rnic, e otwr na jej wierzchoku mia przewysza sw rednic (46 metrw) rozmiary caej kopuy Panteonu, a nawet kopuy katedry witego Piotra. Budynek stanowicy siedzib Fhrera mia zajmowa powierzchni ponad p miliona metrw kwadratowych. Koszty wzniesienia tych budowli uznano za nieistotne. Na polecenie Hitlera wykonano trzydziestometrowej dugoci makiet nowego Berlina, ktr pokazywa specjalnym gociom, zasypujc ich przy okazji lawin liczb dotyczcych projektu. O kadej porze dnia i nocy, kiedy tylko przebywa w Berlinie nawet w czasie wojny - potrafi cign Speera na jeszcze jedn inspekcj swego arcydziea, za ktre uwaa projekt i jego makiet. Jedynym zmartwieniem, psujcym rado Hitlera staa si wiadomo, e Rosjanie planuj wybudowanie w Moskwie jeszcze wyszego gmachu zgromadze, powiconego pamici Lenina. Stalin bowiem take postanowi odmieni oblicze swojej stolicy i osobicie zaszczyca wszystkie zebrania zespou opracowujcego plany budowy nowego Paacu Rad. Mia to by najwikszy gmach na wiecie, zwieczony

trzydziestometrowym posgiem Lenina. Przygotowujc miejsce pod jego budow, naprzeciwko Kremla, Stalin nakaza zburzy najwiksz z moskiewskich cerkwi. Projekty nowej metropolii zaproponowane przez Le Corbusiera i innych wybitnych przedstawicieli nowoczesnej architektury nie znalazy uznania w oczach Stalina. Zamiast nich w 1936 roku zaaprobowa projekt bardziej konwencjonalny i owiadczy, e musi on zosta zrealizowany w cigu dziesiciu lat. Na razie tylko moskiewskie metro, budowane pod nadzorem Kaganowicza i Chruszczowa (pierwsz lini otwarto w 1935 roku), dawao przedsmak tego, jak bdzie wygldaa nowa stolica. Tymczasem nadesza wojna (To raz na zawsze powstrzyma budow tego ich gmachu - z satysfakcj stwierdzi Hitler) i ani Paac Rad, ani kopua Hitlera nigdy nie zostay zbudowane. W odrnieniu od Hitlera, ktry odebra sobie ycie w ruinach Berlina, Stalin doy jednak realizacji swego planu przebudowy Moskwy, w ktrym planowany paac zastpio sze drapaczy chmur. Reim marksistowski by bezbony ju w samych swoich zaoeniach, a Stalin wynis pogardliwy stosunek do wierze religijnych jeszcze z okresu spdzonego w seminarium duchownym w Tyflisie. Hitler wychowa si w rodzinie katolickiej i pozostawa pod wraeniem organizacji i potgi Kocioa. Twierdzi, e wiele zawdzicza podpatrywaniu jego umiejtnoci radzenia sobie z natur ludzk. Klerem protestanckim gboko pogardza: To mali, nic nie znaczcy ludzie, pokorni jak psy, potrafi tylko si poci z zaenowania, gdy prbowa z nimi porozmawia. Nie maj ani religii, ktr mogliby bra powanie, ani mocnej pozycji, ktrej mogliby broni jak Rzym. To wanie mocna pozycja Kocioa i jego wielowiekowe trwanie budziy respekt Hitlera. Jego nauk uwaa natomiast za religi dla niewolnikw, etyk za odrzuca z wrogoci. Chrzecijastwo, doprowadzone do swej logicznej skrajnoci, oznaczaoby celowe kultywowanie ludzkiego nieudacznictwa. Sumienie uznawa Hitler za ydowski wymys, jeszcze jedn skaz, tak jak obrzezanie, i (z wyjtkiem sytuacji, kiedy odpowiadao to jego celom politycznym, jak w wypadku oskarenia przywdcw SA o homoseksualizm) ignorowa wszelkie skargi na sprono Streichera lub korupcj i naduycia wadzy popeniane przez innych partyjnych bonzw. Uwaa je za nic nie znaczce w porwnaniu z lojalnoci i sub na rzecz ruchu. Stalin po prostu gromadzi takie dane w teczce zaoonej dla kadego czonka partii i trzyma a do dnia, w ktrym uzna za stosowne przekaza je NKWD. Hitler szydzi z wysikw niektrych swoich towarzyszy powanie mylcych o przywrceniu obrzdw pogaskich (jak na przykad Himmler) lub odwoujcych si do astrologii i wrenia z gwiazd (jak Hess). W tych sprawach podziela materialistyczny pogld Stalina, oparty na wnioskach dziewitnastowiecznych racjonalistw, e postp naukowy obali w przyszoci wszelkie mity, tak jak ju obecnie wykaza absurdalno doktryny chrzecijaskiej. Z drugiej strony jednak jego wasny mit potrzebowa jakiego oparcia. Dlatego, podobnie jak Napoleon, czsto powoywa si na Opatrzno, bdc niezbdn - bo oferujc

zarwno uzasadnienie, jak i rozgrzeszenie jego dziaa - cho moe podwiadom, projekcj jego wiary we wasn misj dziejow. Rosjanie zauway kiedy - mieli prawo uderzy na swoich ksiy, ale nie mieli prawa atakowa idei siy najwyszej. Faktem jest, e jestemy istotami sabymi i e sia twrcza istnieje. Atak Stalina na rosyjskich chopw by w rwnej mierze atakiem na ich gospodarstwa, co na tradycyjne przywizanie do religii. Obrona wiary odegraa podstawow rol w budzeniu si chopskiego oporu, szczeglnie wrd kobiet. Dopiero w okresie gdy Stalin zacz kultywowa rosyjski nacjonalizm, jego stosunek do Cerkwi prawosawnej uleg zagodzeniu. Polityczne przesanki zadecydoway, e Hitler powciga swj antyklerykalizm i nie rozpocz otwartej walki z Kocioem, do czego usiowali go skoni Bormann i inni nazici. Ale obiecywa sobie, e kiedy nadejdzie waciwy moment, wyrwna rachunki z ksimi obu wyzna chrzecijaskich. I wtedy nie bdzie zwraca uwagi na adne przeszkody prawne. Stalin i Hitler byli materialistami nie tylko dlatego, e odrzucali religi, ale i ze wzgldu na swj obojtny stosunek do wartoci oglnoludzkich. Dla nich jedynymi istotami ludzkimi, ktre potrafili dostrzec, byli oni sami. Pozosta cz ludzkoci traktowali albo jako narzdzia suce do osignicia swych celw, albo jako przeszkody, ktre naley usun. W ich oczach ycie skadao si wycznie z elementw polityki i wadzy, za wszystko inne - zwizki midzyludzkie, uczucia wiedza, wiara, sztuka, historia, nauka - miao warto tylko wtedy, jeli mogo by wykorzystane do celw politycznych. O wyjtkowoci obu tych postaci stanowiy jedynie role, jakie zamierzay odegra. Poza ich obrbem ycie tych ludzi byo szare i ubogie. I w obu wypadkach role te polegay na nadaniu realnych ksztatw wizjom wiata, ktre, mimo ogromnych rnic, byy wizjami wiata rwnie nieludzkiego, wiata, w ktrym moliwe byo wyrywanie z tradycyjnych siedzib i przerzucenie w dowolne miejsce caych spoecznoci; wyniszczenie caych klas spoecznych, zniewolenie lub wymordowanie caych ras; powicanie milionw istnie ludzkich w czasie wojny i w czasie pokoju; redukowanie jednostek, mczyzn i kobiet, do wielkoci karw wobec monolitycznych struktur - pastwa Volku, partii, armii, wielkich kompleksw przemysowych, kochozw, obozw pracy i obozw koncentracyjnych - w ktre zostali wtoczeni. IV Instrumentem, ktrym obaj liderzy posuyli si do zdobycia wadzy, bya partia: Wszechzwizkowa Komunistyczna Partia (bolszewikw) WKP(b) i Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Pracy - NSDAP. Jeeli chodzi o zaoenia ideologiczne i deklarowane cele, to partie te dzieli fundamentalny konflikt, upodabniay je jednak do siebie struktura i speniana funkcja. Obie, na przykad, w zasadniczy sposb rniy si od partii demokratycznych, ktrych istnienie pomaga w organizacji wolnej i uregulowanej konstytucyjnie walki o wadz, bowiem ich celem byo

pooenie kresu tej walce i zagarnicie na trwae monopolu wadzy. Obie, cakiem susznie, uwaay si za partie nowego typu, ktre wymagay od swoich czonkw wielkich powice i narzucay im lepe posuszestwo dyrektywom przywdcw. Najwaniejsze midzy nimi rnice wynikay z odrbnoci dowiadcze historycznych. Bolszewicy nieomal do momentu przejcia wadzy w 1917 roku byli nie tylko opozycj, ale wrcz parti nielegaln. Leninowska koncepcja partii stanowicej awangard ruchu rewolucyjnego, penetrujcej poprzez swoje komrki system spoeczny, ktry zamierzaa obali, wywodzia si z pogldw dziewitnastowiecznych rosyjskich ruchw populistycznych. Zmodyfikowano je tylko, dostosowujc do konspiracyjnych warunkw dziaania bolszewikw i do pogldw Lenina, e rewolucj musz przygotowa oddani sprawie, zawodowi rewolucjonici oraz e jej losu nie mona powierzy nie sterowanemu procesowi historycznemu lub spontanicznej akcji klasy robotniczej. Leninowska tradycja partii kadrowej, mobilizujcej masy, ale zawsze utrzymujcej wobec nich pewien dystans - tak aby jej kierownictwo i polityka nie byy uzalenione od ich poparcia - przetrwaa w WKP(b) jeszcze dugo po tym, jak wyonia rzd i wyeliminowaa swoich rywali. Tymczasem nazici nigdy nie byli parti podziemn i dziki przyjtej przez Hitlera taktyce legalnoci mogli dziaa otwarcie. W pocztkach lat trzydziestych stali si parti masow (800 tysicy czonkw pod koniec 1932 roku), co w rezultacie przycigno do nich najwikszy elektorat w caej historii Niemiec. W ich wypadku trudno zatem mwi o jakiejkolwiek formie izolowania si od mas. Odmienno dowiadcze historycznych wpyna te na rnice w pozycji obu liderw. Pod koniec roku 1934 tradycja kolektywnego kierownictwa bya w WKP(b) jeszcze na tyle silna, e Stalin nie mg sobie pozwoli, przynajmniej formalnie, na jej zniesienie. Mogo go to narazi na zarzut, e odchodzi od pryncypiw europejskiej myli socjaldemokratycznej, przed czym nieustannie ostrzegali mienszewiccy emigranci i zachodni przywdcy socjalistyczni - twierdzili oni nawet, i proces ten rozpocz si jeszcze pod kierownictwem Lenina Po dokonanej si kolektywizacji, kiedy radziecki kurs wyranie zacz odbiega od polityki partii socjalistycznych na Zachodzie, po rozpoczciu coraz ostrzejszych wystpie kontrolowanego przez Zwizek Radziecki Kominternu przeciwko socjalfaszystom, Stalinowi zaleao szczeglnie na zachowaniu pozorw kontynuacji dziea Lenina i uzasadnieniu, gwnie za pomoc magicznych hase, roszcze do miana prawowitego spadkobiercy tradycji marksistowskiej. Po roku 1934 jego stosunek do partii mia ulec radykalnej zmianie, ale w pierwszych latach dekady kult partii, ktrego by ordownikiem, stanowi najlepsz odpowied na zarzuty o uprawianie kultu jednostki. Nie majc nic do zawdziczenia adnemu poprzednikowi, Hitler jeszcze w latach dwudziestych domaga si aprobaty czonkw partii dla swej wyjtkowej pozycji Fhrera. I uzyska j. Kwestie ustalania polityki czy wyboru taktyki nie podlegay wic dyskusji, decyzji w tych sprawach nie poddawano pod gosowanie, lecz pozostaway one wyczn domen

wodza. Hitler nie uznawa zasady kolegialnego obsadzania stanowisk partyjnych; sam, wedle wasnego uznania mianowa lub odwoywa kandydatw. Wszelkie prby tworzenia opozycji w onie partii zakoczyy si wraz z wyeliminowaniem Strassera i Rhma. Partia, jak z dum podkrelali jej czonkowie, ma suy do dziaania, a nie do gadania. Hitler i nazici nigdy nie przestali uwaa swego ruchu za ruch rewolucyjny. Taktyka legalnoci nie oznaczaa poszanowania adu konstytucyjnego, a suya wycznie do wykorzystania praw gwarantowanych przez konstytucj weimarsk w dziaaniach zmierzajcych do jej obalenia. Po osigniciu tego celu Hitler stan wobec pytania, jak funkcj powinna spenia partia teraz, kiedy jej przywdcy zdobyli wadz. W Zwizku Radzieckim odpowied na to pytanie brzmiaa bardzo prosto: partia komunistyczna sformowaa rzd. Po siedemnastu latach rzdzenia nie tylko administracja pastwowa, ale i gospodarka znacjonalizowany przemys, skolektywizowane rolnictwo, a take armia znalazy si pod bezporedni kontrol partii. Orodkiem wadzy nie bya wcale Rada Komisarzy Ludowych (przemianowana ostatecznie na Rad Ministrw), ale Biuro Polityczne partii, ktrego czonkowie penili dodatkowo funkcje przewodniczcego, wiceprzewodniczcego oraz komisarzy najwaniejszych resortw Rady, co dawao gwarancj, e decyzje podjte przez Politbiuro bd waciwie wykonywane przez administracj pastwow. Najlepiej ilustruje ten stan rzeczy fakt, e najbardziej wpywowy czowiek w Zwizku Radzieckim nie peni funkcji gowy pastwa czy szefa rzdu, nie wchodzi nawet w skad rzdu, a zadowala si uprawnieniami wynikajcymi z piastowanego stanowiska sekretarza generalnego partii i czonka Biura Politycznego. Najwiksz bolczk w Zwizku Radzieckim by brak wykwalifikowanych i dowiadczonych kadr do zarzdzania pastwem. Przez dugie lata komunici musieli wspiera si na buruazyjnych specjalistach, fachowcach wywodzcych si jeszcze z czasw carskich bd rekrutowanych za granic. Ludzi tych zawsze posdzano o wrogi stosunek do nowego ustroju. W roku 1928 Stalin zainicjowa kampanie zmierzajc do ich wyrugowania, ale po trzech latach musia si z niej wycofa i wezwa parti do uznania niezastpionej roli specjalistw. Wrd czonkw partii znajdowao si wielu zdolnych ludzi, ale byo ich za mao w stosunku do potrzeb. Czystki, ktre przerzedziy jej szeregi w okresie midzy wojn domow a rokiem 1934, byy wymierzone przeciwko apwkarzom, ludziom niekompetentnym, oportunistom, a take odszczepiecom i opozycjonistom. Skal zjawiska wida wyranie, jeli spojrzy si na zmiany w liczebnoci partii, jakie zaszy w tym czasie. W marcu 1921 roku WKP(b) liczya 730 tysicy czonkw (cznie z kandydatami) na okoo 120 milionw obywateli kraju. Na pocztku roku 1933 liczba ta wzrosa do ponad 3,5 miliona, ale w wyniku czystek do koca 1934 roku spada do 2,35 miliona, a w roku 1937 sigaa zaledwie nieco powyej 2 milionw, czynic z WKP(b) organizacj raczej elitarn ni masow. Jedno z hase Stalina: Kadry s wszystkim, wyranie wskazywao na priorytet naboru i szkolenia nowej generacji czonkw,

majcych uzupeni powstae wyrwy. Take Hitler pocztkowo gosi haso, e proces zdobywania wadzy nigdy si nie koczy. Std te, gdy tylko partia zdobya wadz, jej czonkowie, a zwaszcza Alte Kampfer, ktrzy ponosili najwiksze wyrzeczenia i cierpienia w latach walki, spodziewali si, e obejm rzdy nad krajem i - podobnie jak bolszewicy w ZSRR - przejm wszystkie stanowiska, by czerpa pynce std korzyci. Najbardziej radykalnym marzyo si jeszcze wicej - Rhm i SA pragnli zastpi regularn armi, zwolennicy pastwa korporacyjnego chcieli zama kontrol wielkiego biznesu i bankw nad gospodark (postulat stanowicy punkt oryginalnego programu partii), NSBO (Narodowosocjalistyczna Organizacja Komrek Fabrycznych) spodziewaa si przesun punkt rwnowagi w stosunkach pomidzy wiatem pracy a kapitaem. Wiosn roku 1933, w krtkim okresie chaosu, mogo si zdawa, e grupy te osign wymarzone cele, ale ju w lipcu 1934 ich nadzieje zostay rozwiane. Dla Hitlera bya to nieatwa decyzja, jednak, podjwszy j, zadziaa brutalnie i zdecydowanie - wyeliminowa SA jako niezalen si i jednoznacznie da do zrozumienia, e rewolucja - a przynajmniej ten jej etap - dobiega koca. Za podjciem takiej akcji przemawiay wane racje polityczne: kwestia sukcesji po Hindenburgu i stanowisko armii. Jeeli jednak chodzi o parti, to gwnym motywem takiej decyzji bya wiadomo Hitlera, e nie dostarczy mu ona wyszkolonych kadr, ktre mogyby rzdzi krajem. Ta sama lekcja musiaa zosta przerobiona w Zwizku Radzieckim, z t tylko rnic, e Niemcy nadal posiaday profesjonaln administracj pastwow, kierownicze kadry gospodarki oraz armi, prezentujce poziom, ktrego mogy im pozazdroci najbardziej rozwinite pastwa na wiecie. Mylc perspektywicznie, Hitler rozumia, e zastpienie tych grup lub poddanie ich kontroli towarzyszy partyjnych, nie majcych odpowiedniej wiedzy oglnej, ani fachowej, nie mwic ju o dowiadczeniu, zagrozi realizacji priorytetowego zadania, jakim bya odbudowa ekonomicznej i militarnej potgi Niemiec. Jednoczenie, w znamienny dla siebie sposb, Hitler nie udzieli ani jednej jasno sformuowanej wskazwki na temat roli partii w przyszoci. Jak zwykle wola nie ogranicza sobie pola manewru i unika ostatecznych rozstrzygni - na przykad odmawia okrelenia satysfakcjonujcego obie strony, w jaki sposb zostan rozgraniczone zadania i kompetencje partii i administracji pastwowej. Czonkowie NSDAP mogli porednio uczestniczy w sukcesach nowego reimu, mogli te odnowi poczucie wizi z Fhrerem i usysze jego podtrzymujce wiar sowa w czasie corocznych zlotw partyjnych. Mit Hitlera dziaa z niesabnc moc i wikszo towarzyszy nie porzucia jeszcze nadziei podsycanych przez Hitlera napomykajcego o wielkich zadaniach, jakie czekay parti w przyszoci. Gauleiterzy mieli spory zakres wadzy na szczeblu lokalnym i, co waniejsze, cieszyli si statusem opiekunw miejscowych sfer gospodarczych. Wikszo czonkw partii znalaza zatrudnienie, ale, poza wsk grup kierownictwa, byy to nisze stanowiska w rozdtej, lokalnej, pastwowej i partyjnej biurokracji. Ci,

ktrym udao si dosta na sam szczyt (modelowym przykadem jest Gring), nabrali manier reprezentantw wadzy pastwowej. Pozostali nie mogli ju duej si udzi, e stanowi elit, spord ktrej wyoniona zostanie nowa klasa rzdzca. Po lipcu 1934 roku czystki w partii ju si nie powtrzyy i jej liczebno stale rosa. Pod koniec tego roku wyniosa 2,5 miliona czonkw (w kraju wicej ni o poow mniejszym od Zwizku Radzieckiego), czynic z NSDAP parti o charakterze znacznie bardziej masowym ni kadrowym. Jej rola po zdobyciu wadzy pozostaa w zasadzie nie zmieniona: nadal mobilizowaa spoeczestwo do popierania celw wyznaczanych przez Hitlera. Hitler nigdy nie potrafiby wyrzec si partii, bdcej jego tworem i narzdziem, dziki ktremu zdoby wadz, ale teraz nie by ju od niej uzaleniony. Oprcz funkcji przywdcy partii piastowa stanowisko gowy pastwa i szefa rzdu, a co najwaniejsze by Fhrerem Rzeszy Niemieckiej i narodu niemieckiego. W tym momencie rozpocz si proces, w ktrym Niemcy z pastwa o systemie jednopartyjnym zaczy przeksztaca si w dyktatur. Pomimo znacznie silniejszej pozycji partii komunistycznej w ZSRR pojawiajce si na przeomie lat 1933/1934 sygnay, e Stalin zaczyna zmierza w tym samym kierunku, od oligarchii ku autokracji, powanie zaalarmoway tych czonkw Biura Politycznego i Komitetu Centralnego, ktrych okrelano bardzo oglnikowym mianem opozycji. Rnica tkwia jednak w tym, i w Niemczech, nawet jeli niektrzy rozczarowani czonkowie partii szemrali, e Hitler zdradzi ideay ruchu, nie istniaa ju adna opozycja ani w partii, ani w SA. Natomiast w Zwizku Radzieckim, niezalenie od tego, czy opozycja rzeczywicie istniaa, Stalin by przekonany, e istnieje. Dlatego postanowi si z ni rozprawi tymi samymi metodami, jakich uy Hitler do rozprawy z Rhmem, tylko na duo wiksz skal. Do stworzenia i utrzymania rzdw autokratycznych niezbdny by specjalny instrument, podlegajcy wycznie jednej osobie, przystosowany do wykonywania jej rozkazw, arbitralnie i bezwarunkowo, gotowy dziaa poza granicami prawa i bez adnych skrupuw. Partie stay si ju niewystarczajcym narzdziem do osignicia celw obu przywdcw, celw, do ktrych na przykad w Zwizku Radzieckim naleao zniszczenie pozostaoci partii leninowskiej. Miejsce partii zajy wic tajne policje, w wypadku Stalina - NKWD, Hitlera - SS. Sowiecka tajna policja zostaa powoana do ycia decyzj Rady Komisarzy Ludowych z 20 grudnia 1917 roku jako CzeKa (Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucj i Sabotaem), a jej siedzib staa si ubianka, budynek byego towarzystwa ubezpieczeniowego w Moskwie. Dziao si to w niecay rok po rozwizaniu przez Rzd Tymczasowy znienawidzonej carskiej ochrany, doskonale znanej bolszewikom, bowiem z duym powodzeniem spenetrowaa ich organizacj3. Lenin nie mia
3

Jeden z najsynniejszych agentw ochrany, Roman Malinowski, sta si zaufanym wsppracownikiem Lenina na terenie Rosji i przewodzi bolszewickim deputowanym w Czwartej Dumie. W latach 1908-1909 czterech z piciu czonkw sanktpetersburskiego komitetu partii bolszewickiej byo agentami ochrany. Uporczywie krca plotka, e Stalin te by jej agentem, nigdy nie zostaa potwierdzona.

najmniejszych skrupuw, powoujc jej bolszewicki odpowiednik. Sam podziwia jakobiski terror w okresie rewolucji francuskiej i jeszcze w 1905 roku przewidywa, e trzeba bdzie wprowadzi go w Rosji. I on, i Trocki uwaali terror za nieodzowny skadnik rewolucji. Pierwsz egzekucj bez wyroku sdowego CzeKa wykonaa 24 lutego 1918 roku, a jej dziaania pod kierownictwem Dzieryskiego zostay opisane ju wczeniej. Nominalnie CzeKa zostaa rozwizana w lutym 1922 roku, ale w rzeczywistoci przesza tylko szereg przeksztace (GPU - NKWD - KGB), nie zmieniajc swego podstawowego charakteru. Punktem zwrotnym w jej historii staa si kampania kolektywizacji i rozkuaczania. Chlebem powszednim byy wwczas samowolne aresztowania i egzekucje bez wyroku sdowego, wzrosa te liczba winiw zsyanych do tak zwanych obozw pracy, ktre powstay jeszcze na przeomie lat 1918/1919. Dyrektywa, umoliwiajca ich gwatowny rozwj w latach trzydziestych, zostaa wydana 7 kwietnia 1930 roku, kiedy to powoano do ycia GUag, Gwny Zarzd Obozw Pracy Przymusowej. Jego pierwszym szefem zosta Jagoda, byy pomocnik aptekarza z Ninego Nowogrodu, ktry wstpi do CzeKa w latach wojny domowej, a Stalina pozna na froncie carycyskim. Tego samego 1930 roku liczb winiw GUagu ocenia si na 600 tysicy. Szacunki z lat 1931-1932 okrelaj liczb winiw przebywajcych w miejscach odosobnienia na prawie 2 miliony, z czego przewaajca wikszo przypada na obozy. Mowa tu jednak o czasach sprzed okresu czystek lat trzydziestych, kiedy liczby te wzrosy trzykrotnie, a nawet czterokrotnie. W Niemczech Hitler i nazistowscy przywdcy od samego pocztku swej dziaalnoci doskonale orientowali si, jak wielkie korzyci pyn ze stosowania przemocy i terroru, tote posugiwali si nimi jeszcze przed objciem wadzy. Po jej zdobyciu, a zwaszcza po poarze Reichstagu, rozptano brutaln kampani przeciwko komunistom i socjaldemokratom. Czonkowie SA w peni wykorzystali nadarzajc si okazj do aresztowa, bicia a czsto torturowania ludzi, z ktrymi mieli do wyrwnania porachunki jeszcze z okresu walk ulicznych poprzednich dwch lat. Trwao to do lata 1933 roku, kiedy ich ekscesy stay si dla Hitlera na tyle kopotliwe, e odebra SA status si pomocniczych policji. Jednak podstawowe swobody obywatelskie, midzy innymi zakaz aresztowa bez prawomocnego nakazu, zawieszone w roku 1933, nigdy nie zostay przywrcone. Konfrontacja z Rhmem i SA latem 1934 roku sprawia, e Hitler uzna za konieczne stworzenie bardziej zdyscyplinowanej i lepiej wyszkolonej, elitarnej formacji, podobnej do NKWD, bezwzgldnie podporzdkowanej jego rozkazom, ani SA, ani partia, jako organizacja masowa, nie speniay tych kryteriw. To, czego szuka, odnalaz w SS (Schutzstaffeln), sztafetach ochronnych sformowanych w Monachium w roku 1925 z Oddziau Szturmowego Hitlera, od ktrego przejy, zadanie ochrony wodza i innych przywdcw nazistowskich oraz insygnia. Pocztkowo SS stanowio cz imperium SA i liczyo niewielu czonkw, ale pod kierownictwem ambitnego Himmlera, mianowanego w styczniu 1929 roku

Reichsfhrerem SS, zaczo si rozrasta (do 10 tysicy pod koniec 1929 i 50 tysicy na wiosn 1933 roku), a jego charakter stopniowo ulega zmianie. Celem Himmlera byo wyodrbnienie organizacji SS z szeregw SA, do ktrych w latach 1929-1930 zaczli masowo napywa modzi ludzie - bezrobotni i robotnicy. Zamierzenia Himmlera szy w innym kierunku. Stosujc cis selekcj kandydatw i czonkw, rozpocz przeksztacanie SS w corps delite. W kwietniu 1934 roku Himmler i Heydrich zakoczyli proces przejmowania kontroli nad policj polityczn, Gestapo, a ju latem tego roku plutony egzekucyjne SS rozstrzeliway przywdcw SA. W nagrod organizacja Himmlera uzyskaa niezaleno, z prawem do tworzenia uzbrojonych oddziaw (SS-Verfugungstruppen, zalek powoanych w okresie wojny Waffen SS), oraz przeja nadzr nad obozami koncentracyjnymi (w ten sposb powstay SS-Totenkopfverbanden, oddziay stray obozowej - Trupie Gwki). W lipcu 1934 roku zaszy zatem dwa powane wydarzenia. Pierwsze, to degradacja SA do roli organizacji weteranw, ktra po zakoczeniu rewolucji stracia cakowicie swoje znaczenie, drugie, to powierzenie SS roli organu wykonawczego w przyszej dyktaturze - pastwie Fhrera - do stworzenia ktrej zmierza Hitler. Organ ten sta si niezaleny zarwno od partii, jak pastwa, by poddany bezporedniemu zwierzchnictwu Hitlera i mg odtd dziaa poza normami konstytucji i prawa. Naley wtpi, by w roku 1934 Hitler bra pod uwag implikacje swoich wczesnych decyzji. Trzeba jednak pamita, e przez cay czas, od samego pocztku kariery, jego posuniciami kierowa wewntrzny kompas, instynkt wadzy, ktrego rdem byo nie zajmowane stanowisko, lecz misja powierzona mu przez Opatrzno. Jak dotd Hitler potrafi udowodni to swojej partii i nawet jeli jeszcze nie wiedzia, jak daleko ta droga go zaprowadzi, to instynktownie wyczuwa kierunek, w ktrym powinien si posuwa. Rozrost liczebny SS zosta przyhamowany w poowie lat trzydziestych - w 1937 roku w trzech gwnych obozach koncentracyjnych znajdowao si nie wicej ni 10 tysicy winiw, strzeonych przez 4 tysice stranikw - ale z wybuchem wojny znw nabra dynamiki. W szczytowym okresie roku 1944 Waffen SS, konkurencyjna wobec Wehrmachtu formacja wojskowa, liczya 38 dywizji, gwnie pancernych, i 910 tysicy onierzy. W tym samym czasie trzy obozy koncentracyjne z roku 1937 rozrosy si w kontrolowane przez SS nazistowskie imperium niewolniczej siy roboczej, ktre rozmiarami i skal okruciestwa mogo konkurowa z drugim, stworzonym przez Stalina i NKWD w Rosji. Oprcz wywiadu i bezpieczestwa istniao wiele innych dziedzin, ktre Hitler i Stalin pragnli podda wycznie swojej kontroli. W przypadku obu reimw byy to zazwyczaj te same dziedziny. Istotn rnic stanowia jednak kwestia kontroli nad gospodark. Stalin, jako marksista, uwaa za oczywiste, e kwestia kontroli gospodarki stanowi klucz do rozwizania pozostaych spoecznych i politycznych problemw kraju. W czasach kiedy zabiega o objcie sukcesji po Leninie, z hasa zerwania z kompromisami Nowej Polityki

Ekonomicznej uczyni or, ktrym pokona swoich rywali. Potem jako nastpca Lenina energicznie przystpi do upastwowienia pozostajcych jeszcze w rkach prywatnych rodkw produkcji, dystrybucji i zbytu, zarwno w przemyle i handlu, jak i w rolnictwie. Stalin uwaa, e w ten sposb uzupenia ostatnie, brakujce ogniwo w procesie przejmowania wadzy nie dokoczonym przez Lenina w roku 1917. Jako przywdca wielkiego, zacofanego kraju w odgrnie planowanym rozwoju gospodarczym widzia jedyn szans zbudowania bazy przemysowej, ktra umoliwi narodowi nadrobienie wielowiekowych zalegoci. Od momentu kiedy Stalin zdecydowa si na realizacj tego programu w ramach planu picioletniego, wszystko zostao podporzdkowane jednemu celowi, zagwarantowaniu sukcesu planu za wszelk cen. Odtd priorytetami Stalina stay si: skoncentrowanie inwestycji na przemyle cikim, produkujcym zamiast dbr konsumpcyjnych rodki produkcji, stworzenie niezbdnej do dokonania przeomu w przemyle armii kadr menaderskich i wykwalifikowanej siy roboczej oraz podniesienie wydajnoci pracy. To, czego prbowa dokona w ZSRR Stalin, w Niemczech osignito ju w poprzednim stuleciu, stwarzajc podstawy potgi gospodarczej i militarnej mocarstwa, ktre przystpio do pierwszej wojny wiatowej. Celem Hitlera byo odtworzenie tej potgi i zabezpieczenie przyszoci Niemiec poprzez ekspansj na Wschodzie, czyli powrt do klasycznego imperializmu. Warunkiem wstpnym byo wyzwolenie si z ogranicze traktatu wersalskiego; priorytetem - ponowne uzbrojenie pastwa. Hitler by wystarczajco bystry, by dostrzec, e jego reim najszybciej zdobdzie spoeczne poparcie, jeli doprowadzi do poprawienia stanu gospodarki i zlikwiduje bezrobocie. Jednak ju na jednym z pierwszych posiedze gabinetu po objciu stanowiska kanclerza zaznaczy, e oywienie gospodarki nie jest celem samym w sobie, a jedynie rodkiem prowadzcym do przywrcenia narodowi niemieckiemu prawa do noszenia broni, ktremu miay by podporzdkowane wszystkie przedsiwzicia zmierzajce do tworzenia nowych miejsc pracy. Pogld Hitlera, e zbrojenia dadz si pogodzi z dziaaniami antyrecesyjnymi, okaza si suszny, bowiem niemiecka gospodarka wysza z kryzysu, a Niemcy byy uzbrojone. Badanie wzajemnego zwizku obu procesw - rzeczywistego wpywu zbroje na odrodzenie gospodarcze naley pozostawi historykom ekonomii. Jedno, co nie budzi wtpliwoci, to instrumentalne podejcie Hitlera do gospodarki. To ono, a nie przekonanie o wyszoci kapitalizmu, skonio go do pooenia kresu antykapitalistycznej kampanii w onie partii. Decyzja ta bya czysto pragmatyczna: aby jak najszybciej poprawi stan gospodarki przy jednoczesnej remilitaryzacji kraju, naley dziaa w obrbie istniejcych struktur i nie naraa ich na wstrzsy radykalnych eksperymentw, mogcych rodzi dodatkowe konflikty. Jednak, podobnie jak w wypadku generalicji, gotowo Hitlera do wsppracy w pocztkowym okresie nie oznaczaa wcale, e pozwoli przemysowcom lub bankierom (takim jak Schacht) decydowa o polityce dugofalowej. W latach trzydziestych jego stosunek do obu grup uleg zmianie, a kwestia kontroli pastwa nad

gospodark znalaza zupenie inne rozwizanie, gdy w 1936 roku Hitler rozpocz realizacj planu czteroletniego. Rok 1934 stanowi rwnie pocztek nowego rozdziau w innej dziedzinie, w polityce zagranicznej i obronnej. Tego to roku wanie Stalin uzna realno zagroenia Zwizku Radzieckiego ze strony nazizmu. Tak oto rozpocza si wstpna faza wzajemnych stosunkw dwch reimw, ktrych historia zdominowaa ca dekad lat czterdziestych, a jej pokosiem, ju po mierci Hitlera, staa si zimna wojna. Przed rokiem 1934 Stalin pochonity przeprowadzaniem wewntrznej rewolucji nie wykazywa wikszego zainteresowania polityk zagraniczn W roku 1928, na VI Kongresie Kominternu, zdoby pozycj przywdcy wiatowego ruchu komunistycznego, ale dotd wykorzystywa j wycznie do ochrony interesw Zwizku Radzieckiego. Deklaracja kongresu gosia: Midzynarodowy komunizm wymaga bezwzgldnego podporzdkowania wszelkich lokalnych i partykularnych interesw ruchu decyzjom podejmowanym przez kierownicze organy Midzynarodwki Komunistycznej. W praktyce oznaczao to wykonywanie polece urzdujcego w Moskwie Komitetu Wykonawczego Kominternu, ktremu pocztkowo przewodniczy Mootow, a pniej jeden z drugorzdnych adiutantw Stalina Manuilski. Poniewa rola Midzynarodwki sprowadzia si do przekazywania rozkazw poszczeglnym partiom, nie byo w niej miejsca na adne dyskusje i kongresy przestay si odbywa. Dopiero w roku 1935 zwoano VII Kongres, ktry okaza si ostatnim. Na danie Stalina VI Kongres przyj rezolucj, ktra nakazywaa wszystkim ruchom komunistycznym skoncentrowanie si na atakach przeciwko partiom socjalistycznym jako szczeglnie niebezpiecznym wrogom proletariatu, groniejszym od zdeklarowanych poplecznikw drapienego imperializmu. Ta decyzja okazaa si szczeglnie brzemienna w skutki w Niemczech, gdzie KPD, druga co do wielkoci partia komunistyczna po radzieckiej, zdobya w wyborach 1932 roku 5 milionw gosw. W wypadku wsppracy z SPD obie partie byy w stanie stworzy silny blok, ktry po wyborach w lipcu 1932 roku uzyskaby 13,2 miliona gosw, wobec 13,7 miliona zdobytych przez nazistw. Po wyborach listopadowych tego samego roku proporcja ta moga wyglda odpowiednio: 13,2 miliona wobec 11,7 miliona. Zamiast tego, podporzdkowujc si polityce narzuconej przez Stalina KPD przystpia do ataku na socjalfaszystw z SPD, posuwajc si nawet do wsppracy z faszystami przeciwko socjaldemokratom w czasie berliskiego strajku komunikacji w 1932 roku. Tym, co marzyo si Stalinowi, odbierajc mu zdolno realistycznej oceny sytuacji, bya wizja przyjaznych, komunistycznych Niemiec, ktrych zasoby przemysowe i wykwalifikowane kadry techniczne mogy dopomc w modernizacji ZSRR - iluzja podobna do tej, jak ywi Lenin w latach 1917-1919. Utwierdzaa go ona w bdnym przekonaniu, e dalsze sukcesy nazistw wywoaj radykalizacj niemieckich mas, ktre zjednocz si pod przewodnictwem KPD, co doprowadzi do zwycistwa komunizmu. Wielkim sukcesem radzieckiej dyplomacji byo nawizanie przyjaznych stosunkw z Republik Weimarsk, zapocztkowane podpisaniem traktatu

w Rapallo (1922), a opartych na opozycji mocarstw-pariasw wobec porzdku europejskiego zaprowadzonego przez zwyciskie potgi po roku 1918. Polityczne znaczenie Rapallo sprowadzao si do zakoczenia midzynarodowej izolacji ZSRR i zmniejszyo niebezpieczestwo powstania antybolszewickiej koalicji pastw kapitalistycznych (w 1926 roku oba kraje podpisay ukad o wzajemnej neutralnoci odnowiony w roku 1931). W dziedzinie gospodarczej traktat z roku 1922 ustali pozycj Niemiec jako najwaniejszego partnera handlowego ZSRR (handel z Republik Weimarsk stanowi jedn czwart radzieckiego importu i eksportu), a jeli chodzi o kwestie militarne, to oba kraje nawizay tajn wspprac, w wyniku ktrej Niemcy mogy potajemnie budowa i testowa rodzaje broni zakazane im przez traktat pokojowy, takie jak samoloty i czogi, oraz przeprowadza wiczenia wojskowe na terytorium ZSRR. W zamian Zwizek Radziecki korzysta z usug niemieckich ekspertw wojskowych i z technologii. Wsppraca handlowa i militarna midzy obydwoma pastwami osigna swj szczyt w pocztkach lat trzydziestych i Stalinowi zaleao na jej kontynuowaniu. Dlatego nie protestowa, ani nie usiowa interweniowa, gdy likwidowano KPD, a radzieccy przedstawiciele (Litwinw, Kriestinski, Mootow) w pierwszych miesicach istnienia nazistowskiego reimu usilnie starali si zapewni Niemcw, e ich rzd nie zamierza zmieni polityki i z radoci powita przeduenie ukadu z 1926 roku. Jeszcze w styczniu 1934 roku, na XVII Zjedzie Partii, zdajc sobie spraw ze wzrastajcego zagroenia wybuchem wojny, Stalin owiadczy: Oczywicie dalecy jestemy od tego, aby zachwyca si reimem faszystowskim w Niemczech. Ale nie chodzi tu o faszyzm, chociaby dlatego, e faszyzm na przykad we Woszech nie przeszkodzi ZSRR w nawizaniu jak najlepszych stosunkw z tym krajem. Tego samego dnia w ktrym Stalin wypowiedzia te sowa Hitler podpisa ukad o nieagresji z Polsk, stanowicy nie tylko odwrcenie tradycyjnej pruskiej polityki, ale odebrany powszechnie jako krok skierowany przeciwko ZSRR. Chocia Stalin nigdy nie przyzna si do popenionego bdu, to jednak w obliczu oczywistego niebezpieczestwa ze strony Niemiec w Europie i jednoczesnego zagroenia agresywn polityk Japonii, ktra od roku 1931 okupowaa Manduri, zosta zmuszony do zmiany polityki. Priorytetem staa si teraz ochrona interesw radzieckich, szczeglnie za rozwoju gospodarki. Komintern i wiatowa rewolucja, nie wspominajc ju o awanturniczych projektach w stylu podjtej przez hitlerowcw prby obalenia rzdu w Austrii, zeszy na dalszy plan. I chyba za szczere naley uzna jego sowa wypowiedziane w tym samym referacie w styczniu 1934 roku: Kto pragnie pokoju i dy do rzeczowych stosunkw z nami, ten zawsze znajdzie u nas poparcie. Cho zaraz potem poczu si w obowizku uzupeni: Ci za, ktrzy sprbuj napa na nasz kraj - otrzymaj druzgoccy odpr, aby na przyszo odechciao si im wtyka swj wiski ryj do naszego radzieckiego ogrodu. Rnice w podejciu Hitlera i Stalina do zagadnie polityki zagranicznej

i obronnej byy rwnie wielkie jak w kwestiach gospodarczych. Dwie pierwsze dziedziny Hitler traktowa priorytetowo, podczas gdy jego zainteresowanie ekonomi ograniczao si do wkadu, jaki wzrost gospodarczy mg wnie w dzieo odbudowy potgi Niemiec. Lista priorytetw Stalina bya odwrotna: na pierwszym miejscu znalaza si modernizacja struktur gospodarczych i spoecznych ZSRR, a zadaniem polityki zagranicznej i obronnej byo zapewnienie ochrony pastwa niezbdnej do przeprowadzenia drugiej rewolucji. W latach 1933-1934 bezpieczestwo zewntrzne stao si przedmiotem najwyszej troski Hitlera. Przeladowania ydw, socjalistw i komunistw, masowe aresztowania, obozy koncentracyjne i doniesienia o stosowanych torturach, bojkot ydowskich firm, rozbicie ruchu zwizkowego i palenie ksiek - wszystkie te wydarzenia odbijajce si szerokim echem za granic i wzmocnione napywem pidziesiciotysicznej fali niemieckich emigrantw, wywoay w zachodnich demokracjach gboki szok i najwysze zaniepokojenie nateniem niemieckiego fanatyzmu i nacjonalizmu. Niemieckie krgi wojskowe i sam Hitler powanie liczyli si z grob interwencji militarnej ze strony Francji i jej polskiego sojusznika. Upyno zaledwie dziesi lat od francuskiej okupacji Zagbia Ruhry, a trzy, odkd Francuzi wycofali si z Nadrenii. Interwencja w latach 1933-1934, w celu wymuszenia respektowania postanowie traktatu wersalskiego, zanim jeszcze niemiecki program zbroje zdy przynie pierwsze rezultaty, moga cakowicie zniweczy plany Hitlera. W onie partii nazistowskiej znalazy si elementy, ktre w polityce zagranicznej, podobnie jak w ekonomii, gotowe byy zaj miejsce konserwatywnego aparatu ministerstwa spraw zagranicznych i zastpi ministra von Neuratha, nie bdcego nazist. Za zgod Hitlera Rosenberg i Ribbentrop powoali do ycia dwa niezalene, konkurencyjne wobec ministerstwa, biura partyjne. Natomiast pakt o nieagresji z Polsk, stanowicy najwikszy sukces dyplomatyczny Hitlera w okresie pierwszych dwch lat rzdw, wynegocjowa jeszcze inny intruz na polu polityki zagranicznej - Gring. Zagroenia jakie w tym wczesnym i krytycznym okresie mogy wywoa zbyt radykalne posunicia, najlepiej ilustruje bdnie skalkulowana prba obalenia rzdu Dollfussa w Austrii. Pod koniec roku 1934 Niemcy znalazy si w kompletnej izolacji dyplomatycznej. Sukces, jakim byo zawarcie paktu z Polsk, zosta w duej mierze zaprzepaszczony, bowiem Francji udao si oywi zwizki ze swoimi wschodnioeuropejskimi sojusznikami (Maa Ententa), a zyski, jakie mogo przynie spektakularne wycofanie si Niemiec z konferencji rozbrojeniowej i z Ligi Narodw - ktre wzbudzio nacjonalistyczn eufori w kraju - zostay zniwelowane przez zmian stanowiska radzieckiego i przystpienie ZSRR do Ligi (we wrzeniu 1934 roku). Jeli mona stwierdzi, e Stalin dosta nauczk, to tym bardziej dosta j Hitler. W roku 1935 doszo do zawarcia porozumienia francuskoradzieckiego, a Komintern przyj now taktyk tworzenia frontw ludowych, szerokich koalicji antyfaszystowskich, ktre dotd byy przez

komunistw, wypeniajcych dyrektyw Stalina, skutecznie torpedowane. Niemniej i Hitler mg odnotowa pewne sukcesy - naleao do nich bezkarne odrzucenie wersalskich ogranicze zbrojeniowych i zawarcie ukadu flotowego z Angli. Byy to pierwsze owoce jego zrcznej taktyki wykorzystywania strachu przed wojn i antykomunistycznego nastawienia zachodnich demokracji. Hitler uzna, e chwilowo najkorzystniej bdzie pozostawi von Neuratha i dotychczasowy aparat niemieckiej dyplomacji w spokoju. Tymczasem do specjalnych misji wykorzystywa Ribbentropa i Gringa, a zadanie kierowania dziaalnoci organizacji Niemcw etnicznych pord liczcej 27 milionw niemieckiej emigracji, powierzy partyjnemu wydziaowi organizacji zagranicznych (Auslandsorganisation - AO) pod kierownictwem gauleitera Bohlego. Funkcj spenian przez ten wydzia mona porwna z funkcj stalinowskiego Kominternu, sterujcego partiami komunistycznymi w innych krajach. W kocu jednak nadejdzie taki moment, kiedy osona szacunku, jakim cieszy si von Neurath w oczach konserwatywnej opinii w kraju i za granic, nie bdzie ju Hitlerowi potrzebna; ale wtedy Niemcy okrzepn na tyle, by Hitler mg odsoni swe prawdziwe oblicze i narzuci warunki gry. Znacznie waniejszym zagadnieniem byy stosunki Hitlera z generalicj. Pod koniec 1934 roku tradycyjna pozycja niemieckiej armii, opierajca si na jej penej autonomii, wydawaa si niezagroona. Zgoda armii miaa decydujce znaczenie przy wyborze Hitlera na nastpc von Hindenburga i sam Hitler przyzna: Wszyscy wiemy, e gdyby w dniach rewolucji armia nie stana po naszej stronie, my nie stalibymy dzi tutaj. W pniejszym okresie Hitler twierdzi, e unikn konfliktu z armi w pierwszych latach swych rzdw tylko dlatego, e wiedzia, i moe zaufa efektom, jakie przynioso przywrcenie powszechnej suby wojskowej: Gdy tylko udao nam si to osign, byem przekonany, e masy ludzi przepojonych duchem narodowosocjalistycznym, ktre napyny do Wehrmachtu, oraz wci wzrastajca sia ruchu narodowosocjalistycznego pozwol mi przeama wszelk opozycj w szeregach armii, a zwaszcza w jej korpusie oficerskim. Jeeli jest to zgodne z prawd, to mamy tu do czynienia z doskona ilustracj przenikliwoci Hitlera, bowiem niemiecki korpus oficerski, liczcy w 1933 roku 4 tysice osb, stanowi niewystarczajc baz kadrow dla armii, ktrej liczebno w cigu czterech lat wzrosa czterokrotnie. Wkrtce szeregi korpusu powikszyy si o 25 tysicy nowych oficerw, wrd ktrych znajdowao si wielu modszych wiekiem i bardziej przychylnie nastawionych do ruchu nazistowskiego, ni ich koledzy z pokolenia von Reichenaua. W ten sposb, stanowicy spjn i tradycyjnie konserwatywn grup, korpus oficerski zosta rozcieczony do tego stopnia, e utrzymanie jego autonomicznej pozycji, gdyby Hitler postanowi j zakwestionowa, byo ju niemoliwe. Znamienne, e Hitler nie skonsultowa wczeniej swej dramatycznej proklamacji z 16 marca 1935 roku o przywrceniu poboru i przystpieniu do zbroje ani z Naczelnym Dowdztwem, ani ze Sztabem Generalnym. Dla obu tych cia zapowiedziany docelowy stan armii w okresie pokoju, w sile 12 korpusw i

36 dywizji, by cakowitym zaskoczeniem. Stwarzajc armii szans uzbrojenia, Hitler zaoy, e moe liczy na entuzjastyczne wykonanie powierzonego jej zadania. Jednak na konferencji sztabowej latem 1941 roku z gorycz wypomnia wszystkie rozczarowania, jakich dozna z jej strony w cigu pierwszych piciu lat swoich rzdw. Zanim zostaem kanclerzem, sdziem, e Sztab Generalny przypomina mastyfa, ktrego trzeba powstrzymywa za obro, bowiem zagraa caemu otoczeniu. Od tego czasu zdyem si przekona, e trudno o bardziej bdny obraz. Sztab konsekwentnie usiowa hamowa kad akcj, ktr uznaem za konieczn... To ja zawsze musiaem szczu mastyfa. Pod koniec 1934 roku nie nadszed jeszcze czas szczucia i generaowie, ktrzy wierzyli w trwao ukadu, jaki zawarli latem tego roku z Hitlerem, yli zudzeniami. A przecie co najmniej dwa fakty powinny byy obudzi ich czujno. Pierwszy, to dyrektywa Hitlera, nakazujca Gringowi, aby rozpocz formowanie lotnictwa wojskowego, i jego przyzwolenie - wbrew protestom armii - by zgodnie z postulatem Gringa Luftwaffe stanowia niezaleny rodzaj si zbrojnych, podlegajcy osobnemu ministerstwu. Drugi, to coraz przychylniejszy stosunek Hitlera do Himmlera i SS, stanowicych rdo znacznie wikszego zagroenia dla niezalenej pozycji armii ni Rhm i jego SA. Armia Czerwona zmienia si bardzo od czasw wojny domowej, kiedy Stalin zetkn si z ni po raz pierwszy. Liczba carskich oficerw, ktrych wwczas byo 48 tysicy, czyli trzy czwarte korpusu oficerskiego, w 1930 roku spada do 4,5 tysica a zatem do dziesiciu procent korpusu. W 1934 roku 6 procent oficerw, w tym wszyscy dowdcy wyszego szczebla byo czonkami partii komunistycznej. Liczebno staej armii wynosia 562 tysice onierzy, a jej podstawow si byy oddziay kadrowe, stanowice od jednej dziesitej do jednej szstej stanu armii - najwyszy wskanik osigay w oddziaach zmechanizowanych. Pozostaa cz formacji skadaa si z poborowych powoywanych do suby na dwa lata po dwch latach szkolenia wstpnego. Reszta poborowych odbywaa szkolenie w oddziaach obrony terytorialnej (gwnie w piechocie) na zasadach okresowych. Armia zatracia ju swj chopski charakter, ale nadal spora cz rekrutw pochodzia ze wsi. Jednym z najwaniejszych elementw szkolenia onierzy byo szkolenie polityczne i indoktrynacja (co najmniej dwie godziny dziennie). Testem politycznej dyspozycyjnoci armii stay si lata kolektywizacji. Bez jej pomocy w tumieniu chopskich powsta i w blokadzie Ukrainy, Stalin i kierownictwo partii na pewno nie zdoaliby si utrzyma. Z dostpnych dzi rde wynika, e podwczas nie byo adnych kopotw z siami zbrojnymi i e dyscyplina w armii zostaa utrzymana. Potwierdzaj to dane dotyczce kolejnych fal czystek: w 1929 roku w wojsku poddano im 3,5 procent czonkw partii, podczas gdy w cywilnych organizacjach wskanik ten wynis 11,7 procent. Te same wskaniki w roku 1933 wyniosy odpowiednio: 4,3 i 17 procent. W adnym momencie swego istnienia Armia Czerwona nie moga nawet marzy o takim stopniu niezalenoci, jakim cieszya si armia niemiecka. Aby zapobiec przeksztaceniu ktrejkolwiek z komrek w gniazdo

spisku, jak ujmowa to dekret wydany przez Trockiego w 1918 roku, oraz z zadaniem szkolenia politycznego onierzy powoano do ycia instytucj komisarzy politycznych. Stanowili oni sie agentw, rozmieszczonych w bazach wojskowych i jednostkach, ktra podlegaa bezporednio wydziaowi wojskowemu Komitetu Centralnego. W latach dwudziestych pierwotna forma dualistycznego dowdztwa zostaa zmodyfikowana. Odtd na czele hierarchii znalaz si dowdca, a komisarzowi wyznaczono funkcj jego zastpcy do spraw politycznych. Nie zmieniao to jednak faktu, e zachowa on podlego wobec przeoonych spoza hierarchii wojskowej, co nadal byo przyczyn tar, zwaszcza na wyszych szczeblach, gdzie dowdcami byli w wikszoci weterani wojny domowej. Jednak Stalin nie zamierza wyeliminowa z armii komisarzy politycznych. Co wicej, system ten zosta zdublowany przez niezaleny pion kontroli OGPU. Tajna policja otrzymaa zadanie czuwania nad bezpieczestwem w szeregach si zbrojnych i utrzymywaa wasn sie agentw na wszystkich szczeblach. Jej informatorzy byli niezaleni od struktury dowdczej oraz od pionu politycznego armii i z baczn uwag wypatrywali oznak nielojalnoci w obu tych grupach. Najwiksz saboci Armii Czerwonej by brak nowoczesnego sprztu oraz niedostateczne wyszkolenie techniczne jej onierzy. Jednym z gwnych argumentw Stalina, uzasadniajcych przystpienie do karkoomnego programu industrializacji, bya potrzeba stworzenia nowoczesnego przemysu zbrojeniowego. W czasie pierwszej piciolatki powstay jego podwaliny, a w momencie gdy Stalin zwrci uwag na niebezpieczestwo groce krajowi ze strony Niemiec i Japonii, realizacja zamwie wojskowych uzyskaa priorytet. W okresie drugiej piciolatki (1933-1938) przemys zbrojeniowy ZSRR rozwija si w tempie dwa i p raza szybszym ni oglne tempo rozwoju przemysu kraju. Stalin by zainteresowany kontynuacj wsppracy wojskowej pomidzy ZSRR a Niemcami, ktra dotychczas umoliwiaa potajemne zbrojenie Reichswehry i przynosia rwnie korzyci Armii Czerwonej. Zmuszony, cho niechtnie, do pogodzenia si z nieprzyjemnym faktem, jakim byo wycofanie si Niemiec ze wsppracy, przystpi do rozbudowy wasnych si zbrojnych, aby dorwna niemieckiemu potencjaowi wojskowemu. W 1934 roku liczebno radzieckiej armii wzrosa z 562 tysicy do 940 tysicy, a w roku 1935 do 1,3 miliona onierzy. Jednoczenie do roku 1939 wszystkie jednostki miay zosta przeksztacone w jednostki kadrowe. Budet zbrojeniowy Armii Czerwonej i marynarki wzrs z 1420 milionw rubli w 1933 roku, do 23.200 milionw w 1938 i ponownie zwikszy si ponad dwukrotnie do roku 1940. Szczegln wag przywizywano do rozwoju artylerii, broni pancernej i lotnictwa oraz do zapewnienia samowystarczalnoci przemysu zbrojeniowego. Jednoczenie zaczto lokalizowa nowe fabryki tego sektora za Uralem. W wyniku polityki Stalina personel Armii Czerwonej i marynarki, podobnie jak NKWD, zacz osiga spore korzyci. Zaliczy do nich naley popraw sytuacji materialnej i wzrost statusu spoecznego oficerw, co spowodowao masowy napyw modziey do uczelni wojskowych. Jednoczenie system komisarzy politycznych i nadzr NKWD zdaway si

odgrywa rol wystarczajcych zabezpiecze przed wytworzeniem w rodowisku zawodowych wojskowych tego poczucia klanowej odrbnoci, ktre tak niepokoio Hitlera. Pod koniec 1934 roku kady obserwator, majcy moliwo porwnania sytuacji w obu krajach, zawyrokowaby, e w dziedzinie sprawowania kontroli nad siami zbrojnymi Stalin znacznie wyprzedzi Hitlera. A jednak w 1937 roku to wanie Stalin zdecydowa si rozstrzela czoowych dowdcw Armii Czerwonej pod zarzutem zdrady, ktra to akcja stanowia zaledwie preludium do krwawej czystki w onie Naczelnego Dowdztwa i w caym korpusie oficerskim. Tymczasem w roku 1938 Hitler umocni sw kontrol nad armi nie uciekajc si do tak drastycznych rodkw jak Stalin. Dopiero wiele lat pniej, po prbie zamachu na jego ycie w 1944 roku, wyrazi al, e nie wzi przykadu ze Stalina i nie przeprowadzi rwnie gruntownej czystki wrd dowdcw armii niemieckiej. V W orbicie zainteresowania obu reimw znajdoway si take dwie inne wane i cile ze sob powizane dziedziny: kontrola nad rodkami masowego przekazu oraz kontrola nad wszelkimi stowarzyszeniami i organizacjami. Pod koniec 1934 roku zarwno Hitler, jak i Stalin twierdzili, e stoj na czele cakowicie zjednoczonych wewntrznie spoeczestw. Opozycji nie tolerowano, ani nie przyznawano, e takowa w ogle istnieje. Oczywicie, wadza i w Zwizku Radzieckim, i w Niemczech moga oprze si, tak jak w kadym spoeczestwie, na politycznym niezaangaowaniu obywateli, ich skonnoci do wierzenia w deklaracje wadzy, na zakorzenionej tradycji posuszestwa i konformizmie, a take na osobistych ambicjach, karierowiczostwie i pragnieniu zachowania zdobytych ju pozycji. Jednak aden z obydwu reimw nie pozostawia niczego przypadkowi lub spontanicznym odruchom. Obydwa czy ten sam gboki brak zaufania do jednostek lub grup dziaajcych z wasnej inicjatywy i za jeden z najwaniejszych celw swej dziaalnoci uznaway stae mobilizowanie spoecznego poparcia. W adnej innej dziedzinie omawiane systemy nie wykazay tak wielkiego podobiestwa. Oczywicie, istniay ogromne rnice w warunkach, w jakich przyszo im dziaa. Spoeczestwo, z jakim mieli do czynienia nazici, byo wyksztacone, co uatwiao dotarcie do ludzi za porednictwem radia, gazet i kina. Stalinowska partia komunistyczna rzdzia narodem niewyksztaconym, o wysokim stopniu analfabetyzmu i wskutek tego niezwykle sabo podatnym na wpyw rodkw masowego przekazu. Forsowny marsz, ktrym Stalin zamierza wyprowadzi spoeczestwo ze stanu ekonomicznego i kulturalnego zacofania, wymaga podjcia masowej akcji zwalczania analfabetyzmu i tradycyjnie prymitywnego sposobu ycia przeniesionego przez miliony chopw do miast. Dopiero wtedy mona byo liczy na skuteczno oddziaywania najprostszych chwytw propagandowych. Upowszechnienie owiaty podstawowej, ktre wraz z umacnianiem dyscypliny pracy i podnoszeniem jej wydajnoci stanowio

