Вы находитесь на странице: 1из 376

SYSTEMA

S MY
RELIGIOSOS
POR
~ - P. OLIVEIRA MARTINS
LISBOA
LIVRARIA BERTRAND
VIUVA BERTRAND & C.a SUCCESSORES CARVALIIO & c.a
73, Chiado, 75
1882
s
tL
3/0
o
....
).
INTRODUCCAO
o
Para escrever este livro eu queria dispr de
uma penna que fosse como a vara das fadas, que-
ria poder rnolhal-a n'uma tinta semelhante aos
philtros dos magos, ou sma da immortalid.ade
dos deuses vedicos. Era mistr que o leitor, acor-
dado, se julgasse sonhando, porque este o sonho
ou a viso do esprito humano. O estylo devia
corresponder ao assumpto e ida, e a penna
correr de leve, como uma sombra, como un1a nu-
vem, como um deus, como uma alma, etherea e
vaga, desde a penumbra do crepusculo primitivo
onde scintillam animadas as estrellas, onde reina a
lua pallida e mysteriosa, onde o ar est povoado
de espiritos e o cerebro do homem recheiado de
terrores. A minha penna, se tivesse azas, levar-
nos-hia comsigo para mais alto, e se fosse como a
vista subtil do adivinho, far-nos-hia penetrar nos
recessos mais mysteriosos da consciencia dos po-
vos. Subiramos ao ether e mergulharamos no
pensamento, para continuar, sonhando, a vr os
sonhos do esprito, os sonhos da imaginao da
humanidade. Observaramos como surge na ahna
collectiva uma luz precursora transformando os
terrores do principio em flocos de imagens indeci-
sas, maneira da aurora que dissipa ao nascer as
figuras u1nbrosas da noute. Apparece depois o sol
1
VI A MYTHOLOGIA RELIGIOSA
-um globo de fogo no horisonte : vem co1n elle
a plena luz, vem o calor, vem a consciencia. Por
toda a parte o sol o symbolo da civilisao ...
Deu-se o no1ne de tnythologia ao syste1na d'es-
ses sonhos priTTiitivos com que o pensatnento in-
consciente dos povos representa a seu n1odo a na-
tureza. O mytho e o facto so, pois, na essencia,
uma e a mesma cousa vista por maneiras diversas.
Tanto o pensamento cria um n1ytho quando repre-
senta ou corporisa noes n1entaes, co1no quando
anima ou define objectos reaes. Tanto u1n nly-
tho a alma_, ser de uma realidade phantastica, re-
presentao imaginativa das vises dos sonhos ou
das allucinaes; como um 1uytho o deus_, ser
no menos phantastico, interpretao aninutda de
um astro distante ou de um phenotueno cuja theo-
ria se desconhece. A n1ythologia inteira compre-
hende-se n'estas duas especies, a que sem duvida
podemos chamar subjectiva, a pri1neira, objectiva,
a segunda. D'estas duas raizes, astraes e psychi-
cas, nasce1n e cresce1n parallelamente as construc-
es mythologicas- especie de vegetaes aereas,
ondeantes, vagas, opacas ou luminosas, espessas
ou rendilhadas, co1no florestas negras sussurran-
tes, ou ondas de nuvens indeternlinudas.
Collectiva, espontanea, prilnitiva, a n1ythologia
denuncia cm cada un1 dos seus systen1as o tenl-
perarncnto, o caracter, ou o genio da raa que a
inventou. E' urna linguagen1 Sl'lll palavras, ou tuna
escripta sen1 letras. .1\Iais intilno do que qualquer
U
7
essas duas frnlUS de representao das COUSas,
o mytho adquire logo um valor de realidade iutrin-
seca; c se s c1n te1npos rela ti vatneutc aJiauta-
flos que os sons c as letras p<'rdcnl o caracter de
seres ou valores reacs, caracter que t1n no feti-
chisulo, na glossolalia, na kaLala, para. ficaren1
INTRODUCO VIl
.aprnas co1n a significao de instrumentos repre-
sentativos: nen1 ainda o nosso tmnpo, com todo
o saber c co1n toda a sua philosophia, pde
.acabar de despir os 1nythos do seu trajo historico,
(lissecaHdo-os de todo e Inostrando-os como so: a
linguage1n transcendente dos ho1nens, e a escripta
-ou o desenho do Universo.
Cada raa ten1 ou teve a sua lngua, t cada u1na
das raas tmn a sua 1nythologia- espelho onde se
reflecte o pensa1nento espontaneo de cada variedade
-<:1e homens; ahna inti1na, ou expresso synthetica,
(para substituirn1os por u1na linguage1n critica a
linguage1n usual ainda mythica) onde se encon-
tnun fundidas e unificadas todas as faces e aspe-
ctos do genio de um povo. E tudo o que n'outr;o
}\To dito cerca da evoluo indepen-
-dente dos povos, dos cruzamentos ou 1nestiagens,
das rrg1esses, sobrevivencias e degeneraes, 2
tudo isso, portanto, se applica esphera especial
<le phenotnenos n1entaes estudados n'esta obra.
A 1nythologia prin1itiva torna-se logo religiosa,
porque para a in1aginao inconsciente o Universo
un1 1nysterio: 1nysterio o mundo interior que ani-
nlisado produz a eschatologia, mysterio o Inundo
-exterior que, tarbe1n anilnisado, produz as theogo-
nias cosmicas. Que olhe para o fundo do seu pen-
samento, ou que olhe para os abys1nos do ether; que
intorrogue os sonhos e as vises da noute, ou os
astros e os phenon1enos celestes, o espirita
tivo v-se assoberbado por u1n grande ignoto que
o aterrorisa ou o espanta. Da ad1nirao e do
medo, gerados pelo instincto do conhecitnento ( ca-
lacteristica intellectual da especie hun1ana), nascetn
()S n1ythos que so a raiz da religio.
t V. A11 1
7
17-8.--2 Ibid. J.III-J.XIII.
*
VIII A 1\IYTHOLOGI.-\ RELIGIOSA.
E', portanto, absurdo negar a quaesquer ho-
mens a faculdade mythogenica; absurdo affir-
mar a existencia de raas sem religio, desde que
a esta palavra se der o unico sentido compatvel
com o estado actual da sciencia. E' absurdo contes-
tar que haja uma unidade essencial na mythologia
dos povos, embora as mythologias se caracterisem
e se differenciem ethnicamente. Este vem dizer-
nos que os povos em cujas lnguas o substantivo
no tem genero so incapazes de mythologia:
como se a sexualidade propria de certas mytholo-
gias, ou antes do momento j anthropomorpho ou
zoologico da mythologia, fossem essenciaes. As
lnguas finnias no trn generos, e ninguem ne-
gar os mythos do l{alevala. Outro affirn1a que
ba raas monotheistas -as semitas; que os judeus
nunca adoraram mais do que um deus e por isso
no tm mythologia: e entretanto, ainda quando
hoje podesse admittir-se a affirmao, nem por
deus ser um s deixa de ser um mytho.
J{t no licito confundir estas duas expresses:
polytheismo, mythologia; e da confuso d' ellas
vieram outr' ora erros ainda hoje vulgares. Negar
ao hon1em, ou a alguns homens, a faculdade my-
thogenica, equivale a dizer que esta on a.quclla
gente dPstituida de poder digestivo ou gerador;
porque a creao de mythos unta funco espon-
tanea inherente ao espirita hu1nano, con1o a falia.
A mythologia , j: o dissen1os, tuna linguagem
mais comprehensiva, mais intin1a. Se no mundo ha
gente sem mythos, tambem entre os hotnens ha
surdo-mudos; e se os exentplares de teratologia
organica trn urn lugar na evoluo, t ta1nbe1n es-
ses homens n1entalmcnte monstruosos, caso taes
t V. Elem. de A11lltropol. (2. cd.) pp. 82 o 218 o eogg.
JNTRODUCO IX
11o1nens existissein, ser1am u1n documento de ata-
VISlllO.
Se1n n1ythos, por fora seriam mudos, porque a
primeira palavra coeva do primeiro mytho. As-
siln co1no da natureza do hon1en1 fallar, assi1n
o representar mythicarnente as vises da imagi-
nao . e as impresses dos sentidos. A funco
psychologica inventora dos mythos universal e
essenciahnente humana, e por isso idcntica e1n
toda a parte sobre a terra.
J no succede porn1 o 1nestno dese que tra-
tatnos dos caracteres particulares das mythologias,
caracteres determinados pelas duas funces -lin-
guistica e historica. Ambas estas varia1n con1 as
gentes, co1n os lugares e com o tempo; e por isso
os fructos da elaborao psychica adquire1n feitios
e cores diversas.
A fonnao e o desenvolvitnento das linguas so
<> processo pelo qual os tnythos adquiretn expres-
so, ou o n1olde em que se vasa1n. E1n hungaro,
refere Goldziher, alvorada diz-se pela palavra haj-
nal, cuja raiz ho, significado de neve: portanto a
alvorada disse-se brancura, e a palavra hajnalpi1_,
significado do rosado-da-aurora, traduzida litteral-
nlente, d Este exen1plo, tnos-
trando tambmn co1no na linguagem pritnitiva a
brancura, a luz, e o vennelho se confundem n'utna
-expresso comtnuin, facto de resto conhecido, pa-
tenteia claratnente o papel da lingua na for1nao
dos 1nythos. De Brancura fez-se Aurora: um nome
generico tornou-se proprio de um objecto que in-
clue no principio da sua existencia o genero -tal
o pri1ueiro passo da definio do mytho por via
X A 1\IYTHOLOGIA RELIGIOS.\
da linguagem. Depois, a seleco exclusiva da pa-
lavra para denominar um objecto, ou obedece ao
n1ovimento do pensamento tendendo a dar real i-
dade a tuna viso, ou concorre com elle n ~ e s s e
sentido, porque para a imaginao l?rimitiva no
existe distinco entre o objecto e a sua image1n,
e tanto real uma cousa como a palavra ou o signo
que a representam. Os pheno1nenos, denOininados
com palavras suas, 'retteS_, adquire1n pois un1 aspe-
cto de existencia concreta : a percep?to ganha o
valor de facto.
Por estes motivos a lingustica se1n duvida o
pri1neiro instrumento da sciencia dos 1nythos. Es-
tudando uma palavra na sua historia, regressando-
s origens, e analysando que appellativo ella era.
antes de ser a denominao de un1 certo objecto, O
linguista vae encontrar a chave dos enygn1as que
as historias extravagantes da iinaginao prinli-
ti va propoem. 1.,ornando das pritneiras edades
aos perodos em que a faculdade n1ythogenica se
obliterou pelos progressos do pensan1ento cons-
ciente, o linguista acha nas frmas prosodicas do
synonymo e da comparao- esqueleto, ou Inn-
mia resequida j: inanituada- o docun1C'nto do pro-
cesso por via do qual nasceran1 a polyonyn1ia e a
1netaphora, quando nndtido de designaoes con-
generes se ligavam Inultides de quasi-realitlades,
e quando a comparao verbal exprin1ia 'para o
pensatnento um parentesco natural.
l{uhn, o grande fundador da n1ythologia C'Onl-
parad, dernonstrou outro lado essencial pnra a
cornprchcnso d'este phen01ncno do espirito colle-
ctivo, dizendo que cada n1onH'nto de dcs<'nvolvi-
mento social e politico tem n1n caracter nytholo-
gico proprio rnais ou n1enos acccntnado. A Inytlo-
logia possue, portanto, tatnbcnl tuna historia-
INTRODUCO XI
nc1n poderia deixar de a ter con1o cousa viva, su-
jC'ita ao rytlnno universal da existcncia,- tem
tuna historia que acompanha a historia geral da
hunwnidade e a de cada um dos seus ramos-
maneira de 11111 _espelho onde, vendo-nos diaria-
mente, poderamos snppor que elle vae acompa-
nhando a transfonnao que o tempo in1prime na
nossa phisionon1ia.
1\Ias o leitor, conhecendo j a theoria dos mo-
vinlentos da sociedade carninhando no tempo; o
leitor, que j sabe no poder representar-se essa
marcha, essencialn1ente progressiva. pelo avanar
no sentido rectilneo de un1 desenvolvin1ento nor-
n1al, 1-o leitor no esperar de certo que a my-
thologia infrinja a regra comn1um a todas as es-
pheras da vida Inental.
No s as edades recentes apresentan1 ao lado
das sociedades mais cultas (e por isso menos my-
thologicas) sociedades existindo em todos os esta-
dos ou momentos historicos precedentes, at aos
primitivos ; con1o, no proprio seio da mais culta
das sociedades, o observador encontra, analysando
o estado Inental das C'lasses, exemplos de todos os
momentos da serie da civilisao. Por isso, con-
forme j dissemos n'outro lugar, para estudos da
natureza d'estes, nen1 a geographia ethnographica,
nem a chronologia podem ser a base do methodo :
s a ethnometria 2 capaz de nos guiar. Os po-
vos sobre a terra, e as classes constituindo cada
uma das naes, apresentam no seu conjuncto,
qualquer que seja a data en1. que os estudemos, os
documentos de todos os estados anteriores : a his-
toria, ou a evoluo, concebem-se por abstrac-
o, analysando os elementos ethnometricamente-
1 V. As raas 1m-manas, XLIV-LVIII (introd.)- '2 l ~ i d . u, p. 93.
XII A 1\IYTHOLOGlA RELIGIOSA
como quem coordena as cartas confundidas de um
baralho.
Por isso (e no necessario insistir 1nais n' esta
noo, depois de tudo o que dmnoradatnente ficou
escripto em lugares que j indictnos ao leitor)
coordenmos a materia d'este livro se1n obedecer,
ne1n chronologia, ne1n ethnographia- obede-
cendo apenas ethnon1etria n1ythologica, isto ,
theoria do desenvolvimento d'essa especie de in-
venes mentaes dos homens e1n sociedade.
Cha1namos Animistno ao prirneiro n101nento, Na-
turalistno ao segundo, Idealis1no ao terceiro ; e pa-
rece-nos que de todas as n1ythologias conhecidas
(e no cremos que o ainda desconhecido venha al-
terar esta opinio) so as do Egypto, da Juda e
da Grecia que 1nelhor, con1o typo,
cada un1 d'esses tres 11101nentos. Cha1nan1os Ani-
mismo ao pritneiro, porque predonna ahi a inven-
o dos espritos ou ahnas, seres phantasticos da
sombra, co1no representao do Inundo cos1nico e
seus phenotnenos, e do n1undo psychico e seus so-
nhos e allucinaes. Chan1a1nos Naturalistno ao se-
gundo, porque predomina ento o pensatnento de
explicar por mythos o Universo cotno producto e
creao de utna Vontade que, antes de chegar a
ser transcendente na theologia jehovica, a per-
cepo da fora genesiaca da natureza. ChatnanlOS
Idealisn1o ao terceiro, porque nas 1uythologias arya-
nas o tnundo externo c o Iuunllo interior represen-
tam-se itnaginao coJno aspectos Je substancias
que, no seu desensolver, o pcnsatnento reuuz;ir '"
pureza uiaphana ue idas.
No exagere porm o leitor o alcance d' esta
classificao - setn que hunLcu1 lhe conteste a
verdade c1n uo1ne das observaes que sC'gumn.
()s tres Jnonlcutos, con1 as suas respectivas tlcuo-
INTRODUCO XIII
n1inacs, so tres typos de mythologia, differen-
ciados ethnican1cntc ; mas con1o no homem ha,
para altn das caracteristas de raa, utn fundo de
lnunanidade especifica, ctn cada utn dos typos
n1ythologicos proprios se observa, subordinada ou
subaltcrnatnente, a serie de docutncntos dos typos
estranhos. Assitn, no Anitnismo encontraremos os
1nythos da creao voluntaria e utn ruditnento de
noes substanciaes ; assitn, no Naturalismo c no
Idealistno acharetuos vivos os n1ythos anitnistas.
Cotntudo, netn isto destroe a exaco dos caracte-
res dotninantes etn cada um dos tres 1nomentos, /
netn a successo d'elles tatnpouco arbitraria. A
srie d'esses tres n1otnentos 1nostra-nos na nlytho-
logia a unidade 1noral da hutnanidade, paten-
teando-nos utna evoluo que, setn ser continua
etn nenhutn dado povo, o no conjuncto das ra-
as lnunanas, attribuindo successivatnente a certas
d'ellas o lugar eminente, at se chegar raa so-
bre todas superior- a aryana.
N' esta srie e n' esta successo, do Animistno
para o Naturalistno e para o Idealistno- do ha-
mita, para o semita e para o aryano: talvez at
possatnos dizer, fugitivatnente, do selvagetn para o
barbaro e para o civilisado,- n'esta srie obser-
va-se um desdobratnento ou utna evoluo 4e ca-
pacidade mental e de profundidade comprehen-
siva. A pura imaginao por si s inventa as al-
mas; para inventar a vontade creadora j mis-
tr um vislutnbre de percepes cosmogonicas e
n1oraes; e para conceber a substancia carece-se de
uma intuio aguda da essencia das cousas em si,
intuio que, ainda velada etn mythos, conttn j
a raiz das tnais bellas expanses do pensamento
metaphisico.
XIV A 1\IYTHOLOGIA RELIGIOSA
1\Iais de um author tem avanado a proposio
de que o fim da mythologia, ou antes, da edade
creadora dos mythos, coincide com o mon1ento em
que d'elles sae a concepo religiosa de um mundo
povoado po1 deuses que o governam. O mytho
acaba, dizem, quando as figuras mythicas se tor-
nam deuses, patriarchas ou heroes- evoluo co-
nhecida e constante. O mytho acaba, dizem, quan-
do se faz deus; o deus acaba quando se faz ho-
mem,-dissipando-se afinal essa sombra que appa-
recera para aterrar o selvagem, que enamorou ou
enlouqueceu o barbara, e qne se some no abysmo
puro do pensamento do homem culto. . . i A theo-
logia derruba o mytho do seu throno, conquistan-
do-o para os deuses, e repellindo os precursores
para o campo das lendas, dos contos, das sagas,
das fabulas, que so como uma poeira costnica de
religies.
Esta doutrina affigura-se-nos corresponder ou-
tra de qne j nos occnpmos quando dissetnos no
haver povos sem religio. Ambas as doutrinas pro-
vm de definies, e1n nosso entender acanhadas,
do valor das duas palavras - n1ythologia, religio.
Por isso ns preferimos para a nossa obra a ex-
presso de mythologia religiosa. O nexo entre a
religio e o mytho indissoluvel, e a opinio de
qne o mytho acaba quando a religio cotnea pa-
rece-nos insustentavel.
O deus on os deuses da theologia so definidos,
sim, pelo esprito individual especulativo, ou tneta-
phisico, mas nen1 por isso dcixant de ser Inythos :
cotno terminaria, pois, a Inytlwlogia quando su-
bsiste a matPria d'ella? A essa n1ateria applicant-
sc funccs ntentacs diversas das funces pritni-
f V .Aa raua l&umauas, 1'1' J.xVIU-JX (lntrucl.)
JNTRODUCfJ:\0 XV
tivns- funces intlividuaes e no collcctivas, fnn-
ccs theoricas e no creadoras. A mythologia su-
bsiste pois n' este periodo da religio: a matrria-
pritna dos deuses, c ainda e sempre o nucleo da
sua existencia; e1nbora, com effeito, a civilisao
tenha esgotado a faculdade n1ythogenica religiosa;
etnbora, por isso Inestno, para o historiador da ci-
vilisao a_s religies theologicas, caracterisarlas
pelas idas da n1etaphisica, abram utna edade
nova, diversa d'aquella a que ns chama1nos pre-
historica, no tanto n'um sentido chronologico,
con1o n'um sentido ethnotnetrico.
Se vetnos, portanto,_ que o n1ytho subsiste no seio
da theologia, resta-nos saber se na mythologia ha
ou no ha os elen1entos essenciaes da religio.
Observando os phenomenos da naginao pri-
mitiva, achatnos duas ordens de factos: os espon-
taneos e os reflexos. Encontramos duas faces etn
todo e qualquer mytho: a que e a qne
com espanto, esperana, desejo ou tnedo.
A creao Inental, depois de explicar a seu modo,
adora aquelle ser ou aquelle objecto que inven-
tou; e no conjun:to cl'estes dois movi1nentos, o es-
pontaneo e o reflexo, estt o dynatnismo da reli-
gio. Explicar o lugar do homem no mundo, de-
tenninar o systen1a das relaes do individuo
com o todo, e depois venerar o ser ou a doutrina
que se descobriu: eis a religio. Que outra cousa
a mythologia? Ns dire1nos pois que, na ma-
xima parte do seu contendo, a mythologia pri-
mitiva o pritneiro tnomento da religio, qual a
sociedade com as suas idas moraes 1 e a sciencia
com as suas descobertas cosmologicas vn1 trazer
subsidies, sem duvida creadores de estados n1en-
t V. As raas lwmauas, u, pp. 14u c sctig.
XVI A MYTHOLOGIA RELIGIOSA
taes novos e determinantes de uma evoluo lenta,
mas ne1n por isso capazes de alterar na sua essen-
cia o principio visceral, o nervo intimo d'esta in-
veno, a tnais bella por isso mesmo que a mais
cbimerica de todas as que o homem construiu com
o seu pensamento.
Assente isto, e dadas esta explicaes que o lei-
tor de certo reconhecer indispensaveis' e1ubora fa-
tigantes, no decurso d'esta obra procurarei ca-
racterisar nitida1nente aquillo a que chamo movi-
mentos espontaneos e aquillo a que cha1no Inovi-
mentos reflexos da mythologia religiosa; distin-
guindo nos primeiros os que so provocados pela
observao do mundo externo e os que o so pelos
phenomenos psychicos, para podennos distinguir
nos cultos os que, provindo da pri1neira origem
tem un1 caracter de paganisn1o (se acaso a ex-
presso adequada), dos que, provindo da segunda,
constituen1 a eschatologia ou culto dos Inortos.
A' n1aneira que nos en1brenhartuos no estudo,
veretnos quanto estas distinces so essenciaes ~
con1prehenso da n1ateria. Veren1os cotno in-
constante a relao das duas fontes da nlytholo-
gia religiosa- o mundo externo e o n1undo in-
terno- conforn1e o mon1ento ethn01uetrico e o ge-
nio elas raas; veretnos con1o no Animistno predo-
nlinam os 1nythos originados nos sonhos e nas al-
lucinaes e co1n clles os ritos eschatologicos ; ve-
remos co1no esta esphera subalterna no Idea-
lisnw; podendo tatnbetn observar a influencia que
a falta de ponderao entre as duas D>ntes parai-
leias da. n1ythologia religiosa tmn no dcsenvolvi-
tnento progtcssivo, ou no atrophiatnento d'csscs
productos da iucouscicncia.
INTUODUCAO XVII
Resta-nos agora dar a razo do quarto livro
d'esta obra, livro em que estudamos os factos de
sobrcvivencia na Europa christan. Essa razo est
implcita em tudo o qne dissemos antes. N'uma so-
ciedade, por culta que seja, observa-se a serie de
todos os estados ethnometricos precedentes : d'ahi
vem o subsistirem massas de populao n 'um es-
tado primitivo. So essas que, ainda capazes de
inventar mythos como os seus antepassados de
milhares de annos, revestem os personagens his-
toricos de traos legendarios : assim na Grecia.
culta Alexandre, assim em nossos dias Napoleo,
assi1n em Portugal D. Sebastio ; 1 assim J oanna
d' Are, assim Guilherme Tell, a Fonte; 2
assim, finalmente, quasi todos os soberanos e ho-
mens notaveis da historia de uma nao, tornados
heroes pela imagi.pao do povo que protesta sem-
pre que o escalpello da critica vem desmanchar a
nuvem creada pela imaginao sitnples, varrendo
a illuso em que ella se revia a si propria na sua
vaidade inconsciente.
Outro phenon1eno de sobrevivencia est nas
apotheoses religiosas e nos verdadeiros mythos
que, se para o homem culto revestem u1n cara-
cter e un1a significao theologica ou allegorica,
para o povo conservam-se como nasceram- aquel-
les que as religies contemporaneas herdaram das
precedentes, ou como teriam nascido os de inven-
o recente, se, en1 vez de teren1 sido creados pelo
zelo erudito dos sacerdotes, o. tivessem sido pelo
genio dos povos.
Finalmente, o ultin1o phenomeno de sobreviven-
cia est nas tradies, nas lendas, nas supersti-
1 V. Hi:;toria de Portugal (3.a ed.) u, pp. 74 e segg.- V. Port. cont.
1, pp. 813 e se;;g.
XVIII A MYTHOLOGIA llELIGIOSA
es populares que chegaram at ns atravez de
tempos incontaveis e que so con1o frag1nentos,
1nigalhas de um passado retuoto, doctunentos cttio
valor archeologico-n1oral incontestavel, 1nas cuja
importancia historica tanto 1nenor, quanto na
vida de tuna sociedade foram preponderando 1nais
as foras de direco consciente, indi,Tidnal, scien-
tifica, sobre as foras obscuras, espontaneas, colle-
cti,Tas c inconscientes.
Eis ahi dada a explicao cl'essa ulti1na parte
da nossa obra, parte indispensavel, porque sem
ella o leitor poderia suppr que a n1ythologia com
effeito se extinguiu na Europa n'aqnella hora em
que o Christianismo veiu substituir os velhos deu-
ses pagos que, corno deuses, co1no 111e1nbros de
un1a thcologia to co1npleta no seu todo con1o a
christan, j ta1nben1 terian1 varrido para longe a
cdade 1nytlwlogica.
No varreratu, nen1 a varreu tan1pouco o deus
christo. Ignorantes da theologia appolinea do hcl-
lenistno, ignorantes da theologia 1nosaica elo chris-
tiauisnio, grandes 1nassas de povo, incapazes de
nttingir a reflexo, conservararn-se no estado pri-
n1itivo- pre-historico, Cinbora cn1 datas de his-
toria ben1 saLda. Nen1 A poli o, ne1n Christo, nen1
Zeus-J upiter, ue1n Jehovah; nen1 deus, nf'Ill os
deuses, nen1 os n1edianeiros, nen1 os 1ncssias; ne1n
iinaln1ente os hyn1nos dos antigos poetas, lteln os
psahnos dos prophetas, nen1 as theses do stoi-
tisnlo, nen1 as sabias alkgorias dos doutores da
1-:gr<'ja, podera1n extcnninar do da Europa
a grannna tenaz dos n1ythos rcn1otos. Na flo-
resta oLseura de n1n povo infdiz, ('SSa Yf'getao
reverdecia co1n as 1niserias funt'Lres dos tetupos
(le ealnn1id:ulc; c en1 Vf'Z de trausfnnnar as sn-
{'lll f, c os 1nythos cn1 idas, o povo
INTHODUCf)O XIX
rcdnzia f,)nna n1ythologica os dogmas novos, fa-
zcn,lo da Ilostia o sununo fetiche e do Diabo o
grande rncdianciro, n'essa Edade-media que vor
tautos la<.los tuna regresso ao estado mental das
edades pri1nitivas.
A IIYTIIOLOGIA RELIGIOSA
LIVRO P R I ~ I E I R O
Animismo
I
Genesis dos mythos
1.
As differentes direces imprimidas pelo estudo
ao pensamento dos n1ythologos contemporaneos
crearam duas opinies, acaso j duas escholas,
que poem a origem dos mythos religiosos em or-
dens diversas de phenomenos mentaes. Ao passo
que os discpulos e continuadores de l{uhn, e
acima de todos 1\'Iax lVIuller, vem na contempla-
o dos astros e na interpretao dos phe:Qomenos
celestes o nucleo original da mythologia, dedu-
. zindo d'ahi um pensamento religioso cuja essencia
a ambio do Infinito, -outros escriptores, e
frente d'esses o inglez Tylor, explorando as tradi-
es e costumes dos selvagens, affirmam que o
embryo dos mythos religiosos se deve achar, no
nas concepes cosmicas, mas sim nas impresses
dos sonhos d'onde se a percepo de espritos e
uma religio dos mortos, ou eschatologia. Un1
dos propositos audaciosos d'este livro ser n1ostrar
2
2 L. I.- ANiliiSliO
que no existe similhante excluso, e que para
o homem prirnitivo os mythos surgem, tanto da
observao do Inundo externo, cotno das impres-
ses psychicas: duas origens parallelas c t ~ j o nexo
obscuro a principio, mas que a evoluo par-
ticular de cada tnythologia vae definindo, at ao
ponto em que, encerrado o cyclo n1ythologico, a
critica lhes v a relao e ao mesmo te1npo o va-
sio.
E de notar, diz um viajante nosso, fallando
das raas infimas do serto de l\Ialaka, 1 {Eredia,
Desc. de Malaca) que gerahnente em Indias todos os
idolatras e gentios uso de dois generos de ido-
latria: o 1.
0
genero o adoratorio celeste e ele-
mentos : fogo, ar, agua, terra; o 2.
0
genero o
adoratorio de estatnas e sepulturas e pessoas assi-
gnaladas e anirnaes e aves. Esta observao pers-
picaz do nosso viajante o ponto de partida da
nossa theoria: a simultaneidade de representao
do n1undo externo e do mundo interno por via de
n1ytlws, a uns dos quaes podemos chamar cosrni-
cos e a outros psychicos; uns originados na obser-
vao da natureza e dos seus pheno1nenos, outros
originados nas i1npresses dos sonhos e ern todo o
corpo das vises tnentaes.
lia entre estas duas correntes de phenon1cnos
psychologicos, ou entre estas duas familias fle ny-
thos, um nexo natural e evidente: o parallclisn1o
do Dia con1 o esta1 acordado, e da Nonte con1 o
estar donuindo. De dia vive-se, de noutP sonha-
se; o dia lun1inoso con1o a vida, a. noute obs-
cura como o sornno. O selvagen1 no ten1 icla da
1\Iorto cotno aniquihuuento, ncrn da Vitla cotno
eternidade: por isso nos Inonientos pri1uitivos se
1 V. llnaa 1&umanas, 1, 1'1> 80-5.
I.- GENESIS DOS 1\IYTHOS-t. 3
no deduz ainda, do Dia c do estar acordado o
Cu, llCHl da Noute e do estar dorn1indo a 1\'Iorte
c o inferno- conforn1c observaren1os e1n estados
mais elevados.
A inveno de u1n mytho provm da indetern1i-
nao- pri1nitiva do esprito t incapaz de distinguir
entre o objecto e a sua in1agen1 ou a sua repre-
sentao. Vendo o sol ou a lua caminhar no cu,
o selvagem deno1nina os astros com un1a certa
palavra e explica-lhes os movimentos de um certo
n1odo: desde logo inventou o mytho, porque essas
palavras e n1odos passam para elle a ser to reaes
con1o os proprios phenomenos que os provocaram.
Succede o mes1no s creanas, pois cada un1 de
ns na prin1eira infancia reproduz o estado selva-
gem: o homem a i1nagem individualisada da
hun1anidade e da sua historia.
Por outro lado, assin1 que baixa a so1nbra da
noute, e os me1nbros lassos convidam ao son1no,
desvenda-se o sonho mostrando ao hon1en1 prin1itivo
um n1undo obscuro e vago que se dissipa co1n o
acordar. Con1o ser illusorio, phantastico, isso tudo
que elle reahnente viu e que, agora, acordado, a
n1en1oria lhe recorda? Evidenten1ente, to inca-
paz de explicar a phisiologia dos sonhos co1no o
systema dos mundos; e por isso, ao lado das ex-
plicaes. que deu existencia e ao movi1nento
dos astros, pe as explicaes que d s vises
do SOl11nO.
Collocado entre dois ignotos, um to evidente
que o offusca e to grande que o enche de espanto,
-outro to phantastico, to irreal, to n1ysterioso
que o aterrorisa, o selvage1n no pde referil-os
.ambos a si, e, enleiado n' esta dupla attraco das
1 V. Raas humanas, u, pp. 12-14.
*
L. I. - ANIMISl\lO
illuses, ce de joelhos, geme e treme. N' esse mo-
mento frma-se a religio, ou antes, o my.tho tor-
na-se religioso. Principiou a adorar-se o que se
no comprehende; comearam a temer-se os ob-
jectos que nasceram espontaneamente n'um espi-
rito incapaz de definir a natureza das cousas.
Desde logo o mundo inteiro- o mundo interno
e o mundo externo, o mundo dos astros e o
mundo dos sonhos- se pova de espiritos, de al-
mas, de sombras, de terrores. A imaginao, obe-
decendo s impresses dos sentidos, inventou es-
sas cohortes phantasticas, a que agora obedecem
os proprios sentidos allucinados. No estado de
uma perceptividade absoluta, o espirito recebeu
as impresses de fra que, ou actuaran1 directa-
mente sobre os orgos, ou indirectamente por via
dos sonhos; e desde logo, n'um estado ta1nhen1 ele
plasticidade ingenua, a iiuaginao deu a essas
impresses um corpo ou vida- uma frma e uma
realidade. Reaes, portanto, as invenes esponta-
neas passan1 a fazer parte integrante do an1 biente
em que se existe e a actuar n'essa qualidade sobre
a imaginao. Dentro de utn mundo etn que a phi-
losophia v apenas aspectos, e mais de uma nleta-
phisica mras illuses, poz a iiunginao prin1itiva
un1 outro mundo de chilneras. O vento correndo
no espao vibra sons que os nossos ouvidos ou-
vem, scn1 que o vento seja tuna realidade, tnas-
unl movin1ento apenas: pois ben1, o son1 do vento
tornou-se para a in1aginao infantil do ho1nen1
prin1itivo o grito de utn espirito.
Ouvindo-o, ouvia a voz de ntn dcns, e essa
voz supposta, actuando-lhe sobre os sentidos con1o
qualqnPr realidade reahn<ntc real, enchia-o de ter-
ror. No trCine ainda hoje tanta gente percebendo
no trovo a clera divina?
1.-GENESIS DOS MYTIIOS-i. 5
'r:uuLmn o sonho qne at ahi reproduzira ape-
nas as ilnprcsses 1nudas, as len1branas sc1n Inc-
rito- cotno devem ser os sonhos dos ani1nacs -
o sonho passou a povoar-se de recordaes my-
thicas. O sonho un1 espelho do estado men-
tal do individuo: apenas phisiologico en1 si, tor-
na-se pathologico desde que nasce no espirita a
doena da n1ythologia. Quem capaz de desco-
brir n1uitas vezes os fila1nentos absconditos da re-
Dliniscencia e da analogia que do lugar a histo-
rias to extravagantes? Eu viajei uma noute por
todas as terras em cujo no1ne entra a letra P:
eis ahi um nucleo e u1n nexo da phantasia. Un1as
vezes esse nexo obscuro, 1nuitas vezes ren1oto:
renova1n-se pensamentos j esquecidos, surgmn idas
apagadas, mas que o cerebro guardava n'tun es-
tado latente. Te1n havido quem componha discur-
sos, poetnas, Inusicas, dor1nindo. O isola1nento e o
socego absoluto do espirita, que o son1no defende
das excitaes ambientes, do mmnoria uma po-
tencia excessiva. O eu cotno que se desdobra, e
dentro de cada u1n de ns ha ento a noo
d'aquelle individuo que pensa e sente acordado,
e de un1 outro individuo que, sonhando, est com-
nosco pensando e sentindo.
Esse outro quen1 pde ser seno a alma, o espi-
rito que vem a tornar-se deus? Con1o ha de o sel-
vagmn conceber o desdobra1nento da sua indivi-
dualidade? E desde que no seu pensan1ento cau
a ser.ente do aninlistno, esse outro com quem
falia o outro que a sua in1aginao inventou no
mundo externo. Por isso os sonhos tiveratn desde
o con1eo un1a origetn sobrenatural e uma signifi-
cao prophetica.
A len1brana d'elles no se apaga quando se
.acorda. Ao acordar, levanta-se o sol no horisonte,
6 L. I. - ANil\IISMO
dir-se-hia que as estrellas adormece1n apagando--
se; se o dia limpido, cresce uma onda de luz
batendo, banindo as trevas; se a ten1pestade ruge,
cmn das nuvens as serpentes de agua, e a voz-
dos troves reboa pelas quebradas das serras. Que
seres so esses, que luzes, que vozes- seno a
realidade dos espiritos com quem fallei durante
os sonhos, que me disseram o passado e me pro-
gnosticaratn o futuro? O sonho da noute contina
de dia; dia e noute so aspectos, o mundo todo
uma viso. As impresses que se levaram para
o leito, germinando no somno, vicejam de dia: a
existencia inteira tuna allucinao.
Sonha-se acordado, tanto ou n1ais do que dor-
mindo. O aspecto de realidade supposta das cousas
d vises uma energia que as condies phan-
tasticas do sonho lhes negam. A in1agen1 nascida
no cerebro to capaz de ferir os sentidos con1o
qualquer objecto que existisse fra d'elles- assi1n
o affinna diariamente a phisiologia. A ahna que
vimos em sonhos apparece-nos: ven1ol-a con1 os
nossos olhos, depois de a termos ouvido cotn os
nossos ouvidos no sussurrar da floresta ou no bra-
mir do vento. Uma lucidez Inorbida que, segundo
os graus, poesia, viso, allucinao- eis o que
vem da faculdade ctninente do espirita : a facul-
dade de crer cm todas as suas invenes.
Assim se ten1 dito que o genio uma loucura:
assirn se deve dizer que a lnunanidade, genial de
certo no seio da crcao, attcston a sua grandeza
n'tuna doena organica- a 1nythologia.
2.
Sentado . porta <la sua curvado, na atti-
tudc de quem medita, co1n os olhos cravados no-
1.-GENESIS DOS MYTIIOS-t.
..,
'
firn1amento, o sclvagen1 interroga o cu. Dentro
do C'croLro corren1 confusas as len1branas dos ca-
sos da sua vida errante, ainda nua de noes nlo-
raes qne s a sociedade revelar: esses casos so
os cstnpros, as luctas, as n1ortes, as ciladas, as
aventuras da caca e as artes dos biehos dos mat-
tos. Outro tanto" vae por l, pelo cu! Con1 a sua
face negra virada ao firmamento onde tremen1 as
estrellas, o austrnlio v e conta o que se passa n'es-
sas fan1ilias lun1inosas. Em Orion danam os rapa-
zes o corrobori
7
emquanto as Pleiades, con1o rapari-
gas, lhes fazem negaas de an1or. Esta estrella
filha de aqnella: un1a Ine, a outra av: ha ge-
ra<;es inteiras. Nos dois grandes astros de Cen-
tauro esto os dois irmos que mataran1 Tchingal
cotn as settas cujas pontas se vetn ainda a bri-
lhar ensanguentadas nas estrellas orientaes da Cruz.
O cu ten1 os seus dramas, os seus astros so os
espiritos .... qne partiran1 da terra antes da vinda
dos homens, levados pelo seu velho chefe, Gina-
bong-birp. -1\Iais altn, para o tastnanio, Capella
n1n kangnru caado por Castor-e-Pollux, os ir-
nl?ios, que o matatn e o assam: o fumo da fo-
gueira v-se at ao ontornno. Nas Pleiades esto
tan1 be1n raparigas desafiando os caadores de Orion.
-O boschimano v nas estrellas os anitnaes que
povoam os rios e as mattas africanas; descobre na
Via-lactea as cinzas que un1a rapariga errante es-
palhou para n1arcar o caminho de casa. -O fir-
111a1nento eskin1 un1 poen1a de combates e hynl-
nos e um museu inteiro de anin1aes. Os kasia da
India trans-gangetica sabem como foi que os esp-
ritos chegaratn ao cu: eram pessoas que subiran1
s arvores; cortaran1-lhes os troncos, ficaram no
ar, elevaram-se, pairando do alto a olhar-nos com
8 L. I. - ANil\IISliO
os seus olhos luminosos. A's Pleiades chamam
ccum homem com um bando de pintos.>>
1\Iuda-se o aspecto do cu, mas no 1nuda o es-
pirito do que o v: muda apenas a attitude do
que o interroga. E' dia, ergueu-se; erra no bos-
que procurando a caa quando subitamente vem
uma tortnenta. Pra. As nu vens crescmn negras,
ribomba o trovo voando. E' un1 grande passaro!
dizetn os dacotas ; uma grande a v e que segue
com a ninhada! O pae troveja, os filhos repetem:
assi1n o trovo se prolonga. -E' Voe, o mensa-
geiro de Huracan, dizen1 os indios da Atnerica
central j inventores de deuses; Voe, o lnercu-
rio alado do deus das tempestades. Por toda a
parte, na Africa, na A1nerica, o temporal u1n
passaro, batendo as azas e1n cyclones que voan1,
soltando gritos que so troves, despedindo raios
dos olhos fusilantes.- Por toda a parte as tronl-
bas, de areia nos desertos, de agua nos oceanos,
so monstros ou espiritos: so den1onios, quando a
n1ythologia entra n 'un1 periodo de distinco en-
tre be1n e mal. - Se a tr01n ba se ergue do n1ar
s nuvens, os chinezes ven1 Tatstnaki, o drago
que jorra>> ; o cafre v 1\Ianika, a grande serpente
marinha: a agua, en1 trotnba, mn chuva, sen1-
u1na Serpente. Quando nos desertos seccos se le-
vantatn as trotnbas de areia, o hcduiuo v un1
djinn qne foge, e o cafrc un1 den1onio - P'hepo.
Passou como um rcla1npago a e 110
cu conturbado descnlHt-sc o arco Iris a que
ainda a 1nytlwlogia christan cha1na O signal de
1,az entre Deus c os h01nens >>. Assin1 lhe cluuna-
vam os gregos. Para o karen da Binuania, para
o zulu de Africa, ntn cspirito Inalf:tzPjo; no Da-
llOnt a serpente cdcstc da ftn'tuna>>; para os in-
sulares do 1uar do Sul a escada por onde sohctu c
I.- GENESIS DOS 1\IYTIIOS- 2. 9
desce1n os heroes; para os scandinavos era Bifriist,
a ponte aerea tricolor que liga o cu {t terra.
O te1nporal u1na grande ave, batendo as azas;
un1a ave ta1nLe1n o sol no helio n1ytho algonqui.
O caador Ojib,va nuttara um urso, con1eava a
retalhai-o, quando o quer que vermelho illumi-
nou o ar. O caador largou a rez e olhou; foi at
{t borda do lago, e ento viu sobre a agua um
helio cysne rubro com a plumagetn rutilante no
Annou o arco, despediu as settas: era
en1 vo. O cysne voava indifferente e intacto, lu-
Ininoso sobre o cu claro. O caador lembrou-se
logo de que tinha e1n casa tres settas n1agicas
herdadas de seu pae; foi por ellas, e lanou a
primeira que, subindo, se aproximou do cysne;
a segunda aproximou-se ainda mais; a terceira
feriu-o, e ento a ave, batendo as azas, cau ra-
pidanJente no poente ...
O cysne rubro do algonqui um mytho : no
ainda tuna theoria do sol, nem do dia, nem dos
phenon1enos celestes. Assim, ta1nbem, West per-
guntando uma vez aos eskims se sabiam quem
fizera o sol, elles lhes responderam: lgnoratnos
se quem fez isto est vivo ou morto. Para o esp-
rito prin1itivo no existe a noo de causalidade :
percebetn-se apenas as relaes. Os selvagens des-
crevem, no explicam- no sentido philosophico da
palavra. No se busquem pois cosmogonias entre
os rnythos primitivos, ahi onde ha apenas repre-
sentaes. Os n1intiras de l\Ialaka, os ho de Cho-
ta-Nagpore, curvados, acocorados na sua mesqui-
nhez selvagmu, ven1 no cu uma grande cupula
-um vaso invertido, suspenso sobre a terra por
u1na corda. O medo de que ella se parta a
fnna porque tmnem un1 cataclysmo sonhado, o
rudimento do n1edo de deus.
10 L. I.-AXlliJSliO
Dentro d' essa concha representa-se o drama du-
plo dos casos da terra e dos casos do cu. Vendo
no firmamento alternar-se o sol e a lua, como per-
sonagens principaes da populao astral, a imagi-
nao C?ncebe espontaneamente uma relao de
sexo, un1 casamento em que a vida dos esposos,
cortada de tragedias, reproduz os casos da vida
conjugal selvagem. Os esposos so frequentemEmte
irmos, e a lua quasi sempre homem : bello
symbolo que nos mostra como o hon1em procede da
sombra para a luz, da nonte para o dia, come-
ando por adorar a lua, passando a adorar o sol
-e depois do sol os pensamentos que so a unica
luz verdadeira, e o sol interior do nosso espirito.
Os indios selishes, da .America, poem na lua um
sapo que fugiu ao lobo; os ven1 nn1a mu-
lher, Sina, que um dia foi llevoruda; mas a regra
vr um homem- por isso que na lna est o su-
premo espirito. Em todas as regies polares o sol
uma donzella, a lua seu irn1o. Se o lua anda,
diz o australio, porque um dia foi achado a se-
duzir a tnnlher de certa estrella: acudiu o marido,
o seductor fugiu, e vae fugindo sempre, perse-
guido. O sol boschimano um hon1em: un1 ho-
menl de outra especie que os avs dos quaiquas
em creanas lanaran1 para o ar, emquanto dor-
mia. A lua outro homem, que brigou com o sol,
foi esfaqueado esvaindo-se em sangue, e que por
pedir perdo tornou vida: eis a explicao das
phases lunares. A lua, dizem os kasias, a lua
qne homem, apaixonou-se uma vez pela sogra
c1uc lhe deita cinzas cara- quando o disco lu-
nar se obscurece.
l)iariamentc o sol se some no firman1ento: :is
um cclypsc esconde-o, ou esconde a lun..
Diz(rn os stunatras que ento os esposos bata-
I.- DOS 2. t t
lhntn cntrcdt-..vornnflo-se; dizen1 en1 Cumana que
o astro ficou ferido; e para applacar a
batalha os ojiL,Yas entoatn algazarras, produzctn
bulhas cstrPpitosas, ordenando aos espititos que tcr-
Jnincn1 a. c.ontenda. Outro tnytho o dos chiqni-
tos: viatn ca(lns enonnes mordendo, abocanhando
a lua nadando ('111 sangne das proprias feridas, e
por isso despelliatn settas para os tnonstros ela-
mando, chorando, gritando. Quando o sol se cclyp-
sa, os tupis dizetn que o jaguar o cotnen, e asse-
teiam tatnbcm o n1onstro. Por toda a A.tnerica
voga este tnytho. lUas, en1 )[alaka, o eclypse e o
dia e a noute, i::;to , o systetna inteiro das lnocli-
ficaes da luz, abrangido pelo n1ytho dos Inin-
tiras: As estrellas so ti lhos da lua; tamLetn o
sol tinha filhos ou estrellas, tnas devorou-os un1a
vez; e a lua, para que o sol lhe no roube os
seus, esconde-os de dia: quando o sol o soube ir-
ritou-se, e largou correndo. Por isso .vemos os dois
astros nas suas carreiras diurnas: quando o sol
apanha a lua, tnorde-a- eis ahi o eclypse ...
Tal o cu, taes so os ares que os sehTagens
vetn e conceben1. ...t\..ssi1n correm os dias, assin1
viven1 os phenmnenos sob a cupula material da
c.oncha aznl, onde a lua reina co1no senhor sobe-
rano. O ar, o cu, esto povoados de espritos,
mas esses genios no possuetn substancia di versa
da substancia do homen1. O cu es perto, cu
e terra so ntna e a tnestna c.ousa. No ha vis-
hnnbre ele distincco, en1bora exista a noc?lo de
categorias de foras: o chefe 1nais fo;te do
que o soldado, mas o esprito ainda n1ais forte
do que o chefe. Os chefes cretn-se espritos quan-
do so poderosos, os povos cretn-se da n1assa
divina. Zulu quer diz cu; e Utshaka, un1 rei dos
zulus, 1nandou matar os doutores-da-chuva, por in-
t2 L. I. -
tervirem no seu imperio- un1 imperio que abran-
gia cus e terra.
Tal o estado mental do homem prilnitivo, esse
estado em que as representaes mythicas brotatn
espontaneas no cerebro enredando-o em tegumen-
tos de chiineras, mais espessos, n1ais tenazes do
que as tran1as co1n que as trepadeiras entretecetn
os coraes dos bosques. Agitada a mente na aco
do dia, poder socegar no re1nanso da nou te ? A
lua Inysteriosa apparece-lhe nas sotubras do cu,
nas voltas do cerebro, e evoca as legies dos seres
da phantasia, chimeras filhas de chitueras.
3.
Schoolcraft diz-nos dos indios a1uericanos que
os 'sonhos e os factos ttn para elles un1 valor
egual de realidade; todos os viajantes observa-
dores da psychologia dos selvagens concordan1
adduzindo provas para detnonstrar esse estado
nebuloso do espirito e1n que se no distingue o
objecto da sua itnagetn, da sua sotnbra, da sua
representao, ou da sua len1brana.
Quando o hon1en1 prinlitivo dortue e sonha,
pois, suppe viver de utn tnodo to positivo cotno
quando est acordado. As evocaes da Ineiuoria,
passando-lhe no cerebro cotno as phantasias Jnul-
ticolores do kalcidoscopo, tn1 para clle tanta
realidade co1no esse turbilho de astros que lhe
}>assa diante da vista tuatizaudo o fundo oL::;enro
do fir1n:unento. D0pois, a propria singularidade (lo
que viu dormindo agna-llte a ao desper-
tar: recorda, nH>Jnora, Jurdita, interpreta, c cu1
volta <las fogn<'iras, encruzatlos, scisntadorcs, os
sclvng<'us cont:un Pntrc si o (JUC vir:un, por onde
audanuu a uoute da vcspcra. O contacto da cu-


I. - GENESIS DOS 1\IYTI-IOS - 3. 13
riosidade co1no a lenha no fogo: augmcnta o
volnn1c das labaredas de un1a imaginao plastica,
excitando o cercbro, lanando na mernoria semen-
tes que na noute ninediata ho de genninar ein
sonhos on vises novas.
Fechados os olhos, donnindo, abrem-se as por-
tas de un1 n1undo incognito. Coineam as viagens
da ahna, ou as visitas de outras almas que vm
tratar co1n a nossa. Assim Patrocles visitou a
alma de Achilles. Nas suas viagens a ahna que
vein exerce misses propheticas, e a alma que vae
perde-se por paraisos distantes, danando, caando,
gozando - conio crem os groelandezes. O itongo
dos zulus o espirito prophetico dos sonhos. Os
tangalas de Luon nunca despertam o que dorme
porque a sua altna e s t ~ i fra.
Nasceu apenas do sonho esse mytho da alma,
coevo do hoinem? No parece; porque a ser as-
siin o noine d'ella seria o do somno. Parece antes
que a ahna, concebida no mysterio dos sonhos,
len1brada ao acordar, tirou o noine e a essencia,
no da appario, Inas de certos phenoinenos reaes
con1 que se relacionaram os psychicos. Nas lin-
guas prin1itivas, alma quer dizer son1bra. Todo o
corpo, conforme o grau de obliquidade do foco
lun1inoso, projecta tuna nagem obscura em que se
reproduz. Na pallidez da noute, ao claro da lua,
as sombras so phantasticas, e quando o vento ba-
loua as arvores, as suas in1agens negras pare-
ce-nos danaretn singulannente. A confuso do
objecto co1n a imagetn d individualidade som-
bra- e essa sombra a que falia e vive nos sonhos.
A9sn na imaginao primitiva se confundem sem-
pre, relacionando-se, os phenoinenos do Inundo
externo e os do Inundo interno. Aln1a diz-se soinbra
em tasinanio ; diz-se otahchuk, significado de som- ....
J4 L. I.-ANIMISliO
bra, en1 algonqui; neja, sotnbra ou imagetn, em
aravaco; estas duas cousas tua is a ida de cco
e1n abipone; tunzi em zulu; seriti, o residuo
que fica depois da 1norte, e1n bassuto. Ahna a
nage1n das cousas, e as son1bras so in1agens pro-
duzidas espontaneamente.
E' de certo em edades n1ais avanadas que o
espirita principia a cogitar sobre phenOineno::; de
outra or<lem, e que a aln1a passa de ser Son1Lra
a ser \'"ida, deixando de exprinlir 1nythican1ente
un1a percepo sitnples, para crear u1n tnytho phi-
siologico. circulao do sangue e a respira1o,
nos symptomas que se affigur:11n in1aginao
con1o o agitar-se de tun espirita interno, eis ahi o
nncleo do segundo 1nytho da alma, mytho pde
dizer-se que ainda hoje vivo nos paizes cultos. No
bater do corao ouvem os carabas mover de es-
piritos; e os bassutos dizen1 de un1a pessoa que
n1orreu: o coraco sau! Na Australia oceidental
a ahna 'vang, a respirao; na California
piuts; para os gregos foi pneuma; para os hebreus
ncphcsh, a palavra que na Vulgata se traduz por
spiracuhnn vitre. O mytho groelandez, porn1,
n1ytho duplo en1 que a ahna, sen<lo sotnbra, tam-
LCJn . espirita, como os lati nos dizi:nn,
1nostra-nos a affinidade das origens, on parallelas
ou suecessivas, no phen01neno hnninoso da s01nbra
c nos phenotnenos Liologicos da circulao c da
rcs pir:u;o.
isto, seria para adrnirar, Sl'ria at incon-
gruente que, unut vez concebida a altua, o hon1e1n
deixasse t}p anitnisar tudo, absolntanwntc tn(lo. Se
a alma Vi(la, tuJo o qnc vi v c ten1 uhna: v('ge-
tacs, animacs; se a alma itnagl'tn, no h a objt>cto
i naninuvlo, por<ptc uo h a eousa vel.
Cotn cffeito, assin1 sueccdeu logo: o ntululo intLiro
I.-GENESIS DOS .MYTIIOS- 3. f5
povoou -se de almas, e, para al1n da realidade, a
iu1aginao lnunana creou un1 outro n1undo de som-
bras, de nagens- que para o selvagmu so r0pre-
sPntaes apenas, que depois sero substancias ou
idas para a n1etaphisica- mundo 1nythologico
ainda hoje existente, at no seu typo selvagern
ou pritnitivo.
Descrever minuciosamente os exen1plos d'esse
estado de animisao universal seria demasiada e
desnecessarian1ente longo: demos apenas os traos
essenciaes. O primeiro e principal est e1n que,
sendo a alma pritnitiva uma representao, a sua
in1agem - i1nagen1 de uma imagem- no . uma
inveno: realista. A alma um bicho para o
sei vagem e para a creana. So bichos, as almas
da terra e as do cu-quando as ahnas das nu-
vens so vaccas para o indio, camellos para o
arabe, etu cuja lngua o rugir do leo e a tro-
voada tem o mesmo significado. A alma dos bru-
tos cotno a alma dos homens: o indio nort' ame-
ricano discute com o cavallo, poupa a serpente
cascavel que teme, sada os aniluaes como gente.
Os gritos das feras, os cantos dos passaras, os sil-
vos dos repts, parecem tanto uma falia como a
hun1ana; e entre os brutos e os homens no ha dif-
ferena de essencia; no ha differena de especie
alguma, nas almas que passam, mudam, emigram.
Os ahfs do Vancouver crem nos animaes almas
hutnanas, que depois viro habitar homens, para
regressaren1 depois ainda ao passaro, ao peixe,
fera e1u que tinham andado. Os ursos tmn ahna
de gente para os siberianos, as phocas para os es-
quims, as rolas para os hures da America. As
n1ais bellas aves, de pennas rutilantes, so a mo-
rada das almas dos tlascalans do Mexico, dos
iannas do Brazil; e quando os patos em bandos
16 L. I. - ANll\fiS.:\10
grasnan1 de noute pelas lagoas, os abipones fi-
cam-se a ouvir o conversar das suas almas. A
communidade dos brutos e dos homens traduz-se
ainda por factos de outra orden1. Na sua rudeza,
o selvagem no faz ida da morte, porque no tem
ainda noco de nenhun1a lei. A morte u1u acci-
dente, maleficio, e recla1na vingana. 1 Quando
na America, um urso matou um indio, fel-o para
vingar outro urso que outro hon1em n1atara : por
isso os caadores, abatida a rez, pedem-lhe perdo,
fumando com ella o cachimbo-da-paz. Da mesma
frma o cafre, caador de elephantes, roga-lhes
que o no es1naguem sob os ps, e logo que os
mata enterra-lhes piedosamente a tro1nba. Os ai-
nos proceden1 com o urso co1uo os a1nericanos, e
os kariaks esfolam-no, vestem-lhe a pelle, danando
como lupercaes em volta da rez que vo retalhar
e devorar. Os lapes te1nem tanto que a aln1a do
anin1al morto possa vingar-se, que antes ele come-
rem a carne, no s pedem perdo do feito, Inas
offereccm nozes e outros regalos- co1no se o
bruto fosse o conviva e no a materia do festim.
