George F. Moore, Kilka sw o JHWH, The American Journal of Theology, t. 12, nr 1 (Jan., 1908), ss. 34-52.

Niektre publikacje widz pocztek uywania hybrydy sownej Jehowa w dziele franciszkanina Petrusa Galatinusa, spowiednika papiea Leona X, zatytuowanego De arcanis catholicae veritatis (1518). Dlatego profesor Briggs pisze: Wymowa Jehowa nie bya znana a do 1520 roku, kiedy to zostaa wprowadzona przez Galatinusa1. Siedemnastowieczni pisarze zajmujcy si problematyk wymowy Jehowa czyni podobne wzmianki z rnym skutkiem. Drusius we wstpie do dziea Tetragrammaton (1604)2 okrela Galatinusa mianem pater vulgatae lectionis. W innym miejscu mwi: primus in hunc errorem nos induxit Galatinus (s. 67). Gdy przystpuje do omwienia konkretnych pogldw Galatinusa, wyraa si o nim powcigliwie: Fieri potest ut errem, tamen inclino ut credam, parentem lectionis Jehova Petrum Galatinum esse. Nam, ante qui sic legerit, neminem novi3. Sixtinus Amama (De nomine tetragrammato, 1628), ucze Drusiusa, stwierdza: Nullus certe, vocem eam cuiquam ante P. Galatinum usurpatam, adhuc ostendit (Decas, p. 205). Susznie przypisuje wystpowanie formy Jehowa w edycjach dzie Hieronima, dwm redaktorom: Pawowi z Burgos oraz Dionysius Carthusianus4. Cappellus (Oratio de SS. Dei nomine tetragrammato, 1624)5 jest bardziej dosadny: Galatinus, quem primum dicunt in orbem terrarum vocem istam Jehova invexisse (Decas, s. 270). W innym miejscu otwarcie stwierdza: Nemo ante Galatinum legit vel Jova, vel Jehova (ibid. s. 291). Inni uczeni, ktrzy bronili formy Jehowa - Fuller (1612), Gataker (1645) oraz Leusden (1657)6 najwyraniej nie byli w stanie oprze si na wczeniejszych wiadectwach formy Jehowa ni te przytoczone i skomentowane przez Drusiusa i Amam. Joseph Voisin, uczony i redaktor Pugio Fidei Raymundusa Martiniego, w 1651 roku przedstawi dowd na istnienie formy Jehowa na dugo przed Galatinusem. W doczonym do Pugio Fidei rozdziale zatytuowanym Index capitum libri Galatini, wykazie przepisanych fragmentw przez Galatiniusa, w notatce dotyczcej De Arcanis, 1. ii. c. 10, Voisin wskaza, e forma Jehowa (Yehova, Yohova) w dziele Pugio Fidei wystpuje trzech na czterech rkopisach. Ma to miejsce w: Czci III, Dist. 2, rozdzia. iii, 4 (fol. 448)7, w tumaczeniu fragmentu Bereshith Rabbah do Gen. 2:19 f. (por. Bereshith Rabbah 17, 4). Wedug tradycji R. Ahy, Bg zapyta Adama: Jakie jest moje imi?. Adam odpowiedzia: Jehova, sive Adonay, quia Dominus es omnium8. Czci III, Dist. 3, rozdzia. ii, 11 (fol. 515). Raymundus pisze: Cum gloriosus nomen de cunctis Dei nominibus, scilicet ,quod pro sui dignitate nullus praesumat Judaeus suis quatuor literis nominare, sed dicunt loco ejus ,ut supra dictum est: si istud, inquam, tam gloriosum nomen etc9. W tym miejscu Cod. Majoricanus oraz Cod. Barcinonensis maj: Oum gloriosus nomen de cunctis Dei nominibus, videlicet Yehova, vel Yod, He, Vau, He: vel nomen quatuor literarum. Voisin prostuje twierdzenia Cappellusa, e forma Jehowa nie bya znana przed XVI wiekiem i
1 Ten sam bdn dat podaje A. B. Davidson w Hastings' Dictionary of the Bible, tom II (1899), s. 199 oraz E. Kautzsch, ibid., Extra Volume, s. 625 (z poprawn dat). 2 Przedruk tej oraz innych dyskusji w: Reland, Decas exercitationum philologicarum de vera pronuntiatione nominis Jehova, 1707. Dalej cytuj z tego dziea. 3 W przypisie do tego fragmentu Reland podaje, e form Jehowa stosowa Porchetus de Salvaticis w 1303 roku. Zob. op., cit. s. 36. 4 Breviarium in Psalterium, on Ps. 8, Plantin edition. 5 Oratio byo najpierw doczone do dziea Cappellusa: Arcanum punctationis (1624), s. 313-332. Nastpnie w zrewidowanej edycji Arcanum (1643). Wreszcie jako aneks do jego dziea Critica Sacra (Paris, 1650), ss. 690-712, jako Defensio gos krytyczny wobec Gatakera (ibid., ss. 713-739). Ostatecznie przedrukowane u Relanda. 6 Wszystkie przedrukowane przez Reland, Decas, etc. 7 Numeracja edycji Voisina zostaa poprawiona w reprincie J. B. Carpzovsa, Leipzig and Frankfurt, 1687. 8 W tym miejscu form Jehowa umieszcza tylko Voisin, opierajc si na Codex Fuxensis. Codex Majoricanus czyta w tym miejscu: Yohova, id eat Dominus. 9 Zob. Voisin za Cod. Fuxensis.