jeden z podstawowych celw partii komunistycznej, w Niemczech, podobnie jak industrializacja, dokonao si w poprzednim stuleciu. Poziom wyksztacenia oraz spoecznego i przemysowego rozwoju Niemiec pozwala Hitlerowi i Goebbelsowi wykorzysta najbardziej zaawansowane technicznie rodki oddziaywania na masy. Innym utrudnieniem, na jakie natrafi Stalin, byo rozgoryczenie wywoane jego brutaln polityk wobec najliczniejszej klasy spoecznej kraju - chopstwa - ktr radzieccy agitatorzy i propagandzici usiowali teraz przekona o rozlicznych korzyciach, jakie odniosa wie w wyniku tej polityki. Tymczasem Hitler, zmierzajcy do poprawy stanu gospodarki i odrzucenia postanowie traktatu wersalskiego, mg liczy na entuzjastyczne przyjcie i poparcie spoeczestwa. Ale i komunici mieli po swojej stronie kilka atutw. Zwizek Radziecki, ze swym rozlegym terytorium, by znacznie bardziej izolowany od pozostaej czci Europy ni Niemcy. Wizi czce Rosj z europejskimi nurtami politycznymi i kulturalnymi byy zawsze o wiele sabsze ni w Niemczech, a wyksztacona warstwa jej spoeczestwa ktrej stosunek do tradycji zachodniej i tak pozostawa mieszany - bya nieliczna i dodatkowo przerzedzona przez rewolucj i wojn domow. Te geograficzne i historyczne uwarunkowania czyniy ze Zwizku Radzieckiego kraj atwy do odcicia od reszty wiata, co te zostao wykorzystane przez sowieck propagand. Uzupeniajc zaprezentowany obraz naley wspomnie o panujcej w kraju biedzie, braku rodkw i zacofaniu technicznym, a take o niedostatku wyszkolonych kadr, zdolnych do podwignicia nie tylko propagandowych, ale i innych pilnych zada stawianych przez parti. Sabo rozwinite rodki masowego przekazu nie gwarantoway dotarcia do spoeczestwa, dlatego kierownictwo musiao oprze si na agitacji i propagandzie uprawianej przez kadego czonka partii. Do podstawowych rodkw naleao oddziaywanie bezporednie, agitacja i przykad osobisty w miejscu pracy: w fabryce, kopalni i w kochozie. W Niemczech, gdzie poziom ekonomiczny i kulturalny spoeczestwa by znacznie wyszy, nazici mogli czyni wikszy uytek z metod porednich, ktre umoliwiay ukrycie treci propagandowych i przekazywanie ich za pomoc szerokiej gamy innych rodkw. Pomimo tak wielkich rnic tym bardziej znamienny zdaje si fakt, e kontrola nad spoeczestwem i rodkami sucymi do jej zagwarantowania staa si jednym z nadrzdnych celw obu systemw. W obu pastwach, w Zwizku Radzieckim i w Niemczech, istotn rol odgrywaa tak zwana perswazja siy, ktrej podstawowym narzdziem byy ogromnie rozbudowane aparaty policji i sub bezpieczestwa. Wraenie, jakie wywieraa na ludziach, ktrzy, jak dotd, uniknli aresztowania i znajdowali si poza obozami koncentracyjnymi i obozami pracy, byo rwnie wane dla systemw, jak usuwanie tych, co mieli tam trafi. Nadieda Mandelsztam pisaa, e w okresie czystek ludzie w Zwizku Radzieckim bali si wymienia nazwisk osb nagle znikajcych lub przyznawa, nawet wobec przyjaci, e wiedz o istnieniu agrw. Zmowa milczenia w ktr zostao wcignite cae spoeczestwo, bya rdem

paraliujcego strachu, a ten nie tylko niszczy wizy wzajemnego zaufania ale stwarza poczucie nieuchronnoci i bezsensownoci podejmowania jakiejkolwiek walki. W Niemczech, chocia poparcie dla reimu byo silniejsze, a liczba aresztowa mniejsza, funkcjonowa ten sam mechanizm - nie istniaa swoboda wyboru, a ci, ktrzy decydowali si przeciwstawi systemowi, znali cen ryzyka. Ju 21 marca 1933 roku (dzie uroczystoci w Poczdamie) uchwalono dekret przewidujcy kar wizienia za rozpuszczanie wrogich pogosek. W przypadkach wyjtkowo powanych, a do takich naleaa otwarta krytyka rzdu, kar byy cikie roboty. Jednake adne spoeczestwo, a ju na pewno spoeczestwo nowoczesnego kraju przemysowego, nie moe funkcjonowa w atmosferze terroru i zastraszenia. Normalnego funkcjonowania kraju nie zapewni nawet bierne poparcie ludnoci. Dlatego, kiedy tylko ustanowiono system przymusu: jeeli nie, to kara, wszystkie dostpne rodki zaangaowano do akcji, majcej zapewni reimowi aktywne poparcie obywateli, do akcji polegajcej na przekonaniu ich, e wsppraca z wadz moe by korzystna. Aby osign ten cel, trzeba byo zaoferowa system nagrd, stworzy moliwoci awansu nie tylko zawodowego, ale i spoecznego. Stawao si to moliwe w momencie, gdy dziedziny te znajdoway si w gestii pastwa lub partii albo byy przez nie kontrolowane i awans zalea od ich akceptacji. W ten sposb ustanowiono nierozerwalny zwizek pomidzy terrorem, propagand i organizacj spoeczestwa. W latach trzydziestych Stalin posugiwa si czciej pierwszym z elementw, Hitler drugim, ale obaj zdawali sobie spraw ze znaczenia trzeciego. Trudno w historii o przykad politycznego ruchu, ktry przywizywaby tak wielk wag do czynnikw psychologicznych jak nazizm. Swe szczeglne talenty w tej dziedzinie Hitler zaprezentowa ju w latach dwudziestych. Temu te naley przypisa spor cz sukcesw ruchu w pocztkach nastpnej dekady. Po dojciu do wadzy wykorzystanie czynnika psychologicznego stao si znakiem szczeglnym nowego systemu. Formuujc na zlocie partii w 1934 roku definicj propagandy totalnej, Goebbels stwierdzi: Zajmuje ona pierwsze miejsce pord sposobw, jakie mona wykorzysta, by dotrze do ludzi... Bez niej wcielanie w ycie wielkich idei w wieku spoeczestw masowych byoby prawie niemoliwe... Nie ma takiej dziedziny ycia publicznego, ktra byaby odporna na jej wpyw. Ju w marcowych wyborach roku 1933 Hitler i Goebbels pokazali, w jak nie spotykany dotd sposb potrafi wykorzysta radio. Posugujc si pen koordynacj rodkw przekazu, organizujc codziennie konferencje prasowe w ministerstwie, wydajc cay szereg zarzdze - w tym cisy wykaz terminologii, ktr naleao si posugiwa - Goebbels obj faktyczn kontrol nie tylko radio, ale i pras. Prasa nienazistowska, na przykad Frankfurter Zeitung, bya tolerowana po to, by zachowa pewn rnorodno stylu i unikn nudy ujednolicenia, co mogo doprowadzi do utraty czytelnikw i osabienia wpywu propagandy. Instrukcja, jak Goebbels wyda wszystkim rodkom przekazu, brzmiaa: jedno myli -

wielo form jej wyraania. W Zwizku Radzieckim, gdzie pastwo znajdowao si pod kontrol partii, dziedzina ta bya domen nie ministerstwa, lecz dwch spord szeciu gwnych wydziaw Sekretariatu Komitetu Centralnego WKP(b), podlegajcych zwierzchnictwu Stalina jako sekretarza generalnego. Byy to: wydzia agitacji i kampanii masowych oraz wydzia kultury i propagandy. Wzorujc si na podziale wprowadzonym przez Gieorgija Plechanowa, ojca rosyjskiego marksizmu (1856-1918), w ZSRR stosowano rozrnienie pomidzy propagand - prezentowaniem szerokiej gamy pogldw wskiej grupie osb, w ktrej chodzio o bardziej intelektualne nawietlenie zagadnie marksizmu-leninizmu, a agitacj prezentowaniem jednej lub kilku idei masom, ktrej zadaniem byo przedstawienie kilku prostych argumentw i hase. W trakcie reorganizacji w roku 1935 dwa wydziay najpierw poczono w jeden (Kult-prop), a nastpnie rozbito na pi: propagandy i agitacji partyjnej, prasy i publikacji, szkolnictwa, instruktau kulturalnego i nauki. Przygotowanie planw, wydanie dyrektyw, opracowanie materiaw to jedna strona zagadnienia. Pozostawaa jeszcze druga - kto mia si zaj wcielaniem ich w ycie? Odpowiedzi na to pytanie dostarczy trzeci trzon triady terror - propaganda - organizacja. W obydwu pastwach partie stay si inspiratorem organizacji spoeczestwa, porednio poprzez kontrol sprawowan nad rnego rodzaju stowarzyszeniami: zwizkami zawodowymi, organizacjami modzieowymi (takimi jak Hitlerjugend i Komsomo), kulturalnymi i sportowymi oraz bezporednio przez wasn sie organizacyjn. To wanie stanowio odpowied Hitlera na pytanie o rol, jak powinna odegra NSDAP w pastwie o systemie jednopartyjnym. Nie dopuciwszy partii do rzdzenia krajem, Hitler wskaza jednoczenie, e Trzecia Rzesza nie moe si bez niej obej. Przejmowanie wadzy - obwieci na V zlocie partii w 1935 roku - stanowi nigdy nie koczcy si proces. Wiele rewolucji w przeszoci ponioso klsk, bo rewolucjonici nie potrafili zrozumie, e najwaniejsz rzecz nie jest przejcie wadzy, ale edukacja spoeczestwa. Edukacja miaa w tym wypadku oznacza zmuszenie narodu niemieckiego do przyjcia nowej ideologii, naoenie ideologicznych pt majcych utrzyma nard w jednoci. Zgodnie z wizj Hitlera do tej roli najlepiej nadawaa si partia masowa, skupiajca dziesi procent caego spoeczestwa. T proporcj niemal udao si osign w roku 1939, kiedy NSDAP liczya 5 milionw czonkw. Pod koniec lat dwudziestych, kiedy nazici rozpoczli dopiero infiltracj istniejcych i prb tworzenia wasnych organizacji zawodowych, radziecka partia komunistyczna ju dawno zniszczya wszystkie niezalene organizacje lub w ten czy inny sposb przeja nad nimi kontrol. Wyjtek stanowia jedynie Cerkiew prawosawna, ktr poddaa przeladowaniom. Najwaniejszymi z szeregu pomocniczych i afiliowanych organizacji byy te, ktre zajmoway si modzie i ruchem zawodowym. W Niemczech w 1926 roku powoano do ycia partyjn organizacj modzieow, Hitlerowska Modzie (HJ), pod kierownictwem Baldura von Schiracha. W 1933 roku Hitlerjugend wchona wszystkie inne

organizacje modzieowe i z kocem 1934 roku liczya ju 3,5 miliona czonkw. Pod koniec 1936 roku przynaleno do niej obowizywaa wszystkich chopcw i dziewczta pomidzy dziesitym a osiemnastym rokiem ycia a organizacja staa si jednym z elementw pastwa Fhrera. To jemu bezporednio podlega szef organizacji, mimo i finansowo bya ona nadal zalena od partii. Komunistyczny Zwizek Modziey (Komsomo) zosta powoany do ycia w Piotrogrodzie w roku 1917, a rok pniej odby si pierwszy zjazd organizacji. Zwizek odegra wiodc rol w kampanii kolektywizacji wsi i realizacji piciolatki. Z jego szeregw rekrutowao si wielu przywdcw szturmowych brygad. Liczebno organizacji wzrosa z 3 milionw w roku 1931 do 4 milionw w 1936 i wtedy te jej zadania, sprowadzajce si dotychczas do dziaa wspierajcych wane przedsiwzicia gospodarcze, zostay poszerzone o komunistyczn indoktrynacj modziey, midzy innymi poprzez rne formy dziaa kulturalnych, spoecznych i sportowych. Do roku 1939 organizacja liczya ju 9 milionw czonkw. Struktura organizacyjna Komsomou i jego przybudwki, ruchu pionierw (dla dzieci w wieku od dziewiciu do pitnastu lat), zostaa oparta na strukturze partii (z t sam sieci komrek lokalnych i organizacji obwodowych). Mimo e formalnie niezalena, organizacja pozostawaa pod cis kontrol partii i bya traktowana jako kunia modych kadr. Dziaalno organizacji modzieowych naley postrzega w kontekcie przejcia przez komunistw i nazistw penej kontroli nad systemem owiaty, co byo efektem reorganizacji systemu szkolnictwa i szkolenia nauczycieli oraz wprowadzenia takich zmian w podrcznikach i programach nauczania, aby znalazy si w nich marksistowsko-leninowska - a w Niemczech rasistowska - interpretacja historii, marksistowska ekonomia i rasistowska biologia. Sukcesy, jakie jeszcze przed rokiem 1933 odnieli nazici penetrujc organizacje studenckie, oraz gorliwo, z jak poparo nowy reim wielu nauczycieli akademickich, oznaczay koniec wielkiej tradycji myli krytycznej na niemieckich uniwersytetach. W Zwizku Radzieckim dotychczasowy system szkolnictwa wyszego zosta zmieniony od podstaw, zgodnie ze wiadom decyzj odejcia od europejskich i rosyjskich tradycji nauczania. Oceniajc rezultaty tych zmian naley jeszcze uwzgldni obowizkow sub w brygadach pracy i w wojsku, gdzie take poddawano modzie indoktrynacji politycznej. Dopiero suma tych elementw pozwala oceni wag, jak kady z reimw przykada do zdobycia umysw i serc modego pokolenia, do ksztatowania sowieckiego i nazistowskiego nowego czowieka (termin bdcy w uyciu w obu krajach), ktrego system wartoci, w obu przypadkach, opiera si na wrogoci i braku tolerancji wobec innych wiatopogldw. Zarwno w Zwizku Radzieckim, jak w Niemczech zwizki zawodowe pozbawiono ich podstawowej funkcji reprezentanta pracownikw w negocjacjach dotyczcych poziomu pac i warunkw pracy. W ZSRR przetrwaa tylko nazwa, bowiem faktycznym zadaniem zwizkw bya mobilizacja klasy robotniczej (szczeglnie jej nowych czonkw pochodzenia wiejskiego) do wykonywania zada narzucanych przez

dyrekcj, umacnianie dyscypliny pracy, zarzdzanie sprawami socjalnymi, a przede wszystkim wspdziaanie majce na celu podnoszenie wydajnoci pracy. W Niemczech, gdzie ruch zwizkowy stanowi obiekt zacitych atakw ze strony partii nazistowskiej i ugrupowa prawicowych, zwizki rozwizano, a sched po nich przej Niemiecki Front Pracy, ktrego ambicje do ksztatowania polityki gospodarczej, polityki pracy i polityki spoecznej zostay ostatecznie ukrcone w 1934 roku. Przywrcenie w Niemczech, podobnie jak w Zwizku Radzieckim, ksieczek pracy oznaczao odwoanie si do systemu kontroli przepywu siy roboczej i zbiego si ze zniesieniem swobodnego negocjowania ukadw zbiorowych. Natomiast Frontowi Pracy powierzono zadanie stworzenia etosu pracy rk (nobilitacji pracy) oraz wyrwania klasy robotniczej spod wpywu ideologii marksistowskiej i wczenia jej jako rwnoprawnego czonka w szeregi Volksgemeinschaftu, wsplnoty opartej nie na solidarnoci klasowej, lecz jednoci caego narodu. Obowizkowe czonkostwo tej gigantycznej armii pracy objo zarwno pracownikw, jak i pracodawcw. W jej szeregach znalazo si ostatecznie 25 milionw ludzi, a zatem prawie poowa populacji kraju. Pod wzgldem liczebnoci i zasobw finansowych ta pomocnicza organizacja przerosa sam parti. Realizujc program zacierania rnic klasowych, Front Pracy rozcign swe dziaania na organizacj ycia pozazawodowego mas pracujcych (w latach trzydziestych ten aspekt nie stanowi jeszcze problemu w ZSRR). Pracownikom zaoferowano wiele programw socjalnych, takich jak modelowe budownictwo mieszkaniowe i subsydiowany wypoczynek (w 1938 roku 10 milionw, czyli trzy pite oglnej liczby robotnikw, skorzystao z wakacyjnych wycieczek sia przez rado) oraz bogaty program imprez sportowych i kulturalnych. Stalin i Hitler doceniali korzyci, jakie moe przynie obydwu reimom wprzgnicie w ich sub literatury i sztuki. Obaj uznali te, e najszybciej osign ten cel, jeli posu si ciaami stwarzajcymi pozory organizacji niezalenych. W maju 1933 roku Goebbels owiadczy na zwoanej konferencji dyrektorw teatrw, e nowy ustrj: zamierza poczy dziaalno kulturaln z celowym oddziaywaniem propagandowopolitycznym i rozprawi si z ydowsko-liberalistycznym kursem, jakim podao ycie kulturalne w okresie weimarskim. Utworzona pod jego kierownictwem Krajowa Izba Kultury podzielona zostaa na Krajowe Izby literatury, teatru, muzyki, sztuk piknych i filmu, a take prasy i radia. Oportunici, ludzie ambitni i beztalencia, zaczli przecigiwa si w oferowaniu swej pomocy w podporzdkowaniu ich dziedzin profesjonalnych lub gazi sztuki nowym wadcom. Kady czowiek, ktrego praca miaa cokolwiek wsplnego z jedn z wymienionych dziedzin, nie wyczajc wydawcw, technikw i dostawcw rodkw technicznych, musia by zrzeszony w odpowiedniej Izbie. Odmowa przyjcia lub ekspulsja oznaczay dla tej osoby zakaz publikowania bd uprawiania sztuki. Stanowisko przewodniczcego Krajowej Izby Muzyki zgodzi si obj Ryszard Strauss, ale dziea wikszoci niemieckich (niemiecko-ydowskich) artystw, muzykw, pisarzy i naukowcw, ktrych nazwiska zapewniy Niemcom czoowe miejsce w wiecie kultury

XX wieku, zostay zakazane, a oni sami wybrali emigracj. Tej straty Niemcy nie odrobiy praktycznie po dzie dzisiejszy. Na pocztku XX wieku, wliczajc w to pierwsze dziesiciolecie po rewolucji, Rosjanie wnieli ogromny wkad do wiatowej literatury i sztuki4. W poowie lat trzydziestych wikszo z tych twrcw albo nie ya (jeden lub dwch, tak jak Majakowski, odebrao sobie ycie), albo wybraa emigracj, albo zostaa uciszona. Przez pewien czas, pod koniec lat dwudziestych, na pocztku drugiej rewolucji, Stalin udziela poparcia nurtowi tak zwanej rewolucji kulturalnej - patronowao jej modsze pokolenie dziaaczy - Komsomou i RAPP (Rosyjskie Stowarzyszenie Pisarzy Proletariackich) - ktrego twrcw Bucharin okreli jako cierpicych na rewolucyjny awangardyzm. W ten sposb Stalin mg twierdzi, e jego odgrna rewolucja wychodzi naprzeciw fali radykalnych nastrojw panujcych wrd spoeczestwa. Jednak ju na pocztku lat trzydziestych na jego osobist interwencj ycie kulturalne zostao dostosowane do obowizujcej linii partii, na ktr wywiera coraz wikszy wpyw. W grudniu 1930 roku Stalin owiadczy radzieckim filozofom, e naley zgrabi i wysuszy to ajno, ktre nagromadzio si w filozofii i naukach przyrodniczych, a szczeglnie herezj mienszewickiego idealizmu. Pod wpywem kampanii podjtej w 1931 roku przez organ Komitetu Centralnego Bolszewik radziecka filozofia skierowana zostaa na nowy kurs rozwoju materializmu dialektycznego na bazie dzie Marksa, Engelsa, Lenina i Stalina. W ten sposb uczyniono ukon w stron Stalina pretendujcego do miana powanego teoretyka. Interesujc ilustracj tego, jak powanie traktowa Stalin te ambicje, jest fakt, e w latach 1925-1928, w okresie najbardziej zacitej walki z opozycj lewicow, dwa razy w tygodniu uczszcza na indywidualne seminaria z filozofem Janem Stenem. Stalin usiowa pogbi sw wiedz o dialektyce i mia kopoty z opanowaniem jej heglowskiego wydania, ktre stao si punktem wyjcia rozwaa Marksa. Stena przeraziy nie tylko pogldy Stalina na filozofi, ale przede wszystkim ich rozmowy na temat polityki i wyaniajcy si z nich obraz jego ambicji. Wysunite kilka lat pniej przez jego ucznia zarzuty mienszewickiego idealizmu skierowane byy wanie przeciwko szkole A. M. Deborina (1881-1963), do ktrej nalea Sten. W 1937 roku, na osobiste polecenie Stalina, Stena aresztowano i 19 czerwca stracono w wizieniu lefortowskim. W padzierniku roku 1931 nadesza kolej na historykw. Tym razem krytyka Stalina zawarta zostaa w sygnowanym artykule, ktry ukaza si na amach Bolszewika i czasopisma historycznego Rewolucja Proletariacka. Zarzut dotyczy faszywie pojmowanego obiektywizmu i zgniego liberalizmu. Kt oprcz molw ksikowych nie rozumie, e partie i przywdcw naley ocenia przede wszystkim wedug ich czynw, a nie wedug ich deklaracji? Stalin wzywa historykw, aby postawili spraw badania historii naszej partii na naukowe, bolszewickie tory i zaostrzyli uwag w stosunku do trockistowskich i wszelkich innych
4

Naley tu wymieni nazwiska: Boka, Chagalla, Diagilewa, Nauma Gabo, Kandinskyego, Malewicza, Majakowskiego, Meyerholda, Pasternaka, Prokofjewa, Skriabina, Stanisawskiego, Strawiskiego.

faszerzy historii naszej partii, systematycznie zdzierajc z nich mask. List Stalina wywoa zaniepokojenie w Akademii Nauk ZSRR, ktra zalecia swym instytutom i czasopismom, od ekonomicznych i prawniczych po techniczne - nie zapominajc oczywicie o historycznych usunicie wszystkich mienszewicko-trockistowskich przemytnikw i zaostrzenie walki z herezj. W swoim przemwieniu wygoszonym w Instytucie Czerwonej Profesury, Kaganowicz bez niedomwie wyjani, e artyku Stalina stanowi dyrektyw adresowan do caej radzieckiej inteligencji, aby skierowaa swe wysiki na indoktrynacj ideologi marksistowsko-leninowsk modego pokolenia czonkw partii i Komsomou. Przypomnia te, e wbrew bdnym twierdzeniom Radka, partia nie stanowi tygla, w ktrym stapiaj si rne nurty, lecz monolityczny strumie zdolny powali wszelkie przeszkody na swej drodze. Na pocztek historykom powierzono zadanie usunicia wstrtnych oszczerstw z historii partii, ktra, jak si okazao, zbyt mao uwagi powica roli Stalina, a za to grubo wyolbrzymia rol Trockiego w roku 1917 i pniej. Wikszo z tych ludzi, ktrych praca, warunki ycia i przywileje zaleay od partii, zabraa si do pracy niezwykle ochoczo, wrcz przecigajc si wzajemnie - tak jak uczynili to historycy w innych krajach, gdzie podobne reimy doszy do wadzy, na przykad w Chinach. Inn wspln cech Hitlera i Stalina bya niech do eksperymentw. Odnosio si to zwaszcza do modernistycznego nurtu w sztuce, do postpowych prdw w edukacji, pogldw na rodzin oraz nowych metod resocjalizacji przestpcw, ktre w latach dwudziestych prbowano wprowadza w Rosji Radzieckiej i Republice Weimarskiej. Tam gdzie Hitler dopatrywa si Kultur-Bolschewismus, Stalin atakowa formalizm i buruazyjny indywidualizm. Oskaranemu przez Hitlera o ydowskie inspiracje modernizmowi Stalin zarzuca szerzenie miazmatw zepsutego wiata kapitalizmu. Do roku 1934 kady z nich podj kroki majce na celu wprowadzenie intelektualnej, artystycznej i politycznej cenzury. Bormann przemawia w imieniu obu, piszc: Dzieo kulturalne to dzieo polityczne [...] nie jest ucieczk od polityki, a realizuje zadanie praktycznego przywdztwa w tej sferze, ktra najsilniej i najwymowniej oddziauje na ludzi. Stalin stara si osobicie wpywa na prac wspczesnych pisarzy i inspirowa dziea przychylne reimowi. Zadba o nagonienie swojego sukcesu, jakim byo nakonienie Maksyma Gorkiego, najwikszego z yjcych rosyjskich pisarzy, czowieka o silnych sympatiach socjalistycznych, do powrotu z Woch do Zwizku Radzieckiego. W 1932 roku Stalin bra udzia w posiedzeniach komisji powoanej przez Komitet Centralny w celu wprowadzenia w ycie dekretu o reorganizacji stowarzysze literacko-artystycznych, ktra zaaprobowaa haso realizmu socjalistycznego, wysunite nastpnie przez Gorkiego w roku 1934. Kierunek ten mona najkrcej zdefiniowa jako: wykorzystanie dziewitnastowiecznych technik artystycznych, literackich i teatralnych do sportretowania przykadowych postaci ludzi radzieckich (bohater pozytywny) oraz wietlanej przyszoci (pozytywne zakoczenie).

Powoane przez komisj Zwizek Pisarzy Radzieckich i Zwizek Kompozytorw miay pilnie baczy, aby dziea ich czonkw odpowiaday yczeniom partii. Wszystko to jednak nie satysfakcjonowao Stalina. Nadal zdarzao si, e interweniowa osobicie, chwalc lub potpiajc konkretne ksiki, sztuki, opery, a nawet teorie naukowe. Synnym przykadem jego gniewnej reakcji bya wspaniaa opera dwudziestodziewicioletniego Szostakowicza Lady Makbet mceskiego powiatu. Nie sygnowany artyku w Prawdzie, Zamt zamiast muzyki, zarzuca dzieu kakofoniczno, perwersyjno i te same lewackie wypaczenia, na ktre cierpi wiele wspczesnych dzie muzyki i sztuki. Oper natychmiast zdjto z afisza (Szostakowicz nigdy ju nie napisa nastpnej), a partia zorganizowaa zebrania, na ktrych potpiono jego bdy i potraktowano jako przykad, majcy stanowi ostrzeenie dla innych. Stalinowi potrzebna bya sztuka, ktra opisywaaby radzieckie ycie nie takim, jakim byo, lecz takim, jak on wierzy lub chcia wierzy, e jest. Wynikao to nie tylko z przyjtej linii politycznej, ale z wewntrznej potrzeby zmniejszenia przepaci dzielcej rzeczywisto od jego wizji. Pisarze i artyci, ktrzy w zgodzie z generaln lini sawili radzieckie ycie i osignicia, wkrtce dostrzegli, e znacznie atwiej zdoby im oficjalne uznanie, jeli ich dziea umacniaj take kult Stalina, jeli wspominaj o wiodcej roli Wielkiego Przywdcy i wdzicznoci ludzi radzieckich za jego przewodnictwo w drodze do Ziemi Obiecanej. Hitler zadowoli si powierzeniem kontroli nad literatur i sztuk Goebbelsowi i Krajowej Izbie Kultury. Jego osobiste interwencje ograniczyy si do dziedzin, w ktrych uwaa si za eksperta, czyli do sztuk plastycznych i architektury. Jego gusty, podobnie jak Stalina, nie wykraczay poza obrb konwencjonalnej sztuki okresu 1880-1924; nienawidzi wszelkich form sztuki nowoczesnej, ktr, podobnie jak Stalin, traktowa jako dowd duchowej choroby i dekadencji wiata zachodniego. W roku 1937 wybr obrazw na wystaw inauguracyjn Domu Sztuki Niemieckiej w Monachium, pod ktry pooy kamie wgielny w 1933 roku, wywoa taki napad wciekoci Hitlera, e pocztkowo zagrozi odwoaniem wystawy, a nastpnie powierzy dokonanie nowego wyboru swemu fotografowi, Hoffmannowi. I nawet jemu nie udao si skoni Hitlera, by zezwoli na umieszczenie w jednej z sal dzie bardziej wspczesnych. Odbywajca si rwnolegle w Monachium wystawa sztuki dekadenckiej, na ktrej wystawiono prace takich twrcw, jak Nolde, Grosz, Klee, Picasso, Matisse, van Gogh i Cezanne, cigna znacznie wiksze tumy, lecz mimo to Hitler postanowi oczyci z nowoczesnych obrazw wszystkie niemieckie galerie. W maju 1938 roku wyda dekret o wycofaniu z muzew produktw sztuki dekadenckiej, a tym samym przekrela ca epok rozwoju sztuki. W obu krajach partia utrzymywaa bezporedni kontakt z masami poprzez sie podstawowych organizacji. WKP(b) skupiaa swoich czonkw w organizacjach tworzonych w miejscu zatrudnienia (w fabrykach, urzdach, kochozach, jednostkach wojskowych), za NSDAP w miejscu zamieszkania. W pierwszym wypadku bya to kontynuacja tradycji

z okresu przedrewolucyjnego, kiedy bolszewicy odkryli, e kontakty w miejscu pracy s najbezpieczniejsze ze wzgldw konspiracyjnych. W latach trzydziestych struktura ta uatwiaa realizacj priorytetowego zadania, jakim bya walka o wzrost wydajnoci pracy, a liczba podstawowych organizacji partyjnych wzrosa z 39 tysicy w roku 1927 do 102,5 tysica dziesi lat pniej. W wielkich kombinatach przemysowych lub urzdach pastwowych organizacje dzieliy si na komrki. Chodzio o to, aby podstawowa jednostka skupiaa zawsze niewielk liczb czonkw. Kady bolszewik - agitatorem! brzmiao jedno z najwczeniejszych hase, do ktrego partia stale przywizywaa wielk wag. Z szeregw partii, Komsomou, a take bezpartyjnych aktywistw wyoniono armi agitatorw, ktrych terenem dziaania byy podstawowe organizacje partyjne. Umiejtno przekonywania, stanowica kryterium ich doboru, w tym wypadku nie odnosia si wycznie do operowania argumentami, ale, co waniejsze, do przekonywania za pomoc osobistego przykadu. Poniewa od agitatora wymagano doskonaej biegoci w pracy produkcyjnej, a take, oprcz wiernoci linii partii, wyrabiania norm planu, dlatego zostawali nimi najczciej przodownicy pracy i brygadzici. Agitator musia zna ludzi, z ktrymi pracowa, interesowa si ich yciowymi problemami oraz ledzi wyniki, jakie osigali na swoim stanowisku pracy w fabryce czy w kochozie. Przez dugi czas by to najbardziej efektywny sposb realizacji denia partii do dotarcia do kadego czonka spoeczestwa. Wielomilionowa partia nazistowska take doceniaa warto propagandy osobistej. Jej czonkom czsto przypominano, e ich obowizkiem jest zawsze i wszdzie uwaa si za posannika sowa Fhrera. Propaganda uprawiana w trakcie bezporedniej pogawdki w niektrych sytuacjach moga by skuteczniejsza od rozpowszechnianej przez rodki masowego przekazu, a jej efekt wzrasta w dwjnasb, jeli prezentowana bya w formie osobistej opinii, a nie oficjalnego sloganu. W wypadku zasyszenia wywrotowych pogldw obowizkiem czonka partii byo podjcie polemiki i zoenie doniesienia o tym, co usysza. Donosicielstwo sprawiao, e ludzie nie ufali nikomu, osabiajc w ten sposb wizi spoeczne. Zjawisko to, doskonale znane tajnej policji, byo dodatkow korzyci pync z rozbudowy sieci konfidentw, ktrzy zaopatrywali j w informacje. W Zwizku Radzieckim donosicielstwo szerzyo si na tak skal, e wielu wiadkw tamtej epoki uznao je za wad narodow, za sposb wyrwnywania porachunkw lub sigania po czyj posad albo mieszkanie. Poniewa w odrnieniu od radzieckich komunistw wydajno pracy nie bya przedmiotem troski partii nazistowskiej, jej podstawow jednostk organizacyjn sta si blok mieszkalny, skupiajcy od czterdziestu do pidziesiciu rodzin. Do obowizkw blokowego naleao utrzymywanie staej wizi z podlegymi mu rodzinami, skadanie im regularnych wizyt, kontrolowanie, czy s na bieco poinformowane o hasach i zarzdzeniach reimu, czy uczszczaj na zebrania partyjne, czy wczaj si do kampanii ogaszanych przez parti itp. Osoba ta penia nie tylko funkcj partyjnego bata, ale i stranika systemu, bacznie obserwujc

codzienne zajcia swoich podopiecznych i donoszc o zauwaonych nieprawidowociach lub swoich podejrzeniach. Po Gestapo blokowi stanowili najbardziej nielubian grup czonkw spoecznoci i z tych samych wzgldw nikt nie czu si bezpieczny w ich towarzystwie - lub raczej nie powinien by si czu. VI Ideologia - w oglnym rozumieniu pewien spjny zesp pogldw - jest czym, do czego roszcz sobie pretensje - a przynajmniej przyznaj si, nawet jeli nie lubi samego sowa - wszystkie partie polityczne. Jednake reimy ustanowione przez Hitlera i Stalina byy ideologiczne w szczeglnym tego sowa znaczeniu: reprezentoway zesp pogldw, ktrych akceptacja obowizywaa kadego czonka spoeczestwa, a najmniejsze od nich odstpstwo mogo zosta potraktowane jako najcisza zbrodnia. Dla wyznawcy jednej z dwch ideologii (ich przeciwstawno bya absolutna; nazista to jednoczenie antymarksista, a komunista to zarazem antyfaszysta) aden kompromis nie wchodzi w gr. Jednak dla postronnego obserwatora, nawet wwczas, a tym bardziej dzisiaj, podobiestwa w funkcjonowaniu obu ideologii wydaj si rwnie silne jak konflikt prezentowanych przez nie wiatopogldw. Pogld ten podziela Georges Sorel, ktry w swych gonych Reflexions sur la violence z roku 1908 (studiowanych zarwno przez Lenina, jak i Mussoliniego - Sorel podziwia obu) rozwin koncepcj mitu spoecznego. Sorel nie uwaa jej ani za gotowy program polityczny, ani za naukow przepowiedni, ani te za plan kolejnej utopii, jako i sam nie by zdeklarowanym zwolennikiem adnego okrelonego kierunku. Przypuszcza jedynie, e jego wizja moe zainspirowa i poruszy masy do dziaania. Najbardziej znanym przykadem, jakim si posuy, by strajk generalny, do ktrego, jak sdzi, raczej nigdy nie dojdzie, ale jako idea moe mie potny wpyw na uwiadomienie klasie robotniczej moliwoci drzemicych we wsplnym dziaaniu: cel jest niczym, dziaanie wszystkim. Spogldajc na ideologi komunistyczn i nazistowsk pod ktem ich funkcji, a nie treci, mona zauway bardzo wyrane podobiestwa. Rasa, klasa, buruj, yd odgrywaj raczej rol mitycznych symboli, a nie kategorii socjologicznych, symboli, z ktrymi spoeczestwa mog si identyfikowa, jak w przypadku Volku lub proletariatu, albo odrzuca je, jak kapitalistw i kuakw. W okresach chaosu (radziecka kolektywizacja) lub lku (upadek gospodarczy w Niemczech w czasach kryzysu) symbole takie nabieraj szczeglnego znaczenia, gdy mog posuy za obiekt, na ktrym skupi si spoeczne fobie i nienawi. Obaj, Hitler i Stalin, przedstawiali histori jako walk; pierwszy jako walk ras, z ydem uosabiajcym kapitalizm i jednoczenie komunizm; drugi jako walk klas albo zmagania midzy rewolucj a wrogami wadzy radzieckiej, agentami obcych mocarstw i imperialistami, dcymi do zniszczenia jej osigni i przywrcenia starego porzdku.

Wszystkie ruchy rewolucyjne wymagaj usprawiedliwienia dla wyzwania, jakie rzucaj istniejcemu porzdkowi. Po zwycistwie pojawia si potrzeba legitymizacji jako substytutu uwiconych zwyczajem, tradycyjnych form rzdw. S to dwie podstawowe funkcje kadej ideologii rewolucyjnej. Mona je odnale i w nazizmie, i w komunizmie, gdzie odgrywaj t sam rol, mimo i Hitler przedstawia je w wymiarze personalnym, mwic o Fhrerze i jego misji obrony rasy aryjskiej przed zanieczyszczeniem oraz cywilizacji europejskiej przed bolszewizmem, za Stalin wybija znaczenie partii i rewolucji (obie identyfikujc z wasn osob) i wzywa do ich obrony przed wewntrznymi wrogami, klasowymi i faszystowskimi, oraz agresorami zza granicy. Innym, rwnie istotnym celem, jakiemu suy ideologia, jest mobilizacja -mobilizacja partii nazistowskiej do walki o gosy wyborcw w roku 1932, roku piciokrotnych wyborw, lub mobilizacja partii komunistycznej, by przeprowadzi kolektywizacj i wykona zadania piciolatki w cztery lata. Obaj liderzy odwoywali si do nacjonalizmu, Hitler podsycajc gniew narodu rozgoryczonego niesprawiedliwym rezultatem wojny i upokorzeniem Wersalu; Stalin ogaszajc program socjalizmu w jednym kraju, w zacofanym pastwie, ktre przecignie mocarstwa kapitalistyczne i ktrego nard gotowy jest powsta (tak jak to zrobi), aby je broni w razie inwazji i nowej wojny interwencyjnej. Kada z omawianych tu ideologii posiadaa dwa swoiste elementy. W nazizmie pierwszym z nich by jej oficjalny i otwarcie deklarowany nacjonalistyczny i konserwatywny charakter. Drugi to rasizm i radykalizm, ktry, chocia nigdy nie tajony, w praktyce znany by tylko kierownictwu i czonkom partii. W przypadku radzieckiego komunizmu frontem ideologicznym prezentowanym na zewntrz i wewntrz partii pozostawa marksizm-leninizm; drugim za, nigdy otwarcie nie zadeklarowanym, stalinizm. Wzajemne powizania midzy obydwoma elementami s odmienne w kadej z ideologii i ich omwienie wydaje si wane dla przeprowadzanego porwnania. Nie ulega wtpliwoci, e Hitler zdoa przycign masowy elektorat i zdoby fotel kanclerza z ramienia prawicowej koalicji dziki temu, i czerpa poparcie i by postrzegany jako nalecy do nurtu tradycji konserwatywno-nacjonalistycznej, ktra odrzucaa Weimar i Wersal. W zgodzie z tym kierunkiem pozostawa jego kult Volksgemeinschaftu i przedkadanie narodowej jednoci nad kryteria klasowe, jego antymarksizm, nienawi do modernizmu i odwoywanie si do takich wartoci, jak: wola, dyscyplina, porzdek i hierarchia, na ktrych w przeszoci opieraa si potga Niemiec. Od innych ugrupowa prawicy rniy nazistw dwa szczeglne rysy. Pierwszy to poczenie reakcyjnoci w sferze polityki i kultury z entuzjastycznym nastawieniem do rozwoju techniki. W tamtym okresie uwaano, e dowiadczenie wojny, Fronterlebnis, wykazao pokoleniu modych Niemcw, i technika wcale nie musi by bezduszna i bezosobowa, e daje si pogodzi z bliskim im systemem romantycznych i irracjonalnych wartoci. Sam Hitler pasjonowa si postpem technicznym, widzc w nim przejaw aryjskiej woli. Symbolem nowego

reimu stay si autostrady, a Goebbels, otwierajc berliski salon samochodowy, tak podsumowa ten aspekt nazistowskiej ideologii: Epoka, w ktrej yjemy, jest zarazem romantyczna i stalowa. Podczas gdy buruazyjna reakcja bya przeciwna i wrogo nastawiona do techniki, a wspczeni sceptycy upatrywali w niej korzeni upadku kultury europejskiej, narodowy socjalizm poj, jak wypeni bezduszny szkielet techniki rytmem i ywym ttnem naszych czasw. Drugim rysem, szczeglnie silnie przemawiajcym do zwykych Niemcw, nie bya ideologia nazistw, a ich polityczny styl: ich swoboda tak rna od dusznej i snobistycznej atmosfery ycia politycznego w przedwojennych Niemczech, ich gotowo do wyjcia ku masom i zabiegania o nie, ich odwaga, by siga w tym celu po wszystkie najnowsze chwyty i techniki. Starsze pokolenie Bildung und Besitz (wyksztaconych i zamonych) przyjmowao t stron nazizmu z niesmakiem, traktujc j jako danin na rzecz walki o gosy wyborcw. Nawet po szoku Gleichschaltungu pocieszao si, e uderzenie w SA i odsunicie partyjnych radykaw gospodarczych oznacza szczero deklaracji Hitlera mwicego o zakoczeniu rewolucyjnego etapu narodowego socjalizmu. Ta wiara okazaa si zudna. Polityczny styl nazistw by czym wicej ni sposobem na zdobywanie wyborcw; by wyrazem radykalnych nastrojw i de, ktre nierozadowane w sferze socjalnej i ekonomicznej poszukaj ujcia w innej dziedzinie. Ci, ktrzy popierajc Hitlera oddali gos na platform narodowokonserwatywn, nie mieli jednak powodw do narzeka. W kwietniu 1939 roku Hitler dokona podsumowania osignitych pod jego przywdztwem sukcesw: przywrcenie rzdw autokratycznych w miejsce demokracji; wyprowadzenie gospodarki z kryzysu i likwidacja bezrobocia; ponowne uzbrojenie Niemiec; odzyskanie prowincji skradzionych nam w roku 1919; odrodzenie tysicletniej, historycznej jednoci niemieckiej przestrzeni yciowej poprzez aneksj Austrii i podzia Czechosowacji. W latach 1933-1934 nikt nawet nie ni, e tak daleko idca realizacja programu narodowego, ktry popieraa wikszo Niemcw, bdzie w ogle moliwa. Mimo i nieco pniej, w roku 1939, Niemcy nie poszli na wojn z entuzjazmem, ktry tak wzruszy Hitlera w roku 1914, to seria zdumiewajcych, byskawicznych i osignitych minimalnym kosztem zwycistw ostatecznie przypiecztowaa proces narodowego odrodzenia i przyniosa triumfy nie majce sobie rwnych w caej niemieckiej historii. Zicio si marzenie nacjonalistw o stworzeniu Wielkich Niemiec, ktre panoway nad Europ. Francja zostaa pokonana, Anglia upokorzona i wyizolowana, Zwizek Radziecki zneutralizowany. Pytanie, dlaczego u szczytu powodzenia Hitler nie chcia lub nie mg powstrzyma si od dalszych dziaa, wymaga w tym miejscu cho czciowej odpowiedzi, ktra rzuci wiato na rozwj ideologii nazistowskiej w latach trzydziestych. W Mein Kampf Hitler wyoy zasady rasistowskiego Weltanschauungu, ktry by jego specjalnym, osobistym wkadem w nazizm i stanowi cech

odrniajc ideologi nazistowsk od gwnego nurtu niemieckiej myli nacjonalistycznej i pozostaych ruchw faszystowskich. W latach czterdziestych, po ataku na Zwizek Radziecki, na obszarze Europy Wschodniej z rozmachem przystpiono do tworzenia niewolniczego imperium, ktrego zamys najwyraniej pozostawa w zwizku z wczeniejszymi koncepcjami Hitlera. Wielu z tych, ktrzy wstpili do NSDAP po jej sukcesie, nie brao zbyt powanie antysemityzmu i rasistowskich pogldw Hitlera. Podobnie postpio wielu autorw piszcych o Hitlerze. Prostsze i bardziej przekonujce wydao im si tumaczenie fenomenu nazizmu w kategoriach swojskich racjonalizacji typu: interes klasowy, kapitalizm, nacjonalizm lub dza wadzy, anieli uznanie za rwnie wany politycznie czynnik lub za co wicej ni tylko osobist mani dziwacznych rasistowskich mitw rozpalajcych wyobrani Hitlera. Zgodnie z takim punktem widzenia atak na Zwizek Radziecki i prb budowy nowego niemieckiego imperium na wschodzie uznano za efekt nierozwizywalnych sprzecznoci tkwicych w niemieckim spoeczestwie i gospodarce. Nie potrafic si z nimi upora, reim zosta zmuszony lub skuszony, by szuka rozwiza w wojnie i dalszej ekspansji, ktra w rezultacie doprowadzia do jego upadku. Moim zdaniem przeciwstawianie sobie pogldw intencjonalnych i strukturalnych jako alternatyw jest zbdn polaryzacj, ktra nie znajduje uzasadnienia w znanych nam faktach. Nie bdc do niczego zmuszonym ani nie szukajc drogi wyjcia z impasu Hitler by gotw przyj kady argument natury spoeczno-politycznej lub obietnic ewentualnych korzyci gospodarczych, ktre zbliay go do celu, jaki wytyczy sobie ju na samym pocztku. Mona si spiera co do relatywnej roli, jak odegray wizja Hitlera i siy socjoekonomiczne z ni sprzgnite, ale nadal uwaam, e jest to przypadek i - i, a nie albo - albo. Rasistowska ideologia pozostaa gwiazd przewodni i celem polityki Hitlera przez ostatnie dwadziecia lat jego ycia. Nawet po objciu wadzy Hitler nie wiedzia, kiedy, jak, i czy w ogle kiedykolwiek bdzie mia moliwo urzeczywistnienia swoich zamierze. Nie mia bowiem adnego planu ani harmonogramu, dopki zim 1940-1941 nie przystpiono do prac nad planem Barbarossa, inwazji na Zwizek Radziecki, a w latach trzydziestych zacz niepokoi si o swoje zdrowie - martwi si, czy starczy mu czasu, by wypeni moje zadanie do koca. Hitler sam czsto zwyk mawia, e jeeli czas dla danej idei jeszcze nie nadszed, to realizowanie jej jest bezcelowe. Kampanie wyborcze pocztku lat trzydziestych przekonay go, e hasa rasistowskie, wedug niego esencja ideologii nazistowskiej, nie przysparzaj partii gosw. Dlatego w swych wystpieniach przesun akcent z elementw antysemickich, szczeglnie wybijanych we wczesnych latach dwudziestych, na zagroenie ze strony marksizmu. W prywatnych rozmowach z Ottonem Wagenerem i innymi towarzyszami, jeszcze przed dojciem do wadzy, podkrela: Tylko my moemy i musimy myle trzewo o kwestii rasowej. To jest nasz klucz, nasz drogowskaz. Ale dla wikszoci ludzi to trucizna. Rasistowskie pogldy Hitlera pozwalaj wyjani jeszcze jedn sprzeczno, dla wielu stanowic zagadk: paradoks polityka o

temperamencie rewolucjonisty, fanatyka nawoujcego do stosowania i w kocu stosujcego rodki ekstremalne, ktry w momencie dojcia do wadzy powstrzyma si przed przeniesieniem rewolucji na sfer socjaln i ekonomiczn. Oczywicie na samym pocztku, w latach 1933-1934, taktyka narzucaa Hitlerowi ostrono konieczn do umocnienia zdobytej pozycji. Musia te zachowa poparcie albo przynajmniej tolerancj niemieckich krgw konserwatywno-narodowych. Ale pniej, kiedy ju poczu si na tyle silny, by zdymisjonowa Schachta, wdroy plan czteroletni, a z pocztkiem 1938 roku zastpi konserwatywne kierownictwo ministerstwa spraw zagranicznych i armii, nie zrobi tego po to, by przeprowadzi wewntrzne reformy, by zrealizowa wczeniejsze postulaty nazistw stworzenia pastwa korporacyjnego, rozbicia wielkich korporacji przemysowych i reaktywowania cechw lub oddania kontroli nad zakadami robotnikom. Sam powiedzia Ottonowi Strasserowi, e takie pomysy niczym nie rni si od marksizmu. Ich wspln cech jest to, e zamiast kierowa agresj na zewntrz i jednoczy nard, kieruj j do wewntrz, nasilajc podziay. Wynaleziona przez Hitlera alternatywa bya rwnie, jeeli nie bardziej, rewolucyjna: skierowanie energii i wysikw niemieckiego spoeczestwa na budow nowego imperium na sowiaskim wschodzie, stworzenie niemieckiego odpowiednika staroytnego cesarstwa rzymskiego lub brytyjskiego imperium w Indiach, tylko znacznie bezwzgldniej eksploatowanego. W ten sposb, w sposb o wiele lepszy od jakiejkolwiek wewntrznej rewolucji, mona byo zapewni Niemcom poczucie satysfakcji oraz korzyci materialne pynce z faktu awansu do roli rasy panw. W latach trzydziestych Hitler pochonity odbudow potgi pastwa, wspiera si na ideologii odrodzenia narodowego, na programie nacjonalistycznym, a nie rasistowskim. Jednak sukcesy, jakie odnosi w polityce zagranicznej i w dziaaniach wojennych do 1940 roku, nigdy nie byy celem samym w sobie. Przez cay ten czas mia nadziej, e utoruj mu one drog do realizacji planu zabezpieczenia przyszoci Niemiec, ktrego zreszt nigdy nie deklarowa publicznie. A do koca 1939 roku polityka Niemiec miecia si w ramach dziaa zmierzajcych do rewizji traktatu wersalskiego i urzeczywistnienia nacjonalistycznego marzenia o Wielkich Niemczech. Nigdy te program nacjonalistyczny nie zosta zastpiony przez program rasistowski, chocia ten ostatni zacz wywiera coraz wikszy wpyw na niemieck polityk na wschodzie, szczeglnie wwczas, kiedy zapada decyzja o ataku na ZSRR. Jednak nawet w chwili najwikszych tryumfw, gdy niemieckie jednostki dotary na przedpola Moskwy i Leningradu, i pniej, gdy na wschodzie opary si o Kaukaz, olbrzymi wysiek, jaki na okupowanych terenach wschodnich wkadano w realizacj nowego adu rasowego, pozosta okryty tajemnic. Wszyscy przywdcy nalecy do cisego krgu nazistowskiej wadzy musieli doskonale wiedzie o zauroczeniu Hitlera wizj Lebensraumu na wschodzie i zdawa sobie spraw, do jakiego stopnia pozostawa on pod

wpywem rasistowskich idei. Wielu z nich, na przykad Darre, Himmler, Rosenberg, Koch, uznawao niemieckie imperium na wschodzie za ostateczny cel nazistowskiej rewolucji i czynnie wsppracowao przy jego tworzeniu w latach czterdziestych. Z istniejcych dokumentw wynika, e latem 1932 roku, ostatniego lata przed dojciem nazistw do wadzy, Darre poinformowa wskie grono przywdcw partii, wrd ktrych znajdowa si Hitler, o zadaniu, jakie powierzy mu Himmler, zadaniu opracowania dokadnego rejestru biologicznych korzeni elity nazistowskiej, ze szczeglnym uwzgldnieniem SS, w zwizku z zamiarem tworzenia nowej arystokracji rasowej. Po zarysowaniu zaoe wschodniej polityki terytorialnej, ktra miaa obj obszar od krajw batyckich na pnocy, po Morze Czarne i Kaukaz na poudniu, Darre stwierdzi, e wydaje si ona moliwa do zrealizowania, jeli Niemcy zastosuj polityk wyludniania i kolonizacji. Tej inicjatywy Darrego, w odrnieniu od jego projektw reform spoecznych i ekonomicznych, Hitler nie odrzuci. Dwa lata pniej, w tym samym tygodniu lipca roku 1934, w ktrym pooy kres marzeniom SA o drugiej rewolucji, Hitler nada SS status niezalenej organizacji i na tej podstawie Himmler oraz Heydrich rozpoczli przeksztacanie SS w narzdzie ideologii rasowej. Na posiedzeniu Rady Ministrw 4 wrzenia 1934 roku Gring wyjani, e u podstaw decyzji o remilitaryzacji Niemiec lega myl, e konfrontacja z Rosj wydaje si nieunikniona. Za tak interpretacj przemawia fakt, e Hitler nigdy nie podj powanych krokw, majcych na celu zlikwidowanie konfliktw pomidzy rywalizujcymi ze sob grupami interesw i blokami wadzy w takich dziedzinach, jak ad konstytucyjny, administracja i gospodarka, natomiast sam tward rk zarzdza sferami, bdcymi przedmiotem jego osobistego zainteresowania i zwizanymi z wyznawan ideologi rasistowsk polityk zagraniczn, zbrojeniami i planowaniem strategii. Teza ta pozostaje take w zgodzie z innym faktem - mimo nieustannych i toczonych a do koca sporw o wadz i zakres kompetencji pomidzy poszczeglnymi czonkami nazistowskiego kierownictwa, w onie tego kierownictwa nigdy nie doszo do konfliktu na tle ideologicznym. Autorytet Fhrera i jego ideologia nie zostay zakwestionowane a do koca. W rzeczywistoci autorytet i ideologia Hitlera byy ze sob utosamiane, bowiem ta zaoona przez Hitlera identyfikacja staa si podstaw jego przywdztwa nad parti od momentu jej reorganizacji w latach dwudziestych, kiedy to szeregowi nazici zwykli byli mawia: Nasz ideologi jest Adolf Hitler. Jak wskaza Arthur Schweitzer, Hitler, czc charyzm z ideologi, unikn najwikszego mankamentu, jakim, wedug Maxa Webera, obarczone jest przywdztwo charyzmatyczne niestabilnoci. Co waniejsze, wyposay ruch w wizj, ktra znalaza wyraz w tonach pobrzmiewajcych wiar sekt millenarystycznych (Tysicletnia Rzesza - dosownie millennium, Trzecia Rzesza - echo Trzeciej Epoki Joachima de Fiore) i ydowskich spiskw, nieodcznego elementu milenijnych obchodw w redniowieczu. Wizja ta dostarczaa

imperatywu moralnego, pozwalajc esesmanowi, ktremu wydano rozkaz zabija, wierzy, e wykonuje nakazy i dziaa w imi wyszej racji (podobnie jak Dzieryski, a take Lenin i Trocki wierzyli w suszno stosowanego terroru). Nie negujc takich wewntrznych wartoci, jak lojalno, posuszestwo, uczciwo, samodyscyplina, koleesko i odwaga, ktre Himmler wytrwale wpaja nowym czonkom SS, rewolucyjna wizja Hitlera umoliwia wypaczenie ich charakterw i przystosowanie do suby nieludzkiej idei. Rasistowskie pogldy Hitlera nie stanowiy zaprzeczenia niemieckiego nacjonalizmu, a jedynie jego przeduenie i bardziej ekstremaln form. To przecie wanie hasa nacjonalistyczne byy akceptowane i pchay do dziaania wikszo niemieckich onierzy i obywateli nawet po rozpoczciu wojny na wschodzie. Ale dla esesmanw i urzdnikw partyjnych, wprowadzajcych nowy porzdek na wschodnich terytoriach okupowanych, podstaw ich szczeglnej wizi z Hitlerem stanowi pierwiastek rasistowski. To on usprawiedliwia popeniane przez nich straszliwe zbrodnie przeciwko ludzkoci, wrd nich przymusowe wysiedlanie, a czsto masakry milionw rdzennej ludnoci (Polakw, Rosjan, Ukraicw), ktrych kulminacj sta si Holocaust, zaplanowana z premedytacj zagada europejskich ydw. Wielu Niemcw, wielu Europejczykw podzio rasistowskie dziea na dugo przed Hitlerem, lecz tylko on zdecydowa si przeksztaci ideologi w czyn, poczynajc od rozbudowy i indoktrynacji SS w latach trzydziestych, a po rzucenie na szal - w momencie szczytowego powodzenia - caej przyszoci Niemiec w tragicznie zakoczonej prbie urzeczywistnienia swoich fantazji. Wyjtkowo Hitlera nie leaa w jego pogldach, lecz w tym, e zacz wciela je w ycie. VII Podobnie jak Hitler, ktry uzna si za kontynuatora niemieckiej tradycji narodowo-absolutystycznej, Stalin ogosi si spadkobierc tradycji marksistowsko-leninowskiej. Od czasu kiedy Stalin wstpi w szeregi Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, marksizm sta si rdem jego pogldw oraz wpyn na uksztatowanie jzyka, za pomoc ktrego wyraa swe myli i ktrym posugiwa si a do koca ycia. Tak jak caa partia bolszewicka Stalin zaakceptowa poprawki wniesione przez Lenina do kanonu myli marksistowskiej, a dotyczce roli partii i teorii imperializmu. Wywalczona pozycja najwikszego autorytetu w kwestii interpretacji myli Lenina staa si jednym z jego najwaniejszych atutw w zwyciskiej batalii z rywalami. W odrnieniu od Hitlera Stalin-ideolog nie roci sobie pretensji do oryginalnoci, nawet prywatnie. Pytany przez dziennikarzy o wasne pogldy niezmiennie odpowiada, e te zostay ju wyraone przez Marksa i Lenina i e on sam nie ma nic do dodania. Ta zaskakujca skromno Stalina, czowieka o niesychanej wprost dzy uznania, wymaga wyjanienia. Stalin na swej drodze do wadzy musia pokona przeszkody, z jakimi