A populao inteira dos ares, elos bosques, das
aguas, uma cohortc de espritos ou ahnas que
logo se divinisaro, conforme observaren1os. 1\las
nem s os ani1uaes so ahuas: so-no as rochas c
as arvores, tudo, at as cousas mais infitnas, at
os utenslios e vasos dotncsticos que se qnehrant
no fuucral para que e1u espirito acmnpnnhmn o
morto. Bcechcy diz-nos qnc os habitantes da ilha
elo Urso, no Pacifico, quando viran1 chegar o na-
vio cm que elle ia, acrcditara1n ser o de
un1 chefe 1norto pouco antes. Os dayaks de Bornco
conhcccrn o <<cspirito do arroz -sanw,ngt-padi.
1 V. Jaas lunnanus, 11, pp. 76 o sogg.
I.- GENESIS DOS l\IYTIIOS- .1.. t7
4.
A imaginao apresenta os espiritos em sonhos,
a vista descortina utn mundo inaccessivel nos as-
tros: o nexo entre os dois phenomenos j o leitor
conhece. Vem o acaso (porque a noo da lei
desconhecida) e traz com sigo a morte- tnn desap-
parecimento. A n1orte , pois, a chave do enygma
das cousas e o tnytho dos mythos. A morte
como o somno : o cadaver sonha, a sombra
a ahna fugiu, para habitar as regies inaccessiveis
do cu n_octurno illnminado de estrellas, e das vi-
ses dos sonhos onde se desdobram os paizes
phantasticos. Quem sonha vive com os n1ortos ; a
noute escura, o dormente um cego- a terra
dos espiritos , pois, um vasto can1po de treva, e
a noute e a morte, em todas as mythologias, uma
guela aberta que, devorando-nos, nos conduz ao
ventre dos monstros da sombra.
Se o homem, vivo ou acordado, parece a si
n1esmo duplo, como realidade e como ahna, o
mundo parece tambem um duplo mundo de al-
mas localisadas em corpos vivos, e ahnas erran-
tes em busca de moradia. Um certo numero de al-
mas habita um certo numero de corpos: quando
algumn morre, a sua aln1a revive n'u1na creana
que nasce. E os idolatras do archipelago aro-
matico tm o abuso das almas que so iminor-
taes, de um corpo morto se passa a ahna
para outro corpo gerado por conceio na matriz.
(Eredia, Desc. de lt!alaca) A ida da in1mortalidade, ida
inconciliavel com a realidade phisiologica, mas
enraizada no pensan1ento hu1nano e porventura
3
18 L.
ainda por definir na sua pureza, t surge como
uma. aurora, um rudimento, ou um embryo, n'es-
tes mythos animistas prhnitivos. Os khonds, os
lapes, os groelandezes, os atnericanos, os ne-
gros, todos dize1n cotn os yorubas africanos
creana que nasce: <<afinal, voltaste! Quem nasce,
resuscita. Por isso os algonquis enterranl os lllOr-
tos borda dos caminhos, para que as ahnas pos-
sam passar da cova para o ventre das n1ulheres
gravidas transeuntes ; por isso entre os tacullis o
feiticeiro sopra a alma do n1orto para o corpo do
parente mais proxitno, cujo pritneiro filho herda o
nome e o lugar do fallecido; por isso os nutkas
diziam de uma tribu remqta, cuja lingua e usos
eram eguaes aos d'elles, que n'essa tribu vivian1
as almas dos seus antepassados.
Outras \
7
Czes no ha transnligrao : ha resur-
reio simples de corpo e alma: assin1 os austra-
lios crem que os brancos idos da Europa so ne-
gros resuscitados que no outro-n1undo p-ercleratn a
cr ; e os negros escravos no Brazil n1ais de u1na
vez se ttn suicidado para renasceretn na patria.
:Thfas o realistno constitucional de todas estas con-
cepes v-se aqui, v-se en1 toda a parte. O es-
pirita, irnagen1 real do corpo, reproduz todas as
suas feies: desde que os senhores ele roa de-
golaratn c tnutilaratn os cadavcres dos suicidas,
a mania cessou no 11razil, }JOrque o espirita renas-
ceria accphalo ou 1nutilado. Assitu, uuLetn, quantlo
o australio Inata un1 inirnigo, corta-lho o pollegar
para que o espirita, buscando vingat\a, no pos:sa.
jogar o dardo. 'ratnbetn o negro tc1ne u1orrer de
uma do0na longa, porque ficar(t tuagro c feio no
outro-Jnundo; c o chincz tnt o horror sabido {ts
l V. Ruas humanas, u, 1' 80.
J.- GENESIS DOS MYTIIOS- I . t9
.atnputacs. E quando, no systema de casos da
tnystagogia christan, os martyres appareciam aos
crentes, no vinham sempre crivados de settas
cmno S. Sebastio, ou como o Crucificado com as
:Suas cinco chagas, conforme foi visto por S. Fran-
cisco de Assiz e outros?
O iroquez faz buracos no tumulo para que a
alma possa sair e voltar. O chinez faz um buraco
no tecto da casa para que a alma passe, quando
alguem morre. O medico malgache vae aos tumu-
los, fura, colhe uma alma no seu barrete e ven1
n1ettel-a na cabea do enfenno: a doena uma
ausencia de ahna. l\fas de que especie de ahna?
Porque os tnalgaches concebe1n tres n'utn mesnto
corpo: o saina que se dissipa com a morte, o
aina espirito da vida que se transforma em ar
puro, e o <<matoatoa phantasma do tun1ulo. Os
latinos tinha1n tarnbem a anitna e o spiritus, 08
algonquis, egualmente, a alrna dos sonhos e a alma
dos tnmulos.-A concepo mythica primitiva des-
.dobrou-se em duas: a ahna que ar, cu, lnz,-
essa ahna que para o iroquez voa para o ether
nas azas de um passaro, e ainda sob esta fnna
apparece representada nas estan1pas mysticas do
catholicis1no, -e a ahna que sotnbra, sonho, tn-
mulo e morte.
No mytho da ahna v-se a refraco da duali-
-dade organica da existencia astral e 1nental: a
noute e o dia, o pensamento e o sonho. U1n passo
mais, e a luz virtude, a sombra maldade; o
-ether do mundo cosn1ico o cu, a noute das ap-
paries do son1no inferno. J relacionadas as
-duas ~ o n t e s da 1nythologia, estabelecido j o nexo
do Inundo exterior e do 1nundo interno, o destino
das almas dos mortos assignala-se depois con1o
consagrao da existencia dos vivos. Os bons vo
*
20 L. I.- ANil\IISliO
para os astros, os maus erram pagando as suas
culpas ; os bons habitam uns animaes, os maus
habitam outros. Entre os maravs o bom cha-
cal, o mau serpente. A mythologia espontanea
comea a colorir-se de noes reflexas ; a moral,
collando-se ao mytho e dando-lhe expresso, um
symptoma de progresso.
Assim brotaram na mente dos primeiros ho-
mens, como bolhas de agua fervendo em lagoas de
crateras obscuras, os primeiros mythos religiosos,
exprimindo as noes provocadas pelo aspecto do
cu e da terra, e pelo ondear dos sonhos nos reces-
sos da memoria. Dentro do craneo passavam no
cerebro dramas phantasticos, dentro da abobada ce-
leste viam-se no ether historias estranhas. Presen-
tia-se n'essas interpretaes infantis a essencia ver-
dadeira das cousas, exprimindo-se em palavras ru-
des, em rnythos grosseiros.
Se fitamos o ouvido, a perscrutar os sons do
Inundo remoto, chega at ns o vago sussurro das
almas que habitam por toda a parte os astros e
os homens, as arvores e as pedras, as trevas e a
luz, o dia e a noute, o tunndo e a casa, o bosque
e o mar, as feras e os peixes e os passaros. E'
o murmurio vasto da Inconscicncia Os espiritos
faliam baixo: na noute escura um cantar de
grilos, diz o algonqui; lun piar de mocho, diz o
n1aori; um sibilar de cobra diz o zulo. E' un1 sus-
surro vago de sons esbatidos, nm palpitar de
idas latentes, no crcpuscnlo pl1antastico de utn
dia de vero- o dia do pensan1C'nto que Yein sur-
gindo, vestido etn nevoas, involto cn1 n1ythos.
II
Inveno dos deuses
1.
Vogando no tneio d'esse oceano de espritos, ou-
vindo-os, vendo-os surgir de toda a parte, que si-
tuao rnental pde ser a do hornern primitivo, se-
no a de un1a fragilidade tonta que ao primeiro
revez, ao primeiro caso itnprevisto, se torna em
medo? A creana por egual lnprevidente, cruel
e n1edrosa: assitn o hotnem pritnitivoo Se ns
no podernos dizer con1 o theologo Schleiermacher
que a essencia da religio seja o tnedo, devetnos
reconhecer que esse estado tnental a nota predo-
Ininante no esprito do selvagem depois que a sua
imaginao creou os mythos anitnistaso A natureza
cheia de espectros, a noute povoada de son1bras,
o bosque fechado murrnura. e geme; e quando a
lua do cu espalha rendas de luz pallida sobre os
macissos das arvores sacudidas pelo vento, parece
que a floresta inteira vive, com frmas que se des-
tacarn e anda1n, com olhos accesos que vetn, co1n
gemidos longos e 1nurn1urios entrecortadoso Sente-se
terror- o terror do innorninado, esse medo a que
os gregos chan1aran1 panicoo Todos ns experi-
mentmos isto algun1a vez na vida; todos ns vi-
mos alguma noute os deuses dos bosques nas suas
danas, ou o diabo cotn as suas feiticeiras n'um
sabbat o o o Nascidos j em tempos estereis no fi-
22 L. I. - ANil\IISMO
zemos das vises mythos, mas o medo que nos
fez tremer e fugir, o medo do innominado, produ-
zindo-nos o calafrio e a pallidez, foi a impresso-
que levou o homem primitivo a car de rastos-
adorando um deus.
Esse deus era a alma que a sua imaginao fe-
cunda inventara, era o mytho provocado esponta-
neamente pela impresso dos phenomenos sobre u1n
esprito ingenuo. Desde que, reagindo, o mytho
act1a, dominando, sobre aquelle que o creou, pde
dizer-se que existe deus e religio ... A. mythologia,
espontanea em si, toma um caracter reflexo, e as
interpretaes primitivas das cousas ganhan1 u1n
valor que, sem ser ainda moral, j irnperativo.
O corpo da mythologia religiosa proprian1ente dita
est pois fonnado : ha uma aco e uma reaco,.
um movimento espontaneo e um n1ovimento re-
flexo, que na sua simultaneidade abrangetn toda a
vida moral: exprimem primeiro a expanso da in-
telligencia sob uma frma imaginativa, corporisam
depois os movimentos do sentimento sob tuna frma
cultual.
Ns j vimos como a constituio dos rnythos
espontaneos provn1 das duas fontes parallelas, do
n1undo exterior e do mundo interior, ligadas por
um nexo mais ou n1enos definido. Digtunos ~ g o r a
que a mythologia religiosa -a religio at, pois
por largos periodos ella apenas n1ythologica, -
consiste no conjuncto dos prodnctos da inagina-
o espontanea e no corpo de scntitucntos qne,
reagindo, esses productos dctcnninatn. A religio
o n1ytho e o n1cdo: a inveno sotnnuula ao
effcito. O rnytho a parte subjectiva da religio,
o medo a sua parte ohjcctiva. No foi o Hlcuo que
inventou o mytho: foi a inulginao, indcp0nden-
temcntc c por fora da actividade propria. J)o tny-
II. -INVEN:\0 DOS DEUSES- I. 23
tho, que deu realidade a chimeras, nasceu o medo
religioso: nasceu deus, cuja imagern sempre du-
pla- be1n ou malfaseja, terrvel como as sombras
errantes animadas, ou sytnpathica maneira da
luz do cu sereno. Se o genio dos povos faz com
qne na esphera subjectiva das varias mythologias
predon1ine, ora o elemento a que chamitmos cos-
Inco, ora o elemento a que chamn1os psychico, tor-
nando os cultos preponderantes, umas vezes escha-
tologicos, outras vezes pagos (metereologicos, as-
tronon1icos, etc.), tambem nos deuses inventados
pelo ten1peramento das raas predomina umas ve-
zes a face terrvel, outras vezes a face benigna,
conforn1e na alma dos crentes predomina o susto
ou a piedade. E sen1 termos constantemente pre-
sentes estas distinces essenciaes,- a dualidade
dos elen1entos da mythologia religiosa ( espontaneos
e reflexos) e a origem dupla. (cosmica e psychica)
dos mythos espontaneos, jit.mais poderemos em bre-
nhar-nos com segurana na selva obscura das al-
nlas da phantasia.
Selva, dizemos, e no ao acaso. Deus nasceu
nos bosques. A floresta o bero do medo. Os
ares, os astros, os sonhos povoaram-se de espiri-
tos, mas esses seres eram inoffensivos, sem autho-
ridade: no eram ainda deuses. No seu conjunto
forn1avan1 antes uma theoria- se licito dizei-o
assim-do Universo, do que um corpo de religio.
D' essa pleiade infinita de seres phantasticos des-
tacaram-se alguns, os poderosos, e o homem pas-
sou a crr que dependia d'elles: tmneu-os, ado-
rou -os. S esses foram deuses, ou almas divinisa-
das. Assim como na multido dos individuos hu-
manos, congregando-se em bandos e tribus, surgi-
ram chefes : assim na multido das almas se le-
vantaram deuses -almas revestidas de uma autho-
24 L. I. - ANIMISl\10
ridade e de um poder que to temivel como o
governo absoluto do regulo, do soba.
Se os deuses nascem principalmente na floresta,
bero dos medos, eguahnente verdade que no
apparecem por via de regra seno ao homem s :
a companhia dissipa o susto, a conversa distrahe
a atteno. Ssinho noute, pisando a vereda
afogada em matas, ento que os deuses se n1ani-
festa1n ao indigena das Antilhas- ao hmnem pritni-
tivo, em toda a parte. A raridade das apparies
accre.scenta ainda ao medo, consolidando a authori-
dade do feiticeiro que tem nas suas n\os a fora
de evocar a divindade. Con1 o primeiro deus sur-
giu o primeiro padre, porque uma authoridade que
se sente sem se vr, a. que se obedece e se teme
sem se conhecer, involve en1 si a necessidade de
um medianeiro. E, na tendencia organica do espi-
rito prilnitivo para tornar reaes todas as apparen-
cias e effectivas todas as supposies, o feiticeiro
confunde-se cotn o proprio deus, encarnando em
si a authoridade mysteriosa. Evocar os espiritos,
communicar-lhes desejos ou ordens por 1neio de
encantamentos, ou propiciai-os por 1neio de offer-
tas e sacrificios rituaes : eis as funces do mago,
do shaman, do feiticeiro, cuja dignidade sacerdotal
hereditaria, porque os segredos ou sacra1nentos
(as palavras so synonyn1as) constitumn a tradio
de uma certa descendcncia: fan1ilia, como cn1 quasi
toda a parte, associaes ou collegios 1nysteriosos
como os dos negros, dos polynesios e dos aincrica-
nos.
Esses deuses que se destacatn dos nevoeiros das
almas so ainda co1no ellas un1 espelho das fra-
quezas e violcncias dos hmncns. Se ainda a socie-
dade no coustituiu a Inoral, consagrando os usos
proprios, co1no puc haver noo de justia na ida
II. -INVENO DOS DEUSES- 2. 25
de deuses que so apenas as invenes feitas
ituagen1 do ho1nen1? O egoisn1o individualista pri-
mitivo, o 1nedo do forte, o atnor do lugar, esto
no corao dos selvagens e dos seus deuses. A ve-
nerao tanto 1naior quanto n1aior o n1edo; e
o 1nedo cresce em razo directa da supposta fora
do espirita, assin1 como a estima eni razo <la pro-
xinlidade. Atna-se o visinho: ama-se ta1nben1 o fe-
tiche do lar cotn quem vivemos, que nos acompa-
nha nas nossas esperanas, nas nossas illuses, nos
nossos planos de vingana, nos nossos projectos de
rapina. E' u1n protector que se invoca para tudo,
se1n dstinco de Len1 ou tnal, porque essa dis-
tinco no existe ainda no esprito do crente: as-
sitn o salteador da Apulia, ainda selvagetni deixa
as velas accesas i1nagem da 1\Iadona dotnestica,
quando parte de trabuco ao hmnbro a esperar os ca-
mnheiros na serra. O esprito ou aln1a que o fei-
ticeiro evoca est 110 pedao de pau ou pedra guar-
dado no recesso da choa: o fetiche o proprio
deus que cada qual traz cotnsigo, escravisa11do-o e
adorando-o a u1n te1npo.
2.
A etytnologia demonstra a origem que dtnos
aos deuses. Ahna synonymo de Son1bra, Deus
synonymo de Alma. Smnbra-ahna-deus, eis ahi a
trada. Em toda a Polynesia oriental, affirma 1\'Iax
1\Iuller, deus tem por nome Atua ou Akua, e Ata,
n' essas lnguas, significa sombra.
Se todas as sombras se tornaram espiritos ou
almas, concebe-se que as almas partilhe1n todas o
caracter de deuses, embora s se destaquem algu-
mas que se supponhan1 dotadas de potencias ex-
cepcionaes, con1o dissemos. O Inundo coalhado de
26 L. I.-ANil\IISMO
almas pde dizer-se que apparece afogado em deu-
ses. Os indios hidatsas do 1\Iissuri, diz 1\Iathews,
adoram tudo : adoram o velho immortal , ado-
ram O grande mysterio, adoram o homem, o
sol, a lua, as estrellas, os animaes, as arvores e
as plantas, os rios e os lagos e as rochas; adoram
certas collinas isoladas, certas cavernas solitarias;
adoram tudo o que existe por si e independen-
tetnente- adorando a individualidade, nucleo .da
alma, nncleo da vida mental selvagen1, quer o in-
dividuo seja um animal, quer um monte ou uma
penha destacada.
Conforme o genio da raa, co11forme o clin1a e
o local, conforn1e a historia, assin1 o anitnisn1o pri-
mitivo, desde que se faz religioso, se torna n'um
pan-theismo ou n'u1n pan-demonismo; n'nm sys-
tema de nuvens divina& protectoras, ou de espiri-
tos malignos diabolicos. Pot outro lado no proprio
seio da mythologia animista ha graus e na serie
das tribus selvagens u1na snccesso de estados
ethnometricos. A mythologia do negro infantil,
simples e prosaica; a do pelle-ver111elha poPtica,
son1hria e melancolica; mais aeria, mais lnagi-
nosa, mais alegre e feliz, a do polynesio. O bos-
chimano cac;ador tem um animismo infin1o, o cafre
e o hottentote pastores tm uma n1ythologia mais
dce. Os mythos das tribus guerreiras so crueis,
os dos povos con1n1erciantes c industriosos n1ais
mansos, porm mais cavilosos. E' infinto o ani-
misnlo dos fncgianos, dos lnazis, dos parnpas, dos
botocndos, dos ototnaks, dos soshones, dos con1an-
ches; superior o dos caraibas, dos hyperboreos
c dos csqninH)s ; superior ainda o da3 triLns do
sul do Canad;i, do oriente do l\[issuri t qne os via-
I v. p:1.1a ns clnes. lnt1 tovoR, As 1aaa 1uunm.as
1
r, pp. 31 o sogg.
11.- INVEN:\.0 DOS D E U S E S - ~ . 27
jantes cquiparan1 ao mon1cnto uttingido pelos po-
lyncsios, con1 os sens cultos organisados, at con1
unut thcoeracia Lascada na adorao do sol (lno-
lTIC'nto cnhninante da rnythologia, e expresso de
vida civil agrcola), conforme succede aos natchez.
Isso que nos natchez se observa ctn rudimento,
foi o que a historia viu- c ns contaremos a seu
tcn1po- nas n1ythologias dos mexicanos e perua-
nos, n1ythologias solares a que a Anterica chegou
evolutivatnente dentro do typo ani1nista. E' isso
tambem o que a n1ythologia do Egypto, summa do
animistno, nos demonstrar e1n breve, e o que pa-
tenteia a mythologia religiosa dos finnios. Na Asia
setentrional e austro-meridional, na Polynesia, na
Africa, na America, o ani1nistno, desenvolvendo-se
sobre si, deu typos mais ou menos avanados de
n1ythologia; en1 todas essas regies a soberania
divina da Lua passou para o Sol, maneira que
as sociedades passavam de um estado selvagen1 ou
barbaro para u1n estado ethnicamente culto. Che-
gou-se at a inferir d'esses exemplos de desenvol-
vintento parallelo uma affinidade de sangue, por se
esquecer a identidade do espirito hu1nano, ou o
caracter morahnente especifico do hon1em. Bopp
chegou a pretender mostrar a unidade dos polyne-
sios e dos indo-europeus; Gerland no o unico a
enfeixar n'nn1 r:uno hottentotes, cafres, han1itas e
semitas; Hurnboldt defendeu o parentesco dos po-
Iynesios e dos an1ericanos. No este o lugar
para nos alargarmos n'esses problemas de ethno-
logia, tanto mais, que o assumpto vetn aqui apenas
incidentalmente e j foi tratado n'outro lugar. 1
O Egypto antigo mostra-nos n'um typo a evolu-
o propria do animisrno e as mythologias polycle-
1 V. Ra;as lmmaltas, r, pp. 3G e segg.
28 L. I. - ANI.MISl\10
monistas dos selvagens vivos so-nos o docun1ento
de um estado que foi o estado commum da huma-
nidade. t
3.
N' essas edades, rernotas para ns, actuaes ainda
para u1n numero j rela ti va1nente nlinimo de ho-
mens, o nosso esprito est de joelhos, com as
mos postas n'uma adorao ou n'un1 terror intiino
de tudo o que o rodeia, hesitante, vacillante, cheio
de escrupulos e supersties cujas reininiscencias
enredam ainda o viver das populaes sitnples dos
nossos ca1upos europeus.
E' possvel fazer o inventario dos deuses, quan-
do tudo so espritos divinos ou de1noniacos? Esse
catalogo encheria volu1nes e ficaria setnpre incom-
pleto. Quen1 capaz de contar a infinidade de fo-
lhas que rebenta1n pelas plantas de todo o n1undo,
nos ca1npos, nas serras, nos 1nares? Pois assim
rebenta1n os deuses quando a seiva da naginao
creadora corre con1 o sangue nas veias do cereLro
do h01nem prnitivo. Os deuses so os aspectos da
Inconsciencia.
E' deus para os fidjis a pedra que se ergue iso-
lada na crista de u1na 1nontanha; so deuses por
toda a parto, deuses ou fetiches (cousas qno para a
inutginao prinlitiva se confundCin), os Inetoreoli-
thos : no possumn ainda virtudes para o nosso
ca1nponoz as pedras-de-raio? 2 Os n10xicanos
ravaln a pocha qne caiu porto do Chico1noztoll, as
Sete-Cavernas, co1no utn filho divino de 1ncteuctli
c ()rnccihautl. Os arabes adora1n aiuda a Santa-
1 V. l!:lem. tle Anll&roJlologia (2. ml.) 1'1' \'III; o Raas luun. Xl.lV-V
(intl"Oll.)- V. /mm. u,
11.- INVENO DOS DEUSES- 3. 29
kaaba, a pedra sagrada de Mcka, cuja tradio
rosa ter brilhado primeiro como lume, ter-se de-
pois apagado e ennegrecido de horror pelos pecca ..
dos dos ho1nens. Os mesmos arabes adoram tam-
benl a pedra da n1esqnita de Omar em J erusa-
lein; os christos, na demonologia moderna, da-
vam u1n valor 1nysterioso s pedras-de-ara, base
de tantos sortilegios e bruxarias. O mundo inteiro,
nos animismos actnaes e nos restos de mytholo-
gias archaicas, documenta o velho culto dos deu-
ses-de-pedra.
So mais ainda os deuses-do-mato, mais vasto
o reino da mythologia vegetal do que o da mine-
ral. Deus cresce co1n a natureza. Quando ainda
hoje o lenhador allemo resa arvore antes de a
abater, ou lhe pede perdo de lhe cortar os ran1os ;
quando o inglez tem 1nedo de metter o sabugueiro
no hune; quando restam entre ns, europeus, tan-
tos vestigios do culto das arvores, estes exemplos
servem aos sabios para comporem os catalogos dos
velhos deuses vegetaes que mais de um povo ado-
ra ainda, como ns os ador1nos ha seculos. Os
khyen do Arakan vo e1n romaria, prostram-se
em volta do subri, um zan1bujo das suas charne-
cas, immolando-lhe sacrificios de porcos e galli-
nhas.
Os deuses-do-sangue so mais numerosos ainda
do que os da vegetao: a natureza cresce. S
algumas pedras, s alguns rios, s algumas arvo-
res se adoram; todos tm almas, mas nen1 todas
essas ahnas sobem categoria de deuses. Tn1
alma tambem os ani1naes, mas nem todos, t.o
pouco, appareeem divinisados. Conltudo ha mais
deuses entre os aninutes, do que entre os vegeiaes
e os elementos. O Nilo deus no Egypto, mas o
pantheon egypcio um museu zoologico. O lapo,
30 L. I.-ANIMIS::\10
o ostiak, os siberianos en1 geral, adora1n o urso; o
indio adora o tigre. Os de Fidji e Sa1noa veneram
passaros, os africanos crocodilos, n1acacos e serpen-
tes. Os tupis, dizia o nosso Vasconcellos, cree1n
invisi \Tehnente o diabo em formas ridiculas de mos-
quitos, sapos e ratos, e no Daho1ney fortuna
ser n1orto por un1 leopardo. Os bijagoz adoran1 o
gallo, os benins o lagarto- e o rei. Por toda a
Africa a serpente tun deus- sy1nbolo da eterni-
dade pelos circulas que descreve, pela pelle que
n1uda todos os annos.
Que ha os deuses-dos-astros j o leitor sabe;
que o firn1an1ento povoado de aln1as j o viu.
lhe cont1nos alguns dos dra1uas que vo pelo
cu; j assistiu ao ataque das 1uatilhas de caens
mordendo a lua nos eclypses. O desespero do sel-
vagem contra os demonios ou deuses-n1aus do ar
universal: os nan1aquas crivam as trovoadas de
settas n1olhadas en1 veneno; os payaguas correm
de punhos cerrados ou brc1ndindo ties ardentes
contra o vento que lhes a1neaa as cabanas; os
esthonianos atiran1 pedras e navalhas aos turbi-
lhes de poeira tuneaando-os co1n gritos; os kal-
niukos clisparan1 as espingardas contra o tmnpo-
ral; os zulus as8obia1n o relan1pago para que
deixe o cu, it n1aneira elo que fazCin ao gado
para largar o aprisco. Tudo o que entenebrcce o
ar, tudo o que vela a luz dos astros, tudo o que
destroe o equiliLrio da atinosphera -.- tuuo isso so
maus-deuses, srio den1onios. Deus a estrclla,
<lcns o sol, deus sobretuuo a lua. A nn1 n1issio-
nario que se qneixava de calor un1 fuc-
giano cptc no ofl"endcss0 o sol.
,.J:. nas 1nythologias nutis ru<litncntarPs apparccc
1un en1 Lryo Inonotheisnto. 0::; so deu-
ses, rnas o deu8 por cxeclleucia o ar, a luz, o
11. -INVENO DOS DEUSES- 4. 3l
cther e111 que OS astros vivem e andam. rruni-
Go:un, o deus por excellencia dos hottentotes,
traduzido pelos linguistas como o clard.o da alvo-
rada, un1 Dyaus d'esses africanos. O deus dos ca-
fres o firtnainento inn01ninado; e o arahe do de-
serto, adorando as pedras e as montanhas, resi-
dencia de aln1as, adorando Turayy nas Pleiadas
e a triada dos deuses lunares, j adorava Allftt
ou Allilt ou Al'U zza, e todos os semitas Ilh ou
Shatnsh, o sol.
Se, portanto, j no pensamento animista os deu-
ses astraes, se1n se fundirem ainda, esto subordi-
nados a un1 deus eminente, que todo o ar ou
ether um n1ysterio- utna alma diffusa. A emi-
nencia dos deuses foi subindo, desde a rocha at ao
cu: resta agora entrar no cerebro, para passar
do mundo externo para o interno e vr os deuses
na fonte inti1na ou psychica de onde tatnbein sa-
ram as ahnas. A alma sombra, deus alma; a
aln1a ta1nbem o ar, esse ether que j vitnos di-
vinisado. Todas as vises, todas as allucinaes
do espirito sero vozes de deuses vivos.
4.
Quando os los de Sio penetram nas florestas
espessas d'essas regies genesiacas apparece-lhes
Phi-phrai que os persegue. As febres que bebem
no ar carregado dos n1iasn1as do cho alagado e
podre s?to o maleficio do deus que a sua imagina-
o inventou e a sua ingenuidade teme. Phi-phrai
so as vises da floresta, Phi-lok as apparies da
noute, nas encruzilhadas, beira dos caininhos,
tre1nendo pallidas con1 o claro da noute por entre
as ramas das arvores, vagueando em torno das al-
deias com vagidos, n1urmurios, sussurros - os ru-
32 L. I. - ANil\IISl\10
mores mysteriosos da noute dos campos, povoada
de sombras extravagantes. Os Phi-pob introduzem-
se no ventre dos homens e roem-lhes os intesti-
sos.
Como o Phib-pob de Sio o Upir ou Upior dos
slavos, pae dos van1piros da Edade-media, que se
sentam sobre o peito dos que dormem e lhes chu-
pam o sangue. O Penyadin dos n1intiras de l\Ialaka
tem un1a cabea de co e uma guela de crocodilo :
chupa o sangue pelo artelho. l(oin suffoca o aus-
tralio a dormir ; Na esmaga o ventre do l{aren
birmane; 1\Iaboya fustiga o caraba; e a Nova-Ze-
landia possue no seu inferno succubos e incubos,
como os da nossa Edade-media.
O somno por toda a parte perseguido por
deuses-maus, por esses demonios que habitan1, no
s a floresta, como o deserto n: O deserto dos
demonios aquelle deserto de Lot entre o Tur-
questan e o '_I:'ugut onde visivelmente encontram
os clemonios continuan1ente em figura de pessoas
conhecidas que chatnatu pelos can1inhantes por seu
nome como se os conhecera por algum ten1po; e
parecem d'estas vises nnlitas vezes n'aquelles de-
sertos e morn1ente se ouvem arn1onia de vozes,
suaves cantos e som de varies instrumentos de
musica, con1o tyrnpanos e alaudes e cravi-organos,
etc. ] ~ os idolatras ttn este deserto de Lot cotno
sitio de encantamentos em que os corpos esto inl-
mortaes gozando da quietao daquelles catnpos
clysios da fonte do Ganges. (Eredia, Decl. u. descr. do
Catltay)
N'este n1omento do nosso estuclo, quando assis-
titnos :. anitnisao universal, quando j:. Yintos ex-
trahirPm-se df'nses do seio das almas diffnsas,
neccssario insititir n\un ponto: o caracter dualista.
dos deuses, que so bons c n1aus, 11o no sentido
11.- DOS DEliSES- ' 33
de serem virtuosos ou perversos, isto , n'un1 sen-
tido ethico ainda por definir, n1as que so bons
on n1aus, conforn1e nos so ben1 ou n1alfasejos. E'
necessario notar ao mesmo tc1npo que, se na natu-
reza exterior ha deuses bons e deuses Inaus, os
deuses da allucina?o, deuses da naturc7.a inte-
rior on psychicos so qnasi invariavehnente mali-
gnos. 1\['burri, o grande-espirito do ether na .Africa
equatorial n'umas tribus um deus bom, e1n ou-
tras un1 deus mau; o l\:forin1o dos bechuanas ori-
gein snultanea de todo o bem e de todo o mal, e
so assim indistinctos os deuses dos sis egual-
mente. O caso dos yezidis que adoram no ser su-
prerno o mal absoluto no u1na excepo, diz
Latham. A natureza exterior cria, pois, deuses de
toda a especie, bemfasejos, n1alfasejos e mixtos.
l\Ias todos os deuses da viso interior, todas as
som bras que n?o t1n outra realidade mais do qne a
allucinao ou o sonho, so por via de regra n1aus.
Diz-nos Lubbock que o australio tem u1n grande
medo da escurido : ora esses deuses so os deuses
da so1nbra- sombra allucinante da noute. Como
deixaria de ser malfaseja a divindade que, ferin-
do-nos, produz e1n ns o medo? O pensan1ento
htn11ano, ainda involvido nos limbos mais espessos
da Inconsciencia, revela n'nm instincto organico a
ambio da luz que o symbolo da realidade. Os
deuses do ar so almas que ninguem v co1no
taes: mas todos vem os astros onile essas aln1as
vivem, todos vem o ether, ou antes vern) por
isso que ba atmosphera. O deus que se v, tnn
deus propicio ; o deus que s nos apparece cm
son1bras, nos sonhos, nos terrores da
deus obscuro, origem do medo, um deus nlale-
fico.
D' estas duas geraes de deuses, filiadas nas
4
34 L. I. - ANIMISl\10
duas origens parallelas que observmos na mytho-
logia, forrnatn-se na religio dois corpos de dou-
trina correlativas: os astros medianeiros do ether,
a lua que preside vida moral selvagem, e as
arvores, as pedras e os animaes, constituem essa
face do culto externo a que j mais de utna vez
chatntnos paganistno; os Inortos, ou antes as al-
D1as dos mortos, errantes cotno son1bras, ou en-
carnadas em certos bichos, so os medianeiros do
vasto imperio da smnbra onde reinan1 deuses que
so de1nonios, e d'essa face obscura da tnythologia
religiosa nasce o systetna da eschatologia, ou culto
dos mortos.
Por ahi seguire1nos o nosso estudo.
III
Animisao dos mortos
1.
J dissemos que para o selvagmn a morte
urn caso fortuito: no ha morte natural. A morte
a aco 1n de algun1 feitio, de algum espi-
rita. O africano, o australio, interrogan1 o cada-
ver para que lhe diga o author do crilne- se foi
o fei ticciro e por meio de que sortilegios ; o cada-
ver responde sempre- de que milagres no
capaz a superstio?- e entre os wakhutus, diz
Burton, ningumn est seguro de no ir arder na
fogueira, dia 1uais ou dia Inenos, e1u desaggravo de
un1 morto. D'este ponto de partida inteiramente
obscuro da fortuitidade da 1norte projecta-se urna
evolnlo, a cujos primeiros termos va1nos assistir
agora; evoluo que tem nos nossos dias, com o
espiritualisn1o da philosophia, a sua ultitna expres-
so na doutrina da in1mortalidade da ahna. O Iny-
tho que nasceu nas trvas do som no es vae-se no
fu1no de u1na chimera metaphisica herdada da re-
ligio.
O leitor sabe t que para o selvagem o morto
u1n hon1c1n que donne o SOn1no eterno,- esta
nossa express:lo 1netaphorica expri1niu u1na noo
realista. Se o vivo tem uma ahna que se liberta
1 V. Raas liv. nr, c. u, 3.
*
36 L. I. - ANil\IISl\10
nos sonhos, se durante o somno essa alma
que ser o cadaver seno o habitaculo vasio de
um espirito ondeante? De todas as almas dos se-
res, e nenhum ha inanimado, a alma que o ho-
nlem conhece melhor, aquella com quetn pratca
diariamente pela callada da noute, a alma pro-
pria ou a alma do seu sin1ilhante. A alma humana
torna-se, pois, o typo dos espiritos tnysteriosos; a
morte apparece con1o somno por excellencia, em
que os sonhos fugitivos das noutes se tornam a
vida normal: o n1orto un1 hotnetn anin1isado. Por
outro lado, sabe-se como foi que os deuses saram
do mar in1n1enso das almas ondeantes em vagas :
o morto cohabita con1 os deuses, desde que se
torna da mesn1a substancia d'ellcs; o n1orto , pois,
quasi como um deus, ou um de1nonio -- un1 espi-
rita, un1 demiurgo, un1 medianeiro entre o visivel
e o invisivel pela estrada 1nythologica de que a
porta, a guela, a morte.
Relacional' a 1\[orte com a Divinrlade esbocar
nas suas primeiras linhas un1 systcnut
dente. A mythologia anin1ista dos selvagens, pelo
ca1ninho subtil que te1nos percorrido, attinge n'este
momento a etninencia de nn1 corpo ou de un1 ru-
diJnento de philosophia da existencia. Da selva
ondeante das ahnas s:e nn1a noo da 1\-Torte que
vagan1ente a esscncia elo pensatnento de Deus,
porr1ue o n1orto partilha a substancia da divindade
e as r(\gies onde existe so o n1undo onde os deu-
ses habitam.
Deus ou dcmiurgo da viso psychica, o n1orto
por via de r(\gra nm 1nan-cspirito- cmno todas as
almas elo tnnn.lo subjectivo, todas as invenc;es da
treva dos SOHinos; c o phenon1cno <l:t n1orte, typo
real elo atlonncciniCuto, o ohjccto Cin qnc se
concentra toda a energia do 1ncdo. A gucla te-
..
III.-ANUIIS.\:\0 DOS l\IOnTOS- t. 37
nlivel que absorve o h01nem, reduzindo a podrido
c nada. o corpo vivo, o 1nysterio insonuavel
que pova a vida de terrores affins dos terrores
divinos.
Quando a aln1a do que n1o1-rcu apparecc e falia
ao qne est vivo, erria1n-se os caLellos, ben1e a
pellc nas convulses uo frio, confrange-se o ventre
e e1nn1udece a lingua: o vidcutc a cstatua do
1\Iedo. Os sakalaves de 1\Iadagascar tn1 no terror
pelos zulus, ahnas-dos-n1ortos, o 1nesmo senti1nento
que muito hon1c1n dos nossos dias experin1enta pe-
las almas-do-outro-nn11Hlo.
1\las o Inundo invisivel dos espiritos, que est
para al1n do tun1ulo, no s a regio da som-
bra: tanlOCln o oceano do ether, o 1nar vasto e
lu1ninoso onue nadam os astros-deuses. Para alm
da can1pa ha, portanto, un1 bmn e u1n 111au lugar,
assi1n con1o ha dia e noute na natureza, c 1naus e
bons espritos- espiritos da trva e do bosque, es-
l)iritos da luz e dos astros. O espectaculo da natu-
reza, as invenes da i1naginao, prepararan1 o
n1olue onde havia de ir car a distincco de be1n
e 1nal, de pena e premio - idas 1 n ~ a e s que o
desenvolver da sociedade formla no pensamento.
O deus da 1norte, ou a l\1orte-divina, o dispensa-
dor ou o juiz dos homens e o que abre as portas
do cu e as portas elo inferno, confonne o n1ereci-
1nento das aces elo que 1norreu.
A deternlinao de u1n destino na vida ultra-tu-
mular a consequencia immediata da prilneira
comprehenso da 111orte como nucleo positivo de
todo o systmna da 1nythologia anitnista. Partindo
d'esse nucleo, a 1norte consagrada abrange no
seu seio os homens e os deuses, porque os deuses
do Inundo exterior, deuses da natureza real, t1n
co1no os homens u1na dualidade de existencia: in-
38 L. I. - ANil\IISl\10
definida (nen1 sempre eterna) como espritos, mar-
redoura como seres.
Tal , nas suas linl1as essenciaes, a. concluso a
que por este caminl1o chega o animismo prilnitivo:
utna difinio do mundo que tem cotno nucleo a
morte. E' o que ns teremos occasio de vr pra-
ticamente no Egypto -o typo do anitnis1no. Pela
estrada parallela da n1ythologia cos1nica d-se
uma evoluo propria que notaremos a seu tempo.
2.
Agora necessitamos esboar, documentando, os
momentos que deixmos indicados.
Dissen1os que o ponto de partida est na noo
simples da vida ultra-tumular cmno unut vida na-
tural: assitn . no van1os entender por vida
natural tuna existencia nortnal: no. A existencia
do tnorto realista, 1nas de tuna realidade phan-
tastica e extravagante, variavel co1n os povos. Vive,
cotno sombra, e a:pparecc durante
os sonhos, sen1 que, portn, n'esse 1uodo de existir,
as necessitlades sejatn diversas das da vida terres-
tre. () pclle-vennclha enterrado co1n o cavallo, o
groelandcz con1 o rengifer. So frequentes os sacri-
t!cios de escravos e nntlheres. Ainda at ha pouco,
na Suecia, n1cttia-se na cova o cachi1nbo e o sacco
de tabaco, phosphoros c n1oeda para uso do ntorto.
No geral entre ns enterrar os :pC'rsonagcus
corn as suas fardas c condecoraes ( En1 ltei-
chelnbaeh, na AllC'tllanha, poetn na cova o chapeu
de sol c as galoclws; na l{nssia. u1n par de sapa-
tos novos- para a longa. viagcn1! O padre russo
lavra a cPrticlo do baptisn10 co1n o notnc c si-
gnacs do fallccido
7
attcstando a bondade dos seus


111.-ANIMISAO DOS l\IOUTOS-2. 39
costumes, a pureza da sua f, c, dobrando o pa-
pel, 1nettc-o sobre o peito do cadaver, como passa-
porte.
J ~ tamben1, ao desenhar no seu conjuncto o
processo de animisao universal, dissemos o que
era necessario para se comprehencler o destino da
ahna humana posterior1nente morte. Antes que
houvesse icla de u1n premio ou de um castigo ul-
tra-tuinular; antes que a ultra-vicla se tornasse
tuna consagrao da vida real, j o animismo,
instinctivamente, procurara assentar doutrinas cer-
ca da existencia das almas dos mortos. Entre os
beduinos, o morto apparece como coruja; os groe-
landezes poen1 na cova das creanas uma cabea
de co, para guiar a alma insipiente na sua via-
gem. Por toda a parte os n1ortos habitam ani-
Inaes : os bois e os porcos so por isso sagrados
entre o khyen do Arakan, e o tigre o vehiculo
de tuna aln1a para os garos do Assa1u. Da ida
de que as ahnas habitam os aniinaes, opinio
de que se descende de alguma especie de brutos,
a transio breve. O facto con1mum. Os poly-
nesios affirn1a1n descender as gentes de ani1naes,
aves e plantas. . . porque certificam as historias
nascer as famlias dos reis de Gilolo e l\:Ialuco de
ovos de cobra ou serpente, e os reis de Lubo do
JVIacasar da medula de bambu de canaveaes, e ou-
tros de pedras e cousas particulares e desnecessa-
rias.)) (Ercdia, Decl. de l'rlalaca) As opinies cerca da ori-
gem relacionam-se directamente com as theorias
da morte.
Quando as ahnas no resuscitam, porque a ul-
tra-vida se no formla como metempsycose, po-
voatn em bandos o ar e as aguas : assim os sho- _
nis americanos cree1n ter perdido o privilegio que
tinham de andar sobre o oceano a resuscitar as
40 L. I. - .\NIMIS.:\10 .
ahnas elos mortos embaladas nas ondas. A arreben-
tao do mar sobre os baixios para os 1nalayos a
legio de aln1as que passe1lo por lo oceano de hua
})arte pera outra, ou cotno caffilas vo do Cherso-
neso aureo ou Viontana do Gunoledatn pera o ryo
Gange. (lllid.J ------
Quando 'se c01nea a definir u1n mundo invisi-
vel de espiritos, parallelo ao mundo dos seres vi-
vos, concebe-se que os mortos, despida a friua
terrestre, reproduzan1 na outra-vida as condies
da existencia n'este. O rei rei, escravo o escravo.
No Walhalla scanclinavo no tm lugar os servos
nem os pobres; o cotnn1un1 dos insulares de
'ronga ne1n tem ahna ne1n futuro : a inunortali-
dade u1n privilegio. Se j quando habitava1n
animaes as almas se distinguiam, pois para o zulu
a cobra em que u1n chefe morto encarnou distin-
gue-se cl'aquella e1n que vive u1n popular, co1no
no ho de 1nanter-se as distincces no n1undo
phantastico? Os 1naoris, para qt;etn as cstrcllas
so o olho esquerdo dos chefes fallecidos, crem
que todas as ahnas sobe1n ao finna1ncnto e caetn:
s os chefes fica1n de l vigiando-os, protegendo-os,
ou a1ncaando-os co1no e1n vida. S os chefes,
tan1bmn, ficavam nas nuvens caando, pescando,
bebendo: assin1 o pensavan1 os scandinavos. Os
daho1ns n1o1:tos vo para o kuto1nen : o rei con-
tina ahi a ser rei, c o escravo, cscr,tvo. Por ou-
tro lado, nas idas eschatologicas dos o
n1orto vac encontrar no outro Inundo as alnuts dos
iuirnigos protnptas a castigai-o, e at as ahnas elos
animaes que 1naltratou, pron1ptas a pcrscgnil-o. Da
lticrarchia social c do instincto da justia, sae conl-
Linadmncnte a ida de Ulll destino 1noral na e:xis-
tcncia ultra-tu1nular.
'rCinos j, portauto, no s fonuula.ua. a illa de
III.- ANI.\IISAO DOS 1\IOfiTOS- 2. 41
un1 u1nndo especial dos 1nortos, cotno csLoado um
systerna de escolha no destino das ahnas. Un1a
doutrina diz que o paraizo cmnpete aos grandes,
acaso j<-t aos Lons: os 1nesquinhos fic[un errando
no vago. Outra, a dos nicaraguas, diz que apenas
os bons gosmn a itnmortalid<1de : os maus so ani-
quilados. Outra, a dos daho1ns, que o 1nundo ul-
terior como este, ctu que os poderosos n1ant1n
o seu poder, os n1iseros a sua 1niseria.
Nasceu do nasceu da noute, a
ida de que o 1nuudo ulterior dos 1nortos subter-
raneo e escuro? A lingustica, dissecando os rny-
thos, no o tetn dito ainda sufficientetnente. O
Atnenti, l{er-neter dos egypcios, I-Iades dos gre-
gos, Orco dos latinos, Hell dos povos germanicos,
co1uo Scheol dos hebreus, -palavra que, desi-
gnando o tutnulo, designa o inferno.
Nunca o naturalis1no dos hebreus attingiu na
concepo da ultra-viJa a nitidez iJcalista dos gre-
gos ; o realistno anitnista- isto , a noo de utn
viver en1 espirito a que no essencial a ida de
imtnortalidade por isso n1esn1o que o espirito no
u1na suLstancia,- foi o estado 1nental d'onde
no pde sair a 1nythologia dos smnitas. Entre-
tanto, no nlistr estudar povos que entraram e1n
condies de vida civilisada para descobrir as co-
gitaes tnais ou n1enos extra vagantes provocadas
pela concepo de utna existencia particular dos
1nortos ani1nisados, existcncia que ao 1nesrno
tetn po a consagrao da vida real por ser o pre-
lnio ou o castigo das aces.
Ns vi1nos que j a si1nples observao rudi-
Jnentar comeou a distinguir no hotnetn duas es-
pecies de ahna : a alma-organica, da respirao ou
da circulao, e a ahna-sotnbra, a ahna-iinagein, a
aln1a-sonho. A concepo do outro-1nundo destaca
42 L. I. - .-\NIMISl\10
n1ais ainda a separao das almas individuaes. Os
dakotas tm quatro almas: tuna fica na cova com
o cadaver, outra vagueia na aldeia, outra anda er-
rante nos ares, a ultima, finalmente, vae habitar
no Inundo dos espritos. Os karens binnanos cha-
Inam l ou kel sorn bra viva do n1orto, e thah
ahna responsavel. Os khonds de Orissa distinguem
no ho1ne1n quatro aln1as similhantes s dos dako-
tas: uma que se dissoh.,.e com o corpo, outra que
vae povoar as sombras do ar, outra que pertence
tribu e encarna de gerao e111 gerao transtni-
grando, outra finalmente que sobe ao cu de Bura
para ser beatificada. A' 1naneira que as noes ou
se dcsenrohnn, deduzindo-se no cere-
bro, assi1n a imaginao vae inventando novos
1nythos- ahnas que exprin1em cada utn dos no-
vos estados n1entaes.
A noo 1nnis recente, o strato superior da Iny-
thologia eschatologica, v-se na ida da ahna par-
ticular, quasi divina, que vae habitar a 1nanso
eterna e predestinada. As outras almas, vivendo
no tntnulo, errando nos ares, ruigranclo na aldeia
de corpo e1n corpo nos n1embros da tribu, ou de
animal ern anirnal, silo j{t ca1nadas retnotas ou do-
cumentos de u1n estado archaico do pensatnento
animista. A inveno consiste agora na ahna que
deus ou deiniurgo, vivendo n'tun cu ou n'tun
inferno cm contacto con1 deuses, bons ou u1ans,
cuja substancia partilha. Os chinezcs, quando cunl-
prenl certas festas sngradas en1 honra dos a vs,
dizem exprcssivatnente que vo fa7.cr compnnhia
aos deuses.>> E d'csscs n1csn1os chiuczcs nos conta
o nosso Ferno 1\Iendcs Pinto qnP d?io aos sacer-
dotes dinhPiro conha letras de curhimiocs,
cujo paganHnto, a cento por nnt, se effectna no
paraizo. (PtTffJ1". u, 115) Assin1 tan1hCin o sacerdote ca-
III.-- .\Nl!\IISAO DOS MOHTOS- 3. 43
tholico vende ou vendeu por nntito tempo as In-
dulgencias.
3.
No seio da propria morte obscura, objecto de
un1 terror prirnitivo, o hon1cm co1n a sua itnagi-
nao creadora projectou un1 claro do luz. A v c
co1n azas de iclas, a i1naginao poz na rnorte a
consngrao da vida e desde logo o tumulo se
transfigurou. Prin1ciro, para soltar-se a s1 e ao
n1unclo da fatalidade obscura, inventou as ahnas;
depois, essas ahnas desdobran1-se em naturezas
di versas. Incapaz de conceber e de se confor-
niar com a ida de un1 aniquilamento absoluto,
poz dentro do corpo tun sopro phantastico: o ca-
da ver sutnia-sc, por1n a alrr1a errante, solta, con-
tinuava tuna existencia propria. Agora j isso nrio
basta. O cadaver fica no tumulo como o casulo va-
sio e n1orto do insecto alado, e junto cova, errante
no ar, fluctna a ahna antiga- porque a no,va hna
voou, fugindo para o mundo dos deuses.
'roda a runa nliseravel, todo o residuo des-
presivel, toda a corrupo funesta. Se o cadaver
apodrecendo envenena, tambem a ahna inferior, a
da sotnbra, a da noute remota, a velha ahna pri-
Initiva, tan1ben1 ella un1 ser maligno, uma exha-
lao da cova, um miasma da morte. A inveno
eminente subiu nas azas da alma subtil para as re-
gies do ether.
Por isso en1 toda a parte as apparies tumula-
res so tnalignas ou demonacas, por isso a cova
um lugar in1puro, e o ar e a caza onde alguem
morreu necessita ser expurgado. De que? do es-
pirita inferior do tnorto, que permanece, ondeando
na visinhana do cadaver, perseguindo os VIvos,
44 L. I. - ANDIJSliO
apparecendo-lhes, assustando-os como almas-do-ou-
tro-mundo. Os indigenas de Queen's-land varejam
o ar nas occasies de festa para dissipar os formi-
gueiros invisveis dos espiritos aereos ; os ameri-
canos fazmn outro tanto para afugentar a alma
vingadora elo initnigo, quando acabaram de o ma-
tar; os eskin1s mesa, perseguidos por espritos,
sacodem-nos coino ns s n1oscas; os congos no
varretn a caza por um anno depois de morte de
homen1, para no offenderen1 com vassoura al-
gum espirita. Uns armam redes e laos para pren-
der as almas; outros, con1o os hottentotes, no
voltatn casa onde houve morte, cotn 111edo de to-
par cmn o phantastna. O feiticeiro samoyede lison-
geia o 1norto cotn palavras pedindo-lhe que no
pC'rturbe os vivos, nem afaste a caa. O yakut
deixa car em runas a cabana onde alguem mor-
reu : no ha pelas nossas cidades e aldeias casas
abandonadas por ahi appareceren1 aln1as? Os karens
chcgan a arrasar aldeias para evitar as persegui-
es aninlistas. Os groelandezcs fazcn1 sair o cada-
ver pela janclla, os san1oyedcs e os hottflntotes por
Uln buraco na parede, logo entaipado -para qne o
phantasn1a no volte. Asshu diz o povo etn Lisboa
de uni palacio cujo porto o dono n1anclara por tes-
tarncnto fechar logo que o seu caixito sasse. Os
siauiCzcs procede1n cotno os hottcntotes. Os chu-
vaskas da Sibcria lanan1 apoz o cadavcr tuna pe-
dra rubra cm fogo, para a aln1a no voltar; c os
<'arnponezes da Po1nerania <le hoje vasnn1 u1n balde
dn agua atraz elo caixo, os de llrandcburgo dei-
x:un no ccn1itcrio a palha do esquife: a ahna. fi-
car{t ahi.
~ o raros os casos .ou exemplos de tentaes
benignas, cotno a do ndio "'ilnebago a qnCiu ap-
parcccu c1n sonhos tuna 1nulhcr bella rcquestan-
III.- ANJ:\IISAO DOS 1\IOTITOS- '
45
do-o, ena1norando-o, a ponto de que clle se deixou
n1orrcr, na crena de ir casar cmn essa aln1a-do-
ontro-n1nndo.
A aln1a ten1ida por toda a parte a sombra
prin1itiva- a ahna das pri1nciras invcnC's rnythi-
cas. D'esses n1ythos brotaram outros, mais aereos
ainda, c j:. illurninados por pensan1entos moraes:
so as almas do cu ou do inferno- as aln1as que
no voltam, e existem junto aos deuses, como di-
vindades ou medianeiros. A evoluo da mytho-
logia apresenta aqui, e sempre, o desenvolvimento
do pensan1ento prin1itivo e1n dois sentidos paralle-
los: o. sentido n1oral ou social, e o sentido ideal
ou Inetaphisico.
4.
Espelho do pensamento, ou antes forn1ula em
que as idas se definem, os mythos completatn o
systema das noes anin1istas d'este grau quando
representan1 as pontes ou passagens d' este mundo
para o mundo phantastico das ahnas invisveis.
Desde que se inventou u1n paraiso e un1 inferno,
era n1istr inventar un1a estrada que conduzisse
d' este Inundo a esses lugares. Elles so dois, por-
que o destino da alma uma apotheose ou u1na
condemnaco : de duas ordens t1n de ser os cami-
nhos. A s ~ i m os baperis africanos tm horror de
entrar na caverna de 1\iarimatl, por onde as al-
mas vo ao inferno ; assitn as crateras de vulces
so por toda a parte lugares povoados de medos.
Assim, por outro lado, os mexicanos veneravam a
gruta de Chalcathongo, portas do paraizo; e os fi-
djis de Sanc1wich vo e1n ron1arias festivas, coroa-
dos de flores, em grupos alegres, con1municar con1
os phantasn1as e con1 os deuses, n'essa ponta ex-
46 L. I. -
trema occidental de V anna Leva, lugar suave e
solitario, borda do oceano, indefinido corno um
fin1 de mundo, u1n acabar de vida,- lugar onde as
embarcam }Jara irem ao tribunal de Nden-
gei.