zostaa wprowadzona dopiero przez Galatinusa10. Dlaczego? Ot Scaliger udowodni11, e De Arcanis Galatinusa zosta ywcem wzity z Pugio, wic Capellus musia zrewidowa swoje pogldy, ktre opar na jednym rkopisie znajdujcym si w bibliotece Plessy-Mornay w Saumur. Gdyby nie opiera si tylko na tym jednym rkopisie, to dowiedziaby si, e forma Jehowa bya obecna w dokumencie datowanym na rok 1278. Trzewe zbadanie wiadectw przytoczonych przez Voisin niewtpliwie przekona wspczesnych krytykw, e wystpowanie Jehowa w rkopisach Pugio nie mona przypisa dziaaniom samego autora, ale pniejszych kopistw. Czysto przypadkowe pojawienie si w dwch cytowanych rkopisach oraz inne rkopisy s tu dostatecznym dowodem12. Nawet jeli uzna, e Raymundus nie uy formy Jehowa, to Voisin pokaza, e pojawio si ono w kopiach dziea datowanych na XIV wiek13. Victor Porchetus de Salvaticis w swojej Victoria contra Judaeos (1303) czerpa, jak sam stwierdza, z Pugio14. W jego pracy konsekwentnie stosuje zapis Jod, He, Vau, He; dwukrotnie natomiast Jehova, jeden raz Johovha (sic!)15. Owa oboczno sugeruje, e rkopis Pugio wykorzystany przez Porchetusa, by zwizany z Codex Majoricanus, w ktrym obie formy wystpuj. Bez dokadnej analizy dziea nie jestemy w stanie orzec, czy sam Porchetus pisa Jehova. Nawet jeli wprowadzenie Jehowa byo dzieem pniejszych kopistw, to faktem jest e uywane byo przez Galatinusem. Voisin w polemice z Cappellusem stwierdza, e Galatinus zaczrpn form Jehowa od Pugio Fidei. Moliwe, e ta forma widniaa w rkopisie Pugio wykorzystanym przez Galatinusa16. Nie ma jednak dowodw na istnienie takiej zalenoci. Z drugiej strony Jehowa byo uyte w De Arcanis w kontekcie dyskusji nad wymow tetragramu, co jednak nie miao miejsca w Pugio. Ponadto, jak zobaczymy pniej, sam Galatinus potwierdza, e w jego czasach uywano formy Jehowa. Dzieo De Arcanis17, mimo piciu edycji w XVI i XVII18, przeszo bez echa wrd wspczesnych uczonych. Wspczesne opracowania cytuj Galatinusa za Drusiusem, ktry nie ustrzeg si bdw i przeinacze. W naszej analizie wic przywoamy szersze ustpy De Arcanis. Praca ta powstaa za namow cesarza Maximiliana i papiea Leona X w celu wzmocnienia pozycji Reuchlina w jego znanej polemice z dominikanami odnonie Listu do ydw. Udowadnia on, e gwne idee doktryny chrzecijaskiej mona wywie z literatury talmudycznej i kabalistycznej. Dzieo Galatinusa jest dialogiem, w ktrym wystpuj: Capnio (Reuchlin), Hogostratus (Hoogstraaten, przeor klasztoru dominikanw, zacieky przeciwnik Reuchlina) oraz Galatinus. Galatinus jest gwnym mwc, Reuchlin gra rol przesuchujcego a Hoogstraaten sporadycznego oponenta. Prawie wszystko zostao zaczerpnite z Pugio Fidei, o czym raczy Galatinus nie wspomnie. Cytuje za to z pism kabalistycznych, na czele z dzieem .
Wiadomo od Maussacusa, e Galatinus by ydem; najwyraniej z tych samych przesanek, przez ktre Justiniani uzna Raymundus Martini za yda po prostu zna wielu ydw, ktrzy stali si chrzecijanami. Niestety nie znalazem na to dowodw. Na pewno mia ydowskich asystentw. Przypuszczenie, e wrd nich by Elias Levita nie ma adnych podstaw, poza znanymi zwizkami Eliasa z Cardinal Egidio i innymi studiujcymi Kaba. Owi pomocnicy ozdobili kart tytuow dziea oraz stworzyli utwr pochwalny na cze Galatinusa i jego dziea, ktre obalao pogly Hogostratusa. Jeden zosta nazwany w tytule epigramatu Moses Aharon Hebraeus a drugi Ishac Hyspanus Hebraeus medicus physicus.

W ksidze II, rozdziay ix-xvii przeprowadzono dyskusj na temat wymowy imienia Boga. W rozdziale x poruszajcym problem tetragramu, Galatinus przytacza obszerne fragmenty z Gal
10 11 12 13 14 15 16 17 Critica Sacra (1650), s. 691; Decas, ss. 269, 270, 291; zob. s. 34. W licie do Casaubon z 1603; zob. Scaliger, Epistolae, etc., Ep. 84, cf. 90. W czwartym rkopisie (D) pozyskanym z klasztoru w. Dominika w Tuluzie imi nie wystpuje. Cod. Majoricanus powsta w 1381. Daty rkopisw przywoanych przez Voisina nie s znane. Wydrukowane przez Justiniani w Paryu 1520. Nie miaem dostpu do ksiki. Reland, Decas, 90, n. b. Najwyraniej Codex Neapolitanus wspomniany przez Possevinusa. Zob. Carpzov, Introductio, etc., p. 90. Peny tytu brzmi: Opus toti christianae Reipublicae maxime utile, de arcanis catholicae veritatis, contra obstinatissimam Iudeorum nostri temporis perfidiam: ex Talmud, aliis. que hebraicis libris nuper excerptum; et quadruplici linguarum genere eleganter congestum. 18 Wg katalogu British Museum to: 1518, 1550,1561, 1603, 1672.

razaia oraz Maimonidesa o Shem Hamephorash. Reuchlin pyta19:

Dic obsecro, hoc nomen quatuor literarum, ut scriptum est, siue ut literae ipsae sonant, quomodo proferatur? Galatinus. Quidam ex nostris aiunt hoc nomen in nostris literis sonare Ioua, a quo dicunt forte apud antiquos nomen Iouis irrepsisse. Sed maxime profecto errant, huiusmodi gentilitatis blasfemiam tam sancto nomini inferentes. Non enim hae quatuor literae, ,si ut punctatae sunt legantur, Iova reddunt, sed (ut ipse optime nosti) Iehoua efficiunt. Quamuis Iudaei illud pronunciare ut scriptum est non audeant, sed loco eius Adonai, quod idem est quod Dominus, proferant. Qui autem in nostris literis Ioua sonare contendunt, id ex eo potissimum probare conantur, quod Hebraeorum grammatici dicunt, cum sceua aliqua literarum gucturis sequitur, plerunqie et sceua ipsum et gucturis literam simul per syncopam auferri. Nam, exempli gratia Iehuda non nunquam Iuda et scribitur et pronunciatur; et Iehosua - Iosua; et Iehoiachin - Ioiachin; et tehilim - tillim, et reliqua multa id genus. Quod similiter quoque in hoc nomine Dei magno fieri uolunt. Qua ex re illud Ioua apud nos sonare inferunt, cum in eo sceua litera he literam gucturis praecedat. Quod si uerum esset ipsum nomen non sed sine sceua et he litera scriberetur. Et sic non tetragrammaton, siue quatuor literarum esset, sed trium dumtaxat. Quod nec cogitari quidem licet. Nefas enim est eo in nomine quicquam uel addi uel minui, sed sic omnino debet et scribi et pronunciari (si tamen pronunciandum est) sicut Deus ipse Mosi illud scribi debere mandauit. Quo circa grammaticorum Hebraeorum regula quam inducunt in eo locum nullum habet, quamuis et in reliquis nusquam uel rarissime in sacris uiginti quatuor libris seruata reperiatur, sed in aliis fortasse tantum codicibus et praecipue apud Talmudistas. Ipsum igitur nomen Dei tetragrammaton cum sceua et he litera, quae lenem habet aspirationem, et scribi et pronunciari necesse est. Quare caueant, qui illud apud nos Ioua sonare affirmant. Non enim Ioua nec Ieoua, sed Iehoua, cum leni aspiratione, sicut scribitur, pronunciandum est.

Nieco dalej udzielono odpowiedzi na pytanie, dlaczego ydzi nie wymawiaj imienia Boego. Powoano si na Maimonidesa, ktry mwi, e tylko kapani w wityni mogli je wypowiada na gos. Reuchlin pyta:
Si hoc nomen apud eos (ut optime probasti) aliquando proferebatur, quamobrem igitur ineffabile dicebatur? Galatinus. Hoc magno absque mysterio esse non potest. Non enim hoc nomen quo ad uocem ipsam nominis ineffabile dicitur, cum et ipsi (ut dictum est) quandoque pronunciarint, et aeque ut scriptum est facile proferri possit, si literae ipsae cum apicibus et punctis legantur. Ex ipsis enim (ut dictum est) haec uox Iehoua redditur. Sed quo ad mysterii significatum omnino ineffabile est.