Hitler nigdy si nie zetkn. Pierwsz z nich bya krytyka, z ktr najpierw Lenin, a pniej on spotkali si ze strony mienszewikw i zachodnich socjalistw. Zarzucano im, e nie s spadkobiercami, lecz zdrajcami marksizmu i socjalizmu, a Trocki uzupeni to pniej stwierdzeniem, e Stalin jest te zdrajc leninizmu. Wanie z tym zarzutem spotyka si Stalin najczciej w latach trzydziestych. Wskazywa on na sprzeczno, po pierwsze, midzy oficjaln ideologi goszc tradycyjne socjalistyczne wartoci, takie jak demokracja, sprawiedliwo spoeczna, wolno i rwno, a realiami radzieckiego ycia; po drugie, midzy ideologi komunistyczn w jej wydaniu marksowskim lub nawet marksistowskoleninowskim, a wypaczon form stworzon przez Stalina pod t sam nazw. Zakamanie jzyka i systematyczne faszowanie historii, w co zaangaowano ca parti, doprowadzio do intelektualnej i moralnej deprawacji, z ktrej nigdy nie udao si jej otrzsn. Nazizm rwnie deprawowa, ale w inny sposb. W drodze na szczyty Hitler gotw by gosi kade haso i poprze kad spraw, ktre mogy dopomc w osigniciu jego celw - legalno, kontynuacj, antykapitalizm, szacunek dla tradycyjnych i chrzecijaskich wartoci, a w pocztkowym okresie sprawowania wadzy umiowanie pokoju i poszanowanie praw innych narodw. Jego oportunistyczna taktyka nigdy jednak nie naruszya ram spjnoci ideologii. Jeli nawet ze wzgldw taktycznych wygodniej byo eksponowa publicznie cele nacjonalistyczne, a wycisza rasistowskie, to jednak te ostatnie nie byy adn tajemnic. Kady mg si z nimi zapozna czytajc Mein Kampf. Tym, co w zasadniczy sposb rnio Hitlera i nazizm od Stalina i komunizmu, bya zgodno pomidzy deklarowanymi celami i rodkami uytymi we waciwym czasie (1941-1945) do ich osignicia. Korupcja, stanowica samo jdro ideologii nazistowskiej, krya si w jej celach. Dominacja, zniewolenie i eksterminacja ju same w sobie stanowi zo i potrafi zdemoralizowa kady ruch, ktry do nich dy. Demoralizacja, ukryta w jdrze ideologii komunistycznej, tkwia w rodkach. Sprawiedliwo spoeczna, poszerzenie granic wolnoci i rwnoci, zniesienie wyzysku i przezwycienie alienacji s szlachetnymi, humanistycznymi celami. Tym, co je skompromitowao, byy nieludzkie metody zastosowane do ich osignicia. Twierdzenie to odnosi si zarwno do Stalina, jak Lenina i Trockiego. Bardzo trafnie uj to Leszek Koakowski, byy polski komunista i filozof marksizmu: Jeeli budujesz rwno przez zwikszanie nierwnoci, zbudujesz nierwno; jeeli chcesz zyska wolno stosujc masowy terror, rezultatem bdzie masowy terror; jeeli pragniesz budowa sprawiedliwe spoeczestwo na strachu i ucisku, zamiast powszechnego braterstwa bdziesz mia strach i ucisk [...] Walka z klasowym wrogiem, zawieszenie swobd obywatelskich i zastosowany terror byy akceptowane jako konieczne zo, ktre poprzedza narodziny nowego spoeczestwa. Dzisiaj widzimy to jasno, e rodki okrelaj cel, ale komunistyczny system mylenia zawsze utrzymywa, i jest na odwrt. Decyzj o przejciu w 1917 roku wadzy Lenin opar na zaoeniu, e

spoeczny i ekonomiczny rozwj Rosji nadgoni polityczne uderzenie z wyprzedzeniem wykonane przez bolszewikw. W momencie kiedy okazao si, e w innych krajach postp rewolucji zosta zahamowany i bolszewicy znaleli si w izolacji, bez szans na pomoc zagranicy, klska tego zaoenia staa si oczywista. Wojna domowa opnia uwiadomienie sobie tej sytuacji przez komunistyczne przywdztwo, ale po jej zakoczeniu wiedziao ju ono, e zamiast spoeczestwem i gospodark przeksztaconymi przez kapitalizm - warunek uznany przez Marksa za konieczny do przeprowadzenia rewolucji socjalistycznej - rzdzi gospodark i spoeczestwem nazbyt ubogim, zacofanym i wyniszczonym, by mogo o wasnych siach dokona podobnej transformacji. W cigu krtkiego czasu, jaki mu jeszcze pozosta, Lenin nie znalaz sposobu rozwizania tej kwestii i pozostawi wskazania idce w dwch przeciwnych kierunkach. Pierwsza alternatywa, reformatorska, zakadaa wprowadzenie Nowej Polityki Ekonomicznej i jednoczenie przeksztacanie wiadomoci spoecznej za pomoc edukacji - poczynajc od zwalczania analfabetyzmu. W ten sposb zamierzano osign powszechn akceptacj budowy socjalizmu spdzielczego, co mogo trwa ca epok lub co najmniej dwa dziesiciolecia. Tak brzmia polityczny testament Lenina, jak okreli ten program sporzdzony w ostatnich latach jego ycia Bucharin. Drug drog, rewolucyjn, opisa Lenin w 1920 roku jako: zmian, ktra niszczy stary porzdek a po same fundamenty i jest przeciwiestwem tej, ktra ostronie, powoli i stopniowo przeksztaca stare, starajc si jak najmniej zniszczy. Pocztkowo Lenin przychyla si do tego drugiego programu, radykalnego i gwatownego zerwania z rosyjsk przeszoci. Realizowano go w okresie komunizmu wojennego i raptownie, ku rozczarowaniu wielu komunistw, zaniechano wprowadzajc NEP. Stalin zbudowa swoj pozycj przekonujc wikszo komunistw z kierowniczych krgw, e jeli nie porzucili jeszcze nadziei na dokoczenie rewolucji w cigu trzech, czterech lat - o czym marzyli z Leninem dziesi lat wczeniej - to jedyn szans jest powrcenie do drogi rewolucyjnej. Dajc si przekona Stalinowi, odrzucili oni pogld, e ograniczona interwencja pastwa moe przynie oczekiwane rezultaty. Zamiast tego zdecydowano si uy caej potgi pastwa, na tak skal i z tak bezwzgldnoci, jaka okae si konieczna, do rozbicia istniejcej struktury spoeczestwa i do wtoczenia go - to znaczy dziesitkw milionw ludzi - w nowe formy ycia nie w cigu dwudziestu lub trzydziestu lat, ale w cigu czterech lub piciu. Skoncentrowanie ataku pastwa na spoeczestwo w najkrtszym moliwym czasie i jednoczesne uderzenie na froncie przemysowym i rolniczym byo wiadomie przyjt taktyk. W ten sposb nasilano efekt destabilizacji, totalnego chaosu, ktry dotyka wszystkich dziedzin ycia. W rezultacie znikny dotychczasowe, tradycyjne punkty odniesienia, nastpia dezorientacja i osabienie zdolnoci do stawiania oporu. Koakowski nie przesadza, nazywajc ten atak prawdopodobnie najwiksz wojn, jak kiedykolwiek w historii pastwo prowadzio przeciwko wasnej ludnoci. Dla radzieckiej ideologii oznaczao to

narodzenie si - co nigdy oficjalnie nie zostao potwierdzone - nowej, stalinowskiej wersji, najwikszego jej wypaczenia. Proces zosta zapocztkowany ju wczeniej, w momencie gdy Stalin wysun haso budowy socjalizmu w jednym kraju, odrzucajc tym samym kontekst internacjonalizmu, ktry, wedug Marksa i Lenina stanowi najistotniejszy element ideologii marksistowskiej. Posugujc si specjalnie dobranymi cytatami, Stalin usiowa przypisa autorstwo hasa Leninowi. T sam metod posuy si, by uzasadni dwie inne tezy ideologii stalinowskiej. Pierwsza z nich wynikaa z wiary Stalina, e w miar jak spoeczestwo zblia si do socjalizmu, narasta walka klasowa i opr wyzyskiwaczy, dlatego, aby osign ostateczne zwycistwo, trzeba stosowa bezwzgldne rodki. Nie byo jeszcze w historii wypadku, by klasy umierajce schodziy ze sceny dobrowolnie - owiadczy Stalin w kwietniu 1929 roku. Bd Bucharina, polegajcy na niezrozumieniu tej prawdy, doda, wynika z jego kotuskiego, a nie marksistowskiego pojmowania zagadnienia walki klasowej. Moliwoci, jakie krya ta teza, ujawniy rodki przymusu zastosowane w kampanii kolektywizacji - walce klasowej na wsi, jak nazwa j Stalin. W Mein Kampf Hitler napisa: Sztuka przywdztwa polega na umiejtnoci skierowania uwagi ludzi na pojedynczego wroga i przedstawieniu innych oponentw tak, jakby naleeli do tej samej kategorii. Swego pojedynczego wroga znalaz Hitler w ydzie, Stalin za odnalaz go w kuaku, a pniej we wrogach ludu. Byy to personifikacje wrogich si, z ktrymi obaj si zmagali. Zarwno Hitler, jak Stalin potrafili wykorzysta literalnie pojmowane hasa zanieczyszczenia rasy (Hitler) i wojny klasowej (Stalin) jako uzasadnienie polityki eksterminacji. Odtd, przez nastpne wier wieku, pojcie wrogw klasowych byo przywoywane, oczywicie z przyczyn obiektywnych, kiedy w Zwizku Radzieckim - a po drugiej wojnie wiatowej i w innych krajach komunistycznych - rzd chcia rozpta kampani represji lub zdawi opr spoeczny. Kuakiem mg sta si kady, kto stawia opr kolektywizacji lub zosta o to oskarony. Sam Stalin ocenia, e kuacy stanowi niecae pi procent ludnoci ZSRR, ale pod haso likwidacji kuactwa jako klasy, czyli zniszczenia ostatnich przeciwnikw przestawienia wsi na tory gospodarki socjalistycznej, podcignito wszystko, co czyo si z brutaln akcj zapdzania chopw do kochozw. Druga teza, ujawniona w owiadczeniu Stalina z lipca 1931 roku, gosia, e jedynym rodkiem mogcym powstrzyma wysok rotacj siy roboczej jest zniesienie rwnoci pac. Dyrektorom i dziaaczom zwizkowym, ktrzy utrzymywali, e w systemie radzieckim zasada rwnoci powinna by utrzymana, Stalin owiadczy, e to wanie oni zrywaj z marksizmem, zrywaj z leninizmem. Marks i Lenin zawsze rozumieli, e: [...] rnica midzy prac kwalifikowan a prac niewykwalifikowan istnie bdzie nawet w ustroju socjalistycznym, nawet po zniesieniu klas, e dopiero w ustroju komunistycznym rnica ta powinna zanikn, e wobec tego paca robocza nawet w ustroju socjalistycznym powinna by okrelana wedug pracy, nie za wedug potrzeb... [...] Kto ma racj -

Marks i Lenin czy zwolennicy zrwnania pac? Uznanie zasady nierwnoci otworzyo drog do bezwzgldnej realizacji priorytetu wzrostu wydajnoci pracy. Pozwolio na stae podnoszenie norm produkcyjnych, a ostatecznie na wprowadzenie ksieczek pracy, ktre przywizay pracownika do miejsca pracy. Byo to odejcie od celw, o ktre walczyy zwizki zawodowe w kapitalizmie. Kiedy w broszurze Podstawy przyszej struktury socjalistycznej dziewitnastowiecznego, rosyjskiego rewolucjonisty, Nieczajewa, Marks natkn si na podobne pogldy, e ludzie powinni produkowa jak najwicej, a uytkowa jak najmniej i e caa sfera stosunkw midzyludzkich powinna by poddana zasadom cisej dyscypliny, wykrzykn oburzony: C za doskonay model koszarowego komunizmu!. Trudno o bardziej trafne, najkrtsze okrelenie stalinizmu lat trzydziestych; a mimo to Stalin nieustannie gosi, e wyzysk i alienacja klasy robotniczej w socjalistycznym ustroju radzieckim przestay istnie. Najwaniejsz zmian bya taka korekta sowieckiej ideologii, by moga pomieci najistotniejszy z aspektw rewolucji Stalina - wykorzystanie potgi pastwa, zastpienie procesu budowy spoeczestwa socjalistycznego procesem pastwowotwrczym, budow nie pastwa opiekuczego, ale, jak uj to Robert Tucker: potnego, wysoce scentralizowanego, zbiurokratyzowanego, wojskowo-przemysowego, sowiecko-rosyjskiego pastwa. W pastwie tym coraz wiksz rol zaczy odgrywa tajna policja OGPU i armia, ktrym Stalin zleci zadanie wsparcia kolektywizacji i rozbudow potnego systemu obozw pracy. W swej rozwinitej formie, jak uzyskao w latach trzydziestych pastwo stalinowskie, jego dwiema charakterystycznymi cechami byy: represyjna sia tajnej policji i obozw poczona ze strachem, jaki wzbudzay, oraz wzrost wadzy i przywilejw partyjno-pastwowej biurokracji kosztem ubezwasnowolnionego spoeczestwa. Jak zatem dawao si to pogodzi ze znan marksistowsk doktryn obumierania pastwa? Stalin po raz kolejny stan na wysokoci zadania. Oto jego sowa skierowane do delegatw na XVI Zjazd WKP(b) w 1930 roku: Jestemy za obumieraniem pastwa. I jestemy zarazem za umocnieniem dyktatury proletariatu, bdcej najsilniejsz i najpotniejsz ze wszystkich wadz pastwowych, ktre dotychczas istniay. Najwyszy rozwj wadzy pastwowej w celu przygotowania warunkw do obumierania wadzy pastwowej - oto sformuowanie marksistowskie. Zawiera to sprzeczno? Tak, zawiera sprzeczno. Ale sprzeczno ta jest sprzecznoci realn i cakowicie odzwierciedla dialektyk marksowsk. Podobnie jak walka klasowa, narastajca wraz z przyblianiem si momentu obalenia klas, tak pastwo musiao najpierw osign maksymaln si, aby przygotowa si do obumierania, a wszystko to w zgodzie z zasadami marksowskiej dialektyki. Oprcz Bucharina w tumie gorco oklaskujcych Stalina delegatw na zjazd zwycizcw (w styczniu 1934 roku) musiao by wicej starych

bolszewikw, uwiadamiajcych sobie (podobnie jak uwiadomili to sobie od tamtej pory naukowcy), jak daleko posun si Stalin na drodze zastpienia nowym, wasnym i znacznie brutalniejszym wydaniem oryginalnej ideologii, ktra przycigna ich w szeregi partii. Oczywicie Stalin potrafi to uzasadni. Recepty Marksa jak naley budowa spoeczestwo, najpierw socjalistyczne, a nastpnie komunistyczne, byy bardzo oglnikowe. A ju ani on, ani Engels nie dali adnych wskazwek, jak przeksztaci zacofany kraj rolniczy, taki jak Rosja, w ktrym kapitalizm znajdowa si zaledwie w stadium embrionalnym, w uprzemysowione pastwo socjalistyczne. Nawet Lenin - nie pomniejszajc jego zasug jako wodza rewolucji - nie potrafi znale odpowiedzi na to pytanie. Natomiast Stalin wierzy, e jemu si to udao i e bya to jedyna z moliwych drg. Kwestia, czy rzeczywicie istniaa jakakolwiek alternatywa, pozostaje nadal przedmiotem sporw. Stalin mg twierdzi, e pod jego kierownictwem Zwizek Radziecki sta si pierwszym krajem na wiecie, w ktrym udao si zrealizowa dwa najwaniejsze punkty programu Marksa: zniesienie wasnoci prywatnej, zarwno w rolnictwie, jak w przemyle i handlu, oraz tradycyjnych podziaw klasowych poprzez eliminacj buruazji, kapitalistw i ziemiastwa, wczajc w t kategori wiejskich kapitalistw, kuakw. Idc dalej, mg take dowodzi, e jeeli metody, ktrymi si posuy, oraz ich efekty rniy si znacznie od oczekiwa wielu marksistw, to przecie aden komunista, a ju Lenin na pewno, nie spodziewa si, e rewolucja moe si dokona bez cierpie i ofiar w ludziach. Z tym jednak, e jego rewolucja, w odrnieniu od tej z roku 1905, a nawet z 1917, doprowadzia do przeomowego i decydujcego zerwania z przeszoci i otwara przed radzieckim spoeczestwem zupenie nowe perspektywy. W styczniu 1934 roku Stalin jednak nie wypowiedzia tych sw. To marksizm, jak stwierdzi, odnis cakowite zwycistwo w szstej czci wiata [...] w tym wanie kraju, w ktrym marksizm uwaano za ostatecznie unicestwiony. Czemu zawdzicza nasza partia t swoj wyszo? Temu, e jest parti marksistowsk, parti leninowsk. Zawdzicza to temu, e kieruje si w swej pracy nauk Marksa, Engelsa, Lenina [...] Tak jest, Towarzysze, zawdziczamy nasze sukcesy temu, e pracowalimy i walczylimy pod sztandarem Marksa, Engelsa, Lenina. Stalinowi zaleao przede wszystkim na tym, by partia - wraz z przyjtymi ponownie w jej szeregi byymi opozycjonistami - uznaa nie tylko jego osignicia, co ju uczynia, ale by usankcjonowaa je jako realizacj autentycznej, marksistowskiej wizji socjalistycznego spoeczestwa. Oczywicie takie namaszczenie musiao przynie ewidentne korzyci polityczne. W epoce Stalina marksizm stanowi najpopularniejszy z ruchw millenarystycznych, ktry przyciga wielu nowych wyznawcw, a marksizm-leninizm sta si najbardziej rozpowszechnionym wzorcem dla ruchw rewolucyjnych. Stalin rwnie opar si na entuzjazmie, jaki wzbudzay autorytatywne prawdy zawarte w tej ideologii, przeprowadzajc sw drug rewolucj. Ale entuzjazm ten wykracza daleko poza granice

Zwizku Radzieckiego. Obraz Kraju Rad jako ojczyzny socjalizmu, ktrej wierno lubowaa klasa robotnicza i intelektualici caego wiata, pozwoli Stalinowi utrzyma dominujc pozycj ZSRR w midzynarodowym ruchu komunistycznym. To dziki niemu Stalin mg liczy na czynne poparcie ze strony lewicowych dziaaczy na Zachodzie, ktrzy za wszelk cen pragnli zachowa wiar, e stalinowska Rosja stanowi nadziej ludzkoci na lepsz przyszo. Powysze rozwaania - nie negujc ich znaczenia - wci omijaj sedno problemu. Tkwio ono w samej naturze partii komunistycznej, ktrej istot bya scalajca j ideologia, oparta na zespole uznanych za naukowo dowiedzione pogldw na histori i rozwj spoeczestw. Dla jej wyznawcw byy one takim samym pewnikiem jak dla katolikw doktryna Kocioa. Ideologia bya dla Hitlera czym wanym, ale dla jego partii nie miaa znaczenia; wikszo nazistw zadowalaa si stwierdzeniem: Nasz ideologi jest Adolf Hitler, i pozostawiaa swojemu Fhrerowi prawo okrelania jej treci. Odpowiednikiem kultu Fhrera by dla komunistw kult partii. Partia bya stranikiem pierwotnej, niezmiennej i nie podlegajcej dyskusji doktryny. Bya najwyszym autorytetem w sprawach jej interpretacji i praktycznego zastosowania, czyli tak zwanej linii partii. Tylko poprzez parti i misterium doktryny - ideologii marksistowskiej, ktr partia chronia i ucieleniaa - bieca polityka moga uzyska namaszczenie prawowitoci. Jeli wic Stalin nie chcia wystpowa przeciwko autorytetowi partii lub osabia mocy misterium przez tworzenie wasnej, rewizjonistycznej wersji ideologii - co mogo narazi go na zarzut odchylenia, zbrodni, o ktr oskara wszystkich swoich rywali nie mg nigdy przyzna, ani wobec samego siebie, ani wobec partii, e pozostawiajc nietknit fasad wystpowa przeciwko samej treci. Stalin pamita, ile szkody wyrzdzi Trockiemu, jak osabi jego pozycj w partii, trockizm - ktry wraz z pozostaymi czonkami trjki wymyli i zarzuci Trockiemu - i nie mia zamiaru pozwoli, aby kto powtrzy to ze stalinizmem. Dlatego surowo zabroni uywania takiego terminu. W wypadku Hitlera ideologia bya tym, co twierdzi Fhrer; w wypadku Stalina tym, co twierdzi sekretarz generalny, e twierdzili Marks i Lenin.

ROZDZIA JEDENASTY

Pastwo Fhrera
Hitler: 1934-1938 (wiek 45-49 lat) I

Jesie roku 1934 przyniosa zarwno w Niemczech, jak i w Zwizku

Radzieckim nadzieje, e rozprawa Hitlera z SA i pewne oznaki odwily, ktre pojawiy si po zjedzie zwycizcw radzieckiej partii komunistycznej, zwiastuj zakoczenie okresu rewolucyjnego i powrt do normalnoci. W obu przypadkach, cho z innych powodw i w nieco innym czasie, nadzieje te szybko si rozwiay. Ani Hitler, ani Stalin nie chcieli zadowoli si utrzymywaniem status quo. Hitler zdoby pozycj nie majc precedensu w dotychczasowej historii wspczesnych Niemiec, ale dopiero mia j wykorzysta do osignicia swoich celw. Stalin zakoczy swoj drug rewolucj, ale metody, jakimi posuy si przy jej realizacji, oraz wstrzs, jaki za sob pocigna, zrodziy w nim obsesyjne podejrzenie, e w szeregach partii czaj si jego wrogowie. Dlatego postanowi ich zniszczy i jednoczenie urzeczywistni swoje pragnienie, by, tak jak Hitler, zdoby uznanie partii jako jej jedyny, nie majcy sobie rwnych przywdca, odpowiadajcy wycznie przed histori. Hitler pogodzi si ju z faktem, e jedyn drog, prowadzc do poprawy sytuacji gospodarczej i remilitaryzacji kraju, jest wsppraca z tradycyjnymi elitami w armii, administracji pastwa i w biznesie. Nie mia jednak zamiaru zamienia tego tymczasowego kompromisu, jak go sam pojmowa, w stan trway - na co liczyo i co zakadao wielu konserwatystw. Dlatego najbardziej interesujcym elementem historii Niemiec w latach 1934-1938 s sposoby, jakimi posuy si, aby wycign z tej wsppracy maksimum korzyci, nie pozwalajc jednoczenie, by ten ukad zwiza jemu i jego partii rce. Przeciwnie, okres ten wykorzysta do wzmocnienia swojej pozycji, tak e w latach 1938-1939 mg ju odrzuci wszelk zaleno od innych i przystpi do realizacji swego rewolucyjno-imperialistycznego programu. Stalin zda w tym samym kierunku, ale zupenie inn drog; poprzez zrywanie wsppracy z kadr czoowych dziaaczy partii komunistycznej, ktrzy nie tak dawno pomagali mu przeprowadzi odgrn rewolucj. Teraz, zamiast wsppracy, domaga si od nich bezwarunkowej lojalnoci. danie to popar czystk o niespotykanej dotd skali, ktra doszcztnie zniszczya pozostaoci oryginalnej partii bolszewickiej Lenina. A zatem najbardziej interesujcym elementem historii tamtego okresu w Zwizku

Radzieckim jest sposb, w jaki Stalin przeprowadzi bezprecedensowy atak na parti, rdo swej dotychczasowej wadzy, nie zaprzepaszczajc jednoczenie zdobyczy drugiej rewolucji i nie osabiajc wasnej pozycji. Przeciwnie, jego pozycja w pastwie ulega takiemu umocnieniu, e jako godny nastpca samowadcw Wszechrusi sta si praktycznie niezaleny od nikogo. Mimo to unika wszystkiego, co mogoby podway jego roszczenia do sprawowania przywdztwa nad pierwszym marksistowskosocjalistycznym pastwem w wiecie. Od pocztku roku 1938 uwag Hitlera zacza pochania cakowicie polityka zagraniczna, w jego przypadku stanowica mieszanin dyplomacji i polityki militarnej. Zanim jednak do tego doszo, musia nastpi okres przygotowa, ktre najlepiej daj si przeledzi w dziaaniach odnoszcych si do trzech sfer: pastwa gospodarki i spoeczestwa. Biorc pod uwag zakres wadzy, ktr udao mu si skoncentrowa, w pierwszej z nich Hitler wykazywa zadziwiajco ma aktywno. Jego interwencja latem 1934 roku, kiedy to udaremni prb dokonania drugiej rewolucji, nie rozstrzygna wielu konfliktw i sprzecznoci zwizanych ze zmianami w podziale funkcji midzy pastwem a parti, a nawet w obrbie samego pastwa. W pniejszym okresie Hitler te raczej hamowa, ni popiera, prby uporzdkowania tego chaosu. O tym, e sam przyczynia si do jego pogbienia wiadcz wyranie dwa przykady. Pierwszy, to prba przeforsowania ustawy o reorganizacji Rzeszy (z 30 stycznia 1934). Ustawa ta, sformuowana w sposb niezwykle zwizy, znosia federaln struktur pastwa i przekazywaa suwerenne prawa krajw zwizkowych Rzeszy, podporzdkowujc rzdowi centralnemu zarwno rzdy landw oraz ich szefw, jak i gubernatorw z ramienia Rzeszy. Projekt ustawy, sporzdzony przez Fricka, wieloletniego pracownika administracji pastwowej, penicego funkcj ministra spraw wewntrznych Rzeszy, mia na celu stworzenie ujednoliconej, scentralizowanej formy rzdw w caych Niemczech. Sam autor nazywa go realizacj odwiecznego marzenia. Realizacja projektu doprowadzia do poczenia wikszoci ministerstw Prus z ministerstwami Rzeszy, po czym utkna w miejscu. Powodem by opr stawiany przez gubernatorw Rzeszy w innych landach. Wszyscy oni, z wyjtkiem jednego, penili te funkcje gauleiterw, osobistych namiestnikw Hitlera w krajach zwizkowych, i nie zamierzali zoy bez walki swoich urzdw. Frick nalega i obie strony zwrciy si o arbitra do Hitlera. Hitler nigdy nie zdecydowaby si wystpi przeciwko swym gauleiterom. Jego wyrok brzmia, e w zasadzie w przypadku rnicy zda pomidzy rzdem centralnym a gubernatorem Rzeszy w landzie kwestie sporne naley rozstrzyga na podstawie nowej ustawy. Natychmiast jednak doda, e mog istnie wyjtki w sprawach szczeglnej rangi politycznej. Bya to furtka, do korzystania z ktrej gubernatorw Rzeszy - starych bojowcw partyjnych - nie trzeba byo zaprasza. Usiowania Fricka, aby podporzdkowa sobie premierw krajw zwizkowych (kolejny urzd piastowany najczciej przez gauleiterw) oraz wprowadzi podzia Rzeszy na regiony i Gauen o mniej wicej

podobnej wielkoci, napotkay taki sam opr starych towarzyszy partyjnych, obawiajcych si, e utrac swe stanowiska i podlege im krainy. Kiedy trwajce spory zniecierpliwiy Hitlera, wyda rozkaz (w marcu 1935), e naley zakoczy wszystkie publiczne polemiki, w formie pisemnej i ustnej, dotyczce reorganizacji podziau terytorialnego. Nie przeszkodzio to jednak Fritzowi Sauckelowi, gubernatorowi Rzeszy i gauleiterowi Turyngii, przedstawi Hitlerowi w styczniu 1936 roku trzydziestoszeciostronicowego memorandum, w ktrym stwierdza: Czonkowie partii, niezalenie od tego, czy piastuj stanowiska gubernatorw Rzeszy, premierw landw, czy ministrw stanu, s coraz bardziej odsuwani od wpywu na decyzje administracyjne. Proces ten wskazuje na bardzo wyrafinowane, zakulisowe i nieustajce intrygi klik w aparacie administracji pastwowej, dcych do przejcia peni wadzy i wyeliminowania wpywu przedstawicieli partii. W rezultacie reforma administracyjna Rzeszy zostaa powstrzymana, a podzia kompetencji midzy rzdem centralnym a takimi urzdami, jak urzdy gubernatorw Rzeszy, pruskich Oberprasidenten (ich odpowiednik w pruskich prowincjach) i premierw landw - obsadzonymi przez partyjn nomenklatur - pozosta nie ustalony. Wewntrzne swary trway nadal i zaostrzay si lub przycichay w zalenoci od aktualnego rozwoju sytuacji i przesuni rwnowagi w tym wewntrznym sporze o wadz. Drugi przykad to podjta przez Fricka, jako ministra spraw wewntrznych, prba uchwalenia nowej ustawy o niemieckiej administracji pastwowej. Projekt zawiera kodeks postpowania oraz ujednolicony kodeks praw urzdnikw administracji Rzeszy i landw. Zosta zaakceptowany przez ministra finansw Rzeszy w roku 1934, jednak jego realizacj wstrzymywano przez dwa lata ze wzgldu na zastrzeenia Hitlera i Hessa (jako zastpca Hitlera na stanowisku szefa partii reprezentowa jej interesy). Spr cign si i dotyczy kolejno kadego punktu projektu. Jednak zasadniczym jego powodem pozostawa niezmiennie konflikt pomidzy zasad neutralnoci urzdnikw administracji, ktrych prawa, wczajc w to prawa do sprawowania urzdu, awansu i renty, powinny by chronione przed naciskami z zewntrz, a stanowiskiem partii (i Hitlera) goszcej, e administracja, tak jak i inne organizacje, musi podporzdkowywa si interwencjom majcym na celu zagwarantowanie realizacji interesw nazistw, a urzdnicy politycznie niepewni nie powinni korzysta z adnej ochrony. Ostatecznie, chocia bez entuzjazmu, Hitler zgodzi si na opublikowanie ustawy pod koniec stycznia 1937 roku. Nie zakoczyo to jednak atakw partii na reakcyjn administracj, do ktrych Hitler odnosi si z sympati, cho nie zamierza rezygnowa z korzyci, jakie daway mu jej profesjonalne usugi. W kocu Frick - sam nalecy do grupy Alte Kampfer, lecz jako minister poczuwajcy si do odpowiedzialnoci za administracj pastwow - nie mogc pogodzi sprzecznych interesw i stworzy administracji opartej na tradycyjnym, pruskim poczuciu obowizku, a jednoczenie narodowosocjalistycznej w swym charakterze, by bliski zaamania. W licie skierowanym do Hitlera w pocztkowym okresie wojny napisa:

Rozwj wypadkw w okresie ostatnich dwch lat kae mi wtpi, czy moje wysiki mona w jakikolwiek sposb uzna za owocne. W szeregach administracji pastwowej coraz bardziej zaczyna narasta poczucie rozgoryczenia wywoane brakiem uznania dla jej umiejtnoci i pracy oraz niezasuonym lekcewaeniem Take inne dziaania Hitlera podwaay jednolito struktury zarzdzania. Ignorujc istniejce departamenty, powierza on zadania majce wedug niego szczegln wag, specjalnie tworzonym organizacjom, ktre otrzymyway status gwnych urzdw Rzeszy. W roku 1942 byo ich jedenacie, rnicych si midzy sob wielkoci i znaczeniem. Pierwsz, jaka powstaa, bya Organizacja Todta (1933); najbardziej spektakularn by plan czteroletni (wrzesie 1936); najwierniejsz, urzd, ktry wyoni si z poczenia policji i SS pod kierownictwem Himmlera ju wtedy Reichsfhrera SS, a od czerwca 1936 roku rwnie szefa Policji Niemieckiej. Bez porozumienia z ministrem transportu Hitler powierzy realizacj programu budowy autostrad Fritzowi Todtowi i jednoczenie mianowa go krajowym inspektorem generalnym drg, wyczy to stanowisko spod kompetencji ministerstwa oraz podporzdkowa bezporednio sobie jako kanclerzowi. Funkcja ta umoliwia Todtowi stworzenie olbrzymiego imperium, ktre przejo wszystkie rzdowe zlecenia na prace budowlane (cznie z budow umocnie na zachodniej granicy pastwa, tzw. wau zachodniego), a w 1940 objcie stanowiska ministra uzbrojenia Rzeszy. Unikalno Organizacji Todta polegaa na poczeniu w obrbie jej struktury dziaalnoci wielu prywatnych firm budowlanych z uprawnieniami pastwowego urzdu do spraw budownictwa cznie z pastwow kontrol zatrudnienia i zaopatrzenia surowcowego tego sektora. Dziki temu, e bya podporzdkowana Fhrerowi, organizacja nie podlegaa administracji pastwowej i, tak jak SS i policja, staa si elementem alternatywnego aparatu wykonawczego, ktry wyoni si obok tradycyjnego aparatu pastwowego. Druga z wymienionych organizacji, plan czteroletni, stworzya podstaw wadzy Gringa. Jego dotychczasowa pozycja, wynikajca z piastowanych stanowisk premiera i ministra spraw wewntrznych Prus, ulega osabieniu po poczeniu ministerstw spraw wewntrznych Rzeszy i Prus pod kierownictwem Fricka oraz przejciu kontroli nad policj przez Himmlera i Heydricha. Jedynym atutem, ktry pozosta w rkach Gringa z okresu rzdw w Prusach, bya agencja wywiadowcza, Forschungsamt, zajmujca si podsuchem telefonicznym oraz kontrolowaniem komunikacji radiowej i telegraficznej, co dawao mu zreszt znaczn przewag w walce z rywalami w nazistowskim kierownictwie. Jego starania o uchwycenie kluczowych stanowisk w dziedzinie polityki zagranicznej i obronnoci zakoczyy si jednak porak. Ponadto nie piastowa adnego stanowiska partyjnego, ktre pozwalaoby mu konkurowa z Himmlerem, Goebbelsem czy Leyem, skupiajcymi w swych rkach wadz w hierarchii partyjnej i administracji pastwa. Gring odbudowa swoj pozycj rozszerzajc zakres kompetencji ministerstwa lotnictwa powoanego przez Hitlera, w maju 1933 roku,

ministerstwa, ktre otrzymao status jednego z Gwnych Urzdw Rzeszy. Zdoa nie tylko przekreli zakusy armii i ministerstwa obrony, zmierzajcych do przejcia kontroli nad nowo utworzon Luftwaffe i jej gigantycznym programem zbrojeniowym, ale wykorzysta ten program do rozcignicia swych kompetencji na sfer gospodarki. W efekcie, nie tylko udao mu si zosta czowiekiem numer jeden w tej dziedzinie, ale sta si najbardziej zaufanym wsppracownikiem Hitlera, postaci, ktr powszechnie uwaano za drugiego czowieka w pastwie. Jeszcze innym wariantem modelu nowych orodkw wadzy, powstajcych obok tradycyjnych struktur rzdowych, bya fuzja SS z policj pastwow, stanowica szkielet przyszego imperium SS, ktre w niedugim czasie miao przymi wszystkie inne. Wyjcie policji spod kontroli ministerstwa spraw wewntrznych Rzeszy spotkao si z silnym sprzeciwem Fricka. Ostatecznie, wyraajc sw zgod w czerwcu 1936 roku, Frick nalega, aby oficjalny tytu Himmlera brzmia: Reichsfhrer SS i szef Policji Niemieckiej w ramach Ministerstwa Spraw Wewntrznych Rzeszy. Jednak klauzula, e jako penicy funkcj szefa Policji Niemieckiej Himmler osobicie i bezporednio podlega ministrowi spraw wewntrznych Rzeszy i Prus, okazaa si niewana w wietle faktu, e jako Reichsfhrer SS podlega on bezporednio Hitlerowi. Frick, ktry identyfikowa si z aparatem administracji pastwowej, popad w nieask i jego wpywy zaczy male. Himmler za wykorzysta t sytuacj, by odwrci ich wzajemn zaleno. W kocu (w sierpniu 1943) sam obj kierownictwo nad resortem spraw wewntrznych, zachowujc jednoczenie kontrol nad policj. Termin pastwo policyjne moe by w tym wypadku mylcy. Trzeba bowiem zwrci uwag na fakt, e dekretem z czerwca 1936 roku Hitler i Himmler postanowili doprowadzi do odebrania pastwu kontroli nad policj - tradycyjnym instrumentem sucym do zapewnienia poszanowania prawa - i do poczenia jej z SS, organizacj, ktra, jak adna inna, postrzegana bya jako narzdzie przeznaczone przez Hitlera do prowadzenia dziaa pozalegalnych. I co znamienne, Himmler nie stworzy osobnego biura Szefa Niemieckiej Policji, dajc tym samym jasno do zrozumienia, e jego intencj jest wczenie policji w obrb SS, formacji uwaajcej si za corps delite i bezwarunkowo podporzdkowanej woli Fhrera. Himmler dokona podziau policji na dwie sekcje: Ordnungspolizei, regularn policj mundurow, i Sicherheitspolizei, policj bezpieczestwa, w ktrej ramach umieci zarwno policj polityczn (Gestapo), jak i policj kryminaln (Kripo), podporzdkowujc obie Reinhardowi Heydrichowi, majcemu rang obergruppenfhrera SS, co odpowiadao stopniowi generaa-porucznika w armii. Ministerstwo Owiecenia Publicznego i Propagandy, mimo i zakorzenione w tradycyjnych strukturach wadzy, z szefem, ktry wchodzi w skad gabinetu, wykazywao w swych dziaaniach rwn agresywno i skonno do omijania tradycyjnych procedur i instytucji, jak kada z opisanych powyej organizacji. Wynikao to przede wszystkim z osobowoci samego ministra. Jeli chodzi o powierzony mu resort, to Goebbels, w odrnieniu od wikszoci czonkw nazistowskiego

kierownictwa mia odpowiednie kwalifikacje zawodowe i niezachwian wiar we wasne siy, ktre czy z wrodzon agresywnoci i wielkimi ambicjami. Zdoby te dowiadczenie podczas pracy, jak wkada od roku 1930 w budow zarzdu propagandy NSDAP, mogcego stanowi doskonay model przyszego ministerstwa. Wysok pozycj i wpywy Goebbelsa umacnia fakt, e czy on stanowisko ministra z czoow pozycj w partii. By nie tylko czonkiem jej wadz krajowych, ale take gauleiterem Berlina i jednym z najbliszych wsppracownikw Hitlera w okresie walki o wadz. Przy poparciu Hitlera Goebbelsowi nie tylko udao si stworzy scentralizowane kierownictwo niemieckiego radia i prasy, ale poprzez powoanie Krajowej Izby Kultury, skadajcej si z odrbnych Izb literatury, teatru, filmu, muzyki i sztuk piknych, zdoby kontrol nad caoci dziaalnoci kulturalnej. Pod kierownictwem Goebbelsa ministerstwo propagandy i Krajowa Izba Kultury stay si takim samym elementem alternatywnego systemu sprawowania wadzy jak plan czteroletni Gringa czy himmlerowskie SS. Jak ju uprzednio wspomniaem, po objciu sukcesji po Hindenburgu Hitler wycofa si z obowizkw zaatwiania codziennych spraw administracyjnych. W poczeniu z jego niechci do przeprowadzenia gbokich reform, ktre zlikwidowayby baagan i sprzecznoci w istniejcym ukadzie administracyjnym, dao to najpotniejszym z nazistowskich przywdcw pole do tworzenia wasnych, rywalizujcych ze sob, imperiw. Byo to przyczyn wani bonzw, uwikanych w cig walk o zdobycie czci terytorium rywali. Jej efekt, czsto pogarszany przez nieobliczalne interwencje samego Hitlera, opisywany by pod rnymi nazwami, jako autorytarna anarchia, ciga improwizacja lub chaos administracyjny. Niezalenie od nazwy to polikratyczne pastwo, z wieloma rywalizujcymi ze sob orodkami wadzy, wyranie odbiega od przyjtego przez wiat zewntrzny obrazu monolitycznego totalitarnego pastwa, zarzdzanego z icie niemieck precyzj. Taka sytuacja panowaa nie tylko w administracji, ale take w sferze ustalania polityki i dziaalnoci legislacyjnej rzdu. Wprawdzie konstytucja weimarska nigdy nie zostaa formalnie zniesiona, ale rzd na podstawie tymczasowych postanowie ustawy o specjalnych penomocnictwach z marca 1933 roku mia prawo uchwala akty legislacyjne. Przygotowane przez kanclerza i zatwierdzone przez gabinet (decyzje nie musiay by podejmowane kolektywnie) akty te byy po prostu publikowane w dzienniku ustaw. Rezultat by taki, e zaniky rnice pomidzy ustawami a dekretami. W rwnie typowy sposb nie rozwizano Reichstagu, ktry zachowa wszystkie dotychczasowe uprawnienia ale tylko siedem razy zosta wykorzystany do uchwalania ustaw. Podobnie prezydent nie utraci prawa do wydawania dekretw, ale nie byo to ju duej potrzebne i von Hindenburg skorzysta z niego tylko trzykrotnie. Odtd dekrety i ustawy byy wydawane na podstawie uprawnie kanclerza. Hitler nienawidzi dyskusji i w czasie posiedze gabinetu, w ktrym nadal zasiadali nienazistowscy ministrowie, nie odbyo si ani jedno formalne gosowanie. Hitler zacz te ogranicza liczb tych posiedze; w 1935 roku odbyo si ich dwanacie; w 1936 cztery; w 1937 sze. Ostatni

raz ministrowie zebrali si 5 lutego 1938 roku. Wadza Hitlera pozostawaa niekwestionowana i kada jego interwencja odnosia skutek. Mimo to coraz bardziej unika dyskusji w gronie ministrw, zamieniajc Kancelari Rzeszy w jeszcze jeden z gwnych urzdw i czynic jej szefa, zawodowego urzdnika sekretarza stanu Lammersa (od listopada 1937 roku w randze ministra Rzeszy) odpowiedzialnym za biece zarzdzanie pastwem. Prawo tworzenia aktw legislacyjnych i wydawania dekretw byo coraz czciej przekazywane odpowiednim ministerstwom, a liczba urzdw w randze ministerstw stale wzrastaa. Hitler zaleci, aby projekty dekretw byy przedstawiane mu do podpisu dopiero po uzgodnieniu ich pomidzy wszystkimi zainteresowanymi resortami. Poniewa gabinet przesta si spotyka, nad projektami dokumentw nie dyskutowano, lecz wdroway one w t i z powrotem a do momentu wyjanienia wszystkich spornych kwestii. Aby unikn tego skomplikowanego procesu, ustawy (Gesetze) zostay zastpione rozporzdzeniami (Erlasse), na ktrych mona byo uzyska podpis Hitlera w krtkim czasie. Dla wikszoci ministrw, ktrzy bardzo rzadko widywali Hitlera, jeli w ogle go widywali, oznaczao to konieczno korzystania z porednictwa Lammersa; jednak Gring, Goebbels i Himmler, majcy bezporedni dostp do Fhrera, mogli uzyska jego zgod na swoje dekrety bez konsultacji i koordynacji z innymi ministrami. Podobnie, bez adnej konsultacji, Hitler podejmowa wasne inicjatywy. Martin Broszat podsumowa to nastpujco: Autorytarna wola Fhrera przejawiaa si nieregularnie, niesystematycznie i chaotycznie. [...] Zakoczenie regularnych dyskusji politycznych w onie gabinetu, brak systematycznej i wiarygodnej informacji o aktualnym stanowisku Hitlera dostarczanej ministrom, sporadyczne i nage napywy dyrektyw, czsto niejasnych w treci i wtpliwych w skutkach, a przekazywanych za porednictwem rnych, niekiedy mao wiarygodnych ludzi poredniej rangi, wywoywao stan paraliujcej niepewnoci nawet w sprawach legislacji o podrzdnym znaczeniu politycznym [...] W rezultacie nastpio przyspieszenie dezintegracji rzdu na polikracj poszczeglnych resortw [...] a rozrost resortowego dekretodawstwa [...] sta si jeszcze bardziej znamienny przez wzrost liczby centralnych urzdw podlegych bezporednio Fhrerowi. II Sposb sprawowania przez Hitlera urzdu szefa rzdu i gowy pastwa wywodzi si bezporednio ze sposobu, w jaki poprzednio rzdzi swoj parti. Hans Frank, czoowy prawnik nazistowski, ktry podobnie jak Frick zna pogard Hitlera dla norm prawa i urzdowych procedur, napisa w swym pamitniku: Hitler by czowiekiem Partii... Jego wola bya prawem Partii. By absolutnym autokrat NSDAP. Rzesza, a szczeglnie aparat pastwowy, sptany formalnymi granicami jurysdykcji i urzdow hierarchi by dla niego czym obcym i dziwnym. [...] Zamiast przeszczepienia partii tradycyjnego, prawomocnie powoanego, kompetentnie zarzdzanego,

formalnie niezalenego i opartego na istniejcym porzdku prawnym pastwowego systemu sprawowania wadzy jego celem stao si przeniesienie niezalenej pozycji, jak zdoby w NSDAP, oraz jej struktury wewntrznej na struktury pastwa. Ten cel zabra ze sob 30 stycznia 1933 roku. Fhrerprinzip, zasada, na ktrej Hitler opar funkcjonowanie swojej partii, skadaa peni wadzy w rce jej wodza, nie krpujc jego poczyna koniecznoci powoywania jakich cia kolegialnych czy wymaganiem konsultacji. Stanowia ona zaprzeczenie zarwno hierarchicznobiurokratycznego, jak i demokratycznego modelu wadzy. rdem wadzy Hitlera nie byo jego stanowisko, nie wynikaa ona te z faktu wyboru, lecz z wyjtkowych, charyzmatycznych cech jego osobowoci, uznawanych i akceptowanych przez wszystkich czonkw partii. Ta sama zasada odnosia si do stosunkw czcych wodza z najbliszymi wsppracownikami. Byli mianowani przez niego i ich pozycja nie zaleaa od sprawowanej funkcji, ale od podtrzymywania bezporedniego, osobistego kontaktu i staego dostpu do Fhrera. Obowizek, ktry w biurokracji, tak samo jak w wojsku, oznacza akceptacj bezosobowych zasad i regulaminw obowizujcych na wszystkich szczeblach hierarchii, nie wyczajc osb stojcych na samym szczycie, zastpiono pojciem lojalnoci, czyli wiernoci wodzowi. W rezultacie struktura wewntrzna partii, jak nazwa to Frank, nie przypominaa diagramu z przejrzycie rozrysowanym podziaem na sekcje i podsekcje, lecz bya podlegajc cigym zmianom sieci wzajemnych powiza interpersonalnych. System ten sprawia, e pojawili si faworyci i klientela oraz nie ustaway rywalizacja i spory na wszystkich szczeblach hierarchii. Stworzywszy dla siebie stanowisko o wyjtkowym zakresie wadzy, Hitler dooy wszelkich stara, aby nie ulego ono instytucjonalizacji. Rutynowe dziaania zwizane z zarzdzaniem parti i, na ile byo to moliwe, rozstrzyganie sporw o jurysdykcj - kto mia prawo co robi Hitler powierzy Hessowi i pozostaym czonkom monachijskiego sekretariatu. Odpowiadao mu to nie tylko ze wzgldu na jego przyzwyczajenie do nieregularnego trybu pracy, niech do studiowania dokumentw, spdzania czasu na konferencjach i odbywania spotka, ale dlatego, e byo zgodne z jego politycznym stylem - kierujcego si instynktem i natchnieniem lidera, ktry trzyma si z dala od walk frakcyjnych i nie zamierza opowiada si po czyjejkolwiek stronie w sporach dotyczcych polityki. Hitler rozumia potrzeb nadania ruchowi jakiego ksztatu organizacyjnego i ju wczeniej przygotowa parti do przeobraenia jej w organizacj masow. Jednak poza niezbdnym minimum, pozwalajcym utrzyma porzdek w rejestrach czonkw i kontrolowa finanse, stanowczo sprzeciwi si prbom przeksztacenia kierownictwa ruchu bojowego w partyjn biurokracj, majc ustala podzia kompetencji i koordynowa prac poszczeglnych wydziaw partii. Przedmiotem cigych sporw byy wzajemne kompetencje gauleiterw i poszczeglnych dziaw organizacji centralnej. Nawet skarbnik partii,

Schwarz, ktremu Hitler poleci stworzenie systemu centralnej kontroli finansowej, prowadzi nieustajc wojn z gauleiterami i skarbnikami okrgw, ktrym zarzuca sprzeniewierzanie funduszy partyjnych i skadek czonkowskich. Ci jednak tumaczyli si czsto, e dziaali za zgod Hitlera. Sam Hitler pozostawa poza obrbem hierarchii, zachowujc bezporedni wpyw na gauleiterw i interweniujc tylko tam i tylko wtedy, kiedy uzna to za stosowne. Stworzony przez niego model wadzy by nie tylko personalistyczny, ale arbitralny i nie poddajcy si przewidywaniom. Nawet jeeli Hans Frank mia racj, twierdzc, e celem Hitlera byo przeniesienie niezalenej pozycji, jak zdoby w NSDAP, oraz jej struktury wewntrznej na struktury pastwa, Hitler sam wkrtce przekona si, i jest to niewykonalne. Co prawda niechtnie, musia jednak pogodzi si z faktem, e partii brak zdolnych i dowiadczonych kadr, by moga przej kierowanie pastwem, tak jak SA, z tych samych wzgldw, nie mogo pokierowa armi. Chocia w zmienionej formie alians z konserwatywnymi siami w kraju musia trwa nadal, a okazj do odnowienia paktu stao si ich poparcie udzielone Hitlerowi jako nastpcy von Hindenburga. To, co Hitler przenis na struktury pastwa, nie byo pozycj partii, ale jego wasn. Tradycyjny model najwyszego urzdu w pastwie, zajmowanego przez prezydenta lub kajzera, zosta zastpiony przez jego wasny model personalnego przywdztwa. W dniu mierci Hindenburga ustawa o gowie Rzeszy Niemieckiej (l sierpnia 1934) poczya urzdy prezydenta Rzeszy i kanclerza, tworzc tym samym nowe stanowisko Fhrera Rzeszy i Narodu Niemieckiego, ktrego nazwa zostaa niebawem skrcona do prostego Der Fhrer. Zmiany te zostay natychmiast pokornie zaaprobowane przez teoretykw prawa konstytucyjnego. W swoim dziele Verfassungsrecht (Prawo konstytucyjne) z roku 1939 czoowy niemiecki specjalista w tej dziedzinie, E.R. Huber, stwierdzi: Urzd Fhrera wywodzi si z ruchu narodowosocjalistycznego. Jego rdem nie jest aden urzd pastwowy. Nie naley przeoczy tego faktu, jeli chcemy zrozumie jego obecne znaczenie. Cay autorytet publiczny, zarwno pastwa jak ruchu, wypywa z autorytetu Fhrera. Dlatego waciwym terminem, okrelajcym form wadzy politycznej w Rzeszy, nie jest wadza pastwa, ale wadza Fhrera. Dzieje si tak dlatego, poniewa wadzy politycznej nie sprawuje bezosobowy twr, Pastwo, lecz Fhrer jako wykonawca zbiorowej woli narodu. Pastwo Fhrera wyposaone zostao w dwie rwnolege, ale rne, formy sprawowania wadzy: tradycyjn biurokracje pastwow i alternatywny, pozakonstytucyjny i pozaprawny system organizacji wykonawczych. W przypadku konfliktw pomidzy nimi Hitler niemal zawsze popiera ten drugi. Pierwszej analizy systemu dokona pidziesit lat temu Ernst Frankel w swoim studium The Dual State, opracowanym i opublikowanym na emigracji (w Nowym Jorku) w roku 1941. Frankel opisywa pastwo Fhrera jako fuzj pastwa normatywnego, z jego ustalonymi normami i prawami, z pastwem prerogatywnym, ktre

wyraao denie Hitlera do sprawowania niekontrolowanej wadzy i czujcego si odpowiedzialnym wycznie przed histori. Fuzja nie bya odpowiednim terminem, bowiem Hitler nie czyni adnych stara, aby zlikwidowa sprzecznoci w funkcjonowaniu obu elementw swego pastwa lub zapobiec konfliktom kompetencyjnym. W rzeczywistoci wykorzystywa kady z nich w sposb dowolny, odpowiadajcy jego potrzebom. aden z obu sektorw nie by w peni samowystarczalny: biurokracja pastwowa nie dysponowaa rodkami przymusu, utraciwszy kontrol nad policj na rzecz SS; system instytucji alternatywnych, formujcy si jako zbir doranie powoywanych organizacji, nie posiada wyodrbnionego budetu i wasnego urzdu finansowego, musia si zatem opiera na ministerstwie finansw, ktrego szef, von Schwerin-Krosigk, bezpartyjny czonek pierwotnej koalicji rzdowej, pozosta na swym stanowisku od roku 1933 do 1945. Nigdy te nie doszo do unormowania wzajemnych stosunkw midzy sektorami, co pozwalao drugiemu z nich stale zwiksza zakres wpyww kosztem pierwszego, ktry niewtpliwie mia w przyszoci cakowicie ustpi mu miejsca. Znacznie wiksze odstpstwo od niemieckich tradycji stanowia wrogo Hitlera do prawa i procedury prawnej, pogarda, jak ywi dla prawnikw, ni jego atak na demokracj. Podczas gdy ideay demokratyczne nie zdoay zapuci gboko korzeni w niemieckim spoeczestwie, idea Rechtsstaat, pastwa konstytucyjnego, gwarantujcego praworzdno i niezawiso wadzy sdowniczej, zostaa przyjta w Prusach i w innych pastwach niemieckich pod koniec XVIII wieku i umocnia si w cigu nastpnego stulecia. Czsto zapomina si, e w punkcie 19 oryginalnego programu z roku 1920 nazici domagali si, aby Prawo Rzymskie, suce materialistycznemu porzdkowi wiata, zostao zastpione Zwyczajowym Prawem Niemieckim. Nazistowscy prawnicy, tacy jak Hans Frank, mieli nadziej, e uda im si przywrci to, co uwaali za tradycyjne, niemieckie zasady prawa, w ludowym (volkisch) pastwie Fhrera opartym na niezalenym niemieckim sdownictwie. Okazao si to tak sam mrzonk jak nadzieje Fricka na stworzenie ludowo-autorytarnej konstytucji. Kady system prawny, kad konstytucj, Hitler z gry traktowa jako prb ograniczenia pozycji Fhrera - roli, ktr, jak utrzymywa, powierzya mu Opatrzno i wola niemieckiego narodu. Instynktownie wola utrzymywa dotychczasowy system prawny - tak jak konstytucj - jednoczenie obchodzc go i osabiajc za pomoc uprawnie nadzwyczajnych i tworzenia w miar potrzeby alternatywnych instytucji wykonawczych. W wyniku takiego podejcia do prawa stosunkowo najmniej ucierpiao prawo cywilne (i zasada nienaruszalnoci wasnoci prywatnej). W tego typu sprawach partia nazistowska i organizacje utworzone pod jej patronatem nie cieszyy si w sdach specjalnymi przywilejami. Natomiast w dziedzinie prawa publicznego i karnego intencje Hitlera zostay ujawnione ju w pierwszych tygodniach po dojciu do wadzy; znalazy one wyraz w dekrecie o ochronie narodu i pastwa, zawieszajcym gwarancje wszystkich swobd obywatelskich i ustanawiajcym

permanentny stan nadzwyczajny. Na jego podstawie Gestapo mogo przetrzymywa dowolne osoby w areszcie prewencyjnym przez dowolny okres bez prawa do rozprawy sdowej lub odwoania. Z tego uprawnienia Gestapo korzystao przez cay czas istnienia reimu. Drugi dekret, przeciwko zdrajcom narodu niemieckiego i dziaalnoci wywrotowej, wydany tego samego dnia (28 lutego 1933, dzie po poarze Reichstagu), rozszerza pojcie zdrady poza ramy zapisu w kodeksie karnym. Inne dekrety, podpisane przez Hindenburga 21 marca 1933 roku (w dniu uroczystoci w Poczdamie), amnestionoway wszystkich oskaronych (nazistw) o wykroczenia popenione w trakcie walki o narodowe odrodzenie narodu niemieckiego (amnestia obja mordercw z Potpy), czyniy z wrogich plotek karalne przestpstwo (najczstsza podstawa donosw na ssiadw) i ustanawiay specjalne trybunay, ktre, korzystajc z uproszczonej procedury postpowania, miay sdzi za te i inne przestpstwa podpadajce pod dekret wydany po poarze Reichstagu. Kolejny dekret zaostrzajcy sankcje za wrogie ataki na pastwo i parti zosta wydany w grudniu 1934 roku. Po poarze Reichstagu nazistowscy czonkowie gabinetu, Gring i Frick, byli oburzeni, e prawo nie przewiduje kary mierci za podpalenie i e Najwyszy Trybuna Rzeszy uniewinni, z braku dowodw, komunistw oskaronych o wspudzia w tej zbrodni. Na ich danie wprowadzono dla podpalaczy kar mierci przez powieszenie, ktr zastosowano wstecznie wobec van der Lubbego, amic tym samym zasad nulla poena sine lege (nie ma kary bez prawa). Nastpnym krokiem byo odebranie Najwyszemu Trybunaowi Rzeszy prawa sdzenia w sprawach o zdrad i powierzenie ich nowemu Trybunaowi Ludowemu, skadajcemu si z dwch lojalnych wobec systemu sdziw (dobierano ich bardzo starannie) oraz z piciu urzdnikw partyjnych jako awnikw. Efekty nowo wprowadzonych rodkw do rozwizywania kryzysowych sytuacji politycznych najlepiej ilustruje porwnanie liczby 286 oskaronych o tego rodzaju przestpstwa w niespokojnym ju roku 1932 z 11.156 oskaronymi w rewolucyjnym roku 1933 (z czego ponad 9500 skazano). Oczywicie, powysze liczby nie uwzgldniaj osb aresztowanych, wizionych i czsto torturowanych przez Gestapo i SA jako pomocnicz formacj policyjn - bez adnego wyroku sdowego. Istot nazistowskiego pojmowania prawa byo rozrnienie pomidzy przyjacimi a wrogami narodowej wsplnoty, okrelone wedug kryteriw narzuconych przez samych nazistw. Ich definicj zawar Hitler w swym przemwieniu w Reichstagu, w ktrym przedstawi ustaw o penomocnictwach (23 marca 1933): Rzd narodowej rewolucji uwaa za swj obowizek [...] powstrzyma oddziaywanie na nard tych elementw, ktre wiadomie i celowo dziaaj na jego szkod. Zasada rwnoci wobec prawa nie moe prowadzi do gwarantowania tej rwnoci tym, ktrzy maj to prawo w pogardzie [...] Ale rzd zagwarantuje rwno wobec prawa wszystkim tym, ktrzy, stajc w szeregach narodowego frontu przeciwko temu zagroeniu, wspieraj interes narodu i niezomnie popieraj dziaania rzdu. Nasz system prawny musi suy umacnianiu narodowej wsplnoty.