O 1nytho da ponte, da barca, da estrada dos mor-
tos, n1ytho universal e inherente ao do cu-inferno,
apresenta-se-nos co1n dois caracteres. Quando a
ida de um tribunal ou de un1 juizo ultra-tumular
no apparece, indo as ahnas d'este Inundo j. sen-
tenciadas, o c::uninho tuna estrada sitnples, uma
porta, tuna passagem tenebrosa ou illunJinada.
1\las quando o julga1nento existe post ?IWrtern_, a
ponte das ahnas en1 si propria uma prova judi-
cial. o ar de espiritos, os karens ata1n
cardeis de n1arge1n a Inargern dos rios, afi1u de el-
les os podermu passar: d'esse n1odo so as pontes
da in1agina.o sobre os abystnos. O angekok da
Groenlandia, ao passar terra dos 1uortos ten1 de
galgar u1n golpho tre1nendo sobre 1una corda esti-
cada: para os ojib,vas a corda n1na serpente-
symbolo da eternidade ; para os chochts, e111 vez
de cordas, ha troncos de arvores, passados de lado
a lado. Cordas de hastes vcgetaes torcidas, tron-
cos de arvores horisontaes, foran1 as pontes pritni-
tivas. A ponte Es-Sirah do inferno 1noslen1ita
mais fina do que u1n cabello, 1nais delgada do qne
o gurne de u1n alfange: os bons pass.un, os nulns
ccrn no abys1no. A ponte srnndinava do 1nytho
de Baldr atravessa o rio Gjoll onl1c se afog:un as
ahuas coudCinnadas; n1as cn1 l ;oruPo a f'strada. no
tcn1 abysn1o a galgar : uma asrrno ao e{n pela
arvore s:grada. s accessi vcl ao qnc 1natou.
r]., " 1 t
aC's sao, entre IllllUlHCras, :ts pontts ( a 1nor c,
can1inho do cu atravcz do inferno: 11s dire1nos
ca111inho do cu atravcz da smnbra dos sonhos c
III.- ANIMISAAO DOS l\IOflTOS- '
47
YISof's interpretes da 1nortc. Essas pontes so o
1nytho que exprin1e o nexo entre a religio do
n1untlo interno c a do mundo externo, religio
psychica e religio astral- duas correntes parai-
Idas que cn1 toda a parte c en1 todos os 1nomen-
tos vermnos relacionadas n'tuna n'uma
fuso, ou n'un1 equilbrio mais ou menos insta-
vel.
O leitor no esqueceu, porm, que estas duas
fontes da 1nythologia religiosa, diversas em si, for ..
m nlatn as suas concepes de u1n tnodo analogo.
Ahnas so as imagens dos sonhos, aln1as as luzes
dos astros. Tan1ben1 o firn1an1ento ten1 pois as
suas pontes cotno o son1no. Sonhando vem-se as
aln1as transitar sobre o cabello esticado no abysn1o;
levantando o olhar, v-se de dia no cu o arco
Iris, a ponte tricolor dos norn1andos, escada por
onde so betn ao seu walhalla os heroes 1naors ;
v-se de noute a Via-lactea, essa poeira cosn1ica
de que a tradio n1ythica est ainda no proprio
non1e que lhe datnos ; essa estrada coalhada de
almas ca1ninhando para o cu, no mytbo dos ind-
genas da A1nerica.
A ponte que liga o n1undo real ao phantastico,
e o n1undo do sonho ao mundo dos astros, tanl-
bem para a expresso de um outro nexo -e o
proprio sytnbolo da alma hun1ana, n'este 1110n1ento
da sua con1prehenso. No en1pyreo, junto dos deu-
ses, partilhando-lhes a essencia e a vida, a ahna
u1n 1nedianeiro. E' a ponte que pe o ho1nen1 en1
relao co1n a divindade. Que sejatn os pitris
aryanos, os lares latinos, os heroes gregos, os
santos christos, a alma dos mortos quasi um
deus -um demiurgo.
IV
Os fetiches I
1.
Constitudo na itnaginao simples dos pnmei-
ros hon1ens o cu animista, isto , o conjunto de
deuses e espritos snperi0res e inferiores, celestes
ou infernaes, e constituido pela aco reflexa dos
mythos inventados espontanean1ente- vamos agora
ob.servar a esphera pratica d'essa face objectiva
da religio, ou d'essa lllf'tade que, aggregada my-
thologia proprian1ente dita, constitue a religio.
Se ao fetichismo no convm ainda ben1 o non1e
de culto, menos pdc ser considerado un1 perodo
ou phase da historia religiosa (como por tanto
tempo' se pensou), por isso que ellc no contn1
em si o principio da religio- principio que est
na mythologia. O fctichisn1o it npenas a frtna enl-
bryonaria d'oncle, con1 a cvolurto, os cultos ho
de sair: c a licito j: confundir a reli-
gi:to, na sua cssencia, con1 os cultos, embora en-
tre os segundos c a prin1cira haja un1 nexo incvi-
tavel.
.A 1nythologia inteira, qner a tnetcrf'ologica c
astral, qner a das vises, dos sonhos, das alluci-
t 1-'f'fil'hO t nma f,',rma cstropiacln do Foitio, pnhn-rn.
Entretanto, closch CJUO ele Ikosscs, no St'Cttlo pnssn.tlo, n introduziu com
f.'11ma nn sciuncln o n.ssirn foi gonornlis;\cla, sori:t. protcncioso regl"c&-
fi&l" :'t. fcirrn:L gonuinn.
IV.-OS FETICHES-I.
naes, p<)dc dizer-se que nasce do estado mental
nebuloso do hotnem pri1nitivo- da <onfuso do
objecto cmn a sua irnagem ou com o pensamento
e npresso que esse objecto provoca no cerebro.
A imngen1 ou a in1presso tornam-se to reacs
con1o o objecto, e como a natureza sensivel no
contn1 realidades d' essa especie, a ilnaginao in-
venta isso que se diz mytho- isso que ,
meiro, nm espirita, que depois se faz vontade, por
fim ida, at chegar a ser definido como uma pura
inveno subjectiva quando a sciencia pde j re-
construir a historia da psychologia espontanea.
N'esse modo de proceder que gera os mythos
est a origem do rudimento de culto a que se
chama fetichismo. O fetiche um determinado
objecto, representante de um espirito e de un1
principio, e contendo portanto etn si as virtudes
ou as efficacias, e as causas maleficas. Quando os
antes de partir para a caa, danam as
suas rondas em volta de u1n kangur de herva,
crem que de tal fnna obrigam os kangurs do
bosque a esperar os tiros dos caadores para que
elles no voltem com as mos vasias. Catlin, o ce-
lebre investigador dos indios americanos, viu-se em
perigo uma vez por ter desenhado o perfil de um
chefe : diziam os indios que lhe roubara metade
da face. No s a imagem, at o proprio non1e,
um fetiche, isto , un1 objecto que, representando
a cousa ou pessoa, adquire todas as propriedades
d'ella. Os indios da Columbia britannica tn1 um
grande horror a dizer os nomes proprios ; entre os
algonqus s os parentes proximos, os amigos n1ais
intitnos o sabem: o comtnum denon1ina o indivi-
duo por uma alcunha-o tote-1n. En1 Borneo, n'un1
outro n1undo, n'uma outra raa, muda-se o non1e
de uma creana doentia para enganar o espirito
5
50 L. I. -
que a atormenta. Os abipones e os lenguas,
quando alguem n1orre, mudam de non1es : a morte
no os conhecer ao voltar. No Tonquim do-se
nomes horrveis s creanas para susto dos detno-
nios. Os judeus criatn que a sorte de um homem
mudava com a mudanca de no1ne.
Se assim com notnes humanos, que ser
com os nomes dos espritos, dos deuses? Ainda
hoje o orador catholico, no pulpito, ajoelha ao fal-
lar em Deus, e as mulheres persignan1-se. Estas re-
miniscencias fugitivas de fetichis1no so 1nais ac-
centuadas entre os islanlitas, para quen1 o no1ne
de deus um segredo e um n1ysterio. Pronunciai-o
valeria con1n1ungar. S os prophetas, os apostolos,
os videntes o conhecmn, e sua virtude deve1n os
milagres: a ubiquidade, a viso, o poder de
suscitar. Allah, den01ninao con1111Utn da divin-
dade que ainda assin1 se profere de rastos, batendo
nos peitos, no n1n nome, um titulo- o Senhor
-como a l\Iagestade para os reis. Ninguem igno-
ra o valor que os ron1anos davam ao facto de ser
ignoto o non1e da divindade tutelar da sua cidade:
por isso nenhurn inimigo podia vir invocai-a, con-
vidai-a, seduzil-a e vencei-os, a elles, rotuanos,
conquistando o deus local, cotno elles fazian1 con1
os deuses e cotn as cidades visinhas, confiscando-as
para o seu dominio e aos deuses para o seu
theon. Corria nas tradies de R01na que Valerio
Solano fra morto, porque un1a vez pronunciou e1n
publico o nome do deus ignoto -o suprCino fetiche
da cidade.
2.
() non1e um fetiche incorporeo, n1as o pri-
tnciro na ordetn Iogica, porque os uonws, vchiculo
IV.- OS FETICHES- 2. 51
c 1nolde dos I11ytlws gerados no ccreLro, so como
a itnagCin ou a substancia das cousas. Fetiches
so os non1es das pessoas c dos deuses, os voca-
bnlos sagrados inintelligiveis cotu que o feiticeiro
cura as enfenuidadcs 1 e evoca os espiritos. Todo
esse lado objectivo da religio,- isso a que nos
pcriodos en1 que o espirita critico predomina se
-cha1na co1no disseram Plutarcho, Lu-
ciano c Cieero, -vem fonnular-se no systen1a dos
fetiches, para depois se tornar em cultos. Na ima-
ginao pri1nitiva, assim con1o a imagen1 equivale
ao objecto que representa, assin1 o fetiche equivale
ao principio divino que contm e1n si. A primeira
ida dos deuses veiu de un1 1nedo organico: por
isso o fetiche u1n objecto temivel. 1\Ias, con1o os
deuses-ahnas no t1n, afinal, luna substancia di-
versa das ahnas que habitan1 nos ho1nens, o pen-
san1ento rudo do homen1 prin1itivo no adorar,
npor, no orar, exigir. No fetichistno procu-
ra-se dotninar, enfrear, escravisar o deus de que
so ten1 1nedo. Essa especie de culto como que
uma don1esticao dos deuses, e, se agora, resu-
nlindo a doutrina j exposta, quizermos estabele-
cer a relao e a serie dos eletnentos componentes
da 1nythologia religiosa no animisn1o, teren1os-
c1n primeiro lugar as creaes espontaneas, 1nras
explicaes in1aginativas, n1ythos simples provoca-
dos pelo aspecto do Inundo exterior e do mundo
interior; teremos, en1 segundo lugar, os phenomc-
nos reflexos, a acuo d'esses suppostos seres sobre
a in1aginao, a inveno dos deuses e a anin-
sao dos n1ortos; teretnos, finahnente, o syste1ua
1 V. Bist. de P01tugal (3.il ed.) u, p. 126, o sargento que curava os
fe1idos com palavras; e Port. contemp. r, p. 334, o remedio contra acho-
lera.
*
52
L. I.-
de ritos e praticas da magia ou feiticeria, frma
adequada de culto a deuses ou espritos que, sem
enthusiasn1aren1 o corao, enchendo-o apenas ele
susto, :na sua propria potencia malefica poden1 ser
contrariados.
Un1 facto attesta o caracter que damos ao fe-
tichismo : o de que, por via de regra, o ani-
mista ( maneira de quen1 diz islamita, etc.) at-
tende sobre tudo aos deuses maleficos: quanto peo-
res so, maior o culto que merece1n. Essa reli-
gio um medo cristallisado em n1ythos. Os sacer-
dotes d'ella infundem un1 terror similhante ao di-
vino: so con10 que deuses, e to merecedores
J'essa 111istura de oclio e medo propria do selva-
gen1, como o dens que elle inventou sna ima-
gem e sitnilhana. O sacerdote primitivo n1ago,
adivinho, anruspice, propheta, exorcista,
thaumarturgo, Inedico, fabricante d'essa es-
pecie de fetiches portateis- cotno os rosarios, os
bentinhos, as figas, as relquias e outras especies
que entran1 no equipan1ento do supe1sticioso dos
tetnpos modernos, especie particular de fetiches a
que convn1 o non1e de amuletos.
O sacerdote fabrca os atnuletos, cura as enfer-
tnidades expulsando os espritos das doenas elo
corpo dos pacientes, quebra os fados, adivinha o
futuro, evoca os deuses, pratica os nlilagres-
torna reaes, no n1undo positi\.,.o, todas ns inven-
es e chirneras qne a itnaginao dos povos creou
sonhando ou contetnplando. un1 charlato?
Voltair(' n1orren ha j: nn1 seculo; e o
seu predecessor, ha n1nitos. Essas explil'a<;rs no
servmn ao pensamento profundo ela critica. O
ruilagre cs en1 quen1 o v cmn os olhos da f,
u:"to cst:'t na astucia ele ntn pclotiqnciro ou de un1
prestidigitador. E' tuna illnso subjectiva, tuna al-
IV.- OS FETICHES- 3. 53
"lncinao, e no utn ctnbuste. l\Ial das theorias que
assentan1 sobre a theoria da perversidade ou da
astucia da hutnanidade. Ella fraca, siJnples,
ingcnua- por isso boa e digna de d<), e1n vez
de escarueo. Via-se a si nas suas illuses; essas
illuses eratn aspectos nebulosos da semente de
verdade in11nanente no seu esprito.
Certos pheno1nenos psychicos hoje 1nais ou me-
nos estudados, certas artes, certas drogas, certos
exercieios; o hysterismo, o sueco de hervas ine-
briantes, a allueinao produzida pelas viglias e
pelos j<-'j n ns, a loucura originada pela f-.- eis ahi,
no seu conjuncto sumtnario, a sciencia ou a divin-
dade do sacerdote priinitivo. Junte-se-lhe alguma
extravagancia para npressionar os sentidos dos fieis
-que a potnpa das nossas egrejas?- e tere1nos
o feiticeito dos te1npos anlnistas. No un1 charla-
to, un1 crente; no usa de en1bnstes, porque as
suas artes so sagradas. O sacerdocio fan1ilia
ou collcgio: os segredos passan1 cotno un1a heran-
a, cristallisarlos na tradio. Tudo illuso, 1nas
de todos os illudidos o pritneiro elle proprio. Se
o crente e o tartufo trn a n1esn1a face, tan1be1n
succede o 1nesn1o cotn o 1nago e o charlato: hy-
pocritas e charlates so o residuo que fica depois
de seccada a f, mas no so os orgitos de ne-
nhnnla crena por extravagante ou rude que nos
parea.
3.
Algtunas notas a respeito dos feiticeiros selva-
gens comn1entaro o nosso dizer. Na Australia, o
sacerdote cotupleta a iniciao visitando a regio
dos espritos n'u1n somno que dura dois ou tres
-dias : n' esse periodo que o cerebro acaba de se
54 L. I.-
lhe saturar de chimeras. Volta da viagem educado
na loucura, depois do extasi ou do somno catale-
ptico. O kbond, para exercer funces sagradas,
fica por tuna, por duas sen1anas, n'tun estado de
sonho e languidez, que algum sueco de nianclra-
gora provoca : uma das suas almas foi at ao cu,
emquanto a outra, vegetando, donnitava. A nossa
faculdade de crena nas proprias invenes infi-
nita. O shan1an da Tartaria vae tambem ao cu
buscar as ordens_, cotno o khoncl, como o australio.
Iniciado, sagrado ou ordenado, o sacerdote ten1
poderes sobrenaturaes: enl todo o gentio en1 ge-
ral ha certos homens e mulheres que por 1nilagre
podem suster a chuva ou fazer chover. (Ilin. de Gar-
cia, nos Ann. mar. e col.) . Governar os phenonlenos tnete-
reologicos nn1a das primeiras foras que cr em
si e que os fieis acreditan1 estar n'elle. Interrogar
o futuro pelo vo e pelo canto elos passaras, como
entre os latinos da Antiguidade, entre os tnpis do
Brazil e os dayaks de_ Borno, outra faeuldacle.
Curar as doenas, que so espiritos nutus insi-
nuando-se no corpo dos pacientes, nrto tn('rito
1nenos grave, nen1 ceren1onia n1enos curiosa: o
feiticeiro-n1edico australio ata rnna corda ao n1en1-
bro enfermo, estende-a, e chupa a extren1idade
opposta, para sorver de tal n1odo o esprito da tno-
lestia. Assin1 na costa de Orissa a feiticeira djcy-
pur desenrola un1 novello de fio soLre o teeto da
casa d'aquclle a qnen1 quer tnal e chupando a
ponta, est<i-lhe chupando o sangue, cotno os ,:nn-
piros. Sen1 dnvida, o tnedico antralio sente pas::;ar-
Jhe a doena na garganta, sen1 dnvitla cr ser
esse urn n1odo de curar. Co1no o antralio procede
o sharnan (los tnngns, o poyang dos nialayos, o
pay dos tupis, o kalidcha dos gallas, o u1yanga
do alto-Nilo, o 1nariri dos caraiLas, o nutrhi dos
IV.- OS FETICHES- 3. 55
chilenos, o on1Liachc dos malgaches, o makahua.
<las ilhas l\Iariannas, o abyss dos mongolios, o
guif'ntlabe dos senegambios; assi1n procediam os
psyllas ela Lybia e os jograes (joculatores-jon-
glenrs) da India.
'ra1nLcn1 a nn1lher por toda a parte sacerdote,
111as principahncntc prophetisa: o hysteristno cons-
titucional do sexo d-lhe a viso frequente. O ho-
mem medico e thaumaturgo; viaja, correndo as
aldeias 1nascarado nos seus habitas sagrados, to-
cando um tan1bor que , como a campainha no
rito catholico, um meio de chatnar os fieis. Luzenl-
lhe hunes da bocca, traz a face velada por un1a
mascara horrenda, na cabea barretinas extrava-
gantes. Vetn agigantado sobre andas, e por toda
a parte onde passa espalha o terror e a abjeco
como utn deus. As gentes caen1 de joelhos con1
medo, ou fogen1 co1u espanto : adorado e odiado,
porque o te1nor tem em si estes dois elementos.
So elles que por seu lado, tornando-se de effei-
tos em cansas, augtnentam ainda o pavor ingenno
con1 as lendas dos poderes occultos das feiti-
ceiras dos bosques a cujas ordens obedecem as fe-
ras e que de alto dos ramos das arvores, pela
noute sombria, espalham a cornucopia das desgra-
as. E estas feiticeiras com palavras magicas
constrangem a obedecer lagartos ou crocodilos, ele-
phantes, tigres e grandes cobras e serpentes, e os
prenden1 e matan1. E ha outro genero de feiticei-
ras ou bruxas, chan1adas ponteanas que de ordi-
nario se acham dependuradas em arvores altas e
alemos ou brides, e estas ponteanas dize1n ser
aquellas ntulheres que fallecen1 de parto e por isso
so inimigas dos hon1ens e 1nonnente deven1 ser
den1onios porque as ponteanas tm as costas aber-
tas C0111 fogo)). (Eredia, Descr. de Maluca) Eis ahi como o
56 L. I. - ANil-IISliO
sacerdote e a feiticeira se confundem com os espri-
tos e co1n os deuses.
Na sombra ou na nevoa do ani1nis1no tudo vago
como n'un1 chos: no se busque1n litnites nas de-
finies. Tudo malefico, porque deus um Inedo.
Tudo escuro, porque a viso nocturna, no cu
constellado de estrellas, no somno povoado de so-
nhos. Tudo secreto como a impenetrabilidade da
sombra. As sociedades dos 1nagos, os collegios dos
sacerdotes, so aulas mysteriosas : os jossakied, os
n1edo, os 'vabeno da Atnerica, os areoi de 'l'aiti,
e outros n1uitos por todo o mundo re1noto. Taro-
bem o culto um 1nysterio praticado en1 lugares
estranhos, ou pela callada da noute, no afasta-
mento. Prece, no sentido de um appello fervoroso
da ahua affiicta para utna divindade orgo da
justia ideal, prece no existe ainda, nen1 hyn1nos
cantados em honra de urn deus que seja a sonuna
de todas as aspiraes intellectuaes e moraes do
pensamento. A orao u1na evocao, as cerenlo-
nias so laos armados aos deuses para os sub-
Inetter aos desejos ou vontades dos ho1nens. Sa-
crificam-se fructos, anin1aes e gente, t para propi-
ciar esses espritos crueis e obscuros.
Nos recessos e1nn1aranhados das florestas da
Polynesia os selvagens das ilhas Hervey, en1 cro,
invoca1n l{ougo e Oro, os deuses da carnage1n,
para que os ajude na etnpreza de bandidos a que
vo lanar-se. Do mes1no modo o salteador i tal i ano
invocava l\Iercurio nos te1npos antigos e a l\ladona
nos te1npos n1odernos. D'u1n anin1s1uo extrava-
gante, o hon1cn1 priiuitivo passa scn1 transio a
urn evltcincrisnlo grosseiro: a 1uorte a ponte. O
deus confunde-se cou1 a ahna de u1n finado, coinQ
t V. llua.s "umanas
1
u, pp. 1G7 o eogg.
IV.- OS 1-'ETICIIES- 3. 57
se v no Tsuni-Goatn dos lwtteutotes que foi na
terra utn medico-feiticeiro, c cujo culto se liga in-
tiniatnente co1n o dos antepassados de que so ten1-
plo os ttunulos. A tnorte e a noute, eis o a1ubicnte
proprio para excitar a imaginao religiosa do sel-
vagmn. E' de noute que se pratican1 as orgias sa-
gradas mn que a etnbriaguez, as torturas, as san-
grias etn certos pontos do corpo onde a alma re-
side>>, o estalar sccco das tnatracas, as inhalaes
de vapores narcoticos, as visagens, as attitudes
ferozes ou lubricas, as danas, os clares das fo-
gueiras Yertnelhas povoando o ar de sornbras er-
rantes, produzen1 a exaltalo divina a que assis-
tem as estrellas fusilando e a lua placida ba-
nhando en1 luz fmninina os filhos no seu regao.
A scena a mesma na Africa, na Atnerica, por
toda a parte. Se so congos preparando-se para
uma Latida ao gorilla, as danas religiosas in1i tan1
as attitudes, os gestos, os saltos d' essa f r a quasi
humana- a pantomitna de bestas quasi botnens
feita por homens quasi bestas, o dialogo travado
entre os fieis e a sotnbra invisvel do anthropoide,
so um rudinento de orao. Intando o acto da
caa, pedetu que a fra se sujeite a ser presa. As-
sim, tan1Lem, derratnando utn balde de agua so-
bre uma lage, pedem ao genio da chuva que or-
denhe os uberos das nuvens. Se so rnandanas,
preparando-se para a caa do buffalo, os viajantes
tm observado as rodas de caadores con1 a cara
coberta pela n1ascara: cada cabea un1 buffalo
com orelhas e hastes, e na dana gritatu, urratn,
correm cotno os brutos da tnanada bravia que ao
dia seguinte vo perseguir. A masca.ra, guardada
religiosamente na choa, o fetiche sagTado que
submetter o buffalo na catnpina dirigindo o tiro
do caador.
58 L. I. -ANIMISMO
4.
Tudo o que de longe ou de perto representa
ou se refere a uma pessoa ou a um espirita, tudo
fetiche, tudo instrun1ento de aco malefica ou
benefica. O cabello cado ou anancado do corpo,
uma gotta de sangue, um farrapo do vestuario, eis
ahi tres pores da pessoa sobre que a aco do
feiticeiro, exercendo-se, efficaz. Os chefes selva-
gens das ilhas do n1ar do Sul vo seguidos por
servos com bandejas onde cospem : se o cuspo fi-
casse no cho, seria utn fetiche contra elles na
mo dos sacerdotes. O obiman da Africa occiden-
tal para chamar a 1norte sobre a cabea d'alguem,
amassa terra de uma cova e ossos em p com
sangue. O zulu vae n1ais longe: basta-lhe o pen-
samento dominante n'um neto para tornar Ulll ob-
jecto e1n fetiche; 1nascando u1n pedao de pau
imagina estar a1nariando o corao da n1nlher que
requesta, ou as exigencias do visinho que tern
bois para vender. A virtude do pensatnento faz
de um cavaco un1 fetiche.
Em geral, porrn, o atnuleto tem uma relao
de frn1a, de substancia, ou de nome, com o ob-
jecto do encanta1nento ou com o espirita qne se
invoca. Assim, o tnedico chinez, no achando o
medicamento necessario, escreve-lhe o notne n'nm
papel, queiina-o, recolhe as cinzas, e d:-ns a beber
ao doente : o nome vale pela droga. Banhar um
vcrscto do Alcoro nn agun que vae b<ber-se
tornal-n m(ldicinnl para os mnsnhnanos. Conside-
rar a agua <'ln si con10 a1nnleto de puritieaco,
um pensanunto quasi universal: ainda hoje ns
nos aincla nas egrcjas os fipis nwllw.n1
os dedos, aspergindo-se, c ungindo a testa cotn
IV.- OS FETICHES-!. 59
agua-Lenta. J;l, o tohunga da Nova Zclandia mo-
lha n'nnut cabaa de agua utn hyssope de hcrvas
e asperge os rC'ccn1-nascidos; j nas ilhas IIcrvey
a crea11a inun<:'rgida n'u1na folha de taro -um
baptisterio vegetal. J na Guiana o sacer<lote
dauca en1 volta do recem-nascido borrifando-o <le
agn; ; e o ba ptis1no, geral a toda a An1crica sel-
vagen1, tambetn se tornou symbolico entre os chi-
roquczes, entre os azteques, os mayas e os peru-
vianos, isto , entre aquclles dos an1ericanos que
passaratn, cmno ns, ele u1n estado selvagem e
barbaro para 1un estado civilisado.
Fetiche , pois, tudo-- porque tudo tem a sua
aln1a, o seu esprito. Fetiche a pedra sagrada
de Klan1bo Pennu, a pedra da porta da aldeia onde
o khond caador afa os dardos e n1achados, onde
vae depositar as offertas sagradas. :B,etiches so os
edicnios que os nf'gros poem entrada das suas
villas enchendo-os de conchas, craneos e itnagens
-os penates, protectores da cidade. Fetiches so
todos esses gris-gris, desde a concha e o dente do
anin1al, at ao basto mais rendilhado, estatueta
n1ais singular; desde o trapo mais mesquinho, at
ao pedao de 1narroquim curtido e desenhado a
primor. Fetiches so os no1nes, confor1ne vilnos;
fetiches so as palavras sagradas, os textos dos li-
vros canonicos- finalmente, o proprio jnratnento
que se profere. Quando hoje um home1n sin1ples
jura pela sua salvao, ou dizendo a terra
cn1a estes olhos ou os diabos 1ne leve1n, se ...
ou pondo a m ~ o sobre os evangelhos, etc. esses
actos apresenta-m cotn transparencia o resduo da
antiga crena fetichista na virtude das palavras
evocadoras. Ern Sa1na, para attesta.r a verdade de
um dito, toca-se nos olhos : a cegueira condemnar
sem duvida a mentira; ou cava-se o cho, porque
60 L. I. - AXIMJSliO
o mentiroso ir parar cova. Da mes1na frma
os Juizos-de-Deus, geraes na ainda nossa Edade-
media e communs a todos os povos barbares, esto
e1n rudimento no costume do ostiak que, se suppe
a mulher infiel, offerece-lhe u1n punhado de sedas
de urso : a fra a devorar, se ella ti ver peccado !
5.
O fetichismo no consiste pois n'um systema de
anutletos, nem n'um conjuncto de ritos determi-
nados. E' a face objectiva, a frn1a cultual de um
estado do pensamento religioso. Tudo o que existe
fetiche, ou capaz de se tornar atnuleto, pois to-
dos os objectos possuen1 virtudes ou aln1as pro-
prias. A 1nythologia religiosa o systenut da n1e-
diao entre o mundo real e o n1nndo phantastico;
o fetichis1no uma frma concreta e uma expresso
}Jratica da mythologia rudin1entar.
Por isso a lua, deus soberano da noute selva-
gem, , quando evocada, o fetiche supre1uo. De
rastos, com as n1os erguidas para o finuan1ento
lnn1inoso dos tropicos, no cxtasi da ahjf'co Inys-
teriosa, os tupis em cro chuuan1- Teh ! Te h!
lua branca dos cus. O crescente enigmatico, 1uais
pessoal ainda do que o sol, porque se deixa fitar,
porque se no dissolve nas ondas da luz diffusa,
l'orque se destaca vivo n'nn1 lanol negro criYado
ele Pstrcllas, o crescente nn1 pac. Taru dos Loto-
cuJos, 1\atacntsic dos hurcs, o esposo ou av
do dia, o crcador da terra c dos h01nens.
no cu alto se desenha a curva InystPriosa da luz
lnnae, to< la a Africa solta un1 hymno -1\:ua! l(ua!
Na pritn<'ira uontc da lua-nova, na noute da lua-
cheia, o hottcntote no uorn10: dana c resa. A
lna nasce, revi v c cada n1cz, c o seu appareccr, o
IV.- OS FETICHES- 5. 61
seu morrer, so o mystcrio supremo da 1nythologia
ani1nista. Quem lhe disputar o throno do cu?
Quen1 ter<i tnaior poder para regular as cousas da
terra? Os barbacins, diz Almada, fazem reveren-
cia lua quando nova. Tmn umas arvores gran-
des que elles t1n por te1nplos e as caiam co1n fa-
rinha de arroz e sangue dos animaes sacrificados.
(Rios de Guin) O astro da noute mysteriosa o n1ytho
dos terrores sagrados e dos usos crueis do selva-
gem co1n o esprito afogado nas trevas da incons-
ciencia. O cyclo de cada n1ez, nas suas phases lu-
nares, utn mysterio ; os dois Inoinentos do equi-
nocio so noutes de encantos nos sertes de Ma-
laca. E no deixarey de fazer n1eno con1o nos
dias dos dois pontos do equinocio, morn1ente no
eqninocio da entrada de libra, dia chan1ado Di-
vftly, tern tal privilegio e virtude que obriga a fal-
lar as arvore;;, plantas e ervas, descobrindo cada
utna virtude para ren1edio de alguma obra ou en-
fennidade. E para este efeito algumas pessoas se
embosca1n n'aquelles matos aquella noyte para co-
nhecer as virtudes das ervas e assi me affirn1aram
1nuytas pessoas que acaso se acharam naquelle dia
nos matos que ouviran1 estas vozes no ponto da
Ineya-nonte, n1as parece obra do demonio. (Eredia,
Declar. de Malaca)
O culto da noute em geral, de certas noutes em
partieular, o culto da lna e das suas phases, es-
ses estados ren1otos da mythologia religiosa, ainda
hoje apercebiveis no seio dos povos cultos en1 tan-
tos usos e Cl'enas, so parallelos, na esphera dos
astros, ao culto dos mortos na esphera do n1undo
interior. Na son1bra dos cerebros primitivos o mun-
do apparecia co1nposto de duas ahnas abraadas
-a alma da e a alma da Lua que u1n
astro morto e frio. O selvagen1 assistia-lhe ao re-
62 L. I.-
nascer mensal e acclamava-a batendo as mos,
cantando, danando, feliz e forte por vr no firma-
nlento o seu astro protector. A lua-nova nascia da
n1orte da lua-cheia: assim tambetn nas creancas
renascia a ahna dos fallecidos. A morte a
da vida- pensamento profundo, exacto, que o ho-
nlein pritnitivo formulou em n1ythos.
No foi o sol, diz Spiegel, que pritneiro chatnou
a .atteno do selvagen1. O cu nocturno, cujas lu-
zes contrasta1n com a escurido da terra, itnpres-
siona muito mais a iluaginao ingenua. Entre as
luzes do cu, a lua dotnina pelo tatnanho, pela
originalidade das suas phases. A lua o pae da
ninhada de estrellas; a lua o hotnetn, o sol a es-
posa, por toda a America, por toda a Africa. O
culto lunar o prituitivo, o solar posterior.
O reinado religioso do sol co1nea com a civili-
sao. E' ento que a lua, cotno todos os vencidos,
desce condio fmninina c tnaligna. Torna-se um
dcn1onio, como os genios pagos se tornaram no
seio da mythologia christan, ou os genios e ahnas
da n1ythologia finnia depois da irrupo dos arya-
nos na Europa. t Torna-se 1ntllher no en1pyreo, e
deusa elos Inaleficios e encantos das feiticeiras,
quando o cu e o sacerdocio antigo passan1 con-
dio de cousas conucnlnadas por pensatnentos c
instituices novas.

t V. J:anB l&umauas
1
1, l'P lGS atl fi,,.
v
Deus-sol
1.
Quando u1na colleco de homens, aproveitando
ns condies favoraveis do local, desenvolve as
suas faculdades ingenitas nos termos em que os
casos da sua historia particular o at
ao ponto de attingir a agricultura e a vida civil, t
no corpo da sua mythologia astral o Sol substitue
a Lua con1o nucleo. A esta mudana que expri1ne
a :Substituio da caa e do pastoreio pela lavoura,
da vida sombria do bosque pela explorao da
campina ilhuninada, da cilada traioeira nas bre-
nhas dos mattos pelo con1bate regular de bata-
lhes arn1ados, do bando ou da horda errante pela
agrenliao fixada em villa ou cidades ; a esta
transforn1ao de 1nodo de existir, consagrada por
tuna 1nudana correlativa nos mythos religiosos
c1ninentes, correspondeu ta1nbem na esphera obje-
ctiva da religio uma substituio do sentimento
fundamental. E1n quanto a Lua reinou, reinou_ o
Medo no corao dos homens; desde que o Sol
venceu, co1neou a dissipar-se essa nevoa prinlitiva,
e o temor fez-se piedade. S o sol inspira hymnos
religiosos e preces repassadas de um sentilnento
huninosa1nente puro.
1 v. Raas 1mmanas
1
lutrod. LXVII.
64 L. I.-ANH\IIS.MO
O sol, endeusado, por toda a parte um deus
bom: o deus-lua, nascido do medo, pronuncia-se
declaradatnente mau, desde que se varrem as tr-
vas do estado barbaro. Define-se ento um dua-
listno que tanto n1oral como metereologico: o
dia e a noute, o sol e a lua, so os prototypos do
bem e do mal, da paz e do susto, do cu e do infer-
no, dos mortos e dos vivos. O sol, como symbolo de
toda uma face do systema dualista, o nucleo de
urna n1ythologia astral nova, em que o sentimento
da proteco benefica to predominante, quanto
o fra antes o malefico nas tnythologias lunares. O
seu espirito, ou a sua alma- porque, embora a
mythologia mude de objecto e de aspecto, a sua
essencia animista no se altera- um olho prote-
ctor que vigia e acode. O sol que no Egypto pre-
sidia ao mundo era alado, porque a vista suprema
va por todo o cu. cmn un1a ubiquidade absoluta.
O olho solar de 1\[alacassa diz-se 1\lasovanru, o
dos dayaks Na mythologia polynesia o sol
o olho esquerdo de Tangaloa- o sumrno deus do
cu, isto , a luz que inunda o ar e tudo inclue
em si, -o deus dos deuses a que o cafre chama
Zulu, l{utka o kamchadal, a que o aryano cha-
tnou Dyaus, Zeus, J npiter, Deus.
:Em torno do Sol-df'us, co1no fatnilia., raios, ema-
naes ou hypostases, organisa-se tun pantheon de
deuses que so os fundadores das cidades, os in-
ventores do fogo, das artes, da lavoura, das se-
Jnentes, (la musica, da ntedicina, (la nav(\gao-
os espiritos da vida civilisada qnc o ho-
nlctn fruc :t luz do dia. Os deuses da nou te c da.
vi<la barbara c deus{'s venci(los,
tcncia transacta, cotno rc'eor<lao na.
ntcrrwria c cotno vestigios nos costnntcs. Assin1 na.
ehronologia cgypcia a no fez esquecer de
V.- DRPS-SOL- I. 65
todo n diviso anterior do m0z cm quatro scina-
nn.s de sete dias, diviso lunar; e parece que en-
tre os 1nexicanos coexistia1n os dois syste1nas de
contagmn do tetnpo -o systema lunar, ou metzla-
pohualli, e o systema solar, ou tonulpohualli.
A mythologia da America central, entre os chi-
bcas e muyscas de Nova-Granada,- esses povos
que, sen1 attingire1n o grau de civilisao relativa-
mente e1ninente do l\1exico e do Per, caminha-
vain no rastro da historia que a invaso dos hes-
panhoes fez abortar, t - mostra-nos co1n uma
transparencia eloquente a transio de que trata-
mos. Nos prin1eiros tempos, diz a tradio muysca
de Bogota colligida por Piedrahita, antes que a
lua existisse, a planicie de, Cundinamarca era fe-
chada: no havia ainda o passo de Tequenda1na.
Os muyscas eram ento selvagens, ignoravam a
agricultura, a religio, a moral, a sociedade. A ppa-
receu depois entre elles um velho barbado vindo
do Oriente: davam-lhe tres nomes- Bochica, Nenc-
quetheba e Zuhe, e sobre os ho1nbros tres cabeas.
Foi elle que ensinou a lavrar a terra, a usar o
vestuario, a adorar os deuses e a fundar as cida-
des. Tinha tuna mulher m co1n tres nomes tanl-
bem: Huythaca, Chia, Yubecayguaya. Essa mu-
lher era bella mas perversa : destrui a por ins-
tincto tudo o que o marido fazia. Para lhe ar-
ruinar as obras inundou con1 um diluvio toda a
terra de Funzha, e s uma pequena parte dos ha-
bitantes escapou. Ento Bochica, afim de castigar
a esposa perversa, tirou-a do mundo, degredando-a
para o firmamento onde a Lua. E para sal v ar
a terra, rasgou o passo de Tequendama, fendendo
i v. Raas humanas, intro<l. p. LXXVII.
6
66 L. I.- ANil\HS:\10
as rochas, vasando a agua pela cataracta que ahi
se precipita.
Esta lenda n1uysca typica, e por isso a encon-
tran1os reproduzida como docutnento, setnpre que
se trata de 1nostrar como os 1nythos solares so os
mythos da civilisao, e os lunares os da barberie
ou do estado selvage1n. Bochica, o sol, te1n aquel-
las . barbas co1n que os heroes se representa1n
sen1pre, porque os cabellos so a tracluco Inytho-
logica dos raios da luz. V en1 do Oriente, con10 vem
o sol todos os dias. As relaes sexuaes inverte-
ran1-se: o sol o esposo, a lua a n1ulher. A lua
malfazeja, o sol protector. Se Bachica o funda-
dor dos estados 1nuyscas, sabe-se que o fundador
do Per tatnbem u1n filho do Sol-l\Ianco Cca-
}Jac, que veiu com sua irn1an e esposa, l\latna
Occllo, fundar as cidades da costa andina da Ame-
nca.
2.
O seu te1npo estudaren1os a 1nythologia solar
dos aryanos, e no o fazetnos aqui porque o Ino-
mento elos lredas, em que possivel observai-a,
apresenta-nos no a1nago das concepes u1n nucleo
de pcnsatnento creador idealistan1ente diverso do
dos americanos de que tratan1os agora, c do Egy-
pto a que passaremos c1n Lreve. Por toda a parte
a agricultura, o cstabelecin1ento de estados regu-
lares, os c n1igraes de povos, do
:i mythologia um caracter solar; n1as ncn1 por isso
o fH'nsamPnto religioso dos nHtyscas {\ dos chihcas
ele Nova-Granada, elos tnayas do Yucatan, dos
1ncxicanos e pcruvianos, nc1n o dos cgypcios, sac
ela PsphPra do ani1nisino. Os astros, oLjPcto de
culto, diz Ticlc, ainda no so deuses propria-
V.- DEUS-SOL- 2. 67
mente ditos, isto , seres voluntarios co1no vere-
lnos entre os se1nitas naturalistas : pouco mais so
do que espritos, representantes, coultud.o, das for-
as c phenotnenos superiores da natureza. Esto
na passagen1 do anitnis1no para o dcistno obscuro
cn1 q no se esvae, esgotando o seu principio ou a
sua capacidade, esta especie de pensan1ento cos-
nlogonico. Teotl, nome dos deuses no panthcon
1nexicano, Guacas no peruviano, no quer dizer
mais do que espirita, ahna, sotnbra.
Assin1, o principio anitnista, cotno constitucional
<.1a 1nythologia religiosa, punha un1 lilnite evolu-
o do pcnsatnento -limite correspondente ao da
capacidade 1uental cthnica. Esses deuses que,
sendo espiritos, no podem ser concebi<los, nmn
co1no vontades, ne1n co1no idas; deuses e1n que
nem un1a psychologia nen1 u1na n1etaphisica se re-
presentatn, apenas o realis1no psychico dos estados
pri1nitivos; esses deuses, dizemos, exprimem no
l1orror dos seus cultos, na grosseria dos sentirnen-
tos religiosos, a barberie 1nental de uma gente que,
por outro lado, attinge un1 estado relativan1ente
elevado de c i vilisao forn1al ou exterior.
Por isso vemos que, politica, artstica, archite-
ctonican1ente, as civilisaes americanas chegam
a un1 ponto indubitavehnente alto, sem que essa
elevarto corresponda a u1na elevao religiosa que
instinctiYainente ns julgaria1nos correlativa. V e-
mos at que a centralisao da authoridade poli-
tica na pessoa de iinperadores reage sobre os cul-
tos; e se a mythologia solar propria de civili-
sados chega a formular-se no seio do aniinisino,
sen1 se sar d' elle tambetn se attinge um estado
mais elevado ainda na fr1na ou na construco
externa do edificio religioso. O Per conseguiu
sboar uma theologia e utna trindade monotheis-
*
68 L. I. - ANil\IISl\10
ta. Conta a historia que em 1440 o inca
Yupanki, consagrando um templo do Sol em Cuz-
co, proclamou um deus novo: Illatici-Viracocha-
Pachacainac. Esse deus novo, mytho de inveno
theologica (ou m"uclita, como se diz na eschola),
e1n vez de espontanea ou collectiva, era o esprito
synthetico dos espritos naturaes: era a nuvem
prenhe de raios, ahna do fogo, era a esptuna do
1nar, aln1a da agua, era o espirito mysterioso da
terra.
A conquista dos hespanhoes veiu abortar o des-
envolvitnento cl'este perodo novo que se abria ao
anitnis1no peruviano; mas o exemplo do Egypto,
onde no houve cataclystno in1previsto e destrui-
dor, apenas a dissoluo natural das cousas desde
que attingem a sua consumn1ao attingindo o li-
Inite restricto da sua capacidade, o exemplo do
Egypto 1nostra-nos que a evoluo da mythologia
americana no daria resultados diversos se u1n
acaso historico a no tivesse destruido violenta-
Inente n'um mon1ento ainda transitorio da sua eYo-
luo.
3.
A' que o estabclcciinento da vida ci-
vilisada dctcrn1ina na mythologia astral, transfe-
rinJo o seu nuclco da lua para o sol, corresponrle,
n'essa esphera parallcla do pensamento religioso
oriunda dos phenoinf'nos psychicos, uma revolurio
tan1ben1, ou antes a definio clara de nn1a ida
etnhryonaria j;t. no pcriodo anterior. A' jdia da.
. contintuto da vida sob a fr1na de cspiritos vcn1
contrapr-sc a ida de 1una rcsurrcio fortnnlada.
: iinagctn do dranw, diario das viagens do sol:
esta a base de toda a cschatologia. do Egypto,
V.- DEUS-SOL- 3.
-conforn1c veren1os. A morte encontra tnn syn1bolo
no pr-do-sol, a alvorada uma resurreio. Desde
qne o sol se sun1iu no poente at que renasceu de
1nanhan, o espao percorrido torna-se a regio da
son1bra en1 que o astro viaja Iuorto para resusci-
tar. O dra1na elo sol vem incluir en1 si e dar u1na
fnna nova s concepes de inferno, j mais ou
menos definidas nos perodos barbaros, perante o
contraste da noute c do dia, da viglia e do son1no.
Os n1ythos que ns estudaremos no Egypto, j
revestidos do caracter authropo1norphico de pai-
xes e de 1nysterios, esses n1ythos do dra1na solar
vem-se esboados sob a frma de combates e1n
n1ais de utn povo j sado do estado primitivo.
Ningue1n ignora que a condio do cafre no
selvagmn ; que so raros os povos cafres caado-
res, sendo frequente a agricultura entre elles e re-
. gra _o estado nomada de pastores. Pois entre os
cafres o drama do dia representado pelo mcsn10
mytho que ainda se observa na Bblia dos judeus
na lenda de Jonas. O Jonas-sol dos basutos Li-
toalenc, o que j nasceu co1n a edade e sabedoria
de ho1nem: o 1nonstro medonho e escuro da noute
veiu e enguliu a hutuanidade inteira; s Litoalene
e sua me-.-o sol e a lua-escaparan1, e ento o
heroe atacou o 1nonstro, rasgou-lhe o ventre e li-
bertou a humanidade que ahi jazia. Na tradio
-dos zulus o n1onstro utn elephante que devora
u1na fatnilia inteira; o ventre do animal um
mundo -o mundo inferior da treva construido pe-
la itnaginao a exe1nplo do Inundo real, co1n os
seus rios, as suas montanhas, as suas cidades, os
seus rebanhos. A noute e o sonho, nos mythos
d' esta especie, so un1 ventre- o paiz destinad.o aos
mortos. A 1norte a guela do monstro que devora
e que tem no seio o hades, o inferno. O cair do sol
70 L. I.-ANIMISMO
o symbolo da morte, a sua viagem supposta du-
rante a noute a passagem no ventre do inferno,
para resuscitar na manhan seguinte. Assim os ho-
mens resuscitaro.
A interveno da mythologia solar na_ esphera
psychica ou eschatologica no altera a essencia da
concepo animista n'esta segunda fonte da n1y-
thologia religiosa. No Per, no 1\Iexico, e nas mais
naes americanas em que o desenvolvimento da
civilisaco levou ao culto do sol con1o desenvolvi-
mento )arallelo da mythologia astral, o leitor viu
a insufficiencia do realismo animista para a crea-
o de urna theologia digna de um povo culto.
Faltam as noces de vontade e de essencia ou
de ida para,"' conjuntamente con1 a de realidade,
co1nporem o corpo de un1a doutrina superior. Por
outro lado, o ponto de vista animista, na sua ru-
deza infantil, no deixa que a moral intervenha
activan1ente na esphera das creaes religiosas; e
por isso, essas religies de povos sem duvida al-
guma senhores de leis, de um estado organisado,
de uma civilisao por 1nuitos lados consunlnu1.da,
mantivera1n u1n caracter ferino, sangrento, bestial
e to horrido como o dos cultos dos povos pri-
mitivos. O progresso ou evoluo deu-se exclusi-
vamente na esphera exterior ou astral da Jnytho-
logia: a esphera parallela, interior ou psychica,
manteve-se no tnesn10 estado ruditnentar. V e r-
se-h a qne a mythologia"'religiosa produz n1onstros
ou dissolve-se con10 que abortando, sen1pre qne se
no d um desenvolvi1nento ponderado c correla-
tivo nas duas fontes parallclas da inveno espon-
tanea.
A China offcrccc-nos- dentro do cyclo das n1y-
thologias anirnistas - un1 exetnplo inverso do Pcr
c da An1erica de civilisao antochthona cn1 geral.
V.- DEUS-SOL- 3.
71
~ a An1eriea o dcsenvolvirnento exclusivo da my-
thologia astral produziu n1onstros; na China a re-
forina de Confucio, fazendo abortar a evoluo ul-
terior d' essa 1nythologia pela pregao de uma
1noral extrada pren1aturamente do animismo pri-
tnitivo, condemnou a religio a un1 estado de pre-
cocidade caduca e it esterilidade consequente. U nut
1noral frequentemente digna do applauso da sabe-
dria mais pura, veiu assentar sobre uma concepo
rcalistamente selvagem do mundo ulterior. Dotado,
pois, com tuna moral pratica civilisada, o chinez
manteve uma n1ythologia primitiva, mostrando as-
:sitn na esphera religiosa esse aspecto duplo de ve-
lhice e de infapcia, visivel por tantos outros lados
nas civilisaces do extren1o Oriente. maior deus
que tm " o Cu, pelo que a letra que o significa
o principio e a priineira de todas as letras. Ado-
ratn o sol, a lua e as estrellas, e quantas imagens
fazem sem respeito nenhum. Trn todavia ilnagens
de Louthias que adoram por haverem sido em al-
gunla cousa ou cousas insignes. . . E no s mente
adoram estas in1agens, mas quaesquer pedras que
alevantam nos altares dentro nos seus tcn1plos ...
Em todas as cousas que ho-de cometter, ou cami-
nhos por mar, ou por terra, usa1n de sortes e lan-
am-nas diante dos seus idolos. As sortes so dois
pos feitos ao modo de meia noz, chos de uma
banda e rolios da outra, e maiores outro tanto
que meia noz, cosidos por um cordel. E quando
queretn lanar a sorte, faliam primeiro com o seu
Deus, namorando-o com palavras e promrnetten-
do-lhe algtuna offerta ... Q.uo polida esta gente
no regimento e governo da terra e no com1num
trato, to bestial e1n suas gentilidades, no trata-
tnento de seus deuses e idolatrias. (Gaspar da Cruz,
Trat. da China)
...
J ...
L. 1.-ANU\IISMO
O espiritismo pritnitivo 1nanteve-se: os preceitos
exteriores da moral no o podiam atacar, e o des-
envolvimento da mythologia do mundo exterior,
que deveria tel-o resolvido se a evoluo no pa-
rasse, foi abortado pela refrma de Confucio. Os
exemplos que nos d a nossa Europa de hoje, por
mais de um lado similhante China,- exen1plos
de espiritismo, magnetisn1o ani1nal, etc. lavrandJ
e1n classes intellectuahnente educadas e Iuoralisa-
das, mostran1-nos em condies diversas e de um
n1oclo restricto o estado n1ental-religioso do chi-
nez.
A mythologia astral tornou-se u1na for1nula bu-
rocratica. Thian, o espirita do cu, um in1perador
como o ilnperador da Flor-do-Centro; a mes1na
hierarchia da terra est n'um cu d'onde a reli-
gio espontanea fugiu varrida pelo for1nalismo
secco do espirito juridico. Veren1os um pheno1ueno
analogo dar-se en1 Rmna. - Expulsa do ether,
banida dos astros, a faculdade 1nythologica, essa
faculdade creadora da n1ente humana, concen-
trou-se toda na esphera do Inundo interior. Ne-
nhuina noute, nenhuns sonhos esto mais coalha-
dos de vises e de espritos do que os do ehinez.
O mundo mysterioso, vedados os ares em que de-
v!a alongar-se, concentrou-se e deu ao
intin1o u1na energia c un1a fecundidade excepcio-
naes. O Tshow-li, Liblia da religio prinlitiva da
China colligida doze seculos antes ua nossa ra por
Tsho,v-kung, n1ostra-nos o corpo <l'cssa nytlwlo-
gia que o taoismo e a n1oral de 1\::ong-tse (Confu-
cio) fizerarn abortar na sua evoluo. A nlytholo-
gia uo 'rsho,v-li anin1ista no principio, fctiehista
nos cultos. O Universo u1n uggregauo de espri-
tos, <<shin, do ar, .da terra, dos elcnwntos, dos
anirnacs c do ho1ncin. O firnuuncnto, 'rhian, c a
V.- DEUS-SOL- 3. 73
terra, co1no esposos, foram a origem da creao ;
lllal:) j no Tshow-li, rrhian, considerado como pes-
soa, Shangti- o in1pcrador, tnn deus civil, que
cmno orgo da lei pre1neia e pune, tendo a seu
lado cinco ministros e uma crte forn1ada pelos es-
piritos-astros: a lua, o sol, as estrellas e constel-
laes.
Se o desenvolvitnento exclusivarnente astral das
mythologias americanas deu de si, co1no de vr,
theogonias superiores na sua expresso cosinologi-
ca, a moral manteve-se no estado prilnitivo e
barbaro. Na China succede o inverso: o desenvol-
vimento dos mythos psychicos leva a u1na depu-
rao precoce da moral (Confucio foi neto de
Thsow-kung, o redactor do Tshow-li) deixando a
theogonia n'um estado rudimentar. Os ele1nentos
1nentaes que a civilisao junta mythologia es-
pontanea,-idas cos1nogonicas e preceitos n1oraes,
-procedem directamente das duas fontes paralle-
las do systema dos mythos prinlitivos: a cosmogo-
nia ven1 das concepes do n1undo externo, a 1uoral
das interpretaes do mundo interno ; porque nos as-
tios no ha revelao de moral, nem na conscien-
cia ele1nentos de conhecimento do n1undo exterior.
E paia que se produza u1n typo acabado de mytho-
logia religiosa, quer animista, quer naturalista, quer
idealJsta, mistr que se estabelea uma pondera-
o systematica da moral e da cosmogonia, ou da
n1ythologia astral e da escathologia. Tal condio
no se deu, nem na America,- nem na China: aqui
a moral e a eschatologia atrophiaram a mytholo-
gia astral e a cosmogonia; alm succedeu o in-
verso. .
Onde a ponderao se deu, na esphera animista
que temos vindo percorrendo, foi no Egypto : por
isso a mythologia dos egypcios o typo da my-

74 L. I. - ANil\IISl\10
thologia animista em todos os momentos da sua
evoluo ; por isso o animismo egypcio no morreu
abafado por nenhuma invaso dogmatica: dissol-
veu-se e n1orreu naturalmente co1no tudo o que
realisou o principio inherente sua existencia --
conlo o fructo que foi flr, e acaba por ser podri-
do.
VI
O Egypto
1.
Passou j:i o tempo em que se considerava a
tnythologia religiosa dos egypcios como a degene-
rao ele nn1 1nonotheismo primitivo; passou ta1n-
bmn a doutrina que via exemplos de degenerao
e1n todos os povos inferiores. 1 O Egypto d,-nos
o typo historico elas mythologias aninstas, e por
isso un1 systema de contrastes que a sciencia pdc
explicar hoje, n1as que passaram por muito tetnpo
como aberraces inheren tes a uma decadencia. Es-
se de profundidade mystica e de infan-
tilidade theologica, visvel na nao do Nilo, o
proprio caracter de uma mythologia que se desen-
volveu at attingir a eminencia de typo de um es-
tado ruditnentar da imaginao religiosa. Nunca o
pensan1ento ganhou no Egypto o caracter de um
theismo dogmatico e moral, porque nem a vontade
nem a ida chegaram a ser substancia de deuses
que na profundidade da sua expresso j1nais sa-
ram da esphera realista elo animismo primitivo. A
mythologia egypcia 1nostra-nos o lnite de capa-
cidade expressi \
7
a do anirnismo, e essa ci vilisao
do valle do Nilo o fructo atuadurecido do pensa-
mento grosseiro de raas menos bem dotadas pela
i V. humanas, 1
1
p. LIV C segg.
76 L. I.-ANI!\IISi\10
natureza. Desde os cultos selvagens at aos cultos
dos sacerdotes de l\Iemphis ha uma serie evolu-
tiva, e quando hoje os viajantes nos descrevem
as mythologias dos povos africanos, desde o infimo
hottentote at ao imperio de Uganda, ns vemos
a srie que teve na historia o Egypto co1no typo
e o hamita como orgo e1ninente.