Wida z tego, e wspczeni Galatinusowi uwaali samogoski w za te, ktre miay by w tetragramie. Niektrzy uwaali, e waciw form jest Jova, ktr zwodniczo wywodzili z aciskiego Jovis (Jupiter) podpierajc si pomysowym argumentem gramatycznym, ktry Galatinus obala. Problem susznoci formy Jehowa/Jova pojawi si przed Galatinusem. Nie wiadomo kto ten spr zapocztkowa. Teza o proweniencji formy Jova z powrcia w XVI i XVII wieku20. Nieuchronnie si pojawia, jak tylko chrzecijascy uczeni zaczli wymawia imi Boe. W siedemastowiecznej dyskusji powoywano si na form Jova, aby zaakcentowa, e Jehowa bya t prawdziw. Forma Jova, dziki analogii z Judah od Jehudah zyskaa kilku zwolennikw w XVI wieku, a ci, ktrzy opowiedzieli si za form Jehowa uznali j za prawdopodobn21. Analiza tego zagadnienia pozostaje jednak poza granicami naszych obecnych zainteresowa. Najwaniejsze to: Galatinus nie wprowadzi formy Jehowa, ale broni j przez zwolennikami formy Jova. Nie znalazem dowodw na to, e szesnastowieczni uczeni poszli za Galatinusem w powszechnym uyciu formy Jehowa. Nie zbadano jeszcze uycia formy Jehowa w XVI wieku. Ponisze rozwaania maj charakter szkicu, ktrym powoamy si na wpywowych autorw tamtych czasw. Luter w swoim tumaczeniu Starego Testametu oddaje tetragram sowem HERR; w swoich pismach uywa jednak formy Jehowa. W komentarzu do Jeremiasza 23:1-822 przedstawionym na dwch kazaniach z 18 i 25 listopada 1526 roku i wydrukowanych rok pniej, pisze:
Es hat die Ebreische sprache fast bey zehen nahmen, damit sie Gott nennet 23, unter wilchen yhr viel sind, damit
19 Edycja z 1518 roku, fol. 48a. Opuszczam niektre parti i modernizuj pisowni. 20 Obecnie wielu uczonych wywodzi j z tego samego praindoeuropejskiego rdzenia, z ktrego pochodzi forma Jova. Zob. Glaser, Jehowah-Jovis und die drei Schne Noachs (1901). 21 Zob. dalej. 22 Kritische Gesammtausgabe, XX, 547 ff. W aciskim licie zawierajcym streszczenie kazania, Jehowa nie pojawia si. Tytu tego pamfletu to: Fin epistel aus dem Propheten Jeremia, von Christus reich und Christlichen freyheit, gepredigt durch Mar. Luther. Wittenberg, 152 23 Hieronim, Ep. 25, ad Marcellam, De decem nominibus Dei.

sie Gott von seinen wercken nennet; aber dieser nahme "Jehovah," "HERR," bedeut allein Gott, wie er ist ynn seinem Gttlichen wesen. Diese unterschied knnen wir ynn unser sprache nicht halten; wir Deudschen heissens alles "Herr" und kiinnen das wort "Herr" nicht zwingen, das es Gott allein heisse; denn wir heissen ein Frsten herr, ein hausvater heisst man auch ein herrn, ist uns Deudschen fast gemeyn. Das wir aber Gott auch ein Herrn nennen, haben wir aus den Evangelisten, die heissen yhn "Dominum," Herr, den folgen wir nach und lassens auch dabey bleiben. Die andern nahmen ynn Ebreischen werden nicht allein Gotte zu geschrieben, sondern werden auch zu andern leuten gesagt; aber dieser nahme "Jehovah," Herr, gehrt alleine dem waren Gott zu.

Godne uwagi jest to, e powyszy fragment wystpuje nie w naukowym komentarzu, ale w kazaniu, ktre byskawicznie zostao przedrukowane jako popularny pamflet. Imi nie zostao wprowadzone jako co nowego; uy je naturalnie jako znane suchaczom i czytelnikom24. Forma Jehowa ukazaa si w Biblii w przekadzie Tyndale`a w Ksidze Wyjcia 6:3 i pojawia si chyba we wszystkich protestanckich przekadach, oprcz Coverdale (1535). W uwadze marginesowej do Wyjcia 6:3 w Matthews' Bible (1537) czytamy: Iehoua jest imieniem boga, ktrym adne stworzenie nazwane by nie moe25. Sebastian Mnster w przypisach do Wyjcia 3:15 oraz 6:3 (w tekcie wystpuje Jehova), towarzyszcych jego tumaczeniu ST z aciny (1534, 1535), uywa imienia jakby dobrze je zna. ydzi ze sw to imi moje na wieki, i to pamitne moje od narodu do narodu wysuwaj wniosek, e nomen Domini tetragrammaton non proferendum secundum dispositionem literarum et punctorum; sed in animo tantum commemorari debet, non autem labiis exprimi . . . . Atque adeo haec superstitio invaluit apud Judaeos, ut obstupescant ad prolationem hujus nominis, si forte a Christiano audiant ipsum pronunciari, timeantque ruere coelum. Leo Judae uywa formy Jehova w aciskiej wersji (1543) w Wyjcia 6:3 i w uwadze marginesowej podaje jego znaczenie. Paulus Fagius, ucze Eliasza Lewity, w swoim tumaczeniu Targumu Onkelosa (1546) w przypisie do Wyjcia 6:3 na temat imienia pisze: quod juxta elementa et puncta quidem Jehovah sonat26. Castalio, ktry w swoim tumaczeniu (1551; Pentateuch, 1546) zastosowa form Jova, w uwadze do Rodzaju 2:4 usprawiedliwia si wobec tych, ktrzy odrzucaj argument potwierdzajcy form Jova, mianowicie e samogoski uyte w tetragramie s tymi samymi samogoskami, co w sowach Josaphat, Joram, Hallelujah, etc. Servetus uywa Jehowa, od ktrego pochodzi Jove27: Iouem illi [sc. the Romans] dixerunt, ex antiqua traditione Hebraeorum, Deum Ioua appellantium. Ioua indeclinabile, inflexione quadam est versum in Iouem, Ioua autem est dictum pro Iehova, cum scheua in capite non profertur, et aspirationis prolatio omittitur, ut in ea lingua passim fit28. W 1577 roku forma Jehova znalaza si we sowniku29, i w tym samym roku zostaa wprowadzona do Starego Testamentu w aciskiej wersji Pagninusa w opracowaniu Stephanusa30. Kalwin w Komentarzu do Psalmw (1557) i Pentateuchu (1563) konsekwentnie tumaczy na Jehova31. Tremellius, Zyd od urodzenia, stosuje Jehowa, chocia wie, e sens nie odnosi si do ale .23 Podobnie A. R. Cevallerius w Rudimenta Hebraicae Linguae (1559)33 traktuje Jehowa jako ekwiwalent tetragrammatonu, a w innym miejscu podaje, e s to samogoski .43 Przykady zacytowane powyej pokazuj, e forma Jehowa zostaa powszechnie zaakceptowana, i to nawet przez tych, ktrzy uwaali j hybryd. Wrd katolickich uczonych XVI wieku forma Jehowa bya mniej popularna, ni u protestanckich najwyraniej z powodu silnego wpywu Wulgaty. Lecz bya stale stosowana przez uczonych o nie
24 Bttcher w Lehrbuch der hebraischen Sprache, I, 49 napisa, e Luter jako powszechnie znany nigdy w swoich popularnych pismach nie uywa imienia, chocia w jego pismach egzegetycznych wida estym, jak ywi do tego imienia. 25 Pobiene przejrzenie pism Zwinglego pokazuje, e nie uywa formy Jehowa. 26 Fagius w komentarzu do Wyjcia 3:15 poszed za Galatinusem. 27 Christianismi Restitutio (1553), s. 125 ff., zob. szczeglnie str. 133. 28 Dostrzegalna argumentacja Galatinus' Jovists. 29 Ioann. Forster, Dictionariumn Hebraicum Novum, str. 208-211. 30 Zob. dalej 44 f. 31 The text of the harmony of Exod.-Deut. is substantially that of Sebastian Mnster, nieco zrewidowany i konsekwentnie wprowadzono Jehowa. 32 Drusius, Decas, 85 f., z notatki Tremelliusa do Iza. 1:2. 33 Edycja 1567, s. 195 34 Drusius, Decas, 88; List Cevalleriusa do Biskupa Ely, 1569.