Niezawiso sdziw musi, w interesie spoeczestwa, i w parze z elastycznoci w ferowaniu wyrokw. Gwnym przedmiotem ochrony prawa zamiast jednostki musi si sta nard. Jak zwykle, przemwienie Hitlera nie oznaczao, e po nim przyjdzie pora na jednoznaczne rozwizania. Nazistowski kodeks prawny nigdy nie powsta i wymiar sprawiedliwoci nadal posugiwa si istniejcym prawem w specjalnych przypadkach zmienianym przez dekrety i ustawy. W tej sytuacji niezwykle wielki ciar spoczywa na barkach sdziw zmuszonych do cigej interpretacji prawa. Mimo i mianowani doywotnio i niezagroeni dymisj, czsto byli szczerymi zwolennikami narodowej rewolucji. Ci za, ktrzy nie byli, zostali poddani presji zmuszajcej ich do pogodzenia si z wymogami nowej ortodoksji. Wadze i Narodowosocjalistyczny Zwizek Prawnikw Niemieckich nieustannie przypominay im, e podstaw interpretacji prawa nie powinny by precedensy, ale ideologia nazistowska, przemwienia i decyzje Fhrera oraz zdrowe odczucia narodu. Jeli zdaniem Gestapo sd obszed si z oskaronym zbyt agodnie, zawsze, po uniewinnieniu lub po odsiedzeniu wyroku, mg on zosta prewencyjnie aresztowany i wysany do obozu koncentracyjnego. Prby ograniczania lub prawnego regulowania tego rodzaju dziaa koczyy si kompromisami, ktre nie tylko nie powstrzymyway Gestapo, ale coraz gbiej wcigay sdownictwo do wsppracy z organizacj dziaajc poza obrbem prawa. Pozostao nam teraz znalezienie odpowiedzi na pytanie, dlaczego Hitler nie czyni adnych wysikw, aby usun niejasnoci i rozstrzygn spory kompetencyjne wystpujce niemal we wszystkich dziedzinach administracji. Odpowied skada si ze splotu trzech czynnikw. Pierwszy z nich, sugerowany ju wczeniej, to stosunek Hitlera do ugody z tradycyjnymi elitami, ktra wedug jego planw nie miaa trwa wiecznie. Aby mc w kadej chwili j zerwa, Hitler odmwi zgody na zastpienie ustawy o uprawnieniach nadzwyczajnych nowym adem konstytucyjnym, a dekretw specjalnych nowym kodeksem prawnym. Wola utrzymywa pynno ukadu, gdy to pozwalao mu na interweniowanie w wybranym przez siebie momencie i utrzymywanie starego aparatu biurokratycznego w niepewnoci co do swoich zamierze; a jednoczenie pozostawiao moliwo wykonania manewru oskrzydlajcego przez dorane powoywanie agend specjalnych do realizacji zada, ktre uwaa za wyjtkowo wane. Drugim czynnikiem by sposb postrzegania przez Hitlera wasnej pozycji i ch jej utrzymania. Hitler, zgodnie z przytaczanym ju cytatem z Nietzschego, uwaa si za artyst-polityka, natchnionego przywdc, ktry nada ksztat mylom i pragnieniom narodu, przekuwajc je w wizj jego jednoci i wielkoci. Tego obrazu, do ktrego przywizywa ogromn wag, nie mg narazi na zniszczenie przez zaangaowanie si w sprawy administracyjne, ktnie i konflikty stanowice nieodczny element procesu sprawowania rzdw Ten podzia rl odpowiada zarwno sabym, jak i mocnym stronom

politycznej osobowoci Hitlera: z jednej, jego talentom mwcy i wirtuoza gry, ktry zawsze musi zachowa dystans w stosunku do swojej publicznoci; z drugiej, intuicyjnemu wyczuciu, e traci w sytuacjach, ktre zamiast monodramatycznych popisw i demonstracji siy woli wymagaj dyskusji i cierpliwego poszukiwania rozwiza. Skoro sam nie chcia peni obowizkw gwnego administratora, prac t musieli wykona inni. Hitler pogodzi si z t sytuacj i, co byo nie do pomylenia w wypadku Stalina, gotw by pozwoli innym nazistowskim przywdcom - Gringowi i Himmlerowi lub na przykad Goebbelsowi i Leyowi - stworzy wasne, zazdronie strzeone imperia. Sam broni swej pozycji rozdzielajc zadania i dbajc przy tym, by nie okrela zbyt dokadnie ich granic i nie pozbawi si prawa do ich cofnicia lub przydzielenia tego samego obszaru, bez uprzedniej konsultacji, innej osobie. Jego zwyczaj stosowania niedomwie, umoliwiajcych swobodn interpretacj podjtych decyzji, a czsto powstrzymywanie si od ich podjcia, podsyca rywalizacj czonkw nazistowskiego kierownictwa. Dziki temu Hitler mg z atwoci wygrywa jednych przeciwko drugim i podtrzymywa ich zaleno od niego. Trzecim z czynnikw bya jego ograniczona wizja wadzy i pastwa. Jako polityk Hitler mia niewielu rwnych sobie, ale zupenie nie rozumia na czym polega rzdzenie krajem. Kwesti wadzy postrzega wycznie w kategoriach osobistych. Jego niech budzia nie konkretna biurokracja i system prawny odziedziczony przez Niemcy, ale kada biurokracja i kade prawo. Odrzuca je jako ograniczenia przyznanego sobie prawa do nierozliczania si przed nikim, poza samym sob, z uytku, jaki czyni z wadzy. Nie zdawa sobie sprawy z tego, e aby zapewni efektywne zarzdzanie nowoczesnym, skomplikowanym pastwem, trzeba stworzy klarowny i zinstytucjonalizowany system sprawowania wadzy. Podobnie rzecz si miaa z jego wizj pastwa, ktre postrzega przede wszystkim jako narzdzie walki z wrogami wewntrznymi i zewntrznymi. Wielokrotnie podkrela, e pastwo stanowi wycznie rodek do osignicia celu, a celem tym byo zdobycie przestrzeni yciowej na Wschodzie i ochrona czystoci rasy, cznie z eliminacj ydw: Pastwo to jedynie naczynie, ktrego zawartoci jest rasa... Jedyne zadanie naczynia polega na zachowaniu i ochronie jego zawartoci. W przeciwnym wypadku jest bezuyteczne. Wszelkie inne funkcje pastwa, tak jak pozostae potrzeby zaspokajane przez gospodark, w zamyle Hitlera miay sprowadza si do ochrony reimu nazistowskiego (przede wszystkim jego wasnej pozycji) i przygotowa do wojny zaborczej - co stanowi klasyczny przykad programu wikszoci ambitnych wadcw z wczeniejszych okresw historycznych. W latach trzydziestych Hitler zdoa uwierzy i przekona pozostaych nazistowskich przywdcw, e taki program pozwoli rozwiza wszystkie problemy Niemiec, podczas gdy w rzeczywistoci przesuwa je tylko w bliej nie okrelon przyszo. I adna z jego oglnikowych uwag na temat Wielkiej Rzeszy Niemieckiej nie wskazuje, aby kiedykolwiek rozumia problemy zwizane z jej stworzeniem lub, zakadajc, e wygraby wojn, e potrafiby znale inne ich rozwizanie ni dalsza

improwizacja poparta uyciem siy. III Gospodarka niemiecka odbiega od opisanego powyej schematu uksztatowanego w takich dziedzinach, jak rzd, administracja i prawo. Przejcie wadzy obudzio due nadzieje tych grup w onie partii nazistowskiej, ktre opowiaday si za programami radykalnych reform ekonomicznych, ale rozwizanie NSBO (Organizacja Komrek Fabrycznych) oraz Zwizku Bojowego Rzemielnikw zdecydowanie i ostatecznie rozwiao wszelkie zudzenia. W pniejszym okresie poczyniono skromne ustpstwa na rzecz grup reprezentujcych interesy klasy redniej, midzy innymi ograniczajc udzia spdzielni i wielkich domw towarowych w handlu detalicznym i pozwalajc rzemielnikom na reaktywowanie wspczesnej wersji redniowiecznych organizacji cechowych, ktrych czonkostwo byo obowizkowe - a dostp do nich ograniczony - dla wszystkich uprawiajcych dany fach. Jednak rzemioso stanowio zaledwie margines uprzemysowionej gospodarki kraju i te gesty nie zakciy wsppracy nowego reimu z wielkim biznesem. Hitler nigdy nie wykaza zainteresowania adn z inicjatyw dotyczcych klasy redniej. Natomiast inaczej miaa si rzecz z rolnictwem. Ze wzgldu na cisy zwizek z zagadnieniami rasy i planami osadnictwa na Wschodzie, a take ze wzgldu na wysokie poparcie, jakie zdobyli nazici w regionach rolniczych, pocztkowo rolnictwo zajmowao uprzywilejowan pozycj w stosunku do innych dziaw gospodarki. Tym bardziej uderzajcy staje si fakt, e gdy doszo do konfliktu pomidzy ideologi a realiami ekonomicznymi, ustpi musiaa ideologia. Aby zapewni chopom poczucie bezpieczestwa i powstrzyma ucieczk ludnoci ze wsi, uchwalona 15 maja 1933 roku Erbhofgesetz (ustawa o gospodarstwach dziedzicznych) stworzya kategori gospodarstw rodzinnych, o wielkoci od 7 do 10 hektarw, ktre byy zabezpieczone przed bankructwem i nie mogy zosta sprzedane, oddane w zastaw hipoteczny ani podzielone pomidzy spadkobiercw. Mimo wielkiego nagonienia propagandowego do tej kategorii zaliczono nie wicej ni 35 procent gospodarstw czynnych produkcyjnie w roku 1933. Ustawa przewidywaa rozszerzenie ich liczby w przyszoci, jednak wzrosa ona tylko w nieznacznym stopniu, i to z bardzo oczywistego powodu. Honorowy tytu Bauera nadawany by wycznie wacicielom gospodarstw dziedzicznych, ale status spoeczny i bezpieczestwo ekonomiczne w niewielkim stopniu rekompensoway fakt, e rolnik zostawa przywizany do ziemi, z ktr nie mia prawa robi tego, na co mia ochot. Nastpn innowacj byo stworzenie we wrzeniu 1933 roku Reichsnahrstandu (stanu ywicieli Rzeszy), powoanego pod podobnymi korporacyjnymi hasami jak organizacje rzemielnikw, ale w rzeczywistoci stanowicego narzdzie pastwowej kontroli produkcji, sprzeday, cen, a take importu produktw rolniczych. W pocztkach swego istnienia organizacja walczya o wzrost cen podw rolnych, ale w

roku 1935, kiedy tania ywno staa si podstaw utrzymania tempa wzrostu gospodarczego niezbdnego dla realizacji programu zbroje, jej rola si odwrcia. Utrzymujc ceny na niskim poziomie, zwizek sta si narzdziem umoliwiajcym przerzucenie rodkw z mniej wydajnego sektora rolniczego do bardziej wydajnego przemysu. W rezultacie spada opacalno produkcji rolniczej, a zaduenie gospodarstw, szczeglnie maych i rednich, zaczo wzrasta. Praca na roli oznaczaa teraz wikszy wysiek i mniejsze zarobki. Jedna z ankiet przeprowadzonych w roku 1940 informowaa, e 65 procent gospodarstw nie posiadao wody biecej. Nic zatem dziwnego, e nasilio si zjawisko ucieczki ludnoci ze wsi do miast, a sia robocza staa si na wsi towarem deficytowym. Mechanizacja, jedyna alternatywa dla pracy ludzkich rk, pozostawaa poza zasigiem moliwoci maych gospodarstw. W tych warunkach liczba nowych gospodarstw powstaych w okresie Trzeciej Rzeszy (trzeci punkt programu Darrego) tylko w niewielkim stopniu przewyszaa liczb powstaych w okresie Republiki Weimarskiej. Jak na ironi stosunkowo najlepiej prosperoway w tym czasie posiadoci junkierskie na wschd od aby, gdy byy wystarczajco wielkie, by z dobrym skutkiem wykorzysta subsydia rzdowe przeznaczone na unowoczenienie metod uprawy. Rezultat kocowy wykaza jasno, e reim, kierujcy si wzgldami ideologicznymi i z tych wzgldw pragncy zapewni rolnikom preferencyjne traktowanie, jakiego nigdy dotd nie zaznali, okaza si bezsilny; nie potrafi ochroni ich przed naciskami ze strony innych dziaw gospodarki. wiat wielkich korporacji przemysowych by rwnie obcy nazistom jak krgi tradycyjnych niemieckich elit. Do wsppracy z przemysowcami skoniy Hitlera te same pragmatyczne przesanki, ktre kazay mu oprze si na dowdztwie armii. Widzia w tym jedyny sposb osignicia swych najbliszych celw: dozbrojenia i, przy wsppracy z przemysowcami i finansistami, uzdrowienia gospodarki Niemiec. Tak jak udao mu si przeama nieufno korpusu oficerskiego przez nadanie odbudowie potgi militarnej pastwa rangi naczelnego celu swej polityki, tak rezerw przemysowcw przeamao rozbicie zwizkw zawodowych i zniesienie ukadw zbiorowych, a niech bankierw zgoda na kontynuowanie konserwatywnej polityki fiskalnej. Przynajmniej do koca roku 1936 niemiecka gospodarka funkcjonowaa w tej samej formie strukturalnej kapitalizmu przemysowego co przed rokiem 1933. Nie ulega kwestii, e w pierwszych latach istnienia nowego reimu nastpia poprawa stanu gospodarki. Najwiksze wraenie na opinii publicznej wywary nastpujce dane: pomidzy styczniem 1933 a lipcem 1935 roku liczba zatrudnionych wzrosa z 11,7 do 16,9 miliona (ponad 5 milionw nowych miejsc pracy), a liczba bezrobotnych spada z 6 milionw do 1,8 miliona. Do roku 1936 w kraju o najwyszym wskaniku bezrobocia w Europie (6 milionw) wystpi niedobr siy roboczej. Mona oczywicie wysun wiele zastrzee do twierdzenia Hitlera, e by to cud gospodarczy, ktrego autorstwo naley przypisa wycznie nazistom. Poniewa oywienie objo take inne kraje uprzemysowione, sugeruje to, e w poprawie sytuacji gospodarczej Niemiec miao swj

udzia przywrcenie normalnego rytmu funkcjonowania gospodarki wiatowej. Pierwsze oznaki koca wielkiego kryzysu pojawiy si jeszcze, zanim Hitler zosta kanclerzem. Wynegocjowanie porozumienia w sprawie zagranicznego zaduenia Niemiec byo zasug rzdu Brninga, a zakoczenie spat reparacji zasug von Papena. Wiele z przyjtych ustaw gospodarczych zostao opracowanych jeszcze za czasw Republiki Weimarskiej. Trudno wic twierdzi, e polityka gospodarcza bya wycznym dzieem nazistw. Prawd jest te, e wzrost gospodarki niemieckiej w okresie midzywojennym by wolniejszy od jej wzrostu w okresie przed rokiem 1913 i po roku 1950. Niemieckie odrodzenie gospodarcze byo zdumiewajce w porwnaniu z innymi europejskimi krajami, ale tylko dlatego, e Niemcy zostay najbardziej dotknite przez depresj i wychodzenie z kryzysu rozpoczy ze znacznie niszego puapu. Jeeli porwna wyniki gospodarcze Niemiec z innymi krajami w duszym okresie, na przykad w latach 1913-1937/1938, to okae si, e s gorsze nie tylko od wynikw amerykaskich, ale take Szwecji, Wielkiej Brytanii i faszystowskich Woch. S to jednak bardzo uczone argumenty wysuwane ex post facto. Tymczasem ludzie wierzyli w to, co widzieli, a to, co widzieli (z wydatn pomoc nazistowskiej machiny propagandowej), oznaczao, e odkd Hitler obj wadz, sytuacja ekonomiczna si poprawia. W rodowiskach historykw ekonomii nadal tocz si spory o relatywne znaczenie poszczeglnych czynnikw, ktre przyczyniy si do odrodzenia niemieckiej gospodarki. Poza nie dajcym si zmierzy odrodzeniem wiary caego spoeczestwa, spowodowanym przewiadczeniem, e oto Niemcy znw maj rzd gotowy do podjcia zdecydowanych dziaa, wymienia si jeszcze trzy wane czynniki: planow polityk tworzenia miejsc pracy (w tym projekty budowy osiedli mieszkaniowych i autostrad), program zbrojeniowy oraz przedsiwzicia podjte w celu kontrolowania inflacji i wzrostu pac oraz cen. Znaczenie pierwszego z nich zostao chyba przecenione, gdy plany dotyczce tworzenia nowych miejsc pracy zostay przygotowane, zanim Hitler doszed do wadzy. Chocia w latach 1932-1935 rzd centralny przeznaczy na projekty budowlane i budow drg sum 5,2 miliarda marek, jednak zostao to zrwnowaone jednoczesnym obciciem sporych wydatkw z kas komunalnych, ktre finansoway t dziaalno w latach dwudziestych. Na przykad oglne sumy wydatkowane na budow drg w roku 1934 byy nisze od nakadw w roku 1927, a poziom nakadw w budownictwie te pozosta niszy ni w okresie weimarskim. Dopiero po roku 1935 skierowano na budow autostrad ogromne rodki. Dziedzin, w ktrej wydatki Trzeciej Rzeszy przewyszay wydatki Republiki Weimarskiej, byy niewtpliwie zbrojenia. Jeszcze w roku 1928 Reichswehra rozpocza opracowywanie planu dla armii liczcej 16 dywizji. Pomidzy tym rokiem a 1933 skontrolowano i umieszczono na licie 5 tysicy zakadw przemysowych uznanych za potencjalnie przydatne do produkcji zbrojeniowej. Pod rzdami Hitlera wdroono ten plan, a nawet znacznie go rozszerzono (postanowiono utworzy 21 dywizji, a take lotnictwo, oraz powikszy flot). Zachowywana podwczas

tajemnica utrudnia dzi rozrnienie midzy wydatkami wojskowymi a wydatkami na roboty publiczne, szczeglnie we wczeniejszym okresie. Harold James podaje sum 10,4 miliarda marek jako minimum tego, co wydano na zbrojenia do marca 1936 roku, co stanowi 5,2 procent dochodu narodowego brutto w okresie 1933-1935, czyli ponad dwukrotnie wicej ni wydano na stworzenie nowych miejsc pracy w sektorze publicznym. Wydatki te jednak, w odrnieniu od budownictwa drogowego i mieszkalnego, oznaczay wzrost zamwie na prace inynieryjne i wykwalifikowan si robocz, a zatem stanowiy jeden z powaniejszych bodcw stymulujcych gospodark. Mimo kampanii propagandowej prowadzonej przez nazistw przeciwko republice, ktr oskarali, e zapewnia jedynie prac dla swoich chopcw, okazao si, e najwikszy wzrost wydatkw w Niemczech nazistowskich nastpi w administracji publicznej, o czym wiadczy wzrost liczby etatw pastwowej i partyjnej biurokracji. W porwnaniu do 19,3 procent udziau w caoci niemieckich wydatkw inwestycyjnych w 1928 roku i 25,9 procent w 1932 nakady te wzrosy do 35,7 procent w roku 1934. Istniaa jednak pewna zasadnicza rnica: podczas gdy w latach republiki liczba zatrudnionych w administracji prawie si nie zwikszya, to pace urzdnicze - dziki walce zwizkw zawodowych - tak. W pastwie narodowosocjalistycznym liczebno biurokracji wzrastaa bardzo szybko, natomiast pace utrzymano na poziomie najniszych stawek z okresu rzdw Brninga. Ta sama zasada dotyczya wszystkich pac w kraju. Po zastpieniu ukadw zbiorowych kontrol pastwa pace po roku 1932 prawie nie ulegy zmianie, a ich udzia w budecie pastwa spad z 56 procent w roku 1933 do 53,3 procent w 1936 i 51,8 procent w 1939 roku. Jeeli niskie pace doprowadzay do wybuchw niezadowolenia, jak dziao si to na niektrych budowach, wzywano Gestapo. Najwaniejszym czynnikiem stabilizacji naszej waluty - owiadczy Hitler finansicie Hjalmarowi Schachtowi - jest obz koncentracyjny. To samo odnosio si do cen. Potrafi zapewni stabilno cen - uspokaja Hitler Rauschninga. - Mam przecie SA. Biada temu, kto odway si podnie ceny! Nie potrzebujemy do tego prawa, wystarczy, jak zaatwimy to przez parti. Po dowiadczeniach Republiki Weimarskiej Hitler uznawa kontrol inflacji za jedno z najistotniejszych zagadnie i dlatego odmawia zgody na dewaluacj marki. W 1933 roku mianowa Schachta, za ktrym nie przepada, prezesem Banku Rzeszy, a w roku 1934 ministrem gospodarki, poniewa uzna, e jest on osob dajc najlepsze gwarancje, e inflacja si nie powtrzy. Polityka fiskalna pozostaa bez zmian: reform systemu podatkowego odoono, a stawki podatkw nie zmieniy si od czasw Brninga. Nie podjto prby oywienia gospodarki przez ich redukcj. Deficyt budetowy rs, a budet konsolidowano jedynie metodami konserwatywnymi. W latach 1933-1939 wpywy podatkowe i wpywy z sektora publicznego stanowiy 56 procent, a krtkoterminowe poyczki zaledwie 12 procent budetu. Posugujc si metod zastosowan ju przez rzdy von Papena i von Schleichera, podstaw finansowania programu robt publicznych

uczyniono certyfikaty zwolnie od przyszych podatkw, ktre na bieco mona byo odsprzeda bankom. Podobn, jednoczenie zakamuflowan, sztuczk posuono si przy finansowaniu programu zbroje. Byy ni tak zwane weksle MEFO. Akronim pochodzi od nazwy Metallurgische Forschungsgesellschaft (Metalurgiczne Zakady Badawcze), a niewinnie brzmice z nazwy przedsibiorstwo zostao powoane do wystawiania weksli firmom realizujcym zamwienia rzdowe. Ta waluta zostaa wprowadzona przez Schachta w roku 1934 i tu take wykorzystano precedens z czasw Brninga. Umoliwia ona finansowanie wydatkw publicznych, ktre w efekcie musiay wywoa tendencje inflacyjne. Te jednak wystpiy dopiero w roku 1935, a wtedy Hitler mg ju twierdzi, e dotrzyma sowa i wyprowadzi kraj z kryzysu. Problemy gospodarcze drugiej poowy lat trzydziestych wynikay ju nie z braku moliwoci zagospodarowania istniejcych rodkw, lecz z braku tych rodkw. Wychodzenie z kryzysu wymagao, poza kontrol pac i cen, objcia kontrol niemieckiego handlu zagranicznego i transakcji walutowych. rodki takie wprowadzono w roku 1931 jako niezbdn ochron gospodarki przed skutkami wiatowej depresji. W latach 1933-1934 rodki te okazay si nadal niezbdne, aby chroni odradzajcy si rynek wewntrzny przed zalewem obcych towarw, przede wszystkim surowcw, od ktrych silnie uzaleniony by niemiecki przemys. Eksport by utrudniony z powodu zaamania si rynku wiatowego, rozpowszechnienia praktyk protekcjonistycznych i zrezygnowania z dewaluacji marki po dewaluacji funta, co spowodowao znaczne jej przewartociowanie i wzmogo zainteresowanie rynkiem wewntrznym. Rezultatem byo powane zachwianie rwnowagi w handlu zagranicznym, ktre osigno stan krytyczny w czerwcu 1934 roku, kiedy rezerwy zota i walut obcych Banku Rzeszy spady poniej poziomu 100 milionw marek. Odpowiedzi Schachta, po objciu obok funkcji prezesa Banku Rzeszy stanowiska ministra gospodarki, byo wprowadzenie do nowego planu na rok 1934 rozbudowanego systemu mechanizmw kontrolnych. Jego najlepiej znanym elementem byy dwustronne porozumienia handlowe, ktre do roku 1935 zawarto z trzydziestoma picioma krajami. Objy one zasigiem regulacji ponad poow midzynarodowej wymiany towarowej Niemiec. Z kadym krajem ustalono odrbny kurs marki, a wolny handel zosta ograniczony do najpilniejszych transakcji importowych. Schacht okaza si mistrzem finansowych i fiskalnych manipulacji, niezbdnych do zapewnienia funkcjonowania takiego systemu zabezpiecze, i z tego powodu uwaa si za osob niezastpion. Jednak system wymaga gotowoci Niemiec do zaakceptowania niskiego poziomu konsumpcji - podstawowego warunku zachowania rwnowagi gospodarczej. Chocia wielkie przedsibiorstwa uznaway racje ekonomiczne, na jakich opiera si cay system, przedsibiorcw irytoway jego skomplikowane przepisy. Ale Hitler i nazistowskie kierownictwo rozumowao w kategoriach polityczno-ideologicznych, nie za ekonomicznych. Pocztkiem sporw, ktre wybuchy w roku 1936 i doprowadziy do dymisji Schachta oraz wprowadzenia planu czteroletniego, byy niedobory

tuszczw i misa wystpujce w kocu 1935 roku. Wszelkie braki ywnoci byy traktowane bardzo powanie przez reim, a szczeglnie przez Hitlera, ze wzgldu na wpyw na morale spoeczestwa. Schacht obarczy win za kryzys ze planowanie ministerstwa rolnictwa, domagajc si, by polityka rolna powrcia w gesti ministerstwa gospodarki. Darre odpowiedzia daniem dodatkowych dewiz na import ywnoci. I wtedy Hitler mianowa Gringa rozjemc w tym sporze. Ku powszechnemu zaskoczeniu Gring stan po stronie Darrego przeciw Schachtowi. Za drobn zdawaoby si spraw znalezienia waluty na zakup ywnoci krya si kwestia znacznie bardziej powana: jak zapewni surowce i finanse na realizacj programu zbroje. Po oywieniu gospodarki, ktre rozwizao problem bezrobocia, zbrojenia znalazy si na czele listy priorytetw Hitlera. Od nich zaleao osignicie pozostaych celw, tote wprowadzeniu w ycie programu zbroje nie mogy przeszkadza adne inne wzgldy. W 1936 roku wyszo wszake na jaw, e pogldu tego nie podziela ani Schacht, ani ministerstwo gospodarki, ani najwiksze koncerny. Teraz, gdy w Niemczech zaczto si zblia do stanu penego zatrudnienia przemys oczekiwa powrotu do bardziej normalnych zasad funkcjonowania. Celem przemysowcw by dalszy rozwj gospodarczy i wzrost zyskw - co w rezultacie miao doprowadzi do spadku wydatkw rzdowych i inwestycji - oraz ekspansja eksportu. Wzrost eksportu mg zwikszy poda walut zagranicznych i umoliwi zniesienie systemu mechanizmw kontrolnych Schachta, uwaanego ju teraz za tymczasowy rodek zaradczy przeciwko zagroeniu, ktre zostao oddalone. Zamiast zaakceptowa te cele, ktre oznaczayby konieczno ograniczenia zbroje, Hitler zdecydowa si na zwikszenie wydatkw rzdowych. Kosztem popytu konsumpcyjnego i handlu zagranicznego zostay one skierowane na rozwj infrastruktury przemysowej, niezbdnej do kontynuacji programu militarnego. Rola eksportu sprowadzaa si teraz do zapewnienia walut na zakup niezbdnych, deficytowych surowcw strategicznych, takich jak ropa, ruda elaza i kauczuk. Zachowano w mocy mechanizmy kontrolne w handlu zagranicznym i transakcjach walutowych, co wicej, wzmocniono je dodatkowo programem antyimportowym, ktry zakada rozwj produkcji krajowej oraz szerokie zastosowanie syntetycznych substytutw, nawet jeeli ich wytwarzanie byo ekonomicznie nieopacalne. Pamitajc dowiadczenia lat 1914-1918, Hitler stara si uniezaleni gospodark od dostaw zagranicznych i ochroni j przed skutkami ewentualnej blokady i wojny ekonomicznej, ktra tak ciko dotkna Niemcy w tamtym okresie. W krgu Hitlera najzagorzalszym entuzjast idei autarkicznych i samowystarczalnoci Niemiec by Wilhelm Keppler, ktry wstpi do partii w pnych latach dwudziestych, a wywodzi si z do typowego dla zwolennikw nazizmu rodowiska drobnych przedsibiorcw - by wacicielem niewielkiej rodzinnej firmy chemicznej w poudniowozachodnich Niemczech. Na pocztku 1932 roku Keppler zosta mianowany doradc Hitlera do spraw gospodarczych. Podobnie jak inni mianowani lub samozwaczy doradcy nie zdoa on przekona Hitlera do swoich koncepcji ani zadzierzgn wizi z wielkim biznesem, w odrnieniu jednak od

wikszoci z nich udao mu si zachowa stanowisko. I chocia zy stan zdrowia uniemoliwi mu zastpienie Schmitta na stanowisku ministra gospodarki, ktre obj Schacht, jego uparte opowiadanie si za koncepcj samowystarczalnoci niemieckiej gospodarki, a przeciwko rozwojowi handlu zagranicznego, przekonao najpierw Gringa i Himmlera, a nastpnie samego Hitlera do polityki autarkii. Kierunek ten korespondowa z wrogoci, ktra nadal pokutowaa w szeregach partii nazistowskiej, wobec wielkiego biznesu i jego powiza z kapitaem midzynarodowym i rynkiem wiatowym - terminy te naleay do repertuaru zwrotw najczciej uywanych przez Schachta. Podczas gdy Schacht wymiewa prymitywny autarkizm, Hitler zadeklarowa swoje poparcie dla tego kursu na zlocie partii w Norymberdze we wrzeniu 1935 roku. Pierwsze miesice roku 1936 przyniosy wybuch nowych konfliktw. Schacht oskary nazistowskich przywdcw o ignorowanie przepisw regulacyjnych i pogbianie w ten sposb trudnoci z poda obcych walut. Ju wczeniej narodzi si pomys, aby powoa kogo na stanowisko szefa komisji specjalnej, ktra zbadaaby problemy rynku walutowego i importu surowcw. Wybr Hitlera pad na Gringa. Jego kandydatura zostaa zaakceptowana bez przeszkd, gdy sam Schacht i minister obrony, genera von Blomberg, rekomendowali go na to stanowisko. Byo to o tyle zaskakujce, e Gring otwarcie przyznawa, i o ekonomii nie ma najmniejszego pojcia. Ale wanie to skonio Schachta i Blomberga do jego wytypowania, sdzili bowiem, e kandydatura czowieka posiadajcego szerokie koneksje w wiecie biznesu i polityki, a jednoczenie ograniczon znajomo merytorycznych szczegw, z jednej strony usatysfakcjonuje parti, z drugiej pozostawi decyzje w rkach ministrw i ich ekspertw, czynic Gringa figurantem. Dziki ogadzie wychowanka korpusu oficerskiego, sawie asa lotnictwa myliwskiego i pewnoci, z jak porusza si w towarzystwie, Gring by jednym z nielicznych przywdcw nazistowskich, ktrzy bez skrpowania i obawy o kompromitacj mogli pokazywa si w najwyszych krgach niemieckiej elity. Nigdy te nie piastowa wyszych urzdw partyjnych. Dla Hitlera jego walorem bya pozycja towarzyska i budzca podziw osobowo, uatwiajca mu spenianie funkcji cznika w kontaktach z konserwatywnym establishmentem. W rezultacie w krgach tych przylgna do opinia - i nie zamierza robi nic, aby j zmieni - polityka umiarkowanego, czowieka z ktrym oficerowie i biznesmeni, w tym Schacht, czuli si znacznie swobodniej ni w obecnoci Hitlera. Sdzili te, e moe on uy swych wpyww i skoni Hitlera do utrzymania odnowionej w roku 1934 ugody z tradycyjn klas rzdzc. Trudno o wiksz pomyk w ocenie. Gring by nie tylko lojalny wobec Hitlera, ale te od niego zaleny, w peni akceptowa jego rol natchnionego przywdcy i przyswoi sobie radykalny, rasistowski Weltanschauung Fhrera. Dodatkowo pod mask ywioowego ekstrawertyka skrywa si pozbawiony wszelkich skrupuw intrygant, ktry mg chwali si swoj ignorancj w dziedzinie ekonomii, ale nigdy nie odkry przed otoczeniem wrodzonego sprytu politycznego,

niepohamowanej ambicji i bezwzgldnoci wobec tych, ktrzy stawali na jego drodze. Gring nie zdy jeszcze znale stanowiska rekompensujcego utracone w Prusach wpywowe pozycje, kiedy zaoferowano mu szans opanowania jednej z kluczowych dziedzin, ktrej, jak dotd, nie zdoa spenetrowa aden z przywdcw nazistowskich. A e posiada wszystkie niezbdne cechy osobowoci, aby w peni wykorzysta nadarzajc si okazj, przyj propozycj niezwykle ochoczo. Swoje intencje odkry ju na pierwszym posiedzeniu komisji, kiedy owiadczy, e nie kieruje adn komisj dochodzeniow, a ma zamiar przej odpowiedzialno za wprowadzane niezbdne rodki kontrolne. Kiedy Schacht, uwiadamiajc sobie popeniony wsplnie z von Blombergiem bd, wezwa gabinet do kontynuowania umiarkowanej polityki, zapewniajcej stabiln i dobrze prosperujc gospodark [...] oraz do zaniechania wcielania w ycie innych irracjonalnych pomysw i celw narzucanych przez parti, Gring odrzuci ten apel. Jego wasna wersja celw, ktre powinny przywieca polityce gospodarczej, bya echem koncepcji Hitlera: Z politycznego punktu widzenia niezbdne jest utrzymanie staego tempa zbroje. Drugim motywem dziaania Gringa bya jego ambicja stworzenia najpotniejszego na wiecie lotnictwa bojowego. Od dnia w ktrym Hitler obj wadz, nada mu tytu komisarza lotnictwa Rzeszy i wprowadzi do rzdu jako ministra bez teki, Gring wywiera naciski i intrygowa, aby przej departament lotnictwa utworzony w ministerstwie obrony w celu wdroenia programu tajnych zbroje lotniczych. Nastpnie, kiedy to osign, czyni wszystko, aby powoa niezaleny urzd, ktry by zorganizowa i uzbroi lotnictwo poza ramami ministerstwa obrony i Wehrmachtu. W kwietniu l936 roku, gdy ju otrzyma nominacj na szefa komisji badajcej spraw rynku surowcowego, Gring storpedowa ostatni prb podjt przez von Blomberga, aby utrzyma jedno si zbrojnych i zachowa rwnowag w programie zbroje. Tworzenie lotnictwa wojskowego praktycznie od podstaw uwzgldniajc spore wydatki na budow lotnisk i kosztowne technologie musiao stanowi powane obcienie dla budetu. W dodatku Gringowi jeszcze w 1935 roku udao si skoni Hitlera do wyraenia zgody na podwojenie pocztkowo zakadanej siy lotnictwa, cho Schacht, von Blomberg i minister finansw starali si go przed tym powstrzyma. Jeeli Gring, wkraczajc do sfery ekonomii, potrafiby j opanowa, wtedy mgby da i otrzyma praktycznie wszystko, nie tylko na potrzeby zbroje oglnych, ale te na potrzeby rodzaju si zbrojnych, z ktrym si identyfikowa. I nie zawid si w swoich nadziejach. Oglna suma niemieckich wydatkw zbrojeniowych wzrosa z 1953 miliardw marek w okresie 1934-1935 do 8273 miliardw w latach 1937-1938, z czego udzia Luftwaffe w czterokrotnie zwikszonym budecie wzrs odpowiednio z 32,9 do 39,4 procent. W tym momencie caa batalia bya jeszcze do rozegrania, ale perspektywa zamania kontroli ekspertw nad gospodark oraz monopolistycznej pozycji Wehrmachtu w kwestiach dotyczcych programu zbroje i si zbrojnych wyjania motywy Gringa, jakimi si kierowa

rozbudowujc swj gospodarczy przyczek, oraz poparcie Hitlera na jakie mg liczy w tych dziaaniach. Tymczasem kolejne byskotliwe posunicie Hitlera ktrego dokona nie liczc si z opini generaw remilitaryzacja Nadrenii (w marcu 1936) - wzmocnio wiar Fhrera we wasne siy i jego niech do konserwatywnego dowdztwa armii i ekonomistw. Na dusz met nominacja Gringa okazaa si katastrof zarwno dla gospodarki, jak i Luftwaffe, ale w najbliszym czasie zagwarantowaa Hitlerowi realizacj trzech priorytetw: upolitycznienia kierowania gospodark, przygotowania jej do przeksztacenia w gospodark wojenn oraz rozpoczcia nazyfikacji si zbrojnych. Spord trzech rodzajw si zbrojnych lotnictwo byo najmodszym i otoczonym najwikszym mirem. Bdc entuzjast techniki wojskowej, Hitler gotw by wierzy zapewnieniom Gringa, e siy powietrzne stan si decydujc broni w nastpnej wojnie. Cieszya go te moliwo skruszenia monolitu pruskiej tradycji wojskowej i stworzenia etosu Luftwaffe (podobnie jak w pniejszym okresie Waffen SS), znacznie bliszego etosowi narodowego socjalizmu. Wzrostowi pozycji Gringa przeciwstawiali si zarwno Schacht, jak i dowdcy armii, ale czynili to z odmiennych pozycji. Schacht malowa w czarnych barwach niebezpieczestwo wystpienia inflacji oraz przeszkd, na jakie natrafi gospodarka niemiecka w dziedzinie eksportu, imporcie ywnoci oraz surowcw strategicznych, jeli Gring bdzie si upiera przy tak wysokim poziomie zbroje. Armia natomiast popieraa zbrojenia, ale chciaa ograniczy rol Gringa i utrzyma cao przygotowa wojennych w gestii ministerstwa obrony. Dziki podsuchom zakadanym przez Forschungsamt Gring mg na bieco informowa Hitlera o posuniciach opozycji. Tego lata spdzili razem sporo czasu i w sierpniu, w Obersalzbergu, Hitler przygotowa memorandum, bdce podstaw przyszego planu czteroletniego. Wraz z wybuchem wojny domowej w Hiszpanii, Hitler upowani Gringa do utworzenia w Sewilli misji, znanej pod nazw Hisma-Rowak, ktrej zadaniem bya organizacja stosunkw gospodarczych z nacjonalistyczn Hiszpani Franco i zapewnienie Niemcom dostpu do hiszpaskich z rudy elaza. Teraz Hitler gotw by powierzy Gringowi realizacj nowego planu i jednoczenie, w charakterystyczny dla siebie sposb, pozostawi mu do rozwizania kwesti podziau kompetencji z Schachtem i von Blombergiem, co wicej ni ucieszyo Gringa. 4 wrzenia Gring poinformowa gabinet o otrzymanym zadaniu i odczyta ministrom memorandum Hitlera, ktre przyznawao priorytet programowi zbroje i osigniciu samowystarczalnoci. Sam Gring doda: Wszystkie rodki naley podejmowa tak, jakbymy stali w obliczu mobilizacji. Dekret, zezwalajcy Gringowi na wcielanie w ycie wasnych dekretw oraz na wydawanie instrukcji wszystkim organom wadzy, zosta opublikowany 18 padziernika, a dziesi dni pniej Gring zwrci si do wiwatujcego tumu nazistw w berliskim Sportpalast: Fhrer powierzy mi trudny urzd... Obejmuj go nie jako specjalista.

Fhrer wybra mnie tylko i wycznie dlatego, e jestem narodowym socjalist. Staj przed wami i przyrzekam, e speni swj obowizek narodowosocjalistycznego bojownika jako przedstawiciel Fhrera i jako przedstawiciel partii nazistowskiej. IV Wprowadzenie planu czteroletniego oznaczao znacznie wicej ni tylko zmian polityki ekonomicznej: oznaczao take zmian ukadu si w niemieckim rzdzie. Fakt, i ster niemieckiej gospodarki i kontrola nad programem zbroje znalazy si nie w rkach finansisty, przemysowca czy reprezentanta armii, lecz samozwaczego Alte Kampfera, stanowi potwierdzenie, e warunki dotychczasowego sojuszu nazistowskiego przywdcy z tradycyjnymi niemieckimi elitami, odnowionego w roku 1934, zostay zmienione. Co wicej, doszo do tego nie na drodze porozumienia, lecz na skutek akcji Hitlera, podjtej bez adnej uprzedniej konsultacji. Now sytuacj najlepiej ilustruje sposb, w jaki Hitler potraktowa memorandum przesane na jego rce, w lutym 1937 roku, przez von Blomberga, memorandum, zawierajce ocen planu czteroletniego sporzdzon przez koa wojskowe. Armia domagaa si w nim przyjcia trzech warunkw. Jako minister obrony von Blomberg byby odpowiedzialny za przygotowania wojenne i kierowanie gospodark wojenn; Schacht, a nie Gring, mia kierowa gospodark kraju w czasie pokoju; w wypadku wybuchu wojny urzd Gringa mia ulec likwidacji, a w okresie pokoju jego kompetencje winny by ograniczone do kilku okrelonych grup surowcw i powinien podlega kontroli ministerstwa obrony. Jeeli powysze warunki nie zostayby spenione, armia owiadczaa e nie widzi moliwoci wsppracy z Gringiem. Hitler nie odpowiedzia na memorandum, a Gringowi poleci, aby kontynuowa dziaalno. Po raz pierwszy w historii Niemiec veto armii nie przynioso adnego rezultatu. Natomiast w swoim wasnym memorandum - ktre wedug Speera zostao sporzdzone tylko w trzech egzemplarzach i ktrego tekst pozosta do koca tajemnic - Hitler nie tylko potwierdzi przesunicia w ukadzie politycznym, ale co znacznie wicej - stao swych przekona o nieuchronnym wybuchu wojny. Co prawda, Hitler zdecydowa si pooy akcent raczej na zagroenie Niemiec, ni na perspektyw zabezpieczenia ich przyszoci, ale podstawowa przesanka pozostaa ta sama co w Mein Kampf (historyczna walka narodw o przetrwanie), a zagroenie i szansa (obie strony medalu), rwnie jak poprzednio, lokowane byy na wschodzie. Od czasw rewolucji francuskiej wiat zmierza w kierunku nowego konfliktu, ktrego najbardziej ekstremalnym rozwizaniem jest bolszewizm, a istot i celem bolszewizmu jest eliminacja dotychczasowej warstwy przywdczej ludzkoci i zastpienie jej rzdami wiatowego ydostwa. aden nard nie bdzie mg unikn ani pozosta na uboczu tego historycznego konfliktu. Odkd marksizm, zwyciajc w Rosji, ustanowi

jako baz dla swoich przyszych dziaa jedno z najpotniejszych mocarstw, kwestia ta nabraa wymiaru istotnego niebezpieczestwa. Tylko Niemcy byy w stanie przeciwstawi si i obroni pozosta cz Europy przed katastrof, jak miao by zwycistwo bolszewizmu. Dlatego te rozwj naszego potencjau wojskowego nigdy nie bdzie zbyt wystarczajcy, a jego tempo zbyt wielkie. Wszystkie inne potrzeby, bez adnego wyjtku, musz zosta uznane za wtrne w stosunku do tego zadania. [...] Ministerstwo gospodarki jedynie wyznacza narodowe cele gospodarcze, ale odpowiedzialno za ich wykonanie spada na przemys prywatny. Jeeli jednak przemys prywatny nie czuje si zdolny podoa tym zadaniom, wtedy pastwo narodowosocjalistyczne znajdzie sposb na rozwizanie tego problemu o wasnych siach... Albo niemiecki biznes potrafi sprosta nowym zadaniom ekonomicznym, albo okae si niezdolny do przetrwania w tej epoce, w ktrej pastwo sowieckie wdraa wanie gigantyczny plan. Nie bdzie to jednak oznaczao koca Niemiec, a co najwyej koniec kilku przemysowcw. Hitler ponownie podkreli, e ostateczne rozwizanie problemw gospodarczych kraju ley w poszerzeniu przestrzeni yciowej narodu, ale w okresie przejciowym wszystkie dziaania musz by podporzdkowane przygotowaniom do wojny. Wyznaczam zatem nastpujce cele: 1. Niemieckie siy zbrojne musz osign zdolno operacyjn w cigu czterech lat. 2. Niemiecka gospodarka musi zosta przygotowana do wojny w cigu czterech lat. Przedstawiajc memorandum gabinetowi, Gring przypomnia swoje sowa z roku 1934: Memorandum wychodzi z podstawowego zaoenia, e konfrontacja ze Zwizkiem Radzieckim jest nieunikniona. To, czego dokonali Rosjanie w dziele odbudowy, my te moemy osign. Najwyraniej realizacja stalinowskiej piciolatki w cigu czterech lat wywara gbokie wraenie zarwno na Hitlerze, jak i na Gringu. To jednak, co nastpio w Niemczech, w niewielkim stopniu przypominao prost nacjonalizacj wasnoci kapitalistycznej, ktr przeprowadzono wczeniej w ZSRR. Najlepiej opisujcym to terminem jest zdezorganizowany kapitalizm, stanowicy gospodarczy odpowiednik chaosu administracyjnego w aparacie pastwowym. Jego rda byy wci te same - uchylanie si Hitlera od jasnego sprecyzowania kompetencji. Otwierao to drog taktyce penetracji i aneksji, stosowanej przez Gringa i Himmlera do wdraania nazistowskiej rewolucji na raty, odpowiednika stalinowskiego dawkowania. W wypadku Gringa taktyka ta doprowadzia do konfliktw z ministerstwami, przemysem, armi i parti. Jego kart atutow - ktrej nigdy nie ukrywa - bya pewno, e ma za sob poparcie Hitlera. Tam, gdzie nie mg na nie liczy, okazywao si, e moe ponie porak - jak podczas prby zastpienia Blomberga na stanowisku ministra obrony. Ale Gring posiada dar wyszukiwania najbardziej obiecujcych sfer, w ktrych naleao wywiera naciski, a take, jak to ju udowodni wczeniej

w Prusach, obezwadniania przeciwnikw nieprzestrzeganiem adnych zasad i konwencji oraz innych tradycyjnych regu sprawowania wadzy. Nigdy nie wypuszcza inicjatywy z rk i pierwsz oznak jego intencji, jaka docieraa do zainteresowanego ministra lub przemysowca, bya zawsze informacja, e odpowiedni dekret, usuwajcy cz dawniej przyznanych mu kompetencji lub praw, zosta wanie wydany bez uprzedniej konsultacji. W cigu roku 1937 zakres dziaa planu czteroletniego rozszerzy si na handel, transport, a take na polityk inwestycyjn. Kiedy armia chciaa zwikszy swj budet, von Blomberg musia zwraca si do Gringa, a nie do Schachta. Zaostrzono kontrol nad rynkiem kapitaowym i emisj akcji, a Gring uzyska penomocnictwa do zajcia kont dewizowych obywateli niemieckich i przymusowej wymiany walut na marki. W celu przyspieszenia ambitnego programu produkcji syntetycznych substytutw oraz innych surowcw uzyska dalszy wpyw na rozdzia siy roboczej i innych zasobw gospodarczych. W momencie kiedy stao si jasne, e Hitler opowiada si po stronie Gringa, a nie Schachta zacz dziaa dodatkowy mechanizm przycigajcy - magnes wadzy. Coraz wicej urzdw i zakadw przemysowych, ktre dotd staray si postpowa wedug wytycznych ministerstwa Schachta zaczo zwraca si ku organizacji Gringa. W rezultacie, jak obliczono, prawie dwie trzecie niemieckich funduszy inwestycyjnych w latach 1937-1938 rozdysponowano za porednictwem planu czteroletniego ministerstwa lotnictwa lub poprzez inne urzdy pozostajce pod kontrol Gringa22. W lipcu 1937 roku armia skonia jednak Hitlera, by zaproponowa obu politykom zakoczenie sporu jurysdykcyjnego. Gring zignorowa t propozycj, w zwizku z czym Schacht zawiesi penienie swych funkcji penomocnika do spraw gospodarki wojennej, a pniej ministra gospodarki. Wywoao to taki sam efekt jak uprzednio proponowana ugoda. Schacht twierdzi, e Gring, w obecnoci Hitlera, mia mu powiedzie: Ale to ja bd panu wydawa instrukcje, na co on odpar: Nie mnie mojemu nastpcy, by moe. Ostatecznie w listopadzie 1937 roku Hitler przyj rezygnacj Schachta jako cz szerszej wymiany konserwatywnej obsady dowdztwa armii i ministerstwa spraw zagranicznych. Jak utrzymywa Schacht, pierwsz czynnoci Gringa po wprowadzeniu si do gabinetu byego ministra byo podniesienie suchawki telefonu i tryumfalne owiadczenie: Siedz teraz w pana fotelu. Do tego czasu Gring zdoa przeksztaci plan czteroletni w alternatywny orodek wadzy gospodarczej, i to nie przez usunicie istniejcej dotd struktury (jak miao to miejsce w Zwizku Radzieckim), lecz za pomoc pynnego procesu przechwytywania uprawnie i inicjatywy. Schacht zosta pokonany nie tylko jako polityk, ale dodatkowo zdyskredytowany jako zy prognostyk, bowiem jego katastroficzne przepowiednie, ostrzegajce przed skutkami tak szerokiego programu zbrojeniowego, okazay si nietrafne. Rzdowe wydatki, fundusz inwestycyjny i zaduenie rosy przez cay okres 1935-1938. W roku 1938 eksport nie przewysza poziomu z roku 1932, a rezerwy zota i walut zagranicznych stopniay do jednej sidmej stanu z roku 1933. Mimo to

opinia wygoszona przez Gringa na posiedzeniu rady ministrw w maju 1936 roku okazaa si bardziej trafna od przewidywa Schachta: Posunicia, ktre w pastwie o ustroju parlamentarnym prawdopodobnie wywoayby inflacj, nie powoduj tych samych skutkw w pastwie totalitarnym. Inflacja nie wystpia, a przy rzdowej kontroli systemu przepywu kapitau nie byo problemu ze zwikszeniem sumy poyczek z 3,1 miliarda marek w 1937 roku do 7,7 miliarda w roku 1938. Polityczny sukces Gringa uatwi mu pozyskanie odpowiednich kadr administracyjnych, bez ktrych plan czteroletni pozostaby jedynie na papierze. Gring by zainteresowany osobicie obsad stanowisk take w aparacie administracyjnym, gdy chodzio mu o to, by stale powiksza zakres swoich wpyww i ogarnia zasigiem swej sieci coraz to nowe ministerstwa oraz sektory gospodarki. Jednym ze sposobw byo powierzanie najwaniejszych stanowisk planu czteroletniego ludziom piastujcym funkcje sekretarzy stanu w ministerstwach ekonomicznych. I tak, na przykad, minister rolnictwa, Darre, spostrzeg, e nagle zaczyna traci wpywy na rzecz swego ambitnego sekretarza stanu, Herberta Backego, ktry mianowany zosta dyrektorem produkcji rolniczej - jednego z siedmiu dziaw planu czteroletniego. Jako dyrektor podlegajcy bezporednio Gringowi, Backe zarzdza ministerstwem rolnictwa i ywnoci zgodnie z jego yczeniami. Gring dba o zachowanie dobrych stosunkw z Himmlerem i Goebbelsem, ale inni nazistowscy przywdcy (szczeglnie Hess i Ribbentrop) zazdrocili mu jego bliskich kontaktw z Hitlerem i popularnoci, o ktr szczeglnie starannie zabiega. Dlatego, midzy innymi, zdecydowa si zatrudni wielu partyjnych weteranw, gorcych zwolennikw autarkii oraz nazistowskich koncepcji gospodarczych, imperium stworzonego na bazie drobnego przedsibiorcy i koszar. Wszyscy nominowani wywodzili si z maych prowincjonalnych firm, czsto rodzinnych, i byli zagorzaymi nazistami. Zupenie inn nominacj byo zaangaowanie na stanowisko szefa wydziau badawczo-rozwojowego Carla Kraucha, jednego z najzdolniejszych chemikw I.G. Farben. Powierzono mu zadanie doprowadzenia do samowystarczalnoci Rzeszy w dziedzinie produkcji dwudziestu piciu do trzydziestu podstawowych produktw, w tym tekstyliw, gumy, ropy, miedzi, tuszczy, pasz i fosforanw. W ten sposb narodzia si wi midzy planem a najwikszym koncernem przemysowym Europy. Dziki niej I.G. Farben przeksztacia si z obiektu nazistowskich atakw - uwaano j za twierdz midzynarodowego kapitau ydowskiego (w radach nadzorczych rnego szczebla koncern zatrudnia dziesiciu ydw) - w firm do tego stopnia identyfikowana z reimem (min. zbudowaa i eksploatowaa fabryk w Owicimiu), e po wojnie pozostali przy yciu czonkowie jej zarzdu zostali postawieni przed sdem jako zbrodniarze wojenni. Pomidzy rokiem 1936 a 1939 mechanizmy kontrolne, jakim podlega niemiecki biznes, zostay rozcignite na sfer importu i obrotu walutowego, przydziau surowcw, struktury zatrudnienia, cen, pac, zyskw i inwestycji. Stopie ich oddziaywania by zmienny w rnych sektorach gospodarki, ale podlegay im tak przemys, jak i rolnictwo,

bowiem do zada planu naleaa midzy innymi produkcja i dystrybucja traktorw oraz nawozw sztucznych. Biznes nadal pozosta w rkach prywatnych wacicieli lub spek, ale obecnie to rzd, za porednictwem planu czteroletniego, w duej mierze decydowa, co przedsibiorstwa maj produkowa, ile wolno im zainwestowa, gdzie powinny by lokalizowane nowe fabryki, na jakie surowce mog liczy, ktre ceny trzeba zmieni, jakie pensje naley paci, ile wolno przedsibiorstwu zarobi i jak ten zysk zuytkowa (po zapaceniu podwyszonych podatkw) na obowizkowe reinwestycje we wasnym zakadzie bd na wykup obligacji rzdowych. Gring uzupeni istniejcy system mechanizmw kontrolnych, mianujc dodatkowo penomocnikw w tych gaziach przemysu, ktre miay zasadnicze znaczenie dla programu zbroje: w hutnictwie i metalurgii, w przemysach wydobycia i przetwrstwa ropy, narzdziowym i maszynowym, w budownictwie (Fritz Todt), w przemyle wkienniczym i samochodowym. Do zada penomocnikw naleao czuwanie nad realizacj wytycznych oraz planw produkcyjnych, a take wywieranie nacisku na producentw, by racjonalizowali i standaryzowali metody produkcji - jak najwiksza produkcja, jak najmniej surowcw. Mimo tryumfalnej wrzawy propagandowej wyniki byy bardzo rne. O ile I.G. Farben stanowiy przykad udanej wsppracy przemysu z planem, o tyle przykadem braku woli takiej wsppracy by przemys wglowy, hutniczy i metalurgiczny Zagbia Ruhry. To Keynes jako pierwszy stwierdzi, e cesarstwo niemieckie powstao raczej z wgla i elaza., ni z krwi i elaza. Zagbie Ruhry, ktre stworzyo takie ciaa jak Resko-Westfalski Syndykat Wglowy, powoany w roku 1893 i uznawany za pierwszy wspczesny kartel przemysowy, od dawna stanowio potn si nie tylko w ekonomii, lecz i w niemieckiej polityce. Wgiel porusza wszystko, a kiedy wgiel stawa si zbyt drogi, nie mona byo nic sprzeda. Oba rzdy, cesarski i republikaski, nauczyy si szanowa potg syndykatu, a Francuzi musieli si wycofa z okupacji Zagbia Ruhry, kiedy w 1923 roku powstrzymywanie dostaw wgla zagrozio zaamaniem wartoci franka. Na wstpie trzeba zaznaczy, e przemysowcy Zagbia Ruhry byli yczliwie nastawieni do rzdu nazistowskiego. Konflikt, do jakiego doszo, mia charakter ekonomiczny, a nie polityczny. Przemys wglowy na caym wiecie na pocztku lat dwudziestych wszed w faz dugotrwaego kryzysu wywoanego wzrostem kosztw, nadprodukcj a przede wszystkim konkurencj ze strony nowych rde energii. To dowiadczenie uczynio wadcw westfalskiego wgla niezwykle konserwatywnymi; opierali si wszelkim naciskom majcym na celu zwikszenie wydajnoci ich kopal lub podniesienie produkcji oraz prbom nakonienia ich do wsppracy w ramach programu wytwarzania paliw sztucznych, sprzeciwiali si te nieopacalnemu z ekonomicznego punktu widzenia eksploatowaniu niskogatunkowych niemieckich z rud elaza. W pocztkowym okresie wychodzenia z kryzysu wydobycie wgla w Zagbiu Ruhry (stanowice trzy czwarte produkcji krajowej) wzroso do poziomu z roku 1929, a w roku 1937, zaktywizowane polepszajc si sytuacj w przemyle Saary, nawet lekko go przekroczyo. Swj szczyt, 130 milionw ton, osigno w

roku 1939. Takiego wyniku nie udao si ju pniej powtrzy. Byo to jednak grubo poniej poziomu niezbdnego z punktu widzenia programu zbroje. Eksperci przemysu wglowego oceniali roczny niedobr na 7,5 do 11,5 miliona ton. Hitler, w przypywie irytacji, poda liczb (w styczniu 1937) 20-30 milionw ton. Pomijajc dokadno tych szacunkw, faktem jest, e niedobory wgla wystpoway przez cay okres 1937-1945. Dopki gospodark zarzdza Schacht, broni on prawa przemysowcw Zagbia Ruhry do podejmowania samodzielnych decyzji zgodnych z ich interesami: pastwo nie powinno zarzdza samo przemysem i pozbawia samodzielnoci przedsibiorstw prywatnych. Gring natomiast twierdzi, e Zagbie Ruhry, tak jak pozostay przemys niemiecki, powinno podporzdkowa swe prywatne korzyci nadrzdnemu interesowi narodowemu, i podkrela, e Niemcy s uzalenione od zagranicznych rde rudy elaza (szwedzkiej, francuskiej, hiszpaskiej i innych), a w zwizku z tym znacznie mniej samowystarczalne ni w roku 1914, co byo porwnaniem czsto wykorzystywanym przez Hitlera. Z 21 milionw ton surwki wyprodukowanej w 1935 roku tylko jedna czwarta pochodzia z krajowej rudy elaza i Gring domaga si od potentatw zagbia, by rozpoczli eksploatacj niskogatunkowych z w centralnej i poudniowej czci kraju. Kiedy odmwili, owiadczy, e pastwo musi wkroczy tam, gdzie przemys prywatny okaza si niezdolny do dziaania. Latem 1937 roku Gring ogosi, zaaprobowany przez Hitlera, plan budowy kompleksu przemysowego (pod nazw Hermann Gring Reichswerke), ktry mia zaj si wydobyciem i hutnictwem rudy elaza pochodzcej z niskogatunkowych z Salzgitter w Brunszwiku. Kiedy wielcy producenci elaza i stali przedstawili memorandum odrzucajce autarkiczn polityk Gringa, ten zagrozi aresztowaniem ich jako sabotaystw i zmusi prywatne przedsibiorstwa do zainwestowania wasnych rodkw w pastwowego konkurenta, ktry w zamyle Gringa mia stanowi ich przeciwwag. Jednoczenie, aby nie dopuci do powstania jednolitego frontu opozycji, Kruppowi zaoferowano duy kontrakt zbrojeniowy. To wanie ten konflikt i poraka Ruhry ostatecznie podkopaa pozycj Schachta i doprowadzia do jego rezygnacji. Utworzenie Hermann Gring Reichswerke oznaczao dalsze przesunicie w ukadzie si w dziedzinie zarzdzania gospodark, ktry ju wczeniej, przez wdroenie planu czteroletniego, przechyli si na korzy pastwa. Decyzja o budowie nowego kompleksu przemysowego umoliwiaa bowiem pastwu Fhrera nie tylko przejcie ze stadium kontroli nad gospodark do bezporedniej wasnoci i zarzdzania rodkami produkcji, ale na dodatek, kiedy Gring postanowi byskawicznie rozwin zakady, Hitler wyrazi zgod, aby uczyni je fundamentem niemieckich zbroje i gwnym dostawc dla przemysu zbrojeniowego w czasie pokoju i wojny. W pocztkach roku 1938 Gring zaaprobowa przeznaczenie zwikszonych funduszy na rozbudow kompleksu, podnoszc jego kapita z 5 milionw do 400 milionw marek. Zdaniem Gringa Reichswerke miay by politycznym i ekonomicznym instrumentem, ktry nie tylko przyspieszy proces niemieckich zbroje, ale pozwoli obej konflikt interesw, do jakiego doszo pomidzy pastwem