Por isso, ainda ao lado dos elementos mais pro-
fundos da religio culta dos egypcios, so ben1 vi-
sveis os docu1nentos dos estados transactos, e es-
ses proprios elementos superiores 1nant1n o cara-
cter e a cr original. O tabernaculo do ten1 pio
egypcio no continha imagens, apenas um sym-
bolo do deus: circumstancia que in1pressionou o
grego, quando a crena no seu polytheisn1o se es-
vaa, levando-o a suppr nos seus visinhos africanos
uma profundidade de espiritualis1no que o enchia
de admirao. Entretanto, a ausencia de i1nagens
na nos do Egypto no exprinlia uma capacidade
mental ignota ao ha1nita: era apenas a consequen-
cia natural do caracter ani1nista, e no idealista,
da sua mythologia. Por toda a parte havia in1agens,
diz Tiele; s as no havia no templo, sacrario do
velho fetiche- objecto vivo ou n1orto, acaso de-
l>ois olhado j como symbolo, e no co1no fetiche
l>ropriamente dito.
'rampouco o estado quasi monotheista a que a
religio do Egypto chegou depe contra o cara-
cter essencial ou organico que a distingue, porque
a tendencia para a unidade ingenita no (lspirito
hutnano, c toda a n1ythologia, que sPja aninlista,
11aturalista, ou idealista, procede unificando os deu-
ses 110 seio de uma doutrina 1nonotheista. Os as-
tros c as son1Lras passatn do individualisn10 anar-
chico para a ordmn systctnatica; c o ntundo phan-
tastico da Inythologia, expresso subjectiva da
VI. - O EGYPTO - 1. 77
realidade transfigurada, organisa-sc a exemplo do
mundo social. Assim que o grau de civilisao
1nonarchico, a mythologia denunca o Inonothcis1no
de ntn n1odo n1ais ou menos accentuado. Deus,
n1onarcha dos cns, na terra o soberano abso-
luto. A evoluo do poly para o monotheismo no
tetn pois nada de essencial na mythologia reli-
giosa, nem estas duas frmas de conceber o cu
importan1 caracteres fundamentaes: exprimem ape-
nas estados de organisao social.
O Peru, imperial, esboava um monotheis1no
quando acabou; o Egypto que foi um imperio no
podia deixar de ser tnonotheista, de un1 modo
tnais ou menos pronunciado. O pantheon crescia
maneira que as fronteiras politicas se alargavan1;
crescia com a nacionalisao de cultos estranhos e
cotn a adopo de divindades forasteiras, ao mes-
tno ten1po que a consolidao intima do estado
detenninava o tnovi1nento no sentido de uma u n i ~
dacle que nunca chegou com effeito a ser clara e
inequvoca. Veiu a theologia dos sacerdotes e scri-
bas definir o para.llelismo d'estes dois movimentos
oppostos n 'un1 mytho erudito commum a todos os
monotheismos: o mytho que, traduzido clialectica-
Inente, significa a unidade na pluralidade. As di-
vindades que manifestam o deus occulto increado
so os n1embros d'esse deus auto-gerador.
Nem o n1onotheisn1o, pois, nem a ausencia de
deuses-idolos --esses dois traos que tanto impres-
sionaram o grego polytheista e pago, concorrendo
poderosamente para a ruina da mythologia helio-
nica e para a fonnao do christianismo europeu
-denunciam na mythologia hamita caracteres di-
versos dos caracteres organicos do animismo. A
ausencia de idolos no tabernaculo prov1n do feti-
chisnlo; o monotheisn1o exprime o adiantamento
78 L. I. - ANIMIS:\10
da evoluzto social. Nenhum d 'esses traos in-
tin1o: so ambos apenas forrnaes.
O que intitno e essencial a noo da divin-
dade em si, que nem se 1nanifesta con1o utna von-
tade absoluta e por isso estranha a qualquer
pensatnento moral, nem apparece como expresso
concreta de u1na ida racional e por isso estra-
nha a qualquer pensarnento scientifico ou philoso-
phico. O deus e os deuses do Egypto so, como
os dos sei vagens, espiritos reaes que ani1nan1 o
Inundo e a imaginao, o dia e a noute, a vida e
o sonho, tendo como dominio supren1o a 1norte
n1ysteriosa. Nem urna vontade, ne1n un1a ida in-
troduziran1 ainda uma ordem systen1atica na cotn-
prehensao de um universo que ainda sussurra,
obscuro, confuso, palpitante de ahnas, nas collinas,
nos rios, nos astros, nos animaes e nos sonhos,
como un1a vasta phantasmagoria nebulosa onde
rutilam estrellas sobre o espelho enor1ne do lanol
das aguas do Nilo cobrindo a terra e fecundando-a
no leito da noute enygmatica.
A aragen1 que enruga a face do grande lago da
Yida palpitando no n1ysterio da gerao, Chnum,
o pritneiro deus, invisivel con1o vento que passa,
sopro creador, altna universal, pae suprerno. Sat,
a fora geradora, Anuka, o abrao do an1or que
procria, so a terra e a agua que o esprito aniina
-os filhos de Chnun1 quando Ya sobre o Nilo
abraando a terra para a fecundar. Esse rio, nu-
cleo da nao dos han1itas, por seu turno u1na
al1na e u1n deus - Ilpi, o creador.
O vento inYisi vel sussurrante o typo do deus
supremo na religio das ahnas que ta1nbCin se ou-
vem nos ruidos vagos c n1ystC'riosos da noute,
vendo-se npC'nas nas smnLras on na escnriJo dos
sonhos. Clnnnn, o vento inicial, dissipa-se cotno
Vl.-0 EGYPT0-1. 7'J
aragCin, quando os theologos c scriLas procuram
nehal-o c representai-o vivo: por isso, na religio
organisada, o deus supremo increauo- como ex-
presso 1nythica do n1ytho espontanco do vento
pri1nitivo. A realidade e o no1ne d'essc deus abs-
condito esto nas oito potencias crea.doras, os ses-
?J1t1Ht ou sesennu_, que unidas a Thut fornuun aos
pares os quatro princpios elementares da creao.
Nnn c Nunt so o oceano celestial e o abysmo,
Ileh e Heht o tempo infinito, l(ek e l(ekt a tre-
ya, Neni e Nenit o sopro, o espirito, o vento. No
corao do Universo est Ptah, o deus de 1_\;Ienl-
phis, que a ahna ou o fogo inti1no, 1noldador ou
esculptor das cousas; co1n Sechet, o bem amado,
na cham1na que destroe e purifica; com Neith,
Net ou Nit, a virgem-me, no poder de gerao
1nysteriosa; co1n Bes e Bast, esposo e esposa, hune
vivo, chamn1a rutilante, calor benefico, luz condu-
ctora. As almas do fogo vm desde Ptah que u1n
principio at Bes-Bast que so a realidade do
lume, co1no as almas do ar indefinido e da agua
vieram desde o sopro invisivel de. Chnutn at Ne-
ni-Nenit qne o vento, e Hpi que o Nilo.
O rio, theatro da vida social e economica, o
centro ou foco da mythologia. Elle que ali1nenta o
povo e consolida o estado, t elle o primeiro en-
tre os espiritos proximos be1nfazejos ; as suas aguas
levan1 as se1nentes de fecundidade, no seu dorso
vo navegando as barcas engrinaldadas, condu-
zindo os romeiros s festas de Sais, de Buto, de
Eu basta.
t V. Raas humanas, r, pp. 106-11 e n, 185 e seg.
80 L. I. - ANI!.IISliO
2.
Era em Sais, em Buto, nas boccas sebennyticas
do Nilo, e e1n Bubasta, no brao pelusiaco do rio,
que os egypcios adoravam aquella a que Herodoto
chamou Artmnisa. Dizia-se Bast on Pacht em Eu-
basta, Neith etn Sais. Hathor adorava-se em todo
o curso do Nilo egypcio, principaln1ente em Aphro-
ditopolis junto a JHmnphis, e em Edfu e em Den-
dera na regio alta de Thebas. Esses deuses fe-
meas so os mythos da gerao que uma fest ;
veneram-se cantando, danando, ao som do pan-
deiro e das castanholas sagradas. So mulheres
quasi, mas ainda no pertencem de todo huma-
nidade, porque antes de se divinisar o homem di-
vinisou-se o animal. Os espiritos ou almas que Yi-
vem nos brutos so a substancia dos deuses do
Nilo. Essa mythologia, feita religiffo, uma zoola-
tria.
Cada sacrario- tm o seu animal sagrado : em
Buto o falco, en1 Bubasta o gato, em Hermopo-
lis o ibis. No lago 1\Iomis habitam os crocodilos
divinos que os sacerdotes alin1entam piedosamente
a po, carne e vinho, embalsamando-os quando
morrem. O gato symbolo do Deus-Sol e de sna
filha adorada en1 Bubasta ; o falco o sy1nbolo
de I-Iorns, o ibis o symbolo de Thut; o abutre
o syn1bolo de 1\'Iut, e o touro de Osiris. O gato
sagrado de lleliopolis, no te'In}!lo de l{, nos
hy1nnos C'cclesiasticos um fe'tiche universal e ab-
soluto: Tens a cabea do deus-sol, tens a fau-
ce de 'rhnt, o que duas vezes poderoso e se- .
nhor de lle'rmopolis ! As tuas orelhas so as de
()siris fpte onvttn todns as preces; a tua hocca
a do deus 'rum, o deus da vida, qne te 1uantevc
VI.- O JW\l'TO- 2. 81
itnpollnto; o teu corao o de Ptah, que te lavou
os 1netn Lros de toda a nodo a! 1,ens os d('utcs de
Chnnsn, o dons da I na, c as coxas de ] Iorus, o
que vingou sen pae :-;iris!
Os ani1naes que j, no so deuses propriatnentc
ditos, 1nas apenas n1edianeiros, como o gato de
lieliopolis, repres<'ntaln a decadencia de cultos an-
teriores de tuna zoolatria pura como a do crocodilo
do lago l\Ioeris e a do Apis de 1\Iemphis. As ahnas
encarnadas nos brutos ainda vivetn ta1nbmn nos fa-
ctos phisicos- como nas cataractas de Syena, ahi
onde o Nilo comea a fecundar o cho do Egypto,
ahi onde Chntnn, o velho deus, remoto no tempo
e no lugar, o 1nytho do expandir das aguas.
Esse dens, e todos os deuses, representam-se en-
tre ani1naes e humanos: Chnum tetn cabea e has-
tes de carneiro, Hathor que traz nas mos as ca-
deias do amor e o pandeiro das danas sagradas,
te1n armas de vacca e entre ellas utn disco lnnar.
Quando as procisses festivas desciatn o Nilo em
barcos. at A phroditopolis, onde era o sen te1nplo,
levavam cotnsigo tuna vacca n'uma gondola engri-
naldada de plantas aquaticas. Bast-Pacht, a Arte-
n1isa de Bubasta, tinha a cabea de um gato e o
disco lunar, coroando-a. A lua femea no Egy-
pto, porque a sociedade chegou civilisaiTo; a
lua deusa ou attributo de deuses- como hoje
ainda se v ser o crescente sobre que pousa os
ps a Virgem-da-Conceio catholica. A fe1nea
a deusa por excellencia genesiaca- o ventre da
gerao.
E' lua ainda a Neith adorada em Sais, a me
do sol, a vacca >> e1n cujo ventre elle se gerou--
porque o sol nasceu da lua, con1o o dia nasce da
noute que o principio obscuro da gerao. Neith
verde como Ptah, verde como a campina palpi-
7
L. I.-
tante de sen1entes vivas quando o Nilo se retirou
para voltar propicio na estao seguinte. A' ro-
Juaria de Neith en1 Sais vinhan1 fieis dos pontos
1nais ren1otos. Era un1a festa nocturna, cotno to-
das as festas dos deuses prinlitivos. A noute mys-
tcriosa a hora dos segredos sacran1entaes invol-
vidos na treva, presididos pelo disco de luz pallicla
cravado no cu negro. N'essa noute de Neith cada
ron1eiro trazia un1a lan1pacla, e todo aquelle que
no podia ir a Sais, accendia em casa a luz sa-
grada. O Egypto inteiro palpitava, por sobre o
labyrintho de canaes do delta, ao longo das mar-
gens largas do rio sacrosanto, e as luzes borbori-
nhavam na s01nbra, con1o almas, aos bandos, aos
Inilhes, anin1ando a noute n1ystica.
Neith gerara o sol; Bast-Pacht, a deusa de Eu-
basta, nascera de R : uma segunda noute que
succede ao dia anterior. O gato de Heliopolis o
anin1al sagrado de Bast, cujo sanctuario era um
bosque erguido n'un1 ctnoro ao centro da cidade.
As alamedas' umbrosas descian1 at ao Nilo, bei-
jando a flr das aguas. No rio coalhado de barcos
apinhavarn-se os ron1eiros chegados de todo o
Egypto- seis, setecent"os nlil, fora os bandos de
ereanas levadas pela nio ou ao collo pelas nies.
1\s choras de fieis subiatu dancando as alatne-
das, os gritos da flauta os detu;es, as
castanholas, con1o a antiga Inatraca selvagen1, ex-
citavan1 o fervor das danas sagradas. llaloua-
vatn-se as barcas no rio, levanclo, trazc11do gente;
snssurrava a turba c un1 cro de oraes obscuras
enchia o ar de evocaes phantasticas. Os talis-
Jnans de Bast afugentavan1 os nutus-espiritos: po1
isso os rorneiros levavarn ao pescoo tuna cabea-
de-gato, co1no Lcutinhos; por isso batiatu palnuts
cotno (lUCUl se persigna. O cro elas flautas, das
Vl.-0 EGYI)TO- 3. 83
castanholas, das paltnas, dos gritos, o sapatear da
dana c o ruido espesso de toda a turba, caminha-
vanl como utna nuven1 de piedade desde o Nilo
at ao sacrario da deusa no alto da collina, su-
bindo as alamedas sombrias de arvores.
no cirno via-se o portico e o sanctuario. I-Ia-
via estatuas de seis cubitos de altura, e as paredes
coloridas de pinturas mysticas onde a lua de Bast
e o sagrado a R enchia1n de contrio os
romeiros.
3.
Nas frmas vivas e typicas dos animaes via o
egypcio o contraste co1n a natureza morta. A vida
tornava-se-lhe u1n sy1nbolo da creao, e um synl-
bolo da divindade cuja potencia essencial para
o pensamento que acorda a cosn1ogonia. Adorar
os animaes era adorar os deuses ; cada ani1nal era,
ou um deus, ou a imagem viva de uma divindade
invisivel. Os specimens de anitnaes sagrados nos
templos representavarn imaginao sitnples as
series ininterrompidas das encarnaes da divindade
representada e1n uma raa particular. Assi1n ainda
hoje etn Lisboa se conserva1n na S os corvos de
S. Vicente, alimentados pela egreja. Esse animal
que se torna medianeiro ou symbolo, e que em lu-
gares deus ainda, foi fetiche, quando o animistno,
ao depois transformado .no seio de um povo civili-
sado, em commuuidades barbaras.
Vimos os sacerdotes alilnentando os crocodilos
sagrados do lago Moeris: tambem os falces vi-
nhain todos os dias receber a sua rao de carne
picada; os gatos cmniam po e leite, cotniam pei-
xe pescado no Nilo. Cada casa tinha o seu gato
como penates, e quando morria, a familia rapava
*
84 L. I. -
os sobreolhes em signal de d: Eram enterrados ri-
tualmente. A L'luna sagrada era enonne: j f<-llla-
mos no carneiro de Chnum, no falco e no gato
das divindades astraes; o escaravelho era o animal
de Ptah, a gara de Osiris, o abutre de Isis, o
crocodilo de Sebek, o ibis de Thut. Quem matasse
uma cegonha soffria pena de morte. A vacca, de
Hathor, era sagrada s deusas geradoras, deusas da
receptividade; o touro aos deuses da procreao.
O boi louro ou branco, 1\lnevis, ia para o sacra-
rio de Heliopolis; o boi negro, Apis, era levado a
)lemphis, ao templo de Ptah. Quando nas mana-
das das can1pinas do Nilo apparecia um Apis, o
egypcio separava-o levando-o por un1a quaresma a
engordar no prado sagrado de Nilopolis. D'ahi em-
barcava, j co1no um deus, e1n procisso, para o
templo de ouro de 1\Ietnphis onde era ungido, ba-
nhado, incensado com perfumes pelos sacerdotes
reverentes, que o recolhi:nn sua abegoaria sa-
grada. Tinha vaccas escolhidas e tuna mangedoura
abbacial. Quando morria, o seu funeral era uma
paixo, e em volta do templo, na encosta pedre-
gosa, havia escavados na rocha os sarcophagos
onde o seu cadaver era recolhido 1nun1ificado. O
cemiterio dos Apis re1nonta ra de A1nenophis
III. (1524-1488. A. C.) .
No boi n(\gro de l\Iemphis YiYia Osiris, cuja
frma em espirito era taurina. Apis era tanto tuna
representao do deus que a denoinina-.o dos seus
sacerdotes, osarhapi , apresenta fundidos o notne
(lo animal e o do deus que o religioso
Pxtrahiu do fetiche zookgieo pritnitivo. A rtrrnidadc
de ()siris rxistia na snccesso tlos touros s:lgrallos
de l\ltmphis, na rtPrnidade d'rssa typica.
Se todos os touros nrgros fossrtn A pis, as aLe-
gearias do tetnplo de .l\l<ntphis no os poderiatu
VI.- O EGYPTO- 85
'COnter. Apis era o touro negro coYrtrt) cmn uma
1uaneha Leanca triangular na testa, CO!U pontos
brancos c1n fnna de aguia no dorso, c caLcllo bi-
color na cauda. Taes caracteres denuncia v:un o
aninwJ predestinado que un1 raio do cu devia ter
gerado no ventre da n1e, quando sob a lngua
tuna pequena tun1efaco accusa v a a cxistencia
1nysteriosa do escaravelho sagrado de Ptah. Ento
o touro negro era tun A pis, era Osiris, era o synl-
bolo ou o deus da procreao, porque o escarave-
lho de Ptah, sen1ente do universo, attestava a sua
divindade. Apis-Osiris ia habitar a rnorada do
deus supretno de o deus-principio, o
deus-origen1.
O escaravelho (por se suppr que todos esses
anin1aes eran1 n1achos e creava1n de si, sen1 fe1nea)
foi o syn1bolo da existencia, ou da substancia do
uniYerso. Do escaravelho gerou-se Ptah, pelo pro-
cesso de anthropon1orphisao constante nas rny-
thologias religiosas, e o anilnal ficou sendo a n1a-
nifesta'O de urn deus cuja fnna ainda entre
auinud e hutnana. Sobre os seus hombros de ho-
n1e1n, Ptah figura-se tendo por cabea o escarave-
lho. Assitn ta1nben1 a frma substancial de Osiris
o touro negro de l\Iemphis.
Ptah, o que tece os principies o pae do pae
dos deuses e o que rola no espao <<o ovo do sol e
da lua- assitn se exprin1en1 os sacerdotes na sua
linguage1n ainda mythologica, 1nas j dogtnatica. A
in1aginao ..espontanea pinta-o verde, corno todos
os deuses geradores n'essa viosa regio que o Nilo
fecunda, e faz d'esse esprito intin1o da terra, que
o fogo em si corno origmn de todo o calor e de
toda a luz, utn pequeno- ano ou creana- por
ser o principio, veste-o coino u1na mtnnia por ser
.eterno, e d-lhe por attributos o chicote, o sceptro
86 L. :::.- ANil\IISl\10
e o anel do Nilo, por ser omnipotente,. soberano e
dispensador das aguas fertilisantes. Nas n1os dos
scribas e doutores, esse mytho espontaneo torna-se
a expresso da justia, da ordetn, do metro das
cousas: o senhor ou pae da verdade. Elle que
luz, por isso mesmo verdade. Etn qualquer lugar,
em qualquer estado, en1 qualquer momento que
estudemos o pensamento vivo do homem, obser-
vamos como um bater d'azas para a regio sobe-
rana e pura do Ideal. A mythologia parte da lua
para o sol, da noute para o dia: o pensamento
parte do facto para a lei' da confuso para a or-
denl. A civilisao um stnsum co'rda!
Em o boi negro de Osiris tem sob a
1ingua o escaravelho de Ptah- substancia da luz
c da verdade; em Hertnopolis est o boi louro,
o boi branco de Thut que tamben1 .o senhor da
verdade divina. Hern1opolis, a cidade da reve-
rencia, o sacrario do i bis branco, a ave divina,
cujo collo e cujo bico so negros, que ua sua atti-
tude enygmatica symbolisa a atteno e a curiosi-
dade do hamita parando de p a olhar o sol, a vr
o Nilo encher, o vento a soprar as aguas, a terra
inteira a crear, a nascer-porque tnotivo? por vir-
tude de que principio?
Os_ espritos que agitam a terra so os filhos de
Ptah, os ir1nos de Thut. Quando nasceran1 os qua-
tro pares das almas elmnentares, nasceu a terra,
os rios correram das fontes, o filho da flr do lto
surgiu no seu barco, radiante c bcllo, illutninando
a terra com os seus raios ! >>
4.
Comeou ento a representar-se o uranut do fir-
mamento. A n1ythologia astral c 1netcreologica ap-
VJ.- O RG\ PTO- 4. 87
parece-nos cmn um caractPr intciran1cntc solar por-
que o <lescnvolviincnto da civilisao oL]itcrou os
cst:ulos lunares c stellarcs precedentes. Por outro
lado, u'C's8a civilisario typo do valle do Nilo, as
fontes parallclas da n1ythologia religiosa, astracs c
psychicas, externas e intC'rnas, desenvolveram-se
COJTelativamcnte, penetrando-se e unificando-se nos
n1ythos religiosos que son1n1an1 a vida com o dia
e a noute con1 a morte, vendo na succcsso das
vidas a iin1nortalidade propria dos deuses lun1ino-
sos, vencedores da trva, do1ninadores da morte.
A victoria da luz e da vida, diz Tiele, est ex-
pressa na propria designao appellativa dos deu-
ses- nuteru_, os que se renovam ; est na sue-
cesso indefinida das triadas ou trindades divinas,
e1n que o filho o proprio pae redivivo, esposo
de sua 1nc .
O dra1na do finna1nento identifica-se co1n o da
vida, e da identificao nasce u1n pensamento j ~ i
systen1atieo da natureza das cousas, cunhado cotn
o sello profundo e 1nystico que a paysagen1 in1pe.
A noute engole o dia, a 1norte engole a vida,
COITIO e1n todas as 1nythologias pri1nitivas. 1\Ias, no
Egypto, para aln1 da terra negra e pingue do
Nilo, ficam os desertos fulvos d'onde os furaces
trazem as tempestades de areia ardente; fica1n
essas regies desoladas que, contrastando con1 o
vio do valle do rio, so como a noute de u1n dia.
E para alm dos 1nezes uberrimos em que os na-
teiros do Nilo, fecundando as terras, as inun-
dan1 de cearas, e at que, das suas cataractas de
Syena, Chnnm volte a espargir as agnas, fi.can1 os
mezes ardentes em que o sol quei1na, o ar abraza,
a terra escalda e todas as flores Inorrein. No
como a morte essa estao de fogo?
Assin1 os contrastes profundos da topographia e
88 L. I.-ANIMISliO
da thermometria concorriam com os contrastes na-
tnraes ordinarios para accentuar mais declarada-
n1ente a existencia cotno utn dratna, e sobretudo a
nwrte- nucleo obscuro do pensatnento aninlista
- con1o uma expiao, uma purificao, dando .
n1ythologia religiosa aquelle caracter 1noral que
ella s attinge quando, desenvolvendo-se, coincide
com um estado social civilisado.
A victoria do dia sobre a noute est no mytho
de R, o deus de Heliopolis, vencedor de Apap, a
serpente do tnal; a da vida sobre a 1norte est no
tnytho de Osiris. Assassinado por seu irmo Set,
chorado por sua irman e esposa, por Isis e Neph-
thys, dotado por Thut, vingado por Horus, seu
filho. Osiris fica lnperando no reino dos 1nortos,
I-Iorus vem reinar sobre os vivos. No filho d-se a
resurreio do pae. Astraes an1 bos os 1nythos de
R e de Osiris, no segundo que se encorpora-
ram as idas eschatologicas. 1\Iorrendo, o h01netn
vivia em Osiris, e assin1 cotno a ahna do deus
existe em Orion, assin1 as ahnas dos ho1nens scin-
tillan1 nas estrellas reca1nando o cu escuro das
noutes.
R., o deus solar de On ou Heliopolis, tinha ahi
o seu sanctuario e a sua crte. O pantheon da ci-
dade santa do Nilo inferior, abaixo de l\len1phis,
unificara-se, e os deuses antigos apparecian1 co1no
aspectos ou hypostases do suprmuo 11: llartna-
chis, o visivel, Rft-Ilarntachuti, o sol no seu
csplcnuor uiurno; Tnn1, o encoberto, o sol du-
rante as trvas nocturnas. Chepra, u1n creador,
cmn o escaravelho, o sy1ubolo da creao; Shu,
<'Specie de J ano que o ((expansivo l> COlHO deus
do firuiatnento, e o devoraute COlHO calor ar-
dente do sol, cncorporant-se cn1 l ~ - 11\0narcha
de um cn1pyreo i1naginado {a. iulitao do estado
Vl.-0 HG\PT0--4. 8U
que te1n a sua capital c1n l\[crnplis. Cmno os reis
q ne rein:un soLre o E:gypto, assiut ltft i1npera so-
bre o Universo, revelando-se llOS ahysmos do
cu, sentado no <( throno do sol. Elle que foi
o crcador de tudo, renasce de si proprio en1 cada
dia, cn1 cada anno.
Con1o o cgypcio na sua barca navega sobre o
Nilo, assi1n Rft, ctnbarcado no sol, vae navegando
nas ondas transparentes do oceano do ar. Cada
dia u1n cyclo, uma vida. De rnanhan, R
co1no n1n reccn1-nascido tem un1 bero na sua gal
solar: v-se sentado n1ordendo o dedo con1o as
creanas. Sobe o astro no firmarnento: assim o
deus vae crescendo, crescendo a barca e o nun1ero
dos espritos que a tripulan1. Pela tarde, surge
A pap, a nu serpente, para engulir o deus que se
so1ne, escondendo-se no seu relicario. A tripulao
dos espritos defende o deus e leva o barco pelas
agnas do mundo inferior, para leste, n1areando
contra a corrente, n'esse Nilo escuro da noute para
al1n do qual est outro dia e u1na resurreio.
O dratna dos dias o dratna dos an:Qos. E' no
inverno que ven1 ao Inundo sobre 1una folha
de loto, de manhan que appareceu sentado no
seu bero lu1ninoso. Na prin1avera o deus crescido
un1 adolescente, no vero tun ho1nen1 barbado,
no equinoxio un1 velho. A cr que a liturgia lhe
d no o verde proprio dos antigos deuses genc-
siacos: o vennelho da luz solar. O touro sa-
grado do seu t.entplo de .i\len1phis no negro
con1o o de Osiris, louro ou branco. R o deus
do firn1a1nento illutninado, O deuS da 1110rte
escura. Nascidos a1ubos da 1nythologia astral, un1
tnanteve o seu lugar no ether, o outro, o per-
der, conquistou o don1inio n1ais intin1o e tnyste-
rioso da eschatologia. Rft tem por cabea o globo
!10 L. I. -ANIMISMO
solar, em uma das mos o sceptro, na outra o
symbolo da vida; representado assim nas suas
imagens, a figura do Egypto soberano,- vence-
dor, conquistador. O falco terrvel dos ares tam-
ben1 presta a sua image1n para as figuras do deus
que sobre a cabea da ave tem o globo solar. As
azas e o sol, ou u1n sol alado, eis ahi o syn1bolo
divino que encima as portas dos templos da ~ e r u
salein de R.
5.
\
1\Ias, se o deus omnipotente de Heliopolis absor-
veu em si o pantheon anterior, o deus supre1no de
1\Iemphis, Osiris, mais poderoso ainda por ser
um Inytl1o que lavrou nulis fundo na alma nacio-
nal. Altn do dia ha a noute, al1n da vida a
morte, alm das victorius e conquistas a Iniseria
eterna e os 1nysterios itnpenetraveis. A luz do sol
verdadeira, Inas no toda a verdade. O finna-
mento ethereo bello, n1as no toda a belleza.
Al1n da luz ha os enygn1as da terra, da n1orte.
O siris, no qual a iinaginao poz a sutn1na de to-
dos os 1nysterios, Osiris que a vida e a n1orte,
o sol c a s01nbra, por isso o deus snprenlo,-
dcus uno en1 cujo seio vn1 fundir-se todos os nly-
thos e todos os deuses, aln1a universal, e typo
da religio dos egypcios. R den-te os raios de
Jnz que faiscmn mn teus olhos, Shu deu-te o ar
fagnciro que a tua Loca inspira, 8cL deu-te os
frul'tos de qne vives, Osiris, tn proprio, dcst0-te
a agnn do Nilo donde nasceste! No sC'io de ()si-
ris Pncoq>oran1-se o velho Ptah de l\[emphis, Tu1n
de 'rt.(bas, o Sol de On; Isis i<lPntifica-se con1
n NPith (le Sais,. con1 l\Int de 'rhehas, con1 llathor,
con1 Bast de BuLas ta; llorns ChCin, l{. Os
VI.- O EG\ l'TO- :J. 91
densos Iocacs unific:uu-sc {t InatH:ira que se ccntr:t-
lisa o itnpcrio, c os 1nythos solares o lunares, os
deuses da luz e os da crcao, os do dia o os da
noute, os rnasculinos e os feniininos, sotnmarn-se
todos na trada supren1a de Isis-Osiris-Ilorus que
a cristallisao da mythologia aninlista do Egy-
pto.
As lendas dos tempos posteriores em que, esgo-
tada a faculdade mythogenica, os egypcios vian1
na serie dos seus deuses as dynastias de sobera-
nos contadas por Diodoro, dizen1 que, reinando
Osiris, Typhon (Set) conspirou contra elle e ra-
ptando-o o u1etteu n'tuna cesta e o deitou ao Nilo
que o levou na corrente, 1uorto, at ao nutr. Isis
affiicta partiu chorando etn busca do esposo e
achou a cesta e o cadaver junto a Byblos. Quando
Horus, filho de Osiris e Isis, cresceu, pegou e1n
armas para vin'gar seu pae e bateu Typhon. Osi-
ris e Horus forarn os ultimos reis-deuses do Egy-
pto.
Tal foi a frma ou evhemerista d'esse
mytho profundo do Egypto, cuja expresso
transparente. Osiris morto vivia no reino inferior
-na regio dos espiritos que o anitnisn1o tinha
por to real como o mundo. Por Osiris e em Osi-
ris a alnta hun1ana passava atravez da n1orte para
a outra-vida da phantasia. O deus eschatologico
tinha por sytnbolo UITI olho mysteriosatnente aberto,
por animal o touro negro de 1\Iemphis, Apis-Osi-
ris, e representava-se como uma mun1ia envolvido
en1 lanoes brancos. Vivo na rnorte, reinando e1u
ahna na regio das ahnas, renascia no filho, revi-
via em corpo, e1n realidade, e1n acto, na pessoa
de R-IIorus -o sol. A triada estabelecia n'um
mytho unico o nexo das relaes entre a mytho-
logia astral e a psychica, estabelecendo o nexo
92 L. I.-
entre o n1ysterio da morte e o facto da vida.
Por isso disse1nos que o n1ytho de Isis-:Siris-
llorus a cristallisao religiosa do Egypto :
o ponto culminante em que o ani1nisn1o se cons-
titue cmno um typo, attingiudo o li1nite da , sua
capacidade expressiva.
O contraste das cousas, a dualidade dos phe-
nomenos astraes e humanos, -dia e noute, luz e
sombra, somno e vigilia,- acordaratn, co1no vi-
n1os, a noo de un1a lucta: ao lado dos deuses
bons surgiram os deuses 1naus. E, con1o tambetn
dissemos, se havia local onde esses contrastes se
accentuasse1n, esse loc-al era o Egypto- um jar-
diin encravado em areaes adustos, co1n un1 clna
benefico durante a visita do Nilo, co1n un1 vero
torrido durante a estiagetn. Set ou Typhon, o as-
sassino de 0Biris, era esse 1nal, sentido nos tempo-
raes do deserto, na calma abrasadora do vero,
nos 1nonstros do Nilo sagrado. O l\Ial da cr do
fogo, vennelho como o sol estival: Set cavalga o
jtunento do deserto das areias fulvas. O destrui-
dor omnipotPntc est nas serpentes venenosas
das n1attas virgens, c nos crocodilos e hyppopota-
lllOS sagrados do Nilo.
Denunciada a guerra, o 1nedianeiro e salvador
dos hmnen:::;, christo da n1ythologia egypcia, e1n
cuja ahna renasce tatnbein a alma do Pae, Ilo-
rn:::; crescido depois da catastrophe, j: vigo-
roso, preparado para luctas que le1nLram as dos hc-
raldes smnitas. J o sol rPitaseillo se leYauta no
cu, dissipando as trevas de Apap, os 1naleticios
de Set- ou j:. o Nilo, soltas as eatnral"tas de
Sy<na, vetn <lcsrcntlo revolto a <.ntoriuu soLre a
<:unpina abrazatla a frf':::;cnra brotaro cea-
ras. E' ento que, no 1nytho, lloru:::; vingador,
salvador, 1 lorus o falco de l{ , de pc soL1c o
VI.- O EGYP'fO- 5.
!)3
carro <lo sol, esfaqueia Apap, ou 1nontad.o no
d o r ~ o dos crocollilos torce c 1nata as scrp0nt<s fu-
nestas, ou alado cmnbate coutra os hyppopotamos
terrveis. Por isso o egypeio, contrito, o invo-
casn: Vem a rnin1, acode-1nc ! vem, hoje m<'sino,
agora, depressa! V e1n para guiares a barca sa-
grada ! 'r en1 para repellircs para o deserto os
lees da terra do Egypto e todos os crocodilos
para o fundo do Nilo! A terra inteira surri
quando o sol se levanta: louvores ao filho de Osi-
ris!
O Nilo entu1nescia, as aguas comeavam a alas-
tiar-se pelos ca1npos, o ar enchia-se de uma fres-
cura voluptuosa, as ahnas de uma esperana nova.
C01n os lanoes das aguas vinha voando dos con-
fins 1nysteriosos da N ubia, banhando no vo a
ponta das azas abertas, a ave sagrada de Osiris,
a gara Bennu (ardea purpurea) que o proprio
deus- a phenix que de cinco em cinco seculos
arde na pyra e renasce.
Descian1 as garas voando largo, desenrolava-se
mansamento o Nilo inundando. Voltava Deus;
Set-Typhon ficara vencido. A ave de Osiris era a
gara, a sua cr liturgica o verde, a arvore sym-
bolica a tamargueira sempre-viva: assim o pinta-
vanl nos tetnplos, assitn o vian1 nos sonhos da ima-
ginao. En1 Phyla, em Abydos, no alto Egypto
d'onde o Nilo ven1 descendo, estavam os sacrarios
principaes de Osiris: ta1nbem a capital en1igra de
l\le1nphis para Thebas; mas o mysterio sagrado em
que toda a mythologia nacional se resumiu era o
culto do Egypto inteiro, e en1 parte alguma d'elle a
Paixo attrahia cada anno to grande numero de
fieis como em Busiris, no grande templo borda do
Nilo.
Alm, na ilha que o rio inclue acima das cata-
L. I. - ANll\IISl\10
ractas de Syena, assistia-se ao precipitar ela cheia;
aqui, j em pleno delta sarjado de canaes e paes,
ouvia-se o primeiro grito de Set- quando o Nilo
principiava a recuar e o sirocco batia a brisa re-
frigerante elo norte. O mysterio que abraava os dias
e os annos abraava o Egypto inteiro desde as ca-
taractas de onde cotneam os desertos, at
as bocas do rio onde termina a terra. Set soprava
pela do sirocco, a vananclo co1n os seus se-
tenta e dois cumplices- o numero dos dias ar-
dentes. Consummava-se ento o assassinato ele Osi-
ris. A' os dias iam corrend_o, assitn o
cadaver do ... '\ na cesta ate parar em
Byblos. Isis tva no seu te1nplo, moa, com
hastes ele vacca e entre ellas um disco lunar-
Isis a velha deusa da gerao nocturna. Diante da
sua imagem (que Herodoto viu em Sais, na frma
de uma vacca, ajoelhada, coberta com u1n 1nanto
de J?urpura) de noute as latnpadas, de dia
queimava-se 1ncenso.
A chorar por Osiris, a consolar a .lllate1"-dolorosa
de Busiris, corriatn os fieis de todo o Egypto, e
os ritos, como na Paixo christan, reproduziam
os momentos do drama mythologico, tragedia sa-
grada de todos os annos. 17 do mez de a th yr,
quando o sol passa em Scorpio, er:1 a data da
morte do deus do Egypto. Os sacerdotes offerecian1
viuva lachrimosa utna vacca dourada coberta
com um vu negro de byssus- coberta de d,
como se cobrem os santos das nossas egr<'jas du-
rante o tnysterio da Paixo. TatnbCln na paixo
de Osiris havia penitencias, e lagri1nas e confisses;
tambcm se pedia tnisericordia, atnparo c perdo
-porque sernpre a fragilidade lnuuana careceu de
se amparar ao phantastna que a sua in1aginao
creou. No t01nplo de Bu::;iris sacrificava-se o boi
VI.- O EGYI)TO- G.
95
sagrado, extrahiaiu-sc-Ihe as entranhas, enchia-se-
lhe o ventre de Iucl, farinha c incenso regado COlll
azeite, c levava-se a qucin1ar na pyra. Das cinzas
rcsnscitaria outra vez redivivo o deus! Crepitava
a chau1n1a, caatn as lngri1nas pelas faces doridas,
onviatn-se os getnidos abafados c os soluos bre-
ves dos fieis, e ao sussurro da allucinao da
gente vinha fazer cro o assobiar rnorno do si-
rocco- silvos de Set expulsando as agnas, de-
vorando a verdura con1 a sua guela ardente. Osi-
ris vogava 1norto navegando para Byblos, o seu
cada ver insepulto pedia quando che-
gava o dia de lanar as sement: :(rra, n' esse
dia enterrava-se Osiris. A luz d6 pio noute,
scintillando no disco argenteo de Isis, prenunciava
a vingana de Horus que a me carinhosa anla-
mentava. Os dias bellos voltaria1n! Osiris gern1-
nava na terra, Horus prepar.ava os braos para a
sua lucta da primavera.
6.
I ,
No mytho profundo do Egypto, vida, -morte e
resurreio, in1agem da existencia transitaria que
na successo dos seus momentos constitue a exis-
tencia eterna,- est tamben1 a historia do nascer,
do crescer e do morrer d' esse typo de mythologia
anitnista que o Egypto nos legou. Tambem ella
vmn da noute, como uma Isis lunar, da noute da
percepo primitiva; tambem cresce para o dia
cotn o sol, como Osiris. A resurreio em Horus
ve1nol-a nos montentos de evoluo posterior que
racas tnais bem dotadas fonnularo.
Cristallisada na paixo de Osiris, a tnythologia
egypcia attingiu o momento culminante : s lhe
resta cr e morrer no seio do dogmatismo sacer-
96 L. I.-
dotai, do enkystan1ento ou ossificao em ritos
n1udos, do anthrop01norphis1no realista que ne-
nhuin Evhemero fonnla ainda con1o doutrina,
1nas que to forn1al e positivo con1o o ser pos-
terionnente no idealisn1o grego. Esse o rytlnuo
natural da mythologia: as percepes que se tor-
naranl seres nas condies de deuses, fazem-se
hon1ens divinos; ao n1esn1o tempo que a unifica-
o, progredindo por obediencia a un1a exigencia
do pensamento a1nadurecido, an1algan1a todos os
deuses n'um deus unico. R. uma conglobao,
Osiris un1a conglobao n1aior ainda: An1un de
Thebas a son11na absoluta, coeva do ten1po e1n
que os reis ainda em vida eram considerados co1no
deuses hun1anos.
A n1udana da capital de l\Iemphis para Thc-
bas e o predotninio do alto sobre o baixo Egypto
concorreran1 tan1ben1 para subalternisar os deuses
da regio. antiga, n'essa segunda epocha religiosa
que vae da XI XIV dynastias e coincide con1 o
esplendor da indust.ria, da riqueza, das victorias
e conquistas. An1un era un1 deus local e1n 1'hc-
bas: tornou-se o deus por excellencia e1n que
vieram unificar-se todos os deuses con1 todos os
mythos que os tinhan1 creado. A1nun era azul,
como o firn1an1ento diurno; da cabea ergni:un-sc-
lhe duas plun1as syn1bolicas do duplo dmninio so-
bre a terra e sobre o cu; nas n1os tinha, o scc-
ptro n'un1a, c o sy1nbolo ela vida, o phnllus g( .. ra-
dor, na outra. A triada repete-se no novo 1nytho
einincnte: 1\Iut a sua Isis, a tne, deusa (la
nonte c da trva cuja cabea df' abutre- do
abutre divino que protege nas batalhas os exerci-
tos dos plw.ra(js; Shn o Sf'U o iilho, f'S-
pirito da ntnwt'phcra. l\Ias A1nnn-Hn, R-o-ignoto,
o invisivcl, no s, co1no ::;his, ntn deus snpe-
VI.- O Er.YPTO- G. 97
rior: nn1 deus qnasi nnico. O lado cschatologico
<la religio, cavado, profnn(lndo, levara a formu-
lar o mytho da immortalidaue da alma domi-
nado pela doutrina da retribuio de um modo
thcologico e absorvente; cncanlinhando a rnytho-
logia para o cspiritnalisn10 theorico e os pantheons
livinos para o monotheismo ; dando no seio de
.Atnnn-Rft a expresso nitida de dogmas sados de
tnn animismo qne tivera na triada de Osiris a
sua ultima n1anifestao espontanea. A rnonarchia
e o sacerdocio de Thebas exprime1n u1n estado
acabado de civilisao, em que os documentos de
atavis1no comeam a surgir, corno aquelles sym-
ptornas de infancia que observamos nos velhos.
Se o Egypto chegon a mostrar, no mo1nento da
creao da triacla de Osiris, esse estado de combina-
o on synthese dos elmnentos astraes e dos elemen-
tos psychicos da religio, attingindo a e m i n ~ n c i a do
typo na esphera do anin1isn1o, nem por isso a
phisionornia ethnica da n1ythologia perdeu nunca
unut feio eschatologica d'onde sae, desde que o
equilbrio se destroe, o mysticismo funebre da de-
cadencia- abnosphp,ra propria onde vieram de-
pois florescer todas as phantasmagorias divinas do
fim da Antiguidade.
Para alm do momento em que, sob as seis pri-
meiras dynastias, Osiris, R e Ptah eram os deu-
ses eminentes, v-se u1n passado de rnythos e deu-
ses lunares que se cornbinan1, se1n se obliterarein,
com as concepes posteriores. Isis, a ou o (por-
que o sexo dos indivduos mythicos mudavel
com o tempo) velho, venerando, excelso, Neph-
thys (Nebt-ha) a matrona, deusa do mundo real,
. Thut (Thuti) cuja significao incerta, so affio-
ramentos da n1ythologia lunar ou nocturna, no ter-
reno j coberto pelo strato solar do dualisn1o de
8
98 L. I. - ANll\flSl\10
Osiris (Asar, Asiri) e Set (Set, Suti). So affiora-
mentos porm, que valem mais do que reminiscen-
cias, porque no Egypto no succedeu, con1o na
.. l\merica, absorver o Sol todos os mythos prece-
dentes. O metro, o peso, a sciencia, as letras, to-
dos os elementos racionaes da civilisao que no
idealismo aryano sero propriedades dos deuses so-
lares, ficam no ani1nis1no egypcio dotando a pessoa
do velho e nocturno Thut. A evoluo da mytho-
logia progride: confundem-se n'um os tres cul-
tos de Osiris, R e Ptah, e na ra das pyraulides
consumn1a-se a deificao dos monarchas; attin-
ge-se o monotheismo e a divinisao do home1n,
termos formaes derradeiros da mythologia, mas a
zoolatria presistente, a magia nos ritos e o culto
dos mortos ficam affirmando sempre que esses la-
dos nocturnos so os predominantes no animismo,
filhos da noute, da sombra e do sonho.
O pensamento que no teve capacidade para
sa.r fra da comprehenso ani1nista do mundo ex-
tingue-se n'utna velhice assustada de phantasmas,
da mesma frma que veren1os ulterionnente ex-
tinguir-se n'um dilettantismo esteril o pensamento
grego por no ter podido alliar o caracter ou a
vontade psychologica con1prehenso ideal, esthe-
tica, solar, que forn1ou do mundo no systema dos
seus mythos.
7.
,.
I ~ ' portanto chegado o m01nento de obscrvar-
Inos a cschatologia excessiva d'csse povo que fez
das pyra1uiu0s tun1ulares o tnaior dos seus Inonu-
Jnentos, deixando-nos o scFulchro cotno syn1Lolo
da stta passagen1 na terra. Este estudo coiuplctar<.
o da n1ythologia do ruundo externo, no qual Jl
VI. - O EGYPTO- 7 99
vin1os os vestgios c docu1ncntos <los <lcuses pre-so-
lares c na zoolatria, intiinaincnte con1Linada com a
1'(\prcseutao d'esses deuses e de todos, o nexo
fonnal entre os mythos astracs ou 1netereologicos
c os n1ythos psychicos: os aniinaes so divinos
porque n'clles habita a alma, esprito, ou so1nbra
do deus, visvel nos astros, ou vida nos sonhos.
Estudada a morte, o circulo da allucinao mytho-
logica ficar encerrado.
s egypcios, diz Diodoro, faliam das habita-
es dos vivos co1no de estalagens, mas dos tumu-
los dos mortos como <le vivendas eternas, porque
os n1ortos passam edades sem fim no Ilades. Por
isso attendern pouco s habitaes, pondo um cui-
dado extraordinario nos sepulchros. A ida pri-
nlitiva e sin1ples de que a morte o somno eter-
no germinou e no pensa1nento egypcio de
fr1na a encerrar a srie de concepes 1noraes e
transcendentes, passiveis no seio da n1ythologia
psychica. O Egypto escavou tanto o mysterio da
Inorte, que o corpo das suas invenes a tal respeito
un1 repositorio onde se encontra1n todas as in-
venes de todos os povos. Os n1ytlws propria-
Inentc psychicos, do sonho ou da allucinao, de-
pois os mythos moraes retributivos, depois os Jny-
thos transcendentes- a srie inteira das invences
passiveis realisadas espontanea ou
c u1n codigo co1npleto da morte, eis ahi o que a
:naginao funebre d'esse povo nos legou.
sempre a ida realista da existencia
turnular, ficando selvagem ainda nos periodos de
111aior civilisaco. Reservavam-se com o caU.avcr
todas as cous;s, ou imagens das cousas que o vi v o
adquirira ou fizera: a cova era un1a summa das
occupaes e das aces da vida; as paredes do
sarcophago, coalhadas de inscripes e pinturas,
*
tOO L. I. - ANI.:\IlSliO
um text0 biographico. O caixo, os lanoes do ca-
daver indicavam a sua posio no mundo e a sua
riqueza. Deitado no esquife, a face era velada por
uma mascara reproduzindo-lhe as feies: a ima-
getn equivale pessoa.. O esquife era, con1o as
paredes elo carneiro, coalhado de letn h ranas e
memorias em imagens e inseripes. No seio do
cadaver pintava-se o escaravelho de Ptah, sym-
bolo do auto-renascimento d'esse que, tnorto, revi-
via; em um dos olhos, abertos, punha-se o synl-
bolo de Osiris. O pritneiro caixo tinha a fnna
do corpo a que se ajustava. Havia depois un1 se-
gundo, utn terceiro, at utn quarto: o tnorto ca-
rece ele defesa! Para os ricos, esta srie de cai-
xes, tnnicas de que o cadaver era o nucleo, en-
trava n'tun sarcophago de granito cuja tatnpa era
sellada a ponto de se tornar itnpossi vel de abrir.
Assim se levava o corpo ao tutnulo-, n'urn barco
rolando sobre toros- con1o o barco do sol na sua
viage1n pelo espao !
Sen1 ser encarnao ele divindades particulares
ou de attributos divinos, {t n1aneira dos anirnaes
vehiculos das almas dos dPnses, o h01netn era urna
manifestacito da viela transcentlente. Tinha nn1a.
parcella da iintnortalidade real elos deuses. e aquel-
Ie que durante a existencia estnlara e dnsejara o-
absoluto, chegava depois da tnorte a viver cmno
ahna divina. ..A sua persoualida<le no se perdia,
e por isso era religioso o cniclado na conservao
dos seus restos-i1nagen1 e vehicnlo d'essa allna
emigrada. Era rnistr dcfen<lel-os contra a corrup-
o, contra os ataques da natureza c dos tnons-
tros. F<)Ja tlo alcance <los animacs <le rapina, a,
salvo <la UCstrnio, OS ca<lav<'rCS gnar<lav:un-se
co1no thf'sotuos (\nl sepulturas frias, s0gnras, inac-
ccssivcis, irnJnacula<las c indc8tructivcis: baluartes
Yl.-0 EGYPT0-7 . 101
.da Juorte, con1o c1la eternos, voltados sen1pre ao
l)Onente, na deiTota de ()siris, profundos no solo,
ou eseavados na roeha, ou esn1agados soL n1ontanhas
de petha co1no so as Pynuuides. L dentro, na
cella interior da fortaleza inaccessivel que o de-
f<nrlP, esbi o Inorto prC'parado para resistir incor-
ruptvel ao tetnpo. Ou lhe extraran1 as entranhas,
religio::;auwnte guarLladas 0m un1as, ou injeC'taram
o corpo com liquitlos enLalsatnantes, ou o guarda-
rain n 'utna salga e1n salitre durante o te1npo ne-
cessario. 1\Iutnitieado, eterno; involvido em liga-
duras, encC'rra<lo en1 caixes que a rocha esconde,
inaccessi 'Tcl.
A 'que111 do sacrario onde jaz o esquife ha a
capella onde se depositam as offertas: o 1norto
quasi u1n dPns. Vive con1o aln1a, e as alrnas so a
substancia dos deuses. Despir o in volucro terres-
tre, voltar ao estado aereo, adquirir, seno o fa-
cto, a virtualidade pelo n1enos da existencia sup-
posta dos deuses. J o 1nytho da ahua se analy-
sou, dividindo-se ern substancias, cuja natureza,
cujo destino so diversos. Vivo, o hornem consiste
n'un1 involucro, o corpo, habitado por Khou ,
que o mytho da intelligencia ou do pensa1nento.
Khon, digamos uma rnonada animista, percorria li-
vreinente os n1undos, operando sobre os eletnentos,
coordenand-os, fecundando-os : o espao est coa-
lhado de espiritos que entratn um a tun nos cor-
pos no acto do nascimento. 1\Ias, ao entrar n'um
corpo hun1ano, a n1onada nimista reveste-se d'uma
substancia inferior a si, porm divina ainda: a
alma propriamente dita. Khou encarna em Ba, a
ahna, demasiado divina ainda para comn1unicar
directamente com a carne - Khat ; por isso Ba
te1n corno medianeiro Niwu, o sopro-vital, alma
spirritus} pneuJrta} que anima o corpo.
i02 L. I. - A:'\IMISllO
-Tal foi o systema subtil de mythos eruditos que
os sacerdotes do Egypto deram co1no definio
transcendente dos mythos anitnistas espontaneos.
Por outro lado, fonnulado o mytho da nitra-
vida, typo e ideal d' esta, era necessario que o
destino das almas se consagrasse por uma doutrina
de penas e pretnios, desde que na vida real a so-
ciedade attingia o momento da concepo de un1a
moral imperativa, ou de uma justia. O monarcha,
arbitro dos destinos dos povos, o typo do deus,
supremo-juiz no tribunal das almas. Na passagem
de uma para a outra vida est pois o Juizo-final, e
para altn d'elle o destino abenoado ou tnaldito.
A nuvem ou o claro ( conforn1e agradar n1elhor
ao pensamento dos metaphisicos) da allucinao
rnythologica acon1panhou sempre a viagen1 dos
hotnens at que chegaram ao porto da razo cri-
tica. O i1nperio na terra o monotheisrno no cu,
a justia na sociedade o Juizo-final na morte.
O hotnem egypcio, producto da justaposio de
uma carne e de uma alma, de l{hou e de Khat,
elen1entos mysticamente antagonicos, como que
o theatro de uma lucta real. Elle, homem, ne1n
a carne nem a alma: carne e ahna vivem n esse
que por fitn se reduz a um lugar ou un1a condio
apenas. Quando, com a morte, essa condio ces-
sa, Ba apparece no tribunal de Osiris para ser
julgada- Da que a alma responsavel, a ahna
hutnana, e no l{hou, a monada anin1ista, divina.
c1n essencia, incapaz de tnal, e que, introduzinrlo-se
cm Ba, a habilitou a cmnbater contra n. carne.
Exhalado o ultimo suspiro, a ahna desce ~ o tu o sol
poncnte ao fundo da terra pela estrada de o ~ i r i s .
E' ahi que reside o Snpremo-juiz, ahi esb o tri-
Lunal temvel da avaliao das palavras no dia
da justificao>>. 8iris coroado tem nas n1os u1n
VJ.- O EG\PTO -7.
chicote c u1n baculo, sentado n'un1 throno que o
1nar rla virla rodeia coalhado de flores de lto. En1
volta. do throno fican1 os quarenta e dois espiritos,
e 1\nnbis con1 cabeca de chcal e I-Iorus con1 ca-
bea de falco os 1neritos das ahnas. A
balana tem n'un1 prato o corao do 1norto, no
outro luna penna de avestruz- sytnboio da ver-
. dade in1ponderavf\l. Osiris, co1n a cabea de ibis,
seriba da verdade >), vae notando os pesos ...
Supprin1indo-se nos deuses bons as cabeas anintaes
conservadas ainda nos demonios, foi este o quadro
que Angelo pintou mn Roma. O juizo-final
christo o egypcio.
O realisn10 da i1naginao espontanea tenaz
como a gran1tna que resiste charrua. As vises
phantasticas do outro-n1undo, originadas nos so-
nhos, nas son1bras, complica1n-se de extravagan-
cias, mas no mudam de essencia. So esse::; os
1nythos do realis1no vivo, a que ve1n juntar-se un1
outro genero de mythologia- a dos scribas e phi-
losophos que .definen1 e theorisam as essencias das
almas e os valores dos .destinos. E' o sacerdote
qnen1 distingue Ba e Khou: no o povo incapaz
de subtilezas. Sobre u1n strato de mythos-de-re-
presentao assenta um strato de mythos-do-pen-
san1ento- os mythos metaphisicos.
Se a balana de Anubis ou de Horns pende e
Osiris conde1nna, IChou toma posse da ahna que
no soube ou no pde obedecer-lhe na viagem da
vida, e principia com ella, con10 um carrasco, a via-
gem pelos espaos, viagem infernal de castigos,
at encontrar u1n corpo expiador das sentenas
do tribunal divino; at que, cun1pridas ellas, Ba
volta ao nada, Khou, a n1onada animista, ao seio
infinito d'onde tudo nasce.
1\ias se a balana annunciou virtude e innocen-
t04 L. I.-ANII\IISMO
cia, Ba recebe o corao e os tnembros, e Hathor
e N ut asperge1n-na co1n a agua da vida: est
pron1pta para a viagen1 do e1npyreo. O ca1ninho
agreste, eniado de perigos e con1bates. Deram-
lhe os deuses uma lana co1n a qual vence os es-
pritos maus na estrada do cu- crocodilos, co-
bras, as duas viboras e a serpente .Apap, o 1naior
dos den1onios. Afinal, passados os co1nbates, ter-
minada a viage1n, a alma ben1aventurada entra
nas campinas de Osiris, de cearas louras infinitas
em que as espigas n1edem dois cubitos, cearas Ina-
tizadas por bosques sen1pre verdes, co1n fontes de
agua cristallina e ribeiros lilnpidos onde se refle-
cte o azul puro do finna1nento da virtude.
8.