mniejszym wpywie ni Kardyna Thomas de Vio Cajetanu, ktry w komentarzu do Pentateuchu (1531)35 daje w Rodzaju 2:4 Iehoua Elohim, a w komentarzu do Wyjcia 6:3: Juxta Hebraeum habetur: Iehouah Elohe patrum vestrorum visus est mihi. Wedug Stephanusa, Sanctes Pagninus jeden z najwybitniejszych nauczycieli Hebrajskiego uywa formy Jehowa w swoich komentarzach36. Hieronymus ab Oleastro w komentarzu do Pentateuchu (Rodzaju 1556, Wyjcia 1557), wywodzi Jehowa od ,Niszczyciel (podobnie Egipcjanie i Kananejczycy)37 przypomniane pniej przez Daumera. Marcus Marinus umieci form Jehowa w swoim Area Noae (1593). W XVII wieku forma Jehowa pojawia si w komentarzach Estiusa (1621), Menochiusa (1630) oraz Tirinusa. Malvenda (zmar 1628) by pierwszym odkrytym przeze mnie uczonym, ktry pisa same spgoski Ihuh ((np. Rodzaju 2: 4, 8); zazwyczaj pisze Jehu (np. Psalm 1:2; 8:2). Wyjtkowym bdem jest, propagowane przez wielu uczonych, zaoenie, e forma Jehowa zostaa na pocztku uyta przez jednego autora. W tekcie masoreckim imi napisano hij, bez adnego dodatkowego znaku na marginesie, ktry zwykle pojawia si gdy naley podstawi samogoski, co sugeruje, e owe znaki nie s waciwymi samogoskami sowa .Nie naley te do kategorii Quere oraz Ketiv. Uczeni chrzecijascy wiedzieli, e ydzi nie czytali imienia, ale zastpowali je Adonaj. Zazwyczaj traktuj t postaw za irracjonalny opr przed wymawianiem. Jeeli zgodnie z ydowsk gramatyk uzna, e samogoski w hij, nale do ,83pojawi si dwa argumenty: po pierwsze te samogoski wyranie nie pochodz od k ; po drugie nazwy zoone takie jak jehoszafat potwierdzaj, e hij ma prawdziwe samogoski tetragramu39. Jest prawdopodobne, e wielu chrzecijaskich uczonych bez wzgldu na to, co stoi w tekcie hebrajskim, wymawiali imi jako Jehova lub Jova. I to jest przyczyna, dla ktrej powtarzano ten bd. Galatinus nie by pierwszym i ostatnim. Genebrardus w dziele Chronologia (1567), wykazujcy e formy Jehova i Jova s bdne. Twierdzi, e odpowiedzialnym za wprowadzenie tego bdu by Sanctes Pagninus si modo ab haereticis non sit corruptus40. W oryginalnej edycji tumaczenia Pagninusa Starego Testamentu (1527), nie pojawia si forma Jehowa, ani w jego Thesaurus Linguae Sanctae (1529); natomiast redaktor tumaczenia Pagninusa (1557)41, Robert Stephanus, wstawi Jehowa w miejsce .W uwadze marginesowej do Psalmu 2:1 Stephanus twierdzi, e zamiennik Adonaj jest ydowskim przesdem: Nonnulli nomen ipsum lehova non mutant; nee ipse Sanctes in suis Annotationibus manuscriptis, quas apud me asservo: quos et secuti sumus42. We wstpie Stephanus pisze podobnie (jego edycja opieraa si na dwch kopiach zawierajce pisane rk Pagninusa poprawki): venerunt etiam in manus nostras ejusdem Sanctis in V. T. annotationes, ex quibus ibidem omnia quae ad hujus interpretationis recognitionem pertinebant sedulo excerpsimus. Uwagi Stephanusa zostay poddane zaartej krytyce teologw z Sorbony, ktrzy twierdz, e pod pseudonimem (Vatablus43) ukry swoj kompilacj zaczerpnit gwnie z prac szwajcarskich protestantw. Nie ma powodw, aby kwestionowa powysze twierdzenia. Nie mona ustali czasu zapisania uwag na edycji Pagninusa. Jego tumaczenie ST, by moe powstae rwnoczenie z uwagami, zostao uzupenione 25 lat pniej przed 1518 rokiem, a wydrukowano je dopiero w 1527.
35 Cajetanus nie zna w ogle Hebrajskiego, lecz mia do dyspozycji bardzo dosowne tumaczenie dokonane przez ydowskich i chrzecijaskich hebraistw (Fritzsche, PRE2, VIII, 462). 36 Zob. s. 44. 37 Drusius, Decas, 66, n. 38 Zob. np. Elias Levita, Massoreth ha-Massoreth (1538), Pt. II, ?9 (ed. C. D. Ginsburg, 1867, p. 233) 39 Oba agrumenty uparcie powtarzane przez obrocw formy Jehowa w wiekach XVII do XIX. 40 Ed. Paris, 1600, s. 79 f. 41 Chodzi o Wulgat i now edycj tumaczenia Pagninusa umieszczonych w rwnolegych kolumnach z przypisami. Niestety, nie miaem jej w rkach. Notatki Stephanusa (przedukowanych w Critici Sacri pod pseudonimem Vatablus) oraz przedruk Basela dziea Pagninusa (1564), o ktrym wspomina Le Long-Masch, dokadnie oddaje tekst Stephanus 1557 i potwierdza powyszy fakt. 42 Take w Wyjcia 6:3. 43 Vatablus by profesorem hebrajskiego na College de France. Zmar w 1547 bez adnej publikacji na koncie. Stephanus wykorzysta notatki sporzdzone przez jego studentw.