Fhrera a korporacjami przemysowymi na tle utworzenia alternatywnego systemu gospodarki, bdcej odpowiednikiem czci prerogatywnej dualistycznego pastwa Frankela. Drugi z tych celw znalaz odzwierciedlenie w zasadniczej roli, jak w zarzdzaniu Reichswerke powierzono ludziom od dawna zwizanym z parti i z nazistowskimi, populistycznymi koncepcjami gospodarczymi. Ich dyrektor, Paul Pleiger, byy waciciel maej stalowni, nalea do zdeklarowanych wrogw wielkiego kapitau. Jeden z jego najbliszych wsppracownikw, Wilhelm Meinberg, w latach dwudziestych zalicza si do przywdcw nazistowskiego ruchu chopskiego. Inny z dyrektorw, Klagges, stary towarzysz partyjny, by kiedy nauczycielem szkoy podstawowej. Gring dba o rozbudow zakadw, ktre uwaa za pomnik wystawiony ku czci wasnej i chwale ruchu nazistowskiego, i przekazywa im wszystkie zasoby gospodarcze, na jakich zdoa pooy rk. Wrd nich znalazy si poddane procesowi aryzacji przedsibiorstwa ydowskie, skonfiskowane w grudniu 1939 roku udziay Thyssena w przemyle wglowym Zagbia Ruhry, zakady zbrojeniowe Rheinmetall Borsig i wiksza cz potencjau przemysowego zagarnitego w Austrii i Czechosowacji. Jeszcze przed wybuchem wojny Reichswerke wyprzedziy I.G. Farben, stajc si najwikszym koncernem Europy, i znalazy si na najlepszej drodze, by sta si gospodarczym instrumentem nazistowskiej ekspansji imperialistycznej. Peter Hayes, badajcy histori I.G. Farben, okrela typ dziaalnoci gospodarczej uprawianej przez Gringa jako rabunkow eksploatacj niemieckiej gospodarki w imi realizacji programu zbroje. Wskazuje te, e dc do samowystarczalnoci, bez wzgldu na koszty ekonomiczne, Hitler zamieni niemieck polityk gospodarcz w samospeniajc si przepowiedni: Hitler mg coraz bardziej uzasadni potrzeb militarnych rozstrzygni na wschodzie jako rozwizanie dla problemw gospodarczych, ktre w duym stopniu byy wynikiem jego polityki. Mona si spiera o bilans pozytyww i negatyww tej polityki na polu ekonomicznym, ale jej ostatecznym kryterium jest cel, z myl o ktrym bya przez Hitlera prowadzona, czyli wojna. Zatem pytania, na ktre naley poszukiwa odpowiedzi, brzmi: jak dalece udao si zrealizowa harmonogram zakrelony przez Hitlera w roku 1936, jaki charakter miaa mie przewidywana przez niego wojna, jaki program zbroje ostatecznie wdroono i, co najwaniejsze, czy sprosta on stawianym wymaganiom i uczyni Niemcy wystarczajco silnymi, aby mogy osign dugofalowe cele polityki Fhrera? Odpowiedzi musz pozosta w zawieszeniu a do rozdziau trzynastego, w ktrym przeanalizowana zostanie polityka zagraniczna Hitlera. Pastwo, gospodarka, spoeczestwo. W pierwszym Hitler nigdy nie wyszed poza granice improwizacji. T drug traktowa instrumentalnie i powierzy jej organizacj najpierw Schachtowi, pniej Gringowi. Tylko w trzeciej z tych dziedzin, polityce spoecznej, wykaza wiksze osobiste zaangaowanie. To na tym polu usiowa udowodni przewag uspoeczniania ludzi nad marksistowskim uspoecznianiem produkcji,

zjednoczy nard niemiecki w Volksgemeinschaft, przeciwstawiajc t wsplnot liberalnemu indywidualizmowi i marksistowskiej wojnie klasowej, odrodzi gotowo narodu do noszenia ora i wywalczenia Lebensraumu dla niemieckiej rasy panw (Herrenvolku). Odwracajc teori Marksa, Hitler postanowi zmieni wiadomo Niemcw jako warunek wstpny do zmiany warunkw materialnych ich bytu. Powyszy kanon podstawowych idei nazizmu, uzupeniony o jego rasistowskie i eugeniczne zasady, stanowi zesp wartoci systematycznie zaszczepianych i narzucanych spoeczestwu. Oprcz niego istniaa jeszcze caa gama wartoci podrzdnych, bdca dziwn mieszanin czsto sprzecznych ze sob archaicznych i nowoczesnych, ideaw. Na przykad Blut und Boden (krew i ziemia) by starym mitem niemieckiej prawicy, wyraajcym pragnienie ucieczki od zepsucia miejskiego ycia i powrotu do preindustrialnych form gospodarki rolnej i wiejskiej prostoty. Innym przykadem byo zniesienie ustanowionej w latach 1918-1919 struktury stosunkw przemysowych. Charakter nowego ukadu najlepiej odzwierciedla pseudofeudalny jzyk przyjtej w styczniu 1934 roku ustawy o hierarchii narodowej siy roboczej. Pracodawc nazywano w niej dowdc zakadu, a pracownikw jego zaog, ktra winna mu bya lojalno zgodnie z zasadami wsplnoty fabrycznej (Betriebsgemeinschaft). Zniesiono ukady zbiorowe i pace miay by odtd ustalane przez penomocnikw do spraw pracy mianowanych przez rzd. Tego rodzaju tsknota za przeszoci kcia si z niechci odczuwan przez Hitlera i wikszo nazistw do sztywnego, podzielonego i zhierarchizowanego spoeczestwa Niemiec sprzed pierwszej wojny wiatowej, z jego deniami do zapewnienia sobie odpowiedniego statusu spoecznego i tytuw, czego przykadem by midzy innymi snobizm korpusu oficerskiego (take oficerw rezerwy). Rwnie trudna do pogodzenia z deniem do wyposaenia niemieckiej armii i lotnictwa w najnowsze osignicia techniki wydawaa si kampania skierowana przeciwko wielkim korporacjom przemysowym i domom towarowym lub odtwarzanie cechowej struktury rzemiosa. Jedn z podstawowych umiejtnoci ruchu nazistowskiego bya jednak zdolno do jednoczesnego odwoywania si do przeciwstawnych interesw i celw, podczas gdy jego dynamiczna i agresywna propaganda, wykorzystujca najnowsze techniki oddziaywania, niosa nazistw na fali entuzjazmu mas zauroczonych hasami narodowej jednoci, narodowego odrodzenia i narodowej potgi. Propaganda penia funkcj czynnika mobilizujcego spoeczestwo. Zakres tematyki podejmowanej w tej dziedzinie zmieni si tylko w niewielkim stopniu w porwnaniu z hasami z lat 1933-1934 i wczeniejszych. Nowym czynnikiem wykorzystywanym zarwno w propagandzie, jak i w mobilizowaniu mas by sukces. Sukces w zwalczaniu depresji, sukces, jakim byo zaprzestanie spat reparacji, sukces w odbudowie potgi i prestiu midzynarodowego Niemiec. Efekt oddziaywania propagandy, trbicej o sukcesie w caym kraju, na okrgo i we wszystkich dostpnych rodkach przekazu, wzmacniao to, e kady przejaw sceptycyzmu lub krytyki tumiono si. W ten sposb sukces, obok

funkcji bodca pozytywnego, zyska take wymiar przymusu, co uczynio opr przeciw jego oddziaywaniu nieomal niemoliwym. W tamtym okresie nazici, majc do swojej dyspozycji zasoby caego pastwa doprowadzili do perfekcji sztuk propagandy wizualnej, organizujc manifestacje i parady, ktrym do dzisiaj nie potrafi dorwna aden inny reim. Ustalono nastpujcy kalendarz obchodw: - 30 stycznia - nominacja Hitlera na kanclerza Rzeszy, - 24 lutego - rocznica ponownego zaoenia NSDAP w roku 1925, - 24 marca - Narodowy Dzie aoby po onierzach niemieckich polegych na wojnie, przemianowany przez nazistw na Dzie Pamici Bohaterw, - 20 kwietnia - urodziny Hitlera, - l maja - Narodowe wito Pracy, - druga niedziela maja - Dzie Matki, - czerwiec - Dzie Przesilenia Letniego - wrzesie - krajowy zlot partyjny w Norymberdze, - 1 padziernika - Doynki (Blut und Boden) w Bckebergu koo Hamelin, - 9 listopada - rocznica puczu monachijskiego w roku 1923. Skala organizowanych obchodw bya imponujca. Skupiay one setki tysicy bezporednich uczestnikw. Nastpnie, a do znudzenia przekazywano relacje z kadej imprezy przez radio i w kronikach filmowych (ze szczeglnym uwzgldnieniem kadej mowy Hitlera). Apogeum celebry przypado w czasie olimpiady w roku 1936, kiedy to Berlin jako miasto-gospodarz fetowa goci z caego wiata Nieuczestniczenie lub choby niewywieszenie flagi z okazji corocznych lub specjalnych imprez byo skrupulatnie odnotowywane przez partyjnych blokowych i grozio uzyskaniem opinii osoby niepewnej politycznie. Konsekwencje mogy by rne - od pominicia w awansie w pracy lub zwolnienia a po aresztowanie i spraw sdow. Takie same nastpstwa moga pocign odmowa wzicia udziau w zbirkach organizowanych w ramach programu Pomocy Zimowej lub Dni Narodowej Solidarnoci. Odnosio si to take do stowarzysze zawodowych lub dobrowolnych organizacji, do ktrych przynaleno bya po prostu wymuszana. Cel tych dziaa by jeden, nie pozostawi nikogo samemu sobie, nie pozwoli, aby cho jednej osobie udao si wykrci lub sta na uboczu, czy to w pracy, czy w domu, czy podczas spdzania wolnych chwil. Oczywicie, nigdy nie udao si tego zrealizowa w stu procentach. Emigracja wewntrzna bya dosy powszechna i spora liczba osb podobnie jak w stalinowskim Zwizku Radzieckim - nauczya si izolowa od nieustannego grzmienia trb propagandowych i osigna umiejtno zawierania z reimem tylko niezbdnego do przetrwania minimum kompromisw. Pomimo to presja, ktrej ulegaa wikszo spoeczestwa nawet jeeli ludzie sarkali - prowadzia do akceptacji narodowego socjalizmu jako swego rodzaju nieuchronnoci, a reszcie pozostawao tylko wycofanie si w izolacj. Jeden z socjalistw, obserwatorw, w swym raporcie dla Sopade (emigracyjnego orodka SPD w Pradze) 2 listopada

1935 roku zanotowa: Cel wszystkich nazistowskich organizacji masowych jest taki sam. Cokolwiek by myle o Froncie Pracy, Sile przez Rado czy Hitlerjugend, peni one t sam funkcj: maj mobilizowa i nadzorowa narodowych towarzyszy, nie pozostawiajc nikogo samemu sobie i, o ile to moliwe, nie pozostawiajc im w ogle czasu na mylenie. [...] Maj zapobiega zawizaniu si jakiejkolwiek nici rzeczywistej wsplnoty lub dobrowolnej asocjacji [...]. Istota wadzy nazistw nad masami zawiera si z jednej strony w przymusowym zrzeszaniu w organizacje, a z drugiej, w dominacji. Wzajemna wrogo pomidzy parti komunistyczn a socjalistyczn, ktra uniemoliwia stworzenie zjednoczonego frontu antyfaszystowskiego, nie zmieniaa faktu, e w kraju znajdowao si 13 milionw wyborcw ze rodowisk robotniczych wrogo nastawionych do nazizmu, spord ktrych 12 milionw gotowych byo ju po przejciu wadzy przez Hitlera przeciwstawi si pogrkom nazistw i gosowa przeciwko nim w wyborach w marcu 1933 roku. Od dawna jednym z priorytetw Hitlera byo rozbicie KPD i SPD, aresztowanie i porachowanie si z ich przywdcami, zamknicie gazet i przejcie majtku obu partii. Osignwszy to, Hitler pragn pozyska zwolennikw rozbitych partii dla narodowej wsplnoty. Idea narodowej jednoci pozwolia nazistom zdoby silne poparcie klasy redniej. Wiele zaleao teraz od tego, jak mocno potrafi ona oddziaywa na ten odam niemieckiego spoeczestwa, ktry od ponad p wieku dawa oparcie niemieckiemu ruchowi robotniczemu, goszcemu ide nieuchronnego konfliktu klasowego. Jednym z osigni reimu - jednak o wtpliwej przydatnoci do zdobycia poparcia robotnikw - byo zamroenie wzrostu pac. Warto realna redniej tygodniwki wzrosa z podstawy 100 w roku 1932 (w szczytowym momencie kryzysu) do 123 w 1939, czyli zaledwie o 5 punktw powyej wartoci w roku 1929, ostatnim roku przedkryzysowym. Rwnolegle z kontrol pac kontrolowano ceny, zwaszcza za ceny ywnoci: te wzrosy nieco ponad redni w okresie 1933-1934, ale pozostay a do ostatniego roku wojny poniej poziomu z lat 1928-1929. Tymczasem pomidzy kryzysowym rokiem 1932 a rokiem 1938 poziom konsumpcji wzrs tylko minimalnie i przez cay ten okres ludno uskaraa si na braki w zaopatrzeniu w tuszcze. Skargi wywoywaa take niska jako wyrobw tekstylnych oraz innych artykuw, do ktrych produkcji uywano wysokiej domieszki Ersatzw (komponentw zastpczych). Kiedy za braki na rynku siy roboczej stay si coraz bardziej odczuwalne, ograniczono swobod zmiany pracy. Pocztkowo dotkno to tylko wybrane gazie przemysu i rolnictwo, ale w 1938 roku reim nada sobie prawo przymusowego kierowania robotnikw do pracy przy budowie umocnie Wau Zachodniego i w zakadach amunicyjnych. Obraz wyaniajcy si z powyszych faktw jest jednak dalece niekompletny. Na przykad spord 23 milionw niemieckich robotnikw w okresie 1938-1939 przymusowo skierowano do pracy zaledwie milion, z czego tylko mniej ni 300 tysicy na stae, natomiast reszt wycznie okresowo. Podobnie niska rednia wzrostu przecitnej pacy skrywa fakt,

e robotnicy przedsibiorstw pracujcych na rzecz programu zbroje odczuli znaczn popraw sytuacji materialnej. Ale nade wszystko Hitler zlikwidowa bezrobocie. Miao to podstawowe i najistotniejsze znaczenie dla milionw robotniczych rodzin, ktre jeszcze kilka lat temu dowiadczyy, co oznacza brak pracy i brak nadziei na jej otrzymanie. Na tym polegaa zasadnicza rnica midzy pocztkiem lat trzydziestych a rodkiem i kocow czci dekady. Odciony od zwykych funkcji zwizku zawodowego i obowizku negocjowania ukadw zbiorowych Niemiecki Front Pracy (DAF) Leya przeksztaci si przed kocem dekady w najwiksze z nazistowskich imperiw, przerastajc wielkoci nawet parti. Skala jego operacji przymia dziaalno Dopo il Lavoro, organizacji istniejcej w faszystowskich Woszech, na ktrej si wzorowano, tworzc DAF. W sowach Leya nie byo cienia przesady, kiedy stwierdzi, e aden inny kraj we wspczesnym wiecie, kapitalistyczny czy socjalistyczny, nie oddaje do rk robotnikw takiej bazy materialnej. Jednym ze rde sukcesu DAF bya wanie jego baza materialna. Jej podstaw sta si majtek rozwizanych zwizkw zawodowych, a dalszy wzrost zapewniy skadki cigane od robotnikw przemysowych i ich pracodawcw, dla ktrych przynaleno do organizacji, teoretycznie dobrowolna, praktycznie staa si obowizkowa. Wkrtce warto majtku DAF przekroczya trzykrotnie warto majtku NSDAP. Do roku 1939 DAF zatrudnia 44.500 etatowych pracownikw i by wacicielem bankw, firm ubezpieczeniowych, stowarzysze mieszkaniowych, biur podry, a nawet fabryki Volkswagena, ktra - w przyszoci - miaa wyprodukowa samochd dla kadego, auto dla ludu. Motywem uzasadniajcym tak zrnicowan dziaalno DAF bya ch wzbogacenia a sceptycy twierdzili, e zastpienia motywacji materialnej motywacj psychologiczn. Podobnie jak Hitlerjugend i Niemiecka Suba Pracy (okres obowizkowej pracy fizycznej dla wszystkich modych ludzi, w tym studentw) DAF uczestniczy w dziaaniach majcych na celu podniesienie rangi pracy rk i pracownikw fizycznych. Hitler stale podkrela zachodzce zmiany, zacieranie rnic w statusie spoecznym, wyrwnywanie szans startu oraz stworzenie wikszych moliwoci awansu (midzy innymi w siach zbrojnych), oferujc tym samym, jak okreli to David Schoenbaum, ideologi pracy w miejsce polityki pracy. Ostatni rzecz, do ktrej dy, bya rewolucja spoeczna w stylu Stalina: Pod przykrywk nazistowskiej ideologii tradycyjne grupy spoeczne nadal toczyy walk jak zapanicy zmagajcy si pod kocem. Do jakiego stopnia robotnicy dali si uwie? Odpowied na to pytanie w odniesieniu do liczcej 23 miliony ludzi klasy robotniczej jest niemoliwa. Opierajc si jednak na licznych raportach Gestapo i innych agend nazistowskich oraz na informacjach trafiajcych do centrali emigracyjnej SPD, wydaje si moliwe okrelenie trzech oglnych tendencji. Pierwsza odzwierciedla postawy ludzi blisko zwizanych z KPD, SPD i zwizkami zawodowymi, ktrzy nadal uwaali nazistw za wrogw. Wielu z nich przeszo w latach 1933-1934 przez wizienia i tortury; niektrzy wczyli si aktywnie w dziaania opozycyjne, na przykad

kolporta ulotek, dopki w roku 1935 wielka akcja Gestapo przeciwko marksistowskim organizacjom podziemnym nie pooya im kresu. Wszyscy ci ludzie starali si utrzymywa ze sob jaki kontakt oraz pomaga sobie w przetrwaniu tego okresu i zachowaniu wasnych pogldw. Na przeciwnym biegunie znalaza si grupa ludzi, przewanie modszych ni czonkowie tej pierwszej, ktrzy bd bezkrytycznie akceptowali to, co syszeli, bd zdawali sobie spraw, e ich dalsza kariera zaley od przesiadki na wz nazistw. Istniej dowody, e najliczniejsi byli jednak ci, ktrzy nie naleeli ani do nieprzejednanych, ani do nawrconych. Przyjmowali oni wszystko, co oferowa im DAF, i uznawali to, podobnie jak zwalczenie bezrobocia za osignicie reimu; narzekali na braki w zaopatrzeniu i restrykcje polityczne, ale w pewien apolityczny sposb, pochonici wasnymi sprawami, biernie i bez entuzjazmu akceptowali reim, traktujc go jako zjawisko, z ktrym, tak jak z pogod, trzeba si jako pogodzi. T wanie postaw najlepiej opisuje raport skierowany w czerwcu 1936 roku, wkrtce po wielkim sukcesie reimu, jakim bya remilitaryzacja Nadrenii, do emigracyjnego orodka SPD. Gdziekolwiek si spojrzy, ludzie traktuj narodowy socjalizm jako co nieuniknionego. Nowe pastwo i jego instytucje s wszdzie, nie mona si od nich uwolni. Wikszo spoeczestwa pogodzia si z t sytuacj do tego stopnia e ju nie myli o sposobie, w jaki mona by j zmieni. [...] Nazistom udao si dokona jednej rzeczy: odpolityczni niemieckie spoeczestwo [...] i przekona masy, by pozostawiy polityk ludziom na grze. [...] Nazici usiuj przeksztaci wszystkich w zdeklarowanych narodowych socjalistw. To im si nigdy nie uda. Wewntrznie ludzie wykazuj tendencj do odwracania si od nazizmu. Jednak nazici dbaj, aby ludziom stao si wszystko jedno. A z naszego punktu widzenia jest to rwnie niekorzystne. Analizujc szersze spektrum opinii publicznej, nie wyczajc, ale i nie ograniczajc si do rodowisk robotniczych, wikszo badaczy podziela opini, e w poowie dekady lat trzydziestych istniay pewne cechy reimu uznawane za pozytywne. Wrd nich wysok pozycj zajmowa wizerunek Hitlera jako czowieka z ludu, stojcego ponad polityk, wyranie odrnianego od partii nazistowskiej, cieszcej si znacznie mniejsz popularnoci. W Hitlerze widziano czowieka, ktry po raz pierwszy od czasw Bismarcka zapewni krajowi autorytarne przywdztwo, uwaane przez wielu Niemcw ze wszystkich klas za element niemieckiej tradycji politycznej. Kontrast z epok weimarsk podkrelaa jego popularno, nie przymiona jeszcze lkiem przed now wojn. Pierwsze wzmianki o moliwoci jej wybuchu pojawiy si dopiero w czasie kryzysu czechosowackiego w roku 1938. Na razie, zamiast uprawia retoryk wojenn, Hitler - byy kombatant - prezentowa si jako miujcy pokj przywdca narodu, ktry zbyt dobrze pozna wojn, by kiedykolwiek myle o wszczciu nastpnej. Jeszcze mniej, jeli w ogle, znane byy spoeczestwu tajne plany Hitlera: wojna zaborcza i stworzenie rasistowskiego imperium na wschodzie. Kwestia, do jakiego stopnia udao si nazistom stworzy ideologicznie

zaangaowane spoeczestwo, szczeglnie interesujca w odniesieniu do ludzi poniej lat czterdziestu, jest jednym z tych pyta dotyczcych Trzeciej Rzeszy, ktre zapewne nigdy nie doczekaj si odpowiedzi. Jej poszukiwanie, nawet metod ilociowej analizy postaw indywidualnych, skazane jest na fiasko. Zamy bowiem - oczywicie czysto teoretycznie e badaczowi udaoby si zdoby wiarygodne owiadczenia, wskazujce, e z 50 procent przedstawicieli tej grupy wiekowej (poniej 40 lat) ponad poowa staa si wyznawcami nazistowskiego wiatopogldu. Ten wynik i tak pozostawiaby pole do swobodnej interpretacji w zalenoci od tego, czy dane te posuyyby do udowodnienia, e butelka bya w poowie pena czy te w poowie pusta. W tej sprawie opinie specjalistw s tak rne, jak w kwestii tego, czy nazizm stanowi zerwanie, czy te kontynuacj pewnych trendw zapocztkowanych w Niemczech jeszcze przed rokiem 1914. Oczywicie istnienie pewnej cigoci jest rzecz pozadyskusyjn; pytanie, na ktre brak jednoznacznej odpowiedzi, dotyczy jej relatywnego znaczenia i reprezentatywnoci. Jeeli mimo to nadal bdziemy upierali si przy pytaniu, do jakiego stopnia udao si nazistom zindoktrynowa modsz cz spoeczestwa t, ktra na swych barkach dwigaa gwny ciar drugiej wojny wiatowej, to mamy do wyboru dwie odpowiedzi. Pierwsz z nich jest wyznanie klski poczynione przez Hitlera w zaciszu swego bunkra w kocowych dniach Trzeciej Rzeszy (25 lutego 1945), a zanotowane przez Martina Bormanna: Z mojego punktu widzenia idealnym rozwizaniem byoby [...] uksztatowa mode pokolenie cakowicie przesiknite doktryn narodowego socjalizmu i pozostawi prowadzenie tej nieuniknionej wojny przyszym generacjom. [...] Zadanie, jakie wziem na siebie, jest niestety zadaniem, ktrego nie da si wykona ani siami pojedynczego czowieka, ani w czasie trwania jednego pokolenia. Drugiej odpowiedzi dostarcza fakt, za ktry Hitler nigdy nie okaza nawet cienia wdzicznoci, e po szeciu latach wojny, w tym ostatnich dwch i p, kiedy to niemieckie armie byy zmuszone cofa si krok po kroku, a na niemieckie miasta spaday najpierw bomby lotnicze, a pniej pociski artyleryjskie i czogowe, nard niemiecki w obliczu beznadziejnej sytuacji nie zaama si a do chwili, kiedy popeniajc samobjstwo Hitler uwolni go z czcego ich zwizku. Ppena czy ppusta? V Obok propagandy i organizacji spoeczestwa trzecim, istotnym i wspierajcym obydwa, elementem systemu nazistowskiego by terror. W poowie lat trzydziestych wiksz rol odgrywaa sama groba jego uycia ni jego stosowanie. Powodem bya nie tylko rosnca popularno Hitlera, lecz take ch uniknicia nieprzychylnych reakcji zagranicy - takich jak bojkot niemieckich towarw lub odebranie Berlinowi prawa do organizowania igrzysk olimpijskich w 1936 roku - co mogo zagrozi

niemieckiemu programowi zbroje i narazi na szwank wspprac z konserwatywnymi sojusznikami. Fala aresztowa przeprowadzona przez Gestapo w 1935 roku rozbia podziemne organizacje komunistyczne, socjalistyczne i zwizkowe, a zim 1936/1937 liczba winiw trzech funkcjonujcych obozw koncentracyjnych spada do najniszego poziomu: 7,5 tysica. Nawet dla ydw, gwnych ideologicznych przeciwnikw nazistowskiego pastwa, zima 1936/1937 bya - oczywicie relatywnie - najspokojniejszym okresem w caej historii Trzeciej Rzeszy, co sprawio, e pewna liczba tych, ktrzy wczeniej zdecydowali si na emigracj, powrcia do Niemiec. Nie oznaczao to jednak osabienia wrogiej kampanii prowadzonej zarwno w mediach, jak i w szkoach, kampanii, ktrej celem byo zafiksowanie obrazu ydw jako pariasw, robactwa nie stanowicego czci rasy ludzkiej. Rozszerzono te metody dyskryminacji zawodowej, a w rodowiskach lokalnych wci powtarzay si ataki na ydowskie rodziny i firmy. A mimo to ustawy norymberskie, ktrym swego czasu powicano tyle uwagi, w wietle obecnego stanu wiedzy okazay si pospiesznie uchwalonym na norymberskim zlocie partii we wrzeniu 1935 roku rodkiem, majcym suy raczej do zaspokojenia da natychmiastowego dziaania, wysuwanych przez niecierpliwych czonkw partii, ni stanowi zacht do nowych ekscesw5. Dopiero w roku 1938, na skutek zasadniczego, radykalnego zwrotu w polityce Hitlera jad nazistowskiej nienawici mg znale niczym nie ograniczony wyraz w przeladowaniach austriackich ydw po Anschlussie Austrii oraz w Niemczech w czasie krysztaowej nocy z 9 na 10 listopada. Tymczasem jednak lata 1936-1938 byy okresem przygotowywania SS do roli, jak miao odegra pniej w krajach okupowanych przez Niemcy, szczeglnie we wschodniej Europie. Po terrorze pocztkowego okresu lat 1933-1934 ministerstwa spraw wewntrznych i sprawiedliwoci dokaday teraz wszelkich stara, aby ograniczy dziaania Gestapo do ram zakrelonych granic prawa. Poczenie policji z SS w czerwcu 1936 roku byo dowodem ich poraki. Himmler jasno zarysowa charakter przyszych dziaa swych poczonych si, kiedy 11 padziernika tego roku przemawia na konferencji powiconej prawu policyjnemu w Niemieckiej Akademii Prawa. Swym suchaczom wyjani, e kiedy w marcu 1933 roku powierzono mu funkcj szefa policji w Monachium, przyj zaoenie, i: W dziaaniach podejmowanych w imi Fhrera i narodu niemieckiego zgodno z liter prawa nie ma najmniejszego znaczenia. Po prostu robiem to, co sumienie i zdrowy rozsdek podpowiaday mi jako suszne. Zaamywanie rk nad naruszeniami prawa, jak to czynili inni, byo absolutnie nieistotne w sytuacjach, gdy chodzio o sprawy ycia i mierci narodu niemieckiego. [...] Nazywali to bezprawiem, bowiem kcio si z ich pojmowaniem prawa. W rzeczywistoci za my tylko kadlimy podwaliny pod nowy kodeks prawa, prawa narodu niemieckiego do swego
5

Ustawy norymberskie zakazyway maestw i pozamaeskich stosunkw seksualnych pomidzy osobami narodowoci niemieckiej i ydowskiej; zabraniay ydom zatrudniania niemieckich kobiet jako pomocy domowych oraz wywieszania niemieckiej flagi. Jednoczenie wydana ustawa o obywatelstwie Rzeszy pozbawiaa ydw niemieckiego obywatelstwa, zmieniajc ich status na poddanych. W 1933 roku, wedug danych Krajowego Urzdu Statystycznego, w Niemczech byy 503 tysice ydw, co stanowio mniej ni jeden procent populacji kraju.

przeznaczenia. Na wielk skal rozwj SS rozpocz si ju po wybuchu wojny, kiedy to Hitler powierzy Himmlerowi zadanie realizacji polityki rasowej kolonizacji okupowanej Polski. Himmler zadba jednak o si swojej organizacji ju w latach trzydziestych, celowo nadajc jej elitarny charakter i, jeeli tylko byo to moliwe, rekrutujc czonkw spord arystokracji, wyszych warstw klasy redniej oraz absolwentw szk wyszych. W tym samym czasie Heydrich stara si podnie poziom kadr Gestapo, a Theodor Eicke, ktry jako komendant Dachau opracowa podstawowe zasady funkcjonowania obozu koncentracyjnego, czc brutalno systemu z efektywnoci, po objciu funkcji inspektora obozw koncentracyjnych rozpocz szkolenie batalionw wartowniczych SS. Jednym z protegowanych Heydricha by Adolf Eichmann, mianowany zastpc szefa wydziau, ktry w grudniu 1937 roku otrzyma zadanie przejcia nadzoru nad wszelkimi pracami zwizanymi z kwesti ydowsk przez SD i Gestapo. Pord protegowanych Eickego znajdowa si Rudolf Hoss, przyszy komendant Owicimia. Do marca 1938 roku pierwsze oddziay SS, wytypowane do przyszego wykorzystania poza granicami Niemiec, byy gotowe do wkroczenia na terytorium Austrii i przeprowadzenia prby tych dziaa, ktre miay uczyni ich nazw znienawidzon i budzc przeraenie na caym kontynencie. Za decyzj Hitlera, by jesieni 1937 roku przerzuci si na nowy, bardziej radykalny i agresywny kurs polityczny, kryo si kilka powodw. Pierwszym bya narastajca irytacja wywoana ograniczeniami, ktre narzuca mu sojusz z konserwatywnymi elementami w armii, rzdzie i gospodarce. Jej przykadem byy dugotrwae spory o zasady polityki gospodarczej toczone z Schachtem. Po wojnie, na procesie norymberskim, Speer wspomina swoj wizyt w Berghofie latem 1937 roku: Czekajc na tarasie, posyszaem gon rozmow Schachta z Hitlerem, dochodzc z pokoju Hitlera. Gos Hitlera przybiera coraz wysze tony. Po zakoczeniu dyskusji Hitler wyszed na taras najwyraniej wzburzony i owiadczy wszystkim tam zgromadzonym, e nie moe pracowa z Schachtem. Wanie si pokcili. Schacht ze swoimi metodami finansowymi pokrzyuje mu wszystkie plany . Hitler zawsze z trudem znosi kontrargumenty lub sprzeciw, jednak dotychczas musia wytrzymywa krytyczne uwagi Schachta o Gringu i planie czteroletnim, bowiem uznawa jego obecno na stanowisku ministra gospodarki za niezbdn dla podtrzymania zaufania do reimu w krajowych i zagranicznych krgach gospodarczych. Schacht najwyraniej zgadza si na dalsze piastowanie funkcji. Ale teraz Hitler zacz zadawa sobie pytanie, czy rzeczywicie obecno Schachta na tym stanowisku ma jeszcze jakiekolwiek znaczenie. Drugim powodem bya wiadomo, i w szeregach partyjnych Alte Kampfer ronie niezadowolenie i szerzy si opinia, e rewolucja, ktrej tak wyczekiwali, podobnie jak wiele wczeniejszych przewrotw, zakoczya si kompromisem ze starym porzdkiem i odrzuceniem SA oraz innych ugrupowa radykalnego skrzyda partii. Ustawy norymberskie byy wanie gestem pod ich adresem, miay wiadczy, e zaufanie, jakim obdarzyli

Fhrera, nie zostanie zawiedzione. Ale zachowanie ich poparcia wymagao czego wicej ni gestw. Od ostatniego wielkiego sukcesu, remilitaryzacji Nadrenii, upyno ptora roku i mit Hitlera domaga si wzmocnienia kolejnym dowodem jego opatrznociowego przywdztwa Martin Broszat wskazuje na trzeci czynnik, piszc o trapicym Hitlera w latach 1937-1938 panicznym niepokoju, e po pocztkowym okresie relatywnego umiarkowania przejcie do realizacji wielkich, ostatecznych zamierze moe okaza si niemoliwe. Pniej, spogldajc wstecz, po tym gdy zmiana polityki staa si ju faktem dokonanym, 10 listopada 1938 roku, po Monachium, Hitler powiedzia na prywatnym spotkaniu z wydawcami gazet: Okolicznoci zmusiy mnie do mwienia prawie wycznie o pokoju. Jedynie dziki staemu podkrelaniu pokojowych intencji Niemiec udao mi si krok po kroku wywalczy dla Niemcw wolno i wyposay kraj w bro, ktra bya warunkiem wstpnym dalszych dziaa. Oczywiste jest, e taka pokojowa propaganda ma swoje wady; moe z atwoci doprowadzi do wytworzenia w umysach wielu ludzi wraenie, e obecny rzd identyfikuje si z decyzjami i wol utrzymania pokoju za wszelk cen. To jednak moe zafaszowa wizj celw, jakie stawia sobie ten system. Co gorsza, moe spowodowa, e nard niemiecki. [...] przesiknie duchem, ktry na dusz met mgby wywoa defetyzm i zniszczy osignicia obecnego reimu. Przez wiele lat mwiem tylko o pokoju, poniewa byem do tego zmuszony. Obecnie nadszed czas, aby dokona stopniowej zmiany w psychologicznym nastawieniu narodu niemieckiego i powoli zaszczepi w jego wiadomoci, e istniej cele, ktre, jeli nie uda si ich osign na drodze pokojowej, musz by osignite przy uyciu siy i przemocy. [...] Ta praca wymagaa wielu miesicy; bya prowadzona metodycznie i trwa oraz nasila si nadal. Przekonanie Hitlera e musi dziaa natychmiast, by odzyska inicjatyw, wzmacniaa obawa, jak ywi o stan swego zdrowia. W przemwieniu do kierownikw propagandy w padzierniku 1937 roku poruszy ten temat, co w sposb nastpujcy odnotowa jeden z uczestnikw spotkania: Na ile pozwala sdzi stan ludzkiej wiedzy, nie pozostao mu ju duo ycia. W jego rodzinie ludzie umierali modo. [...] Dlatego naleao rozwiza wszystkie nie cierpice zwoki problemy (Lebensraum) jak najprdzej. [...] Przysze pokolenia nie bd ju miay takiej szansy. Tylko on mg jeszcze tego dokona. Na zakoczenie Hitler doda, e po cikich wewntrznych zmaganiach uwolni si od pozostaoci religijnych przekona z czasw dziecistwa. Teraz czuj si tak wieo, jak rebak na pastwisku. Tym jednak, co powstrzymywao dotd Hitlera, nie byy religijne czy moralne skrupuy, ale niepewno co do stopnia ryzyka, jakie moe podj. Czy armia i przemys nie wycofaj si ze wsppracy nad programem zbrojeniowym, jeli zdymisjonuje Schachta i pozbdzie si konserwatystw, z ktrymi w roku 1934 odnowi niepisany pakt? A jeeli

tak, czy zagrozi to jego wasnej pozycji? Swej odpowiedzi Hitler udzieli w nowym, 1938 roku. Wszystko, co gotw by publicznie owiadczy w listopadzie 1937 roku, sprowadzao si do stwierdzenia: Jestem przekonany, e najtrudniejszy okres przygotowa mamy ju za sob... Dzi stajemy w obliczu nowych zada, Lebensraum naszego narodu jest zbyt ciasny.

ROZDZIA DWUNASTY

Rewolucja, jak Saturn, poera wasne dzieci

Stalin: 1934-1939 (wiek 54-59 lat)
Naley si obawia, e rewolucja, jak Saturn, moe po kolei pore wszystkie swoje dzieci Pierre Vergniaud, Pary 1793

Podczas gdy Hitler lata 1934-1938 uzna za niezbdny dla umocnienia

wadzy okres konsolidacji i spokoju, a zatem hamowa wszelkie radykalne ekscesy, Stalin w tym czasie zmierza w przeciwnym kierunku. Po zaostrzonym rygorze w okresie kolektywizacji i pierwszej piciolatki nie nastpia konieczna, zdaniem wielu czonkw partii, odwil. Powrcono natomiast do odgrnej rewolucji, ktrej kulminacj sta si okres terroru. Tym razem kolejne fale aresztowa, procesw i czystek wymierzono nie w chopw i niedobitki kapitalizmu, lecz w sam parti. Politolodzy, badajcy w latach pidziesitych model pastwa totalitarnego, uwaali radzieckie czystki za pochodn funkcjonalnych potrzeb systemu jednopartyjnego, instrument stanu trwaej niepewnoci, majcy stanowi niezbdny atrybut totalitaryzmu jako systemu. Byo to jednak jedno z tych uspokajajcych, bezosobowych uoglnie, ktre niczego nie wyjaniaj. Bowiem pytania zasadnicze brzmi w tym wypadku inaczej: Czyich potrzeb byy one pochodn? i W czyim rku znajdowa si instrument? Mia zapewne racj Chruszczow, daleki od dziaania na rzecz interesw ustroju sowieckiego jako systemu totalitarnego, gdy owiadczy w czasie XX Zjazdu KPZR, e czystki i procesy lat trzydziestych doprowadziy reim niemal do upadku. Tylko dziki niezwykej sile moralno-politycznej udao si naszej Partii przetrwa trudne wypadki lat 1937-1938 i wyksztaci nowe kadry. Nie ulega jednak wtpliwoci, e nasz marsz ku socjalizmowi i przygotowaniu obrony pastwa przynisby duo lepsze rezultaty, gdyby partia nie poniosa tak cikich strat w kadrach, w rezultacie nieuzasadnionych i bdnych represji z lat 1937-1938. Uruchomiony raz proces, posiadajcy wewntrzne mechanizmy samonapdzajce, jak choby metoda wymuszania denuncjacji stosowana przez NKWD, nastpc OGPU, zacz oczywicie nabiera wasnej dynamiki. Ale kto w obrbie systemu uruchamia mechanizm, nastpnie nim kierowa i decydowa, w ktrym momencie grozi przecignicie struny? Nie byo to ani kolektywne kierownictwo polityczne partii: Biuro Polityczne i Komitet Centralny, ani aparat rzdowy i naczelne dowdztwo

armii. To przecie przeciw nim skierowane byy czystki i spord nich wywodziy si ofiary zajmujce najwysze stanowiska. Nie by to te Sekretariat Partii ani NKWD, ktre peniy funkcj wykonawcw, a nie organizatorw akcji. Okres szczytowego nasilenia czystek zyska w Zwizku Radzieckim nazw jeowszczyzny, czyli czasw Jeowa, wywodzc si od nazwiska szefa NKWD w latach 1937-1938. Jednak Chruszczow stwierdzi jednoznacznie, e Jeow by tylko narzdziem w rku Stalina i sam, gdy tylko Stalin uzna za wskazane uczyni go kozem ofiarnym, zosta wyeliminowany. Tak wic jeowszczyzna bya w rzeczywistoci stalinowszczyzn, czyli czasami Stalina. Bowiem to Stalin dostrzeg warto terroru nie tylko jako jednego z rozwiza przydatnych w sytuacjach nadzwyczajnych - na przykad podczas kolektywizacji - ale take jako fundamentalnej zasady sprawowania wadzy. To nie kto inny, lecz Stalin, zainicjowa czystki lat trzydziestych i powrci do nich po wojnie, eksportujc t metod poza terytorium Zwizku Radzieckiego, do satelickich reimw Europy Wschodniej. Z punktu widzenia oglnie przyjtych standardw obaj - Hitler i Stalin byli nienormalni. Jednake laik, pragncy dociec, czy choroba ta kwalifikowaa ich do leczenia klinicznego lub ubezwasnowolnienia, traciby tylko niepotrzebnie czas. Bez wzgldu bowiem na stan ich zdrowia kondycja psychiczna obydwu nie wpywaa na ograniczenie sprawnoci umysowej, ktra - pomijajc ostatni faz ich ycia - czynia z nich wytrawnych politykw. Pord licznych osb, ktre miay bliski kontakt ze Stalinem i przeyy, by mc podzieli si swymi wspomnieniami, trudno znale cho jedn gotow przyzna, e by on wariatem. Przeciwnie, pozostawi po sobie wraenie czowieka w peni wadz umysowych, ktry wiedzia, do czego dy, panowa nad sytuacj i nawet w okresie, gdy strach i napicie w Moskwie stay si nie do zniesienia, zachowywa normaln rutyn w dziaaniu. W tej ponurej, politycznej grze, toczcej si w Zwizku Radzieckim w latach 1934-1939, Stalin zawsze zyskiwa przewag kilku ruchw nad pozostaymi jej uczestnikami. Nieustannie zaskakiwa swych przeciwnikw wyrafinowaniem posuni, skal obudy, a nade wszystko rozmiarami okruciestwa, do jakiego potrafi si posun. Charakterystyczne dla jego wizerunku psychologicznego skonnoci paranoiczne okazay si w tych okolicznociach niezwykle przydatne, gdy uatwiay jednoczesne zaspokojenie ambicji politycznych i potrzeb emocjonalnych, przy czym oba elementy (ambicje i potrzeby) wzmacniay si nawzajem. W poowie lat trzydziestych polityczne ambicje Stalina sprowadzay si do trzech pragnie. Po pierwsze zaleao mu na zmiadeniu opozycji i krytyki swojego kursu wewntrz partii. Wprawdzie przytumiony, krytycyzm istnia przecie przez cay okres kolektywizacji. Ujawni si w latach 1933-1934 w formie da liberalizacji kursu, zakadajcego, i lepsze wyniki gospodarcze mona osign tylko za pomoc przymusu, a take ustpstw na rzecz poprawy warunkw ycia klasy robotniczej oraz pojednania z byymi opozycjonistami. Chocia ze wzgldw taktycznych Stalin stwarza pozory, e gotw jest czciowo zaakceptowa taki

program, to ju na zjedzie zwycizcw (w styczniu 1934 roku), gdzie zadeklarowa: nie ma nawet czego dowodzi i bodaj nie ma kogo bi, zaraz potem ostrzeg przed gmatwanin w pogldach, ktra przywioda niektrych towarzyszy do wniosku, e walka klas si skoczya i e mona osabi dyktatur proletariatu. W rzeczywistoci brak podstaw, by przypuszcza, e Stalin kiedykolwiek zmieni swj pogld, i odwil zagraa utrat wszystkich dotychczasowych osigni i e konieczne jest dalsze utrzymywanie, a nie osabianie nacisku - bowiem w adnym alternatywnym scenariuszu nie byo miejsca na nadzwyczajne uprawnienia, jakimi rozporzdza. Drugim zadaniem, jakie sobie stawia, byo nie tylko zniszczenie tych, ktrzy domagali si liberalizacji kursu, ale wykorzenienie wszelkich orodkw oporu i krytyki wewntrz kolegialnych organw kierowniczych partii oraz ostateczne zerwanie z tradycj wewntrzpartyjnej demokracji. Stalina coraz bardziej dranio to, e musia wysuchiwa opinii swoich przyjaci, takich jak Kirow lub Ordonikidze, ktrzy rocili sobie prawo do niezalenoci pogldw i niekiedy omielali si z nim nie zgadza. Akceptowa tylko takich jak Mootow czy Kaganowicz, bo oni wiedzieli, e ich zadaniem jest wykonywanie, a nie kwestionowanie jego polece. Jednak tych nie uwaa za przyjaci, lecz traktowa jak pionki. Stalin nie ufa byym opozycjonistom, takim jak Zinowiew, Kamieniew, Bucharin i Rykow, ktrzy po zoeniu samokrytyki zostali ponownie przyjci do partii, ale ktrych przeszoci nigdy nie zapomnia ani nie wybaczy. Prdzej czy pniej musia ich wyeliminowa raz na zawsze razem ze wszystkimi starymi bolszewikami, sdzcymi cigle, i s czonkami partii Lenina, nie zdajc sobie sprawy, e teraz jest to ju partia Stalina. W przeciwiestwie do Lenina Stalin nie uwaa si za pierwszego wrd rwnych - w ogle nie dopuszcza myli, e mog istnie jacy jemu rwni - ale mia si za samowadc, ktrego kade skinienie palca byo nieodwoalnym rozkazem. Przejcie od systemu jednopartyjnego do jedynowadztwa stanowio logiczne tego nastpstwo. Stalin nie zawaha si uczyni tego ostatniego kroku wieczcego dzieo. Uwaajc si za jedynego czowieka, wiedzcego, jak rzdzi Rosj, i zdolnego dokoczy rewolucj, przekonany by take, e tylko on obdarzony jest si woli niezbdn do zastosowania koniecznych rodkw, pod warunkiem wszake, e jego dziaa nie bdzie krpowaa adna inna osoba ani instytucja (na przykad partia). Zatem trzeci, i ostateczn, faz programu Stalina byo usunicie wszystkich przeszkd stojcych na drodze do wadzy autokratycznej. Stalin, podobnie jak Hitler, nie wiedzia dokadnie z gry, w jaki sposb zdoa ten plan zrealizowa, niemniej ju w roku 1932 mona byo dostrzec pierwsz oznak prawdopodobnego kierunku, w jakim zmierza. Bya to wcieko, do ktrej doprowadzia go opozycja w Biurze Politycznym i Komitecie Centralnym, uniemoliwiajc mu rozstrzelanie Riutina i jego wsplnikw za rozpowszechnianie dwustustronicowej platformy, dajcej odsunicia Stalina jako zego ducha rewolucji. Jednake obuda oraz umiejtno skrywania swych myli pozwoliy Stalinowi umacnia swoj pozycj podczas zjazdu zwycizcw i pniej. Udajc gotowo

do zaakceptowania nowego liberalnego kursu, na co nalegali Kirow, Ordonikidze oraz inni umiarkowani, potajemnie czyni przygotowania do kontrataku, o czym wiadczyo umieszczenie zaufanych ludzi na wanych stanowiskach, na ktrych w sprzyjajcych okolicznociach mogli okaza si przydatni. Nie wiemy, kiedy te przygotowania skrystalizoway si w plan akcji ani jaki jej zasig mg przewidywa Stalin w latach 19341935. Moemy tylko przypuszcza, e nie zdawa sobie sprawy, jak potocz si wypadki, podobnie jak to byo w momencie, kiedy rozpoczyna kolektywizacj. Ale, tak jak Hitler, Stalin mg sobie pozwoli na oportunizm, poniewa, w przeciwiestwie do swoich oponentw, zna doskonale cele, do ktrych dy. Wielkim atutem Stalina, podobnie jak Hitlera, byo to, e jego denia polityczne wspgray z jego psychiczn konstrukcj i potrzebami. W rozdziale dziesitym przedstawiem ju dwie najistotniejsze cechy psychiki Stalina. Pierwsza to narcyzm i wynikajce z niego cakowite pochonicie wasn osob, niezdolno do postrzegania innych jako postaci realnych (w takim samym sensie, w jakim widzia wasn osob) oraz przewiadczenie, e jest jednostk genialn, powoan do odegrania niepowtarzalnej historycznej roli. Drug z cech bya skonno do paranoi, pod wpywem ktrej uzna siebie za wielkiego czowieka stojcego wobec wrogiego wiata penego zazdrosnych i perfidnych nieprzyjaci, wiecznie spiskujcych i gotowych go obali, jeli nie uderzy i nie zniszczy ich pierwszy. Typowa dla umysowoci paranoicznej jest spjna natura uroje przeladowczych. Dlatego Stalin by nieustannie zaprztnity kompletowaniem dowodw, na podstawie ktrych wznosi, a nastpnie umacnia logiczn struktur, potwierdzajc stwarzane przez niego fikcje. Przez cae ycie Stalin czu psychiczn potrzeb potwierdzenia oraz utrwalenia przekonania zarwno o swojej misji historycznej, jak i o prawdziwoci stworzonego przez siebie obrazu wasnej osoby i otaczajcej go rzeczywistoci. Istnieje oczywista zbieno pomidzy pierwsz z tych potrzeb a gwnym celem polityki Stalina. Ta sama obsesja, ktra bya bodcem do niszczenia rywali i przeciwstawienia rewolucji Lenina swojej wasnej, teraz pchaa go do przecignicia poprzednika: do wyzwolenia si spod kontroli partii i objcia penej wadzy nad pastwem sowieckim. Jeszcze bardziej uderzajca jest zbieno drugiej z potrzeb psychicznych Stalina - chci upewnienia si w wyobraeniach o sobie i ich potwierdzenia przez dopasowywanie zdarze zachodzcych w wiecie zewntrznym do ram konstrukcji wytworzonej przez jego wasny umys - z celem jego polityki w latach 1934-1939, ktrym byo rozbicie oryginalnej leninowskiej partii bolszewickiej i, przy zachowaniu pozorw kontynuacji, zastpienie jej now, bdc w istocie jego wasnym tworem. Scenariusz spisku i zdrady, stanowicy podstaw oskare w okresie czystek i procesw (przy jego tworzeniu zatrudniono setki pracownikw ledczych NKWD), by jednoczenie now interpretacj historii, dopasowujc j do mitu, jaki wymyli sobie Stalin, oraz do jego politycznych celw. Miliony aresztowanych, rozstrzelanych lub zesanych do obozw -

dzielc wczeniejszy los kuakw - odegrao rol aktorw w niezwykle realistycznej sztuce obyczajowej, ktr wyreyserowa Stalin. Czy o jej obiektywnej prawdzie nie przekonuj najlepiej trzy pokazowe procesy, w ktrych nie przedstawiono ani jednego dowodu, a mimo to weterani autentycznej partii Lenina jeden po drugim wstawali i przyznawali si do winy, powtarzajc role napisane przez NKWD, sami publicznie oskarali si o najbardziej nieprawdopodobne zbrodnie, za pomoc ktrych, gdyby nie czujno Stalina zaprzedaliby rewolucj i doprowadzili Zwizek Radziecki do upadku? W kolejnych wersjach scenariusza udoskonalano szczegy i rozszerzano repertuar oskare. Na ostatniej rozprawie, w roku 1938, w jednym, zbiorczym akcie oskarenia zgromadzono wszystkie zarzuty - te przeciw opozycjonistom lewicowym, prawicowym i trockistom, te o sabota gospodarczy oraz czyny na szkod przemysu i rolnictwa, te o prby dokonania morderstw, a take o szpiegostwo na rzecz zagranicznych sub wywiadowczych. Gwnym oskaronym by sam Bucharin, czowiek, ktrego Lenin nazwa ulubiecem caej partii. Teraz jak Lucyfer, inny syn upodobany, zosta strcony z niebios pod zarzutem buntu oraz spisku uknutego w celu zamordowania swego ukochanego mistrza Lenina. Wszyscy czonkowie leninowskiego kierownictwa partii - Trocki, Zinowiew, Kamieniew, Rykow oraz Tomski - zostali oskareni i potpieni. Wszyscy, z wyjtkiem Stalina. Obserwujc z zewntrz zadziwiajce wydarzenia w Zwizku Radzieckim w latach 1934-1939, trudno nie uzna ich za przejaw szalestwa, ale kiedy spojrzy si na nie w kontekcie dziaa Stalina, wida wyranie ich inne znaczenie. Stalin zmierza do celu nie tylko bezwzgldnie, lecz take racjonalnie, jego posunicia byy logiczne zarwno pod wzgldem politycznym, jak i psychologicznym. II Eugenia Ginzburg ksik Stroma ciana, w ktrej opisuje swoje aresztowanie w roku 1937, rozpocza od sw: Rok zwany Trzydziestym Sidmym zacz si waciwie pod koniec roku 1934. Mwic cilej, l grudnia 1934 roku - w dniu zamordowania Kirowa. Na pierwszy rzut oka twierdzenie to wydaje si zaskakujce. Po burzliwych wypadkach grudnia i pierwszych szeciu miesicach roku 1935 kryzys wydawa si sabn, a okres od lipca 1935 roku do sierpnia 1936 nosi zewntrzne znamiona odwily. Eugenia Ginzburg miaa jednak racj. Zabjstwo Kirowa byo dla Stalina okazj na ktr czeka. Jego wtek pojawi si we wszystkich trzech procesach moskiewskich, dostarczajc mu archimedesowego punktu podparcia, ktry umoliwi poruszenie sowieckiego wiata. Istniej dwa moliwe wyjanienia zagadki morderstwa Kirowa oraz powodw, ktre sprawiy, e natychmiast zyskao ono tak wielkie znaczenie. Pierwsza oficjalna wersja gosia, e zabjstwo ukazao Stalinowi oraz innym czonkom Politbiura zagroenie, jakie zawiso nad reimem i nad nimi osobicie, oraz konieczno podwojenia, a nie, jak chcieli niektrzy,

zmniejszenia, wysikw majcych na celu likwidacj tych elementw, ktre d do obalenia rewolucji. Hod oddany zamordowanemu, cznie z pastwowym pogrzebem, w czasie ktrego Stalin peni honorow wart przy trumnie, posuy podtrzymaniu wariantu oficjalnego. Kirowa przedstawiono jako ofiar przemocy si kontrrewolucyjnych, a wersj t potwierdziy cignce si przez nastpne cztery lata ledztwa i procesy odsaniajce w zeznaniach oskaronych rozmiary i niegodziwo spisku, ktry skrywa si za tym ciosem. Inne, bardziej prawdopodobne, wyjanienie brzmi, e Stalin sam zaplanowa morderstwo, bd przynajmniej je aprobowa, i e miao ono zniszczy czowieka, w ktrym widzia potencjalnego przywdc kadego posunicia, zmierzajcego do pozbawienia go stanowiska i skierowania kraju ku bardziej umiarkowanej polityce. Pozbywajc si Kirowa, Stalin zada silny cios - by to te wyrany sygna ostrzegawczy - wszystkim ewentualnym grupom opozycyjnym, ktre mogyby tworzy si w partii. Podwoi te korzy, traktujc zmarego, a wic nie mogcego ju zaprotestowa, jako lojalnego stronnika, najlepszego przyjaciela i towarzysza broni Stalina, bohatera rewolucji, ktry zgin na posterunku. Pozwolio mu to zdemaskowa nurt krytyczny, z ktrym Kirow za ycia si utosamia, jako kontrrewolucyjny ruch terrorystyczny odpowiedzialny za jego mier. Wrg nie strzela do Kirowa jako do Kirowa - pisaa Prawda. - Nie! Strzela do proletariackiej rewolucji. Zapewne caa prawda o zabjstwie Kirowa nigdy nie zostanie poznana, lecz tak jak w wypadku innej tajemnicy - kto podpali Reichstag? - wiksze znaczenie miao nie to, kto odpowiada za jego mier, lecz jaki uytek z niej zrobiono. Natychmiast po otrzymaniu wiadomoci o mierci Kirowa Stalin wyda dekret o stanie wyjtkowym (nie czeka na zatwierdzenie go przez Politbiuro). W trzech krtkich punktach nakazywa organom ledczym, by przyspieszyy sprawy oskaronych o przygotowywanie aktw terroru, udziela instrukcji organom sprawiedliwoci, by w takich przypadkach nie zwlekay z orzeczeniem o winie (moliwo uniewinnienia nie bya brana pod uwag) i zaleca NKWD wykonanie wyrokw mierci (bo tylko takie mogy zapa) natychmiast po ich wydaniu. Uczyniwszy to, Stalin niezwocznie wyruszy do Leningradu podrowa noc specjalnym pocigiem, w towarzystwie najbliszych wsppracownikw, Mootowa, Woroszyowa i danowa, z siln grup funkcjonariuszy NKWD. Od razu po przyjedzie osobicie pokierowa ledztwem, przejmujc w ten sposb inicjatyw i zyskujc doskonale uzasadnienie wszystkich ewentualnych krokw, jakie mgby podj w celu zlikwidowania osb wskazanych przez oficerw ledczych NKWD. Nie ma wtpliwoci, e zabjca, Nikoajew, dziaa z pobudek osobistych, nie za politycznych. By on nieudacznikiem - utraci urzdnicze stanowisko, ktre, jak sdzi, mu przysugiwao, i zosta wykluczony z partii za odmow podjcia pracy fizycznej. W rezultacie gboko znienawidzi biurokracj i planowa morderstwo Kirowa jako protest przeciw niesprawiedliwoci, ktrej, jak wierzy, pad ofiar. Jednake Nikoajew nigdy nie dostaby si do Instytutu Smolnego,