Eis ahi os InOinentos supretnos que a sen1ente
do animismo attinge. Viinol-a principiar a genui-
nar no seio da lnaginao creadora do selvagem;
vimos ir nascendo, crescendo, bracejando, subin-
do, essa vegetao de mythos que ten1 o seu typo
e1ninente nas idas religiosas dos egypcios. Attin-
giu-se o lilnite de capacidade expressiva latente
n'esse 1nodo de percepo que se diz auitnisn1o, e
que, sendo o proprio do estado selvage1u, tam-
benl o particular de certas raas capazes, si1u, de
alcanaren1 a civili:sao fortual, co1no se viu no
Egypto, mas incapazes de conceberCin a existcn-
cia con1o tlllla vontade ou tuna ida, con1o u1n acto
ou u1n
A religio do Egypto, diz Ti ele, nunca se rc-
fonnou; os cle1umltos prin1itivos, dcsenvolvcnuo-se,
conscrvara1n-se. Os prilnciros ritos lnauttn-sc atra-
vez U.e toda a historia ainua que :s vezes a sua
significao se altere: esto n' este caso o culto U.os
Vl.-0 EGYl'T0-8.
nwrtos c a adorao dos anintacs que cn1 povo al-
gntn attingiu tanw.nlw. int portancia.
J.ois cultos e zooloo-icos
' b b '
n. dos anituistas pritni-
1nostranuo-nos coino, se geral o
rent-se vestgios das cdades prinlitivas durante os
pcriodos historicos ulteriores, o Egypto o
caso particular Ue Ulll povo que attingiu a civili-
sao cn1 todas as suas fnuas, tatn-
benl a SUa religio rutle SClU a transfortnar. rralvez
possa dizer-se que o Egypto 1nostra a
de un1 estado selvagmn, c que a India dos Vedas
a barberie da civilisao, se taes expresses no
raiassen1 con1 o paradoxo : que111 n1editar sobre
ellas ver que so exactas.
O percepo infantil do n1undo, te1n
no seu caracter realista o n1otivo do seu lin1ite.
Sen1 duvida o Egypto, civilisando-se, introduziu
noes n1oraes e idas costnologicas no corpo da
sua tnythologia pri1nitiva; 1nas cotno ella era ani-
Inista apenas, a transcendencia das doutrinas dos
collegios de sacerdotes de Osiris e de A111un, de
1\Iemphis e de Thebas, conserva o 111esn1o caracter
de infantilidade realista: a sabedoria de crean-
as- a doutrina sin1ples do juizo-final e o sys-
tema da e1nanao.
A triada n1ythologica, resutnindo as doutrinas
cerca da existeneia n'un1a identidade absoluta,
exprin1e, sin1, utna ida cos1110gonica (inherente ao
corpo da religio desde que a sociedade, co1no tal,
attinge um detern1inado tn0111ento de seu desenvol-
vimento) sem chegar por1n a fonnular utna theo-
ria psychologica das Causas universaes. Na triada
egypcia, Deus, unico e1n essencia, no unico em
pessoa. E' pae e por isso 111es1110 a potencia da
sua natureza tal que gera eternamente sem se di-
106 L. I. - ANll\liSl\10
minuir, se enfraquecer, nem se esgotar. No
necessita sar de si proprio para ser fecundo. Uni-
co, na plenitude do ser, concebe; e como no tem
Inomentos, a concepo identica ao acto, a con-
ceio ao parto. E' pois, a u1n ten1po, o pae, o
filho, a 1ne: geradas e1n deus, nascidas e1n deus,
as tres pessoas - Isis-Osiris-Horus - se1n sarem
de deus, so Tudo.
Por isso, a ausencia de tuna ida de vontade,
j na creao espontanea dos mythos pritnitivos,
j nas doutrinas con1 que se fortnam os 1nythos
theologicos, limita a capacidade do animis1no, con-
fundindo a substancia com o acto. Por isso os deu-
ses, como elen1entos, existem, n1as no tn1 que-
rer; por isso as creaes mysticas mais requinta-
das dos egypcios vale1u tanto como os fetiches
pRssivos dos selvagens: no ha ahi vontade, no
ha querer, no ha caracter, e por isso nrio pde
haYer outra base para a moral, alm d'aqnclla
que est na fora organica da sociedade consti-
tuida. O herois1no o trao distinctivo da
tnythologia elo semita, inventor de Heraldes e de
Jehovah, typos do querer indotnavel e da vontade
absoluta; o que pe no 1nytho un1a fora
viva da ahna do hoinetn, construindo-lhe o cara-
cter e dando :: tnoral tnn apoio divino ou trans-
cendente; o heroistno, nueleo e alavanca, ahna e
brao do homen1, nexo activo entre o n1nndo real
c o imaginaria, e por isso cotno que a substancia
do proprio h01ne1n- isso o que no cabe nos li-
do animistno.
Passivo por um lado, realista pdo outro; e
, identificando tudo na confuso indistincta das pcr-
('(pes infantis, tan1bcrn no sente a ncccssid::ule
d'css<:>s nHclian<:>iros qne o aryano concebeu para
pr cm r('lao o Innndo incffavel das idas cotu o
VI.- O EGYPTO- 8. 107
}Jobrc n1nndo da realidade. N01n ha n' 01le um deus-
vontade, ne1n nn1 verLo apollinco. 'rudo o que
diYiuo real: o invisvel, o ignoto, v-se na alln-
cina.o, cmno lnna parte do n1un<lo de facto sepa-
rada da outra por u1n vu de nu vens que a viso
separa. Para :qnCin esto as cearas do vallc d.o
Nilo e os crocodilos c hyppopota1nos do rio, para
alin as cearas tnagnificas das cmnpinas d.c
e os monstros do cortejo de Apap. A morte a
cortina que separa os dois ca1npos, o nucleo de
todo o systen1a de idas religiosas, o n1on1ento cul-
n1inante da existencia indivisa que, vindo do ven-
tre, sobe at0 ao turnulo, para descer d'ahi outra
vez ao seio de un1 Todo genesaco.
Concebr a vida no acto, n1aneira de un1 se-
mita, ou a eternidade e o infinito na successo das
vidas e dos ten1pos, Inaneira de un1 aryano, eis
o que no eabin. na capacidade 1nental do hatnita
-selvagem civilisado. Aquelle sussurrar de al-
lnas, aquelle ondear de fogos fatuos, aqnelle for-
n1igar de so1nbras e vises povoando os sonhos,
anitnando os bosques ilhnninados pelo luar da nau-
te n1ysteriosa; aquella. confuso indistincta de sons,
frmas, 1novilnentos, n'urn chos phantastico in-
ventado pela ilnaginao sensvel e infantil do sel-
vagen: essa phantasmagoria por onde cotnemos
a nossa viagem no matagal das almas, veiu caini-
nhando comnosco, e nebulosa.
Dos confins mais ren1otos do mundo, dos esta-
dos mais ruelas do homen1
7
cheg1nos a utna civi-
lisao que ensinou ao europeu variadas artes,
dando-lhe mais de uma lico ainda hoje repetida
e1n nossos dias. E esse nevoeiro ani1nista, fixan-
do-se sobre o Nilo, co1no a bruma que cobre os
rios, tornou-se o corpo da religio de u1n povo do-
tado de engenho e arte. O talento dos sabios e a
108 L. I.-ANIMISMO
viso dos mysticos, penetrando na ceara das ahnas,
analysaratn, estudaram, profundaratn o sentido de
cada utn d'esses 1nythos ingenuos; deratn-lhes in-
terpretaes novas, revestiranl-llOs de ligaduras sa-
gtadas co1u jerogliphos e imagens, invol veran1-nos
e1n caixes successivos, etn sarcophagos de gra-
nito, mettendo-os em camaras escavadas nas en-
tranhfts das rochas; 1nas no an1ago de todas as
suas co1nbinaes subtis, a muna resequida ficou
sendo o sy1nbolo d'essas invenes de uma infan-
tilidade caduca.
liVRO SEGUNBO
Naturalismo
I
A oreao
1.
ngora n'un1 segundo momento da evo-
lu:to da mythologia religiosa: aquelle a que podc-
nlos chamar barbaro, porque o mais geral no es-
tado ethnon1etrico assi1n denominado. Se para o
estado anterior achmos um typo na mythologia
dos hanlitas, para o actual encontramol-o na dos
se1nitas, onde os mythos da creao constituem o
nucleo do systema das idas religiosas, denunciando
na cotnprehenso do Universo como um fiat_, con1o
n?1 acto, o apparecimento de uma noo psycholo-
gica.
No quer isto dizer que nas mythologias selva-
gens, netn na do Egypto, a imaginao deixasse de
representar de um ou de outro modo o mundo e a
sua orige1n, isto , nn1a astronomia e uma cosmo-
gonia: quer dizer que essas theorias, se tal nome
lhes convm, exprin1em uma ausencia de exigen-
cias rac.ionaes, ou prescindem de uma doutrina bas-
tante para satisfazer a intelligencia. A cosmogonia
verdadeiramente uma fabula, dentro da qual se
no encontra expressa a causa da existencia, por-
110
L. II.- NATL"RALIS:\10
que, no se distinguindo da substancia animista os
deuses geradores, o chos no se resolve.
Ha de certo abnas ou deuses geradores, n1as que
o so unica1nente por estar na natureza da subs-
tancia que os co1npe o sere1n-no, o gerarem, o
produzirem u1n mundo que se no differencia d'el-
les. Sen1 duvida, a imaginao mythogenica dos
selvagens no attinge similhantes noes, mas a
cosn1ogonia dos egypcios mostra que fructos ou
doutrinas esto latentes na semente do realismo
animista primitivo.
A prin1eira impresso que o aspecto da terra e
do finna1nerito produz a de uma superficie plana
coberta por utna especie de tampa concava. Os
yorubas africanos representam-se no seio de duas
metades de un1a cabaa gigantesca. A differena,
por1n, evidente entre a terra e o firma1nento, cu-
jos aspectos, cujos phenomenos so to diversos,
acorda logo o mytho da separao -porque o es-
pirito htuuano, unitario por excellencia, no con-
cebe a diversidade seno co1no
u1na diviso. Pua.ngku foi que1n na China separou
o cu da terra., e e1n todo o extre1no Oriente at
Polynesia geral a opinio de que pritnitiva-
lnente cu e terra, collados, eratn uma cousa unica.
Assim, a sen1entc da qual o sen1ita extrahir
a sua concepo 1nythica de um deus pae on1nipo-
tente e creador encontra-se ta1nbem no fundo pri-
Jnitivo das in1presses humanas, especie de
onde tudo se agita para se desenvolver, differen-
cianuo-sc. Em toda a parte o cu e a terra, ou o
sol c a terra, so os paes do 1nnndo e dos hon1ens;
1nas entre a descel)dencia por etnanao, 1naneira
do hmnita, c n. creao senlita ha tuna diffcrena
<'ssencial nas iuas. l\latna-Ppaeha, a terra gera-
dora no Peru', a Inatcruidade dos cle1nentos que
I.- A CREAO -1. t li
se observa (\ntre os finnios, os laponios, os estho-
uianos e por toda a An1erica, no valctn n1ais n<'nt
ntenos para o nosso caso do que a filiao do
IllUtHlo en1 Ptah.
Conltudo, a voz de un1 dens que o australio ouve
110 rngir do trovo, voz que o assusta sen1 poder
definir o nwdo nem contm etn se-
Inente a possibilidade do rnytho de utn ser volun-
tario e creador. No j{t o esboo de uma noo
rl'esta espccie, o n1ytho de 1\laui, o deus-sol dos
1naors, que creon a ilha pescando-a do seio do mar
con1 o seu anzol encantado? O selvagem, com ef-
fcito, restringe a rea das suas noes ao pequeno
pedao de Jnundo que habita, porque setnpre o
hon1en1 se considerou a si e terra o centro das
cousas. Por isso o deus u o espirito gerador ou
creador do pedao particular de terra tambem
quasi sempre o primeiro pae da tribu.
Na cosn1ogonia luunchadal ha um deus positi-
vatnente creador: l{utka, o que fez o cu e a
terra e os homens. A creao, porn1, to eterna
co1no o creador; e a alrna ou substancia do ho-
1ne1n to identica de l{utka, que o ka1nchadal
cr-se muito mais intelligente do que o seu deus,
notando-lhe os vicios da obra: as montanhas e
barreitas a prurno, as torrentes precipites, os tem-
poraes de chuva e vento, as te1npestades do n1ar,
as correntes contrarias- todos os embaraos e pe-
rigos das regies malfadadas do polo. No obser-
varernos acaso, n'este exen1plo, o ponto de diver-
gcncia das duas concepes at ahi confundidas?
V etnos j ntn ser creador, mas vemos urna crea-
to identificada com elle,. e um deus que, ape-
stu de voluntario, tem un1a intelligencia propria to
litnitada, que se nos affigura encontrar no mytho
ka1nchadal, como dissemos, o ger1nen da Vontade
1 t L. II. - NA TVR.\
involvida ainda nos Iimbos nebulosos da Emana-
co. A fabula dos tamauaks do Orinoco simi-
ihante de Kutka: tamben1 An1alivacco, o crea-
dor, discutindo muito a obra con1 seu irmo, fez
quanto prle para dar duas correntes inversas ao
Orinoco: os barcos snbiriatn por uma, desceria1n
por outra; n1as o deus no obteve o que desejava.
Esse desejo o principio de uma Vontade que
ainda no consegue, porn1, don1inar, no espirito
rude do selvagem, a fora bruta das cousas.
2.
Suban1os na escada dos povos; aprox1men1o-nos
do centro do mundo t-va1nos entrar no seio da
rea semita.
Diz Diodoro que etn Eabylonia se adoravan1
doze deuses como senhores do cu: cada um d 'es-
ses deuses era nm n1ez consagrado n'nn1 signo do
Zodiaco. Acin1a de todos ficava El ou II, o que
denominou a grande cidade: Bab-El, Babylonia
-a porta-de-E I; depois de El vinham Anu, Bel,
Hea, Sin, Sanws, Bin; d(lpois os deuses dos pla-
netas- Auar, l\Ierodach, Nergal, Istar e Nebu .. A
n1ythologia astral apparecc-nos aqui j: constituda
n'um corpo de divindades cnjas funces e lugares
so definidos. .A <lar, o su blitne, est frente dos
cinco espiritos <los planetas cuja fnria cruel se
propiciava con1 o sacrificio (lc crC'anns. 1\dar
:--;atnrn, Nergnl e o Sf'U grande templo
estava en1 ](utha, a sna i1nagen era un1 leo
alado com cabPa hnn1ana, o sen lugar :i frPntc
dos cxPrcitos conqnist:ulores, no frngor das bata-
lhas. Sin a lua, :ulora<la cn1 Ur, in1agc1u bar-
tr.v. Rru;as ltumanas, u, p. !1.
1.-A CBEAfi0-2.
ha<la con1 raios ou armas brancas Bamtnejantcs e o
crcse<'ntc por cmblCina; Sarnas o sol qnc illu1nina
o en c a terra>> e te111 por nrn disco de
ouro rutilante. Bin, o trovo, na plenitude do cu,
entpnnha urna espada de fogo qnc t o raio; c
cotno as trovoadas Jintparn os ares c fecunuarn
fontes, Rin o pac <la nbundancia e da fertili-
dade. A nn o tirrnatncnto; Bel, o creador, varreu
as son1bras iniciacs, dividiu o Chos-Ornorka e
forn1ou os hotnens e os animaes. Dei c El, a lani-
pada dos deuses>>, a luz e o creador, so a di-
vindade snprenut c paternal da Chalda. El e
Bel, diz o rei I-Ian1n1urabi, deran1-1ne o governo
dos povos de Sumir e Accad !
O pensamento de un1a creao voluntaria, a
ida de luna Causa da existencia, a filiao dos
hon1ens, dos anitnaes e das cousas n'tun acto d' essa
Vontade-Causa em que a authoridade e o governo
de sociedades j organisadas encontran1 utn princi-
pio,- eis ahi o que se manifesta na mythologia na-
turalista dos setnitas, a qual, desde que se observa
con1 profundidade, differe visceralmente do systema
anitnista dos hamitas. Qualquer que seja o grau
de profundidade ou de elevao mystica a que o
Egypto leve a sua religio, facto que ella nunca
chega a perder o caracter pritnitivo que a distin-
gue. Se, portn, dizetnos que o naturalismo se-
nlita, animando o Universo con1 a concepo da
Vontade, 1narca um progresso na evoluo suiu-
maria da mythologia, ninguem inferir d'ahi que
queiramos dizer que as civilisaes da Chalda e
da Juda, que os in1perios de Babylonia e da As-
syria, ou a 1nonarchia dos judeus, ou as republicas
dos phenicios, ilnportetn utn progresso nas frmas
extfriores do desenvolvimento das sociedades. Essa
questo no vem para aqui: apenas ten1os a Iuos-
9
114 L. II. -:NATUR.\LIS:\10
trar que da mythologia dos hamitas para a dos
setnitas ha um progresso no grau de expresso
philosophica, por isso que ha na concepo espon-
tanea da existencia como un1 acto, de deus cotno
uma vontade, uma base transcendente para a mo-
ral.
Ninguem ignora que tambem o Egypto- e
as n1ythologias, assin1 que a sociedade constituda
obedece a leis- concebeu a ultra-vida como a con-
sagrao d' esta,. pondo nos pre1nios e penas trans-
cendentes o destino das aces; 1nas a prosecuo
do nosso estudo tnostrar como entre esta id-a
simples, exterior e n'um sentido at estranha a
doutrina da etnanao, differe das idas semitas,
nas quaes os premios e castigos ultra-ttuuulares
tm um outro valor por isso mesmo que o mytho
de Deus tetn um outro caracter.
Na zoolatria do Egypto vitnos o doctunento emi-
nente de animismo: os deuses j humanos _tm
ainda cabeas ani1naes. A regra entre os semitas
o inverso: os deuses so frequentetuente anin1aes
com cabecas hun1anas -como o leo alaclo de Ner-
gal. Est; opposio nas itnagcns no traduzirit a
differena dos n1odos de percepo? Parece-nos que
sim. l\Ias o que, sem duvida, mostra que entratnos
n'nn1a csphera nova de representao da
, depois dos tnythos da creao, a dos n1ythos
dos castigos cosmicos- dos diluvias.
Logo que o mundo a vontade de un1 deus e1n
aco e o hon1cm utna creatnra fortnada por (\lle, o
<lualis1no ingenito no esprito hutnano, dnalistuo
<tuc surge cmn as pritnciras reprcsentaPs tnytllo-
logicas, o dualistno da natureza nos dias e nas
noutcs, na luz e na trva, c o Jnalisn1o do esp-
rito n'essc desdobrauwnto <luc se percebo no so-
nho; o Jualistno, dizctnos, fonnula-so entre deus c
I.- A CnEA0-2. 115
<> hon1(lln de utn 1nodo incmnpativcl con1 as idas
snbstanciaes c co1n o systerna das emanaes
fornrnla<las cm doutrina pelo ani1nisn1o culto do
Egypto. Ahi, a esscncia de deus c a do hon1cn1
so n1na c a n1esn1a; para o semita, hotncm e deus
fonnan1 um contraste: creador e crcatura. No ha
identidade, h a opposifio; e os e r r o ~ ou desvios das
nor1nas que a sociedade estabeleceu, crimes julga-
dos no tribunal de Osiris, sfio para o semita Pcc-
caclos- cri1nes contra a Vontade absoluta e crea-
<l.ora. Quando, no desenvolvi1nento das f<rn1as de
governo, se forn1la a ida ele u1n 1nonarcha abso-
luto por direito divino, apparece o crin1e de lesa-
Jnagestade, cri1ne diverso dos ordinarios, crilne que
no s tuna infraco da lei, mas um ataque ao
proprio principio _da authoridade: assin1 tamben1
o peccado entre os se1nitas.
O deus que fez o mundo e as creaturas tem en1
si o poder de castigos destruidores da propria
obra. A allucinao religiosa cresce n1edida que
o espirito cava os mysterios da existencia: a
phantasn1agoria ani1nista dos elementos e dos es-
pirjtos faz-se agora a phantasmagoria n1oral de
nn1 mundo 1nesquinho baloiado na n1lio de uma
divindade omnipotente, como a pella que se jogasse
pelos espaos infinitos. Se1npre se disse que deus
enlouquece: a loucura, ou ,a e1nbriaguez, ou a allu-
cinao divina, cresce n1aneira que sobe. Priini-
tivainente o ar soava compacto e uno co1n o sus-
surrar das almas substanciaes, agora ruge con1 os
clamores e gritos de colera de aln1as voluntarias.
As tetnpestades, os ca.taclystnos dos ares e das
aguas, as trovoadas, as cheias, os terramotos eran1
os espiritos na sua existencia natural: so agora
os actos de um esprito invisivel, omnipotente e
creador.
*
1 t6 L. H.-.NATuRALISl\10

3.
De tal modo se tornaram religiosos os mythos
dos diluvies na imaginao creadora dos povos,
mythos universaes, sem duvida, 1nas cujo lugar na
serie evolutiva este.
O leitor j sabe por que 1nodos e e1n virtude ele
que necessidades o ho1nem pritnitivo representa
em n1ythos tudo aquillo que observa e no explica.
As cheias, facto anonnl por chuvas ex-
cessivas, pelo derretin1ento de neves nas monta-
nhas, ou por con1moes do n1ar enviando lanoes
de ondas sobre as terras baixas, con1o succede e1n
Bengala por exen1plo; as cheias so factos univer-
saes, e por isso universal tambem o rnytho elo di-
luvio fl,inda despido ele caracter religioso, sem si-
gnificao ele castigo, e inscripto na categoria
do que Tylor chan1a os n1ythos de observao))-
isto , os mythos si1nplcs ou inintencionaes ... Assi1n
v. g. a descoberta de uma caverna de ossos d
lugar formao elo mytho de tuna batalha esque-
cida; assin1 tambem, porventura, a observao dos
jazigos conchyliferos no interior elas terras ou nas
alturas elas n1ontanhas, inexplicaveis para que1n
ignora os factos ele sublevao, levaria a suppr a
verdade ele un1 diluvio que tivesse coberto ns cu-
miadas dos Iuontes, da Inesina 1naneira que os
fosseis de anituacs pertlidos levanuu n1ais ele tuna..
vez : inveno de aninutes Inythologicos.
Nada d'isto, poru1, pertence ainda ao fro da.
n1ythologia religiosa, porque os n1ythos s se tor-
naul religiosos, ou, por outra, st. existe religio
desde fpte as invenes ituaginati v as se propoCiu
cletcnuiuar utn systctua tlc relaes entre o co-
nhecido c o ignoto, entre o hotne1n c esses cspi-
1.- A cnEA:\0- 3.
t 17
titos qne ento se torn:un d0uses. Assin1, por toda
a parte, os fios da chn v a descendo das nu vens
so serp0ntes, n1as essas serpentes s6 so divi-
nas quando a n1ythologia se torna religiosa. Para
os akras da costa do ()uro expri1ncn1-se pelas Ines-
l11as palavras estas duas locues: chover?-
deus ? >> E os Laghirns da Africa C'entral, diz
Nachtigall, tu1 con10 nOine de divindade a pala-
vra tonnc11ta . No afhnirar pois que os my-
thos diluvianos sejam universaes, porque o o phe-
nomcno das cheias; nein que sejatn attributos da
divindade, porque tudo se torna n1ais ou menos di-
vino no n1undo percebido n1ythologicatnente.
Brinton achou n1ythos diluviauos em vinte c oito
naes a1nericanas. Na lenda arancania, apenas
tr0s pessons se sal vara1n refugiadas no alto do
1nonte Thegtheg que exerceu, flnctuando, o papel
de Arca. Na tradio cholula, do pre-azte-
que, o plan'alto de Anahuac inundou-se e todos
os hotnens, salvo sete que se refuginran1 c1n ca-
vernas, foratn transfonnados e1n peixes; na cos-
lnogonia azteque ficou -se contando un1a edade-da-
agua en1 que a humanidade fra destruida. Es-
tes mythos, colligidos por Htunboldt no que diz
respeito ao 1\Iexico, so con1muns, sob fnnas va-
rias, a toda A1nerica. Nieuhoff conta os do Brazil,
ElJis os da Polyncsia.
O 1lfahabharata registra utn diluvio, o Zenda-
vesta outro; o Chu-king registra outro: Yao chatnou
os seus nlinistros : Ai ! as aguas do cu propagatn
a destruio; abraan1, galgando, as Inontanhas ;
sobem s alturas! Yao foi o constructor dos ca-
naes que tornaran1 habitaYel a China. Eis aqui a
verso do nosso Ferno l\Iendes Pinto, verso co-
lorida com tons biblicos, como era de suppr
(Peregr. n, 103) : Depois que Deus alagara o n1undo
118 L. II.-NATURALISl\10
com a agua dos rios do cu, vendo que a terra
fica v a deserta, mandara do cu a deusa A nliLla
para que restaurasse a perda de gente que se
afogara, a qual en1 pondo os ps e1n uma terra
que j era desalagada, ella se tornara toda en1
ouro e alli estando em p e co rosto no cu suara
pelos subacos grande somn1a de creanas, pelo do
brao direito machos, e pelo do esquerdo fen1eas,
por nrto ter outro lugar no corpo por onde as pu-
desse parir ( co1no ten1 as mulheres do mundo que
te1n peccado, em castigo do qual as sujeitara
Deus por orde1n ela natureza miseria da condi-
o suja e fedorenta: para mostrar quanto lhe fe-
dia o peccado commettido contra elle). E depois
de paridas ou lanadas pelos sobacos estas crean-
as quaes affirma1n que fora1n 33333, as duas
partes de fen1eas e tuna de Inachos, ficara to de-
bilitada de aquelle parto por no ter quen1 a pro-
vesse do necessario, que lhe deu un1 vagado de
fraqueza tarnanho que cara n1orta e1n terra sem
nunca n1ais se levantar at agora, pelo que a lua
cn1 men1oria do senti1nento d'esta n1orte se cobriu
de d: que so aquellas nodoas de son1bra que
conunumente lhe vemos; e que quando acordar qne
ser depois de passaren1 tantos annos quantas f-
ram as creanas qne pariu, tirar a lua
aquella n1ascara de d e ficar a noutc d'alli por
diante to clara con1o o dia.>> O leitor, j< in;;-
truido sobre o caracter lunar da n1ythologia astral
selvage1n, jit conhecedor da doutrina da emana-
o do aninlisnw, ver de certo n'este n1ytho dilu-
viano e cosrnogonico da. China n1n exmuplo interes-
sante, n1as qnc nada trtn de grave no ponto de
vista fJHC agora nos dirige.
'fan1Len1 por to<la a regio boreal ha diluvios.
Os kainchaualcs salvarau1-se cn1 barcos, os csquin1s.
J.- A CIU..:AO- :1.
11 ')
n1ontados cn1 ossos de Laleias; tnas onde a relao
do phC'non1Pno con1 a ida de nn1 castigo prineipia
a diz Farrcr, parece ser nos 1nythos
das ilhas da l{enni:lo. Un1 pescador, dizern al1i,
lanando o harpil.o prendeu urn caLcllo do gran-
de deus do nutr CJUe dorrnia no seu leito de co-
ral. O deus, acordando irritado, levantou as aguas
e afogou todos os hotncns, salvo os poucos qnc
restara1n para contar a catastrophe. Em ]fidji o di-
luvio foi causado por dois netos de utn deus que
lhe n1ataram, caando, o seu passaro favorito.
''_I:'odavia, n'estes n1ythos, os crimes no so in-
teneionaes ; se h a n 'elles o gennen de u1n peccado
por scrmn utn attentado contra deus, no ha a
ida de perversidade organica e constitucional dos
hon1ens - esse trao caracterstico do dualisn1o
tnythologico dos semitas, essa semente do pessi-
n1isn1o religioso. Assi1n, embora os 1nythos dilu-
vianos sejan1 nniversaes, porque os tetnporaes de
agua o so tan1ben1, nada ha de con1mn1n, 1nais
do que a frn1a externa, entre esse corpo de in-
venes e o systetna cujo typo est na versrto
que recenternente S1nith, o celebre assyriologo in-
glez, desentranhou das tabuletas de Ninive attes-
tando a antiguidade do texto transnlittido por Be-
rosio. 1
Entretanto, Latham registra, nas tradies dos
singpho do Assa1n, a existencia de um mytho da
creao e do diluvio etn que se encontram, sob
frn1as diversas, os 1nesn1os traos fundatnentaes
do senlta. Deus; ao crear o hometn, .. dize1n os
singpho, prohibiu-lhe banhar-se no rio Ramsita
sob pena de ser devorado pelo demonio Rakhas.
O hon1em peccou e a hu1nanidade foi com effeito
1 V. Raas ltumanas, J
7
pp. lGi)-3.
L. II. -NA TuRA.LlS.MO
devorada, salvo Siri Ji e sua 1nulher Phaksat.
Sentados sob un1a ar,Tore, veiu o deus Gosein e
mandou-os caminhar para o sul: Phaksat, des-
obedecendo, foi para o norte cando en1 poder. do
detnonio; Siri Ji(t, para a salvar, passou o rio
prohibido, Ramsita, e o detnonio apoderou-se tam-
betn d'elle. Ia devorai-os a ambos, quando no acto
de os levar bocca, saram chamtnas de todo o
seu corpo consunlindo-o para sernpre. Nunca tnais,
por isso, se viu no Assan1 o diabo vivo. Gosein
poz ento o par no 1\lujai Sangra-bhtun, alto
n1onte d'onde veiu toda a descendencia hun1ana.
1\Ias ao depois, tendo os hotnens co1nido e assado
bufalos e porcos se1n o:fferecerem sacrificio ao
deus, elle, na sua clera, mandou un1 diluvio que
cobriu a terra e destruiu a raca inteira dos ho-
mens com excepo de dois e 1nnlheres que
voltaratn ao monte de Saugra-bhun.
O parais o do Assan1. como o biblico ; Siri Ji
um Ado, Phaksat, desobediente, e origem do
peccado, con1o Eva; o diluvio un1 castigo, e
a humanidade renova-se por via de No que n'esta
lenda duplo. Na tradio chalJaica, herdada
dos accadios retnotos e confor1ne nos chegou pelos
fragamentos da obra de Berosio, diz-se
Utna noute o rei Xisuthros ouviu a voz de N uah
que lhe disse: Hon1cn1 de Snrippak, filho de
Obartutu, faze para ti c para os teus u1n grande
navio, porque eu vou destruir os peccadore8 e a
vida. . . Reune dentro d'csse navio a smncnte da
vida dos seres, para que no desapp:ucatn de
todo. O rei obedeceu e construiu u1n navio ca-
lafetado a Litun1e. 'renuiuada :t e reco-
lhido na Arca, o diluvio. Ao setin1o
d.ia a t01npestade acahnou, soccou-so a face da.
terra c scllou-so de novo a paz entre Deus e os
I.-A CHEAO- :;. 1 21
lmnens.- Cotno se sabe, este, c1n todos os
se11s caracteres, o n1ytll0 biLlico.
A. existcncia consiueraua con1o o acto, a crea-
lo COlllO O producto Ue Ulll:l vontatlc sobre-hu-
lllana, eis ahi o caracter novo, pernlitta-se-nos di-
.z,er assiru, da n1ythologia dos se1nitas. l ~ s s e n1ouo
de representao que pe no n1undo tuna causa
estranha, e acin1a das leis da natureza un1a vontade
geradora, creadora, governadora do Universo, d
de si phenornenos egualn1ente novos n'cssa es-
phera, que cha1nn1os objectiva, da religio- na
esphera dos sentimentos provocauos pelos n1ythos.
O rnedo prin1itivo das ahnas povoando o mundo
aqui 1naior, porque essas ahuas so vontades e po-
tencias; porm ao lado do medo surge a piedade,
a conpunco, os scntitnentos que ho de fazer
dos psahnos dos prophetas de J erusalen1 os mais
bellos poe1nas lyricos da hu1nanidade. Por outro
lado, a n1oral que, no ani1nismo, no encontra base
fra da esphera da lei, acha no naturalis1no trans-
cendente uma origem phantastica, e u1n apoio ex-
tra-hunano no mytho da vontade divina. Por outro
lado ainda, finahnente, o crin1e que na esphera
obscura do animistno era apenas un1 erro ou um
1naleficio para ser depois uma simples infraco
de lei julgada no tribunal de Osiris, ganha o valor
de peccado, isto , de u1n ataque a essa vontade
absoluta que rege o mundo e cria o h01nen1.
O grande 1nytho da ahna voluntaria e pessoal
do Universo sen1 a nlinin1a duvida um passo an-
dado na estrada do conheci1nento. A' sorte obs-
cura do anin1is1no, aos fetiches e n1aleficios, subs-
titue-se uma noo htunana, qual a de utn que-
rer e de u1na intenco. A vontade dos deuses
dissipa o chos da "'indeter1ninao pri1nitiva; e
maneira que o homem reduz ao typo da sua
122 L. II.- .XATUllALISliO
consciencia os mythos da sua inveno, tornando
subjectivas as in1presses do mundo externo, as-
sim vae consolidando e affirmando a sua existen-
cia. J se nno sente con1o um griTo de areia. no
ondear tumultuoso das cousas, nem un1 sopro de
espirito na nebnlose das ahnas, porque ouve em si
a voz de um ser iinaginario, ser omnipotente a
quern pertence, que o fez, que o ampara e que o
pune.
II
A astrologia
1.
A astrologia, diz rrylor, no corresponde s Iny-
thologias primitivas: correlativa da ra cosino-
gonica. A astrologia es para a n1ythologia natn-
como o fetichismo para a 1nythologia ani-
mista. Na esphera que dizemos objectiva tla reli-
giuo ha sentiinentos e ha n1ediaes cultnaes: o
sentitnento proprio no anin1ismo o n1edo, o n1edia-
neiro o fetiche; o sentimento proprio no naturalistno
a COITIJ:Rlnc_o, un1 medo moralisac1o, e o Ineclia-
neiro a Inagia que l nos astros os destinos das
cousas e a sorte dos hon1ens. Almas, n1edo, feti-
ches- eis ahi o corpo dos eletnentos religiosos do
prilueiro periodo; vontade, co1npunco, astrologia
-eis o corpo do segundo em que nos acha1nos. ()
astro j no para o mago um fetiche_, un1 re-
velador; o astrologo no pensa, cotno o shan1an,
sub1netter a lua ou as estrellas ao seu donlinio
para as tornar instrn1nentos da sua vontade: pro-
cura apenas desvendar os segredos que acredita
inherentes localisao relativa, n1archa, ao as-
pecto dos astros cujas influencias voluntaria& re-
gein os destinos hu1nanos.
Assin1, pois, 1nistr no confundir a magia e
a astrologia co1n a feiticeria e os encantamentos,
conforme se faz coilln1umn1ente por un1a razo
t24 L. II.- NATliRALISliO
obvia. Esses resduos de estados transactos appa-
recem entre ns confundidos e frequentemente
amalgatnados: o bruxo nutgo, o feiticeiro astro-
logo; e o estado 1nental superior que ns attingi-
mos, fazendo-nos olhar con1 desdetn para essas re-
lquias do passado, condetnnadas pela sciencia,
anathetnatisadas pela religio- como os filhos que
se levantam contra os paes senectos -- leva-nos a
no distinguir aquillo que n'outras ras foi distincto.
Sem duvida, o sol adorado e1n l\Ien1phis teve culto
em Babylonia ou Sidon, por exemplo; n1as o in-
portante para ns no essa ciretunstancia exte-
rior, 1nas sin1 o sentitnento ou a ida d' esse genero
de astrolatria- anitnista n'ntn caso, naturalista no
outro. D'ahi vem que nos tetnplos do Egypto ha-
via verdadeiros fetiches con1o os gris-gris dos ne-
gros, ao passo que, no templo sen1ita, o mago pro-
cura descortinar o segredo das influencias e desti-
nos inclusos nos n1ovi1uentos dos astros que inter-
roga e cujas suppostas vontades pensa surprehen-
der.
E', porm, necessario len1branno-nos sen1prc de
que na successo dos estados hutnanos acontece o
1nesn1o que se d na successo dos typos zoologi-
cos: qualquer 1non1ento actual inclue todos os n1o-
mentos anteriores, ou sob a frma de eletnentos
transfonuados, ou sob a fr1ua de archaistno. Um
typo a son1n1a dos typos anteriores; pred01nina
n'elle u1n trao qne o earncterisa, individualisan-
do-o, n1as facil reconhecer a cocxistencia dos tra-
os caractersticos precedentes. I ~ ~ ~ t e aximna zoo-
logico, indiscutvel j hoje qne vo de vencida as
autigas i<las elassicas da crcao nniv0rsal sinntl-
tnnPa, no ainda n1na ida corrente na historia
da evoluo nlCntal c social dos h01nens. Entre-
tanto, o caso aLsoluhunentc iucutico.
11.-A ASTHOLOGIA-1. 125
No por isso di fficil f'ucontrar laivos de fc-
tichisrno na astrologia dos povos antigos, porque,
segundo a opinio dos 1nais ltaLci::; interpretes da
1nytlwlogia arehcologicn, se o fetichistno a pra-
tica do selvagcn1, a astrologia o rito do nornada,
e, . confonne as idas qne temos da ev0lno das
agremiaes humanas, as con1munidades non1adas
passara1n para esse estad saindo do estado ante-
rior de tribu ou bando selvagetn.
O n1ago de Chalda prophetisava a s?rte dos
hon1ens, tirando-lhes o horoscopo pela conjunco
astral sob que vinhan1 ao n1undo ; mas fra de
duvida que para a astrologia semita havia astros
bcneficos e astros n1aleficos- ida em que ne-
cessario vr tuna heranca de animis1no. No se di-
r, portn, o n1esn1o"" das relaes substanciaes
entre os metaes e os astros ; relaes nas quaes,
segundo sabido, o sol era ouro, a lua prata, Sa-
turno chtunbo, l\Iarte ferro, Jupiter estanho; rela-
es qne teria1n principiado pela affinidade de cr
no sol e na lua, para d'ahi adqniriren1, no a si-
gnificao dynan1ica de ahnas ou espritos, 1nas
sitn o valor de substancias inflnenciaes -ida que
se concf'be como se ligasse noes cosmogonicas
naturalistas, e que se sabe quanto durou, se no
dura acaso ainda nos ensaios contemporaneos da
1netallotherapia.
Co1no quer que seja, o facto que o naturalismo
cos1nogonico e a astrologia consequente nos appa-
recem como caracterstica do estado barbaro ou
non1acla, it n1aneira do anitnismo e do fetichis1no
caracterisa.ndo o estnclo selvagem. E se o leitor
viu no Egypto un1a ci vilisao forn1al construi da
sobre o systema de tuna tnythologia anin1ista, vae
vr agora a civilisao dos semitas edificar-se so-
bre o systeina de un1a n1ythologia naturalista-
126 L. II.- NAT'CRALIS:\10
qual os prophetas de Jernsale1n daro cmn o jeho-
Yistno unut expresso to profundatnente n1ystica,
con1o os sacerdotes de l\Ie1nphis e de Thebas de-
ranl ao aniinismo dos 1nythos pri1nitivos do Egy-
pto.
, No necessario reproduzir agora a doutrina
qne j ficou expressa no logar proprio : isto , de
que na evolu:to interna e particular de cada sys-
ten1a n1ythologico se repete sen1pre a passage1n da
contetnplao e adorao do cu nocturno, das es-
tiellas: da lua, para a conten1plao do cu diurno
c do sol; c que a substituio dos n1ythos solares
aos stellares ou lunares exprime a passagmn da
Yida barbara e non1nda para a vida nrhana, agri-
cola, ou civilisada. Que nos ache1nos no seio do
animismo, do naturalis'lno, ou do idealismo, co1no
verCinos, o processo identico.
2.
No faltam aos mythologos docu1nentos que pro-
vcln a existencia selvagc1n e portanto aninlista dos
semitas, e 1nuito especiahncnte dos arabes ; exis-
tcncia prvia quella em que o estado n01nada c
as idas naturalistas, expressas nos n1ythos costno-
gonicos e na astrologia, elevan1 o sCinita ft altura
de typo de u1n n1o1nento da sumtnaria tla
1nythologia religiosa. No faltatn, repetin1os; 1nas
esses docnn1Pntos anteriores, de utn valor de certo
gravissi1no para a historia do dcscnvolvin1cnto
1nental interno de u1na raa c para prova de que
desenvolvimento fonnaln10nte itlcntico cn1
todas as raas, valen1 n1cnos para ns agora, estu-
dan(lo no scn1ita o typo de un1 dos tres InOinentos
fla <'Voluo total on snn1nutria da tnythologia reli-
giosa- anirnis1no, naturalisn1o, idcalisn1o.
11.- A ASTnOLOGIA- 2. 127
Os astros que o nomada conhece intimarncnte c
cmn qne vive ctn espirito so ainda os da noutP.
U::; n1ezcs lunares so o ponto de partida <la chro-
uologia, 1 . a noutc o metro do ten1po. Ainda o
syn1bolo das naes islan1itas hoje o crm;centc,
JJae da triLn dos araLes llanu 1-Iill; os Banu 13adr
!:':to Os filhos da lua cheia, os Banu Sarfun ecos
ii lhos da noute, as donzellas bcduinas so filhas
da estrella. A noute a protectora das jornada-;
longas das caravanas atravez dos desertos que o
sol de dia incendeia. O cu nocturno negro e vi v o,
c0alhado de estrellas, o ar tmnperado, a brisa hu-
Inidn. Sombra e agua, eis o a1nor e a a1nbio das
populaes errantes nas zonas adustas. Regae
nuvens a terra do 1neu tutnulo h> exclama o poeta
beduino. A chuva a beno dos n1ortos, o pa-
raizo do cu. ..As nuvens so o 1nanto protector
contra o sol nas jornadas diurnas; so o guia que
leva a caravana ao' oasis onde ha frescura e soin-
bra. Chuva e nuvens, porm, so imt'..gens da noute
<.leliciosa, esboos da sombra fagueira que rejuve-
nesce. Ainda e111 ras historicas o sacrificio da
filha de Jcphthah era recordado de te1npos a tem-
pos pelas n1ulheres de Israel ...
l\'lontaclo no seu camell<?, choiteando lentan1ente
nas planuras do deserto, o beduino sau de tarde
para a jornada. E' absoluto o silencio, unifonne a
er e o contorno da paysage1n crepuscular. O sol
1norreu ,- e u1na brisa fresca annuncia o avanar da
noute. N' essa hora, o lavrador do valle do Nilo
adormecia, chorando a 1norte de Osiris; n'essa
hora o viajante nomada v nas estrellas que prin-
cipiain a nascer no cu o comeo da verdadeira
Yida. Palpita o firmaraento com luzes, a noute
f V. Raas Tmmanas, n, p. 123 e segg.
128 L. II.- NATURALISliO
longa, segura e boa! A brisa fresca beija-lhe a
face, o ar acaricia-o, o cu vi-vo, animado-de histo-
rias multiformes, distrae-lhe o pensan1ento na mo-
notonia da viagem pelo silencioso deserto que
o pae do beduino, Gradualmente vm su-
bindo no cu, como rainha, a lua, e a sua luz fria
e meiga inunda o espao, offuscando o brilhar das
estrellas, ou pondo no meio d'essas constellaes
que so a bussola nas viagens dos mares de areia,
o crescente n1ysterioso para guiar a derrota da
imaginao atravez dos oceanos da phantasia.
Essa lua que para o selvagen1 homem, tan1-
bem para o non1ada vencedor do sol : Dalila h
entregando Samso depois de cortados os cabellos
fulvos do heroe- os cabellos que so e1n toda a
mythologia a imagem dos raios da luz, e no sym-
bolismo jurdico o attributo da fora e da nobreza.
E' essa lua soberana, l\Iylitta-V enus dos syrios, a
que, por cima das tendas e dos apriscos onde os
rebanhos dormem, vla de guarda frente do seu
exercito de estrellas ...
3.
1\Ias, se o semita non1ada dos desertos da Ara-
bia teve no solo un1 impcdi1nento fatal para subir
condio ele agricultor e c i vilisado, o senlita
do vallc do Euphrates e do Tigre, o sen1ita de
Canaan, o senlita das enC'ostas viosas do Libano,
-por toda a parte onde a brisa do mar ou a cor-
rente dos rios n1oclcra o ardor do sol, lnln1cdccc o
ar, :unpnra a vcgetaiTo dos bosques e das cearas,
fixando c fecundando as s0n1cntcs, fixando c con-
gr0gando os hon10ns f'111 C'i<larlcs, -o scnlita saiu
(l'(ssc estado rr1noto c appance-nos na historia.
dPpois de ter substitniuo a lua pelo sol no do-
'
II.- A ASTnOLOGIA- 3.
1ninio da sna n1ythologia naturalista, e como nucleo
da sua astrologia religiosa.
a archcologia moderna da Assyria
rev<'la-nos hoje, para alm dos imperios dos semi-
tas orientaes, a existcncia de um povo de que
os chaldClns c assyrios receberam como herana a
1nythologia. Esse povo o accadio, e esssa nly-
thologia, no s lunar, co1no mais affn do ani-
misnlo do que do naturalismo. Representar a my-
thologia accadia o estado anterior e evolutivo da
astrologia semita? ou sero os accadios gente de
stirpe no-semita, gente tu1aniana, gente finnia?
Eis ahi o que nos no parece que a erudio tenha
detcnninado ainda. t Tiele, porm, considera a
mythologia accadia como um ramo d 'esse animismo
finlandez que o typo bem conhecido da colle-
co de povos a que se chama turanianos. No sys-
tema do J(ale?.:ala, o velho, o patriarcha, o vene-
ravel, o creador (l-uoya) e divindade por excel-
lencia (yunuda), Ukko, o mais poderoso de todos
os magos. Ynn1ala, segundo Castren, significa <<o
lugar do trovo- o fir1namento onde habitam os
espiritos cujo chefe Haltia. Os tres elementos,
fogo, terra e agua, so as tres grandes pessoas da
epopa do J(alevala: W ainamoinen, Iln1arinen, e
Le1nn1inkainen, triada correspondente triada ger-
manica de Odhinn, Loki e H unir.
Um animismo, com effeito, similhante o dos
povos de Accad, com as suas legies de espritos,
com o seu culto dos elementos, co1n a sua hierar-
chia mythologica. A triada suprema dos espritos
compe-se de Ana, o cu altssimo, 1\iulge-Ninge,
esposo e esposa do cu occulto sob a terra, e
Ea ou Ha, alma do ar e da agua desposada co1n
'
1 V. Raas humanas, 1, pp. 160-2.
10
\
130
L. JI. -NATURALISMO
Dav-Kina, alma da terra. Inferiormente, fica a
triada astral metereologica: Uru-Ki, a lua, Ud, o
sol, e Iru, o vento. Nindar ou Ninib, senhor da
gerao, filho de 1\Iulge-Ninge, o espirito do sol
occulto durante a noute, do mysterio obscuro 'da
procreao. Amar-utuki, o brilho solar que veiu a
tornar-se o deus eminente de Babylonia, o me-
dianeiro entre Ha e os homens.
N'esta mythologia accadia-tanto quanto a eru-
dio e a perspicacia dos archeologos pde com
segurana traduzir -no se v ainda apparecer
uma doutrina de penas e premios ultra-tumulares,
o que levaria a acreditar que o estado a que as
populaes accadias teriam chegado no passaria
de uma barberie quasi selvagem. O animismo pro-
prio d'esse estado faz de Uru-ki (a Sin dos assy-
rios), ou da Lua, o espirito supremo, a protectora
universal-pae ou me de Sarnas, o Deus-Sol
da Assyria posterior. A genealogia dos deuses
um attestado da chronologia mythologica.
Por outro lado, a superposio dos semitas aos
accadios d um caracter particular s mytho-
logias do valle do Tigre e do Enphrates, caracter
diverso, no s da dos arabes, como da dos semitas
occidentaes: arameanos, cananeos, phenicios. As
tres deusas lunares semitas, Allflt, a lua-brilhante,
l\Iauat a e Al'Uzza, a conjuno das
duas, reappareceram com os nomes alterados no
seio da mythologia astrologica assyro-babylonia.
Depois das descobertas recentes da archcologia
oriental, corrente que os chaldeos ou babyloni-
cos provtn da fuso de gente, affin ou estranha,
imtnigrada, cotn accadios indigenas; e o in1pcrio
da A ssyria, cujo non1e se origina no do deus na-
cional Asur, nasceu de tuna colonia chaldaica es-
tabelecida nas terras ao norte do 'rigre-Euphratcs.
11. -A ASTROLOGIA - .t. t31
nabylonia c a Assyria, esses imperios to celebres
c to distinctos na historia, so para a mytholo-
gia, pois, um mesmo individuo.
Jft no succede porn1 o mesmo co1n os semitas
do occidente, canaanitas, arameanos e phenicios
(nem con1 os arabes), cujas mythologias apresen-
tan1 u1n caracter mais puro de ele1nentos accadios :
facto d'onde os ethnologos infercrn a supposio de
que a separao dos ramos da familia semita se
teria dado antes do estabelecimento na Mesopota-
mia, ahi onde os futuros assyro-babylonios se fun-
diram cotn as populaes accadias indgenas.
1\Ias, se a feiticeria, a magia e todos os restos
do animismo accadio, observaveis na mythologia
do Tigre-Enphrates, no se propagam tanto na
zona mediterranea da rea semita, dando ao des-
envolvimento religioso d'essa regio um caracter
orgaco particular, facto que a penetrao dos cul-
tos chaldaicos j constitudos influe de um n1odo
grave na constituio das mythologias occidentaes
semitas. El, AI, Ba'al ou Ba'alith, o Senhor)), ap-
pellativo das divindades ou dos deuses
particulares d'esses povos, tem uma origem chal-
daica. O culto de Sin e de Nabu, culto lunar de
que se ven1 vestgios em Canaan, babylonico; e
Ashtoreth (Astarte) Asher e Ashera so Istar,
Asir e Asirat, trazidas de Babylonia para a Phe-
nicia e denominadas na lingua propria dos semitas
mediterraneos.
4.
Antes de irmos estudar n'esses povos o desen-
volvimento orgaco da semente naturalista, n1is-
tr concluirmos a nossa viagetn no seio da astrolo-
gia accadio-semita, quando j os imperios do valle
*
132
L. II.- NATURALISliO
do Tigre e do Euphrates cresceram; quando j ahi
se fixou uma populao agricola que as cheias dos
rios, como no Egypto, alimentan1; quando nascida-
des magnificas, em templos erguidos ao Sol da civi-
lisao, o sacerdote, de rastos, adora o numero sa-
grado dos astros superiores, as sete chaves do li-
vro do destino escriptas no firn1amento em sete si-
gnaes que so o sol e a lua e os cinco planetas
divinos.
Levantados sobre a planicie monotona, de hori-
sontes longiquos banhados n'u1n ar lnpido, os ter-
raos dos templos so os observatorios onde o sa-
cerdote-astrologo interroga o manto palpitante e
vivo do firmamento, adivinhando na marcha dos
astros as influencias das constella.es. A viagem
do sol tinha doze estaes: o templo em si proprio
era uma d'ellas (Leo), e cada planeta u1n domi-
cilio e um imperio em cada un1a d' essas paragens.
Er::un vinte e quatro as estrellas das constellae_s,
as doze de Accad e as doze de Occidente: vinte
e quatro juizes no tribunal do cu, onde o mago
lia a vontade dos deuses e os destinos futuros.
Quando Jupiter se v no n1ez de Tamnn1z, haver
cada veres! Se V cnus apparece opposta estrella
dos peixes, haver devastaes! E as g u ~ r r a s d'es-
ses itnpcrios conquistadores respondia1n s proph-
cias dos sacerdotes. Se a lna fr vista no prirnciro
dia do mez de Accad haver fortuna; n1as se a
estrella de Leo apparecer baa no podero luzir
alegrias no corao do povo!
E o povo ficava esperando etn Dabylonia a con-
sumn1\o das prophccias dos n1agos, interrognndo
o cu, triste por no possuir a S('iencia sagrada
da. leitura no livro dos astros- co1no outr'ora,
quando ar c cu, planetas c estrf'llas, eram ahnas
viva::; como a sua, representando pelos espaos
11.-A ASTnOLOGIA-'.
133
'
dr:unas eguaes aos do n1undo! Essa sciencia sa-
grada era o segredo dos magos, escondido nos
textos da biLlia de Sippara, a biLlia accadia que
se salvAra do diluvio no ten1po antigo do rei Xisu-
thros. S os sacerdotes, tuna casta parte, le-
gando o segredo dos textos de paes a filhos; s os
tnagos podian1 ler no cu as tradies escri ptas
herdadas de Accad e gravadas nas tabuletas de
Nini v e, da bibliotheca ceramica dos palacios de
AssurLanipal, decifradas e traduzidas pelos douto-
res da eschola palatina do grande satrapa de As-
sur. S o sakan, o sakannakku, summo sacerdote
e1n cuja sciencia, em cujo no1ne, at, vivia1n as
tradies de Accad, rodeado dos patesi, vigarios
dos deuses, interpretava1n os textos que os em-
gas illustres, gloriosos iam dos terraos dos tem-
plos afferir, como 1nagos, na marcha e nas in-
fluencias dos astros.
l\iagia, sciencia sagrada, os mythos e os textos,
tudo vinha ao passado accadio: Ha e Nergal con-
servavam o seu non1e antigo; Ana O firn1amento>>
visvel sob a frma de Anu; Amar-utuki o sol
recondito>> l\iarduck; Nindar Adar. No foram
s os 1nythos : foram os collegios sacerdotaes e a
propria fnna dos te1nplos, pyratnides de terraos
como os de Elatn, como os da velha 1\Iedia, como
os da India. Assin1 foi a torre fan1osa de Babel-,
andares sobre andares at ao cu! Degraus suc-
cessivos da escada para o firmatnento, onde plpi-
tam os deuses creadores do mundo, guia das aces,
protectores dos hotnens.
Por toda a parte o tetnplo symbolico: a
nave ou a arca, a cruz no christianismo. A py-
ratnide dos terraos de Babylonia e de Assur sym-
bolisa a montanha dos deuses do norte>>, isto ,
das espheras celestes; os terraos, no seu nutnero,
134 L. II.- NATURALISMO
dizem o numero dos elementos componentes do
deus que solemnisam. Eram tres os do tetnplo de
U r, onde se venera v a a segunda triada ; eram
cinco em Kalach, para representar os cinco plane-
tas; eram sette em Chorsabad, etn Borzipa, no
templo de Nebo ou Nabu, deus da revelao, das
letras e das artes, christo da civilisao caldaica;
eratn sete como as sete lampadas do mundo-
Istar-Bilit (Venus), Nergal (Marte), Nabu (l\Iercu-
rio), Merodach (Jupiter), Adar (Saturno), Sin, a
lua, e finalmente Sarnas, o sol glorioso.
Os terraos dos templos, no seu numero e na sua
serie, symbolisavam o cu: retratavam-no tambem
nas cres diversas de cada um dos degraus, como
se via em Ecbatana, na l\Iedia. Subindo em pyra-
Inide, na mole ponderosa dos degraus macissos de
tijolos de barro negro cosido ao sol e tinto em c-
res rutilantes, o templo, como uma montanha mys-
tica, a pparecia corado pela cella - o zikurat,
onde se guardava a imagem sagrada do deus. As-
sim, n'uma unidade summaria de que o monumento
o symbolo, subia no espirita nacional a monta-
nha dos mythos sommando-se na cella intitna onde
vivia j um deus absoluto, um deus uno, un1 deus
que substancia e vontade, n1ateria e fora crea-
dora, alma da natureza em acto ...
::1_\;lerodach distribua o calor benefico do ar, Bi-
lit, o rocio da noute; Nergal era pernicioso, A dar
o mal dos males>). O dualismo da natureza for-
mula v a-se como a opposio do bem e do tnal, e
os astros eram tanto peiores quanto os mythos re-
presentativos provinham mais claramente d'essa
gente vencida e saqueada pelo semita- a gente
accad. Os deuses dos vencidos so sempre os deu-
ses maus, os seus ritos feiticerias c n1alcficios.