Istnieje inna wersja przekadu Pagninusa: opublikowana w 1542 w Lyonie ze sowem wstpnym i przypisami uczonego Servetusa ("Michael Villanovanus"), w ktrej to rwnie odniesiono si do poprawek Pagninusa. Servetus pisze: In ipsa Pagnini nostri versione non parum est nobis post omnia ejus annotamenta desudatum: annotamenta inquam, quae ille nobis quam plurima reliquit. Nec solum annotamenta, sed et exemplar ipsum locis innumeris propria manu castigatum. W drugim sowie wstpnym Joh. Nic. Victorius podaje, e rnice midzy wersj opublikowan w Lyonie a poprzedni w Kolonii w 1541, wynikaj z poprawek samego autora, wic skrupulatnie ut nunc non tam restituta, quam primum edita videri possit44. Victorius rwnie wspomina o dopiskach Pagninusa, ktre znajdyway si w rkach spadkobiercw45 i wyraa yczenie, aby znalaz si kto, kto mgby je wyda46. Wyjania to, dlaczego Stephanus wykorzysta w swej edycji ten sam aparat krytyczny, jakim dysponowali Victorius i Servetus przy pracach nad edycj lyosk. Z opisw niezmiernie rzadkiej edycji lyoskiej trudno ustali, czy wprowadzono do niej form Jehowa. Wedug mnie, nie byo tam tej formy. Gdy forma Jehowa bya szeroko znana w XVI wieku, jej poprawno natomiast nie bya dowiedziona. Niektrzy uczeni rozpoznali, e znaki samogoskowe hij pochodz od Adonaj; bdne byo czytanie jednego sowa za pomoc samogosek pochodzcych z innego. Prbowano w oparciu o zewntrzn tradycj albo gramatycznych analogii, ustali jak rzeczywicie wymawiano tetragram. Mercerus, nastpca Vatablusa, ostrzega przed modnym odczytywaniem tetragramu jako Jehova albo Jehovi (samogoski ze sw Adonaj oraz Elohim)47. Lepiej jest wymawia imi jako Jeheveh, idc za sowem Ehjh z Wyjcia 3:14. Genebrardus potpia formy Ioua oraz Iehoua jako aliena, imo vero irreligiosa, imperita, nova et barbara . . . . ut contra Calvinianos et Bezanos multis locis docuimus48. Vel ejus genuina prolatio per temporis longinquitatem et longam ob eversum templum desuetudinem oblivioni tradita est, vel est Ihu (Ieu habet Ioachimus Abbas in I Apoc.) vel Iahu49 (cujus apocope sit Iah in illo vulgato Halelu Iah) , ut Theodoritus in Epitome divinarum dogmatum Samaritas protulisse ait. Arias Montanas wyjania, e samogoski z hij oraz pij nale do sw adonaj oraz elohim50: Nostri hujus rationis ignari Iehovah pronuntian. Si vero certam quandam ex aliorum similium nominum ratione indicare pronuntiationem fas est, Ieveh dicendum est, atque itsa existimo veteres illos pronuntiasse, tum Israelitas, tum ex aliis gentibus homines, ad quos nominis hujus et Dei ipsius notitia pertinuit. Bellarmin zapewnia, e prawdziwa wymowa pozostaje nieznana; samogoski nale do sowa adonaj (udowadnia to za pomoc mocnych dowodw gramatycznych). Nie powinno si je wymawia jako Iehoua51. Warto zauway, e szesnastowieczni uczeni, ktrzy uznaj form Jehowa za bdn, obarczaj win za ten bd Galatinusa. Silne kontrowersje wok formy Jehowa w XVII rozpoczy si od dziea Drusiusa Tetragrammaton (1604). Obrocy formy Jehowa mieli sabe argumenty, ale na ich korzy przemawiao zwyczajowe uywanie tej formy. Trwao to z przerwami przez wiek XVIII i XIX, na przykad J. D. Michaelis (1792)52, Rudolph Stier53 oraz Halemann54. Co ciekawe, Ewald w swych
44 Okrelenie zasigu tych rnic wydaje si przesadzony. Mosheim (Anderweitiger Versuch einer vollstandigen und unpartheyischen Ketzergeschichte, 1748, p. 89) potwierdza, e rnice nie s ani liczne, ani istotne. Zob. te Le Long-Masch, II, 477 f. 45 Pagninus zmar w 1541 w Lyonie. 46 Rosenmoller, Biblische Litteratur, IV, 174 ff. 47 W Gen. 2:4; oraz w Exod. 3:13 (Drusius, Decas, 82 f.: Cappellus, ibid., 317); zob. te jego komentarze do edycji Thesaurusa (1577) Pagninusa. Mercerus zastpi Vatablusa w 1546, zmar w 1570. Jego komentarze opublikowano po jego mierci (Minor Prophets, 1588, Genesis, 1598). 48 Chronologia (1567) ; ed. Paris, 1600, ss. 79 f.; Comment. in Psalmos, Praefat. (pniejszych edycji nie dostrzegem). 49 Wedug mnie, pierwsza sugestia formy Jahwe. 50 Joseph, sive de Arcano Sermone (in the Antwerp Polyglot, T. VII, 1572), s. 4. 51 Institutiones Linguae Hebraicae (1578); ed. Colon. 1616, ss. 284 f.; por. jego przedstawienie Ps. 8:1. 52 Supplementa ad Lexica Hebraica, I, s. 524. 53 Lehrgebdude der hebreischen Sprache. 54 Bibelstudien (1859), 54 ff.

najwczeniejszych listach (1823) nie tylko broni jednolitoci Ksigi Rodzaju, ale i wymowy Jehowa. W innym miejscu wyka, e teza jakoby Edwald jest autorem formy Jahwe jest jedn z legend, podobnie jak w wypadku przypisywania autorstwa formy Jehowa Galatinusowi55. Wymow Jahwe ustalono ju w XVI wieku oraz podano j w pewnym niemieckim leksykonie (Eichhorn's Simonis) na dziesi lat przed narodzinami Edwalda. Gesenius zaadaptowa t myl w czasie, gdy Edwald broni formy Jehowa (1823). II. JEVE U JOACHIMA Z FIORY Genebrardus we fragmencie zacytowanym powyej zwraca uwag, e Joachim w swoim komentarzu do pierwszych rozdziaw Apokalipsy, napisanych okoo 1200 roku56, uywa formy Ieve. Kilka lat temu zwrci na to uwag Franz Delitzsch57. W rkopisie tego komentarza zauway przy pierwszym pojawieniu si formy Ieve glos: Iehovah, wygldajc na wieo sporzdzon. Delitzsch dodaje: Ein Stflck urkundlicher Geschichte der Aussprache des Tetragrammatons innerhalb der Kirche lag vor mir. Delitzsch zakada, e forma Ieve reprezentuje tradycyjn, ydowsk wymow tetragramu, a lady jej mona znale w komentarzu Rabbi Samuel ben Meir do Wyjcia 3:15; z wersetu 15, czyta goskami sowa z 14 wersetu. Ta interpretacja mistyfikacji Rashbama wydaje si niepewna. Wedug mnie Joachim wcale nie podaje oryginalnej formy tetragramu, ale oklepan kabalistyczn gr na spgoskach . Joachim w komentarzu do Apokalipsy 1:8 przedstawia dugi wywd czcy z Wyjcia 3:15; 6:3, w ktrych konsekwentnie podaje form IEVE58. Poniej przytaczam odpowiedni fragment:
Populo autem Iudeorum, etsi tribus suprascriptis modis in deo omnipotente apparuit, docens se esse trinum et unum deum, nomen tamen suum IEVE, quod Hebrei legunt Adonay, non indicauit eis, quia esse se trinum et unum deum non illis per specialem intellectum aperuit quousque verus ille Moyses, mediator dei et hominum Christus lesus; qui cum instaret hora passionis sue ut transiret ex hoc mundo ad patrem, post multa que locutus est discipulis suis, adiecit et ait: Jam non dicam vos seruos, quia seruus nescit quid faciat dominus eius; vos autem dixi amicos, quod omnia quecunque audiui a patre meo nota feci vobis. Quando autem dixit hoc verbum, nisi cum nomen illud ineffabile, quod est IEVE, notum fecit illis, loquens eis manifeste de spiritu sancto et de patre, et de gloria maiestatis sue, dicens: Ego in patre et pater in me est? etc. [John 14:13, 16] ..... Et quia tam aperte docuit esse tres personas coeternas sibi et coequales, unum scilicet et trinum deum, quod est dicere IEVE, oportebat nihilominus eum docere, que istarum personarum ingenita esset, que autem genita, et que procedens, quod in subsequentibus luce clarius manifestat cum dicit: Cum venerit paraclitus, quem ego mittam vobis a patre, spiritum veritatis, qui a patre procedit, ille testimonium perhibebit de me.