leningradzkiej siedziby wadz partii, gdyby warty stojce zwykle na kadym pitrze nie zostay odwoane. W tym samym czasie zatrzymano te czonka ochrony osobistej Kirowa, uniemoliwiajc mu towarzyszenie przeoonemu do budynku. W trakcie ledztwa wyszo na jaw, e to NKWD byo odpowiedzialne za zmian wart, e wiedziao o Nikoajewie i o urazie, jak ywi, e ju dwukrotnie wczeniej aresztowano go uzbrojonego w rewolwer w pobliu Kirowa - i dwukrotnie zwalniano pomimo protestw ochrony. Pniej okazao si, e NKWD ponosio odpowiedzialno za sfingowany wypadek, w ktrym zgin Borysow, ochroniarz Kirowa, jadcy do Smolnego, aby przedstawi dowody Stalinowi i komisji ledczej. Osoby zamieszane w wypadek zostay nastpnie zlikwidowane. Po aresztowaniu Nikoajew najwyraniej zda sobie spraw, e sta si marionetk w rku NKWD, i w odpowiedzi na pytanie Stalina, dlaczego zastrzeli Kirowa, zacz krzycze, wskazujc na obecnych oficerw NKWD, e to ich Stalin powinien zapyta. Stalin jednake nie by zainteresowany, by ujawni osobiste motywy Nikoajewa i wspudzia NKWD w zbrodni. Zaleao mu na czym innym. Wykorzystano natychmiast nowy dekret z l grudnia i zorganizowano zbiorowy proces, po ktrym stracono stu dwch biaogwardzistw, aresztowanych ostatnio pod zarzutem terroryzmu (wrd nich znalaza si znaczna liczba ukraiskich intelektualistw). Nie zostali oni obwinieni o zabjstwo Kirowa, lecz obwieszczenia o ich egzekucji byy sygnaem do wzmoenia kampanii prasowej przeciwko wrogom ludu. O to wanie Stalinowi chodzio w istocie; o wykazanie, e zabjstwo Kirowa byo czci rozgazionego spisku. Tak wanie dyrektyw wyda Jeowowi, gwnej postaci sekretariatu KC, ktremu powierzy polityczn kontrol tej sprawy, i Agranowowi, wyznaczonemu do prowadzenia dochodzenia. Fakt, e do morderstwa doszo w Leningradzie, do niedawna twierdzy Zinowiewa, podsun Stalinowi myl, e byli wsppracownicy Zinowiewa z leningradzkiej organizacji partyjnej i Komsomou powinni znale si wrd pierwszych aresztowanych i poddanych ledztwu. Jeow uda si do Moskwy po kolejne instrukcje, a kiedy wrci, dysponowa ju sporzdzon wasnorcznie przez Stalina list czonkw spisku, ktry wkrtce mia sta si znany jako Leningradzka Centrala Terrorystyczna i jako Moskiewska Centrala Terrorystyczna. Opublikowany akt oskarenia obwinia Nikoajewa o zabjstwo Kirowa na rozkaz Centrali, o zabjstwo, bdce czci dugofalowego planu zamordowania Stalina oraz innych przywdcw partyjnych. W zamian za obietnic ocalenia ycia Nikoajew wyzna, e jego pierwotne owiadczenie o dziaaniu z pobudek osobistych zostao zmylone w porozumieniu z grup Zinowiewowcw, aby ukry ich wspudzia i przedstawi zabjstwo Kirowa jako przejaw indywidualnego terroryzmu. Proces czonkw Centrali Leningradzkiej odby si pod koniec grudnia, przy drzwiach zamknitych, przed trzyosobowym skadem sdziowskim, ktremu przewodniczy cieszcy si ponur saw Ulrich - to on wraz z prokuratorem Wyszyskim mia odegra t sam parodi sprawiedliwoci na wszystkich kolejnych procesach lat trzydziestych. Przygotowania do tej

szczeglnej sprawy byy prowadzone pospiesznie i nie moga si ona odbywa publicznie, gdy wikszo oskaronych przyznaa si jedynie do przynalenoci do organizacji, natomiast zaprzeczya powizaniom z morderstwem. Wszyscy zostali skazani na mier, cznie z Nikoajewem pomimo zoonej mu obietnicy ocalenia ycia - i rozstrzelano ich tej samej nocy w piwnicach wizienia Liteini. W poowie grudnia Zinowiew i Kamieniew, obaj uprzednio dwukrotnie aresztowani, usunici z partii i dwukrotnie rehabilitowani, wraz z picioma byymi czonkami Komitetu Centralnego zostali ponownie uwizieni w Moskwie. Zanim jeszcze w poowie stycznia 1935 roku sporzdzono akt oskarenia, do grupy aresztowanych doczono midzy innymi dziewiciu byych czonkw kierownictwa partyjnego, usunitych z partii w roku 1927, a w pniejszym okresie przyjtych do niej ponownie. W ten sposb grupa, majca tworzy podziemne kontrrewolucyjne Centrum Moskiewskie, ktre przez wiele lat systematycznie kierowao dziaaniami kontrrewolucyjnymi obu central: moskiewskiej i leningradzkiej, rozszerzya si do dziewitnastu osb. Jednake zarzuty, jakie postawiono im na tym etapie, ograniczay si do odpowiedzialnoci moralnej i politycznej za zwrot grupy leningradzkiej ku terroryzmowi. Nie prbowano im udowodni bezporedniego zwizku z zabjstwem Kirowa. Wszyscy zostali skazani na wyroki nie wiksze ni pi do dziesiciu lat wizienia. W tym samym czasie funkcjonariusze leningradzkiej NKWD, odpowiedzialni za bezpieczestwo Kirowa, zostali obwinieni o zbrodnicze zaniedbanie, ktre doprowadzio do zabjstwa. Wszyscy przyznali si do winy, lecz zamiast zbiorowej egzekucji, ktra normalnie powinna nastpi, wszyscy, z jednym wyjtkiem, otrzymali agodne wyroki dwch-trzech lat wizienia. Tylko jeden, uznany dodatkowo winnym stosowania w ledztwie metod niezgodnych z prawem - prawdopodobnie chodzio o wypadek Borysowa, czonka ochrony osobistej Kirowa - dosta dziesi lat. Poza tym traktowani byli przez Jagod, szefa NKWD, z wyjtkow i niespotykan trosk, a gdy tylko znaleli si na Koymie, najbardziej odosobnionej z wysp Archipelagu Guag, szybko otrzymali odpowiedzialne funkcje w administracji obozu i wszystkie pynce std przywileje. Ten pomylny dla nich bieg spraw trwa do ostatnich miesicy roku 1937, kiedy to zostali przewiezieni z powrotem do Moskwy i rozstrzelani. Jeszcze wicej szczegw zostao ujawnionych w marcu 1938 roku podczas procesu samego Jagody. W czasie zamachu na Kirowa Jagoda by naczelnym komisarzem NKWD i odpowiada bezporednio przed Stalinem za wszystkie akcje sub bezpieczestwa. Na procesie Jagoda zezna, e wyda Zaporocowi, zastpcy naczelnika leningradzkiego NKWD, polecenie, by nie stwarza adnych przeszkd aktowi terrorystycznemu skierowanemu przeciwko Kirowowi. Doda te, e to na jego rozkaz zwolniono Nikoajewa, gdy na dwa miesice przed morderstwem zatrzymano go z rewolwerem, nabojami oraz planem trasy, ktr Kirow zwykle przemierza. Nastpnie Jagoda zezna, e nakaza, aby Zaporoca i innych ludzi z NKWD otoczono waciw opiek. Co skonio Jagod do takiego postpowania? Przed sdem zezna, e

otrzyma rozkazy tej treci od Jenukidzego, od roku 1918 sekretarza Centralnego Komitetu Wykonawczego Zjazdu Rad, a take, jak zostao stwierdzone, czonka grupy terrorystycznej, ktry, szczliwym trafem, zosta rozstrzelany sze miesicy wczeniej, w padzierniku roku 1937. Jenukidze, jak twierdzi Jagoda, nie zwaa na jego protesty i nakaza mu podporzdkowanie si poleceniom grupy. Byo to o tyle niewiarygodne, e Jenukidze nie peni funkcji, ktra pozwalaaby mu nakaza cokolwiek majcemu wikszy zakres wadzy Jagodzie. Tak wic pytanie, kto mg wyda Jagodzie takie polecenia, pozostao nadal bez odpowiedzi. W swoim tajnym referacie na XX Zjedzie KPZR w roku 1956 Chruszczow powiedzia delegatom: Naley stwierdzi, e okolicznoci zabjstwa Kirowa do dzisiaj kryj wiele rzeczy niezrozumiaych i wymagaj bardziej dokadnego zbadania. [...] Po zamachu wysocy funkcjonariusze leningradzkiej NKWD otrzymali bardzo agodne wyroki, lecz w 1937 zostali rozstrzelani. Moemy przypuszcza, e zastrzelono ich, aby zatrze lady wiodce do organizatorw morderstwa Kirowa. Staranne badania postulowane przez Chruszczowa, przeprowadzone zostay w roku 1956 lub 1957 przez specjaln komisj, ktra miaa dostp do wszystkich archiww i przesuchaa setki wiadkw. Jednake raport komisji nie zosta nigdy opublikowany. Na XXII Zjedzie, w roku 1961, Chruszczow powtrzy, e ludzie NKWD zostali zamordowani w celu zatarcia wszystkich ladw, i doda: im gbiej badamy materiay dotyczce mierci Kirowa, tym wicej pojawia si pyta. Jednak Chruszczow nie by jeszcze gotw, by wymieni imi, ktre cisno si na usta wszystkim. Natomiast we fragmentach pamitnikw, ktre ostatecznie ukazay si w roku 1989, nie pozostawia wtpliwoci, co do swojej prawdziwej opinii: Sdz, e morderstwo zostao zorganizowane przez Jagod, ktry t akcj mg przedsiwzi tylko na tajne polecenie Stalina przekazane mu podczas rozmowy w cztery oczy. Wzmianki o procesach wytoczonych Zinowiewowi, Kamieniewowi, Bucharinowi i Rykowowi oraz zarzuty im stawiane zostay usunite z oficjalnych publikacji sowieckich, takich jak historia partii, a Jenukidze wskazany w roku 1938 jako czowiek, ktry wydawa rozkazy Jagodzie, zosta w peni zrehabilitowany w roku 1962. Jego nazwiska nie zastpiono jednak adnym innym. Sytuacja polityczna pod koniec stycznia 1935 rnia si bardzo od tej sprzed roku, gdy obradowa zjazd zwycizcw. Wwczas w powodzi pochwa, jakimi go obsypano, Stalin doskonale wyczuwa silny nurt w partii, dcy do polityki odwily, i musia wyj mu naprzeciw. Teraz czowiek, w ktrym dostrzega swego rywala, nie y, a on sam, z okrzykiem rewolucja w niebezpieczestwie, niemal z dnia na dzie przej inicjatyw. Partia i machina propagandy rozptay demaskatorsk kampani przeciwko wrogom ludu i kady, kto wczeniej mia jakikolwiek, choby najluniejszy, zwizek z opozycj Zinowiewowskokamieniewowsk poczu si teraz zagroony denuncjacj i aresztowaniem. Pomylana jako przykad dla reszty kraju leningradzka czystka - dotyczya zarwno stronnikw Zinowiewa, jak i Kirowa - doprowadzia pod koniec

marca do masowych aresztowa i wywzek robotnikw, byych arystokratw, urzdnikw oraz oficerw, czsto wraz z caymi rodzinami, i obja w sumie liczb osb szacowan na niemal 100 tysicy. Zadekretowana w styczniu 1933 roku generalna czystka w partii zakoczya si ju wczeniej wykluczeniem 800 tysicy z liczcej 3,5 miliona czonkw organizacji (tak bardzo rozrosa si partia w okresie realizacji pierwszej piciolatki). W nastpstwie zabjstwa Kirowa wzmoona presja na spoeczestwo przybraa zdecydowanie polityczny kierunek. Tajne pismo Komitetu Centralnego z grudnia 1934 roku: Nauki pynce z wypadkw zwizanych z bestialskim zabjstwem towarzysza Kirowa - pierwszy z serii oklnikw tego rodzaju - zostao rozesane do wszystkich organizacji partyjnych i zobowizywao je do wytropienia wykluczenia i aresztowania wszystkich podejrzanych o tendencje opozycyjne lub oskaronych o nie podczas zebra. Te za zamieniy si w seanse wzajemnych denuncjacji. Czonkowie leningradzkiego Komsomou, wchodzcy w skad grupy, ktr prowadzcy ledztwo funkcjonariusze NKWD poczyli z Nikoajewem i spiskiem na ycie Kirowa, mimo e poddani surowemu ledztwu i ostatecznie rozstrzelani, do koca odmawiali przyznania si do winy i nie dostarczyli adnych dowodw obciajcych Zinowiewa lub Kamieniewa. W rezultacie sprawa przeciwko dwm byym przywdcom opozycji zostaa zawieszona 20 grudnia z powodu braku dowodw. Poddanie ich dalszej obrbce umoliwio wznowienie procesu w styczniu, ale i teraz tym, co jedynie udao si ustali i do czego przyznawali si oskareni, byy powizania z Central Leningradzk i generalna odpowiedzialno moralna za szerzenie idei kontrrewolucyjnych, a nie bezporedni zwizek z morderstwem Kirowa. Take ten proces odbywa si przy drzwiach zamknitych, a relacje prasowe z jego przebiegu byy bardzo lakoniczne. Umiarkowane elementy w kierownictwie politycznym cigle sprzeciwiay si zbyt surowemu traktowaniu byych czonkw Politbiura i Komitetu Centralnego i to sprawio, e Stalin uzna za politycznie korzystne osobiste przedstawienie Biuru propozycji, aby w przypadku Zinowiewa i Kamieniewa nie stosowano kary mierci. Stalin nie zrezygnowa ze swoich planw, ale najwyraniej potrzebowa wicej czasu na przygotowania. Skutkiem tego byo wraenie, ktremu ulego wielu obserwatorw zarwno w ZSRR, jak i za granic, e kryzys wywoany zabjstwem Kirowa zakoczy si i nastpuje powrt do normalnoci. Nowe haso rzucone przez Stalina brzmiao: ycie stao si lepsze, towarzysze. ycie stao si weselsze. Poprawiy si warunki materialne ludnoci: dziki dobrej pogodzie zbiory w roku 1935 byy rekordowe i zniesiono racjonowanie ywnoci. W sklepach pojawio si wicej towarw, a ceny spady. Realizacja drugiej piciolatki zacza przynosi efekty: nastpi powany wzrost produkcji elaza, stali, wgla i cementu, przynajmniej w porwnaniu z bardzo niskimi wskanikami w roku 1932 i 1933. Ruch stachanowcw, zainicjowany w ostatnich miesicach roku 1935, doprowadzi do nagonionego przez propagand wzrostu wydajnoci pracy. W tym samym czasie w Armii Czerwonej

przywrcono stopnie wojskowe, zwikszyy si te zarobki i przywileje korpusu oficerskiego, co poprawio znacznie jego morale, mianowano rwnie piciu pierwszych marszakw Zwizku Radzieckiego - zmiany te twrca Armii Czerwonej Trocki uzna za rewolucj. Pojawiy si nadzieje na wit nowej epoki, ktre znalazy potwierdzenie w decyzji przyjcia nowej konstytucji. Stalin osobicie mianowa si przewodniczcym komisji konstytucyjnej i w spektakularnym gecie pojednania wczy w jej trzydziestoosobowy skad Bucharina i Radka. W lipcu 1936 roku opublikowany zosta projekt i cae spoeczestwo zaproszono do wczenia si w szerok, narodow dyskusj nad jego treci. Jak oficjalnie ogoszono, projekt powitano z niezwykym entuzjazmem i przyjto jednogonie. Bucharin zaangaowa si w prace nad projektem, szczeglnie za tej jego czci, ktra dotyczya powszechnych wyborw, tajnego i bezporedniego gosowania zagwarantowania praw obywatelskich, cznie z wolnoci sowa, prasy, swobod stowarzyszania si i manifestacji ulicznych oraz wasnoci osobistej chronionej prawem. Projekt jednoznacznie okrela, i dopuszcza si istnienie tylko jednej partii, oraz mwi, e ze wszystkich gwarantowanych praw korzysta naley w zgodzie z interesem klasy robotniczej oraz w celu umocnienia systemu socjalistycznego. Pomimo ponurych przewidywa, ktre skoniy go tego samego lata 1936 roku - to nie pomyka - do wyznania przyjacioom w Paryu, e Stalin myli o zabiciu go, Bucharin nie mg stumi nadziei, e nowa konstytucja moe oznacza wicej swobody dla ludzi. Odtd nie bd ju duej spychani na ubocze. Przedstawiajc projekt kocowy Nadzwyczajnemu Wszechzwizkowemu Zjazdowi Rad, Stalin nie rozwia tych nadziei. Przeciwnie, wyranie podkreli, e nowa konstytucja ZSRR, ktra, o co zadba, miaa nosi jego imi, wychodzi z zaoenia e w spoeczestwie nie ma ju wcale klas antagonistycznych, e spoeczestwo skada si z dwch zaprzyjanionych ze sob klas, z robotnikw i chopw, e u wadzy stoj te wanie klasy pracujce. Wanie dziki likwidacji spoecznych konfliktw mona byo przyzna ludziom radzieckim powszechne prawo wyborcze, tajno gosowania i inne prawa obywatelskie. Wyjtkowe znaczenie nadane konstytucji (ktra pozostawaa w mocy do roku 1989) oraz dyskusji, dziki ktrej powstaa, miao na celu wywoanie odpowiedniego wraenia na obywatelach ZSRR i spoeczestwach zachodnich. Sowiecka polityka zagraniczna po wejciu Zwizku Radzieckiego do Ligi Narodw w roku 1934 nakierowana bya na tworzenie ukadu zbiorowego bezpieczestwa, majcego utrzyma w ryzach Hitlera. Celem konstytucji Stalina byo wywarcie wraenia na zachodniej opinii publicznej - czego niewtpliwie dokonaa - e Zwizek Radziecki jest krajem zmierzajcym do demokracji i to denie popieraj wszystkie zamieszkujce go narody. Na Zjedzie Rad Stalin zakoczy swoje przemwienie, owiadczajc: Oto dlaczego sdz, e Konstytucja ZSRR jest jedyn na wiecie konstytucj w peni demokratyczn. [...] Bdzie to dokument wiadczcy, e to, o czym marzyy i nadal marz miliony uczciwych ludzi w krajach

kapitalistycznych - zostao ju urzeczywistnione w ZSRR [...] zwycistwo rozwinitej, do koca konsekwentnej demokracji [...] Ale z tego wynika, e trudno chyba przeceni midzynarodowe znaczenie nowej Konstytucji ZSRR. Teraz, kiedy mtna fala faszyzmu opluwa ruch socjalistyczny klasy robotniczej i miesza z botem demokratyczne denia najlepszych ludzi cywilizowanego wiata, nowa Konstytucja ZSRR bdzie aktem oskarenia przeciw faszyzmowi, aktem oskarenia wiadczcym, e socjalizm i demokracja s niezwycione. Nowa Konstytucja ZSRR bdzie moraln podpor i realn pomoc dla tych wszystkich, ktrzy obecnie tocz walk przeciw barbarzystwu faszystowskiemu. Rachuby Stalina, e konstytucja z roku 1936 wywoa za granic niezwyke wraenie okazay si trafne. Jednak ju w chwili gdy wygasza swoje przemwienie (25 listopada 1936), obywatele ZSRR, szczeglnie za czonkowie komunistycznej partii, zaczli dostrzega, e w praktyce postanowienia konstytucji odpowiadaj rzdom terroru. Stalin nigdy nie mia adnych wtpliwoci co do tego, co oznaczay one w praktyce. Podczas gdy pozwala innym wierzy w zagodzenie presji i aby podsyca t wiar wykonywa nawet okazjonalne zachcajce gesty, sam nie przerywa przygotowa do ponownego ataku na by opozycj. Mia zamiar zdyskredytowa j w starannie zainscenizowanym publicznym procesie oraz udowodni, e kadego, nawet byego czonka Politbiura, moe dosign kara mierci. Tymczasem w Biurze Politycznym, oprcz wolnego miejsca po Kirowie, pojawi si drugi wakat z powodu mierci Waleriana Kujbyszewa, szefa Gospanu, Pastwowego Komitetu Planowania. Kujbyszew, podobnie jak Kirow, mia opini przedstawiciela grupy opowiadajcej si za bardziej umiarkowanym kursem i podobno przeciwstawia si procesowi Zinowiewa i Kamieniewa. Podwczas, 26 lipca 1935 roku, jako przyczyn jego mierci podano chorob serca, lecz na procesie Jagody, w roku 1938, zostaa ona przypisana bdom w leczeniu popenionym na rozkaz Jagody. Nie pokuszono si przy tym o zidentyfikowanie osoby, od ktrej Jagoda otrzyma polecenie zlikwidowania Kujbyszewa, i sprawa ta musi pozosta nie rozstrzygnita do czasu ujawnienia nowych dowodw. Stalin postara si, aby jedno z wolnych miejsc przypado Mikojanowi, czowiekowi, na ktrym mg polega (drugie zaj pniej stracony Czubar), a stanowisko jednego z dwch nowych zastpcw czonka Politbiura Andriejowi danowowi, penicemu po mierci Kirowa funkcj pierwszego sekretarza partii w Leningradzie. Inne wane stanowisko, pierwszego sekretarza moskiewskiej organizacji partyjnej, przypado Chruszczowowi, ktry, podobnie jak danow, wkracza wwczas na wysze stopnie kariery. Jeow, wybijajcy si ulubieniec Stalina, awansowa na szefa Centralnej Komisji Kontroli Partyjnej, a jego zastpc zosta Malenkow, dotychczas piastujcy stanowisko kierownika w Departamencie Kadr Sekretariatu. Obydwa stanowiska stwarzay moliwo wywierania nacisku na lokalne organizacje partyjne, by zaostrzay czystk w swych szeregach. Jagoda jako szef NKWD podlega ju bezporednio Stalinowi i wykonywa jego tajne dyrektywy. W lipcu

1935 roku Wyszyski, przyszy gwny oskaryciel w procesach moskiewskich, zosta awansowany na stanowisko prokuratora generalnego. Wydaje si mao prawdopodobne, aby kto z tej grupy zosta obdarzony penym zaufaniem Stalina, ktry zawsze kierowa si zasad, e kady powinien wiedzie nie wicej ni to konieczne do wykonania rozkazu: ci, ktrzy budzili jego podejrzenia lub zadawali pytania, nie przetrwali. Nawet ci, ktrzy tego nie robili, lecz za duo wiedzieli, stawali si zbdni, o czym przekonali si pniej Jagoda i Jeow. Wiosn 1935 roku w sowieckim prawodawstwie wprowadzono dwie zmiany, dajce Stalinowi bro, ktra moga by uyta jako szanta przy wymuszaniu przyznania si do winy. Pierwsza rozcigaa zakres stosowania wszystkich kar, cznie z kar mierci, na dzieci od dwunastego roku ycia (dekret z 7 kwietnia 1935). Druga (dekret z 9 lipca) przewidywaa kar mierci za prb ucieczki za granic oraz kar do dwudziestu lat wizienia dla czonkw rodziny zdrajcy, jeli suy on w wojsku, a czonkowie rodziny wiedzieli wczeniej o popenionym przestpstwie, lub do piciu lat zsyki, jeeli nic nie wiedzieli, lecz mieszkali z nim albo pozostawali na jego utrzymaniu. Oznaczao to wprowadzenie systemu zakadnikw, gdy naraao na ryzyko cae rodziny, cznie z maymi dziemi, jeli cho jeden jej czonek by podejrzany lub zosta zadenuncjowany jako zdradzajcy najmniejszy cie nieprawomylnoci. Reforma systemu sprawiedliwoci powierzaa sprawy o zdrad specjalnie powoanej izbie wojskowej Sdu Najwyszego, ktrej przewodniczy W.W. Ulrich, sdzia dajcy gwarancj, e bdzie je prowadzi w cisej wsppracy z NKWD. cisa kontrola, jak osobicie roztoczy Stalin nad OGPU w okresie kolektywizacji, okazaa si teraz niezwykle przydatna. Zreorganizowany Ludowy Komisariat Spraw Wewntrznych (NKWD) by odpowiedzialny za zarzdzanie obozami pracy (GUag), za wojska ochrony pogranicza, wojska wewntrzne oraz milicj. Specjalny organ NKWD otrzyma prawo administracyjnego (czyli bez wyroku sdowego) skazywania na kar do piciu lat wygnania, zsyki lub uwizienia w obozie. Mzgiem organizacji pozostawa jednak Gwny Zarzd Bezpieczestwa Narodowego (GUGB), skadajcy si ze starych bolszewikw, specjalistw od spraw bezpieczestwa i operacji terrorystycznych, ktrzy czsto pamitali jeszcze czasy CzeKa Dzieryskiego. Podczas gdy w partii trwaa czystka na rednich i niszych szczeblach, cigle przyspieszana przez zreorganizowan Komisj Kontroli Partyjnej i Wydzia Specjalny Poskriebyszewa, GUGB zosta wykorzystany przez Stalina do ataku na wysze kadry partyjne, urzdnikw pastwowych i na samo sowieckie kierownictwo. Oficerowie NKWD, posiadajcy specjalne umundurowanie, wasne osiedla mieszkaniowe i inne przywileje, uchodzili za corps delite. Naczelny komisarz NKWD, Jagoda, otrzyma nominacj na nowo utworzony stopie marszaka Zwizku Radzieckiego, Agranow, kierownik GUGB, wewntrznej suby bezpieczestwa NKWD, uznawany za serdecznego druha Stalina, wraz z picioma innymi osobami mianowany zosta komisarzem Bezpieczestwa Narodowego pierwszego stopnia, co

odpowiadao randze penego generaa Armii Czerwonej. Ranga trzynastu komisarzy drugiego stopnia ktrzy zostali mianowani w listopadzie 1935 roku, wrd nich znajdowali si kierownicy szeciu gwnych departamentw GUGB, odpowiadaa randze generaa-pukownika w wojsku. W oczach Stalina nominacje te nie uczyniy ich jednak bardziej niezastpionymi ni korpus oficerski Armii Czerwonej. Z dwudziestu komisarzy NKWD mianowanych w listopadzie 1935 roku, cznie z komisarzem naczelnym i jego nastpc, prdzej czy pniej wszyscy, z wyjtkiem jednego zamordowanego mniej formalnie, zostali rozstrzelani jako wrogowie ludu. NKWD stanowio ostatni z sowieckich elit zlikwidowanych przez Stalina. III Wiosn roku 1935 okoo czterdziestu osb zostao aresztowanych w zwizku z rzekomym spiskiem, majcym na celu zabicie Stalina na Kremlu. Stalin ponowi prb powizania z t spraw opozycji. Kamieniew mia brata - malarza Rosenfelda, ktrego on bya lekarka pracujca na Kremlu. Te cienkie wizy wystarczyy, by Jeow, jako przewodniczcy Komisji Kontroli Partyjnej, zada dla Kamieniewa kary mierci. Napotka jednak znw silny opr, wobec ktrego musia ustpi. Zamiast na mier w kocu lipca 1935 roku Kamieniew zosta skazany na dalsze dziesi lat wizienia, a jego brat zeznawa jako wiadek przeciwko niemu. Inni dwaj znani starzy bolszewicy utracili swe stanowiska: Awel Jenukidze, odpowiedzialny za generalny nadzr nad Kremlem, oraz otysz Peterson, komendant Kremla, ktry podczas wojny domowej dowodzi pocigiem stanowicym ruchom kwater Trockiego. Nastpnym krokiem byo rozwizanie Zwizku Starych Bolszewikw oraz Rady Byych Winiw Politycznych przeprowadzone przez specjalne komisje, kierowane w pierwszym przypadku przez Szkiriatowa, a w drugim przez Jeowa, dwch najgroniejszych siepaczy Stalina. Przykadem, jak drobna uraza stawaa si powodem przeladowa ze strony dotknitego w swej dumie Stalina, jest sprawa Jenukidzego, ktrego czyy ze Stalinem bliskie wizy z czasw, gdy trzydzieci pi lat wczeniej obaj byli modymi dziaaczami w Gruzji. By on sekretarzem Centralnego Komitetu Wykonawczego Zjazdu Rad i nie mia adnych powiza z grupami opozycyjnymi. Opublikowa jednak pamitniki dotyczce wczesnego okresu dziaalnoci rewolucyjnej na Zakaukaziu. Uwag Stalina zwrci na nie Beria, inny pretendent do jego ask, i Jenukidze zosta zmuszony do zamieszczenia w Prawdzie (16 stycznia 1935) podpisanego wasnym nazwiskiem artykuu, w ktrym przyznawa, e popeni ciki bd, wyolbrzymiajc swoj rol i nie oddajc sprawiedliwoci Stalinowi, wybijajcemu si ju wyranie w tamtych modzieczych latach. (Jednym z punktw krytyki Zwizku Starych Bolszewikw byo to, e mia wasn oficyn wydawnicz, ktra publikowaa pamitniki jego czonkw. Teraz zostaa ona zamknita.) Jako przyjaciel rodziny Alliujeww Jenukidze by ojcem chrzestnym ony Stalina Nadiedy Alliujewej, i organizatorem pogrzebu po jej samobjczej

mierci, a przez jego crk Swietan, uwaany by za wujka. W oczach Stalina mogo to stanowi dodatkowe obcienie. Wkrtce po usuniciu Jenukidzego z partii danow i Chruszczow usiowali przypodoba si swemu patronowi i przeprowadzili rwnolegy atak w Leningradzie i Moskwie. Pierwszy oskara Jenukidzego o nikczemn wywrotow dziaalno przeciwko partii i pastwu sowieckiemu, polegajc na gromadzeniu godnych pogardy pozostaoci faszystowsko-Zinowiewowsko-kamieniewowsko-trockistowskich grup oraz plew buruazyjno-obszarniczej kontrrewolucji. Aresztowany w roku 1937 i rozstrzelany jako szpieg i zdrajca Jenukidze zosta pomiertnie obarczony odpowiedzialnoci za zabjstwo Kirowa - to jego wanie wskazano podczas procesu moskiewskiego w roku 1938 jako czowieka, ktry nakaza Jagodzie zorganizowanie tego morderstwa. Dzi jego imi zostao w peni zrehabilitowane. Nie tylko weterani, lecz rwnie komsomolska modzie przycigna uwag Stalina. Wedug doniesie NKWD po zabjstwie Kirowa take w tych krgach zaczto mwi o usuniciu Stalina. NKWD nie miaa trudnoci ze zdemaskowaniem i aresztowaniem winnych, ale Stalin stwierdzi, i cay Komsomo wymaga czystki. Reorganizacj zwizku, majc oczyci jego szeregi z wrogw ludu, ogoszono w lipcu 1935 roku. Jedna z komsomolskich grup wykrytych przez NKWD dziaaa w Instytucie Pedagogicznym w Gorkim. Jej czonkowie oczekiwali ju na proces, gdy sprawa zostaa wstrzymana, poniewa nadeszy nowe instrukcje z gry. Jeden z zaangaowanych w ni agentw, Walentin Olberg, pracowa wczeniej jako tajny informator w grupie trockistw w Berlinie i prbowa dosta prac w sekretariacie Trockiego. Stwarzao to okazj powizania grupy z Trockim i Olberg otrzyma rozkaz, by przyzna si, e Trocki wysa go, aby zwerbowa profesorw i studentw, ktrzy chcieliby przyczy si do spisku majcego na celu zabicie Stalina podczas pochodu pierwszomajowego w 1936 roku w Moskwie. Po dopracowaniu wersji Olberga w pocztkach roku 1936 zapada ostateczna decyzja, by uczyni z niej podstaw operacji przeciwko liderom dawnej opozycji, czego domaga si Stalin. Kierownik Tajnego Wydziau Politycznego NKWD, Moczanow, wezwa wwczas okoo czterdziestu oficerw wykonawczych NKWD, zakomunikowa im o odkryciu rozlegego spisku, a nastpnie zwolni ich ze zwykych obowizkw i poleci jego rozpracowanie. Politbiuro uznao, e wina oskaronych jest oczywista; wszystko, co pozostao do zrobienia, to ustalenie szczegw. Nie wymagano adnych dowodw (aden zreszt nie zosta nigdy przedstawiony), za wystarczajce uznano samo przyznanie si do winy i denuncjacje. Wedug Aleksandra Orowa, oficera NKWD, ktry zbieg na Zachd i w roku 1954 opublikowa swe pamitniki, oficerowie przez lata zajmujcy si rozpracowywaniem rodowisk opozycyjnych wiedzieli dobrze, e caa sprawa bya sfabrykowana. Ale istniaa ju tradycja publicznych procesw opartych na sfingowanych spiskach, rozpoczta spraw szachtysk w roku 1928, po ktrej nastpia caa seria podobnych. W wikszoci odbyway si one przy drzwiach zamknitych,

lecz niekiedy byy dostpne dla publicznoci, na przykad proces Partii Przemysowej Ramzina w roku 1930, rozprawa mienszewickiego Centrum w 1931 i proces Metro-Vickers w 1933. Oficerowie wiedzieli wic, czego si od nich oczekuje i jak si do tego zabra. Czego prbowa dokona Stalin? Chruszczow dostarczy dwch podstawowych wskazwek w swoim tajnym referacie na XX Zjedzie partii: Stalin uku pojcie wroga ludu. Termin ten automatycznie czyni zbdnym dowodzenie bdw ideologicznych pojedynczemu czowiekowi czy zaangaowanej w spr grupie. Umoliwia on najbardziej okrutne represje, gwacce wszelkie normy rewolucyjnej praworzdnoci, wobec kadego, kto w jakikolwiek sposb nie zgadza si ze Stalinem, nawet wobec tych, ktrych jedynie podejrzewa o wrogie zamiary. [...] Owo pojcie wroga ludu praktycznie wykluczao wszelk moliwo ewentualnej walki ideologicznej lub zapoznania innych z wasnymi pogldami na t czy inn kwesti, nawet o czysto praktycznym charakterze. W rezultacie rnica zda ze Stalinem w jakiejkolwiek kwestii stawaa si - miast przedmiotem sporu politycznego - zbrodni gwn, sama w sobie stanowic dowd uczestnictwa w przestpczym spisku, zdrady i de do obalenia ustroju. Stalin doskonale wiedzia, e spisek jest fikcj, ktrej scenariusz zosta przygotowany na jego polecenie i pod wpywem jego krytycznych uwag ulega staym ulepszeniom. A mimo to na innym poziomie wiadomoci mg wierzy, e w istocie spisek taki istnia naprawd. Cae jego ycie upyno w atmosferze konspiracji - to fakt, na ktry susznie zwrci uwag dawny jugosowiaski przywdca komunistyczny, Djilas, podczas wywiadu radiowego z G.R. Urbanem. Gdy ten zapyta: Czy mona twierdzi, e tradycja partii nielegalnej, w ktrej korzeniami tkwili Stalin i jego przyboczni, przetrwaa dugo po tym, jak konspiracja przestaa by ju potrzebna?, Djilas odrzek: Wanie w tym tkwi sedno problemu - czy potrzeba konspiracji si skoczya? Tym, co wyniosem z mojej wizyty u Stalina, byo przekonanie, e ci ludzie uwaali si za stworzonych do rzdzenia ponad i wbrew woli ludu. Dziaali jak grupa spiskowcw... [w] kraju podbitym, a nie swoim wasnym. Wadza oznaczaa dla Stalina zarwno spisek, w ktrym sam by gwnym spiskowcem, jak bycie osob, przeciwko ktrej si spiskuje. Skoro tak miay si sprawy w latach czterdziestych, gdy Stalin czu si o wiele pewniej, tym bardziej musiao by to prawd w latach 1935-1938, kiedy cigle jeszcze budowa swoj pozycj. Gdyby to on zosta pokonany, a nie jego rywale, szukaby kadej sposobnoci do rewanu i obalenia sprawujcych wadz - co do tego nie mia adnej wtpliwoci. W rzeczywistoci, pomimo e musiay wrd oskaronych istnie jednostki i grupy, ktre omawiay moliwo pozbycia si Stalina, nigdy nie ujawniono adnego dowodu, ktry by potwierdza stawiane im wwczas zarzuty. Zostay one sfabrykowane przez NKWD na polecenie Stalina.

Jak pisze Robert Tucker: Nie naley sdzi, e Stalin wierzy w nie cakowicie. Musiay jednak wydawa mu si prawdziwe w zaoeniu, a faszywe, jeeli w ogle, w tym, e zawieray pewne upikszenia rzeczywistoci. Tu wanie pojawia si druga wskazwka Chruszczowa: W rzeczywistoci jedynym dowodem winy byo przyznanie si do niej przez samego oskaronego, ktre, jak wykazay badania wszystkich kolejnych przypadkw, uzyskiwano poddajc go presji fizycznej. Dzieryski zawsze podkrela znaczenie przyznania si oskaronego do winy, a na procesie szachtyskim w roku 1928 nie przedstawiono adnego innego dowodu. T sam praktyk zastosowano w przypadku Partii Przemysowej Ramzina i ponownie, z mniejszym powodzeniem, w sprawie Metro-Vickers. Aby zadowoli Stalina, oskareni ci musieli osobicie wygosi samokrytyk. Metoda ta (wraz z wykorzystaniem winiw jako wiadkw zeznajcych przeciwko innym oskaronym) zostaa wyprbowana i zaakceptowana jeszcze przed procesami moskiewskimi, a NKWD miaa ju spore dowiadczenie w tej dziedzinie. Korzy z punktu widzenia Stalina bya oczywista. Prezentujc czoowe postacie radzieckiego ycia publicznego samooskarajce si o najwysz zdrad, dostarcza przekonujcego dowodu stawianych im zarzutw politycznych i jednoczenie zaspokaja swoje psycho-patologiczne potrzeby. Podobno ju w czasie przygotowa do procesu Stalin nakaza NKWD przebadanie a 300 byych czonkw opozycji, znajdujcych si w wizieniach lub na zesaniu, pod ktem ich przydatnoci do wystpienia w roli omiu prowodyrw politycznych i omiu pomagierw, gwnie agentw-prowokatorw, ktrzy mieli pojawi si na rozprawie. Centrum trockistowsko-zinowiewowskie miao zosta teraz obarczone bezporedni odpowiedzialnoci za morderstwo Kirowa, ktre stanowio cz kampanii terrorystycznej majcej na celu zlikwidowanie Stalina oraz pozostaych czonkw radzieckiego kierownictwa. Zinowiew i Kamieniew wraz z dwoma najbliszymi wsppracownikami, Jewdokimowem i Bakajewem, od grudnia 1934 roku przebywali w areszcie, gdzie poddawano ich dugotrwaym przesuchaniom i nakaniano do przyznania si do winy. Sam Trocki, po wygnaniu z ZSRR w roku 1929, schroni si w Turcji, nastpnie we Francji, potem w Norwegii, by wreszcie pod koniec roku przenie si do Meksyku. Przy braku samego Lucyfera trudno byo znale odpowiedniego przedstawiciela odamu trockistowskiego w Centrum. W kocu wybr pad na Iwana Smirnowa, byego robotnika, dziaacza rewolucyjnego od siedemnastego roku ycia, uczestnika walk rewolucji 1905-1906 roku i wojny domowej, w czasie ktrej poprowadzi 5 armi do zwycistwa nad Koczakiem na Syberii. Zaproponowano wwczas jego kandydatur na stanowisko sekretarza generalnego partii, ale ostatecznie przypado ono Stalinowi - fascynujcy przypadek: co by byo, gdyby. Skazany na zesanie wraz z innymi trockistami w roku 1927, ponownie popad w tarapaty na pocztku lat trzydziestych, kiedy wyrazi poparcie dla sformuowanej przez Riutina propozycji usunicia Stalina, i od stycznia 1933 roku przebywa w wizieniu. Wyjanienie Smirnowa, e odkd znalaz si w wizieniu, nie mg przewodzi jakiemukolwiek spiskowi, Wyszyski na procesie obali jako naiwne twierdzenie.

Odkryto bowiem, doda, tajny szyfr, ktry umoliwia Smirnowowi utrzymywanie kontaktu z innymi spiskowcami: zostao wic dowiedzione, i by on w stanie porozumiewa si z nimi, cho nigdy nie przedstawiono adnej kopii szyfru ani tym bardziej adnej przekazanej wiadomoci. W poowie maja Stalin zwoa konferencj szefw NKWD i poleci im udokumentowanie kolejnych powiza pomidzy spiskowcami a Trockim. Oprcz Olberga wybrano do tego celu jeszcze dwch agentw, Fritza Dawida i Bermana-Jurina, ktrzy pracowali w Niemieckiej Partii Komunistycznej i Kominternie. Obu aresztowano pod koniec maja i poinstruowano, aby przyznali si, i odwiedzili Trockiego i otrzymali od niego rozkaz zabicia Stalina Jednake Smirnow i Mraczkowski, inny trockista, weteran walk na Syberii, a w roku 1927 wydawca podziemnej prasy trockistowskiej, wszystkiemu zaprzeczali i odmawiali przyznania si do winy, pomimo e podobno Mraczkowskiego przesuchiwa non stop, przez dziewidziesit godzin, zesp zmieniajcych si ledczych, do ktrych co jaki czas telefonowa sam Stalin, by dowiedzie si, czy wizie ju si zaama. Zinowiew, Kamieniew i Jewdokimow okazali si rwnie zatwardziali, chocia badano ich z tak sam bezwzgldnoci, a tego ostatniego potraktowano ze szczeglnym okruciestwem. Jak podaje Orow, kiedy Mironow, komisarz NKWD odpowiedzialny za przesuchania donis o tym Stalinowi, miaa miejsce nastpujca wymiana zda: ,,Mylicie, e Kamieniew moe si nie przyzna? - zapyta Stalin. Nie wiem - odpowiedzia Mironow. - Nie ulega namowom. Nie wiecie? - ponownie zapyta Stalin wpatrujc si w Mironowa. - A czy wiecie, ile way nasz kraj ze wszystkimi fabrykami, maszynami, wojskiem, wraz z caym uzbrojeniem i flot? Mironow i wszyscy obecni spojrzeli na Stalina ze zdumieniem. Zastanwcie si i odpowiedzcie* - poleci Stalin. Mironow umiechn si, sdzc, e Stalinowi chodzi o jaki art. Pytam was, ile to wszystko way? - nalega. Mironow by zakopotany. Stalin jednak nie spuszcza z niego wzroku i oczekiwa odpowiedzi. Mironow wzruszy ramionami i jak ucze na egzaminie odpowiedzia niepewnym gosem: - Nikt tego nie wie, Josifie Wissarionowiczu. To byaby wielko astronomiczna. A zatem czy pojedynczy czowiek jest w stanie znie nacisk tego astronomicznego ciaru? - spyta Stalin surowo. Nie - odrzek Mironow. A wic nie opowiadajcie mi, e Kamieniew albo ten czy inny wizie jest w stanie wytrzyma ten nacisk. I nie przychodcie do mnie - poleci Stalin Mironowowi - dopki nie bdziecie mieli zeznania Kamieniewa w tej teczce . W trakcie toczcych si przy zamknitych drzwiach przygotowa nastpia inna mier. Maksym Gorki, najwikszy z yjcych rosyjskich pisarzy, ktrego Stalin przekona do powrotu i poparcia reimu, popad w nieask, bowiem nie aprobowa przeladowa opozycji. Gorki zachorowa

pod koniec maja i zmar 18 czerwca. Na procesie w 1938 roku ci sami lekarze, ktrych oskarono o zabjstwo Kujbyszewa, zostali rwnie uznani za winnych otrucia Gorkiego. Te na rozkaz Jagody. mier tych ludzi ucieszya Stalina, czy jednak by on za ni odpowiedzialny, pozostaje kolejnym pytaniem bez odpowiedzi. W lipcu i pocztkach sierpnia 1936 roku nasilono presj, aby wydoby potrzebne zeznania na czas, by proces mg si odby w okresie wakacji, gdy wielu czonkw Komitetu Centralnego, wraz ze Stalinem i czonkami Politbiura, przebywao poza Moskw. Nacisk przybiera rozmaite formy: powtarzajce si bicie, tortury, zmuszanie winiw do stania lub pozbawianie ich snu przez wiele dni, caonocne przesuchania groby wobec rodzin uwizionych, konfrontacje obwinionych. Podobno Jeow powiedzia Zinowiewowi, e wywiad radziecki jest pewny, i Niemcy i Japonia zaatakuj ZSRR w 1937 roku. Konieczne jest zatem uprzednie zniszczenie trockizmu i Zinowiew musi w tym dopomc, publicznie zawiadczajc o wspudziale Trockiego w spisku. Jeeli oskareni odmwi wsppracy, alternatyw pozostawa proces zamknity i stracenie caej opozycji, cznie z tysicami winiw przebywajcych w obozach. Z drugiej strony czyniono im obietnice, e jeli bd wsppracowali, ocal ycie swoje i swoich rodzin. W kocu Zinowiew i Kamieniew wyrazili zgod, ale pod warunkiem, e zostan oszczdzeni ich zwolennicy oraz ich rodziny. Poprosili o spotkanie z czonkami Politbiura, by uzyska potwierdzenie warunkw, lecz musieli si zadowoli zapewnieniami udzielonymi w czasie bezporedniego spotkania ze Stalinem, Woroszyowem i Jeowem, ktrzy dziaali (a przynajmniej twierdzili, e dziaaj) jako reprezentanci Biura Politycznego. Ostatecznie przyznanie si do winy udao si uzyska dopiero na kilka dni przed procesem. Pomogo w tym opublikowanie 11 sierpnia dekretu o przywrceniu rozpraw publicznych, moliwoci powoywania obrocw oraz skadania przez oskaronych apelacji w cigu trzech dni od ogoszenia wyroku. Jeow zorganizowa ostatnie spotkanie z Zinowiewem, Kamieniewem i innymi gwnymi oskaronymi, w trakcie ktrego potwierdzi raz jeszcze gwarancje ocalenia im ycia, lecz jednoczenie ostrzeg, e kada prba zdrady podjta przez jednego z nich ugodzi w ca grup. Akt oskarenia opublikowano 15 sierpnia, zaledwie na cztery dni przed rozpoczciem procesu. Towarzyszya temu napastliwa kampania prasowa, w ktrej domagano si mierci dla zdrajcw. Uchway, w ktrych dano ich rozstrzelania, podejmowane byy przez robotnikw w setkach fabryk, w kochozach i organizacjach partyjnych, a nastpnie publikowane w gazetach. Na stronicach zawierajcych setki takich rezolucji pojawiy si te manifesty trzech znaczcych figur partyjnych: Rakowskiego, Rykowa i Piatakowa, ktrzy rwnie domagali si kary mierci dla winnych. Piatakow pisa: Nie mona znale sw zdolnych odda w peni oburzenie i odraz. Ludzie ci utracili ostatnie resztki ludzkiej natury. Musz zosta zniszczeni jak zaraza zanieczyszczajca czyste, orzewiajce powietrze Kraju Rad, niebezpieczna zaraza, ktra moe spowodowa mier naszych

przywdcw. Ten gest ulegoci nie uchroni wszystkich trzech od postawienia przed sdem w nastpnych procesach, a Piatakowa i Rykowa od kary mierci, ktrej domagali si dla swoich poprzednikw na awie oskaronych. Proces odby si w obecnoci trzydziestu kilku zagranicznych dziennikarzy i dyplomatw oraz publicznoci zoonej ze 150 obywateli sowieckich, w wikszoci pracownikw NKWD, ktrzy znaleli si tam na wypadek, gdyby trzeba byo podnie zgiek na sali. ledczy, ktrzy wymusili na winiach przyznanie si do winy, siedzieli teraz naprzeciwko nich na sali rozpraw. Wolnych miejsc dla czonkw Komitetu Centralnego lub rodzin oskaronych oczywicie zabrako. Zgodnie z obran lini postpowania zarzuty przedstawiono jako spraw o charakterze karnym, ktr rozstrzygn mia sd6, a nie kierownictwo polityczne; sam Stalin usun si do swej rezydencji nad Morzem Czarnym. W trakcie trwajcej dwa dni rozprawy, odpowiadajc na pytania Wyszyskiego, kady z obwinionych powtrzy swoje zeznania i w peni potwierdzi swj udzia w tworzeniu, z inspiracji Trockiego, terrorystycznego Centrum. Obaj stronnicy Trockiego, Smirnow i Holtzmann, potwierdzili sw przynaleno do Centrum, lecz wyparli si wszelkich powiza z aktami terroru, takimi jak morderstwo Kirowa czy inne nieudane prby, ktre rzekomo Centrum podejmowao w celu zgadzenia Stalina. Skoro jednak pozostali stwierdzili, e brali w nich udzia, nie miao to ju wikszego znaczenia. Sw mow kocow Wyszyski rozpocz, odwoujc si do mdroci Stalina, ktry trzy lata wczeniej przewidywa, e wrogie sprawie socjalizmu elementy bd niewtpliwie stawiay opr, przewidzia rwnie moliwo oywienia dziaa trockistowskich grup kontrrewolucyjnych. Zakoczy za sowami: dam rozstrzelania tych wciekych psw wszystkich, co do jednego! Ostatnie przemwienia podsdnych byy dalszym cigiem samooskare. Zinowiew, ktrego po raz pierwszy usunito z partii w roku 1927, tak podsumowa swoje coraz powaniejsze bdy: Mj bdny bolszewizm przeksztaci si z pocztku w antybolszewizm i poprzez trockizm dotarem do faszyzmu. Trockizm jest odmian faszyzmu, a zinowiewizm rodzajem trockizmu. Na XX Zjedzie KPZR Chruszczow owiadczy, e wyroki w sprawach rozpatrywanych przez Kolegium Wojskowe Sdu Najwyszego byy przygotowywane z gry, przed procesem, i przedkadane do osobistego zatwierdzenia Stalinowi. Aby zachowa pozory, ogoszono jednak kilkugodzinn przerw, w czasie ktrej sd mia uzgodni werdykt, po czym, co charakterystyczne, posiedzenie wznowiono o drugiej trzydzieci nad ranem i ogoszono wyrok. Lekcewac zupenie wczeniejsze obietnice, wszystkich oskaronych skazano na kar mierci, przewieziono do wizienia na ubiance, sprowadzono do piwnic i rozstrzelano. W obwieszczeniu o egzekucji opublikowanym dwadziecia cztery godziny pniej
6

W skadzie trzech sdziw znalaz si Nikitczenko, ktry dziesi lat pniej traktowany by z wielk atencj przez swych brytyjskich, amerykaskich i francuskich kolegw, z ktrymi wspprzewodniczy procesowi gwnych zbrodniarzy nazistowskich w Norymberdze.

poinformowano, e skazani wnieli apelacj, jednak zostaa ona odrzucona. Nieliczna grupa krewnych, ktrych udao si odszuka, zostaa bd zesana do obozw, bd, jak w wypadku syna Jewdokimowa, rozstrzelana. IV Dzi, kiedy od dawna wiadomo, e zarzuty byy nieprawdziwe, i ujawniono sposoby, jakimi posugiwano si, by uzyska zeznania, a samych skazanych zrehabilitowano, trudno sobie wyobrazi szok, jaki wywoa proces i wyroki, ktre wwczas zapady. Podobnie jak wierzyli Zinowiew i Kamieniew, e uda im si ocali ycie, tak niewtpliwie wikszo czonkw partii, a prawdopodobnie nawet niektrzy z oficerw NKWD, nie przypuszczaa e Stalin jest gotw skaza na mier przywdcw opozycji po ich przyznaniu si do winy. Po raz kolejny Stalin wykaza si umiejtnoci zaskakiwania przeciwnikw, udowadniajc, e potrafi posun si dalej, ni wydawao im si to moliwe. W przeszoci kar dla pokonanego w choby najzajadlejszych sporach frakcyjnych byo wykluczenie z partii, wygnanie lub uwizienie w obozie dla zesacw politycznych. Nie tylko wic po raz pierwszy zdarzyo si, e czonkowie kierownictwa partii zostali zgadzeni, lecz dao to pocztek nastpnym aresztowaniom i procesom. W ledztwie Zinowiew i Kamieniew wymienili nazwiska innych - Tomskiego, Bucharina, Rykowa, Uganowa, Radka, Piatakowa, Sieriebriakowa i Sokolnikowa - ktrych Wyszyski podj si przesucha i, jeeli dowody by to usprawiedliwiay, postawi przed sdem. Deklaracj Wyszyskiego opublikowano razem z rezolucj podjt niezwocznie przez robotnikw fabryki Dynamo, ktrzy domagali si, by wszelkie poszlaki zostay zbadane z ca surowoci. Jeden z podejrzanych, Michai Tomski, popeni samobjstwo w swoim domku letnim natychmiast po przeczytaniu mowy Wyszyskiego. Odtd nie byo ju wtpliwoci, e kar za przeciwstawianie si Stalinowi jest mier. Zagroenie to nie ograniczao si do partyjnych notabli. Pod koniec 1935 roku Komitet Centralny ogosi masow czystk za zakoczon. Jednak ju miesic pniej, w styczniu roku 1936, ten sam organ rozpocz now pod pretekstem wymiany legitymacji partyjnych. Trwaa ona do maja i doprowadzia do wielu kolejnych wyklucze z partii. Ledwie zakoczya si wymiana legitymacji, gdy 29 lipca 1936 roku rozesano do komitetw partyjnych wszystkich szczebli tajny oklnik pod tytuem: O terrorystycznej dziaalnoci trockistowsko-zinowiewowskiego bloku kontrrewolucyjnego. Nawoywa on do rewolucyjnej czujnoci przed ukrytymi wrogami. Obwieszczenie o procesach i wyrokach mierci pobudzio aktywno komitetw partyjnych, z ktrych kady stara si wykaza wasn list osb zdemaskowanych, usunitych lub aresztowanych na podstawie podejrze o dziaalno antyradzieck lub niebezpieczne przekonania. Wielu z tych ludzi zostao zesanych do obozw, a jak podaje Orow, w tydzie po egzekucji Zinowiewa Stalin poleci Jagodzie wybra i rozstrzela 5000 opozycjonistw spord osb znajdujcych si w agrach.