:1\-Ias, sobre esse residuo da mythologia accadia,
11.-A
o sCinita don1inante levantava o seu templo; sobre
esses deuses-maus punha os seus deuses- vencedo-
res; sobre as ruinas das antigas cidades (se acaso
cidades houve de accadios ), as cidades grandiosas
dos iiupcrios vencedores do Oriente. Sobre a pyra-
mide ou sobre a Inontanha sagrada cimentada corn
as ruinas do passado vencido, construida com os
ele1nentos mythicos da fecundidade propria, via-se,
repctitnos, a cella onde habita Deus- o mytho
sum1nario de u1na gente que attinge u1n estado de
civilisao eminente. No o tuna excepo
monotheista, co1no se tem pretendido, porque so
n1onotheistas, digamol-o mais tuna vez, todos os
povos que attingem o estado monarchico. A my-
thologia o espelho da vida : o monotheismo a
monarchia na cidade divina.
Na cella do babylonico est Bilu-Bili; na
cella do templo assyrio est Asur. I lu, na Chalda,
a designao abstracta de deus; e os deuses su-
ou nacionaes dos iin perios do Tigre-Eu-
phrates so a so1nma da substancia dos astros, o
astro cujo influxo guia, protege e defende
os monarchas nas suas emprezas conquistadoras.
O deus que o israelita por na cella do seu tem-
plo, sobre a 1nontanha dos seus mythos que a as-
trologia chaldaica no perturba, ser tambem o mo-
narcha da Juda, o soberano de um reino mystico,
o mytho da piedade transcendente, nua de corpo-
risaes materialistas -expresso abstracta do na-
turalismo, co1no Vontade pura, creador do mundo
e senhor dos homens.
III
Os cultos orgiacos
1.
A' maneira que a imaginao cava na ceara dos
mythos profundando a expresso d'elles, trazendo
a religio do mundo externo para o interno, dando '
s praticas um caracter 1nystico e ao fetichismo j
remoto uma significao symbolica; 1naneira que
o hmnmn progride na evoluo espontanea dos pro-
blemas transcendentes, cresce-lhe no espirito a allu-
cinao divina. Os synpto1nas objectivos da reli-
gio, isto , os sentin1entos e os cultos provocados
pelos mythos, ganhan1 Uin lugar de pri1nazia, ten-
dendo a subalternisar a espontaneidade inventiva
da iinaginao. Pri1nitivamente, a loucura 1nystica
via-se no realismo, povoando de aln1as ou de espi-
ritos os ares e os sonhos, dando corpo a todas as
lembranas do cerehro e a todas as apparencias
externas: agora a allucinao est principahnente
nos sentimentos que as invenes antigas provo-
cam. No ani1nis1no prinlitivo, a ida de u1n pec-
cado e a pratica da confisso, da prece, da peni-
tencia, so cousas, ou desconhecidas, ou rudilnen-
tarcs apenas: o fetiche no ten1 tuua. substancia di-
versa da humana, c sobre hmncns e cspiritos paira,
don1iuando tudo, a fatalidade obscura que 1nauda
em an1bos Of:; n1undos.
Agora, por1n, j a i1naginao extraiu u'cssa
III.- OS CULTOS OHGIACOS- I. 137
fatalidade a vontade divina; j. subordinou o mundo
transcendente a u1na ordCin analoga ordem vio-
hnta que o chefe guerreiro itnpe sociedade bar-
bara, j:l. concebo no regi1ne d' esse n1undo ignoto
essa anthoridade c essas leis que ta1nbetn existetn
j. na sociedade; c, finaln1ente, o dualis1no dos as-
pectos pritni ti vos da vida e do cu, vigilia-sornno,
nouto-dia, vida-1norte, tornou-se 1noral c juridico,
apparecendo como a opposio do Bmn e do 1\Ial,
a doutrina da Virtude e do Peccado, consagrada no
systmna das penas e premias ultra-tun1ulares. A
faculdade mythogenica do ho1netn, desviada do pro-
cesso dos tmnpos prin1itivos, exerce-se agora, no
sobre os phenotnenos naturaes, n1as sobte os senti-
mentos religiosos a que a inveno dos 1nythos
prinlitivos deu lugar e origetn quando acordou o
l\Iedo no espirita do selvagem. A seu tempo vere-
nlos o latino fazer para os sentin1entos civicos e
moraes como os semitas fazem para a piedade e
devoco.
ntretanto, indispensavel no esquecer nunca
a realidade, nem suppr que a penitencia, a con-
fisso e os sentimentos e praticas religiosas, cujo
tnon1m1to typico aquelle e1n que os mythos da
divindade adquirem tun caracter psychologico-Ino-
ral, apparecmn abruptamente. No. Cousa algtuna
abrupta nem isolada na creao: tudo se contm
e1n tudo, con1o gertnen, co1no flr, con10 fructo ou
como podrido ; e a grande faculdade de analyse e
de coordenao racional, modo to intitno e to
unico de conhecer as cousas que levou inveno
das philosophias idealistas para as q uaes os factos
era1n su pposies e a vida verdadeira a dialectica;
essa faculdade eminente do ho1netn, cora do seu
espirita e alicerce do seu saber, ella que separa
systematicamente os pheno1nenos e1n series, e co1n
138 J ... II.-
as series faz o systema d'essas construces, s ra-
independentes, a que ns chama1nos
sciencias.
Assim, portanto, no 1\Iedo pri1nitivo do aniinisino
j o observador encontra o gennen d$3 sentiinen-
tos religiosos, que so uma abjeco e uma orgia
na mente affiicta e sensual do syrio e do phenicio,
e que, desenvolvendo-se aeria1nente, depurando-se,
nos daro o exemplo tragico da compunco pro-
phetica de Israel. Se s1nente e1n periodos rela-
tivalnente avanados e no pensamento de raas
mais bem dotadas que a ida do peccado chega a
adquirir u1n valor psychologico-Inoral, tambem,
co1ntudo, fra de duvida que nas regies 1nais re-
motas e nos povos mais rudes se encontra j o ru-
diinento d'essa ida ainda vasia, com effeito, de al-
cance piedoso. Por toda a A1nerica, desde as ilhas
aleutianas, na Asia entre os habitantes de Ceylo,
no archipelago de Tonga, observa-se o mytho his-
torico de Uina edade-de-ouro perdida por u1n erro,
mytho que ser piedoso quando a esse erro outros
povos derem o valor de u1n peccado. O sinhala
diz que no quinto periodo da energia creadora os
homens immortaes que ento habitavam a terra
coinerain certas hervas: ento veiu a morte, ento
se tornaram em macho e fen1ea. A saga de Cha-
pewi, entre os indios norte-americanos, diz que o
primeiro homem, no paraizo, deu aos filhos duas
comidas -a branca e a preta- e prohibindo-lhes
tocar na segunda, foi de longada en1 busca do sol
para o pr a alhuniar a terra. Voltou com o sol e
os filhos no tinharn peccado. Tornon a partir em
busca da lua, mas, demorando-se, os filhos faniin-
tos devoraran1 a co1nida negra: por isso ficaram
mortaes. Em Tonga corre qnc os velhos, outr'ora,
passavam uma certa montanha, banhavam-se n'u1n
III.- OS CULTOS ORGIACOS- J. 139
lago c rejuvenescian1 ; portn as queixas de certa
nndher contra a imperfeio do mundo, fizenun
seccar a. lagoa tornando os homens mortaes : o
tnesino que os aleutianos crem.
O tncstno que succede cmn a ida do peccado e
co1n o tuytho paradisaco, succede con1 o rito da
confisso -typo da penitencia, expresso esponta-
nea do arrependimento. O sentiinento do erro, a
consciencia do crin1e, no se concebem seno n'um
certo grau de evoluo social relativamente adian-
tada, porque, para o homem primitivo, no ha-
vendo ainda noes de leis naturaes nen1 sociaes,
no pde haver ida de erros nem de crimes. Ida
de peccado no existe, como sabemos, emquanto
se no deu a vontade como attributo aos deuses. A
confisso primitiva no mostra pois ainda o trao
que ulteriormente a distingue- a contrio, o ar-
rependituento: apenas a revelao de um segredo
que pesa na consciencia nebulosa do ru. Entre
hon1ens, communicar consolar; confessar u1n
erro como que justificar-nos, confessar u1n crime
parece ao juiz e ao ru ser uma attenuante. Para o
selvagem e para os povos que entraram na civili-
sao sem sarem do animismo, a confisso tinha
alm d'isso o caracter realista proprio d' essa con-
cepo infantil do mundo. Utn erro ou um crirne
eram utn esprito mau que entrava em ns, as
doenas phystcas eram as consequencias do domi-
cilio d 'esse esprito no nosso corpo : a confisso li-
berta o corpo e cura a molestia. Assim acontecia
no 1\fexico, no Peru ; assim os ndios norte-ameri-
canos se abrem com um feiticeiro contando-lhe os
segredos dos crimes ; assim os samoas e os polyne-
sios em geral se confessam para se curare1n de
enfermidades. Assim, tambem, diremos ns, o fiel
catholico, se no cr to rudemente na aco me-

t40
.._
L. II. -NATURALISl\10
dicatnentosa da confisso, sente, ao levantar-se de
ao p do sacerdote, vasio o sacco dos peccados,
aquella satisfao simples que natural do homem
quando, c01n1nunicando, expelliu de si uma preoc-
cupao absorvente.
Cukulkan, o deus, o heroe da civilisao yuca-
tan foi, no tnytho, o introductor da confisso no 1\Ie-
xico: quando o enfermo, comtnunicando o crime
secreto, o expellia de si, ia-se com elle a enfermi-
dade. Nas Honduras, os indigenas no se confes-
san1 s por doena: confessam-se diante de qual-
quer perigo imminente. Quando nas brenhas dos
paes de o jaguar apparece com os olhos
fusilando entre a o bando dos caado-
res mn cro, na afHico do medo, confessa to-
dos os crin1es -como acontece entre ns ainda
quando as turbas desvairadas correm pelas ruas
de uma cidade aoitada e varrida por Ulll terra-
moto, clamando misericordia e rojando-se humil-
des, penitentes pelas !ages das caladas. t
Taes so as raizes prinlitivas d'esse 1nytl1o do
peccado-original, nucleo de a religio dos se-
mitas, nexo do dualistno naturalista que no pen-
samento o Bem e o 1\Ial; base de u1na theoria da
l\Iorte e de ntna concepo do Juizo-final di versa
da do aninlis1no; mytho que divide o tnundo tians-
cenclente e o n1undo real etn dois n1undos cuja es-
sencia to diversa con1o a do Creador e a du.
Creatura, eterno e on1nipotente un1, nwrrcdoura e
escrava a outra. A existencia torna-se pois tuna
orgia de abjeco contrita ou de cnlbtiagnez sen-
sual; a virtude un1 sacrilicio, a vida u1n holo-
causto. Na adorao de u1n n1onstro voluntario
t V. Jlitilori.u de Portugal (S.
8
cd.) 1, lll> 170-S.
III.- OS CULTOS OUGIACOS- 1. 14t
que a vontade creadora do Universo, os hmnens
cactu de jodhos n1iscraveis na conscicncia ela abje-
co, rojando-se cotno brutos nos delrios da sen-
sualidade. Deus o nutndado tyrannico ! Deus a
senwntc da procreao!
Se os n1ytlws divinos se no fundiram ainda
an1alg:unando-se n'tun deus unico, porque ainda
ao regin1e da tribu com os seus chefes ou juizes,
cotno os dos israelitas, no snccedeu o regime
n1onarchico, os tnythos-deuses so bons e maus,
voluntarios ou genesiacos, maneira do que eram
na terra de Canaan. A abstinencia severa, o as-=
cetisn1o duro, as n1utilaes, o rojar-se no p, o
afogar a garganta e1n cinza, o chorar miseraYel e
contrito, tornam-se o culto dos deuses voluntarios
que reclamam as penitencias em expiao dos pec-
cados ; ao passo que a promiscuidade desa vergo-
nha da, a prostituio sacran1ental, a orgia na sua
hediondez solta, torna1n-se o culto dos deuses ge-
nesiacos. Uma argatnassa de cinza e sangue, um
cla1uor feito de ais e gen1idos de gozo e de dr,
uma loucura de carnalidade e aoites- eis a
frn1a ritual que esta especie de allucinao Inys-
tica ilnpe na esphera objectiva, na esphera dos
sentin1erltos e cultos religiosos.
Quando a unidade se consum1na no Olympo
naturalista e tudo obedece vontade de um chefe
on1nipotente e creador ao mestno tempo, assim
como o exercito dos crentes obedece vontade de
utn kalifa, o delirio funde-se no culto d' essa gente
que oscilla entre a luxuria e o ascetismo, entre a
servido e a heroicidade, tendo de u1n lado o ha-
rem cotn as suas orgias, do outro o campo de bata-
lha com as suas carnagens.
E' assim pelas terras do interior queimadas
pelo sol, ennovoadas de areia solta do deserto que
142 L. II.- NATURALISMO
o vento levanta e1n rolos suffocantes. E' mais
suave a orgia nas encostas floridas da Syria, nas
vertentes un1brosas do Lbano, descendo para o
na Phenicia cujas cidades receben1
a brisa fecundante e rociada, banhando os ps na
praia onde se estendem os n1olhes das alfandegas
de Sidon e de Tyro -a terra dos mercadores e
marinheiros. E' ahi, em Byblos que o Senhor
-Adonis- tem o seu sanctuario; ahi, onde o rio,
cujo nome o do deus porque outr' ora foi como
utn Nilo, vasa no Mediterraneo as suas aguas ver-
melhas dos saibros que traz dos montes renlo-
tos no 1nez de Thammuz. N'esse mez, o nosso
-julho, o phenicio em Byblos via na vermelhido
da agua o sangue divino: era ento que nos fojos
das matas do Lbano o javardo bravio de
estava matando Adonis. O sangue do deus corria,
corrian1 pelas faces dos fieis as lagrimas de d e
arrependimento. As mulheres, chorosas, cortavan1
o ar com o seu clamor estridulo de angustias, ar-
rancavam os cabellos, feriam as faces, batiam o
peito com punhadas; os homens de rastos, no si-
lencio do terror masculino, soluavam, e as ondas
vern1elhas do rio, rolavam tamben1 comsigo os co-
ros mysticos dos penitentes-Ailam! Ailam! 1\Ii-
sericordia ! 1\Iisericordia !
Esse 1nesmo Adonis-'rhatnmuz, o fugido,-
resuscitava, ou voltava, quando, passadas as cal-
tnas seccas do vero, a natureza rejuvenescia, e
os itnpetos sensuaes, e a alegria dos bosq nes hum i-
dos, a festa universal chamava a n1ente piedosa
da penitencia para a orgia. Adonis, o segredo da
1nortc, era o principio da crcao; e n'tun mcs1no
deus o ph('nicio punha as duas faces da sua lou-
cura n1ystica- os desvairatncntos do seu asce-
III.- OS CULTOS ORGIACOS- !. 143
tisn1o funcbre, c a soltura das suas orgias sagra-
das. t
2.
Os cultos syrios e os chaldeus so no fundo
identicos, observa Duncker ; Inas a lascivia e a
erucldadc predominam mais na Syria do que em
llabylonia, ao passo que o desenvolvimento da as-
trologia, visivel sobre o Euphrates, ignorado na
Syria. Por outro lado, como o leitor notou, attribue-
se esta peculiaridade ao facto das tradies accadias
que entraram na constituio religiosa das naes
do Euphrates e no entraram na dos senlitas oc-
cidentaes. O desvairamento que os mythos de
deus ou deuses voluntarios pe nos phenomenos
objectivos da religio- nos sentimentos e nos ri-
tos- encontra nos segredos e n1ysterios da astro-
logia um alimento que o syrio e o phenicio en-
contram no ascetismo e na lascivia.
Entretanto, no se pense que Assur nem Baby-
lonia, apesar de absorvidas na contemplao dos
astros e na adivinhao dos seus segredos e in-
fluencias, desconhecem a orgia sanguinaria e sen-
sual propria da religio dos sen1itas. Os mythos
ethnicos so os mesmos : a sua influencia, deter-
nlinante dos sentin1entos e ritos, tem de ser egual.
Todavia, n'isto, como em tudo, a aco regulari-
sadora do clima e da historia evidente ; e Ti ele
attribue a esta causa a differena de caracter das
orgias religiosas de Babylonia e de Assur. O re-
quinte da civilisao babylonica, o caracter mais
1 v. o leitor os traos que o desenvolvimento necessario do assum-
J . ~ t o nos levou a pr nas Raas humanas, u, pp. 168-84, e que por isso no
repro(luzimos aqui.
144 L. Jl.- NATURALISMO
temperado do lugar, a maior uberdade do solo, fa-
zem com que ahi o sacrificio da nos tem-
plos onde as virgens iam vender-se, exprima o ho-
locausto exigido por um deus absorvente, que na
Assyria, pobre e agreste, reclama sacrifieios de
sangue humano. Do mesmo 1nodo, a Vontade
omnipotente que na Assyria o attributo dos my-
thos divinos da guerra, passa e1n Babylonia para
os deuses da civilisao e das artes. O proprio Ra-
manu (Y a v) que em Nini v e e em l{alack era ado-
rado como a potencia .destructiva dos ares, fal-
lando pela voz dos troves, n1anifestando-se no
raio e nas chammas ondeantes das quei1nadas de
saras nas charnecas: esse mes1no Raruanu era e1n
Babylonia a intelligencia das artes e o guia da
virtude.
Nem a di:fferena dos caracteres da adorao,
nem a dos momentos de concepo dos
mythos divinos alteram, pois, o caracter d'esse pen-
samento que, vendo em deus tuna vontade crea-
dora, pe do Inundo creado uma servido misera-
vel, e na vida uma penitencia, na virtude um sa-
crificio. Uma tal ida das cousas, observavcl mais
ou 1nenos fugitivamente en1 toda a parte e na evo-
luo de todas as mythologias, portn ida es-
sencial da 1nythologia dos sernitas, o nuclco do seu
pensa1nento, a semente particular germinada n'es-
ses cerebros- , finahnente, o temperamento mytho-
Iogico d'cssa raa, cn1bora en1 outras ou e1n todas
se encontre1n doctunentos transitorios ou subalter-
nos de u1n n1odo de S('r egnal. Todo o hmnen1
contm {'fi si os traos de todos os hotncns, o que
no impede qne, estudado cn1 si, ea(la hon1e1n nos
nppar('a co1no typo do trao caract('ristico donli-
nante n'(lle.
A v0ntade transcendente , pois, o trao donli-
III.- OS CULTOS OUGIACOS -3. 145
nantc da 1nythologia religiosa elos scmitas7 e a pe-
nitencia c o sacrificio os scntitncntos eminentes
qne caractcrisatn objcctivan1Pnte essa 1uythologia
-da n1esn1a ft'nn1a que a apathia n1ystica c a aLsor-
po no seio de tuna divindade substancial foram
os sentitncntos proprios ela tnythologia anitnista do
Egypto, qnando essa 1nythologia, sando do estado
ruditncntar selvagem, se tornou o alimento mental
de um povo culto.
3.
O sacrificio, a penitencia, eis ahi, pois, os senti-
mentos intitnos e a ahna, digamos assim mytholo-
gicarnente, da religio dos senlitas. A virgindade
e o sangue, eis ahi os dois holocaustos preferidos
pelos deuses da Vontade obscura e tren1enda. Os
kahm arabes, sacerdotes (kohn, dos hebreus),
offereciam em 1\Ieka aos deuses creanas femini-
nas; e Luciano diz-nos dos tyrios que enlaavam
grandes arvores pondo-as de p nos largos pateos
dos templos, amarrando-lhes cabras, carneiros, pas-
saros, colchas preciosas, alfayas e joias. Formado
assim um cargo 1 colossal, os deuses eram levados
em procisso em volta e, terminada a ceremonia,
ardia tudo n'uma fogueira sagrada-devoradora,
como a potencia terrvel da divindade.
Esse poder devorador o poder da creao con-
cebido negativamente. O El de Babylonia, vene-
rado em Canaan, foi quem mutilou Baal-Sol, Baal-
1 Cargo diz-se nos arrayaes da E3tremadnra portugueza de uma ar-
mao pyramidal de pau onde se penduram imagens, doces, flores, e que
os festeiros levam -nos braos sobre uma bandeja, pregoando-a em leilo.
O fiel que arremata o cargo tem de dar um outro, ntelhorado, na festa do
anno seguinte. E' de crer que o cargo seja a reminiscencia de sacrificios
antigos.
11
146 L. II.- NATURALISliO
Sanlim, cujo sangue veiu fecundar as ribeiras e as
fontes sagradas dos phenicios. Havia em Cartha-
go, diz Diodoro, uma image1n de ferro de Chro-
nos (El-1\Ioloch) com as mos estendidas de frma
que a victima collocada sobre ellas rolava para o
ventre do ido lo -uma fornalha accesa. As mes
traziam os :filhos, e assistia1n alegres ao saprificio.
Chorando, pecca vam. A labareda sagrada do des-
vairamento religioso quei1nava-lhes a face, enxu-
gando nascena os lagrimas que o instincto ge-
rava. Crepitavam as victimas no ventre ardente
do monstro, e na imaginao dos crentes ardia a
loucura nascida pela aco do m ytho que a pro-
pria imaginao inventara. A religio, n'um cir-
culo 1nystico de sonhos e de f, de creaes phan-
tasticas e de sentimentos lugubres filhos d'ellas,
era a verdadeira labareda da fornalha de 1\Ioloch,
onde as creanas ardiam ; era como o rufar dos
ta1nbores e o assobiar dos pifanos sagrados que,
abafando os ais agudos das victimas, abafavam a
hun1anidade dos crentes.
O l\Ioloch dos phenicios tinha cabea e hastes
de touro, co1no o El, o Saturno ou Chronos da
Chalda. Era o n1ytho do Sol abrazador do vero,
deus terrvel, devorador de vidas,- deus pae_, que
nnttilando Baal derramou o sangue fecundante
das fontes e dos rios. No basta1n para o alimentar,
para o propiciar, afitn de que abenoe as cearas,
no bastan1 as victimas impuras, o sangue dos es-
cravos e dos prisioneiros das guerras: nos lllOlnen-
tos crueis, o deus recla1na holocaustos superiores
- con1o o do filho do rei de l\Ioab sobre os n1uros
de J(ir llaroshcth, quando Joran1 de Israel tinha
cercado a cidade; co1no o de Ilaniilcar, filho de
1 fanno, quando os carthaginezes tiulw.n1 perdido a
Latalha de llimcra. Diodoro diz-nos que 1\Ioloch
111.-0S CULTOS OUGIACOS-3. 147
devorou cn1 Carthago n1ais de trezentas crcanas
das f.unilias principacs, quando Agatoclcs de Sy-
racnza, descrnbarcando cn1 Africa, derrotou os exer-
ci tos da republica phenicia.
Ern Tyro, n1etropole das colonias rnediterraneas,
estava a Jerusaletn dos phenicios con1 os seus
tetnplos gigantescos c funebres -pateos rectangu-
lares ou ovaes, fechados por altas rnuralhas, recin-
tos successivos que levavam cella, no centro,
con1o os terraos de Babylonia ao zakarut, no
alto. Nos pateos havia os pilares onde se suspen-
diam as offertas, as aras onde se irnmolavam as
victitnas, as piscinas onde os animaes sagrados,
symbolos da creao, os peixes das deusas rnyste-
riosas da noute, eram alimentados pelo enxa1ne de
velhos suffetas, seguidos pela cauda de servos e
servas das ceremonias sagradas. Annualmente vi-
nha a Tyro a embaixada de Carthago corno dizilno
das rendas da colonia para alimentar opiparamente
os sacerdotes, senhores das vastas granjas da fa-
brica e do p-d'altar das ceremonias rituaes. Eram
elles quem sacrificava as victirnas hun1anas, quern
mutilava os fieis, qumn desflorava as donzellas, co-
brando a esmola devida como instru1nento dos tri-
butos do culto sagrado. O sangue avermelhava
as aras sacrosantas : sangue de bois, de carnei-
ros, de bodes, de pornbos, de perdizes, de patos
-sangue rnasculino sempre nos altares de 1\Iel-
karth; sangue offerecido pelos fieis atormentados
pelos rnales da sorte, ao deus rede1nptor dos in-
fortunios.
A lua das adoraes rernotas, a lua rnysteriosa
das noutes negras do deserto, orgo do rnysterio
genesaco, apparece ao lado dos deuses solares
na rnythologia dos sernitas como a 1\le univer-
sal. Ern Babylonia era Bilit (Mylitta) ; em Bor-
*
148 L. II.- NATURALISl\10
Nana. Rainha, me-dos-deuses, mytho da
pnmavera e ela fecundidade, a lasciva cidade do
Euphrates dedicou-lhe os seus n1elhores templos-
com alamedas umbrosas onde, por entre as arvo-
res, no frescor elas sombras verdes, as choras dos
fieis, sacrificando os peixes prolificos elas piscinas
sagradas e o pombo mystico, sacrificavam a virgin-
dade das donzellas que iam buscar aos degraus do
templo. A orgia requintada de Babylonia era n1ais
solta pelos paizes livres da Syria. Bilit, a V enus
do Euphrates, era Derceto em Ascalon, Atargatis
em Hierapolis, Ashera na Jucla; era Baaltis em
Byblos, ahi onde as donzellas iam sacrificar-lhe a
virgindade entregando-se na praia nua aos braos
dos marinheiros phenicios. Na terra de Canaan,
Gaza, centro da federao- dos philisteus, tinha o
templo de Dagon- um peixe, o deus masculo ela
procreao; e pelas encostas do Libano, nos bos-
ques de cedros negros consagrados ao culto, nas
alamedas, nas grutas, nas clareiras, por entre a
avelleira mystica, o cypreste esguio e funebre, o
pinheiro de rezina acre, e a roman cuja flr ruti-
lante era o symbolo ela fecundidade, embriagados
pelas essencias do matto em abril, inundados pela
luz do cn lin1pido, com o lanol ceruleo do 1\Iedi-
terraneo aos ps, e as aguas do rio sagrado de
Adonis descendo n'utn leito ele areia vermelha, os
servos de llaaltis, an1anclo, resavam de caminho
para a cella encastoada no bosque; ele catninho
para as piscinas onde os cardntnes de peixes co-
loridos e os bandos esvonando en1 torno dos pom-
Laes acordavam na n1ente dos fieis o erotistno sa-
crosanto de uma rC'ligio de orgia.
1\Ias o leitor sabe j qne essa orgia dupla:
to <'arnal corno sangninaria. Assim tan1bcm a Ve-
nns babylonica, an1orosa, era lstar con1o guer-
III.- OS CULTOS onGIACOS- 3.
rcira. ccA estrella de Dilbat (V enus), Jiz o texto
sagrado, ao nascer do sol Istar entre os deuses;
a Incsuut estrella, ao pr do sol, llilit entre os
deuses. Quando a noute vem e o astro reina no
cu, llilit- o atnor, a vida, a orgia sensual da
procrcao c do sacrificio da virgindade ; quando
apparece o sol, Istar nasce no apagar da estrclla
- l::;tar que, representando a guerra, a ruina, a
destruio, o mytho <l'esse mundo das trevas in-
feriores onde o sen1ita cotn a sua 1nythologia activa
e naturalista v utn aniquilatnento, em vez da im-
nlortalidade animista concebida pela mythologia
substancialista do ha1nita.
En1 Carthago, Istar dizia-se Astarte. O seu culto
o do de Bilit, urn culto de penitencia e
de sangue. Deusa da carnage1n das batalhas, As-
tarte n1onta utn leo e tem nas mos a lana de
guerreiro. Indefinida ou confusa nas suas origens
da 1nythologia astral pri1nitiva, V enus, o planeta,
mas Lua, como todas as deusas nocturnas. As-
taroth-l{arnaim, Astarte-hastata, era a de Car-
thago com o disco lunar na fronte bovina ladeada
de arn1as. Deusa do mundo inferior e da 1\forte
que utna destruio, Astarte venerada con1 o
celibato dos sacerdotes e a virgindade das sacer-
dotisas. A morte esteril, a vida o acto da orgia
sensual- ao contrario do Egypto que via na morte
do corpo a libertao da alma, e a porta da eter-
nidade.
Por isso no te1nplo de Astarte em Carthago no
entrava mulher casada; e o seu culto, co1no o de
lVIoloch, era terrvel: pedia o sangue iintnacnlado
das donzellas, e no a virgindade, como Bilit. Por
isso os sacerdotes eram eunuchos e os fieis castra-
vain-se por devoo. Nas festas solemnes a orgia
era funebre e doida, em vez de lubrica: a allucina-
150 L. II.- NATURALISMO
o da morte nihilista produzia vertigens oppostas
~ \ s de embriaguez da vida sensual. E1n vez de
abraos nos bosques das avelleiras mysticas, havia
golpes; em vez de suspiros de goso beato, ais de
desespero e soluos de agonia. O phrenesi da al-
lucinao mystica, a doidice mythologica era egual:
os motivos eran1 oppostos- a morte nas suas amea-
as funebres, e a vida nos seus arrebatamentos
sensuaes.
Avanavam as columnas de fieis para o templo,
com tymbales e pandeiros, com pifanos e trombe-
tas, entoando os cros sagrados. As notas stridulas
do canto, o som metallico dos instrumentos excita-
vatn a furia sagrada dos cerebros transportados.
Cotneava a furia, soltavatn-se os diques da inun-
da?to . religiosa, e e1n volta dos altares da deusa
desenrolavam-se em ondas os grupos dos doidos
da f. Na vertigem os moos corriam ao sacrario,
tomavam ahi a espada e mutilavatu-se, cando, a
gemer em dores, banhados em sangue no n1eio das
rodas que danando desabridamente com gestos de
loucura, visagens de ilhullinados, extasis de mysti-
cos, combatiam annados, acutilando-se para se ci-
liciarem, nsturando o sangue s preces, os reta-
lhos de carne despedaada aos canticos, e hynu1os
: negao da vida, negao do atnor, morte
rnedonha que viam sentada sobre o leo cotn a
lana em punho, e o disco lunar argenteo na fronte
bovina con1 hastes erguidas.
Na furia dos ciiicios, no ardor da penitencia,
acudiam as vises, as revelaes, as prophecias .
.. \ loucura que Deus pe no juizo hurnano, to-
Inando os sentidos, fazia-os vr o que no viam,
ouvir o qnc no ouviatn, palpar o que no palpa-
vam. O 1nundo tornava-se un1a grande phantas-
Inagona sentida, depois que a imaginao inven-
111.-0S CULTOS ORGIACOS-.t.. 151
tara para o conceber a phantasmagoria rnythica.
O ar, cheio de gritos de affiico, povoava-se de vi-
ses, os cerebros affiictos de remorsos enchia1n-se
de n1edos. Vinhan1 aos labios as prophecias e as
confisses, e emquanto a bocca proferia as pala-
vras de. loucura, os braos dilacerados nas danas
despeclian1 con1 fnria os aoites con1 disciplinas no-
dosas que rasgava as feridas, abrindo os golpes
mn chagas, sa1jando a pelle de ecchymoses lividas.
O turbilho de gritos, ele ais, ele golpes, ele solu-
os, rolando no ar co1n o assobio stridente elo pi-
fano, com o rufo surdo dos tympanos, era o in-
censo de piedade que subia e1n nuvens de desvai-
rainento at ao altar onde Astarte, coroada ele has-
tes, presidia. A noute vinha vindo; co1n a so1nbra,
co1n o cansao, a vertige1n caa 1nolleinente ; e
quando no finnamento a verdadeira Astarte, a lua,
banhava em luz mystica a scena da orgia asceta,
a 1n da gente escura, coroada e contrita, roja-
va-se no lodo ensanguentado das ruas do templo
funesto ...
4.
A' Inaneira dos arabes, e, e1n theoria, segundo
a regra comrnn1n a todos os povos, os sen1itas
occiclentaes, antes de adorarem deuses sob a
frma ele iclolos, adoraram pedras, montanhas e
rios: isto , a sua mythologia, antes ele entrar
nos n1olcles quasi-humanos e1n que no culto ha
iclolos, passou pelo estado anterior e1n que se ado-
ram (se tal expresso conve1n) fetiches. Dos feti-
ches naturaes vieram, como em toda a parte, os
fetiches artificiaes ou portateis: pilares ele ma-
deira, cones ele pedra- assim eram as i?nagens
da Bilit ou Baaltis de Byblos. Assi1n era a ima-
152 L. II. -NATURALISMO
gem de Amma, a Rhea ou Cybele phrigia do
monte Agdo, junto a Pessino. A deusa era uma
pedra informe, no to grande que um home1n a
no levantasse, uma pedra sagrada confiada
guarda de lees e pantheras. Como no culto de
Astarte, no de Amma o sentimento religioso era
o ascetistno. Se em Cathago os fieis se vestiam
de mulher para mendigar os obulos sacratnentaes,
na Phrigia os sectarios de Atuma constituiam
collegios mendicantes, do typo dos franciscanos
modernos. Tambem. em honra de A1nn1a, na sua
festa, os 1noos se castravam con1 uma concha
cortante offerecendo os testiculos em homenagem
on holocausto deusa- imagem de Attis, o
filho divino, tambem mutilado, que se assenta ao
lado de sua tne. Essa a que os gregos chalna-
ram Detneter e os latinos Cybele, representando-a
j com frma humana n'um carro tirado por lees
e pantheras, essa a deusa orgiaca da Phrigia
entre ariana e semita, zona de contacto de helle-
nos e syrios, porta por onde ho de vasar-se na
Grecia classica os cultos dissolventes do helle-
ntsmo.
Amma, Bilit, Istar-Astarte, representa1n-nos po-
rn1 agora, n' este mon1ento do nosso estudo, a pas-
sagmn de uma zoolatria coeva de estados transa-
ctos para um anthropomorphisrno correspondente
humanisao da essencia dos mythos religiosos.
Os deuses semitas, no estado em que os ternos
estudado, so jit homens, ou n1onstros humanos, na
inteno, na vontade, na fora, na actividade;
so porm ainda, nas frmas syJubolicas, ou idolos,
ou f()nnas entre lnunanas e anin1aes. En1 breve
observaremos o mo1ncnto seguinte, estudando os
n1ythos hcroicos.
1\Ias antes d'isso necessario registrar u1n outro
III.- OS CULTOS ORGIACOS- 4.. 153
processo na evoluo da mythologia naturalista.
O 1nytho prin1itivo no tem sexo por isso que
ainda no pessoal; s quando essa fico, conce-
bida a principio co1no um espirito vago, pouco a
pouco ven1 descendo c tornando-se algutna cousa,
s ento, dizen1os, representando-o cotno animal ou
hotncm, a imaginao tem de lhe dar u1n sexo.
O sexo dos mythos divinos oscillantc, conforme
a iinaginao attribuc ao individuo mythico um
papel predominante ou subalterno : o leitor viu os
sexos varios do sol e da lua, nos diversos estados
ethnometricos.
O naturalismo, como se tem notado, poz o seu
dualismo ta1nbem no sexo; e ao mesmo tempo que
fixava com caracteres zoologicos a nebulose do
mytho primitivo, chamava humanidade os deu-
ses-a.nimaes. O mar co1n os seus peixes, symbolo
genesaco da mythologia da Chalda, d de si Oda-
kon, o ultimo homem que foi peixe, ou o primeiro
peixe que foi homem; e se nos templos da Pheni-
cia, e por toda a rea semita, as piscinas so o ha-
bitaculo dos velhos fetiches - corno A pis semitas
-j o creador no o animal, mas sin1 um ser
masculino conforme se v nos monumentos de Ni-
nive: hon1em coroado com um gorro cornuda, aca-
bando em frma de peixe. Os sacerdotes tm por
mantos pelles de peixe. Dag quer dizer peixe, e
Odakon, Dakan, Dagon, o homem-peixe, deus
creador, deus de todos os canaanitas, de todos os
phenicios, revela a transio da zoolatria para o
anthropomorphismo. Etn breve, repetimos, vere-
mos nos heroes semitas a inteira humanisao da
divindade.
Todavia, a mythologia naturalista, catninhando
para essa unidade que a exigencia constitucio-
nal do espirito humano, encontrava-se de frente
154 L. II.- NATURALISMO
com o problema da sexualidade, e sem capaci-
dade para proceder d' outra frma, ella que dera
sexo aos deuses desde que os tornara animaes-ho-
mens, supprimiu-lh'o inventando o androgynismo.
O creador, vontade e potencia absoluta, no tem
sexo: em si os dois sexos, homem e 1nulher a
um tempo.
E' isso que, definidamente claro no mytho do
creador mosaico, se v em esboo e em processo
nos mythos de Tyro e Carthago, da Phenicia e
da Syria em geral. Baal e Astarte fundem-se, uni-
ficando-se, confundindo-se os sexos. Astarte subor-
dina a si Baal, Baal subordina a si Astarte, cujo
nome agora Ashera. O deus occupa-se de mis-
teres femininos, a deusa empunha as armas- a
lana, com que a vimos em Carthago no dia da
sua festa. Fundidos, so um deus unico, sutnma do
poder creador e da potencia receptiva. Astarte
apparece com a barba solar de Baal; e nas festas
solemnes da nova divindade androgyna, os sacer-
dotes vestem mantos vermelhos transparentes de
mulher, e as sacerdotizas tu nicas de homem e es-
cudos, espadas e lanas de guerreiros.
Assi1n o elemento masculino e feminino do dua-
lismo se confundia n 'uma unidade synthetica in-
dispensavel noo de u1n creador voluntario;
da mesma frma que a ida da vontade, ida hu-
mana com a qnal se concebia a natureza, ia pela
evoluo natural do pensamento tornar-se- inteira-
mente pessoal nos mythos dos heroes.
IV
Os heroes
1.
E' n'esta esphera da religio dos setnitas que
os traos da 1nythologia astral primitiva se rnan-
tnt com u1na persistencia maior. Todos os heroos
ten1 o caracter solar- esse caracter proprio dos ini-
ciadores de vida culta, se encaramos o mytho sob
o ponto de vista do seu valor ou da sua expresso
no desenvolvirnento formal da civilisaiTo dos po-
vos. Todos os heroes so na esphera religiosa os
medianeiros entre a potencia creadora e a creatura
- ida que procede do facto observado da viagen1
diurna do sol, e da sua jornada mysteriosa da
noute. E' ento que o sol-heroe comnntnica co1n
os deuses absconditos, para voltar no dia seguinte
a derramar entre os homens os beneficias da von-
tade di vi na.
Assim o Oannes assyrio, assitn o Dagon ca-
naanita. An1bos passam a noute no n1ar)), con-
forme Bcrosio se exprime cerca do primeiro, e,
filhos das ondas, reunem em si aos caracteres
solares os caracteres ichtyologicos- mitras em
frn1a de peixe, con1 hastes que representan1 os
raios do sol. Durante o dia, co1nmunicando com
os homens, ensinara1n-lhes as sciencias e as artes,
a construco dos ten1plos e cidades, as leis e as
medidas, o semear e ceifar, tudo e1nfi1n o que
necessario vida social. A viagem da noute a
I
t56 L. II.-
jornada sytnbolica, a navegao mystica, d'onde
sem duvida procede a fabula da passagem do mar
Vertnelho pelos israelitas que tomaratn para si,
como povo, um papel de heroe collectivo e messias
ou medianeiro universal, quando elaboraram inde-
pendentemente os germens communs das mytholo-
gias sem i tas.
A viagem mythica pelos fundos dos mares, ou
por Inares ignotos inferiores, a representao es-
pontanea do facto ainda inexplicavel do sol se su-
mir no oceano, ao poente, para sair, na manh se-
guinte, das ondas do nascente. Essa viagem faz-se
no ventre de um monstro, como j observmos ;
faz-se n barca mystica, 1naneira da de O si-
ris; faz-se na taa de ouro, presente de Helios,
quando o heroe Herackles- denonlinao gre-
ga do 1\Ielkarth phenicio.
O heroe phenicio cujas faanhas mediterraneas
ns lemos j em outro lugar, t medianeiro entre as
divindades dualistas, e, como tal, nexo entre o crea-
dor e a creatura, ao mesn1o tetnpo a synthese do
dualismo sexual quando se confunde con1 Tanith,
no deus androgyno Baal-Astarte que ha pouco ob-
servtnos en1 Tyro. E' pois no herois1no que vem
consun1mar-se ou cristallisar essa mythologia cujo
centro psychologico a vontade, da n1esma frn1a
que n? morte cristallisa nas mos dos
egypctos o antnusmo.
Povo industrioso, tnarinheiro, comn1ercial, o phe-
nicio, dando aos seus heroes a substancia do seu
gcnio, crcou o typo do heroe da vontade e da
aco hu1nana, c esgotou ahi a sua capacidade tny-
thogf'nica. No tmnplo de l\[elkarth c1u Tyro duas
colun1nas, tuna de ouro outra de estneralda, utna
t V. Raaslmmancu, u, p. l!)G o sogg.
IV.-OS llEROES-2. 157
verde a outra fulva, cr do sol, symbolisavatn os
dois ventres cm que se gerara o hcroe: o mar
glauco, seio da crcao, c o fogo rubro, o sol me-
dianeiro. D'csta semente cresceu o hcroe que, hu-
nul.nisado, obedecendo sorte com1nun1 a todos os
1nytl10s religiosos, conquistou para 'ryro as costas -
1ncditcrraneas, avassallando o mar at ao Atlan-
tico e a terra at aos seus confins conhecidos, nas
costas da IIespanha austral. Ahi acabava o nlun-
do, ahi terminou, parando, a capacidade inventiva
e creadora do povo que consummara os trabalhos
de Hercules .
2.
O limite expressivo do naturalismo, a capaci-
dade do genio semita no coincidiam, porm, com
o ponto que o phenicio attingira. Do hercules de
Tyro faz Israel u1n santo; o heroismo activo tor-
na-o mystico; a vontade, expressa nos combates
com os monstros n1ythicos, ser a vontade de um
Job combatendo contra as crueldades da sorte e
contra as provaes do deus absorvente.
Eis ahi o que ns iremos estudar, assim que
registremos os traos necessarios para accentuar a
transio do naturalismo para o mysticismo, por
via dos heroes que so como que a ponte por onde
se passa, da n1ythologia geral dos se1nitas, para
essa mythologia profunda da allucinao mystica
de Israel. Se a morte para o animisn1o o que o
heroe para o naturalismo, sem duvida alguma
tambem os sacerdotes de Jerusalem, prostrados
diante do mytho de Jehovah, tm para ns a
1nesma attitude e a 1nesn1a significao que os sa-
cerdotes de Thebas adorando Amun. Deus tor-
nou-se uno no Egypto e na Juda, embora a uni-
t58 L. II.- NATURALISMO
dade no fosse to absolutamente egual, por isso
que eran1 diversas as idas geradoras dos dois
mythos sunnnarios formados qo amalgatna ou da
synthese de todos os precedentes.
].las antes que o deusvontade, deus absoluto e
uno de Israel, vivesse na mente dos judeus, esse
ran1o dos semitas, que passara pelos estados n1y-
tllico:..religiosos precedentes na evoluo, conforme
va1nos v r, teve tatn bem o seu 1\Ielkarth na pes-
soa de Sam so.
Todos os traos caracteristicos da n1ythificao
do sol n'um heroe apparecem na figura do perso-
nngein que a Bblia tornou ou patriar-
chal,- como os escriptores latinos por exetnplo,
fizeran1 a R01nulo. Sabetnol-o hoje, desde que os
estudos de Steinthal e Goldziher fizeram para os
hebreus um trabalho analogo ao que Niebuhr fez
para Ro1na.
A principiar pelo n01ne que a linguistica tradu-
ziu, Samso quer dizer deus-soL O sol diz-se em
hebraico Shetnesh: Shilnshn = Satnso. E' o Ines-
mo heroe a que os assyrios e os lydios chamava1n
ou Sandon. A sua historia e as suas faa-
nhas reproduzen1 os traos dos trabalhos de todos
os IIerakles. Ten1 a fora e o privilegio nos cabei-
los que so por toda a parte o symbolo dos raios
do sol; e estrangula o leo con1o I-Ierakles -o
leo que nos n1ontunentos lycios o ani1nal de
A poli o, o leo que para os se1nitas representa o
estio, fulvo na cr, impetuoso na ardencia. E' esse
o anin1al da estao correspondente no Zodiaco ;
ento qne no cu dotnina Orion, o poderoso caador,
c Sirius C'ttjo n01ne arabe cabellltdo. Sandon-
SaJnso, ou IIerakles, matando o leo, cxpritnir:un
para os pri1neiros inventores do tnytho (no estado
re1uoto c1uc j:i fica distante no nosso estudo) o po-
IV.- OS I-IEROES - ~ . 159
der bencfico c protector da terra contra os raios
abrazadores do sol do estio.
Na frn1a de lenda sob que o mytho heroico se
v na. lliblia, Satnso quena as cearas dos phi-
listcns soltando rapozas com brandes accesos nas
caudas : as rapozas so annaes solares co1no os
lees. Para se vingarem, os philisteus quei1nam a
noiva e o pae do heroe, que, depois de os dei-ro-
tar, se esconde n'urna caverna. Assim Apollo se
esconde, n1orto o drago ; assim Indra, depois da
n1orte de Vrtra. O heroe astral so1ne-se encoberto
p e l ~ s nu vens.
Filho tambem dos deuses genesiacos, o Heraldes
semita no occulta a sua phisionomia orgaca. Na
Lydia, Sandon anda associado co1n tnphale; na
Assyria, Ninyas com Se1niramis; na Phenicia, lVIel-
karth con1 Dido: a amante do heroe a deusa do
an1or, da receptividade, do parto- a natureza
passiva, concebendo ao calor do sol. E' umas ve-
zes Lua, outras vezes Terra, e n1ais frequente-
mente ainda Agua- a agua creadora d' onde nas-
ceu V enus, e que enche as piscinas sagradas dos
templos de Mylitta, de Tanit, de Baaltis. Ora,
na lenda biblica, das tres amantes de Sam so
(Terra, Agua, Lua?) s se denon1ina un1a, Delila,
cujo non1e quer dizer ratno de cepa)) ou antes
ramo da palmeira (d'onde tambem se extrae vi-
nho) que a arvore sagrada de As hera- a Lua,
o astro da noute, nefasto, assim que os povos o
substituram pelo astro do dia, trocando a vida
barbara pela vida culta. A' maneira de Semiramis
que n1ata os amantes, assim Delila entrega Sam-
so aos philisteus que, cortando-lhe os cabellos,
lhe destroen1 a fora. ,
Mas os cabellos-raios do sol-heroe crescem de
novo, maneira dos dias que se succedem tambem
160 L. II. -NATURALISMO
s noutes ; e com os cabellos volta a fora do he-
roe para despedaar os grilhes que prendem o
sol do inverno. Samso parte-os e abraando-se
s columnas do templo- as columnas de Hercu-
les, fim dos trabalhos, consummao da empreza,
-despedaa-as, morrendo sob as ruinas.
Assim acaba o heroe- n' aquelle ponto a que
chegou a capacidade imaginativa de que os phe-
nicios deram o typo e1n 1\Ielkarth. Acaba um cy-
clo do naturalismo, mas das ruinas do templo e
da poeira heroica do cada ver de Sam so, a Iny-
thologia naturalista dos semitas, na mente mys-
tica de Israel, vae tirar invenes novas: um deus-
vontade transcendente, e um medianeiro positivo
na viso prophetica.
v
A Juda
1.
O lugar da mythologia hebraica este: um lu-
gar correspondente ao do Egypto na esphera do
animismo, porque foi Israel o povo que tornou
mystica a mythologia da vontade creadora ou na-
turalista.
Egypto e J uda, passando alm dos momentos
mythologicos precedentes, extraindo dos mythos
primitivos ou selvagens de pura representao e
dos mythos barbaros secundarias, ou mythos de
inveno, uma terceira categoria qual ns cha-
maremos mythos do pensamento, deram, cada
qual por seu modo, a definio pura das perce-
pes nebulosas do principio. A allucinao das
divindades nascidas da observao dos phenome-
nos externos e internos, astraes e psychicos, e
combinadas ao depois com as idas moraes e ra-
cionaes nascentes, tornou-se psychologica ou mys-
tica; e os deuses que comearam por ser entre-
vistos nos astros e nos sonhos, os deuses a que
se attribuiu depois a creao do mundo e a civi-
lisao das sociedades, ganharam por esse processo
um lugar absoluto no pensamento humano, j ca-
paz de se conceber a si proprio de um modo que
ainda no critico, sem duvida, mas j reflectido.
Tal a elevao ou a profundidade que o my-
t2
162 L. II.- NATURALISl\10
tho remoto do sol e do sonho adquire no culto de
Amun-R de Thebas; tal , ainda mais pronun-
-ciadamente, o valor do culto de J ehovah, o deus
de Israel.
A par da evoluo mental que deixatnos regis-
trada, e como causa ou effeito d'ella, observatnos
na J uda (e em toda a parte) a evoluo organica
das frmas sociaes. No XIII seculo antes da nossa
ra os israelitas conquistaram uma parte conside-
ravel da terra de Canaan. A sua mythologia reli-
giosa era, ao tempo, naloga dos outros ramos
occidentaes semitas, tendo um deus nacional e1n
El-Shaddai, nos Elohim deuses subalternos, e em
Samso-Sandon utn Melkarth. Conquistadores, pro-
cederam como haviam de proceder os romanos e
tantos outroi;
7
fundindo as divindades ela terra cotn
as suas proprias divindades, levantando no mesn1o
altar Jehovah e o Baal canaanita. Reis e sacer-
dotes, Samuel, Saul, David, reconhecem os deu-
ses de Canaan; e Salorno, levantando en1 Jeru-
salem o seu templo magnifico, no receiou cons-
truir sanctuarios para. os deuses indigenas da terra.
sobre que reinava.
A.. Bblia, redigida n'un1 esprito exclusivo,
como o esprito prophetico posterior, pulula ue
condemna.es para esses que chan1a crin1es. To-
nlaram por esposas filhas dos hittitas, dos anthor-
renos, dos pheresianos, dos hivvitas, dos jebusitas;
deram suas filhas aos filhos d' elles, c os
seus deuses, adoraran1 os llaali1n. (Jud. m, 5-7)
n'to enchia os seus harens uc escravas estran-
geiras, recrutando no Egypto e na I>llCnicia, ou
apartando-as entre os captivos das batalhas. A 1ne
de era anuuonita, a rainha egypcia.
Adorou Astartc, a divindaue de Sidon, c l\lilkom,
deus dos arnmonitas. . . levautou altares a l(.a-
V.-A JUDA-f. 163
1nosh, deus dos moabitas, sobre a montanha fron-
teira a Jcrusalem, c a Moloch, tieus tios filhos de
Ann1n. (Reg. x1, 1-13, 33) Akhab desposou IscLcl, fi-
lha de Ithobaal, gran-sacertiote de Astarte, e res-
tabeleceu os cultos phenicios. Baal c Astartc ti-
nh:un tetnplos etn Samaria e bosques sagrados cm
todas as collinas, altares sobre o Sion, depois que
J\Ianasheh, subindo ao throno, levantou o partitio
pago que governou com Akhaz.
Elias (Elijah), o propheta, clamava j contra a
orgia phenicia introduzida na manso de Jeho-
vah: 8e Jehovah deus, segui-o; se Baal deus,
.segui-o ! >> Ezechiel descreve assim o interior tio
Ten1plo: Vi toda a especie de animaes e repts e
as paredes do tetnplo de Israel estavam coalhadas
de pinturas de idolos; e entrando pela porta que
-d para o norte, vi mulheres sentadas chorantio
Attis; e no atrio vi hon1ens com a face voltada
ao oriente adorando o nascer do sol !
Essa inundao de idolatria contra a qual os
prophetas claman1 , porm, utn relapso apenas na
orgia phenicia introduzida por Jesebel na Juda:
no a idolatria do tempo de Saul, de David, de
SalOino, quando os deuses canaanitas se confun-
diran1 com os de Israel no ternplo. O Baal contra
que Elias troveja no o de Canaan, o de Sidon
trazido na crte da esposa de Akhab. O Baal ca-
naanita e a cos1nogonia, o mytho do paraso e o
do diluvio, o de Samso c o de Jacob-Israel, tudo
isso foi amalgamado e fundido na elaborao reli-
giosa dos judeus na sua nova patria. Jehovah, o
terrvel mytho dos desertos ardentes, modera a sua
colera no cho pingue de Canaan a terra onde
-0 leite e o mel correm em ribeiras e accei ta do
baal indgena os traos phisiononlicos de um deus
benefico, deus das benos e da abundancia.
. *
164 J ~ . 11.-NATURALISMO
D'esse ponto de partida vem a construco pro-
phetica- essa mythologia nova a que chammos.
do pensamento. A intelligencia e a piedade, o sen-
timento e a reflexo- e no j a imaginao, os.
sentidos e o medo apenas, como nas edades primi-
tivas- elaborando combinadamente o mytho da
suprema vontade que a suprema lei e a n1oral
transcendente, originam o typo das religies his-
toricas em que a philosophia e a sciencia alliadas
piedade e esthetica constituem uma metaphi-
sica mythologica. ..
Esse deus unico, mytho por fim racional ou
abstracto, esse deus filho do naturalis1no semita,
s Jehovah, o absoluto, no seculo VIII, isto , qui-
nhentos annos depois de Israel ter entrado em Ca-
naan, quando a viso dos prophetas o annuncia;
s o deus-unico, depois do estabelecimento de
um estado theocratico pela parte da nao que
voltou do captiveiro.
Ento, concebido o mytho da vontade abstracta
e da summa lei, os deuses visinhos, at ahi inimi-
gos, passam a ser falsos; desce1n condio de
demonios- como os genios do paganismo europeu,
depois do estabeleci1nento do christianis1no; e as
sentenas e jeremiadas dos prophetas contra os la-
psos da populao no naturalismo realista do pas-
sado, vivo nos exemplos visinhos, denunciam-nos a
realidade de estados transactos d' onde o espirito
prophctico abstrahira um <<mytho do pensamento)),
tnas em que o povo se conservava ainda archaica-
mcnte. Assim, na Europa christan, os prophetas-
modernos condemnaro o paganistno das 1nassas.
2.
A provcitrn1os ngora das inuagacs subtis e sa-
bias dos Inythologos, cotno Stcinthal, Goldzihcr,
V.-A JUDA-2. t65
-rricle, para escavar no passado israelita, vendo
-que raizes prcndmn trama dos n1ythos esponta-
neos os mythos psychologicos ou abstractos do
1nophetisn1o da Juda.
A unidade da raa semita conhecida; t com
relao por1n ao seu habitat primitivo, ao seu
foco de expanso, no ha, netn pde haver 1nais do
-que hypotheses. A de Schrader colloca esse nu-
cleo no norte da Arabia, fazendo provir d 'ahi as
migraes que levaram para o norte os futuros ba-
bylonios e assyrios, os arameanos, canaanitas, phe-
nicios c israelitas, e para o sul os ethiopes. Seja
pois na Arabia, n'esses desertos onde j observ-
n1os o beduino errante com a sua mythologia as-
tral nocturna, seja ahi que representmnos a exis-
tencia pri1nitiva do judeu. Nomada ento, como
at hoje o beduino ficou, o hebreu v tan1bem o
-cu da noute animar-se e viver nas pleiadas de
estrellas rutilantes, nos planetas, na lua Inyste-
tiosa e pallida. O ar fresco da noute ou a sombra
be1ufaseja das nuvens apresentam-se-lhe como os
genios protectores da sua existencia errante nos
desertos adustos. Essas que depois sero imagens
do poderoso deus de Israel- a columna de fogo
que encatninha os noctambulos, a columna de
nuvens que os guia de dia, o 1nann que no
seno a chuva mitigando a sede no deserto rese-
quido -essas so as divindades beneficas de uma
gente primitiva que, como se v em toda a parte,
confunde na sua adorao a noute e a nuvmn :
toda a especie de treva que obscurea o sol terri-
vel dardcjante. Ainda hoje tambem o arabe adora
pedras e certos montes: assim fizeram os hebreus
.ao Sinai, reunindo n'esse fetiche geologico as duas
t V. Raas humanas, 1, pp. 33 e 96-105.
t66 L. 11.- NATURALJSl\10
faces da sua mythologia primitiva: o monte e a
lua. Porque Sin um dos nomes semitas d' esse
astro a que a montanha deveu ter sido consagra-
da. Adorada no Sinai, a lua manteve-se na reli-
gio dos judeus at perodos conhecidos, como
um substrato de mythologia archaica, preferido
ainda pelas mulheres piedosas, quando j na terra
de Canaan os habitos agrcolas tinham substitudo
os nomadas. So as mulheres que por toda a parte
guardam o thesouro das supe1sties -isto , das
crenas archaicas.