Dlatego dla Joachima imi IEVE zawiera znaczenie tajemnicy Trjcy. Nieco dalej pisze (fol. 35b):
Sciendum est igitur, quod nomen illud venerabile, quod congrue satis ineffabile dicitur tam ab Hebreis quam a Latinis, pronuntiatur Adonay; et tamen in Hebreo non eisdem characteribus quibus scriptum est pronuntiatur, sed aliis. Scribitur enim quatuor literis, propter quod et apud Grecos thethragrammaton nominatur, cuius inscriptio ista est, IEVE. Est autem nomen istud, ut tradunt peritissimi Hebreorum, tante virtutis ut si distinguatur in tribus dictionibus ad hoc ut sigillatim proferatur, IE sigillatim, EV sigillatim, VE, singula distinctio integritatem sui nominis habeat, et si proferatur simul, IEVE, unitatem demonstret.

Jeeli teraz te trzy jednogoskowe sowa wpiszemy w trjkt A (zobacz rysunek obok), to kade z nich bdzie zawiera jego wasn doskonao, kad wyrniajc cech (proprietas) jakiej jednej osoby. Co wicej, druga sylaba odchodzi (propagatur) od pierwszej, a trzeca od drugiej i w ten sposb nie moe by ogoszone w oderwaniu od innego. Podczas wymawiania gosek nie dziel si, ale samogoski cz spgosk z poprzedni i nastpn, dziki czemu wyraenie stanowi jedn cao. Joachim przedstawia to w diagramie:
55 Zob. np. Encyclopaedia Biblica (III), 3320: Kontrowersje wok wymowy imienia ... powoli rozwizywano przez przyjcie myli, podanej na sam najpierw przed Edwalda, e poprawn form jest Jahwe. 56 Wydane w Paryu w 1254. 57 Zeitschrift fr die alttestamentliche Wissenschaft, II (1882), 173 f. 58 Expositio ... in Apocalipsim (Venet., 1527), fol. 33b if.

Scribendum est enim simplicitur quatuor literis istis, IEVE, et tamen legendum primo IE, EV, VE, deinde IEVE; quod, ut diligenter ostendi queat, literis quidem formatis nomen ipsum scribendum est, pronuntiationes vero ipsius clausulis minutissimis designande, verbi gratia,

Et quid magis hoc mysterio veritati vicinum? Certe vides scriptum quatuor literis ineffabile nomen; certe vides immo nondum in toto vides - quanta profunditas sacramenti contegatur in eo. Unde et non immerito ab Hebreis scribitur quidem sed non profertur, quod si temptas in eo quod mente distinguitur lingua proferre, desinit esse tetragramaton; ideoque melius mente percipitur quam lingua ministerio personatur.

IE to jedno imi; EV to jedno imi; VE to jedno imi; std IEVE nie s trzema, lecz jednym imieniem. Podobnie z Trjc: Ojciec jest Bogiem, Syn jest Bogiem, Duch wity jest Bogiem. Nie s trzema Bogami, lecz jednym Bogiem. Jeeli te trzy imiona wpiszemy w trjkt, to otrzymamy liter A. Jeeli IEVE zamkniemy w okrgu, to O znaczy trjk w jednoci. Joachim zauwaa, e s tylko trzy rne litery w imieniu IEV (w tym drugie E traktuje jako dublet), co interpretuje alegorycznie. Galatinus podobnie odkrywa tajemnic Trjcy w trzech sylabach sowa Jehowa. Capnio pyta59:
Quid tres huius nominis [sc. Iehova] syllabae significant? Galatinus.-Tres utique personas diuinas. Quemadmodum enim unaquaeque huius nominis syllaba (ut aiunt Cabalistae) id totum significat, quod totum nomen ipsum importat, ita quaelibet diuina persona, cumperfectus Deus sit, totam in se continet diuinitatem; nec diuinitas ipsa magis est in tribus personis simul quam sit in unaquaque, sed tota est in unaquaque et tota in tribus. Tres igitur huius nominis syllabae tres diuinas designant personas, quarum unaquaeque est uerus et perfectus Deus .... Et sicut tres huiusce nominis syllabae simul sumptae unum nomen efficiunt, ita tres personae diuinae sunt unus Deus. Capnio.-Quae sunt illa diuina nomina, quae ueteres Hebraeorum ex quatuor literis huius nominis componi asseruerunt? Galatinus.--Haec, sive iah, hu, uehu60. Primum enim ex prima et secunda componitur litera, sive ex iod et he hoc mod iah, quod idem est quod Deus et patrem designat, qui totius diuinitatis fons est. Secundum uero nomen ex secunda et tertia constat litera, sic hu, quod ipse interpretatur et filium significat .... Tertium denique nomen ex tertia et quarta constituitur litera, sive ex uau et he; sic vehu, et id totum sonat quod et ipse, et spiritum sanctum denotat.

Galatinus zauwaa (fol. 51a), e litera jest wsplna dla pierwszego i drugiego imienia; natomiast jest wsplna dla drugiego i trzeciego. Podobnie z natur (consubstantiality) Ojca, Syna i Ducha witego. Raymundus Martini dostrzega, e s tutaj trzy rne litery; ,natomiast powtrzone, ktre najpierw odnosi je do Mesjasza61:
Quando verb dicitur de Deo simpliciter, tune, ut ait Magister Petrus Alphonsi, qui fuit in Hispania, priusquam fieret Christianus, magnus Rabinus apud Judaeos, tres literae priores hujus nominis, scilicet ,indicant in Deo hoc nomine vocato tres esse id est, proprietates A seipsis invicem differentes ex sua diversitate, quam habent tam in figura quam in nomine, ut praedictum est. Una verb earum quae repetitur et in fine nominis ponitur, quae est , et est prima in hoc nomine Essentia, indicat trium id est, proprietatum vel personarum, unitatem Essentiae.