Istnieje mnstwo relacji dostarczonych przez osoby, ktre przeyy ten okres w ZSRR, i wszystkie one wiadcz, e przewaajca wikszo obywateli radzieckich, nie tylko robotnikw czy zwykych urzdnikw, ale rwnie intelektualistw, wierzya, i ci, ktrych aresztowano i stawiano przed sdem, byli rzeczywistymi wrogami ludu, uczestnikami autentycznego spisku. Nie ma w tym nic dziwnego. Wszyscy mieli ywo w pamici burzliwe i gorzkie dowiadczenia wojny domowej, atwo wic mogli sobie wyobrazi, e pokonani nadal spiskuj, dc do obalenia ustroju. Dojcie do wadzy Hitlera i hiszpaska wojna domowa dostarczay podstaw do przewidywa, e wybuch wojny z faszyzmem jest nieunikniony, a wybuch wojny poprzedza zwykle okres dziaalnoci szpiegowskiej i wywrotowej. Pozbawieni dostpu do innych rde informacji, ludzie ci skazani byli na sowieck pras i radio, ktre na okrgo powtarzay wersj oficjaln; a sami oskareni potwierdzali j, przyznajc si do winy. Jakie zreszt mogoby by inne wytumaczenie? Kult Stalina i jego obraz rozpowszechniany we wszystkich rodkach przekazu - mdrego, askawego, czujnego obrocy narodu przeciw jego wrogom, gwaranta silnych rzdw i adu - sprawia, e praktycznie niemoliwe byo wyobraenie go sobie w roli czowieka stojcego na czele spisku. Oznaczaoby to przewrcenie wiata do gry nogami i cakowite zniszczenie poczucia bezpieczestwa. Nawet sami aresztowani, przekonani o wasnej niewinnoci, nie obwiniali Stalina o swoje nieszczcie, lecz trzymali si kurczowo wiary, e gdyby tylko udao im si do niego dotrze i opowiedzie, co zaszo, na pewno by interweniowa i nakaza ich zwolni. Mylenie w sposb przeciwny oznaczaoby cakowit utrat gruntu pod stopami. Obraz ten w peni potwierdzaj zagraniczne reakcje na proces. Po zmianie radzieckiej polityki wobec Zachodu i ogoszeniu konstytucji, ktr Stalin nazwa jedyn w peni demokratyczn konstytucj na wiecie, wiadomo o procesie zostaa przyjta ze zdumieniem. Podziay opinii publicznej przebiegay wzdu dawno wytyczonych linii. Oprcz zdeklarowanych komunistw, ktrzy wiernie powtarzali to, co mwia Moskwa, niektrzy z zagranicznych obserwatorw procesu oraz jego komentatorw ulegli logice przedstawionych zarzutw, czcych niedawne zabjstwo Kirowa z oskareniem Trockiego i pozostaych o rozwaanie moliwoci obalenia Stalina a nawet spisek. Nie mniejsze wraenie wywaro na nich publiczne przyznanie si oskaronych do winy i brak najmniejszego wahania w wykonaniu wyroku, co w zestawieniu z tym, jak traktowano oskaronych podczas poprzednich spraw, byo co najmniej zastanawiajce. Wszystkie te fakty sugeroway, e zarzuty mogy by prawdziwe. Tym, ktrzy ju wtedy spogldali na Zwizek Radziecki z nadziej, e stanie si on najsilniejszym bastionem oporu przeciwko faszyzmowi - zwaszcza od poowy lipca, po wybuchu hiszpaskiej wojny domowej - wygodniej byo przyj, e eks-rewolucjonici mogli planowa popenienie mordu (zwaszcza e sami si do tego przyznali), ni uwierzy, e jedyne socjalistyczne pastwo na wiecie kamie i wymusza zeznania. Reasumujc, Stalinowi udao si udzieli ostrej lekcji kademu, kto

pokusiby si o krytyk czy poddanie w wtpliwo jego polityki lub pozycji, a jednoczenie nie naruszy zaufania, jakim cieszy si w radzieckim spoeczestwie i w otaczajcym wiecie. Poprzestanie na ostrzeeniu nie leao jednak w naturze Stalina, a na wzrost jego determinacji wpyny wyrane oznaki odradzajcej si w Politbiurze opozycji. Pod koniec sierpnia Stalin pozostawa nadal na poudniu, w Soczi, lecz inni czonkowie Biura Politycznego, z wyjtkiem Mikojana, tydzie po egzekucjach i samobjstwie Tomskiego znaleli si w Moskwie. Jak twierdzi Nikoajewski, na skutek presji kilku osb z tego grona zawieszono ledztwo w sprawie zarzutw przeciwko Bucharinowi i Rykowowi, a skromna notatka o tym informujca opublikowana zostaa na wewntrznej stronie Prawdy. Stalin postanowi wyadowa swj gniew nie na czonkach biura Politycznego, lecz na Jagodzie. Wysa ostry telegram z Soczi, podpisany rwnie przez danowa, w ktrym domaga si natychmiastowego zastpienia Jagody przez Jeowa. Bya to sprawa absolutnie niezbdna i pilna. Stalin stwierdza w nim take, e Jagoda okaza si niezdolny do zdemaskowania bloku trockistowsko-zinowiewowskiego. Jeowa naley przenie z Komisji Kontroli, by tchn nowe ycie w prowadzone przez NKWD ledztwo, ktre zdaniem Stalina byo spnione o cztery lata. Rozpoczto przygotowania do zmontowania sprawy, majcej stanowi podstaw nastpnego procesu, i temu te powici sw energi Jeow. W miejsce Bucharina i Rykowa, wobec ktrych postpowanie musiano przynajmniej odroczy, centraln postaci sta si teraz Grigorij Piatakow. Ani on, ani nikt z pozostaych szesnastu osb postawionych ostatecznie w stan oskarenia, nie by nigdy czonkiem Politbiura, jednake Piatakow swoimi zdolnociami organizacyjnymi i przywdczymi wywar tak wielkie wraenie na Leninie, e ten pod koniec swego ycia wczy go, obok Stalina i Trockiego, do grupy piciu czonkw partii, z ktrymi przedyskutowa swj polityczny testament. Po usuniciu z partii w roku 1927 Piatakow odkry, e nie potrafi y poza ni i e, aby ponownie zosta jej czonkiem - jak zdradzi swemu byemu koledze w 1928 roku gotowy byby zmieni swoj osobowo, a take, jeeli partia tego zada, twierdzi, e czarne jest biae, a biae czarne. Po zerwaniu z Trockim i powrocie do Zwizku Radzieckiego Piatakow zosta zastpc komisarza przemysu cikiego. Zdaniem samego komisarza, Ordonikidzego, nikt nie pooy wikszych zasug w tworzeniu podstaw radzieckiego przemysu ni Piatakow, ktry sta si mzgiem i si napdow caej piciolatki. Mocno krytykujcy Stalina w latach dwudziestych, porzuci potem wszelk opozycj i bez zastrzee zaakceptowa jego przywdztwo. Pozostawa jednak lojalny wobec partii, a nie wobec osoby Stalina, a to okazao si teraz niewystarczajce. Co wicej, fakt, e wnis tak wielki wkad w industrializacj ZSRR, czyni go w oczach Stalina idealnym kozem ofiarnym. Mona go byo obwini o ekonomiczne poraki i sabota, ktre uczyniono centralnym punktem drugiego procesu moskiewskiego. Ordonikidze, ktry wiedzia, ile reim zawdzicza Piatakowowi, i docenia jego zasugi, gotw by zrobi wszystko, by go ocali. Podobno odwiedzi go w wizieniu, a pniej, w wyniku interwencji u Stalina

uzyska obietnic, e sam Piatakow, a take jego ona i dziesicioletnie dziecko nie strac ycia. To samo rdo - Orow, dodaje, e wobec takiego obrotu sprawy Ordonikidze po raz drugi odwiedzi Piatakowa, by wytumaczy mu, e nic wicej nie da si uzyska. Wwczas to, w grudniu 1936 roku, Piatakow zgodzi si przyzna do zarzucanych mu czynw, a inni oskareni poszli w jego lady. Sfabrykowana przez NKWD sprawa opieraa si na zarzutach wobec Piatakowa, Sieriebriakowa i grupy byych, rehabilitowanych ju, zwolennikw Trockiego o zorganizowanie trzech grup sabotaowych. Celem pierwszej miaa by dezorganizacja transportu kolejowego. Druga, Zachodniosyberyjskie Antyradzieckie Centrum Trockistowskie w Nowosybirsku, zostaa obarczona odpowiedzialnoci za seri wypadkw w kopalniach i fabrykach nowego zagbia, Kuzbasu, bdcych ju uprzednio przedmiotem procesu przygotowawczego, ktry odby si na miejscu w listopadzie 1936 roku. Trzecia miaa ponosi win za sabota w przemyle chemicznym. Aby zwikszy wag oskarenia, dorzucono te szpiegostwo na rzecz Niemiec i Japonii oraz przygotowanie zamachw terrorystycznych. W rezultacie wskazano co najmniej czternacie rnych grup dziaaczy gospodarczych, ktre dyy do zamordowania Stalina i innych czonkw Biura Politycznego, ale adna nie okazaa si zdolna do popenienia choby jednego aktu przemocy, oprcz wysoce nieprzekonywajcego wypadku samochodowego Mootowa, w ktrym nawet nikt nie zosta ranny. Proces publiczny rozpocz si 23 stycznia i ju pierwszego dnia ponownie pady oskarenia pod adresem grupy Bucharina-RykowaTomskiego. Z niejasnych wzgldw Karol Radek, byskotliwy dziennikarz, nigdy serio nie traktowany jako polityk, ktry zdradza opozycj przy kadej nadarzajcej si okazji i paszczy si przed Stalinem, zosta rwnie aresztowany i doczy do grona oskaronych w procesie Piatakowa. Skoniony raz do wsppracy - po dugiej rozmowie ze Stalinem i Jeowem - z penym zaangaowaniem wspdziaa z NKWD, poprawiajc scenariusz spisku i dajc spektakularne przedstawienie na sali rozpraw. Gdy Wyszyski naciska go zbyt mocno, Radek odci si tylko, mwic: Jest pan dogbnym znawc ludzkich serc, ale moje wasne myli musz wyjani moimi wasnymi sowami. A kiedy znw Wyszyski zasugerowa, e duga zwoka poprzedzajca przyznanie si do winy budzi podejrzenia co do jego wiarygodnoci, w odpowiedzi Radek zawar pogrk, e moe ujawni kulisy gry: Tak, jeli nie wemiecie pod uwag faktu, e tylko ode mnie dowiedzielicie si o programie [Centrum] i instrukcjach Trockiego - tak, wtedy to, co powiedziaem, moe budzi wtpliwoci. Najwaniejsz zasug Radka byo wspomnienie mimochodem o tym, e w roku 1935 Putna, dowdca korpusu Armii Czerwonej, wymieniony ju we wczeniejszym procesie jako trockista, zwrci si do niego z prob jak, Radek ju nie pamita - od marszaka Tuchaczewskiego. Niespodziewana wzmianka o czoowej postaci Armii Czerwonej bya umylna; stanowia powtrzenie sposobu, w jaki wykorzystano Kamieniewa, ktry na poprzednim procesie wymieni nazwiska innych

podejrzanych (obok Piatakowa i Bucharina wspomnia take o Radku). Caa Moskwa natychmiast odczytaa to - i miaa odczyta - jako grob pod adresem marszaka. Podczas nastpnego posiedzenia, ktre, co stao si ju zwyczajem, odbyo si wieczorem Radek zosta wezwany przez Wyszyskiego, by powtrzy, e nie mia najmniejszego zamiaru obcia marszaka podejrzeniami. Postawa Tuchaczewskiego wobec partii i rzdu jest mi znana i jest to postawa czowieka absolutnie oddanego, stwierdzi przy tym. Jednake dziesiciokrotne powtrzenie nazwiska marszaka w trakcie tej wymiany zda miao da pewno, e pogrka zostaa zrozumiana. Niewtpliwie w zamian za te przysugi Radek skazany zosta nie na mier, lecz na wizienie. W przemwieniu zamykajcym proces Wyszyski przeszed sam siebie: Jaka otcha upadku! Jaki rozkad moralny i polityczny, rozkad doprowadzony do ostatnich granic, do ostatnich moliwoci! Odpowiadajc na napywajce z zagranicy gosy krytyczne, owiadczy: Moe kto zapyta: mwicie, e by spisek, lecz gdzie s dokumenty, ktre to potwierdzaj? Omielam si twierdzi, zgodnie z zasadniczymi wymaganiami teorii procesu karnego, e w sprawach, ktrych przedmiotem jest spisek, takich wymaga stawia nie mona. Wymieni setki robotnikw, najlepszych synw naszego kraju, ktrzy zostali zabici w wyniku zbrodniczych dziaa oskaronych. Nie ja jeden oskaram! Czuj, e tu obok mnie stoj zamordowane i pokaleczone ofiary tych nikczemnych zbrodniarzy [...] wskazujc na aw oskaronych, na was, oskareni, swymi straszliwymi rkami, sprchniaymi w grobie, do ktrego wy je wpdzilicie! [...] Nie ja jeden oskaram! Oskaram wraz z caym naszym narodem, oskaram najwikszych zbrodniarzy, ktrzy zasuyli tylko na jedn kar, kar rozstrzelania, kar mierci. Po wszystkich kamstwach, ktre pady przed sdem, Piatakow zakoczy swoje ostatnie sowo double entendre, ktre zawierao prawd: Za kilka godzin wydacie wyroki. Stoj oto przed wami unurzany w bocie, zaamany moimi wasnymi zbrodniami, pozbawiony wszystkiego przez moj wasn win, czowiek, ktry utraci swoj Parti, ktry nie ma przyjaci, ktry straci rodzin, ktry utraci prawdziw tosamo. Sd przez dwadziecia cztery godziny rozpatrywa dowody, a nastpnie, zebrawszy si o trzeciej nad ranem, przychyli si do da Wyszyskiego i skaza na mier wszystkich z wyjtkiem czterech oskaronych. Radek, wraz z trzema innymi, zosta zesany do obozu, gdzie jakoby zgin w bjce w roku 1939. Wszystkie inne poczynione uprzednio obietnice zostay zlekcewaone i egzekucje odbyy si bezzwocznie. Po ukazaniu si sprawozda prasowych z procesu zaniepokojeni czonkowie partyjnej elity starali si odnale w nich klucz do odczytania zamiarw Stalina i odgadnicia, kto nastpny z ich krgu moe znikn na ubiance. Oskareni w poprzednim procesie, Zinowiew i Kamieniew, przynajmniej kiedy przeciwstawiali si Stalinowi, mogli wic by uwaani, z pewn doz prawdopodobiestwa, za jego nieprzejednanych wrogw, a ponadto oskarono ich o zabjstwo Kirowa, ktre w rzeczywistoci miao miejsce.

aden z podobnych zarzutw nie odnosi si do Piatakowa i jego towarzyszy. Byli oni urzdnikami i inynierami, a nie postaciami ze sceny politycznej. W aktach sabotau, o ktre ich obwiniano (wypadki w kopalniach i katastrofy kolejowe), trudno byo dopatrzy si dziaa majcych na celu obalenie ustroju lub zaprzepaszczenie osigni industrializacji i kolektywizacji. Ostatnim sowem prowadzonego na stracenie Jakowa Liwszyca, zastpcy komisarza kolei, byo: Za czto? (Dlaczego? Za co?). Historia ta krya wrd czonkw partii, co skonio komandarma Jakira, czonka Komitetu Centralnego, do wypowiedzenia uwagi, e pytanie nie byo pozbawione sensu, bowiem najwyraniej oskareni nie popenili zarzucanych im czynw. Za co wic zostali ukarani? Jedyn narzucajc si odpowiedzi byo to, e w oczach Stalina opozycyjna przeszo, niezalenie od pniejszej postawy danego czowieka, wystarczaa, by uzna go za zdolnego do wyraania krytycznych, samodzielnych opinii, co Stalin zdecydowa si wypleni z korzeniami - nawet jeli oznaczaoby to powicenie kogo tak cennego dla reimu jak Piatakow. Jak miay wykaza wypadki lat 1937-1938, jedynym stosowanym przez Stalina kryterium oceny stao si pene i bezdyskusyjne podporzdkowanie si jego woli. Czowiekiem, ktry doskonale rozumia, co si dzieje, by Ordonikidze. Nalea on do najbardziej ludzkich i popularnych postaci w radzieckim kierownictwie i zna Stalina jeszcze z czasw modoci, spdzonej wsplnie trzydzieci lat temu w Gruzji. Podczas wojny domowej by czonkiem carycyskiej grupy Stalina i wraz z nim doprowadzi do utworzenia przy uyciu siy Zwizku Zakaukazia, co rozwcieczyo Lenina. W roku 1926 jako zaufany czonek aparatu zosta powoany na stanowisko zastpcy czonka Politbiura, wraz z Kirowem, Mikojanem i Kaganowiczem, a nastpnie przewodniczy Centralnej Komisji Kontroli Partyjnej i pomaga w niszczeniu opozycji pod koniec lat dwudziestych. W roku 1929 nalea, znw obok Kirowa i Kujbyszewa, do wskiego grona najwyszych dziaaczy partyjnych, ktrych poparcie zadecydowao o pomylnym dla Stalina zakoczeniu rozgrywki o wadz. Podczas rewolucji Stalina zajmowa niezwykle wane stanowisko komisarza przemysu cikiego. Jednak w okresie 1933-1934, gdy pojawiy si naciski, by wprowadzi polityczne odprenie, znw wymieniao si go obok Kirowa, ktry by jego bliskim przyjacielem, oraz Kujbyszewa jako jednego z przywdcw umiarkowanej grupy przeciwstawiajcej si Stalinowi. Teraz tylko on z tej trjki pozosta przy yciu. Jego pidziesite urodziny, 28 listopada 1936 roku, obchodzone byy w powodzi pochwa nie szczdzonych mu przez pras i na uroczystych akademiach. Aresztowanie Piatakowa, jego zastpcy, byo jednak w sposb oczywisty krokiem skierowanym rwnie przeciwko niemu. Ordonikidze interweniowa, otrzyma od Stalina zapewnienie, e Piatakow i jego rodzina zostan oszczdzeni i, polegajc na danym mu sowie, poradzi temu ostatniemu, by zgodzi si na wspprac i przyzna si do winy. Popeniona przez Stalina zdrada doprowadzia do otwartej ktni, w

ktrej pada podobno nastpujca pogrka: Jestem jeszcze czonkiem Politbiura i zrobi pieko, Koba, choby to miaa by ostatnia rzecz, jak zrobi w yciu. Funkcjonariusze NKWD zbierali ju dowody przeciwko Ordonikidzemu i niemal kady dzie przynosi wiadomoci o straceniu kolejnego z jego bliskich przyjaci lub wsppracownikw. Stalin przesa mu zeznania, wymuszone na winiach torturami, z komentarzem: Towarzyszu Sergo, poczytaj, co o tobie pisz. Biuro Polityczne, na wniosek Stalina, polecio, aby Ordonikidze przedstawi na najbliszym plenum KC raport o szkodnictwie w przemyle. Dotykao go coraz wicej szykan, w tym nocna rewizja przeprowadzona w jego mieszkaniu przez tajn policj. Gdy poskary si Stalinowi, ten odpar, e policja mogaby wobec niego postpi tak samo i e nie ma w tym nic nadzwyczajnego. 17 lutego Ordonikidze odby ze Stalinem dug rozmow, w ktrej prbowa mu wytumaczy, e ciemne siy wykorzystuj podejrzliwo, jaka cechowaa go przez cae ycie, i e partia traci swe najlepsze kadry. Druga, telefoniczna, rozmowa przerodzia si w gniewn wymian obelg i przeklestw po rosyjsku oraz po gruzisku. Nastpnego dnia, 18 lutego, Ordonikidze pozosta w ku, ale cay czas pracowa. Krtko po godzinie pitej jego ona usyszaa wystrza, wbiega do pokoju i znalaza go martwego. Po wezwaniu Stalina ktry odczeka czas jaki, a nastpnie zjawi si w towarzystwie innych czonkw Politbiura, zebraa kartki zapisane przez ma, lecz zostay jej one odebrane przez Stalina. Nie zwaajc na jej protesty, Stalin zarzdzi, by mier Ordonikidzego przypisa atakowi serca: O Nieba, c za podstpna choroba! Czowiek pooy si, eby odpocz, a tu trach i atak serca. wiadectwo zgonu podpisane przez ludowego komisarza zdrowia i trzech innych lekarzy potwierdzio diagnoz Stalina. Tak jak wczeniej Kirow, Kujbyszew i Gorki, Ordonikidze zosta uczczony pomiertnie i wczony do kultu Stalina. Tak miarodajne rdo, jak Bolszoja Sowietskaja Encykopiedija, opisuje go jako ulubionego towarzysza broni wielkiego Stalina [...] ktry zmar na posterunku jako bojownik partii leninowsko-stalinowskiej. Trzech, spord czterech lekarzy, ktrzy podpisali akt zgonu, zostao pniej zlikwidowanych, ale ani przeciwko nim, ani nikomu innemu nie wniesiono zarzutw o popenienie morderstwa. Dopiero w tajnym referacie Chruszczowa w roku 1956 ujawniono, e: Stalin pozwoli na likwidacj brata Ordonikidzego, a jego samego doprowadzi do takiego stanu, e targn si na swoje ycie. Niezalenie od sposobu, w jaki Ordonikidzego przekonano, by usun si ze sceny sam, jego mier, podobnie jak wczeniejsze zgony Kirowa, Kujbyszewa i Gorkiego, nastpia w czasie bardzo korzystnym dla Stalina. Decydujce posiedzenie Komitetu Centralnego, ktrego Ordonikidze by wpywowym czonkiem, rozpoczo si cztery dni po jego mierci.

V Pomimo obwieszcze o zawieszeniu ledztwa w sprawie zarzutw stawianych Bucharinowi i Rykowowi dochodzenie byo kontynuowane. Sukcesywnie, wraz z wydobywaniem przez NKWD nowych zezna i denuncjacji, Stalin rozpowszechnia je wrd wszystkich 139 czonkw Komitetu Centralnego, a zatem docieray one take do najbardziej obcionych w scenariuszu, nad ktrym pracowali ledczy. Bucharin sa do Stalina list za listem, odpierajc oskarenia, lecz nie otrzyma adnej odpowiedzi. Podczas obchodw rocznicy rewolucji w roku 1936 Stalin zauway Bucharina siedzcego z on na jednej z trybun na Placu Czerwonym i posa do niego stranika, aby powiedzia mu, e powinien zaj przysugujce mu miejsce z innymi przywdcami partyjnymi na szczycie mauzoleum Lenina. Bya to cz psychologicznej presji, ktrej Stalin poddawa swego byego przyjaciela i sojusznika. Innym jej przejawem byo wymaganie od Bucharina, by bra udzia w konfrontacjach ze wiadkami, ktrzy go oskarali. W pocztkach grudnia do mieszkania Bucharina na Kremlu wtargnli agenci NKWD z nakazem eksmisji. Kiedy si z nimi spiera, zadzwoni wewntrzny telefon. By to Stalin. Jak si masz, Nikoaju? - zapyta. Gdy Bucharin powiedzia mu, e wanie jest eksmitowany, Stalin rykn do telefonu: Pd ich wszystkich na zbity eb! Niedugo po tym wydarzeniu Stalin zwoa tajne posiedzenie Komitetu Centralnego, na ktrym Jeow wysun przeciw Bucharinowi i Rykowowi zarzut, e s przywdcami najpowaniejszego ze wszystkich spiskw. Bya to prba generalna przed normalnym posiedzeniem plenum w lutym-marcu 1937 roku. Plenum odbyo si w czasie, kiedy ywa bya jeszcze pami wyrokw i egzekucji na oskaronych w procesie Piatakowa z koca stycznia oraz niespodziewanej mierci Ordonikidzego. Gdy Bucharin otrzyma porzdek obrad i przekona si, e gwnym tematem ma by podjcie decyzji w sprawie jego i Rykowa, rozpocz na znak protestu godwk. Po przybyciu Bucharina na posiedzenie Komitetu Centralnego Stalin podszed i zapyta go: Przeciwko komu ogaszasz godwk? Przeciwko KC partii? Spjrz na siebie, Nikoaju, wygldasz na zupenie wykoczonego. Pro plenum o wybaczenie ci twojej godwki. A co mam robi - odpar Bucharin - skoro zamierzacie wykluczy mnie z partii? Nikt nie zamierza wykluczy ci z partii - odpowiedzia Stalin. Na pocztku posiedzenia Bucharin zoy zatem odpowiedni samokrytyk, po czym zosta ostro zaatakowany przez Jeowa, Mootowa i Kaganowicza. Kiedy owiadczy: Nie jestem Zinowiewem czy Kamieniewem i ga na swj temat nie bd, Mootow wykrzykn: Jeli si nie przyznacie, tym samym udowodnicie, e jestecie faszystowskim najemnikiem. Oni przecie pisz w swojej prasie, e nasze procesy s

prowokacj. Gdy zaaresztujemy - przyznacie si!40. Kiedy postawiono wniosek o aresztowanie Bucharina i Rykowa, rozegraa si kolejna burzliwa scena. Sprowadzeni pod eskort Radek i Sokolnikow zoyli zeznania, e Bucharin i Rykw wpltani s w spisek, lecz ci odrzucili wszystkie oskarenia. Podczas gdy Mootow, Jeow i inni czonkowie kierownictwa partii nieustannie przerywali mu, Bucharin odczyta owiadczenie, w ktrym stwierdza, e spisek istnieje, lecz jego przywdcami s Stalin i Jeow, konspirujcy, by utworzy pastwo rzdzone przez NKWD i da Stalinowi nieograniczon wadz. Bucharin apelowa do Komitetu, by podj suszn decyzj i powoa komisj do zbadania dziaalnoci NKWD. Ot skierujemy tam ciebie, sam si przyjrzysz, wykrzykn Stalin. Po posiedzeniu Bucharin wrci do domu, podyktowa ostatni list do przyszych pokole przywdcw partyjnych i poprosi on, by nauczya si go na pami. Czuj swoj bezsilno wobec wyposaonej w olbrzymi si piekielnej machiny [...] ktra wykorzystuje byy autorytet CzeKa do dogadzania chorobliwej podejrzliwoci Stalina [...] Kadego czonka KC, kadego czonka partii, te cudotwrcze organy mog zetrze na py, ogosi terroryst dywersantem i szpiegiem. arina, moda ona Bucharina, zdoaa opublikowa list po powrocie z wizienia; ya jeszcze, gdy przysze pokolenie przywdcw partyjnych, do ktrego Bucharin si zwraca, doprowadzio w kocu do jego rehabilitacji w roku 1988. Komisja zostaa wyznaczona, lecz po to, by zadecydowa o losie Rykowa i Bucharina. Nikt nie przeciwstawi si usuniciu ich z partii. Zaatwiwszy t spraw, Mikojan, jako przewodniczcy, zacz po kolei, w porzdku alfabetycznym, zadawa czonkom KC pytanie, jak kar naley wobec oskaronych zastosowa. Wszyscy do litery S odpowiadali: Aresztowanie, proces, rozstrzelanie. Kiedy nadesza kolej Stalina, ten odpowiedzia: Niech NKWD przejmie spraw; pozostali natychmiast poszli w jego lady. Gdy dwaj przywdcy przybyli, aby wysucha werdyktu, zostali aresztowani w drzwiach sali i przewiezieni na ubiank; pojawili si trzynacie miesicy pniej na ostatnim z procesw moskiewskich. Plenum trwao przez nastpne sze dni i zostao zdominowane przez Stalina i jego grup. Sam Stalin wygosi dwa przemwienia, obydwa opublikowane w penym brzmieniu przez Prawd, wyznaczajce lini przyszej kampanii. W pierwszym opisa, w jaki sposb widzi obecn sytuacj, a dokadniej, jak chcia, aby widziaa j partia i spoeczestwo. Zwizek Radziecki zosta otoczony przez wrogie siy, ktrych agenci, rekrutujcy si spord trockistw z partyjnymi legitymacjami, kryjc si pod maskami bolszewikw, przeniknli do partii, organw rzdowych oraz jednostek gospodarczych, podjli dziaalno niszczycielsk oraz szpiegowsk i nie cofnli si nawet przed morderstwami. Udao im si to, poniewa nasi towarzysze na wszystkich szczeblach byli lepi, pogreni w samozadowoleniu po sukcesach gospodarczych piciolatki. Partia musi si

ockn, gdy czujno jest konieczna jak nigdy dotd; musi skoczy z nasz polityczn ufnoci, porzuci stare metody dyskusji i zastpi je nowymi sposobami, jakich wymaga walka ze wspczesnym trockizmem, oraz zda sobie spraw, e pomimo umocnienia si socjalizmu walka klasowa nie osaba, lecz przybraa na sile. Aby stawi czoo niebezpiecznej sytuacji, kierownictwo partyjne, poczynajc od sekretarzy republik i obwodw, a koczc na sekretarzach podstawowych organizacji partyjnych, musi przej reedukacj ideologiczn. Naley otworzy drog do awansu nowym kadrom. Wskazwka co do radykalnoci i rozmiarw zamierzonej czystki zawarta bya w daniu Stalina by wszyscy sekretarze, od samej gry a po najnisze szczeble, wybrali po dwch dziaaczy partyjnych, z ktrych kady byby w stanie ich w peni zastpi. Podczas plenum nie obyo si bez wyraania wtpliwoci co do sposobu, w jaki przeprowadza czystk w indywidualnych przypadkach, ale wikszo obecnych bya albo zastraszona losem, jaki spotka Bucharina i Rykowa, albo zainteresowana jedynie entuzjastycznym okazywaniem poparcia dla linii Stalina. Ten nie da si jednak tak atwo zadowoli. Udzieliwszy wczeniej dziaaczom partyjnym nagany za ich lepot, teraz skrytykowa ich za nadgorliwo i nieumiejtno rozrnienia prawdziwych trockistw od tych, ktrzy wyrazili skruch z powodu swego bdu i poprawili si. Majc na uwadze to, e jego sowa trafiaj do caego spoeczestwa, Stalin powici kocowe przemwienie nie krytyce opozycjonistw, lecz tych spord partyjnych przywdcw, ktrzy w swoich obwodach odgrywali rol samowadcw, otaczajc si dworem klienteli i tracc kontakt z prostymi ludmi na dole, z ktrymi sekretarz generalny teraz si utosamia. Nam, przywdcom, nie wolno popada w zarozumialstwo i musimy zrozumie, e jeli jestemy czonkami Komitetu Centralnego czy Komisarzami Ludowymi, nie znaczy to jeszcze, e posiedlimy ca wiedz niezbdn do dobrego rzdzenia. Samo stanowisko nie daje ani wiedzy, ani dowiadczenia. A tym bardziej tytu. Z tym, nie wrcym nic dobrego, ostrzeeniem, majcym ich ponagli do dziaania czonkom Komitetu Centralnego pozwolono si rozjecha. Lutowo-marcowe plenum stanowi w historii Zwizku Radzieckiego moment przeomowy z dwch istotnych powodw. Po pierwsze ze wzgldu na wykluczenie i aresztowanie Bucharina i Rykowa, oznaczajce nie tylko ostateczny upadek opozycji w partii, lecz take ubezwasnowolnienie Komitetu Centralnego. Od tego momentu Stalin czu si na tyle silny, e mg wyda rozkaz aresztowania dowolnego ze swych towarzyszy bez konsultacji lub odwoania si do Komitetu Centralnego czy kogokolwiek innego - klasyczny przykad tyranii. Po drugie, poniewa plenum otworzyo drog do dziesiciokrotnego wzrostu liczby aresztowa pomidzy rokiem 1936 a 1937, o czym dwadziecia lat pniej Chruszczow poinformowa XX Zjazd KPZR w swym tajnym referacie. Uwagi wygaszane na plenum przez Stalina zapowiaday, e tym razem nie zamierza on poprzesta na niszczeniu niedobitkw opozycji, lecz signie o wiele dalej, do czystki obliczonej na destabilizacj partii poprzez

odebranie jej czonkom poczucia bezpieczestwa, wynikajcego z zajmowanej pozycji. Takie poczucie mogo bowiem prowadzi do odrodzenia si opozycji w przyszoci. Terror nie ogranicza si ju teraz jedynie do partii. Czystki, ktre nastpiy w NKWD oraz w korpusie oficerskim si zbrojnych, dowodz, e Stalinowi chodzio o likwidowanie potencjalnej opozycji (okrelanej jako wrogowie ludu lub wrogowie wadzy radzieckiej) wszdzie tam, gdzie moga si pojawi. Wybr armii i NKWD na miejsca kolejnych uderze pokazuje, jak logicznie i konsekwentnie dziaa Stalin, ktry podobnie jak wszyscy tyrani, w armii dostrzega najwiksze potencjalne zagroenie dla swej wadzy. Wystarczyo, by naczelne dowdztwo Armii Czerwonej podjo decyzj o otoczeniu Kremla przez zaufane oddziay i aresztowaniu czonkw Biura Politycznego, aby pozbawi reim przywdztwa. Z drugiej strony, przed podjciem dziaa przeciwko armii naleao koniecznie zagwarantowa sobie pene posuszestwo NKWD, na ktrym musia si w tej operacji oprze. Do tego etapu wstpnego Stalin przygotowa si ju wczeniej, konstruujc wewntrz Sekretariatu WKP(b) inne narzdzie terroru, w ktrym gwn rol odgrywa Jeow. adna inna posta w sowieckiej historii nie wzbudza wikszej nienawici i pogardy ni ten zoliwy karze, mierzcy ptora metra, ktrego Stalin odkry jako sekretarza partii w Kazachstanie, przenis do pracy w Wydziale Kadr i Nominacji Komitetu Centralnego (gdzie jego zastpc by Malenkow), a nastpnie mianowa szefem Komisji Kontroli Partyjnej. Jedyn sporn kwesti pozostaje, czy Jeow by zoliwy i okrutny z natury, czy te naby te cechy, przyjmujc rol psa acuchowego Stalina, cakowicie oddanego swemu panu i gotowego wypeni kade zadanie, nawet najohydniejsze - co byo w oczach Stalina jego najwiksz zalet. W momencie gdy Stalin zdecydowa si pozby dotychczasowego Naczelnego Komisarza Spraw Wewntrznych Jagody, Jeow, z jego dowiadczeniem nabytym w przeprowadzaniu partyjnych czystek oraz kontroli sprawowanej nad tajn policj z ramienia Komitetu Centralnego, by ju do penienia tych obowizkw przygotowany. Jeow zabra ze sob spor liczb wasnych ludzi z Sekretariatu WKP(b) i po szeciu miesicach ,pracy rozpocz gruntown czystk w organach NKWD - ocenia si, e w cigu roku 1937 stracio ycie nie mniej ni 3 tysice oficerw Jagody. Jednym z zastosowanych rodkw byo polecenie szefom i zastpcom szefw wydziaw NKWD, by rozjechali si w rne czci kraju na wielk inspekcj. Pocigi, ktrymi podrowali, byy zatrzymywane na pierwszej stacji za Moskw, a szefowie NKWD aresztowani i odstawiani z powrotem - do wizienia. Sam Jagoda zosta aresztowany w kwietniu 1937 roku i osdzony razem z Bucharinem w 1938; jego dacz przej Mootow. W tym samym czasie Wyszyski przeprowadzi masow czystk w centralnym i terenowych oddziaach Prokuratury Generalnej, innym organie machiny sucej do przeprowadzania czystek. Teraz obaj byli gotowi do wykonania nastpnego zadania. 11 czerwca, bez uprzedniego ostrzeenia, ogoszono, e dziewi

czoowych postaci Naczelnego Dowdztwa Armii Czerwonej zostao aresztowanych pod zarzutem konspiracji i zdrady, a nastpnego dnia poinformowano o ich skazaniu i egzekucji. Oskareni, wszyscy, z wyjtkiem jednego, ludzie czterdziestoletni, stanowili elit grupy zajmujcej si reorganizacj armii w latach trzydziestych. Wrd nich znalaz si marszaek Tuchaczewski, komandarmowie Jakir i Uborewicz, dowodzcy dwoma najwikszymi i najwaniejszymi Okrgami Wojskowymi, Ukraiskim i Biaoruskim, komandami Kork, komendant Akademii Wojskowej imienia Frunzego, oraz Jan Gamarnik, pierwszy zastpca komisarza obrony i od roku 1923 kierownik Zarzdu Politycznego Armii Czerwonej, ktry popeni samobjstwo. Domniemany spisek opiera si na ukochanym planie Tuchaczewskiego, aby zaj Kreml i zlikwidowa kierownictwo polityczne kraju. Nie opublikowano jednak wwczas adnego dowodu ani nie zostao wydane adne owiadczenie oprcz suchego komunikatu. W rzeczywistoci spisek przygotowywany przez Stalina zacz nabiera ksztatw jedenacie miesicy wczeniej, w lipcu 1936 roku, kiedy to aresztowany zosta Dmitrij Szmidt, dowdca jednostki pancernej w okrgu kijowskim. Jak to si czsto zdarzao, o wyborze osoby, ktra miaa sta si ofiar ledztwa, zadecydowaa ch zemsty Stalina za osobisty afront. Szmidt, syn ubogiego ydowskiego szewca, czonek partii od roku 1915 i odwany dowdca kawalerii w wojnie domowej, zwiza si z trockistami. W czasie zjazdu partii w roku 1927, na ktrym trockici zostali z niej wykluczeni, Szmidt, w swej czarnej kaukaskiej pelerynie, z nasunit na ucho papach, spotka wychodzcego z Kremla Stalina i zacz mu zorzeczy, a wreszcie grozi, e pewnego dnia wycignie swoj zakrzywion szabl i poobcina sekretarzowi generalnemu uszy. Incydent zosta wkrtce zapomniany, ale nie przez Stalina. NKWD otrzymaa polecenie, by zbieranie dowodw w postaci zezna dotyczcych trockistowskiej konspiracji w armii rozpocz od tego wanie oficera. Po miesicach przesucha, bicia i tortur Szmidt zaama si i zgodzi podpisa zeznania; twierdzono, e zmieni si nie do poznania - posiwia, wychud, sta si apatyczny. Jego wiadectwo okazao si jednak niepotrzebne i 20 maja 1937 roku zosta rozstrzelany. Do tego czasu aresztowano ju pewn liczb innych oficerw i Tuchaczewski by wiadom, e planuje si posunicia przeciwko dowdztwu armii, a co za tym idzie, przeciwko niemu. Urodzony w zbiedniaej, lecz arystokratycznej rodzinie w roku 1893, uzyska nominacj na podporucznika w puku siemionowskim w roku 1914. W roku 1918 przyczy si do komunistw, jedynej partii, ktra - jak wierzy - zdolna bya odmieni los Rosji. W czasie wojny domowej zosta wyznaczony przez Trockiego na dowdc l armii. Jego militarne talenty i sukcesy byy tej miary, e powierzono mu dowdztwo wszystkich si radzieckich w czasie wojny roku 1920 przeciw Polsce; w ten sposb Tuchaczewski zrealizowa swoje zamierzenie, by przed trzydziestk zdoby saw lub zgin. Wanie ta kampania i dyskusja nad odpowiedzialnoci za fiasko ataku na Warszaw przypiecztowaa wrogo midzy Tuchaczewskim a tym

intryganckim triumwiratem wojny i polityki - Stalinem, Woroszyowem i Budionnym, zwizanym w czasie wojny domowej z by l Armi Konn walczc pod Carycynem (Stalingradem). Zaskakujcy portret Tuchaczewskiego wyania si z pamitnikw Szostakowicza. Hobby Tuchaczewskiego bya budowa skrzypiec i obaj mczyni stali si bliskimi przyjacimi w czasach studenckich kompozytora. Szostakowicz opisuje Tuchaczewskiego jako osob bardzo ambitn i wadcz, ktra wydawaa si by ulubiecem fortuny, wybitn osobowo w Armii Czerwonej - gwatown, wielkoduszn, z domieszk arogancji - czowieka, ktry wzbudza w Stalinie zarwno zazdro, jak pragnienie zemsty. W pocztkach maja 1936 roku w ostatniej chwili wstrzymano wyjazd Tuchaczewskiego do Londynu - mia by oficjalnym przedstawicielem ZSRR podczas koronacji Jerzego VI, a Woroszyow, stalinowski komisarz obrony, odwoa go z funkcji swego zastpcy i skierowa jako dowdc do maego okrgu wojskowego w Kujbyszewie nad Wog. Dokonano caej serii takich przetasowa, usuwajc tych, ktrzy mieli zosta aresztowani, z ich wpywowych stanowisk. Jednoczenie przywrcono stary system podwjnego dowodzenia poszerzajc zakres wadzy komisarzy politycznych w porwnaniu z oficerami liniowymi. Moment rozpoczcia akcji zosta prawdopodobnie przyspieszony wskutek niezwykej, dodatkowej intrygi, w wyniku ktrej w poowie maja w rkach Stalina znalazo si dossier, zawierajce tajn korespondencj midzy Tuchaczewskim a czonkami naczelnego dowdztwa armii niemieckiej. Pomys oskarenia Tuchaczewskiego oraz naczelnego dowdztwa radzieckiego o spiskowanie z niemieckim Sztabem Generalnym - z ktrego czonkami czya ich bliska wsppraca przed rokiem 1934 - wydaje si pochodzi od NKWD, a by moe od samego Stalina, ale zosta on podchwycony przez Sub Bezpieczestwa SS i Heydricha do ewentualnego wykorzystania przeciwko armii niemieckiej. Pod koniec roku 1936 Hitler i Himmler podjli jednak decyzj, aby podsun dossier Stalinowi, liczc na skompromitowanie Tuchaczewskiego oraz dowdztwa Armii Czerwonej. Spreparowanie dokumentw, majcych stanowi dowody, zajo nieco czasu, ale w kocu, po przeciekach, jakie dotary, do Stalina (i do francuskich sprzymierzecw ZSRR) za porednictwem prezydenta Czechosowacji Benea, materiay przerzucono do Moskwy wykorzystujc tajne kontakty SS z NKWD. Ostatecznie Stalin nie wykorzysta sfaszowanych dokumentw, wietrzc prawdopodobnie podwjny podstp nazistw, i opar si na wyprbowanym systemie wymuszania na aresztowanych oficerach przyznania si do winy. Podczas spotkania Rewolucyjnej Rady Wojennej z czonkami Biura Politycznego w dniach 1-4 czerwca (brao w nim udzia ponad stu oficerw) Stalin przedstawi raport o ujawnieniu wojskowofaszystowskiego spisku przeciw radzieckiemu rzdowi, ktrym kierowali Trocki, Rykow, Bucharin, Jenukidze i Jagoda oraz przebywajcy w areszcie generaowie. Ludzie ci [owiadczy Stalin] s marionetkami w rkach Reichswehry. Reichswehra pragnie obali nasz rzd, a oni prbowali tego dokona, lecz

bez powodzenia. Reichswehra chciaa, aby armia te wesza na kurs szkodnictwa, tak aby nie bya zdolna do obrony kraju... Oni chcieli z ZSRR zrobi drug Hiszpani. Na podstawie tego ustnego owiadczenia Stalina, popartego wycznie przyznaniami si do winy wymuszonymi torturami i szantaem, odby si zbiorowy proces przy drzwiach zamknitych przed sdem, ktremu przewodniczy niezastpiony Ulrich. Asystowao mu dwch spord piciu marszakw ZSRR (Blucher i Budionny), piciu dowdcw armii i jeden dowdca korpusu; piciu z nich zostao pniej rozstrzelanych. Wyrok na skazanych wykonano natychmiast, po czym aresztowano, stracono lub zesano do obozw ony skazanych, ich krewnych i dzieci. Stalin osobicie nadzorowa kady etap operacji. Sam wyda polecenie zlikwidowania ony Tuchaczewskiego, jego dwch braci i jednej z sistr, wywzki do agrw trzech pozostaych sistr oraz internowania, jako spoecznie niebezpiecznej, jego crki Swietany, kiedy ukoczya siedemnacie lat. Jeszcze w trakcie obrad trybunau Stalin wysa, opatrzone wasnym podpisem, polecenie do wadz w republikach i okrgach, aby zorganizoway wiece robotnikw, chopw i onierzy, podczas ktrych zgromadzeni mieli si domaga kary mierci. W tym samym czasie NKWD rozpoczo, zakrojon na niespotykan dotd skal, seri aresztowa i egzekucji wrd korpusu oficerskiego i komisarzy politycznych Armii Czerwonej, floty oraz lotnictwa. Druga fala nastpia wiosn 1938 roku i osigna apogeum w dniach 27-29 lipca gdy rozstrzelany zosta gwnodowodzcy floty, admira Orow, oraz a szeciu generaw i osiemnacie wybitnych osobistoci ze sceny politycznej, cznie z byym czonkiem Biura Politycznego, Rudzutakiem, i dziewicioma czonkami Komitetu Centralnego. W tym samym czasie uderzono w dowdztwo Dalekowschodniego Okrgu Wojskowego. Marszaek Blucher, byy robotnik, ktry pooy due zasugi dla kraju, umacniajc radziecki system obronny na wypadek agresji japoskiej, w padzierniku 1938 roku zosta wezwany do Moskwy i aresztowany pod zarzutem prowadzenia od roku 1921 dziaalnoci szpiegowskiej na rzecz Japonii. Zmar od obrae odniesionych na skutek bicia, doprowadzony do stanu uniemoliwiajcego identyfikacj, nie podpisawszy podsuwanych mu zezna. Jak wskazuj dane opublikowane ostatnio w radzieckiej prasie, czystka w wojsku obja: 3 spord 5 radzieckich marszakw, 13 z 15 dowdcw armii, 8 z 9 admiraw floty i admiraw I stopnia, 50 z 57 dowdcw korpusw, 154 ze 186 dowdcw dywizji, 16 z 16 komisarzy politycznych armii, 25 z 28 komisarzy politycznych korpusw, 58 z 64 komisarzy politycznych dywizji, 11 z 11 zastpcw komisarza obrony, 98 spord 108 czonkw Gwnej Rady Wojennej. Czystka nie ograniczya si do wysokich szar. Od maja 1937 do wrzenia 1938 roku zdymisjonowano 36.761 oficerw wojsk ldowych i

ponad 3 tysice oficerw floty. Po uwzgldnieniu 13 tysicy ponownie przyjtych i dodaniu liczby represjonowanych po wrzeniu 1938 roku daje to w sumie 43 tysice oficerw na szczeblu dowdcw batalionu i kompanii aresztowanych, rozstrzelanych bd (w wikszoci) zesanych do obozw lub definitywnie zwolnionych w latach 1937-1941. Roj Miedwiediew podsumowa t nie dajc si z niczym porwna operacj jednym niezwykle trafnym zdaniem: W adnej wojnie adna armia nie poniosa takich strat w kadrze oficerskiej, jakie poniosa Armia Czerwona w okresie przedwojennym. Same liczby nie potrafi odda penego wymiaru wyrzdzonych szkd. Od czasu zakoczenia rewolucji i wojny domowej woono wiele wysiku w stworzenie nowoczesnej armii i zawodowego dowdztwa zdolnego sprosta wymaganiom wojny zmechanizowanej. Wanie ludzie, ktrzy najwicej uczynili dla tej sprawy i wykazali zdolnoci niezalenego mylenia zostali wyeliminowani. Cae ich dowiadczenie i talent przepady. Wanie wtedy, kiedy nad krajem zawisa najwiksza groba wojny z Japoni i Niemcami, na jeden lub na dwa fronty, okazao si, e trzeba odtworzy waciwie od podstaw dowdztwa wszystkich trzech rodzajw si zbrojnych - co najmniej tysic wyszych oficerw - i to w warunkach, o ktrych trudno mwi, by sprzyjay budowaniu wiary we wasne siy. Proces ten musia potrwa co najmniej kilka lat. Tymczasem to osabienie, stwarzajce doskona okazj dla wroga, zostao wykorzystane przez Hitlera jako koronny argument, dziki ktremu ostatecznie rozproszy wtpliwoci niemieckich generaw co do ataku na Rosj w roku 1941. Rosjanie potrafili jednak znale dowdcw rwnie zdolnych jak ci rozstrzelani w latach 1937-1939. Ale ani Stalin, ani nikt inny nie mg mie tej pewnoci w momencie przeprowadzania czystki, a zdobywanie dowiadczenia przez kadr odbywao si za cen zatrwaajcych strat w pierwszych latach wojny. Ta gorzka szkoa uksztatowaa jednak zwyciskich dowdcw drugiej wojny wiatowej. VI Oczywicie Stalin nie moe by obarczany odpowiedzialnoci za kad indywidualn decyzj, ktra wtedy zapada. Nie ma wtpliwoci, e wanie o to mu chodzio, gdy pniej uzna za wygodne odwoywanie si do naduy. By jednak jedynym czowiekiem, od ktrego zalea straszliwy rozmiar, jaki przybray czystki, i jedynym, ktry gotowy by podj ryzyko z tym zwizane. Wikszo oficerw, praktycznie wszyscy starsi oficerowie, byli czonkami partii i znajdowali si pod jej nadzorem. Od pierwszych dni swego istnienia Armia Czerwona bya jedyn armi na wiecie, majc dwa wewntrzne systemy kontroli, oba posiadajce wasn niezalen hierarchi: komisarzy politycznych dziaajcych we wszystkich jednostkach i formacjach oraz opiekunw z ramienia OGPU, a pniej NKWD, ktre utrzymyway specjalne komrki na wszystkich szczeblach powyej batalionu. Istniaa niewielka szansa, aby jakikolwiek spisek rozwin si nie zauwaony w tak przesiknitej podejrzliwoci atmosferze. Take ledztwo przeprowadzone przez oficjaln pastwow

komisj, ktra zrehabilitowaa Tuchaczewskiego i oficerw oskaronych razem z nim, nie ujawnio adnych poszlak, wskazujcych na istnienie takiego spisku. Jedyne tajne kontakty z nazistowskim reimem prbowa nawiza sam Stalin za porednictwem radzieckiego attache handlowego, Dawida Kandelakiego, ktry specjalnie w tym celu zosta wysany do Berlina. Odgadujc motywy Stalina, mona przypuszcza, e by on gotw ponie ryzyko drastycznego osabienia zdolnoci obronnej kraju, aby zdoby pewno, e w wypadku wojny i ewentualnych pocztkowych poraek nie pojawi si adna grupa generaw, ktra mogaby skorzysta z okazji i obali go. To nie czyny sowieckich generaw wzbudzay podejrzenia Stalina - podobnie jak nie budziy ich dziaania starych bolszewikw, takich jak Kirow czy Ordonikidze - lecz sposb mylenia, wskazujcy, i zdolni s do niezalenego dziaania, a przez to potencjalnie niepewni. O ile podejrzenia daj si jeszcze tumaczy racjonalnymi przesankami politycznymi, to skala, na jak przeprowadzi akcj majc ustrzec go przed niebezpieczestwem - dosownie masakra - sugeruje, e ulegy one spotgowaniu przez psychotyczne elementy jego osobowoci. Jeowszczyzna oznaczaa nie tylko atak na korpus oficerski, ale te nasilenie czystki w partii oraz elitach rzdowych i gospodarczych na obszarze caego kraju. O jej skali wiadcz dane przytoczone przez Miedwiediewa. Ot stwierdza on, e w latach 1937-1938 usunito z zajmowanych stanowisk 90 procent czonkw obwodowych i miejskich komitetw oraz komitetw centralnych republik. Nigdzie czystka nie bya tak gruntowna jak w Leningradzie, miecie stanowicym niezmiennie obiekt podejrze Stalina, miecie, ktre ucierpiao ju po zabjstwie Kirowa. danow przypuci nowy szturm w maju 1937 roku na konferencji organizacji obwodowych, ktra zgodnie ze standardow formuk: zdemaskowaa i wykluczya ze swych szeregw antyradzieckich, prawicowo-trockistowskich oszustw, japoskoniemieckich dywersantw i szpiegw. Jednym z najbardziej zaufanych ludzi danowa by Leonid akowski, weteran CzeKa - OGPU - NKWD. Metody akowskiego opisa Chruszczow w swym tajnym referacie z roku 1956, przytaczajc jako przykad przypadek Rosenbluma, czonka partii od roku 1906, ktry zosta aresztowany w 1937 roku. Po biciu i torturach postawiono go przed akowskim i ten zaproponowa mu wolno, jeli zawiadczy przed sdem o operacjach centrum terrorystycznego w Leningradzie. akowski powiedzia mi: Sprawa musi by solidnie udokumentowana i dlatego potrzebujemy wiadkw. Pochodzenie spoeczne (oczywicie w przeszoci) i przynaleno partyjna wiadka bdzie odgrywa niema rol. Wy sami nie bdziecie musieli nic zmyla. NKWD przygotuje wam gotowy szkic kadego z odgazie centrum, bdziecie musieli si z nim dokadnie zapozna i zapamita wszystkie odpowiedzi na pytania, jakie moe zada wam sd. Sprawa bdzie gotowa w cigu 4-5 miesicy, moe p roku. Przez cay ten czas bdziecie si przygotowywa, bycie nie skompromitowali ledztwa ani siebie samego. Wasza przyszo bdzie zalee od przebiegu procesu i jego wynikw. Jeeli zaczniecie kama i

wiadczy faszywie, bdziecie mogli mie al tylko do siebie. Jeli uda si wam wytrzyma, uratujecie gow, a my zapewnimy wam wikt i odzie na koszt rzdu do koca ycia. Chruszczow zna doskonale zagadnienia, o ktrych mwi, bo przecie wanie wtedy, gdy danow niszczy leningradczykw, on sprawowa piecz nad czystk w Moskwie. Jednak adna wzmianka o tym, ani adne przykady z Moskwy nie znalazy si w jego referacie z 1956 roku. W tym samym czasie, kiedy wyuskiwano setki najaktywniejszych dziaaczy partyjnych i zsyano ich do agrw albo rozstrzeliwano, odwoano te wszystkich dyrektorw najwaniejszych leningradzkich fabryk. Po usuniciu starych kadr danow zastpi je swoimi protegowanymi - wrd nich znaleli si Wozniesienski, Kuzniecow i Popkow, ktrzy mieli straci ycie w pniejszej sprawie leningradzkiej, po wojnie. To, co wydarzyo si w Leningradzie, powtarzao si w kadym orodku w kraju. Gdzie indziej jednak - z wyjtkiem Berii w Gruzji i na Zakaukaziu - pierwszym sekretarzom okrgw i republik nie mona byo dowierza, e tak jak danow i Chruszczow bd zdolni do likwidacji ich wasnego, starego aparatu i zamiany go na nowy. Stalin wysya zatem z Moskwy swoich wasnych ludzi, by kontrolowali, czy czystka przeprowadzana jest wystarczajco rygorystycznie. Dla przykadu, Kaganowicz pojecha do Iwanowa, Kubania i Smoleska, Malenkow na Biaoru i (wraz z Mikojanem) do Armenii, Andriejew do Taszkientu. Okrelono dokadne liczby trockistw, szpiegw i sabotaystw, ktrych mia dostarczy kady obwd. Dostarczy, czyli wysa do obozw lub przed pluton egzekucyjny. Kaganowicz wizytujcy Iwanowo kilkakrotnie przekazywa Stalinowi przez telefon sprawozdania i w efekcie pocztkowo ustalono t norm na 1500 osb. Powoano lokaln trjk, skadajc si z okrgowego naczelnika NKWD, pierwszego sekretarza partii oraz przewodniczcego Komitetu Wykonawczego Rady Obwodu. Zalecenie Stalina, aby kady sekretarz na kadym szczeblu partii wybra po dwch zastpcw, nie pozostawiao im wtpliwoci, e jeeli nie zdoaj dostarczy danej liczby ofiar, zostan sami zlikwidowani. Po rozstrzelaniu wikszoci dziaaczy partyjnych i administracyjnych w Iwanowie trjka signa po winiw politycznych, odsiadujcych ju wyroki w lokalnych wizieniach w momencie rozpoczcia czystki. Zgarniano te kadego, kto wpada w rce (na przykad byych pracownikw Kolei Wschodniochiskiej, ktrzy wrcili do domu po jej zamkniciu), byle wyrobi norm - i przekona si, e pod wpywem naciskw z Moskwy zostaa ona podwyszona. Ukraina ju wczeniej, bo podczas kampanii kolektywizacyjnej, ucierpiaa jak adna z innych czci Zwizku Radzieckiego. Teraz, w latach 1937-1938, Stalin po raz kolejny powzi twarde postanowienie zamania jej niezalenoci. Komisja Biura Politycznego w skadzie: Mootow, Chruszczow i Jeow, przybya do Kijowa w sierpniu 1937 roku (towarzyszya jej silna grupa enkawudzistw). W cigu nastpnego roku przeprowadzono czystk, ktra obja niemal wszystkich kierownikw kadej organizacji republiki, od ukraiskiego rzdu (aresztowano

wszystkich siedemnastu jego czonkw, a pniej ich nastpcw) i Ukraiskiego Komitetu Centralnego poczwszy (przeyo tylko 3 spord 102 jego czonkw), a po szkolnictwo, instytucje naukowe i Ukraiski Zwizek Pisarzy. Partia na Ukrainie zostaa doszcztnie rozbita i republika staa si niewiele wicej ni posiadoci NKWD, gdzie z trudem przychodzio nawet zaatwianie formalnoci zwizanych z dziaalnoci partii i Rady, dopki nie odbudowano jej waciwie od podstaw. T prac pozostawiono Chruszczowowi, ktry zosta mianowany pierwszym sekretarzem i w roku 1938 awansowa 1600 czonkw partii - wrd nich modego Leonida Breniewa - na sekretarzy komitetw obwodowych i miejskich. Bya to moda gwardia, ktra jak Zwizek Radziecki dugi i szeroki zajmowaa teraz opustoszae stanowiska. Wikszo ofiar okresu jeowszczyzny pochodzia z prowincji. Nie pozostawiono w spokoju adnego zaktka kraju, nawet tak odlegego, jak Daleki Wschd. Jako sekretarz generalny Stalin lepiej ni ktokolwiek inny wiedzia, e jeli zamierza przeprowadzi w radzieckim establishmencie rwnie gruntown czystk jak w siach zbrojnych, decydujca akcja musi si odby w Moskwie. Tutaj wszak skupiaa si najwysza wadza - w Biurze Politycznym, Komitecie Centralnym i Sekretariacie KC; w komisariatach ludowych, szczeglnie tych odpowiedzialnych za gospodark kraju; w kwaterze gwnej NKWD, Komsomole, zwizkach zawodowych; w intelektualnych, kulturalnych i naukowych instytucjach stolicy. Jeli chodzi o nadzr nad tak operacj, to Stalin nikomu nie ufa, zaj si wic tym osobicie, natomiast na jej wykonawc wyznaczy Jeowa. W ramach przygotowa 14 wrzenia 1937 roku wydano dekret wprowadzajcy uproszczon procedur sdow, ktra zakazywaa zarwno apelacji i prb o uaskawienie, jak i nadawania rozgosu rozprawom odbywajcym si publicznie. Wedug Chruszczowa, ktry jako pierwszy sekretarz moskiewskiej organizacji partyjnej take w tym uczestniczy, Jeow w latach 1937-1938 przesa Stalinowi 383 listy zawierajce nazwiska osb penicych na tyle wane funkcje, e ich egzekucja wymagaa osobistej zgody sekretarza generalnego. Dokumenty te miay nastpujc form: Towarzyszu Stalin, Przesyam Wam do zatwierdzenia cztery listy osb, ktre maj stan przed Kolegium Wojskowym: Lista nr l (generaowie) Lista nr 2 (byli wojskowi) Lista nr 3 (byli funkcjonariusze NKWD) Lista nr 4 (ony wrogw ludu) Prosz o zatwierdzenie wyroku pierwszego stopnia. Jeow. Kara pierwszego stopnia oznaczaa mier przez rozstrzelanie, a listy po sprawdzeniu, ktre najwyraniej stanowio cz rutynowej dziaalnoci biura Stalina, odsyano z powrotem z adnotacj: Zatwierdzono - J. Stalin, W. Mootow. W cigu tylko jednego dnia, 12 grudnia 1938 roku, Stalin i Mootow

wydali zgod na egzekucj co najmniej 3167 winiw. Apelacje spotykay si tylko ze zorzeczeniami. W czerwcu 1957 roku, podczas plenum Komitetu Centralnego, marszaek ukw odczyta komentarze doczone do listu jednego z generaw, bronicego wasnej niewinnoci na dzie przed egzekucj. Zaopatrzony by on w adnotacje czonkw Politbiura, ktrzy odrzucili apelacj. Stek kamstw! Rozstrzela. J. Stalin. Zgadzam si. ajdak! Niech pies zdycha jak pies. Beria. Maniak. Woroszyow. winia! Kaganowicz W niektrych wypadkach osoby, ktrych aresztowanie ju zatwierdzono, mogy pozostawa na swoich stanowiskach jeszcze przez wiele tygodni, a nawet miesicy, w innych zwalniano je, lecz nie aresztowano od razu. Postpowanie to obliczone byo na zmikczenie ofiar - i ich on - przez przeduajc si, wyniszczajc niepewno. W sumie szacuje si, e listy Jeowa zawieray okoo 40 tysicy nazwisk. To nie czonkowie byej opozycji, ktrych ju tylko garstka pozostaa na wolnoci, byli teraz zagroeni. Wielu z tych, ktrzy popierali kolektywizacj i wprowadzali plan picioletni, cigno na siebie gniew Stalina sprzeciwiajc si aresztowaniom i egzekucjom czonkw partii, wyraajc wtpliwoci bd okazujc zbyt ma gorliwo. Na przykad spord czonkw Rady Komisarzy Ludowych (tych odpowiedzialnych za najwaniejsze resorty), ktrzy padli ofiar czystek, mona wymieni: dwch wiceprzewodniczcych Rady, Rosengolca (handel zagraniczny), Bubnowa (edukacja), Kaminskiego (zdrowie), Mieauka (Gospan i przemys ciki), Ruchimowicza (przemys obronny), Grink (finanse), Czernowa (rolnictwo) oraz dziesiciu innych. Na og ich usunicie oznaczao take zdziesitkowanie ich ekip. W tym wypadku chodzio nie tylko o pracownikw administracji centralnej, lecz take dyrektorw zakadw, gwnych inynierw i szefw wydziaw. By posuy si przykadem z zupenie innej dziedziny: nie tylko czoowe postacie Kominternu, lecz take kilka tysicy cudzoziemskich komunistw - uciekinierw z nazistowskich Niemiec, Austrii, Woch, Polski, Hiszpanii i innych krajw, ktrzy schronili si w Zwizku Radzieckim, kiedy w ich krajach partie zostay zdelegalizowane - zostao aresztowanych i rozstrzelanych lub zesanych do agrw. VII Ostatni wielki proces publiczny odby si w Moskwie w marcu roku 1938. Jego funkcja bya odmienna od dwch poprzednich, w ktrych chodzio o rozpowszechnienie i potwierdzenie przesania, e wszyscy, nawet czonkowie Komitetu Centralnego i Politbiura, ktrzy sprzeciwili si lub tylko wyrazili zastrzeenia wobec polityki Stalina, naraali siebie i swoj rodzin na niebezpieczestwo utraty ycia. Celem tego ostatniego procesu byo wskazanie opinii publicznej zwizkw, czcych ze sob wszystkie typy opozycji - terroru, kontrrewolucji, szkodnictwa, szpiegostwa oraz zdrady - i przedstawienie ich jako gazi jednego spisku.