1\Ias no s na imaginao viva das mulheres
que se conserva a memoria dos estados trans-
actos: por entre as linhas, por entre as letras dos
textos sagrados, descobre hoje a erudio os ves-
tgios transparentes da significao de lendas ou
de historias, singulares umas, repugnantes outras,
para serem actos de homens conservados na I-ne-
moria dos povos. Assim, o episodio das filhas de
Lot, pagina obscena da Bblia sagrada, incon1-
prehensivel fra da mythologica. A"
maneira dos incestos da mythologia aryana, este
e os mais incestos semitas so apenas o n1ytho
do car ou do nascer do dia- pois para a iinagi-
nao primitiva do hotnem, na ainda de idas
moraes, os actos com que ella representa os phe-
nomenos astraes no podem ter moralidade. Rubcn
casa com a esposa de seu pae, Bilha h; e no epi-
sodio de Lot, conforme o ve1nos revestido de unut
frn1a historica, foi depois da queitna ue Sodo1na
e de Gomorrha que pac e filhas viernm fugindo
esconder-se n'uma gruta: a 1ne, por ter olhudo
para a cidade perdida, ficara transfonnada cn1 es-
tatua de sal. As filhas c1nbriag:nn o pne c, cada
uma por sua vez, introduzc>ni-se-lhc no leito, co1no
esposas. Essas filhas, cujo nome a lliblia no diz
V.-A JUHA-2.
1(37
so, na verso arabe do mytho, Ragya, a maior,
Zogar, a : s.o o crcpusculo, da tarde e da
alvorada, que Lot (da raiz lt, cobrir) cobre como
a noute, a escurido da trva.
Ainda hoje commum1nente se diz o manto da
noute. Pois bem : a noute ou a nuvem -a my-
thologia confunde sempre as duas sombras -
uma capa no mytho semita expresso pela lenda
de Jos e Putiphar no Egypto. Paradigma he-
braico do mytho egypcio de Osiris, e do mytho
phenicio de Adonis, Jos no morre, mas ven-
dido, indo parar ao Egypto. como o sarchophago
de Osiris a Byblos, depois de combater com seus
innos armados de settas : so settas os raios sola-
res, e Jos a que o sol dissipa. E' filho de
Raehel (a nuvem) e o seu nome, signifieando <nnul-
tiplicador, define a chuva que nasce das nuvens
e fecunda o solo. Chamado para o leito por Zali-
ch, a rapida>>, a aurora, foge, largando-lhe a
capa. Ainda na imaginao do hebreu nomada a
capa da noute, ou da nuvem, ou da chuva, no
perdeu o lugar eminente. Jos entrar no leito, e
a noute perder a sua pureza e o seu eneanto,
quando o agricultor preferir os raios genesiacos do
sol que germina a semente e amadureee a ceara.
Esse cu nocturno que o alegra, bafejando-o
com a sua aragem fresca, libertando-o da luz of-
fuseante e do calor do dia, Jacob,
o pae das doze tribus errantes do deserto; Abra-
ham, o futuro patriareha -Abh-rm, o pae (abh),
elevado, alto, celeste (rm), com a sua hoste innu-
mera de deseendentes. E' elle o que sacrifica
Isaac (Yischk =risonho, sorridente, celeste);
elle, a noute, que leva ao altar (onde provavel-
mente os hebreus immolavam victimas hun1anas)
o dia luminoso, o pr-do-sol sorridente- porque

168 L. 11. -NATURALISMO
na linguagem primitiva rir e brilhar so synoni-
mos; elle, o pae.7 porque o dia gera-se da noute.
Elle, Abh-rm, cu nocturno, tem por esposa a
lua- Sara, que, ciumenta, expulsa do leito Agar
a concubina. Quem Agar ou Hgr? Dil-o a
raiz arabe da palavra: hajara.7 correr. Agar o
nome feminino do sol ; o sol e a lua disputam o
leito do cu que, para o nomada, prefere o astro da
noute como esposa e repelle o do dia como concu-
bina.
Tambem Jacob, o outro mytho do cu nocturno,
tem esposas e concubinas, mulheres legitimas e ii-
legitimas- e sempre as primeiras so a lua, as se-
gundas o sol. Assim como Sara princeza, se-
nhora, lua-rainha no cu estrellado, assim Leah,
assim Rachel, imagens da nonte e das nuvens.
Rchl significa ovelha, ovelha quer dizer nuvem:
os arabes veneram a nuven1 n'u1n carneiro branco
e crespo de lan. Quando a chuva descia das nu-
vens, os hebreus diziam que Rachel chorava por
seus filhos, expresso de Jeremias e que veiu da
mythologia para a metaphora poetica. Ainda hoje
o arabe diz chover>) pela palavra chorar. E en-
tre os filhos de Jacob, os de Levi so os filhos da
serpente (Leviathan) do temporal que devora ( en-
cobre) o sol, como os drages e n1onstros de todas
as mythologias.
Os doze filhos do cu nocturno, filhos de Jacob,
no sentido em que Isaac o de Abrahan1 e Jos
de Rachel, filhos por ordem de successo nos phe-
nomenos celestes, so a lua e as onze estrellas ;
so as doze tribus de Israel, algntnas das quaes
vieram a adoptar nomes geographicos. Assin1 a
historia se relacionou co1n a tnythologia na consti-
tuio do povo que, tenninada. a sua cxistencia
nomada do deserto, vae entrando na terra 1)romet-
V.-A JUD.\ -3. 169
tida de Canaan. viso do paraizo terrestre
aonde o mel e o leite corrern mn ribeiras a es-
}1erana que allnrina o espirito Larbaro das triLus
errantes e nliseraveis, das tribus dos 1noabitas, dos
edonlitas, dos sarracenos, dos ismaelitas, dos ara-
bes, -dos hebreus, no caso especial de que nos
occupa1uos; dos hebreus para quem a vida um
perpetuo combate, e un1a provao dura, e o tni-
lagre a norma de uma existencia atribulada. Os
deuses que ven1 no cu, sente1n-nos na allucina-
o do cerebro a condemnal-os, a regei-os, a vi-
giai-os, a defendei-os: so os reis ornni potentes das
creaturas os que so os supremos creadores. D'el-
les- porque ainda a synthese unificadora da tny-
thologia se no consutnmou n'um throno celeste,
nem a authoridade politica se concentrou n'um
sceptro- d'elles espera1n a redempo.
3.
Estudemos agora o desenvolvimento (l'esta my-
thologia astral nocturna no systema da sua oppo-
sio aos mythos solares : o drama que vae pela
atmosphera, tal como a imaginao a representa,
exprime-nos o choque entre as duas condies de
vida, n'esse periodo transitorio da barberie para a
civilisao, e do estado nomada e pastor para o
urbano e agricola. No ether, o antithese astral
sol-lua d lugar inveno de casaes mythi-
cos: Milka (a esposa de Nahor na lenda biblica)
o feminino de 1\lelekh, rei, sol; Ashr, Thanit
ou Balatis hebraica, esposa de Ashr, o sol, tatu-
bem, que sob o nome de Lbhn, o tem
por contraste Lebhn, a lua. Os mythos prece-
dentes, mythos da noute barbara, como que se il-
luminam, transformando-se sem se alterarem: as-
170 L. II.-NATURALISMO
s1m o cu o mesmo de noute e de dia, apenas
diverso no aspecto e na luz. Tambem o instru-
mento inventor da mythologia, a imaginao viva,
no mudou- mudou apenas a condio que impe
os typos aos desejos e sympathias humanas.
Isaac renasce maneira de O siris - resurreico
que no texto sagrado se oblitera,
apenas na redaco o sacrificio intencional que Je-
hovah impede, porque j{t os costumes no consen-
tem holocaustos humanos, nem a imaginao apa-
gada concebe mais do que heroes ou patriarchas.
Isaac renasce maneira de Osiris, a exernplo do
sol resuscitado cada manhan, sacrificado todas as
noutes. Casa com Ribhk (Rebecca), nome que
para o sabio Tiele equivale a Terra: assim o sol
e a terra so frequentemente a origem mythologica
dos homens. Envelhece, perde a vista- porque
tambe1n, como nos monumentos egypcios, o sol
hebraico um olho, e a velhice uma cegueira,
-e manda _para longes terras seu filho
(Ya'akbh) para que volte s depois de orpho e
preparado para a lncta com seu irmo. O drama
que se dera entre o pae e o filho, Abrahatn e
Isaac, agora entre os irmos: Jacob, Esa,
-e Laban, parente proximo na tradio, e de certo
irmo tamben1 no n1ytho primitivo. O sol no ama
a noute: por isso Jacob expulso da casa pa-
terna, da casa do risonho Isaac, pelo odio de .Esa,
o indo f'nc-ontrar-se no exilio em opposi-
o a Laban (Lbhn), o branco. A noute, j:l. re-
pcllida, por toda a parte encontra inimigos. Esa
tonut do irn1o pelo calcnnhar, como no proYC'r-
bio arabe que diz: co1. nonte nasce corn o calc-a-
nlwr do mundo na mo! (Esv) caador,
cmno todo o sol, e despede contra as nuvens ou
<Cmanadas scttas que so raios. Esa-Laban so
V.-A JUDA-3. t7t
duas imagens parallclas do sol, cm opposio no
Jacob nocturno, e todos vm de Isaac o sorri-
dente.
No n1ytho de Jephthah sacrificando sua filha
descobriu a erudio o desenvolvimento do 1nytho
antigo de Abraham, j por ns estudado. N'este, a
victoria da noute sobre o dia decisiva: no pri-
meiro observa-se a vietoria do dia sobre a noute.
Jephthah (Yiphtch) significa a que abre, oU: ini-
cia>), aspecto feminino do sol que sacrifica sua
propria filha, Alvorada, e como Enoch (Chnokh)
um inceptor, utn inventor. Da mesma frma, no
mytho anthropogenico de Ado e Eva, Edtn
(Ado) rival de Jacob, linguisticamente o ver-
melho, e Chawn (Eva), me de tudo o que
existe e a circulante, um sol-femea cujo attri-
buto est na redondeza e no movimento circulato-
rio, attributo que, entre outros, os aryanos ta1nbem
figuraram nos carros e nas rodas do sol.
Vo-se pois dissipando as trvas da noute, as
sombras das nuvens; vae dominando o sol ma-
neira que a gente hebra passa da barberie do de-
serto para as veigas de Canaan. Transformam-se
os mythos, apparecem os heroes-inventores. En1
tempos remotos, Jabal (Ybhl) ou Abel (Hebhel)
fra n1orto por seu pae Lemech : agora o assas-
sino Cain (Kayin) o ferreiro, inventor das al-
fayas agricolas com que se lavra a terra e se co-
lhem as cearas. Outr'ora Jacob achou-se a braos
com o vermelho Edn: agora debate-se contra
Esv <<o trabalhador nos campos que pedem sol.
Os dois filhos de Ado so dois typos novos do
dualismo astral, duas expresses do dualismo ethno-
metrico, exprimindo no seu drama a passagem da
barberie para a civilisao. Cain o sol ardente e
terrivel, Abel a noute pallida e meiga, assassinada
172 L. II.- NA TUR:\LISMO
sim, 1nas ne1n por isso condetnnada. Cain la-
vrador, Abel pastor: assim -acabava para o he-
breu a antiga existencia do deserto perante a nova
existencia agricola. Com saudades? Sim; com sau-
dades e syn1pathia por esse viver adequado ao seu
genio, s abandonado perante a fecundidade da
terra de Canaan. Hebhel (Abel) em hebraico signi-
fica o sopro do vento, a aragem da nou te fresca
borrifada de orvalho ; e essa chuva o ordenhar
das vaccas ou ovelhas-nuvens do cu. Abel o
pastor celeste da existencia passada. Cain o tra
balhador rudo da vida de agora - vida agricola
sem d da terra que se rasga, vida que exige o
sopro ardente da forja onde ruborescem os ferros
dos primeiros arados.
O duello de Abel e Cain, o assassinato do pas-
tor, a conden1nao do passado, o 1nesmo duello
de Romulo e Re1no. A civilisaco assenta em san-
gue. Na I tal ia o sangue de R e ~ n o , na J uda o san-
gue de Abel, sobre cujo cada.ver o irmo vence
dor, iniciador, levanta a cidade a que deu o nome
do filho -Enoch. Por toda a parte a rnythologia ex
prin1e as 1nesn1as itnpresses. As cidades e a la-
voura condemnan1 a liberdade da vida errante, o
mysterio da vida nf>cturna, a paz dos campos no
meio dos rebanhos. A disputa do lugar traz a guer-
ra, e o sangue fictcio cotn que o tnytho rega os
alicerces da Arx o sangue real das populaes
vencidas que a historia v derratnado. O sangue
de Abel o dos eanaanitas.
A victoria do::; invHsores consagra-se na apotheose
da vida solar. O dia vae alto no cn e na terra. A
luz vermelha inunda o ar e reflpetc-se no e ho ver-
nwlho tatnbCin de sangue. C> cnthusiasn1o da victo-
ria e da viJa a apothf'ose de Enoch (Chnokh), o
:filho de Cain, o que dcnonlinou ou fundou a pri-
V.-A JUDA-3. 173
n1cira Jerusalem. Foi sen1prc o sol o constructor
das cidades. Ellc, Enoch, O que abre ou inicia
a vida urbana, vive 3G5 annos- exactamente o
nutnero de dias uo anno solar. E nen1 depois
111orre: sbe, vagueia con1 Elohitn no ether abs-
condito, co1no todos os heroes fundadores de cida-
des- con1o lleraldes, cotno R01nulo.
Jerusalem est levantada, conquistada a terra
de Canaan. Sero tudo portn alegrias na vi c to-
ria'? A etnbriaguez da conquista, o instincto da ci-
vilisao, o atnor da lavoura enchem os coraes
do semita de hynu1os similhantes aos do arya?
No; o seu genio outro, a sua sympathia di-
versa. Nasceu barbaro, non1ada, errante, con1o
pastor ou cmno mercador. A cidade uma priso
para a sua ahna livre, a civilisao e a ordem so
um sacrificio para o seu genio bravio e solto. A
vida que hoje con1ea o sacrificio permanente
que elle fez a essencia da virtude: a obediencia
ao seu deus; porque no fundo da sua alma est a
saudade pela vida errante e aventureira que o be-
duno continuou e continua levando nos desertos da
Arabia remota.
Essa apotheose da vida barbara evidente na
mythologia, onde os vencedores so, co1n effeito,
os mythos solares da civilisao, como Cain, 1nas
onde os patriarchas so pastores- Abel, Jacob,
1\Ioiss, David. No foi um castigo divino a orden1
de Ia vrar a terra cmn o suor do rosto '? Assim
os bedunos faliam com desprezo dos hadars- os
arabes agricultores; assim os dinka chatnam sel-
vagens ou sylvestres. aos seus lavradores. E'
que os litnites de capacidade ethnometrica do
idiosincrasias varias aos povos: este no poder
sair do estado selvagetn, aquelle do estado bar-
baro : se as condies o forarem a tanto, extin-

174 L. II. -NATURALISMO
guir-se-ha. O hebreu ficou barbaro e nomada por
indole, embora civilisado por historia: de pastor
tornou-se mercador; expulso da Juda, dessimi-
nou-se na Europa, sem se enraizar nos campos,
errando nas cidades, vivendo de rapina, fazendo
de modo diverso e com outros elementos o 1nesmo
que faz o beduino na Arabia. Esse o seu ideal
eterno, ideal diverso do aryano que tem no san-
gue o instincto da ci vilisao e no brao o genio
da lavoura:
. . . U t prisca gens mortali um
Paterna xura bobus exercet suis.
4.
A historia diz-nos que a entrada dos judeus em
Canaan no foi co1no tuna conquista regular a que
succedesse o estabeleci1nento de u1u governo fixo.
A irrupo das tribus teve o caracter migratorio,
caracter obscuro e collectivo que ainda se observa
at certo ponto nas invases dos gennanos na Eu-
ropa occidental pelos primeiros seculos da nossa
ra. Esse prin1eiro periodo de occupao da terra
canaanita- perioclo chamado dos Juizes - utna
cspecie de feodalismo espontaneo, e1n que os ba-
res adopta1n em grande parte as instituies phe-
nicias, e1u que at o proprio notne dos juizes-
shphctn-, segundo se pretende, a traduco do
non1e dos suffctas de Carthago, ~ 1uaneira da. dc-
nOlninao dos sacerdotes- khn- que sabi-
damcntc phenicia. Os judeus e1n Canaan n.pre-
scntatn pois um papel si1nilhante ao dos barba1os,
na Gallia, na Italia, ou na Ilespanha. Assi1uil:un
os ritos, as instituies, e qncrcn1 algnns que at a
lingua dos vencidos. o ~ J uizcs so, COlllO os Larcs
V.-A JUDA-'- t75
g<'rnutnicos, chefes de nlilieia; c se a naginao
popular j no teve na Europa tnoderna inven-
Lstante para erear personagens n1ythieos,
ch(gando apenas a revestir de caracteres nlytholo-
gicos os personagens historicos, a iinaginao dos
hebreus foi ainda capaz de conceber como
so nntitos dos Juizes- Satnso, J ephtah, Gedeo,
-e de cotubinar a inveno co1n a historia n'utn
grau que hoje difficil ou impossvel erudio
destrinar, fazendo aos Juizes hebreus o que por
exeu1plo Dozy fez para o Cid das Hespanhas.
Aquillo que, por outro lado, se observou na Eu-
ropa, isto , a obliterao da mythologia indgena
e a acceitao dos ritos e crenas dos povos affins
em cujo seio os barbaras entravam, foi o que sue-
cedeu em Canaan com os judeus, affins tambem
dos naturaes da. terra. A identidade fundatnental
do systetua dos tnythos religiosos de invasores e
invadidos torna facil aos primeiros a adopo dos
ritos canaanitas e determina o aborto da evoluo
natural das frmas particulares dos judeus : assim
aconteceu mythologia ger1nanica abafada pela
christan. 1\Ias, encravados entre populaes hostis,
acaso inconscientemente envergonhados da sua bar-
berie, os hebreus, reflectindo, regressam depois
sua antiga tnythologia nacional que; no podendo
j crear um pantheon divino para oppr aos elohim
canaanitas adoptados, torna-se uma arvore de ge-
rao, un1 cadastro de nobreza, um livro de linha-
gens. De tal 1nodo os antigos 1nythos se transfor-
lnaram, no em deuses, no em heroes como os
eponytnos gregos, por exen1plo, mas sim pa-
triarchas maneira de utn Romulo, talvez de um
Nun1a.
Em Canaan os hebreus tinham conservado a sua
antiga diviso de tribus: cada tribu teve o seu pa-
t76 L. H. -NATt:RALISMO
triarcha, filho de Jacob- o pae do povo de Israel.
Os doze astros tornaram-se outros tantos avs. Ab-
hrm O pae supretno converteu-se e1n Abhrhm
o pae das naes, e etn I!a-Ibhri Os hebreus.
Do incesto 1nythico das filhas de Lot veiu a ori-
gem itnpura dos inimigos : n1oabitas, an1monitas.
O antigo rei celeste Abirnelek, o que concebera
um arnor ardente pela esposa da l\Ianhan e pre-
tendia raptai-a, passa condio de rei dos philis-
teus; Shechem, a alv6rada, o seductor de Dinah,
convertido em principe tlos hivvitas. O odio:aos de
Canaan v-se na lenda que attribue a Cham, o
1nau filho que revela a nudez do heroe solar, a pa-
ternidade d' essa gente. De tal modo as arYores ge-
nealogicas das naes raclicatu o patriotismo e o
odio ao inin1igo: assim Israel achou na sua cons-
truco patriarchal, extrada das ruinas de un1a
mythologia abortada, o alicerce para a futura ele-
vao do seu genio politico e 1nystico. As bases
do imperio estavan1 fundadas no odio aos visinhos,
as do te1nplo na soluo evhernerista que li1npava
as imaginaes dos fungos 1nythologicos para que
no vasio imperasse absoluto Jehovah.
Exhausta a actividade 1nental. creaclora dos my
thos (prinlitivos ou espontaneos ), diz Golclziher,
exhaure-se a faculdade ele percepo subtil d 'es-
sas invenes, e os homens perdem a noo
d'aquillo a que se pcle chan1ar a etymologia elo
1nytho. As figuras tnythologicas incliviclualisan1-se
ao rnesmo tmupo que, na lingustica, dcsapparece
a polyonimia, isto , que todas as phases antc-
rionnente expressas por nmncs diversos se fnn-
dctn n'ntn uuico ou en1 poucos notues. Os varies
synonyn1os que havia para o sol, para a sotnLra,
<l<>sapparccem diante d 'tnn non1e sununario que
reune cu1 si, cotno designao de un1 individuo,
V.- A J U D J ~ a - '
177
c, nos mon1cntos c casos da sua existencia, todas
as pltases c aspectos dos phenorncnos. Shemesh
substitue, por excn1plo, as rnultiplas designaes
solares precedentes, como so entre os hebreus
.J ephthah, Ashcr, Edom e outros, designaes que,
de rnythos, passan1 a ser pessoas rnythicas. Assiln,
das representa-es phisicas nascetn as historias de
deuses e heroes.
Entretanto, como resto d' esse estado mental
outr'ora exclusivo, fica ainda a faculdade de bordar
de caracteres tnythologicos a biographia positiva
de certos h01nens que de um ou de outro modo
feriram a itnagina.o; e se ha, pois, os heroes
n1ythicos nascidos dos astros, ha tambem os he-
roes reaes que o mytho pe ao lado dos primeiros.
Jonas ou Jonah, cuja realidade historica posi-
tiva, apparece-nos revestido pelo trajo tnythico,
sendo tragado e vomitado pela baleia em cujo
ventre viajou como um sol. Moyss tem a sua
historia tecida com urna trama de mythos solares.
Recem-nascido, lanado ao Nilo n'urna condea,
con1o Osiris, corno Perseo. V a sara ardente
e inconsumivel, con1o a alameda de Feronia que
arde se1n se queimar. A sua vara milagrosa um
Pramantha: tarnbem Dyonisos faz rebentar das
pedras as nascentes de agua e vinho. Se no
lucta com lees como Samso, mata um egypcio,
e, conforme os mythos do sol fazem sempre, corre
logo a esconder-se. O mar que Moyss divide para
os hebreus passarem, so as nuvens que o sol com
effeito rasga caminhando no firmamento.
Ainda pois nos periodos em que a faculdade
mythogenica deixa de presidir ao systen1a das
noes hun1anas, ou, por outra, ainda quando o
conhecimento se da nebulose mythologica para
se formular emprica ou racionalmente: ainda en-
13
178 L. II.- NATURALISMO
to se conserva, como uma reminiscencia ou um
archaismo, a capacidade de attribuir aos persona-
gens historicos feies mythicas. Os exe1nplos
abundam aos milhares : todo o heroe se torna
mais ou menos mythologico- desde Alexandre
at Napoleo. O sebastianismo na nossa histo-
ria um documento eminente da especie.
No pra, com tudo, aqui o que cumpre dizer.
Determinados os li1nites en1 que se pde affirmar
que a faculdade mythogenica se extingue, resta
ainda notar que o pensamento, substituindo a ima-
ginao, e a reflexo a espontaneidade, na cons-
truco systematica do conhecnento humano, in-
ventam por seu turno seres novos a que ns po-
denlos chamar talvez mythos eruditos, porque
sae1n, no das impresses, mas sim da elaborao
do pensamento aquecido pela chamma da piedade.
Israel, vasio o firmatnento de deuses mytholo-
gicos transferidos para os annaes de uma historia
entre phantastica e real, consolidada com a gran-
deza dos seus patriarchas a eminencia da sua ori-
gem, Israel gerou com o seu pensamento simples,
con1 a sua piedade ardente, o mytho erudito ou
theologico de J ehovah- o deus absoluto.
5.
Ahi se pde observar com claresa o limite de
capacidade mental do semita: ahi, n'essa conce-
po suintnaria do seu genio, quando j o pensa-
Inento collaborava cmu a in1aginao e con1 os
sentimentos na creaco de deus. Vin-se ento com
nitidez que essa apotheose dos Inytl10s barbaros
nocturnos, victoria 1nystica de Abel o puro con-
tra Cain, o forte, iniciador da vida urbana e
agricola; que essa noo da lavoura como u1n cas-
V.- A JlJDA. -5. t79
tigo - regars a terra con1 o suor do teu rosto !
- expri1nia um instincto de barberie nativa, agora
expresso no caracter duro do deus absoluto e
unico.
J chovah governa o cu, governa o Inundo e os
boincns, creao sua. Entre o creador e a creatura
no ha outra relao. A prece do crente a sup-
plica do escravo a n1n senhor que, como abstracto,
sen1 relao essencial com o mundo, tanto pde ser
clen1ente co1no terrivel. Elle s Vontade- uma
vontade to absoluta co1no i1nperscrutavel! A ora-
o sobe dos labias e do corao do crente co1no
um rolo de incenso do thuribulo nos degraus do
altar. Quem sabe coino o Senhor ouvir os queixu-
111es e as preces do escravo miseravel? Que sabe o
n1esquinho cerca da essencia d'esse mytho phan-
tastico, tanto 1nais adorado quanto n1ais pura a
expresso da sua inconsciencia?
Rolando no mundo 1nerc d'uma vontade in-
sondavel, ignorante de si, ignorante da essencia
de deus, o judeu no pensa sequer em destinos
ultra-tu1nulares, nem fnna theorias, como o egy-
pcio, cerca da vida futura, nem possue noo de
ahna n'um sentido transcendente. A sua alrna o
sopro de J ehovah, a sua morte a sentena da
suprema Vontade. Por isso pobre ou nulla a es-
chatologia dos hebreus : toda a face psychica das
mythologias animistas e idealistas foi absorvida no
seio da Vontade suu1ma, creadora e governadora
do mundo. Os que assustam o hamita e
despertam no aryano a curiosidade scientifica so
para o semita revelaes positivas e reaes d'essa
vontade mysteriosa que, se dissipa as sombras do
medo animista, fecha tan1bem as portas s ambi-
es do pensamento indagador. Deus, imperando
m tudo, a theoria de tudo.
*
t80 L. 11. -NA TURALISliO
1\Ias esse mytho da Vontade absoluta, pondo no-
n1nndo u1na causa e por tanto um fim, retira o es-
pirito humano da nebulose inexpressiva do chos
anitnista, dando ao pensamento hutnano uma si-
gnificao, virtude uma sanco transcendente,
ao critne o valor de um peccado. A lei torna-se a
revelao de utna ordem superior natureza das
cousas reaes, porque para al1n do mundo e dos
homens est o deus que creou e governa ambos.
Esta segurana dos fracos, este terror dos maus,
esta exaltao dos bons, tornam a virtude em san-
tidade e a sabedoria em visao prophetica, dei-ra-
n1ando balsa1nos de perdo sobre as fraquezas, ao
n1esrno tempo que fulminam raios de castigo contra
os peccados. Transforn1ado o Inundo n'um thea-
tro, a vida n'um drama, cujas peripecias o su-
pren1o author combina, os homens so actores, e
o que fazem apenas aquillo que deus destina.
De utn tal estado as concluses so duas : a do
fatalismo que, enlouquecendo, estcrilisou os arabes,
conservando-os barbares no seio do requinte da ci-
Yilisao; e a do heroismo que, endoidecendo os
judeus, os matou, depois de. deixarem nas paginas
da Biblia da lnuuanidade os mais profundos e
n1ais bcllos hymnos de poesia mystica.
A' fora de engrandecere1n deus tornar:nn esse
mytho do pensmnento utn 1nonstro da ituaginac;o:
fi.zera1n d'elle o supren1o tyranno do cu; e a '' on-
taclP que, para ser absoluta, tinha de tornar-se in-
dependente da bondade ou n1aldade dos seus actos,
ch<'gou a fazer-se nu, pnra n'essa mesma p<'rvcrsi-
dade 1nostrar a sna ornnipotcncia. Assirn
prcniCia os peccadores e atorrncnta .J oh, para con1
nn1 paradoxo dar a prova da sua abso-
luta. () mytho da abstraco tinha de produzir o
rito rlo paradoxo- pois as duas csphcras religio-
V.- A JUDA - 5. 18t
:Sas, a subjectiva c a objectiva, se encontrarn sern-
pre en1 equao.
Ao aniluisn1o han1ita faltou a noo de urna
vontade creadora: rnantinha-se tudo n'urn chos
selvagem de substancia identica; do susurro das
ahnas, que fica v a ou vindo-se pelas paragens rerno-
tas, fez-se no Nilo o systema de ritos e1n que o
n1ysticisrno do homen1 culto no distinguia no tri-
bunal do Osiris n1ais do que o peso do 1nerito ou
demerito das aces. O naturalisn1o semita extraiu
do chos um acto, da substancia uma vontade, da
vida urna orgia. Os barLaros parararn quando in-
ventaram os heroes, pararan1 celebrando as ceretno-
nias funebres ou esplendidas, ascetas ou lubricas;
mas Israel abstrau do rnundo essa potencia crea-
dora, inventando um deus que , fonnalmente, para
a gente semita, como Osiris, o mystico, fra para o
anilnisn1o. O Inundo, que era u1n chos no Egy-
pto, torna-se na Juda un1a tragedia: a allucina-
o, fazendo-se mais intima, n1ais psychologica,
vae crescendo : era uma indeciso? torna-se uma
loucura ; era uma aberrao? torna-se u1na verti-
ge1n.
Falta que o aryano, produzindo ta1nbe1n o seu
mytho surnmario do pensa1nento, o seu deus-ida,
venha consum1nar a triada, para que, ao depois, per-
corrida a viagem, se possa dizer que a rnythogenia
.acabou, dissipando-se no seio da critica as vises da
imaginao creadora e do pensamento allucinado.
A critica incapaz de inventar, de sentir, de
vr o que no , e de ou vir o que no sa:
-capaz apenas de desempenhar este dever triste
mas forte de dizer a ho1nens feitos quanto eram
illusorias essas nuvens doiradas da sua mocidade !
LIVRO TERCEIRO
Idealismo
I
Os Vedas
1.
Quando nos nossos climas meridionaes, en-
trada do estio, o calor principia a seccar o ar, for-
mam-se com frequencia as vagas de nuvens que
toldam o cu, a atmosphera saturada de electri-
cidade pesa, o vento morno, o firmamento baixo.
So as tempestades de n1aio. De repente estoira
o trovo, fusila o relampago, chove em grossas
bagas, e o temporal ruge pelas quebradas das
serras, caminhando. Depois o cu purissimo, o
ar refresca, a vegetao hun1edece, e o sol paira
radiante: dir-se-hia que do seio da nuvem cau
sobre a terra uma chuva de benos.
Assim parece agora, quando entramos nas vei-
gas do Punjab, regadas pelo Indo, habitadas pelo
aryano cujos hymnos soam co1no um ciciar de
brisa que vae subindo beijar as cristas doiradas
do Hi1nalaya; assirn parece agora, que descansa-
mos o ouvido fatigado com o rugir dos troves do
deus de Israel e os olhos cegos com o fusilar dos
relampagos de Jehovah. Esse temporal divino re-
bentou dos ares carregados da electricidade natu-
18-t L. III.- IDEALISMO
ralista, da embriaguez orgiaca dos cultos da Phe-
nicia, dos mysterios de Babylonia ...
A Biblia do arya chama-se o Livro da sciencia
-Rig- reda quer dizer sciencia do agradeci-
mento. O corao enta os hymnos de aco-de-
graas, a cabea aspira ao cu da intelligencia
pura, ahi onde se aprende a conhecer a essencia
das cousas.
Leva-me, Sma! para o imperio da luz eterna, para
o mundo immorredouro que o sol habita.
a immortalidade, ahi onde Vaivasvata reina,
no sacrario do cu regado pelas aguas caudalosas.
D-me a immortalidade, no terceiro cu onde a vida
livre e os mundos so radiantes.
D-me a immortalidade, no lugar onde nascem os vo-
tos e as ambies, onde o sol rutila e tudo liberdaue e
gozo.
D-me a immortalidade na manso da ventura e das
delicias, da alegria e dos prazeres, consummao dos nos-
sos desejos.
Assin1, ao alvorecer, ao meio-dia e noute; as-
sim, ao regar a lenha dos sacrificios com o leite e
a manteiga sacramentaes; assim nas phases da
lua e na passagem das estaes, o arya, descendo
para os valles do Djun1na e do Ganges, pisanuo
o Punjab, no decurso da sua viagem pica para a
conquista do mundo inteiro, invocava os devas, os
deuses do ar subtil, acclamando-os para que lhe
dessern a fortuna e o saber, a victoria na terra e
a eternidade na gloria bemaven turada.
J l fica, para alm da muralha espessa e al-
tissima do I-Iimalaya, a regio, qualquer que
fosse, t onde, reunidos ainda, os futuros europeus,
os futuros persas e os futuros indios passararn a
t V. llacu humana., 1, pp. U2-4:.
I.- OS VEDAS-L 185
~ u a infancia c csLoaram os rudimentos da sua
1uythologia. A religio vcdica c o bralunan.isrno e o
hndhisn1o, o tnazdeisn1o e o hcllcnisrno, com as Iny-
thologias abortadas dos celtas, slavos c teutes --
eis ahi os rios divergentes que vierarn sarjar o solo
do pcnsan1ento religioso, nascidos todos da fonte
desconhecida do prinlitivo habitat aryano. -Ahi? o
dnuna constante do dia e da noute, ferindo a
naginao infantil do barbaro, foi a pri1neira se-
HlCnte d'onde nasceu a floresta rurnorosa dos rny-
thos. Passando da terra para o ether, essa gente cuja
fora latente continha o destino do n1undo, via j
nos cus guerreiros e cmnbates, via dardos e lan-
as, e via os rebanhos pastoreando nas ca1npinas
de V aruna, onde o dia alvorecendo lhe apparecia
como um esquadro de carros de guerra puxados
por tiros de cavallos indomitos.
Alegravam-se ento os coraes, entoavam-se
os hy1nnos ordenhando as vaccas fecundas : a luz
era a alegria, a vida e a esperana- a luz era o
sy1nbolo de um pensan1ento de sabedoria indeciso
ainda nos limbos da inconsciencia. Se acaso as
nuvens toldavam o sol protector e amigo, vinha
o tremor de um medo como o da creana que se
encontra s na vereda afastada do monte. Rou-
bar-lhe-hiam o sol que loureja as messes e doira
de alegria o corao? E quando a noute descia,
essa gente, quasi feminina apesar de forte, fazia
con1o certas flores que fecha1n a corolla adonne-
cendo. Elles encerravam a choa para se defen-
derem da treva 1nedonha e sonhavam terrores na
esperana do dia vindouro.
Entretanto, as indagaes subtis da erudio fa-
zem suspeitar que antes do 1nomento pastoril em
que nos apparecem, os aryas, obedecendo s re-
gras constantes da evoluo, tivessem possudo
186 L. III. -IDEALISMO
tambem uma mythologia lunar: Dyu, o deus so-
lar, diz Goldziher, no primitivan1ente o esprito
supremo, mas sim Indra, o cu pluvioso, com V a-
runa que, em contraste com 1\Iitra_, radiante, o
cu estrellado da noute. A lua, adduz-se, a base
da chronologia vedica, na qual o anno lunar tem
doze mezes com a intercalao accidental de um
decimo terceiro. l\laiores reminiscencias, accrescen-
ta-se, se encontram no Avesta_, onde a srie dos
corpos celestes principia sempre pelas estrellas, se-
guindo pela luaJ acabando no sol ; entre os persas
onde o tempo se conta por noutes como entre os
arabes.
Como quer que seja, o cu aryano que se des-
cobre nas auroras da historia no nocturno : o
ar do dia illuminado, o ether que os devas (de div_,
brilhar) habitam. E' Varuna; o sol radiante
de l\Iitra que persegue a mentira dos falsarios e
ladres: Aryaman, Bhaga,- o deus generico
dos sla vos e dos persas- que determina a sorte
dos mortaes ; so estes devas>> e1ninentes com o
seu cortejo de asuras ou <<ithuras, os vivos, os
espritos, anjos e medianeiros. Em honra de to-
dos o arya consu1nma os sacriticios rituaes comtnun-
gando a sma ou haoma que a bebida dos iln-
mortaes, e praticando as artes da magia prinlitiva.
en1 volta do lar onde arde o fogo n1ysterioso e di-
VIno.
'fodos esses mythos da inveno rernota so
apenas representaes sin1ples dos ce-
lestes; mas en1 Varuna-1\litra, O que }Wrst.lgue a
mPntira, v-se j u1n ndulo de cristallisao lU O-
ral, nnut sen1ente do idealistno profundo qne ha (lo
caraC'tPrisar o pantheon dos deuses vediC'os. .Ahi,
d.iz Ti('IP, os devas que no cran1 llHtis do que os
I>henOUlCnOS C potencias do cu huninoso COllCCUi-
1.-US VED:\S-2.
187
dos co1no pessoas, filhos de Dyaus, o deus-cu, e
de Prthivi, a densa-terra, apparecem como seres
dotados de qualidades moraes, superiores natu-
reza o ao mundo. Se na doutrina dos espiritos c
no culto dos avs, bem como no caracter infantil
de 1nais de u1na ida, se vem os restos da conce-
po ani1nista do mundo, facto o predominio da
ida de uma divindade que encarna em cada u1n
dos deuses superiores por frma a elevai-o pri-
masia se1npre que venerado pelos fieis.
Acima pois dos devas, surge a ida pura da
divindade como a luz intangivel que involve o sol
e as nuvens e os rios e a terra com os picos altis-
simos dos montes, cada um dos quaes parece um
altar erguido at ao cu, regado em baixo pelas
aguas do Indo onde corre a sma fertilisante das
veigas do Punjab.
2.
A religio no um n1edo, nem uma sub1nisso
servil: deus no uma substancia, nem uma von-
tade. Passou o Egypto, e o trovo de Israel ca-
lou-se. A prece no u1na evocao con1o no ani-
mismo, nem uma penitencia co1no no naturalismo:
um hy1nno- o cantico entoado em honra da
ida essencial das cousas que anima os deuses e d
fora aos homens para as fainas da lavoura e para
os trabalhos da guerra. No se vem os beios
tremer de medo, ne1n o ciciar dos beijos no p,
nem as 1nos batendo nos peitos, nem os ais da
gente affiicta. A cabea erguida, os labios fran-
cos, soltam o hymno sagrado que sobe para o cu
co1no um rolar de incenso : assim vo para o ar as
exhalaes da terra e a evaporao dos rios !
t88 L. III.- IDEALIS:\10
Invocamos em nosso auxilio a proteco dos tres rios
caudalosos, as grandes aguas, as arvores, as montanhas, o
fogo.
Abracem com a sua proteco a nossa sorte, e as n1on-
tanhas e as aguas e as plantas generosas, e o cu e a
terra com as arvores e ambos os mundos.
propicio o sol que se levanta caminhando para
longe! propicias as quatro regies do cu! pro-
picias as montanhas espessas ! propicias as ribeiras e as
aguas!
Ouam-nos os montes poderosos!
Protejam-nos as cordilheiras abenoadas e os rios bri-
lhantes.
Protejam-nos as auroras nascentes e as ribeiras que en-
tumescem e as montanhas firmes. Protejam-nos os manes
quando invocamos os deuses.
Queremos em nosso auxilio o cu e a terra : pedimos
aos rios geradores e s montanhas copadas de verdura, ao
sol e aurora, que nos mantenham puros.
Tal foi o hymno do arya nas raizes do Hima-
laya, debruado na margen1 do Indo. Sente-se o fi-
lho querido da natureza inteira: os 1nontes defen-
dem-no da seccura adusta dos desertos da .Asia in-
terior, os rios sarjatn o terreno que pisa tapetan-
do-o de verdura e flores. O heroistno accende-o; a
sua prece um cantico ; pede como que111 sente
en1 si o direito de exigir. Para que existe o
mundo, seno para elle? As do seu fu-
turo fervetn-lhe na 1nente e o ar que respira, etn-
balsatnado e fresco, etnbriaga-o. l\Ias a fora que
sente en1 si, v-a na candidez da sua ahna, na in-
noccncia do seu corao: pede a todos, ao cu e .
terra, aos n1ontes, aos rios, ao sol e aurora, que
o tnantenhatn puro, porque a virtude a sua

OH V('ntos ucrramam o mel sobre o homem pi('lloso, as
1i hri raB levam mel no seu seio : circule o mel nas nossas
})lautas !
'
I.- OS VEDAS- 3. 189
Seja m('l a lna e a aurora, chC'io de mel o firmanwnto
8ohrc a nontc c o cn inteiro- nosso pae!
l\Iel (n1adhu) todo o alimento e toda a bebida:
a agna, o leite, tudo o que delicia: o mel o
RytnLolo dos premios que esperam o homem
doso. A n1orte in1pura a conden1nao dos n1aus
qne V aruna abandona. A n1orte no affiige o arya
como aterrava o sernita: affiige-o a impureza e o
peccado.
Desliga-me do meu peccado como de uma cadeia, e fa-
remos crescer, Yaruna! a fonte da tua lei. Que o fio se
no quebre emquanto eu vou tecendo o meu hymno. Que
se no parta o molde do artista antes do soar da hora.
Poupa-me a este susto, Varuna ! rei justo, havei pie-
nade ele mim. Desliga-me do peccado, como quem tira a
soga do pescoo do vitello. Longe de ti nem posso mover
os olhos!
No nos castigues, Varuna! com as armas guardadas
para os malfeitores. No nos mandes para a regio onde se
apagou a luz!
Eis ahi o estado mental formado pela inveno
mythologica; eis ahi a esphera da reli-
gio ou o corpo de sentimentos religiosos que, for-
mulados sobre os mythos primitivos, reagem sobre
elles, dando-lhes uma expresso moral. A luz tor-
na-se virtude.
'
3.
O cu diurno, na successo dos seus phenome-
nos, desdobra no pensamento um hymno de pie-
dade. Tudo optimo -ao contrario do semita
para quem tudo pessimo, excepo da graa
com que ao tyranno omnipotente apraz escolher
algum mortal. No ar que respiramos na India, o
t90 L. II(.- IDEALISMO
mundo inteiro, com a luz que nos illumina, com
as n1ontanhas que recortan1 o cu, com os rios
que sarjam a terra, tudo bom, tudo helio,
tudo santo. A graa divina a propria alma do
uni verso : respira-se a fortuna e a pureza. Foi um
parto doloroso quando a ilnaginao semita deu
luz um deus gerado do dualismo grosseiro do na-
turalismo primitivo: um nascer sorrindo o modo
porque os deuses da piedade bella saem dos my-
thos astraes da India. O trao remoto, o peccado
original, v -se al1n distinctamente : aqui perde-se
a slnilhana do passado. Nos Asvins, Os medi-
cos do cu, diz Tiele, observa-se un1a tal eleva-
o de caracteres racionaes co1n paixes e e1noes
l1umanas, que difficil dizer quaes eram os pbeno-
Jnenos naturaes com que uma vez estiveram rela-
cionados.
O caracter subalterno dos deuses femininos, Iny--
thos da receptividade genesiaca, outra prova da
elevao idealista a que o pensarnento aryano che-
gara na edade vedica. As deusas que restam so
tambmn principias ou idas, piedosas ou intelle-
ctuaes : Sraddha, a f, V ach, a lngua, confun-
dida con1 a deusa antiga dos sete rios, Sarasvati;
e as Ushas- a alvorada, rasgando as trevas da
noute, dissipando as so1nbras do pensamento. Quem
lhe atrela o carro so os asvins mysticos; e con1o
nma vacca dourada, ou urna cgua fulva, isto ,
con1o uma nuvem luminosa, nasce todos os dias
para afugentar as trvas e desvendar os thesonros
do Inundo velado. E' a donzella adornada para a
dana, a filha que sua n1e vestiu, a noiva
:unorosa quando se aproxima do esposo, a tnn-
lher encantadora que se levanta do Lanho c con-
fiada na scdnco descobre o seio aos olhos do
:unantc. Assin1 dizCln os V cdas, Inostrando-nol-a
1.-0S VEDAS-J. 191
no seu carro huninoso subindo nas ca1npinas de
Varuna tirado por cavallos cr de ouro e por vac-
cas da cr do sol, derra1nando a vida que luz,
soltando o gado do cstaLulo nocturno e as aves
dos ninhos escondidos nas ra1uarias das arvores.
Elia vciu, trazendo a luz que paz e virtude; e
o n1undo alegre cantou, pelo 1nugir dos rebanhos,
pelo triuar dos passaros, pelos hy1nnos que o arya
enta ao sol que ven1 surgindo.
E' Sfirya O brilhante que se levanta no hori-
sonte co1uo um gloLo de lun1e, doirando as neves
das cristas himalayas, in1pellindo diante de si os
bandos alados da aragem da Inanhan, os maruts
que passan1 adornados como n1ulheres . So os
filhos de Rudra, obreiros das boas obras, origem
da fortuna e da riqueza da terra e do cu. He-
roes, roando no vo as penhas das serranias,
amam os sacrificios piedosos!- A aragem da ma-
nhan, vivificante, passou: a terra folga, o gado
pasta nos rebanhos, e nas campinas do cu npera
o sol do meio-dia, Savitri ou Savitar, com a sua
luz que d fora e vida. Por toda a parte corre
tuna onda de alegria, sa o hy1nno da felicidade
pura do lavrador cavando a sua terra, ao som dos
cantos das aves que chilram nas ramadas frescas
das arvores. . . Assi1n o dia vae andando, a har-
monia vae seguindo, o hymno da vida vae desenro-
lando as suas estrophes de paz e innocencia. Pas-
sou a calma, vm a tarde com as suas brizas: os
maruts abenoados que regressam. O lavrador en-
carando o cu v o sol do ponente, Pusham, ir
descendo brandamente para as terras distantes :
vae com elle a vaga esperana dos destinos que
lhe germinam no cerebro. E' elle o que faz cres-
cer as cousas>>, o que alimenta, o que pastoreia os
rebanhos do cu- essas nuvens rubras, de con-
HJ2 L. III. -IDEALISMO
tornos phantasticos acompanhando o occaso do
sol, estendendo-se na vasta campina do firma-
tnento azul avermelhado. Tambem elle, o lavrador
da India, est recolhendo o seu gado, juntando as
vaccas para as encerrar no estabulo. Pusham
como o arya: tecem a lan dos rebanhos, guian1
as manadas de vaccas e os bandos de cavallos,
um no cu sereno, outro na campina verde do
Punjab.
Sumiu-se agora, ao largo, o sol de hoje. V aru-
na-l\Iitra, na immensidade do seu manto azul, na
pureza doce do firmamento crepuscular onde os
tons suaves se esbatem quando as agulhas bri-
lhantes das estrellas apenas comea1n a oscillar
duvidosas, Varuna enche a alma do trabalhador,
caminhando para a sua cabana ao repouso da
noute, enche-a de uma satisfao quieta e doce.
O sol o olhar de V aruna; foi Varuna quenr lhe
ensinou a jornada- elle que tudo v, tudo sabe,
tudo anima! E' a guarda da elle que
em si a luz que desvenda as perfidias da noute,
escura como a sombra das intenes do h01nem
mau. E' a verdade, a confiana, a f, e a vir-
tude: tudo isto contm en1 si a luz candida, pene-
trante e inevitavel. Elia vae aos mais ultnos re-
cessos, do n1undo e da nlma, desfazer a trva
e patentear o crime, punindo os impios, castigando
os falsos. As sombras somem-se, as virtudes tnani-
fcstam-se e so amadas : esse o seu pren1io!
V <"'ndo tudo, governa tudo c est en1 toda a parte.
Foi quen1 descreveu o seu gyro ao sol: 1uareon
tan1bem a d<"'rrota dos rios, abrindo-lhes o leito
fofo das terras fcrtcis, e sabe, porque o traon,
sabe o caminho por onde voatn os ventos c os ban-
dos de pnssaros que povoan1 o ar ...
(luando se reuncm dois ho1nens, ha sen1pre co1u
I.- OS VEDAS- .t.. 193
ellcs u1n terceiro: '' aruna. Agora que anoiteceu,
crepita o fogo no lar, e os dois esposos, acabado
tun dia, ao recolhcre1n-se ao leito, sentem a pre-
sena do deus da virtude que os guarda. Assi1n
na vespcra da n1ortc o ho de sentir chamando-os
a si!
4.
Porm a vida no apenas o pastorear dos re-
banhos, nem o cu se1npre lin1pidez e paz. A
vida. so ta1nbe1n as batalhas con1 que os invasores
conquista1n o solo dos rios sagrados; e o cu taln-
benl te1n as suas batalhas, etn que Indra, colerico
e forte, despedaa os exercitos das sombras ne-
voentas. O homem virtude e forca: o lavrador
utn soldado, o crente u1n heroe. "'A s1na da iln-
mortalidade na f a bebida que avigora o brao
--a bebida querida de Indra, o forte:
Vem Indra! vem regalar-te com as comidas e libaes,
pa1a que te prepares para a victoria !
Na batalha com as nuvens que abafam, pou-
sando no dorso das montanhas, Indra solta as
serpentes do cu derramando as chuvas fertili-
sadoras. Indra ve1n como um rei ou tun general
conduzindo os esquadres dos 1naruts, capitaneados
por V ayu e Rudra. O despojo da batalha a
rega, a victoria est nas fontes que rebenta1n de-
pois da trovoada. De vero as pastagens seccam
no Punjab, seccam as nascentes, e o calor engrossa
as nuvens encostadas contra o 1nuro do Hima1aya:
ento que Indra acode e1n defeza da terra da
sua escolha. As nuvens slo Vritra e Ahi, nlons-
tros escuros a1neaando prender o sol e conde1nnar
14
194 L. IH.- IDEALISMO
a terra sede. Quando a trovoada con1ea, Indra
entrou en1 campo, as chuvas torrenciaes que se
soltam do cu attesta1n a sua victoria, os eccos
dos troves reboando pelas quebradas do I-lim-
laya, os que o ar, so os cla-
Inores e OS golpes dessa batalha :phantastica em
que a lana da Indra tetn um fnsilar de hune. In-'
dra e o exercito dos n1aruts vn1 das 1nontanhas,
nos seus carros de combate -lin1pando a estrada
do sol - co1no ele.phantes selYagens que despe-
daaln tudo na carreira. Assim tambem o arya,
descendo dos 1nontes sobre as nuvens negras da
populao dravida da lndia, corria con1o os ele-
phantes triturando tudo sob o seu p invencivel.
Guia-nos, lndra! manda que os esquadres dos ma-
nlts avancem frente dos exercitos.
Ergue a tua lana, deus O}ntlento, leYanta o corao
dos nossos guerreiros, fortalece o Yigor dos fortes, faze com
que os clamores da victoria se ouam do alto dos nossos
carros triumphantes.
S comnosco, lndra ! quando as bandeiras fluctuam ao
yento ; guia para a victoria os nossos dardos, protege- nos
na p;nerra.
Venha o medo comprimir o corao dos nossos Inimi-
gos, grudando-lhes os labios.
E maneira que a n1igrao aryana descia
c01nbatendo, 1naneira que a guerra se tornava o
offieio por excelleneia nobre, assim o throno de
In(ha ia subindo levantado pelas victoria8, dei-
xando na sotnbra o velho dens 1\litra dos tctupos
sin1ples de outr'ora. Indra guarda o districto sacro-
santo do nordeste, on<le, para alnt dos lliutalayas,
fica o ntonte divino de l\Ieru que ilhunin:t o norte
c crn cujo circulo se lHOYCin o sol, a lua e as
cont;hllars. Indra protege a rrgio abenoada
dos sete-rios, sapta o PnnjaL regado
..
I.- OS \'EDAS- 4. 195
]JPlo Sarasvnti c pelo Indo co1n os seus cinco af-
flncntcs de lrstc -o Vi tas ta, o Asikni, o lravadi,
'
T" ]
o I}_J::t'::t, o ata(ru.
ahi, n'cssa patria nova, que se constitue1n os
novos estados nlilitarcs de um povo que to Len1
111an0ja a espada cotno o arado, ordenhando o leite
das vaccas dos seus rebanhos e derramando o san-
gnc dos seus inimigos. Assin1 Indra faz s nuvens,
:ttravcssando 'Tritra com a sua lanca e rerrando a
'
terra cmn o leite das vaccas do cu. Das con-
quistas nascem reinos, das batalhas cidades: tanl-
bcm a lana, como o arado, abre a valia que cir-
cunda a fortaleza. Os chefes, rrajas, sfio imagens
terrestres do Indra celeste. Govcrna1n as villas,
c os castellos, zntra; tm exerci tos e n1e-
11estreis c bardos que celebram as victorias dos
conquistadores da India. Vestem cotas de n1alha
de ouro, corre1n sobre os carros de guerra tirados
por cavallos. A vida u1n con1bate desde que
la v oura se alliou a conquista; uma apotheosr-
desde que da conquista veiu a riqueza. Os deu-
ses tm palacios de n1il columnas cmn n1il por-
tas: slto assim os palacios dos rajs que viven1 elo
saque da India opulenta, coalhando-a de fortalezas
que enfreia.m o dravida sob a guarda dos bares
fcorlatarios.
Beben-se a sma da immortalidade que um fal-
trouxe do lugar aereo onde Varuna a collocara.
Entrou a fora no brao do guerreiro, a confiana
no seu peito, e a piedade que existia em seu cora-
o desenrola-se em hymnos e vises durante a
embriaguez que a bebida produz, dando a saude
aos enfermos, a riqueza aos ricos, e ao sabio o se-
gredo da in1mortalidade ideal. Indra concedeu-lhe::;
.a grande victoria!
*
196 L. III.- IDEALIS.l\10
Tu s grande, Indra ! Terra e cu obedecem ao teu
imperio.
Quando nasces, o cu treme, treme a terra, de te1ror
pela colera do seu filho. Danam as fortes 1nontanhas,
os desertos, conem as aguas ...
Cantamos a tua gloria, lndra! eterno malhador, po-
tente, audaz, grande, infinito, heroe viril cujo raio
hom ...
Cantamos as tuas victorias e as carnagens.
Para ns qne queremos rebanhos de vaccas e cayallos,
ambiciosos de riquezas e mulheres, Indra, o poderoso deus,
{ o -vaso Pm que bebPmos como o balde bebe na cisterna.
5.