Petrus Alphonsi, do ktrego odnosi si Raymundus, zosta ochrzczony w 1106 w wieku 44 lat. Napisa pniej kontrowersyjny Dialog o wyszoci wiary chrzecijaskiej nad ydowsk62. ydowski dysputant nosi imi Mojesz, jakim si posugiwa Petrus przed swoim chrztem. W rozdziale o Trjcy63, Petrus prbuje udowodni, e w dostrzec mona trzy osoby Trjcy.
59 De Arcanis, fol. 50b f. 60 Galatinus nagina tradycj do swojej interpretacji; trzecia czstka powinna, jak to sam przyznaje potem, wyglda . Zob. te. Petrus Alphonsi, cytowany s. 51. 61 Pugio Fidei, fol. 540, ed. Voisin. 62 Wydrukowany po raz pierwszy w Kolonii w 1536. Dialogi lectu dignissimi, in quibus impiae Jucdaeorum opiniones .... confutantur, etc. Przedrukowany (z niewielkimi zmianami) w Bibliotheca Patrum (Lyons), XXI, 172 ff., i std w Migne, Patrologia Latina, CLVII, 535-672. 63 Migne, 606 ff.

Przytocz cay fragment, aby ukaza wyran zaleno Joachima od tego rozumowania64.
Trinitas quidem subtile quid est ineffabile, et ad explanandum difficile, de qua prophetae non nisi occulte locuti sunt et sub velamine, quoadusque venit Christus, qui de tribus una personis, fidelium illam mentibus pro eorum revelavit capacitate. Si tamen attendas subtilius, et illud Dei nomen, quod in Secretis Secretorum 65 explanatum invenitur, inspicias, ,nomen inquam trium litterarum, quamvis quatuor figuris, una namque de illis geminata bis scribitur, si inquam illud inspicias, videbis quia idem nomen et unum sit et tria. Sed quod unum est, ad unitatem substantiae, quod vero tria, ad trinitatem respicit personarum. Constat autem nomen illud his quatuor figuris, et et et ,quarum si primam tantum conjunxeris et secundam, scilicet et ,erit sane nomen unum. Item si secundam et tertiam, scilicet et ,jam habebis alterum. Similiter, si tertiam tantum copulaveris atque quartam, scilicet et ,invenies et tertium. Rursus si omnes simul in ordine connexueris, non erit nisi nomen unum, sicut in ista patet geometrali figura.

Wyglda na to, e Joachimus w swoich spekulacjach odnonie Tetragramatonu by (bezporednio lub porednio) zaleny od Petrusa Alphonsiego: IEVE jest tylko transliteracj ,a aciskie E stoi w miejsce hebrajskiej litery HE. To e ogosi IEVE skadajce si z Ie, eu, ue, i dokona pomysowej interpretacji fonetycznej, w adnym razie nie stoi w sprzecznoci z wyjanieniami Petrusa. Odejcie od schematu zaproponowanego przez Petrusa mona wyjani tym, e bierze za podstaw z Apokalipsy 1:8. Prowadzi do umieszczenia trzech sylab w trjkcie (A) i std cae imi mieci si w okrgu (O), a nie jest przecinany trzema okrgami wewntrz okrgu. Domaganie si, by gosk V poczy z przednim i tylnim E (zobacz rysunek obok) jest substytutem schematu Petrusa z trzema okrgami. Wynika z tego, e forma podana przez Joachima nie jest, jak chce Delitzsch, tradycyjn wymow, ale kabalistycznym czeniem liter pojedynczego imienia, jak to wyranie mwi i Galatinus i Petus. Petrus Alphonsi powouje si na Secreta Secretorum, ksig, ktra podaje kabalistyczn interpretacj .66Owo odniesienie ma dla nas ogromne znaczenie. Hebrajskie tytuy () oraz cytaty z drugiej poowy XII wieku podane w niniejszej pracy s wanym ogniwem w zawiej historii literatury Raziel. III. WYMOWA JAHVOH67 W XVI i XVIII wieku wikszo uczonych opowiadaa si za form Jahvoh. Przyjrzenie si tej prawie zapomnianej ju opinii bdzie wielce pouczajce. Dyskusj nad wymow tetragramatonu zapocztkowa Drusius w swym dziele z 1604 roku. Przytoczy wiadectwo Theodoreta zawarte w Quaestiones in Octateuchum oraz Haereticarum Fabularum Compendium. Po stwierdzeniu, e ydzi nie pozwalali wymawia imienia Boego zawar wzmiank jak wymawiali imi Samarytanie, a jak ydzi. W edycji Quaestiones68, ktr trzymali w rkach uczeni z XVI wieku czytamy: kalosi d at Samaretai mn 'Iab, 'Ioudaoi d 'I69. Drusius (1604) odwawnie poprawi 'I na 'Ia (sic)70, dopasowujc w ten sposb do twierdze Diodorusa Siculusa (i, 94) i innych staroytnych stwierdze, e bg ydw mia na imi 'Ia. Drusius pedisequus w Sixtinus Amama (1628) przyj poprawk bez cytowania
64 65 66 67 Migne, 611. Voisin w swoich przypisach do Pugio (fol. 556) cytuje fragment. Zob. s. 52. Niewtpliwie kombinacja liter jak w Sepher Yesirah. Old Testament and Semitic Studies in Memory of William Rainey Harper, I, 143-64 = American Journal of Theology, Vol. XII (1908), 34-52. Owe dygresje dotyczce rych form imienia nie wyczerpuj tematu. Metodyczne poszukiwania na pewno przyniosyby wiele innych form imienia. 68 Ed. Jo. Picus, Paris, 1558; Picus oraz w tumaczeniu aciskim (Paris, 1563). 69 Quaest. xv in Exod. 70 Decas exercitationum, ed. Reland, s. 62 f., 64.

edycji, na ktr si powouje71. Cappellus (1624) podaje 'Ioudaoi d 'Ia jako faktyczne sowa Theodoreta komentujc potuit dici expressius aut manifestius nihil72. Odtd Theodoret by cytowany jako wiadectwo formy 'Ia, ktra bya ydowskim sposobem wymawiania, jak 'Iab u Samarytan73. Sirmond w swojej edycji dzie Theodoreta (1642) zastpi w editio princeps dziea Quaestiones sowo 'I przez 'A jako t, ktr wedug wszelkiego prawdopodobiestwa zapisa Theodoret74. Lecz od tej chwili przekaz cytatu istnia niezalenie od edycji tekstu. W ten sposb bdne przypuszczenie Drusiusa przetrwao w pimiennictwie dwa wieki. Przyjmujc, e 'Ia byo wiadectwem wymowy imienia, powstaje pytanie jak hebrajsk form reprezentuje? (...) IV. WYMOWA JAHWE W tym fragmencie dyskusji mwi te o formach Jahveh oraz Jehveh, Jehveh. Nieuzasadnione trjsylabiczne formy, ktre powstaj w wyniku fonetycznej notacji drobnych samogosek, a ktre towarzysz niechlujnej wymowie h, nie mog by brane pod uwag. Jehveh jako alternatywna wymowa ma dobre powizania. Niektrzy uczeni przedkadaj j nad wymow Jahwe, inni nie s do tego skonni75. Imperfekt formy prostej czasownikw rozpoczynajcych si od spgoski gardowej i koczcej si samogosk mona spotka w nastpujcych sowach:

Blisza analiza pokazuje, e te odmiany nie s neutralne natura spgoski gardowej oraz akcentu nie pozwala na zredukowanie powyszych zjawisk do jednolitej reguy. W starszych gramatykach nie powicono temu zjawisku praktycznie adnej uwagi. Jehveh ma lepsze poparcie w nastpujcych formach:

oraz ma analogi do formy z Wyjcia 3:1476.

wiadectwa Ojcw Kocioa ('Iaou77, 'Iab78) nie pozwalaj pogodzi tak wymow imienia, zgodn z nastpujcymi formami: Hebrajski dwik reprezentowany jako ( _ ) musiaby wic by reprezentowany przez
71 Decas, s. 206. 72 Ibid., s. 316. 73 Clericus (w Wyjcia 3:14) metod porwnawcz wywodzi z 'Ia wymow Jahavoh albo Jahvoh. Wyranie odrzuca Jeheveh oraz Jihveh 74 Sirmond opar sw edycj Quaestiones na rkopisie znajdujcym si w Royal Library w Paryu. Cod. August., zestawiony przez Schulze ma 'I jak w edycji Picus'a. Form 'A popiera fragment Theodoreta z Catena Nicephori dotyczcy Wyjcia 3:15 i paralelny z Haeret. Fabul. Compend., v, 3, gdzie 'A czytano od pierwszych edycji (Rzym 1547). Najwczeniejsza wersja aciska te ma Aia powiadczona w XVI wieku. Wspczeni uczeni susznie rozpoznali, e Aia to forma Ehjeh a nie JHWH (Wyjcia 3:14), ktre ydzi traktowali jako niewymawialne. W papirusach magicznych (Wessely, 3019) wystpuje obok innych imion Boga. 75 We wczesnych dyskusjach przyjmuje si, e imi JHWH pochodzi od prostej formy rdzenia hjh. Forma kauzatywna jest do przyjcia. 76 Jacob, Im Namen Gottes, p. 168, prefers rVi, in which he sees a regularly formed Aramaic imperfect. 77 Clem. Alex., Strom., v, 6. 78 Epiphan, Adv. Haereses, i, 3, 20[40]; Theodoret, 11. cc.

poniewa system supralinearny ich nie odrnia. Z drugiej strony formy (...) Po raz pierwszy, wymow Jahwe zaproponowa Genebrardus79, ktry po sprzeciwie wobec nowej formy Jehowah, zasugerowa, e powinno si wymawia Ihu oraz Iahu. Motywowa to krtk form Jah oraz stwierdzeniem Theodoreta wedug ktrego Samarytanie wymawiali 'Iaba ('Iab). Mercerus proponuje na zasadzie analogii do Wyjcia 3:15. Arias Montanas w porwnaniu do podobnych rzeczownikw proponuje Jeveh80. Podobnie twierdzi Cornelius z Lapidy (zm. 1637). Scaliger rozpoznaje, e Theodoreta 'Iab reprezentuje
81

Drusius, wynalazca formy Jahvoh, preferuje na gruncie gramatyki form, ktr Theodoret przypisuje Samarytanom.

Amama powtarza i broni jego tezy82. Gusset w swoim leksykonie (1702; 2d ed. Clodius, 1743), poddaje rzeczowej krytyce form Jahvoh zaproponowan przez Cappellusa:

W ten sposb od powy wieku XVI wieku znakomita wikszo uczonych preferowaa form Jahveh albo bardziej powszechn Jehveh83. Panuje opinia, e form Jahwe wprowadz jako pierwszy Ewald (1803-1875)84. Nie jest to prawda i ten bd moe pokutowa podobnie jak teza o utworzeniu formy Jehowa przez Galatinusa. Na szczcie mamy do dyspozycji wystarczajc liczb dowodw. W drugiej poowie XVIII wieku najpopularniejszym leksykonem w Niemczech by ten autorstwa I. Simon (1752; 2d ed., 1771). Broni on wymowy Jehowa, ktr traktowa jako reprezentanta trzech czasw . = W trzeciej edycji leksykonu (1793) przejrzanej przez J. G. Eichhorna, w pierwszych akapitach hasa czytamy (s. 423)85:

79 Chronologia (1567); ed. Paris, 1600, pp. 79 f. 80 Wicej na ten temat w: Old Test. and Semitic Studies, I, 156 f. 81 De Emend. Temp., ed. 1598. Append., Vet. Graec. Fragm. Select. 33. 82 Decas, p. 236. 83 Pod koniec XVIII wieku J. D. Michaelis (Supplementa, I, 524) wyranie sugeruje obalenie tego twierdzenia. 84 Zob., e. g., Encyclopaedia Biblica (III), 3321. 85 Winer, w czwartej edycji (1828), pisze, e zdanie uczonych jest podzielone midzy ,, ,I?" , and 'lj, i zostawia spraw otwart.

Gesenius, w swoim Handworterbuch (1810, edycja pierwsza) daje wymow tetragramu albo podobn. W maym leksykonie z 1815 daje bez zastrzee: podobnie jak w dalszych edycjach Handwarterbuch (2d ed. 1823, 3d ed. 1828), take Lexicon Manuale (1833) oraz Thesaurus (II, i, 1839) oraz w tumaczeniach na angielski dokonanych przez Gibbsa (1824), Leo (1825) oraz Robinsona (1836). Edwald by studentem jezykw orientalnych na uniwersytecie w Gottingen w latach 1820-1823. W swojej pierwszej pracy Die Komposition der Genesis (1823) odrzuca etymologiczny zwizek z ( lub .)Pisze:

Zeltner, cytowany przez Eichhorna, argumentuje, e Wyjcia 3:15 wskazuje na prawdziw wymow. Ze sw "noch neulich" moemy wnioskowa, e Edwald nawizuje do Geseniusa. Fraza ta moe mie szerokie znaczenie, i chyba z ni dyskutuje Eichhorn. Najwaniejsze jest to, e w rkach uczonych byy dwa due leksykony: pierwszy opublikowany dziesi lat przed narodzinami Edwalda, drugi w roku, w ktrym poszed do gimnazjum. W 1823 roku odrzuci t wymow. W Grammatik der hebraischen Sprache co prawda uywa formy Jehowa, ale na stronie 220 pisze:

W drugim wydaniu z 1835 roku, uywa ju formy Jahwe:

Wymow Jahwe utwierdzi argumentami gramatycznymi Hitzig z 1833 roku (Jesaia, p. 4); Potwierdzi Vatke w 1835 (Alttestamentliche Theologie, p. 670); Hengstenberg pracowicie j obroni (Beitrage, II, 204 ff)86. Stosunek Edwalda do tej sprawy ujawni Schrader87: "Ewald, in seiner Jugendschrift: 'Ueber die Composition der Genesis' (Braunschweig, 1823) noch die Aussprache Jehovah in Schutz nehmend, hat sich spter entschieden fr die Aussprache Jahve erklrt und ist der erste gewesen, der des Namens Jahve in seinen Schriften, namentlich auch in seinen Uebersetzungen alttest. Bcher, durchgehends und consequent sich bedient hat." Mwic inaczej, Edwald stosowa Jahveh w swoich w pismach bez podawania argumentw przemawiajcych za t form, gdzie jego poprzednicy uywali Jehowa.
86 Zob te E. Meier, Theol. Jahrbiichsr, I (1842), 473 ff.; Caspari, Micha (1852), p. 5 ff. 87 Bibel-Lexikon, III (1871), 167.