Opozycja prawicowa, reprezentowana przez Bucharina i Rykowa, poczona zostaa z Trockim, z wczeniejszymi spiskowcami trockistowsko-Zinowiewowskimi, z innymi, jeszcze nie osdzonymi, trockistami, z Tuchaczewskim i wojskiem, z bojwkami rnych centrw terrorystycznych, ktre udao si rozpracowa, a w kocu z czterema obcymi subami wywiadowczymi. Dwudziestu jeden oskaronych reprezentowao rne grupy sowieckiego establishmentu wpltanego w konspiracj; znaleli si tam trzej czonkowie leninowskiego Biura Politycznego (Bucharin, Rykow, Kriestinski), Jagoda, byy szef NKWD, czterej komisarze ludowi, kierownicy departamentw rzdowych zajmujcych si gospodark, ktrzy przyznali si do popierania zakrojonego na wielk skal sabotau, czterej dyplomaci, potwierdzajcy zmow spiskowcw z nazistowskimi Niemcami i powizania z Trockim, oraz czterej przywdcy ze sfederowanych republik - Uzbekistanu, Ukrainy i Biaorusi, przyznajcy si do winy popierania buruazyjnego nacjonalizmu. Sekretarze Kujbyszewa, Gorkiego i Jagody zeznali, e pierwsi dwaj zostali zamordowani na rozkaz trzeciego, a trzech lekarzy, cznie z czoow postaci radzieckiej medycyny profesorem Pletniowem, przyznao si do popenienia morderstw, dorzucajc do listy swoich zbrodni mier syna Gorkiego oraz Mienynskiego, poprzednika Jagody na stanowisku szefa NKWD. W akcie oskarenia znalazy si wszelkie moliwe kontrrewolucyjne zbrodnie, od szpiegostwa na rzecz obcych mocarstw i zabjstwa po knowania majce doprowadzi do rozpadu ZSRR, obalenia istniejcego systemu spoecznego i przywrcenia kapitalizmu. Jedyny nowy zarzut postawiono Bucharinowi, oskarajc go o spiskowanie w roku 1918, kiedy to planowa jednoczesne zamordowanie Stalina i Lenina i zagarnicie wadzy. Dowd - jak zwykle w postaci wzajemnie potwierdzajcych si zezna - wymaga roku pracy Jeowa i jego ekipy, z ktrej wszyscy mieli zosta zlikwidowani zaledwie rok pniej. Pomimo to nie uniknito niespodzianek. Pierwsza wydarzya si natychmiast po otwarciu procesu, gdy zapytano oskaronych, czy maj co na swoje usprawiedliwienie. Podczas gdy wszyscy przyznawali si do winy, jeden odpowiedzia mocnym gosem: Nie przyznaj si do winy. Nie jestem trockist. Nigdy nie byem czonkiem bloku prawicowego ani trockistowskiego, z istnienia ktrych nie zdawaem sobie sprawy. Nie popeniem rwnie adnej ze zbrodni, o ktre jestem osobicie oskarony. Mwc, ktrego obecny na sali pracownik ambasady brytyjskiej, Fitzroy Maclean, opisa jako blad, sabowit, wyblak, ma posta w okularach w metalowej oprawie, ktre opieray si na haczykowatym nosie56, by Nikoaj Kriestinski, jeden z piciu czonkw (by wrd nich i Stalin) pierwszego leninowskiego Politbiura, piastujcy te kiedy funkcj sekretarza odpowiedzialnego KC, ktry zosta wykluczony z partii razem z Trockim, lecz ponownie przyjty w roku 1929, kiedy to mianowano go zastpc komisarza spraw zagranicznych. Gdy Wyszyski zapyta, dlaczego zatem wprowadzi w bd prokuratur, skadajc faszywe zeznania w ledztwie i wypierajc si ich dopiero przed sdem, Kriestinski odpar: Po prostu uwaaem, e jeli powiem to, co

mwi tutaj dzisiaj - e nie odpowiada to rzeczywistoci - to moje owiadczenie nie dotrze do przywdcw partii i rzdu. Maclean pisze, e to miae owiadczenie zostao powitane na sali sdowej wywoanym szokiem milczeniem. Wyszyski nie wrci do tego tematu a do wieczora nastpnego dnia. Do tego czasu Kriestinski spdzi ponad dwadziecia cztery godziny w rkach NKWD. Gdy powrci, jego wygld i ton byy zupenie inne. Na pytanie Wyszyskiego: Co zatem oznacza wasze wczorajsze owiadczenie?, Kriestinski odpowiedzia tak, jakby powtarza wyuczon lekcj: Wczoraj, pod wpywem chwilowego gbokiego uczucia faszywego wstydu, wywoanego znalezieniem si na awie oskaronych i przygnbieniem po publicznym odczytaniu aktu oskarenia spotgowanego nie najlepszym stanem mojego zdrowia nie byem w stanie powiedzie prawdy: tak, przyznaj si do winy. [...] W obliczu wiatowej opinii publicznej nie czuem si na siach, by przyzna, e przez cay czas prowadziem walk trockistowsk przeciwko wadzy radzieckiej. Prosz sd o zaprotokoowanie mojego owiadczenia, e cakowicie i w peni przyznaj si, i jestem winny wszystkich najciszych zarzucanych mi osobicie zbrodni i uznaj swoj pen odpowiedzialno za perfidn zdrad, ktrej si dopuciem. Gwnym punktem procesu byo przesuchanie Bucharina i Rykowa. Zgodnie z wol Stalina, posta Bucharina miaa symbolizowa degeneracj i zbrodniczo caej elity starych bolszewikw. Jak spostrzeg Fitzroy Maclean: Do Bucharina naleaa rola szatana. Sta on za wszelkimi ajdactwami, macza palce w kadym spisku. Kady wizie oczerniajc siebie, pamita, aby jednoczenie oczerni Bucharina. Przez trzy miesice po aresztowaniu Bucharin nie zgadza si na odegranie tej symbolicznej roli reprezentatywnego bolszewika, oskarajc wycznie samego siebie. Podobno nie by torturowany, lecz w kocu przysta na propozycj wsppracy pod grob stracenia jego modej ony i nowo narodzonego syna. A do dnia poprzedzajcego proces walczy o tekst przyznania si do winy ze ledczymi oraz z wysannikami Stalina Jeowem i Woroszyowem. Jego taktyka, ktr stosowa take Rykow, polegaa na przyjciu generalnej odpowiedzialnoci za wszystkie zbrodnie bloku, ale wycznie odpowiedzialnoci formalnej z pominiciem wszystkich konkretnych czynw. Na akt oskarenia odpowiedzia: Przyznaj, e jestem winny bycia jednym z waniejszych przywdcw owego bloku prawicowo-trockistowskiego. A zatem przyznaj si do win, ktre bezporednio std wynikaj, do caoci zbrodni popenionych przez t kontrrewolucyjn organizacj, niezalenie od tego, czy o nich wiedziaem i czy braem udzia w kadym konkretnym akcie, czy te nie. Daleki od tego, by da si zastraszy Wyszyskiemu, ktry prbowa go naciska, Bucharin, wspierany przez Rykowa, wyszed zwycisko z caej serii potyczek i doprowadzi gwnego oskaryciela do utraty panowania nad sob. Wyszyski: Oskarony Bucharin, czy przyznajecie si do

szpiegostwa? Bucharin: Nie przyznaj si. Wyszyski: Po tym, co powiedzia Rykow, po tym, co zezna Szaragonowicz? Bucharin: Nie przyznaj si do winy. Wyszyski: Kiedy organizacja prawicowcw powstaa na Biaorusi, bylicie w to zaangaowani; czy przyznajecie si? Bucharin: Powiedziaem ju. Wyszyski: Pytam was, czy przyznajecie to, czy nie? Bucharin: Nie interesoway mnie sprawy biaoruskie. Wyszyski: Czy interesoway was dziaania szpiegowskie? Bucharin: Nie. Wyszyski: A kogo interesoway? Bucharin: Nie otrzymywaem informacji odnonie tego rodzaju dziaalnoci. Wyszyski: Oskarony Rykow, czy Bucharin otrzymywa jakie informacje dotyczce dziaalnoci tego rodzaju? Rykw: Nigdy mu o tym nie mwiem. Wyszyski, zwracajc si do Bucharina: Pytam was ponownie, na podstawie przedstawionych tutaj wiadectw przeciwko wam: czy chcecie przyzna si przed Radzieckim Sdem, przez jaki wywiad zostalicie zwerbowani - przez brytyjski, niemiecki czy japoski? Bucharin: aden. Majc na uwadze cise zwizki Bucharina z Leninem, Stalin doczy przeciwko niemu dodatkowy zarzut, jakoby planowa w roku 1918 zabicie przywdcy bolszewikw - a take Swierdowa i samego Stalina. Bucharin zdecydowanie temu zaprzeczy, a gdy skonfrontowano go ze wiadkami, odrzuci ich zeznania jako faszywe: Wyszyski: Jak wyjanicie zatem fakt, e nie mwi oni prawdy? Bucharin: Lepiej byoby ich o to zapyta. Stalina nie byo na sali, ale podobnie jak w czasie poprzedniego procesu zainstalowane mikrofony umoliwiay mu przysuchiwanie si rozprawie. Fitzroy Maclean zanotowa: W pewnej chwili podczas procesu niezrcznie skierowana lampa ukowa wyranie ukazaa uwanym obserwatorom opadajce wsy i taw twarz wyaniajc si spoza czarnej szyby jednej z prywatnych kabin umoliwiajcych obserwowanie sali rozpraw. W mowie kocowej Wyszyski owiadczy: Znaczenie historyczne tego procesu polega przede wszystkim na tym, e z niezwyk cisoci i dokadnoci ujawni, dowid i stwierdzi, e prawicowcy, trockici, mienszewicy, eserowcy, nacjonalici buruazyjni i tak dalej, i tak dalej, s niczym innym jak wyzut z wszelkich zasad i idei band mordercw, szpiegw, dywersantw i sabotaystw [...] to nie partia polityczna, nie kierunek polityczny, lecz banda przestpcw kryminalnych, ktrzy zaprzedali si obcym wywiadom. Szczegln wcieko Wyszyskiego wzbudzia taktyka Bucharina tej odraajcej krzywki lisa ze wini - i Rykowa, polegajca na odmowie przyznania si do zabjstwa Kirowa czy innych cile

okrelonych czynw, ktre im zarzucano, podczas gdy przyjli generaln odpowiedzialno polityczn za wszystkie dziaania bloku. W ten sposb, nie kwestionujc stawianego mu zarzutu, Bucharin, jak pisa korespondent New York Timesa, zmierza, tym razem przez nikogo nie powstrzymywany, do rozbicia caego aktu oskarenia a bezsilny Wyszyski, nie mogc interweniowa, siedzia niespokojnie na swoim miejscu, patrzc z zakopotaniem i ostentacyjnie ziewajc. W zakoczeniu swej mowy Bucharin jednak uleg i uzna sprawiedliwo wyroku, ktry mia zapa, owiadczajc, e zasuy na mier po kilkakro, gdy stoczy si na pozycje wrogie socjalizmowi. ,,W wizieniu [powiedzia] dokonaem przewartociowania mojej przeszoci. Poniewa, kiedy zadajesz sobie pytanie: Skoro ju musisz umrze, to za co umierasz?, otwiera si nagle przed tob absolutna, czarna pustka. Nie byo nic, za co mona by umrze, jeli chciaoby si umrze bez okazania skruchy. A z drugiej strony wszystko to, czym byszczy Zwizek Radziecki, nabiera w umyle czowieka nowego wymiaru. To rozbroio mnie w kocu zupenie i doprowadzio do zgicia kolan przed Parti i krajem. [...] Wynikiem jest pene moralne zwycistwo ZSRR nad rzuconymi na kolana przeciwnikami. Nie sposb wykaza, jak dalece akt skruchy Bucharina wypywa ze wiadomoci, e jeli nie dotrzyma swej czci umowy ze Stalinem, ucierpi jego ona i dziecko, a do jakiego stopnia z poczucia, e jedynie powicajc partii samego siebie mg nada sens swemu yciu i umrze z nadziej na lepsz przyszo. Stalina nie interesoway motywy, a jedynie to, aby Bucharin i inni przyznali si do winy. I tak czekaa ich potem tylko mier. Oskareni przyznali si do wszystkich zarzucanych im czynw i z wyjtkiem trzech zostali skazani na mier. Bucharin poprosi o owek i kartk, na ktrej napisa krtk notatk do Stalina. Zaczynaa si ona od sw: Koba, po co potrzebna ci bya moja mier? Odpowiedzi nie otrzyma, lecz kartka zostaa znaleziona pitnacie lat pniej, po mierci Stalina wrd dokumentw w szufladzie jego biurka. Wyroki zostay wykonane niezwocznie, a dla pewnoci przepisano od pocztku ca histori Zwizku Radzieckiego, wymazujc z niej posta Bucharina, tworzc now, jedynie suszn stalinowsk jej wersj. Lecz na dusz met okazao si, e Bucharin wyszed z tej konfrontacji zwycisko. Odezwa do przyszych pokole, ktr zawar w licie podyktowanym onie, nie zostaa zapomniana. W latach osiemdziesitych jego idee zaczy budzi coraz wiksze zainteresowanie poszukiwaczy socjalizmu z ludzk twarz (od Czechosowacji i Wgier po Chiny), a w roku 1988, dokadnie pidziesit lat po procesie, przysze pokolenie przywdcw partyjnych ZSRR zrehabilitowao jego imi i potpio Stalina. Po marcu 1938 roku nie organizowano ju nastpnych publicznych procesw, pomimo e dopiero latem 1938 roku terror osign punkt kulminacyjny, co znalazo wyraz w egzekucji dowdcw wojskowych i osobistoci politycznych pod koniec lipca, o czym bya ju mowa. Czystki trway: wraz z dowdztwem Dalekowschodniego Okrgu Wojskowego w

latach 1938-1939 temu procesowi - aresztowanie, egzekucja lub wywzka poddano radzieck dyplomacj i centralny zarzd Komsomou. W lutym 1939 roku stracono po dugotrwaych torturach Kosiora i Czubara, byych czonkw Biura Politycznego pochodzcych z Ukrainy, a innych dopiero w latach 1940-1941. Niemniej po lecie 1938 roku natenie terroru osabo. Samo NKWD, na szczeblu operacyjnym, nie mogo duej zapanowa nad liczb podejrzanych, ktrych jego wasny system wzajemnych denuncjacji wciga w machin ledztw. Tylko w Moskwie pracowao podobno 3 tysice ledczych, zwaywszy jednak, e kada z torturowanych ofiar wymienia w zeznaniach pi lub dziesi nowych osb, grozio to, e wkrtce tej lawiny nie da si zatrzyma. Nawet Stalin musia zda sobie spraw, e czystka przybraa tak ogromny zasig, i nie byo w Zwizku Radzieckim instytucji, ktrej sprawne dziaanie nie ucierpiaoby z powodu utraty najbardziej dowiadczonego personelu. Pomimo e Stalin, ktry widywa si codziennie z Jeowem i udziela mu szczegowych instrukcji, by bez wtpienia motorem terroru, udao mu si unikn odpowiedzialnoci i potpienia za w oczach spoeczestwa. Jednym ze sposobw, jaki zastosowa, by tego dokona, byy rzadkie wystpienia publiczne oraz powstrzymywanie si przez dwa lata po marcowym plenum w roku 1937 od wygaszania duszych przemwie. Przenis te swoje biuro i osobisty sekretariat z pomieszcze Komitetu Centralnego na Kreml, odgradzajc si jego grubymi murami od spoeczestwa. Przyczynio si to do rozpowszechnienia wiary, ktrej trzymao si kurczowo wiele osb, w tym sami przeladowani, e NKWD ukrywa przed Stalinem panujcy terror. W roku 1938 Stalin zadecydowa, e pora znale koza ofiarnego, ktrego mona by potpi za naduycia, i wytypowa do tej roli Jeowa. Byo to powtrzenie tego samego manewru, ktrym w 1930 roku odwrci uwag od zarzutw o naduycia w kampanii kolektywizacji za pomoc artykuu Zawrt gowy od sukcesw. W lipcu 1938 roku Stalin wyznaczy Beri na zastpc szefa NKWD; w sierpniu Jeow zosta mianowany komisarzem ludowym transportu wodnego, zatrzymujc na jaki czas stanowisko komisarza bezpieczestwa wewntrznego. Komisja powoana na wniosek Kaganowicza, ktrej czonkiem zosta Beria, przeprowadzia dochodzenie w sprawie dziaalnoci NKWD i znalaza wiele nieprawidowoci i naduy. W efekcie Komitet Centralny przyj dwie rezolucje: O aresztowaniach, nadzorze prokuratorskim oraz prowadzeniu ledztwa i O werbunku uczciwych obywateli do pracy w organach bezpieczestwa. W niecae dwa tygodnie pniej (w grudniu 1938) Beria zastpi Jeowa na stanowisku szefa NKWD, wtrcajc go tym samym w otcha niepewnoci. By on nadal komisarzem transportu wodnego i od czasu do czasu bra udzia w naradach tego resortu, jednak nie wtrca si w jego prac. Czasem robi z papieru mae samolociki lub ptaszki, puszcza je, a potem zbiera (jeli musia wchodzi wtedy pod krzeso) i nie odzywa si nigdy ani sowem. Kiedy w marcu 1939 roku zebra si XVIII Zjazd WKP(b), Jeow, ktry

sta si nikim, lecz nadal pozostawa czonkiem Komitetu Centralnego, wzi udzia w posiedzeniu konwentu seniorw (rady starszych). E.G. Feldman, pierwszy sekretarz Odeskiego Komitetu Partii, ktry take by tam obecny, przekaza Miedwiediewowi nastpujcy opis: Poniewa zjazd dobiega koca, w jednej z sal na Kremlu zebra si konwent seniorw. Z przodu przy dugim stole, niczym na scenie, zasiedli: Andriej Andriejew, Wiaczesaw Mootow i Gieorgij Malenkow. W gbi, za ich plecami, po lewej stronie [...] pykajc fajk, rozsiad si Stalin. Andriejew powiedzia, e zjazd koczy prace i dlatego naley przedstawi kandydatury czonkw nowego KC. W pierwszej kolejnoci zaczto wciga na list czonkw poprzedniego KC, oczywicie prcz tych, ktrzy zostali aresztowani. Przysza kolej na Jeowa. Co sdzicie? - zapyta Andriejew. Po krtkiej pauzie ktry z nas powiedzia, e Jeow jest stalinowskim komisarzem, e wszyscy go znaj i trzeba go zostawi. Sprzeciww nie ma? Wszyscy milczeli. Wwczas Stalin poprosi o gos. Wsta, zbliy si do stou i, cigle pykajc fajk, zawoa: Jeow! Gdzie jeste? Podejd no tutaj! Jeow wyszed z tylnych rzdw i stan koo stou. No! Co sam o sobie mylisz? - zapyta Stalin. - Moesz by czonkiem KC? Jeow zblad i zaamujcym gosem powiedzia, e cae swoje ycie odda partii, e kocha Stalina ponad ycie i nie poczuwa si do niczego, co mogoby by powodem takiego pytania. Tak? - ironicznie zapyta Stalin. - A kim by Frinowski? Znae Frinowskiego? Znaem, oczywicie - odrzek Jeow. - Frinowski by moim zastpc. On... Stalin przerwa mu i zaczai pyta, kto to by Szapiro, kto to bya Ryowa (sekretarka Jeowa), kto to jest Fiodorow i jeszcze kto tam (w tym czasie wszystkie te osoby byy ju aresztowane). Josifie Wissarionowiczu! Przecie to ja, ja sam! Wykryem ich spisek, przyszedem do Was i zameldowaem o tym... Stalin nie pozwoli mu mwi dalej. Tak, tak, tak! Kiedy poczue, e zapano ci za rk, wtedy przyszede, pospieszye si. A wczeniej? Knue spisek? Chciae zgadzi Stalina? Odpowiedzialni pracownicy NKWD przygotowywali spisek, a ty rzekomo stae z boku! Moe ty mylisz, e ja nic nie widz? - kontynuowa Stalin. A przypomnij sobie, kogo przysae kiedy do Stalina na dyur? Kogo? Z rewolwerami? Po co potrzebne s przy Stalinie rewolwery? Po co? eby zabi Stalina? A gdybym tego nie dostrzeg?! Co?! Potem Stalin oskary Jeowa o to, e rozwin zbyt aktywn dziaalno i aresztowa wielu niewinnych ludzi, ukrywajc przy tym winnych. Id ju sobie! Nie wiem, towarzysze, czy mona go zostawi w skadzie KC? Ja osobicie wtpi. Oczywicie, pomylcie... Jak sobie chcecie... Ale ja wtpi! Oczywicie Jeowa jednogonie skrelono z przygotowywanej listy. Po przerwie nie wrci ju na sal i nie pojawi si wicej na zjedzie.

Jeowa aresztowano po kilku dniach, w trakcie posiedzenia jego komisariatu. Kiedy w kocu zjawili si agenci NKWD, wsta mwic: Tak dugo czekaem na to! Pooy swj pistolet na stole i zosta wyprowadzony. Dla Stalina XVIII Zjazd w roku 1939 (o wiele bardziej ni XVII w 1934) by prawdziwym zjazdem zwycizcw - lub raczej tych, co przeyli. Lista delegatw wskazywaa, e w cigu piciu dzielcych zjazdy lat udao mu si stworzy cakowicie now parti. Na 1966 delegatw na zjazd w 1934 roku 1108 (dane Chruszczowa) zostao aresztowanych za zbrodnie kontrrewolucyjne. Z tych, ktrzy mieli do szczcia, by przey, tylko 59 znalazo si wrd delegatw w roku 1939. Rwnie dramatyczne przetasowania nastpiy w skadzie Komitetu Centralnego. Ze 139 czonkw i zastpcw wybranych w roku 1934, w roku 1939 nie pojawio si 115. Chruszczow poda, e 98 z nich zostao rozstrzelanych, lecz Miedwiediew twierdzi, e prawdziwa liczba wynosi 110 osb. Beria poszed w lady poprzednika i dokona niemal takiej samej czystki na wysokich stanowiskach w NKWD jak Jeow. Nieliczna garstka funkcjonariuszy, ktrzy przetrwali z czasw Jagody, na przykad Frinowski i akowski, uczestniczcy w przygotowaniach procesu Bucharina, zostaa posana na mier. To samo stao si z podwadnymi Jeowa. Do marca 1939 roku ludzie Berii opanowali cakowicie aparat NKWD - wrd nich znalaza si dua grupa Gruzinw, ktrych Beria sprowadzi ze sob do Moskwy. Po sprawozdaniu komisji specjalnej oskarenia wobec 50 tysicy osb zawieszono, ale by to gest, ktry sygnalizowa nie tyle zmian polityki, co sposb jej realizowania. Czystka, ktr Jeow posugiwa si jako rodkiem doranym, sucym do rozwizywania konkretnych problemw, za czasw Berii zostaa zinstytucjonalizowana jako stay element sprawowania wadzy. Teraz, gdy Jeow zosta wskazany jako kozio ofiarny, Stalin by gotw przyzna, e popenione zostay bdy. W referacie sprawozdawczym na zjedzie stwierdzi: Nie mona powiedzie, by przeprowadzajc czystki nie popeniono powanych bdw. Niestety, popeniono wicej bdw, ni mona si byo spodziewa. Zaraz potem zapewni delegatw: Wierz, e nie bdziemy mie ju potrzeby ponownego odwoania si do metody masowych czystek. Niemniej czystka lat 1933-1936 bya nieunikniona, a jej efekty, generalnie rzecz biorc, dobroczynne. Delegaci, ktrych such na skutek cigej niepewnoci bez wtpienia uleg wyostrzeniu, na pewno nie przegapili faktu, e Stalin odwoa si tylko do lat 1933-1936, gdy usunicie z partii byo zgodnie ze statutem autoryzowane przez Komitet Centralny. Wypadki lat 1937-1938, gdy liczba wykluczonych i straconych bya dziesiciokrotnie wiksza i gdy ich los, z wyjtkiem garstki wybranych, zalea tylko od Stalina oraz jednego czy dwch czonkw Politbiura dziaajcych tajnie, zostay pominite bez komentarza. Jedynie pod koniec sprawozdania nawizujc do szybkiej promocji modego pokolenia dziaaczy, Stalin doda z charakterystyczn nutk czarnego humoru: Jednake... starych kadr zawsze jest mao, mniej ni trzeba i po czci zaczynaj ju ubywa z naszych szeregw na skutek dziaania naturalnych praw przyrody.

Ilu w sumie byo aresztowanych, rozstrzelanych lub zesanych do agrw, pozostaje pytaniem, na ktre moe nigdy nie padnie stuprocentowo pewna odpowied. Robert Conquest, ktrego praca The Great Terror, ukazaa si po raz pierwszy w roku 1968, przeprowadzi ponownie oszacowanie w roku 1990, uwzgldniajc dane sowieckie, ktre opublikowano do tej pory. Jego skorygowane szacunki wygldaj w sposb nastpujcy: 1. Ostatnie miesice roku 1936 Osadzeni wczeniej w wizieniach i obozach ok. 5 milionw osb 2. Stycze 1937 - grudzie 1938 Aresztowanych ok. 8 milionw, z czego: ok. miliona stracono ok. 2 milionw zmaro w obozach 3. Ostatnie miesice roku 1938 W wizieniach ok. miliona. W agrach ok. 7 milionw. Szacunki te dotycz trzech rnych okresw i nie byy pomylane, by doda je w celu uzyskania danych zbiorczych. Nie uwzgldniaj jeszcze wikszej liczby wywiezionych, straconych i zmarych w okresie wczeniejszej kampanii kolektywizacyjnej i godu. Nie uwzgldniaj te straconych, zmarych w obozach lub wizionych w latach 1939-1953. VIII W sporach o cakowit liczb ofiar, czyli o kwestie ilociowe - milion w t czy milion w tamt stron - zatraca si wymiar jakociowy, to znaczy fakt, e dla kadej z tego miliona jednostki, ilekolwiek tych milionw by byo, to co j spotykao, stanowio indywidualne, nieporwnywalne z niczym dowiadczenie. Wanie ta konstatacja poddaa Aleksandrowi Soenicynowi, ktry sam spdzi w obozie pracy 11 lat, pomys napisania klasycznego ju dzi opowiadania Jeden dzie z ycia Iwana Denisowicza, a nastpnie zbierania w tajemnicy, naraajc si na wielkie ryzyko, relacji byych winiw, z ktrych wystawi - bez dostpu do oficjalnych dokumentw - pomnik ofiarom stalinowskiego terroru, Archipelag GUag. Archipelag skada si z wysp zamieszkanych przez miliony zekw7. Niektre z tych wysp miay wielko duego europejskiego kraju, inne byy tak mae jak areszt dworcowy. Rozproszony geograficznie archipelag, psychologicznie czy si w niemal niewidzialny kontynent, lecy wewntrz drugiego kontynentu - Zwizku Radzieckiego. Na pocztku pierwszego rozdziau Soenicyn pisze: Wszechwiat ma wanie tyle punktw centralnych, ile w nim ywych istot. Kady z nas - jest osi wiata i wiat rozpada si na kawaki, gdy czowiek syszy sykniecie: Jestecie aresztowani! Po dugiej, krtej ulicy naszego ycia pdzilimy szczliwie albo brnlimy smutno wzdu jakich potw, potw ze zgniych desek, suchej gliny, wzdu murw z cegie, betonu, elaza. Nie zastanawialimy si - co kryje si za nimi? Ani okiem, ani domysem nie staralimy si ich
7

GUag, Gwny Zarzd Obozw, ktry stanowi jeden z wydziaw NKWD. Zek w gwarze obozowej oznacza winia.

przenikn - a tam wanie zaczyna si kraj GUag, rk dotkn, dwa metry std. A ponadto nie dostrzegalimy w tych potach niezliczonej iloci szczelnie dopasowanych, dobrze zamaskowanych drzwiczek, furtek. Wszystkie, wszystkie te furtki czekay na nas! - i oto szybko otworzya si jedna z nich, ta fatalna, i cztery biae, mskie donie, nie zgrubiae od pracy, ale chwytliwe, api nas za nog, za rk, za konierz, za czapk, za ucho - wcigaj jak tumok, a furtka za naszymi plecami, furtka do dawnego ycia, zatrzaskuje si na zawsze. W odrnieniu od kolektywizacji, ktra zostaa ogoszona oficjalnie i dotkna cae wsie, terror zawsze uderza w jednostk, zadawa cios po cichu, nieoczekiwanie, jak grom z jasnego nieba ta rnica tumaczy, dlaczego w tym wypadku nie istnia aden zorganizowany opr. Bowiem kady, kto znalaz si w takiej sytuacji, wola sdzi, e najlepszym sposobem uniknicia kopotw, jest nie wiedzie nic o tym, co dzieje si za cian nie sysze adnych krzykw w rodku nocy, odwraca oczy na stacji kolejowej, nie pyta, dlaczego ktry z kolegw nagle przesta przychodzi do pracy. Jak pisze Soenicyn: A moe ci wcale nie wezm? Moe jako ci to ominie?... Wikszo gnunieje wpatrzona w iskierk nadziei. Skoro jeste niewinny - to za co mog ci w ogle wsadzi? To BYABY OMYKA! Ju ci wlok za konierz, a ty wci sam si zaklinasz: To omyka! Na pewno si zorientuj - i wypuszcz mnie! Innych wsadzaj w masie, to te zdaje si nie mie sensu, ale i tu u kadego oddzielnie jest miejsce na podejrzenia: a moe tamten wanie trafi nie z przypadku?... Bo ty - to ju bezwzgldnie jeste bez winy![...] Po co wic prbowa ucieczki?... Na co wic opr? Przecie pogorszysz tym tylko swoj sytuacj, sam im nie pozwolisz poj ich wasnej omyki. Dodatkowym wzmocnieniem instynktu nakazujcego odwracanie si od zdarze w nadziei, e nas one nie dosign by lk przed donosicielami, sprawiajcy, e kady ba si mwi, i powodujcy t atomizacj spoeczestwa ktr dawno temu Arystoteles uzna za jedn z podstaw tyranii - [...] szerzy wzajemn nieufno, bo adna tyrania nie upada wpierw, nim pewni ludzie nie nabior do siebie zaufania. Po aresztowaniu pojawiao si i cigle narastao poczucie bezradnoci, bo wizie nie by w stanie si dowiedzie, za co zosta zatrzymany, nie mg zrozumie, co si dzieje, odczyta intencji tych, ktrzy mieli teraz nad nim absolutn wadz. Z drugiej strony to, co wizie odbiera jako niewytumaczalny koszmar, byo wynikiem dokadnej kalkulacji. Za przejawami rutynowej brutalnoci i obojtnoci staa ogromna wiedza o tym, jak ama opr i tosamo jednostek, wsparta wielowiekowym dowiadczeniem przekazywanym przez ledczych i oprawcw z pokolenia na pokolenie. Soenicyn doszed do wniosku, e istniaa caa wiedza naukowa, ktra klasyfikowaa aresztowanie wedug okrelonych kryteriw: nocne, dzienne, w domu, w pracy, w podry; pierwszy raz czy ponownie; zakres niezbdnej rewizji; co naley zrobi z on - aresztowa, wywie z dziemi czy bez. Dziaalno NKWD, jak i Gestapo, opieraa si na mocnych naukowych podstawach, stale aktualizowanych dziki nowym obserwacjom i eksperymentom, podczas ktrych przeprowadzano wiele

bada medycznych i psychologicznych nad zachowaniem jednostki w stresie. Strach potgowaa take tajemnica, jaka otaczaa istnienie agrw i ich dziaalno. Nie publikowano list aresztowanych, o obozach nigdy nie pisano w gazetach. Pomimo e kady obywatel wiedzia, i jest to cz sowieckiej egzystencji, nigdy nie mwio si o tym midzy sob. Spowodowao to, jak pisze Koakowski, wytworzenie podwjnej wiadomoci... [a] wszyscy obywatele stawali si wsplnikami partii i pastwa w kamstwie. Ci, na wyszych stanowiskach, na og zdawali sobie spraw z tego, co stanie si z nimi po aresztowaniu. Nie wiedzieli jednak, kiedy to nastpi, i dugie okresy niepewnoci, czasem trwao to cae tygodnie lub miesice, wywoyway ten sam obezwadniajcy efekt. Po aresztowaniu pozbawiani byli wszelkich przywilejw i stawali si tak samo nadzy i bezbronni jak kady inny obywatel. Chruszczow, przytaczajc w swym tajnym referacie przykady osb poddanych torturom, wybra nie byych opozycjonistw, a wycznie czonkw stalinowskiego Politbiura: Rudzutaka, Eichego, Czubara i Kosiora, ktrzy zostali oczyszczeni z zarzutw zaraz po mierci Stalina. Wyglda na to, e Bucharin by jedynym, ktrego nie torturowano i ktremu podczas procesu pozostawiono tak du swobod obrony. Wszystkim bolszewikom dodatkowo utrudnia obron fakt, e sami od wybuchu wojny domowej brali udzia w aktach masowej przemocy, na przykad podczas kampanii kolektywizacyjnej. aden z nich nie protestowa przeciw dotychczasowym procesom i egzekucjom, jeli ofiary nie byy czonkami partii, ani nie podwaa prawa przywdcw partyjnych do okrelenia, kto jest wrogiem klasowym, kuakiem czy imperialistycznym agentem. Kiedy reguy gry, jakie zaakceptowali, zostay zastosowane przeciwko nim, nie dysponowali adnym innym systemem wartoci moralnych, do ktrego mogliby si odwoa. Efekt dodatkowo pogbiao mistyczne widzenie partii jako jedynego rda prawdy i wszelkich wartoci. Trocki wyraa odczucia wielu, gdy stwierdzi: Anglicy maj powiedzenie: zy czy dobry - to mj kraj. My mamy jeszcze wiksze prawo powiedzie: czy ma racj, czy te si myli w pojedynczych wypadkach - to moja partia... I jeeli partia podejmuje decyzj, ktr jeden czy drugi z nas uwaa za niesprawiedliw, to jednak jest to moja partia i bd popiera konsekwencje tej decyzji a do koca. Piatakow owiadczy w przytaczanej ju rozmowie z roku 1928: Wedug Lenina partia opiera si na zasadzie przymusu, ktry nie uznaje adnych ogranicze ni zakazw... To prawo nieograniczonego przymusu oznacza brak wszelkich ogranicze: czy to moralnych, politycznych, czy nawet psychologicznych. [...] Prawdziwy bolszewik pogra si cakowicie we wsplnocie partii... Aeby stopi si w jedno z t wielk parti, powinien si z ni poczy, odrzucajc wasn osobowo, by nie pozostaa w nim ani jedna czstka, ktra nie naleaaby do partii. W roku 1935, rozmawiajc w Paryu z Nikoajewskim, Bucharin potpi szalecze ambicje Stalina. Zapytany jednak, dlaczego zatem opozycja podporzdkowaa si Stalinowi, odpar: Nie rozumiesz, to nie jest takie

proste. My nie ufamy jemu, lecz czowiekowi, w ktrym partia pokada zaufanie. Tak si zoyo, e to on sta si czym w rodzaju symbolu partii. Piatakow w roku 1928 sam doszed do wniosku, e poza parti nie ma dla niego ycia. Dziesi lat pniej, Bucharin, ktry nie mia zudze co do stopnia, w jakim Stalin zdemoralizowa parti, zakoczy swe ostatnie sowo jeszcze raz tym samym wyznaniem: Nie byo nic, za co mona by umrze, jeli chciaoby si umrze bez okazania skruchy [...] I jeli zadajesz sobie pytanie: Dobrze, przypumy, e nie umrzesz, e jaki cud pozostawi ci przy yciu, to po co? Oddzielony od wszystkich, wrg ludu, w nieludzkim pooeniu, zupenie odgrodzony od wszystkiego, co jest istot ycia. NKWD pracowao za pomoc systemu wydobywania zezna, w ktrych winiowie potwierdzali swoj win i oskarali innych. Stalin nalega, by uzyskiwano przyznanie si do winy nawet w sprawach rozpatrywanych w duo bardziej rozpowszechnionym trybie tajnym. Jako e sprawy dotyczyy przestpstw zmylonych, a nie realnych, znacznie wygodniejsze i efektywniejsze byo potwierdzanie winy w ten sposb, ni za pomoc fabrykowania dowodw, ktre na dodatek mona byo potem zdyskredytowa. Nie ulega wtpliwoci, e oskaronych faktycznie widziano i syszano, jak stajc przed sdem obwiniali siebie samych oraz pomawiali nawzajem, co wywaro tak wielkie wraenie na obserwatorach zachodnich i spoeczestwie radzieckim. Wzniesienie tego ogromnego gmachu drobiazgowej mistyfikacji pochaniao czas wielu setek agentw i ledczych NKWD. Oczywicie byoby moliwe i oszczdzioby ca mas czasu i kopotw przeprowadzanie egzekucji i zsyek aresztowanych w trybie administracyjnym. Jednak przyznanie si do winy, jak i caa formalna procedura procesw sdowych, pomagao zachowa pozory legalnoci osaniajce terror i morderstwa. Oskareni przyznajcy si do winy - nawet jeli im nie wierzono - byli raz na zawsze skompromitowani politycznie, a w swoich oczach rwnie moralnie. Tym, o czym wwczas niewiele wiedziano, a o czym dzi dysponujemy niemal pen wiedz, byy metody, za pomoc ktrych NKWD uzyskiwaa zeznania. Jedna z podstawowych znana bya pod nazw tamocig przesuchania prowadzone przez zmieniajcych si ledczych, cignce si bez koca, caymi godzinami i dniami, podczas ktrych winiowi czsto nie pozwalano ani spa, ani je. Tydzie uznawano za wystarczajcy, by zama niemal kadego. Alternatyw byy przesuchania cignce si miesicami, a nawet rok lub dwa. Pewien Polak poddany tej procedurze, wspomina o zimnie, godzie, o olepianiu ostrym wiatem skierowanym prosto w oczy, a przede wszystkim o braku snu: po pidziesiciu czy szedziesiciu badaniach o godzie, chodzie i prawie bez snu czowiek zaczyna funkcjonowa jak automat - oczy mu byszcz, nogi puchn, a rce dr. W tym stanie czsto przekonany jest o wasnej winie. wiadek ten doda, e wikszo jego wsptowarzyszy osigaa ten stan pomidzy czterdziestym a siedemdziesitym przesuchaniem. Bicie i tortury byy na porzdku dziennym, co wyjawi Chruszczow w swym tajnym referacie, gdy zacytowa oklnik Stalina do sekretarzy obwodowych i republikaskich organizacji partyjnych z roku 1939,

oklnik, potwierdzajcy aprobat wyraon przez Komitet Centralny w roku 1937 na uywanie w ledztwie przemocy. Stalin broni metod fizycznego nacisku, poniewa w najbardziej skandalicznych formach stanowiy one rwnie praktyk buruazyjnych sub wywiadowczych. Komitet Centralny stwierdzi, e s one zarwno usprawiedliwione, jak i waciwe, jeli stosuje si je wobec znanych i zatwardziaych wrogw ludu. Najbardziej skuteczne byy metody stanowice poczenie tortur fizycznych i psychicznych - groono aresztowaniem lub torturowaniem ony uwizionego, w czasie gdy z ssiedniego pokoju dochodzi krzyk i pacz kobiety, groono rozstrzelaniem dzieci, kiedy przesuchiwany sta bez jedzenia, picia i snu przez trzy, cztery, pi dni. Bardzo wanym elementem systemu byo szpiegostwo i donosicielstwo. Urazy i zawi stanowiy czynnik, ktry mona byo wykorzysta przeciwko ludziom nalecym do uprzywilejowanej klasy. Przekazywanie plotek byo podstawow metod radzenia sobie w yciu. NKWD stosowao szanta i groby, by zwerbowa ogromn armi wsppracownikw donoszcych na ssiadw i kolegw z pracy; inni widzieli w denuncjacji sposb odwrcenia uwagi wadzy od siebie i pozyskania jej przychylnoci. Niszczycielski efekt tych dziaa polega na rozbiciu tego minimum wzajemnego zaufania, od ktrego zale stosunki midzyludzkie, i w rezultacie prowadzi do alienacji jednostki. W wielu relacjach mwi si o atmosferze strachu i milczenia, ktra zapanowaa w Moskwie, Leningradzie i innych radzieckich miastach w latach 1936-1938. Stosunkowo niewielka cz aresztowanych w latach 1936-1939 zostaa stracona. Zdecydowan wikszo zesano do licznych Poprawczych Obozw Pracy, tworzcych wiksze wyspy Archipelagu GUag. Dokadna lista obozw opublikowana zostaa ju w roku 1937; wymieniono w niej trzydzieci pi skupisk, kade po okoo 200 agrw. Zaludniajc je w latach 1935-1937 populacj szacuje si na 6 milionw kobiet i mczyzn. Wiele osb nie przeyo potwornoci transportu kolej, ktry mg trwa miesicami, w zatoczonych wagonach towarowych, nie ogrzewanych zim, nieznonie gorcych latem, przy niedostatku jedzenia, wody i braku moliwoci przestrzegania higieny. Ci, ktrzy przeyli podr, mogli umrze z zimna - wiele obozw znajdowao si w sowieckiej Arktyce - z powodu epidemii lub nie leczonych chorb, z wyczerpania w wyniku cikiej pracy fizycznej, wskutek zego traktowania przez stranikw, ktrzy terroryzowali winiw politycznych, lub zgin w przeprowadzanych na rozkaz Moskwy masowych egzekucjach (te ostatnie odbyway si zwykle w jednym z wizie centralnych). W cigu dwch lat (1937-1938) okoo 50 tysicy winiw zostao przewiezionych na stracenie do wizienia w Bamagu, w bajkalsko-amurskim zespole obozw we wschodniej Syberii, gdzie zwizywano ich drutem jak bele, ukadano na ciarwkach, wywoono za obz i rozstrzeliwano. Dwie najwiksze kolonie imperium NKWD leay w pnocnozachodniej Rosji, w Komi, oraz na Dalekim Wschodzie, pomidzy Len a pasmem Gr Koymskich (Gydan), na pnoc od Zatoki Szelichowa. Basen Peczory, w pierwszej z nich, by najwikszym skupiskiem orodkw pracy

przymusowej w ZSRR - przebywao w nim ponad milion winiw. W workuckim zagbiu wglowym temperatura utrzymywaa si poniej zera przez dwie trzecie roku i tylko nieliczni przetrwali tam duej ni rok lub dwa. Druga wyspa zajmowaa obszar czterokrotnie wikszy od Francji. Tamtejsze obozy, zamieszkane przez p miliona osb, podlegay Dalstrojowi, Dalekowschodniemu Zjednoczeniu Budowlanemu. Gwnym skupiskiem byy kopalnie zota nad Koym, gdzie temperatura potrafi spada do -56 stopni Celsjusza. Praca na dworze obowizywaa winiw, dopki temperatura nie spada poniej -45 stopni. miertelno bya tak wysoka, e przez obozy Koymy przewino si w sumie wicej winiw ni przez wszystkie pozostae razem wzite. Niewolnicza praca w agrach - mimo e niewydajna ekonomicznie stanowia integraln cz radzieckiej gospodarki. Milion winiw pracowa w kopalniach, 3,5 miliona na wielkich budowach, takich jak koleje i fabryki. Jej zalety ujawniaj si, gdy zestawi nakady, niemal adne, z osiganymi wynikami pracy. Wskanik miertelnoci w obozach w roku 1938 szacowany by na 20 procent w skali rocznej. Tylko niewielkiej czci zesanych do agrw udao si powrci; jeli bowiem przeyli, otrzymywali nowy wyrok, gdy pierwszy si skoczy. Soenicyn ocenia, e czowiek moe tam wytrzyma najwyej dziesi lat, a przecie by to ju o wiele lepszy okres w historii agrw. Wrd aresztowanych w latach 1936-1938 wskanik przeywalnoci wynosi 10 procent. Andriej Sacharow obliczy, e z ponad 600 tysicy czonkw partii zesanych do obozw przeyo tylko 50 tysicy. Kada organizacja, ktrej powierza si tak kolosaln operacj, zaczyna y wasnym yciem i trudno cokolwiek w nim zmieni. A ju zupenie nie mona myle o skutecznej kontroli, kiedy, jak w wypadku NKWD, operacja przeprowadzana jest w sposb tajny, czsto w wielkiej odlegoci od centrali i stale stwarza moliwoci naduywania wadzy oraz folgowania przestpczym i psychopatycznym skonnociom. Stalin odwiedza wiezienia i obozy NKWD nie czciej ni Hitler obozy koncentracyjne. Musia zatem wierzy w to, co mu mwiono, i by moe istotnie nie wiedzia o wielu naduyciach, ktrych pniej uzna za korzystne politycznie si wyprze. Czy jednak interweniowaby, gdyby o nich wiedzia, to ju zupenie inny problem. Nawet jeli przyjmiemy, e wiksza cz winy za brutalny sposb, w jaki NKWD realizowao swoje zadania, spada na jej wyszych oficerw i komendantw obozw oraz e to oni wanie wymknli si spod kontroli, odpowiedzialno za polityk i zgod na jej realizacj spoczywa na Stalinie. A nade wszystko odpowiada on za skal terroru i czystek. W Zwizku Radzieckim panuje na ten temat jednoznaczna opinia. Po gorcej dyskusji pod koniec lat osiemdziesitych, ktra nastpia, kiedy rozszerzono zasig glasnosti na obszar radzieckiej historii, a zwaszcza na okres czystek, w kwietniu 1988 roku Prawda oznajmia stanowczo: Stalin nie tylko wiedzia, on je organizowa, kierowa nimi. Dzi jest to ju fakt dowiedziony. Pozostawia to jednak bez odpowiedzi pytanie o cel, ktry mg by dla Stalina a tak istotny, by wart by, po raz drugi w cigu tej samej dekady,

mierci i wizienia milionw kobiet i mczyzn? Za pierwszym razem, podczas kolektywizacji i industrializacji, mona byo przynajmniej twierdzi, e przeladowania i ofiary miertelne stanowiy cen modernizacji zacofanego kraju - nawet jeli wikszo historykw zadaje obecnie pytanie, czy cena ta bya konieczna. Ale do roku 1936 kolektywizacj zakoczono i zbudowano podstawy gospodarki przemysowej. Zamiast konsolidowa, terror koca lat trzydziestych niszczc wielu spord tych, ktrzy przyczynili si do osignicia sukcesw, grozi podkopaniem wszystkiego, co zostao zdobyte do tej pory. Jedynym powodem przystpienia Stalina do tej akcji byo przewiadczenie, e istnieje ogromny spisek, majcy na celu obalenie ustroju, spisek, w ktry wpltane byy nie tylko organizacje partyjne caego kraju, ale wszystkie inne elity i organizacje - wcznie z armi i samym NKWD - ktre doszy do wadzy w porewolucyjnej Rosji. Grona sytuacja midzynarodowa i niebezpieczestwo wojny zostay wykorzystane, aby wzmocni obraz zagroenia; jednak pord nazwisk tysicy ofiar nie byo ani jednego, ktre by naleao do zdrajcy lub szpiega. Nie byo te drugiej takiej organizacji, ktrej sprawno dziaania ucierpiaaby bardziej podczas jeowszczyzny, jak siy zbrojne, od ktrych w wypadku wybuchu wojny zalea przecie los pastwa. Wspomniaem ju o cechach psychiki i o dowiadczeniu konspiracyjnym, ktre umoliwiy Stalinowi wyrobienie sobie przekonania o istniejcym zagroeniu dla reimu. W pewnej mierze wyjania to take, dlaczego tak wielk wag przywizywa on do zezna i przyznania si do winy. Jednak, analizujc postaw Stalina, w ktrej zbiegay si i przenikay oba rodzaje potrzeb: psychiczne i polityczne, i co czynio go tak potnym, nie naley nigdy wyklucza elementu kalkulacji. atwo okrelimy element polityczny jego decyzji, jeeli odwrcimy pytanie pocztkowe i zamiast zastanawia si, jaki cel by wystarczajco wany, by jego osignicie okupi likwidacj tak wielu zdolnych, dowiadczonych ludzi, uznamy, e dla Stalina nie bya to cena, ale cel sam w sobie. Powd staje si jasny, jeeli spojrzymy na okres 1936-1939 w kontekcie radzieckiej historii po roku 1917. Rewolucja Stalina z lat 1929-1933 zostaa przedstawiona w rozdziale smym jako rewolucja gospodarcza i spoeczna, wspierajca oraz uzupeniajca polityczn rewolucj Lenina i przejcie wadzy w latach 1917-1921. Wraz z dalszym rozwojem kraju, w poowie lat trzydziestych, Stalin jednak zacz postrzega swoj rewolucj jako niekompletn, pozbawion kolejnego, politycznego etapu, radykalnej czystki, wprowadzonej rwnie odgrnie. Nie nastpia ona natychmiast: lata 19331934 byy okresem odwily, nastpnie przyszed czas przygotowa w latach 1934-1935, wreszcie czystka wystpia z ca si w okresie 19361939. Rozpocza si od eliminacji byych opozycjonistw, rozszerzya na stalinowcw - ktrzy przeprowadzali rewolucyjne zmiany w latach 19291933, ale potem zapragnli polityki odprenia i pojednania - by z kolei przej do likwidacji niemal caej oryginalnej partii Lenina i to nie tylko w obrbie organizacji partyjnej, lecz caego pokolenia partyjnych i bezpartyjnych czonkw radzieckich elit: wojskowych, gospodarczych,

kulturalnych, a na kocu NKWD. Tym razem nie wystarcza ju brak powiza z opozycj czy pena akceptacja polityki Stalina. Czystka signa po tych, ktrych Stalin okrela mianem cichych, niszczc kadego, kto zdoby choby niewielki zakres niezalenej wadzy, stworzy swj krg rodzinny lub wykazywa lady niezalenej postawy. Wielu, jeli nawet prowadzcym czystk wydali si niegroni, pado ofiar denuncjacji. Oceniana pod ktem korzyci psychologicznych czystka sprawia, e nieustanny lk Stalina przed spiskiem, obaleniem i zamordowaniem zmniejszy si nieco, a take zaspokoia jego pragnienie zemsty, ktre, jak zwykle u natur pozbawionych wielkodusznoci czy wyrzutw sumienia, byo niezwykle silne. Do korzyci politycznych zaliczy naley uciszenie na dobre wszelkich przejaww buntu i utorowanie drogi do autokratycznego systemu rzdw. Osignito to likwidujc resztki oryginalnej partii bolszewickiej, ludzi, w ktrych pamici ywa bya jeszcze rewolucja roku 1917 i wojna domowa, leninowski model sprawowania wadzy, wewntrzpartyjna demokracja oraz marksizmleninizm jako ideologia nadajca partii jej tosamo i wica jej czonkw wspln wiar. Nie ma potrzeby idealizowania tej pierwszej partii lub zapominania o cierpieniach, jakie przyniosa spoeczestwu radzieckiemu, majc jako upowanienie jedynie przekonanie o wasnej nieomylnoci. Tradycj jej kontynuowano poprzez retoryk, odwoywanie si do rewolucyjnej spucizny oraz autorytetu, jaki Lenin pozostawi w spadku Stalinowi. Zachowanie pozorw kontynuacji miao istotne znaczenie, gdy pozwalao ukry radykalne zmiany przeprowadzone w partii przez Stalina, dziki czemu udawao si utrzyma lojalno partii komunistycznych i lewicowych sympatykw za granic. Jednak za t fasad Stalin stworzy parti zupenie rn od tej, nad ktr obejmowa wadz. Stalin ju wczeniej poczyni pewne kroki, aby narzuci spoeczestwu swoj wasn wersj wydarze, do ktrych doszo w Zwizku Radzieckim. Pod jego kierownictwem w roku 1935 rozpoczy si prace nad Histori Wszechzwizkowej Partii Komunistycznej, popularnie zwan Krtkim kursem [historii WKPb]. Niezadowolony z rezultatw w roku 1937 sam poda gwne wytyczne, majce posuy opracowaniu dziea zgodnie z jego oczekiwaniami. Wprowadzi podzia na dwanacie rozdziaw i wskaza jako najlepsze rda swoje wasne pisma i przemwienia. Gdy tylko szkic podrcznika by gotowy, wzi czynny udzia w jego redagowaniu i poprawianiu, doda te swj wasny rozdzia o charakterze ideologicznym, zatytuowany: Materializm dialektyczny i historyczny. Wyaniajcy si z kart Krtkiego kursu obraz, ukazywa Stalina jako wsprzdzcego parti wraz z Leninem od czasu praskiej konferencji w roku 1912. To on zamiast Trockiego organizowa przewrt i kierowa przejciem wadzy w roku 1917. To on, a nie Trocki, planowa strategi wojny domowej. To on wraz z Leninem udaremni niszczycielskie knowania Trockiego, Zinowiewa, Bucharina i Rykowa, zdemaskowanych podczas procesw pod koniec lat trzydziestych jako dwulicowych wrogw rewolucji, ktrymi byli od samego pocztku. O niezgodnociach

pomidzy Leninem a Stalinem nie wspominano ani sowem, a Politbiuro na wszelki wypadek podjo decyzj, ktr ujawniono dopiero w roku 1957, o zakazie publikacji dalszych studiw lub wspomnie o Leninie. Wedug Krtkiego kursu, kiedy zmar Lenin, Stalin zaj jego miejsce jako niekwestionowany przywdca, ktry przeprowadzi industrializacj i kolektywizacj ZSRR majc silne poparcie caego spoeczestwa (adnej wzmianki o kosztach ludzkich), mimo e wrogie mocarstwa usioway wspiera szpiegw i szkodnikw wewntrz kraju. Zwycistwo socjalizmu w Zwizku Radzieckim potwierdzone zostao przez wprowadzenie demokratycznej konstytucji z roku 1936, a przypiecztowane zniszczeniem wrogw wadzy sowieckiej, bandy Bucharina - Trockiego, przy aprobacie narodu radzieckiego. Stalin postara si, aby nie wymieniono go ani jako autora, ani jako redaktora Krtkiego kursu, ktry zgodnie z zawart na stronie tytuowej informacj zosta zredagowany przez komisj Komitetu Centralnego. Jednak za pomoc dekretu wydanego przez KC w listopadzie 1938 roku uczyni z tej ksiki podstaw edukacji politycznej w Zwizku Radzieckim. Tekst musia by opanowany przez kadego, kto chcia zaj miejsce w kierowniczych kadrach partii, rzdu i gospodarki. Do czasu mierci Stalina Krtki kurs mia trzysta wyda, o cakowitym nakadzie 42 milionw egzemplarzy, i przetumaczono go na 67 jzykw. Byo to jedyne rdo, z ktrego wzrastajce pokolenie, pokolenie, przejmujce wanie ster Zwizku Radzieckiego, mogo czerpa wiedz o jego pocztkach i historii. Midzy rokiem 1934 a 1939 okoo miliona urzdnikw, inynierw, kierownikw, ekonomistw i innego rodzaju specjalistw ukoczyo wysze uczelnie i ludzie ci gotowi byli zaj opustoszae stanowiska. Ich atutem bya modo i wola skorzystania z otwartych drg awansu; ich saboci - brak dowiadczenia. Na XVIII Zjedzie WKP(b) Stalin ogosi, e p miliona czonkw partii, rekrutujcych si gwnie spord tej nowej inteligencji, zostao niemal jednoczenie awansowanych na kierownicze stanowiska w partii i pastwie (na przykad Breniew i Kosygin skoczyli studia w roku 1935; do roku 1939 pierwszy zosta komisarzem ludowym przemysu tekstylnego, a drugi pierwszym sekretarzem komitetu obwodowego). Proces trwa dalej: w kolejnych latach ponad 70 procent nowych czonkw partii rekrutowao si wanie spord tej grupy. Delegaci na XVIII Zjazd reprezentowali ju t now, wyksztacon w Zwizku Radzieckim elit: zaledwie nieliczni przekroczyli pidziesitk, ponad trzy czwarte nie ukoczyo czterdziestego roku ycia, a poowa miaa mniej ni trzydzieci pi lat. Nie znali innego przywdcy ni Stalin, jako doroli nie pamitali innego wiata ni ustrj sowiecki, a ich wiedza na temat jego historii i ideologii marksistowsko-leninowskiej bya zaczerpnita z wersji, jak podsun im Stalin. Ich lojalno wobec partii i ideologii opieraa si wycznie na lojalnoci wobec przywdcw. Nie naleao si obawia, by sprawiali jakie kopoty. Przyszo naleaa do nich, lecz wiedzieli, e jeli bd stwarzali problemy lub nie wykonaj postawionych im zada, mog - tak jak ich poprzednicy - narazi si na denuncjacj, dymisj czy aresztowanie. Narzdzie, jakim bya czystka, zostao co prawda ujte w ramy kontroli i uregulowane, ale nie

zrezygnowano z jego stosowania.

KONIEC tomu pierwszego

Ksigozbir DiGG 2010