A ingenuidade das ambies simples, - reba-
nhos, riqnezas, mulheres,-exprime o optimismo
ingenito d'esses homens para quem o mundo
deus e a eternidade. Viver, gozar, amar, n'um es-
tado de innocencia forte- eis ahi o cu. De tal
modo vivem os deuses. A propria virtude e a can-
didez da ahna piedosa so um sentimento innocente
tamben1, ingenuo, instavel con1o a limpidez do cu
de Varuna qne o inspira. O aryano esboa nos
seus hymnos a suintna sabedoria a que na velhice,
Yarridas todas as illuses, dissipadas todas as vi-
ses chin1cricas dos mythos, a hnn1anidade che-
gar; mas esse esboo inconsciente e por isso in-
eonsistente. O cu conturba-se, o vencedor ba-
tido: vacilla a confiana ingenua e das agonias
nascetn fraquezas c crimes. A fora da harn1onia
con1o as victorias e riquezas : s
('terna a confiana na vontade que o sctnita poz
cn1 (lcus e que o abrazou. O aryano perdeu-se no
vago acrco elo seu optin1istno. Ns, filhos n1oracs de
sernitas P. aryanos, educados por dezenas de sccu-
los dP tuna vida atribulada, scntintos a hartnonia
optirua no nosHo pensatncnto c a fora indon1avcl
'
I.- OS VEDAS- r). 197
no nosso caracter. A nossa ahna, que a essencia
<los deuses, fez-se con1 o residuo dos n1ythos.
O aryano dos Vedas apparece-nos corno o filho
do ar inconsit;tente c forte ao Incs1no tCinpo:
con10 V aruna, transparente na innocencia piedosa,
cotno lndra, valente na tempestade passageira. O
ether subtil a essencia do seu pensamento Iny-
thologieo.
l\1as ns saben1os que a imaginao infantil
ferida sitnultanean1ente pelos aspectos do Inundo
externo e pelas allucinaes e sonhos- orige1n
que dissetnos psychica da tnythologia, nexo inevi-
tavcl entre o Inundo astral inattingivel e o mundo
da realidade positiva. Ns vin1os de que n1odo, nos
typos 1nythologicos j estudados, a lnaginao dos
poyos concebe e representa os phenornenos psy-
chicos e os pe em relao com a n1ythologia as-
tral.
Para o aryano idealista, o fogo -esse objecto
indefinvel, vivo no aspecto, cotno tuna a h n a ~ -
o nucleo e o nexo do systema da sua representa-
uo do n1undo. Agni a ahna intin1a e a origcrn
prinutria - o medianeiro entre os hotnens e os
deuses.
Eu, Agni, sou a origem, dotada com a sciencia de tudo
o que existe. Sou o sopro vivo da natureza triplice. Sou o
metro do firmamento. Sou o calor eterno. Sou a oblao.
A natureza triplice do gno1no do Universo est
nas tres frmas por que apparece: no raio, no re-
lanlpago e no roar da Inadeira que o produz.
Agni vive no corao de tudo- no cu e na terra.
Saltitante na labareda, coxa) andando nas voltas
irregulares da chamma: assi1n cxo Wayland,
.assim Haphaestos, assim o proprio deus dos na-
198 L. III. - IDEALIS::\10
1naquas. Fugidio, esconde-se quando se apaga:
mistr geral-o de novo roando a haste (matha_,
pramatha) no disco de madeira, pelo processo
quasi universal da inveno do lume. A haste
pae -l\Iatarisvn- o disco n1e: da copula
gera-se o filho que, nascendo, consome os paes. E'
a itnagem da creao. Geral-o, comtudo, pren-
dei-o, captival-o- de outro modo fugir: por isso
o verbo que dizia roar, passou a significar pren-
der- pramantha, o captiveiro do fogo= pran1tha,
e o que rouba e prende= Pramathyus ou Prome-
theu. 1\Iatarisvn, a haste que gera ou encadeia o
lume, o Prometheu da India.
Assitn a in venco do lume era utn sacramento
(ainda hoje nos ritos da Semana-santa
catholica) e o fogo o genio intin1o do Universo, o me-
dianeiro, -diriam os a Ida, involvida n'un1 1nanto
de cha1nn1a crepitando no lar do arya piedoso. Do
sol distante o raio de Agni era o en1issario, da
fora nbscondita a ahna era a scentelha cuspida
pelo friccionar da haste no disco de madeira.
1,ainbem no cu havia pois bosques e arvores
onde vivia escondido o fogo aereo. Assitn na tny-
thologia dos germanos as nuvens encastelladas,
prenhes de raios, so a 'Vetterbaun1-a ar'-'ore
da tormenta. O esprito da terra e do cu era un1
e o mesn1o, e no seio de Agni constnntnava-se o
mysterio da identidade do Universo, na channua
crepitando no lar o sacramento da tnediao entre
o homPm e os deuses. '
Agni calor, a cr rubra, o voar do pas-
sara de azas de ouro- o cotno o
cysne-sol do mytho algonqui. Voando entre a terra
c o cn, habitando o ar, pe cn1 cotntnnnieao as
duas r<'\giPs clistinctas. V-se na vern1clhid:l.o dos
fructos q uc auuulurecCJu, v-se nos cspiuhos e
I.- OS YEDAS-
pcnnachos rubros das plantas qac sfio as pcnnas
e as garras da ave de azas de ouro.
A vida fogo que arde etn nt)R, a n1orte o fu-
gir de Agni. De dia sol, de noutc a fogueira
que afugenta as feras, ou a chantn1a do lar que
prende e1n torno a fatnilia e a acompanha prote-
gendo-a como penates. Lt por fra, de
nha, elle qnem ven1 afugentar os espiritos da
noute, qr!ando os asvins precursores da alvorada.
largam as redeas dos cavallos. dois cysn(>s,
dois falces, dois ga1nos, dois bufalos, dois mas-
tins de guarda, esses a que os gregos chamaran1
Dioscuros. V m voando, mais leves que o vento
ou do que as idas dos hmnens ; v1n visitar as
moradas dos crentes; vm encher os nberos das
vaccas, dar a rafto aos rebanhos e fecundar as
esposas. Amanhecendo, Agni en1pallidece na la-
reira para brilhar no cu illuminado.
Ento, sobre os altares, off(>recem-se os sacri-
ficios aos deuses, e a cha1nn1a que os conson1e
Agni - Agni o summo-sacerdote, sernpre n1edia-
neiro. Nas suas azas de fogo vo as oblaes. E'
para os deuses o que a taa para a bocca do
hon1ern : leva en1 si as hmnenagens da gente pie-
dosa!
tamben1, quando a clera o exeita, a bon-
dade protectora de Agni torna-se en1 furia tre-
lli(>nda. Solta os cavallos vern1elhos do seu cano,
ruge, strue, correndo a mugir con10 ntn toiro. Os
passaras caen1 de puro rnedo quando elle passa
consumindo as hervas da campina en1 labaredas,
ou quando, como um leo, Iam be a floresta com os
dardos flan1n1ejantes da sua lingua. As chan1n1as
crepitam correndo como ondas de mar, soltando
pennachos de tuna esptnna de faulhas rubras. Os
deuses tm n' elle o seu grande guerreiro para
200 L. III.- IDEALISl\10
lin1par a face da terra, deixando-a nua como a
face rapada do arya.
Por isso o homen1 piedoso, seguro da proteco
de Agni, lhe pede que desencadeie contra o ini-
migo as suas espadas ele fogo, elle que, n1anso
1
tren1e submisso e captivo sobre a lareira.
Vem! Sobe rapido em nosso auxilio. Luz, protege-
nos contra o peccado. D-nos fora para a aco e para a
Yida.
Destroe nossos inimigos. Defende-nos contra os Raks-
hasas.
Livra-nos da aye de rapina assassina e cruel, e do ad-
versario que medita a nossa ruina.
Repelle os inimigos que nos no trazem dadi vas : ape-
nas settas Yiradas contra ns- repelle-os tu, que tens por
arma a clava rutilante !
Ninguem pde acercar-se de tuas chammas terrivei:;:
consome pois os maus espil'itos!
6.
No recesso intitno do pensamento do arya ha
pois nn1 ponto obscuro, uma sombra de n1edos.
Nem tudo- luz no Universo, ne1n tudo harn1onia,
nem tudo foras a1uigas protectoras. U1u nevoeiro
de aln1as, u1u esquadro de espritos 1naus, perse-
gue e affiige ainda o espirita cl.'.essa gente. crente
etu si, no seu optin1isn1o. So as vises dos so-
nhos, as allucinaes da son1bra, que o tenlpera-
men to innocente dos hon1ens bons no profunda,
antes evita con1 un1 te1nor e rcpugnancia instin-
ctiva. Agni, o protector, no absorve en1 si todas
as vises psychieas: utn espirita sitn, 1nas um
clernento, e por isso 1nestno tangi vel. Para nln1
d'ellc fica ainda o mysterio das cousas abscondi-
tas, conservadas na lembrana do anin1isn1o pri-
mitivo. A representao pica do Universo no in-
I.- OS VEDAS- G. 20l
clnc o episo<lio da n1orte, ou antes, no o contm
systcn1atican1ente cnt si. J tudo se organisou
n'tuu corpo de har1nonias, 1nas quando a noutc
chega, o aryano fceha-se temeroso e antipathico
sontLra: da tncstna f()nna a sua mythologia -ao
inverso da do Egypto e da J uda -ao passo que
se eleva lts n1aiores alturas nas azas da piedade
huninosa, desdenha de profundar o abysrno, dei-
xando o ruytLo da nwrte no estado ruditnentar
do anitnis1no pritnitivo. As iclas eschatologicas e
o culto dos avs eratn entre os aryanos exacta-
Inente eguaes aos dos selvagens; era grosseira a
noo da betuaventurana, en1bora j{t tivesse1n for-
mulado a theoria de pre1nios e castigos ultra-tuiuu-
lares.
A elevarto e a originalidade aryana terminam,
pois, logo que passan1os da mythologia astral para
a psychica e das representaes da vida para as
da 1norte. O leitor que sabe qual o systen1a dos
mythos eschatologicos dos selvagens, pouco ou
nada vae encontrar original n'estes barbaros da
India, cuja piedade idealista chega aos pncaros
da sabedoria no systema das representaes da
vida.
O pritnitivo uso aryano parece ter sido o enter-
ramento. S depois da separao, no Iran, ado-
ptaram a exposio, e na India juntara1n ao enter-
ramento a cren1ao. 1 Os hy1nnos vedicos mos-
traiu-nos clara1nente o systema de ilnpresses
acordadas pelo pheno1neno da morte. Quando o
cada ver era enterrado, no sacrificio que precedia
a inhumao, levantava-se um marco de pedra
symbolico a separar os vivos do morto, para de-
fender, os que ficava1n, da perseguio da lVIorte.
1 V. Raas humanas, n, pp. 78-85.
L. III.- IDEALIS:.\IO
Prosegue mmte o teu caminho- caminho diYetso da
estrada. dos deuses.
V e ouve o que te digo: no offendas as creanas nem
os homens.
Este marco a divisoria dos que existem : ninguem se
aproxime da mta.
Fique a morte abafada n'esta pedra, e vivam os Yivos
cem outomnos.
Eis as esposas, alegres, trazendo a manteiga e as un-
turas sacramentaes, subindo a olhos enxutos os degraus
do altar.
Sobe, mulher, para o mundo da vida! Apagou-se
o sopro do que celebras; consummou-se o casamento de
aquelle que um dia te desejou, levando-te pela mo.
Tire-se da mo do mmto o arco, symbolo da honra e da
cmagcm na sobetania. Leve-se terra-me que se abre
para o receber.
Abre-te, tetra! no sejas mesquinha para elle: co-
bre-o como a me que involve o filho no seu manto.
A aln1a-elemento do mundo, Agni, o n1edia-
neiro, intervn1 depois nas cere1nonias mortuarias
quando a cremao se estabelece co1no uso: a
morte espiritualisa-se, cmnbinando-se a sorte do
defuncto com as concepes feitas cerca do n1undo
inferior de Y :una. As velhas familias sacerdotaes,
senhoras dos segredos da invoca,iO dos deuses,
sabedoras do n1odo de entoar os hynu1os dos
sacriticios, herdeiras da tradio da feiticeria pri-
:nitiva, pr:paravam a fogueira en1 que o cadaver
Ia consumir-se.
VA o olho ao sol e o ('Spirito ao v<'nto! V a(', mmto !
vac ao e v:.c terra, como ronv{m! Vae <lS agnas se
ahi (ahcs; l"<'ponsa os m<'mhtoR no s<'io
Aqnclla parte que no wtRC('ll, arpH'<'('-a, () fogo ! rom
o <:tlor da tna chamma brilhante; lt>Ya-a, t) Agni ! nas
tuas fi)rmas mais carinhosas :. 8(\lc dos h<nmnntnrado:4.
1.-0S VEDAS- G. 203
Assitn os srlr<'rdotes cantavant cliantc ela fo-
gueira consntnindo o o corpo vac s
nguas, lts hcrvas; a alrna, nos braoos de Agni, vac
bctnavcnturana. Esses hytnnos cratn a h<=rana.
de seus avs, c cada familia tinha un1 signal sa-
grado: os vasishtha um lao de cabel!o soLre a
lado os ntri tres, os augiras einco, os
bhrigus o cranco rapado. SabiaiU o destino nl-
mas:
Accendc, Agni, arcende o teu olhar c o teu ardor,
e leva-o regio do Bem, a juntar-se aos paPs, porqne
elle vinha jnnto de ti fazer as libaes do sacrifieio.
Eleyem-tc os marnts noa ares, com
chuva!
Conduza-te Pushan, o sabio, o pastor do mundo qnc
nunca dcixon besmalhar uma ovelha. E' ellc quem sabe
as veredas do Ef.:pac) : ir diante, como uma lampada.,
elle, o perfeito hf'1oe que distribue as benos.
a antiga estrada que nossos paes trilharam.
Ver:ls ento Varuna e Yama, bebendo as liba.cs di-
VInas.
Vae para junto <los paes, viver no cu altissimo com
Y ama : assim o mereces !
No caminho venladciro, foge aos dois perros de quatro
olhos, filhos de Sara.ma, para que chegues onde esto os
paes em unio com Yama.
Abraa-o tu, Yama! com a tua proteco contra os
perros da tua guarda ...
Com a fauce aberta, vidos de homens, com os pcllos
1ubros de sangue, os dois mensageiros de Y ama y[;.o por
meio dos homens. Deixe1n-nos elles respirar mais nm dia,
vendo o sol !
A morte pois ainda um maleficio, co1no no
anin1isn1o primitivo: no um castigo con1o entre
semitas, nem uma consun1mao cotno entre
tas. A inferioridade expressiva e 1noral-religiosa
da tnythologia vedica evidente n' esta esphera da
eschatologia-facto qne o syste1na dos 1nythos at-
204 L. III.- IDEALIS:\10
testa. A n1orte e a vida, o dia e a noute, a viglia
e o sonho, as representaes astraes e psychicas,
isto , os polos do dualistno fundan1ental que tanto
se observa nos mythos como nos sentilnentos, no
se combinatn. Yama est no cu ao lado de Varu-
na, a morte ao lado da vida, sem se penetrare1n
explicando-se reciprocamente n'utna theoria unita-
ria como succede no 1nytho de Osiris e na vontade
jehovica. O desenvolvitnento das duas correntes
visceraes da tnythologia religiosa no parallello:
ao passo que os mythos astraes define1n un1 es-
tado tnental de uma elevao augusta, os n1ythos
psychicos tnantm-se nos lin1bos do realismo sel-
vagen1.
A concepo dos pretnios e castigos infantil
ainda: nada se v c01nparavel co1n o tribunal de
;::;iris. A be1naventurana u1na ca1npina alegre
-o ideal das veigas do Indo onde ha a luz e o
esplendor eternos, onde Vaivasvata (Yatna) reina,
onde corrmn as grandes aguas, onde ha a paz e a
ambrozia, a alegria e o deleite, e onde se cum-
pren as esperanas e os desejos.
E' utn paraizo infantil ou selvagetn, e os ritos
familiares so con1o os dos selvagens. Os n1ortos
aos banquetes sacratnetltaes, sen-
tados em volta do lar, conwnt c os dons que
se lhes poem sobre a relva das sepulturas. Diaria-
Incntc a fan1ilia offerece libaes aos avs e cada
lua nova celebra nina festa de finados con1 offcr-
tas cspeciaes.
Y tuna, o deus dos n1ortos, foi o pritnciro que
Inm-rcu. Subindo das profundidades da terra :ts al-
turas do cu, traou o caminho dos finados. No
seu paraiso habitan1 os bons-- os hcroes 1nortos
ctn os piedosos, os intnw.cuhulos- con10
corpos huninosos .. No ha ahi servos nc1n scnho-
1.-0S VEDAS-7. 205
rcs. O paraiso de Yanut est para o Sueste a mil
dias de jornada a cavallo.
Eis ahi co1no se desce das etnincncias do cu
de V aruna- u1n cu ele piedade idealista- ~ in-
fantilidade das concepes eschatologicas. A im-
propriedade de conceber a morte foi a fraqueza
do genio aryano na Inclia e na Grecia: por isso,
aln1, cau na mete1npsycose elo brahmanismo e do
buddhistno, descendo it barberie ; por isso na Gre-
cia o hellenis1no foi abafado pela eschatologia egy-
pcia e pelo 1nessianismo sen1ita, quando o christia-
nisn1o se for1nou.
Yan1a, para mostrar o can1inho elos 1nortos, atra-
vessou as aguas rapiclas. D'este n1ytho antigo
faz o indio moderno a pratica ridcula de se segu-
rar, 1norrendo, ao rabo ele uma vacca para ser le-
vado por ella a salvamento atravez do rio terrvel,
Vaitaran:-o stygio aryano.
7.
Desequilibrada pois no desenvolvimento parai-
leio dos mythos do mundo externo e elos elo Inundo
interno, a religio veclica, sen1 poder fonnular uma
synthese con1o a ele Jehovah ou ele Osiris, ce. Os
seus elen1entos inferiores abafam a effiorescencia
do seu idealisn1o astral, ela n1esn1a frma que tam-
betn a Inclia passa ele mo em mo, presa ele to-
elos os invasores. Quando uma raa perde a eini-
nencia elo seu pensatnento religioso (ou Inytholo-
gico, ou critico) as naes em que essa raa se or-
ganisou dissolvem-se.
As religies clogmaticas nascidas da n1ythologia
veclica e assentes sobre mythos do pensamento
demonstram na rigidez systematica, commum a
essa especie de construces n1entaes, as aberraes
necessarias a que a inconsistencia das noes con1-
206 L. III.-
Li nadas da Yida e da Inorte devia1n levar. A falta
ele un1 n1ytho synthetico apparece no parsis1no
fnrmulada no dualismo organico da religio de
Zoroastro. Tenho duas almas, diz Araspo a
Cyro, porque Ulna s alnla nrto pde ser boa e m
ao mesmo teinpo. Ornn1zd faz 24 deuses e Ine-
te-os n'um ovo, Ahriinan faz outros 24 que par-
tenl o ovo : d' ahi o bmn e o 1nal.
Por seu turno, o brahmanismo ce do ani1nistno
si1nples e ingenuo na theoria da metempsycose que
a vassallou todo o Oriente, introduzindo-se no corpo
de crenas das raas sujeitas ou ao domnio ou
influencia aryana. Os castigos ultra-ttunulares pas-
sain a ter realidade nas reincarnaes das uln1as, e
a doutrina attinge o ridculo de u1na casustica.
Qualquer que seja a disposio de esprito em
que o homen1 pratica um certo acto, supportar as
consequencias d 'elle, reincarnando n'um corpo do-
tado de tal ou tal qualidade, ou _Inaculado por este
ou aquE>lle defeito, diz a lei de l\1anu. Na segunda
existencia expiam-se os crilnes da primeira: o que
roubou alitnentos, renasce dyspeptico; o calunlnia-
(1or, cotn mau halito; o ladd\o de cavallos, cxo;
outros os iJ.iotas, os cegos, os surdos, etc. O
nssassino de un1 brahmane ter{t urna sorte pavo-
rosa: depois de torturado n\nu inferno terri vel,
renascer anin1al ou pria. O adultero renascer
ccn1 vezes como herYa trepadeira, o cruel co1no
fera sanguinaria, o ladro con1o rato ou abutre,
ctc. Ao padre Godinho, viajando na India,
um hralunane: queiniatnos os corpos (los
nossos defuntos para qne as al1nas, ll'Yantada a
que lhes tinh:un dada, possan1 passar
(lc uns a outros; c os christos cutcrratn os ch.fun-
tos, fazcnllo con1 isso qnc as almas presas
ltqncllcs corpos, sctn potlerc1n 1undnr-:sc para ou-
J.- OS VEIHS- ';. 207
tros, ou s('jmn de hon1c11s ou de v::iccas, o que
grande pena para as ahnas que t1n a sua gloria
n'estas nludancas>>. (llcl. do novo cam. etc.\".)
A da cos1nogonia aryana outra
consequencia da inconsistencia da sua Inyth(>logia
considerada no systerna con1 binado dos cleinentos
originaes parallclos. S se pde attingir 111na con-
cevo finne da creao quando se chegue syn-
these (l'esses elmnentos n'tun 1nytho unitario con1o
o de Osiris, ou quando se cotuo fazian1 os
sCiuitas, do n1ytl1o abstracto de n1ua vontade in-
ventiva. Con1 a cabea e1ubriagada pela s1na da
sua 1nythologia astral, onde com effeito luzia o cla-
ro da verdade e u1na irradiaco de innocencia
pura, o aryano no podia lenta1nente os
outros rudin1entos dos proble1nas das cousas.
O seu Inundo, to bello, to puro co1no iJa, ,
cotno construco real, to infantil co1no as repre-
sentaes barbaras dos a1nericanos. Tam ben1 na
America tuna tartaruga n1onstruosa sustenta o
n1undo no seu dorso-- co1no a Kunnaraja sans-
krita. E se no a tartaruga directa1nente, a
cobra Sesha, ou um elevhante, que tmn o globo na
cabea ou no dorso ; cobra ou elephante, por1n,
}Jousam sobre a tartaruga que Vishnn sobre o
qual gyra a montanha de l\Iandara 1novia pela
curra ou serpente V asuki, con1 que os daityas e
os danavas batiam o lago de leite para fazer a
anuita sagrada.
Dado o desequilibrio de desenvolvin1eato nas
duas correntes parallelas da 1nythologia esponta-
nea, quanto 1nais o pensan1ento profunda e escava,
1naiores 1nonstruosidades encontra; e uma vez per-
dido o fio conductor, s extravagancias snccedem
as aberraes: assitn veiu Iudia o diluvio de
dogtuas de n1orte e de protervia etn que agonisou
~ 0 8 L. III.- IDEALISl\10
por seculos; assim Persia o delirio barbaro dos
seus satrapas precursores de u1na ruina egual.
Xerxes aoitou o Hellesponto agrilhoando-o, e en-
terrou vivos uns centos de rapazes e raparigas
para propiciar os deuses da terra : quando no re-
quinte da civilisa.o se conservam as crenas ani-
mistas da selvageria, a vida, esordenada, produz
monstros. Era essa mesma a Persia que adorava
no branco da pureza im1narcessivel a cr sagrada
dos cavallos do Nisam! E' essa mes1na India que
divinisa a paz cerulea o cu, a innocencia forte
do espirito, essa a que 1nais tarde se agita nos
terrores do medo animista e nos elirios do asce-
tistno, regressando ao estado selvagem. O calen-
der, ou derviche baneano donne sobre a terra nua,
co1ne apenas arroz, anda n com um farrapo a
cobrir-lhe as vergonhas. Descalo, descoberto, con1
um bordo na mo, estnolando, resando, acotnpa-
nhando os enterros, os derviches vo aos pares,
humildes e nliseraveis. Tambem ns aryanos a
Europa, depois do hellenismo- a nossa edade v e-
dica- tivetnos derviches: os franciscanos. Tam-
bein na nossa Edade-tnedia o anitnistno, renas-
cendo com a crise, sussurrava agoirentatnente aos
ouvidos das populaes atnedrontadas. Os denlo-
nios formigam na India, os maus espiritos habi-
tam a gruta, a arvore que est proxima da ca-
bana da aldeia. De noutc o ar pova-se de tnc-
dos: qual o que se atreve a arrostar cmn a
somhra? Se tuna obrigao o impclle, o indio
avana cautelosa1nente con1 o ouvido attrnto. He-
petc os exorcismos, traz no pescoo os antule-
tos a que se abraa, n1tun1nra resas, leva na tno
un1 tio de huno para afugentar os initnigos in-
visivcis. R:unalhatn as arvores? Pia algnuta ave
nocturna? l ;i v a algnnta rcz nos apriscos, ou ai-
I. -OS VEn AS - 7. 20U
gnma fra nas brenhas? 1.,remc, vacilla, recua, e
para vencer o sen mf'do grita.
A sombra da nontc povoada de ahnas obscure-
ceu o cu de V a.rnna, a allncinao do n1cdo baniu
a piedarle innocentc e candida. Na phantasmago-
ria mythologica, rcgressa.ratn n 'um turbilho as
nuvens do principio. Porque? Falta-nos dizer agora
o nosso pensan1ento cerca da ruina da mythologia
vedica-rnina que veren1os repetir-se, nos seus ca-
racteres essenciaes, na mythologia hellenica.
O idealisrno no podia resolver o problema da
morte. Era antipathico ao seu principio proceder
como o Egypto ou a J uda; no tinha dados
para conceber a absorpo na substancia, nem a
vontade abstracta- por isso mes1no que era uma
representao ideal da existencia. Formular a
theoria dynamica da n1orte no seio da mythologia
que o systema das representaes realistas, isto
, inventar o mytho do nada, seria contraprodu-
cente. Apenas como inrlicio, mais accentuado ao
depois no bnddhismo, se percebe o vasio da ultra-
vida, e como a eternidade apenas o mytho dos
mythos- o mytho de un1a existencia phantastica
cuja nnica realidade est na successo das exis-
tencias individnaes. O Nirvana buddhista , po-
rm, apesar de nihilista, ainda um cu. A doutrina
critica que s vinte on trinta seculos de elabora-
o e de ensaios, de pensan1ento e de observao,
de estudos e de reflexo, cotneam a affirmar-
no podia a capacidade espontanea dos aryas for-
mulai-a. Decaram por isso; no chegaram syn-
these dos deuses da vida c dos da morte, e, no
lhes consentindo o genio inventar um phantasma
transcendente, ficaram presos pela superstio das
almas emquanto voavam livres para a regio pura
das idas percebidas nos astros.
15
II
A mythologia slavo-germanica
'
1.
Comearen1os por este ran1o da arvore indo-eu-
ropa, para passarmos depois Italia, finalmente
{L Grecia nossa educadora. t
A inferioridade das tnythologias indo-europas,
quando cotnparadas ao typo vedico, inferioridade
que maior entre os "\vendes ou slavos do que en-
tre os gennanos, e entre os italianos do que entre
os gregos, parece achar-se etn relao directa cotn
o grau de desenvolvimento que cada utn d' esses
povos attingiu antes de christianisado.
1\Ias parece tatn bem que todos elles, no decurso
das suas migraes, como que se engolpharam na
barberie, vindo a apparecer na Europa n'um estado
quasi selvagem con1o constituio, e n1ais ou 1nenos
degradado con1o n1ythologia. A tuythologia slava
era um anin1ismo s cotnparavel ao dos selvagens
remotos. Ao passo qne o aryano da lndia caa
na degradao pelo cncerratnento de uni cyclo, o
f:ilavo, ou nunca sara do estado selvagetn, ou re-
gressara a clle no decurso das migraes
atravcz da Asia, com destino Europa.
1 cAquillo <!lln so consirlora. como hist01ia c\'osta rlli-
gio (a cnlti<"a) parece-me to duvidoso c vago quo profol"i dnixnl-n in-
teiramente de parto n. propagar mrns conjtJctum.li qno pothniam ati.n:1.l
ser npcnas erros. 'fich-, of the uist. ujrel. (tr. do holl.)
11.- A MYTIIOLOGIA SLA \"0-GEIUIANICA- i. I
Os slavos orientacs parece que nunca chcgar;un
a ter sacerdotes ncrn tmnplos: tinhant apenas lu-
gares sagrados e feiticeiros; os lithuanios apreseu-
tam, COintudo, j Ulll esboo Ue saceruocio digno
de tal no1ue; e entre os prussos existia nu1 <du-i-we>J
ou (<griwe' especie ue patriarcha, habitando
um recinto sagrado ro1nowe one se guardavan1
lnagens dos deuses e d'onde partian1 as cncyclicas
e pastoraes. O culto primitivo dos slavos o feti-
chisiuo, proprio d estado animista da mythologia.
Os amuletos, compostos de toda a cspecie de feti-
ches, to1nan1 setnpre a frn1a de um boto, de u1n
fecho, de u1na rede: servem para prender o
espirita protector- o anjo-da-guarda- atin1 de que
elle defenda o portador, dos espiritos ini1nigos ! Os
oraculos, para conhecer o tempo, o rrsultado das
cearas e das guerras, e o destino da vida, ttu
sempre o caracter de smte genuinan1ente animista.
Os sacrificios fazem-se 1nargem de un1 rio, ou
sob a arvore sagrada que de preferencia o car-
valho. As ceremonias tm un1a efficacia 1nagica:
nas festas estivaes os servios vasam ainda hoje
baldes de agua sobre un1a rapariga adornada de
folhas de arvores : assi1u peden1 s << n1ulheres do
cu, os espritos das nuvens, que lhes deCin ehuva.
So espiritos as nuvens, espiritos os astros e o
ar e todas as cousas -segundo a regra do ani-
misino, eerca do qual no mistr fatigar de
novo o leitor. Dos espiritos astraes sae1n deuses-
devas
7
dizen1 os lettos, usando ainda a propria
palavra aryana; bogu
7
os slavos. Sobranceiro a to-
dos, no firma1nento, est o novo Indra que Pe-
run ou Perkun, deus do trovo, cujos raios dis-
persan1 os den1onios, ferindo-os e
o sangue en1 chuva sobre a terra. Em sua honra
ardia perennemente uma fogueira de carYalhos. O
*
212 L. III. - IDEALISl\10
empyreo numeroso, sem ser novo, nen1
de observaes singulares. Os lithuanios tm dois.
soes: Patrimpo, o diurno, alegre e jovial, e Pecol-
los, o escondido. Os cazaes de mythos astraes for-
1nigan1: Dazhbog, o deus do dia, filho de Sva-
rog, o do firmamento crepuscular; Lado esposo
de Lada- uma a mulher, me de todas as estrel-
las do cu, o outro, o hotnem, a Lua cujo sexo,
cot?o. se sabe, masculino por via de regra no
an1nusmo.
O ar, a agua, as arvores, o fogo, a casa, so o
habitaculo dos espiritos que enchem o alnbiente
phantastico da imaginao do slavo. O inverno
duro n'essas regies geladas: 1nau Koshchei, o
seu genio. As molestias andam errando levadas
pelas velhas e pelos homens hediondos. A noute
povoa-se de bruxas e feiticeiros que affectarn em
vida a frma dos lobis-hon1ens, e depois da nlorte-
a dos vampiros qne vo sugar o sangue aos que
dortnem. Un1 1nedo obscuro inunda a sombra da
noute e a pallidez dos invernos. Nos pinhaes sus-
surranrlo com o vento ouvem-se os lycshis, demo-
nios-do-bosque, e os deuses da tortnenta qne tn1
nos furaces o cortejo nupcial e nos redoutoinhos
as danas do noivado. Nos charcos, nos rios e nas
lagoas que o inverno gela e que s vezes fenden-
do-se engolem, na agua transparente, traioeira, en-
ganadora, n1as maravilhosa e tnystica, espelho onde
se v o que no existe, viven1 os vodyanns cotn o
seu rei 1\Iorskoi, um tsar rodeado de cysnes, de
filhas, com a crte das rusalkas traioeiras. 1\las
para defender a choa. do todos os perigos, habita
l:i dentro o dmnovoy, cspirito da casa c do lar,
prott>ctor e arnigo dos h01nens c dos anintaes
clon1esticos. o .Agni slavo, e te1n co1no voz o
cauto do gallo que afugenta os dmnonios da noute-
II. -A l\IYTIIOLOGIA SLAYO-GEni\IANICA -1. 213
smnbria, annunciando a volta da manhan lunli-
nosa.
No se imagine, por1n, que ao rmnper do dia
resplende a luz n'essas vastas steppes que o slavo
habita. De in\"'erno o ar pardo, o sol cr de
occa, e no espao frio treiTI(llll descendo eomo far-
Japos os neves. O cho un1 lanol branco, as
, ' d
arvores, as casas, con1oros n u1n oceano e neve.
O vento levanta ondas brancas jogando co1n essa
poeira frigida con1o faz na Arabia con1 a areia
ardente: os ten1poraes da steppe so como os do
sahar, e as cohunnas de neve quei1nan1 co1no as
de areia.
E' pelo tncio d'esse ar torvo que as aln1as dos
finados vo, vtn, errando nas suas vingens inde-
finidas, scn1 que os actos da vida s<:>jam rnotiYo
para utn destino de pren1io ou castigo, setn que
em si propria a existencia ultra-tlunular diffira da
existencia. real. Se o cadaver foi enterrado, o
reino da alma o Inundo inferior; se foi cluei-
mado, ella sobe no futno para o ar; n1as ne1n o
cu netn o inferno ne1n Rai nen1 Peklo,
correspondem ainda a lugares de premios ou pe-
nas. A 's vezes o cada ver queima-se ou enterra-se
n'um barco: ento a ahna segue viagt>n1 co1n des-
tino a Buyan, a ilha do sol. l\fas, d'onde quer que
resida, vtn constanten1ente ao mundo, pairando
nos ares, apparecendo aos vivos que tre1nen1 d'ella
e repetem festas e sacrifieios para a propiciar. As
almas so como deuses, desde que existen1 na esve-
cie imaginada para as divindades. Vetn-nas cotno
um lutne vago que o deus do raio accendeu, co1no
utna estrella que fulge no cu, cmno um vapor,
u1n sopro uma sombra-como tudo o que
sensvel sendo incorporeo; vem-nas portn egual-
mente anitnando as aves cujo vo tem o quer que
L. 111. - IDEALISMO
ile singular ou espiritual, e os insectos alados-
dushickhas, alminhas ; vem-nas ainda nos ratos
fugitivos, e, relacionando ratos, estrellas e almas,
chamam via-lactea, estrada dos mortos, o cami-
nho dos ratos.
Por um dado tempo a alma ficou junto do ca-
da ver, balouando-se no ar livremente; depois
larga para o seu mundo, Nava, o mundo dos
das almas e dos n1ortos, ou jornadeando a
p pela via lactea ou pelo arco-iris, ou indo por mar
ao seu destino.
A imaginao sla v a no terminou a viagem; a
mythologia d'esses povos no saiu da edade ani-
mista. Achavam-se ainda perdidos no turbilho
dos espritos, quando veiu do Occi-
dente o christianistno impr-lhes leis e crenas es-
tranhas.
2.
Outrotanto aconteceu aos germanos e scandina-
vos : nem era maior a lucidez da sua viso. O culto
era uma magia, o sacerdote,- warto>), aquelle
que sabe a c<wa,>, lei divina e humana,-o sacer-
dote era utn mago. A prece era uma evocao, o sa-
crificio uma seduco: os deuses, em rudimento, obe-
deciam aos exorcisrnos e encantos dos sacerdotes-fei-
ticeiros, das prophetisas como Veleda e Ganna.
'rhcoria de penas e premias ultra-tlunnlares no
exi8tia, on era um esboo apenas cm via de ex-
traco do dualistno metcreologico. Coalhado o ar
de nlmas, a tctTa estava inundada de Lrnxas-
vlva -c os rios, as fontes, as arvores, as pedras
habitadas por genios.
Ho o ori<'ntc e o oct'itl<'nte; so o vento do snl, de
lcsb, de oeHtc; so as hri::3a.8 constantes ou caprichosas,.
voando asp<'ras ou fagueiras.
11.- A l\IYTIIOI.OGJA 2. 215
Ho os furaces impetuosos que dm;trocm i so as for-
c;as adstriugcntes c cx1musivas que se cho('am c se comhiuam
no fundo da tC'rra.
os gcrmPns activos que fecundam o humus c do s
arvores a sua i so as frmas c cres mudaveis
c todos os gf'nios pod('rosos do ar.
as gotas leves, as torrentes, Hs cataractas, os ribei-
ros que serpeiam c os orvalhos que reluzem.
Ho as neves, as geadas e o gelo i so as estre-
pitosas.
No se ouve n' este sussurrnr dos genios do Edda
un1 movimento mais vivo? No se sente que dei-
xtnos a charneca fria e nua pelas terras da G(Jr-
mania umbrosa, da Gallia snrjada de rios fertili-
santes? Os genios que tremem nos farrapos de
neve, rugindo no cascalhar dns ondas, so os que
habitatn para alrn, na Scandinavia, tranzidos de
frio, ao claro d::ts auroras phantasticas pelo meio
da noute fatigante.
Para quen1 do Baltico a natureza ri, o bosque
vioso sussura, os rios no gelam de inverno. As
arvores so altares, templos as florestas, offertas
os fructos da terra. Nas ceifas d-se aos deuses
um 1nolho de espigas; nas macieiras deixan1-se
cinco ou seis fructos como offerta; nas arvores
pendnram-se cora.s e festes de flres: as terras
da Hesse pagam aos deuses a renda de um ramo
de lvrios.
E.,ntremos na floresta sagrada. Os carvalhos no-
dosos, sempre verdes, con1 a sua folhagem rendi-
lhada por onde a luz passa como n 'um crivo, dis-
tribuem no ar uma chuva de scentelhas de sol.
Tremem com o vento as ra1narias sussurrando com
vozes divinas, e assim treme a poeira de luz que
allumia a clareira do bosque. O ar vive, palpita
e falia ; nos altos ramos das arvores, bordando no
cu uma renda n1ysteriosa, pousam os deuses invi-
216
L. 111.- IDEALISMO
si veis ; dos troncos rugosos pendetn as pelles e as
cabeas dos anitnaes sacrificado& no altar. A gente
entra no sanctuario e1nbriagada de religio, e ouve
e sente em si o viver dos espiritos sagrados. E'
utna gente barbara e iugenua: to forte quanto
sitnples, com a imaginao atinada para os sonhos
e invenes das idas inconscientes, cotn o brao
nu, musculoso, prompto para a carnagem das bata-
lhas. lnnocente e forte, sanguinario na candidez,
poeta con1 tnos de lavrador e soldado, este o
aryano que passou das faldas do Himalaya para os
bosques da Gerrnania.
En1 volta do tronco do 1naior dos carvalhos
est o segundo o denonlinou Tacito, o ZJU/1_,
como elles, indigeuas, dizen1. E' tuna cella de to-
ros cosidos con1 vitnes, coLertos de ratnos: utna
choa. Ha itnagens l dentro? Tacito dizia que
no; a erudio de hoje (Grimtn) affirtna que os
gennanos j tinham passado do culto dos fetiches
para o elos idolos. E1n volta do a gente
q ne entra ven1 de pr as offertas : os caadores
traze1n as primicias do tnatto, os pastores cavai-
los, bois, carneiros, os lavradores trazen1 fructos,
espigas, flores etn coras e grinaldas. E' Inistr
alitnentar os deuses para que nos protejatn! Os
pratos de Berhta e de Ilulda esto sobre a tnesa,
e, ao vasar o copo da cerveja e:;pumante, no se
esquea o hotuetn piedoso de cuspir un1 trago no
cho -para Zetnylene, a deusa da terra! Nas fes-
tas sponsalicias da Norwcga, 'fhor despPja as ta-
as de cerveja co111 os convi v as : assim o conta tu
as sagas.
Assi1n agora, tatnbetn, rodeando o altar, a ccr-
V(ja. csputnaute, avcrtuelhada. con1 o sangue da
victitna, passa de tno Clll 1no uos vasos sagra-
dos. A victitna-uin cavallo, pois esse era o animal
11.- A 1\lYTIIOLOGIA SLA VO-GEUMANICA- 2. 217
prefl'rido nas solmnnidades, -jaz estendida e n1orta
sobre o altar: fra presa da ultitna batalha, aban-
donado por algutn chefe cado na lu c ta ... O sangue
derr:unado punha a sua cr ctn tudo- nos vasos
sagrados cotn que cran1 ungidos, na cerveja das
!iLaes, na face agreste, nos peitos e nos braos
nus, da gente que o sacerdote aspergia ritual-
utente. A luz coada pelas franjas dos carvalhos
vinha pousar sobre essa nodoa vennclha engastada
no vio da floresta, e o cheiro acre da carnagem,
o balito de calor das entranhas despedaadal:5, su-
biain cotno incenso aos deuses invisiveis no seu
throno aereo de ratnaria verde e murmurosa.
J o sacerdote, cotno um carniceiro, partia e1n
pedaos a rez, e as urnas aquecian1 sobre as fo-
gueiras: a carne cozia-se, no se assa v a; das cal-
deiras untadas de sangue o sacerdote repartia
pelo povo os retalhos abenoados, guardando para
alirnento dos deuses o figado, o corao e a ln-
gua. A pelle, cou1 a cabea, ficava pendente dos
galhos das arvores como os estandartes da victo-
ria qne se collocaratn depois nas naves dos tem-
plos. sangue, baloiando-se ao vento, a
pelle da vietitna ia augn1entar o nutuero d'essas
sanefas singulares que adornavam a clareira do
bosque dos carvalhos sagrados.
Se o cavallo era a rez escolhida para os sacrifi-
cios soletnnes, o hon1en1 era a victima nos momen-
tos graves. 1\Iatavam-se inimigos captivos, escra-
vos comprados para o altar, ou critninosos: po-
rm nas grandes affiices os deuses reclan1a vam
victitnas puras. Assirn, maneira dos diabate'ria
dos gregos, os frankos, ao atra vessaren1 uu1 rio,
immolavam tnulheres e creanas. Contra a lepra,
emparedavam-nas; e nos n1omentos extraordina-
rios eram sacrificados os filhos dos proprios reis,
218 L. III. -IDEALISMO
cotno succedeu a Thoro, como Oen, o velho, que
successivamente offereceu nove filhos a Odhin para
que lhe conservasse a vida; eram sacrificados os mo-
narchas em pessoa, cotno Domaldi que os suecos
immolaram na affiico de uma fome.
3.
Entre o cu vedico e o germanico -visto atra-
vez das tradies e lendas e pelos Eddas., biblia
commum de teutes, scandinavos e normandos-
so graves as differenas. A mythologia germa-
nica manifesta um estado mental superior ao dos
slavos, mas nem por isso comparavel em pureza
idealista s remotas invenes aryanas. A nligra-
o com as suas cruezas, o contacto com outros
povos, a natureza, finalmente, da Europa ne-
voenta que habitam, altera nos germanos a quali-
dade tnythogenica.
Distinguem-se ainda os deuses da antiguidade
aryana, n1as etn pequeno ntunero e subalternos.
Dyaus v-se em Tyr que para certas tribus, cotno
os suabios e semnones, ainda o mytho supremo
do ar e da luz, mas que no Edda baixa condi-
o de deus da espada e das lnctas fraternas : a
espada a representao n1ythica do raio, e a
lncta a das te1npestades 1uetereologicas. Etn Fior-
gyn encontra-se o parndign1a nacional do Pcrnn
ou Perkun slavo, nos elfes e nos 'tncues acaso os
ribhavas e os nutruts da mythologia verlica ; tnas
nenhum d esses, neru Tyr, nen1 :Fiorgyn, ll(llll os
Inares, t(lm papel prPponderante. A sobetania tny-
thologica passa a Odhin e a seu nrto, Thorr, d t ~ n s c s
puramente gerrnanicos, inventados j: cotno druses
c uo por urna subjectivao de n1ythos astraPs pri-
mitivos. As n1ythologias secundarias, ratuiticadas
11.- A MYTIIOLOGIA SLAVO-GRnMANICA- 3. 219
de um tronco commum, n1ancira de todas ns
dos europeus, forn1am-se j n'un1 perodo avanado
de evoluo. .
N:to se pPrde entre os germanos o antigo non1c
tle divindade, Deva, n1as as designaes gencrica:;,
pnranH'nte gerrnanicas, de aesir e vanir )) prcdo-
nlina rn. Os deuses so principes on soberanos entre
os aesir ou divindades. Estas so o opposto das
potcn('ias rnaleficas da natureza representadas con1o
gig:tntes -ji)tunn, os devoradores, thnrs, os bebe-
dores, que eran1 venerados com violencia e terror
e propiciados com sacriticios humanos. Entre o:;
gigantes e os aesir-vanir collocavam-se as tr(S
clnsses de elfes, genios indecisos entre o ben1 e o
mal, atnbiguos, sen1i-humanos na sua fnna de
anes-lis os da luz, soart os negros, dck
os so1nbrios. Sombra e negrume vivia1n no seio da
terra .
. Sobre este alicerce de espiritos naturaes que, se
por um lado nos aesir-devas se prende conce-
po idealista aryana, por outro, nos elfes, raia
eon1 o animistno slavo; n'este cortejo de genios
palpitantes na terra e no ar, destacam-se as di-
vindades j individualisadas. Freyer ou Fro, qne
tem na mo a espada da virtude, o deus do cu
brilhante, origem da vida e da fertilidade, e cren.-
dor- tanto quanto esta noo era compatvel con1
o idealismo ingenito dos aryanos. No seio dos ac-
sir tornou-se o deus da paz e do amor. Sua irn1an,
Vana Freya, a dan1a, esposa de Njrdr, deus do
mar, mytho da terra ou da lua, torna-se a Venus
forn1osa e fecunda do en1pyreo germanico, rou-
bando a Frigg o lugar ao .lado de Odhin, o deus
eminente de quem Tyr-Tiw-Ziu ( dyaus) passa a
ser apenas um f i l h o ~ quer dizer, um aspecto.
O principio de unidade mythologica de utn povo
220 L. III. -lDEALISl\10
guerreiro est no deus das batalhas- en1 Indra,
e1n Odhin. Na pessoa d'elle vm reunir-se todos
os traos caractersticos da moral e da fora, su-
bordinando a si os mythos dos elen1entos. Odhin-
'Vuotan-Wodan a sabedoria que rege o n1undo,
o general supremo: sigtyr, o deus, sigfdr,
o pae da victoria, vigsigor, o- vencedor. Iden-
tificar a sabedoria co1n a victoria, a fora cotu o
saber, o combate con1 a curiosidade e o estudo, eis
o proprio do pensamento de u1na gente e1n cujo ce-
rebro fervem as idas de envolta cotn a a1nbico
do iinperio. Sentado no Hlidskialf, o seu t h r o ~ o ,
Odhin v e governa o mundo, servido pela fora
ardilosa de Geri e de Freki, os dois lobos, guiado
pela cogitao e pelo pensamento de Hugiun e de
1\Iuniun, os dois corvos que lhe poisan1 nos hom-
bros. O 'Valhalla a que preside est na cidade
santa de Asgard, ahi onde te1n o seu throno, ro-
deado dos aesirs n'uma gloria sin1ilhante qnella
em que se representam os deuses christos entre
nuvens de anjos.
A' frente d'esses, con1o utn archanjo, pritneiro
entre os acsir ou sa por excellencia, sabn?g_,
est Thorr-Donar-Thunar, cuja voz o trovo. O
seu olhar o relam pago e o raio- o de Odhin
o sol. \Tive nas nuvens, rega con1 a chuva os
campos dos lavradores lnunildcs, atnaciando os ar-
dores do vero e dotnando as potencias ms do
inverno. O servo adora-o : o guerreiro adora
Odhin- deus dos nobres e senhores.
Descidos {t condio de 1naus, vmn-se os deuses
remotos, n1ythos da noute selvngetn e do inverno
fnnPsto. Assitn cae I_.Joki (de lukan, fechar, scg.
Grinun), o que Inonta o cavallo das vcntauins fri-
gidas, Svadilfari, para se collocar : fr<>nte de
todos os dCinonios: o lobo .Fcnrir, a serpente
11. - .\ 1\IYTIIOLOGlA SLA VO-GErll\IANICA- 3. 221
1\Iidhgardh, c Ilcll, a deusa da treva inferior ou no-
cturna, aquclla que ainda hoje denomina o inferno.
A crise do pcns:unento, d.ctenninada pela passa-
genl . da vida barbara para a vida agricola que
conden1na os deuses d.a noute, v-se retratada no
dnuna 1nythico de Dald1 que ao n1esmo ten1po o
esboo de u1n Genesis, e uma theoria do Peccado.
A crise dctcrn1ina a constituio de um dualismo,
pois que todos os aesir ton1an1 parte na contenda
mythica: Odhin bate-se corn Fenrir, Tyr contra
1\iana.garm, Thorr contra a serpente de 1\lidhgardh,
Ileindall contra Loki -o pae dos n1onstros.
O crepusculo dos deuses, foi a tra-
gedia de Baldr-Baldiig, o deus branco do dia. O
novo empyreo comeava corn um novo estado do
povo. Ao n1esmo tempo que os deuses emergiam
da noute, samn os selvagens da sna barberie. Es-
ses tempos remotos appareciarn-lhes escuros de cri-
mes, e para alm d'elles collocavam u1na edade pri-
mitiva de innocencia- a edade ideal, veneida pela
mentira e pelo roubo. O crime dos crimes foi a
1norte de Baldr, o melhor e o n1ais sabia dos aesir
- con1o um .Attis germanico, ou un1 Jesus, se
Jesus, qne existiu, fosse ntn tnytho e no um he-
roe (como um Alexandre ou UITI D. Sebastio) em
quem o povo in1pri1ne as feies n1ythicas. Loki,
o nocturno, o assassino de Baldr. Do crlne vm
as trevas de u1n inverno obscuro de tres annos, e
uma guerra feroz. Os deuses tinham dominado os
gigantes, n1as estes quebraratn as cadeias e Loki
gerou n'uma gigante os rnonstros que faze1n do
mundo um chos de peccados, e destroem a hu-
manidade. Elia resuscita con1 Baldr que volta do
mundo inferior cotn os aesir purificados; e o
mundo dividido em dois, o mal e o bem, recon-
quista a paz na ordem e na virtude.
L. lU.- JDEALJS)IO
A erudio attribue a influencias persas este
n1ytho que d ao syste1na das invenes germa-
nicas um caracter de moral subjectiva desconhe-
cida mythologia infantihnente optitnista dos
aryas. A 1nortalidade dos deuses revela uma per-
cepo mais profunda, e pe acitna da representa-
;io puramente intellectual do Inundo exterior uma
fora eminente. Se os deuses tambem Inorrem,
porque o pheno1neno da Inorte acordou na 1nente
gerrnanica idas n1ais profundas do que as do ani-
Inisino primitivo dos aryas. O mytho de Baldr ex-
prime o nexo das percepes do Inundo externo e
do n1undo interno, e un1 rudimento de theoria.
dua)ista sin1ili-persa. Para alm do turbilho de
deuses do cu, para alm do fonnigueiro das al-
Inas da terra, da noute, dos bosques, dos sonhos,
presente-se algutna cousa- a necessidade de utn
principio de unidade que o semita definiu tragica-
no seu tnytho abstracto do Deus .volunta-
no.
O europeu esboou de utn n1odo vago o 1nytho
de tuna fora obscura, indetertninada, a que o la-
tino chatna Fatutn, o grego Moira, o teuto Norn .
... \s norns gern1anicas so tres : U rdhr, o passado ;
Verdandi, o presente; Skuld, o futuro. So con1o
ns Parcas dos latinos, que tecen1 a vida e cor-
tando o fio detenninatn a rnorte. O lugar obscuro
que occupan1 no corpo da n1ythologia tnostra
quanto rudimentar ainda o pcnsanlPnto da Inortc,
1nas o seu apparecitnento, na nchulose das idas,
prova que o problcn1a existeneia, dcsapPrceLillo
eon1o tal pelo arya.no, con1ea a fornndar-se no ce-
reLro do europeu.
Qna.ndo a invaso do chrit;tianisn1o ab,lrtar
n ntytholog-ia gcrn1anica, o Fado tentonico <li ab-
pela Vontade do deus uovo to1uado dos tiC-
11.- A 1\II'J'IIOLOGIA SLA VO-GEIC\L\NJCA - 3. 2'23
tnitas. A Europa moderna passou a existir, lny-
tllOlogic:unentc, da cOJnbiua:to d.oH <lois 1nytl10s
C'Jninentcs. A inveno teutonica no ptJde pois d.es-
C'uvolver-sc: no degenerou, abortou.
(luanto custou a deitar por terra a arvore n1ys-
tica de Ygdrasil, viu-se no caracter particular do
<hristianistno gennanico c nos traba-
lhos que teve Carlos 1\tlagno para derrubar o co-
losso de Ennensul. Para que o povo entrasse no
tmnplo de Christo foi nlistr que o sacerdocio coi-
locasse os novos altares no lugar dos antigos-
nas clareiras dos bosques utn brosos tintas de san-
gne, cotn as colgaduras de pellcs de victin1as pen-
dentes dos ramos das arvores.
III
A mythologia Italiana
1.
Dos bosques da Germania, passemos agora aos
ela Italia: a paysagem outra, outra a luz, outro
o genio d 'esse povo que tem pela terra um culto
profundo e 1nystico.
Fechado de tnattas embrenhadas, o solo da !ta-
lia a vassallado pelos invasores era o theatro dos
dramas sangrentos da existencia d'csses povos, ou
ainda ignorantes da agricultura, ou impedidos ain-
da pela guerra e pela espessura dos bosques de
trilhar a terra com o arado. A floresta da Italia
diversa da Germania, tnas as impresses que as
sombras e rnn1ores das arvores acordam no espi-
rito ingenuo da gente bravia so identicas. O car-
valho veiu a ser a arvore de J npiter, o loureiro
de Apollo, a oliveira de l\Iinerva, o ruyrtho de
Venus, o alamo de Ilercules- quando no pan-
theon de Roma construida houve nomes e lugares
para todos esses deuses, nacionaes uns, tomados
outros aos gregos.
Agora, portn, o sussurrar do b o s q ~ 1 e n1cridional,
onde ao lado do carvalho arrendado est;i. a figueira
caprichosa nos seus troncos, de folhas an1plas e
espessas, ainda n1n positivo n1nnnurar de deu-
ses, urn sussurro dP ahnas que pcrpass:nn com o
vento, como sotnbras, C]_Uando a arage1n pe cn1
111.- A MYTIIOLOGIA ITALIANA- t. 2 ~ 5
movimento a teia espessa de folhagcn1 tremendo
nos ramos entretecidos. O bosque povoado de al-
mas, cotno os rios e as nascentes, capita fontium_,
con1o o fogo, cotno o ar. Cada arvore u1n espi-
rito- Gepois ser O templo OU habitacu)o de Ulfi
deus, como o carvalho vetusto do Capitolio em
Rotna, primeira tnorada de Jupiter, onde Romulo
vae dep r os fructos das suas batalhas ; como o
carvalho de Lucano
Exuvias populi veteris, sacrataque gestans
Dona ducum.
E na floresta obscura e palpitante, cujo ratna-
lhar infunde o terror religioso na ahna sombria do
italiano, n'essas grutas escuras de folhagem verde-
negra, em que o pinheiro esguio alterna com a oli-
veira suave e co1n a figueira extravagante, ahi
que habita, restnnindo em si a somma de todos os
run1ores sagrados, Fauno, o deus da floresta, o
mytho do bosque animado pelo zephyro de oeste
na primavera- favonio.
A vida cruel no meio d'esses bosques que as
fras infestam, erriados de espinhos das arvores,
impenetraveis ou hosts. So sempre crueis os
deuses da vida agreste, invenes de gente endure-
cida na lucta cotn a natureza. Os mythos so
monstros, a devoo tnedo, o culto holocaustos.
Dos ritos primitivos do italiano sanguinario fica-
ratn em Roma vestigios tnais do que bastantes
para se entreverem essas ceretnonias barbaras nos
bosques dos tempos primitivos. A religio sombria
do rotnano nunca perdeu de todo o tom que lhe
impriiniu o genio das primeiras edades. Fauno foi
sempre adorado ao ar livre, nas cavernas e nos
bosques sagrados que ficaratn bordando os campos
16

226 L. III.- IDEALISliO
em metnoria j inconsciente das brenhas do pas-
sado: ne1n a civilisao pde tornai-o dotnestico.
'rambetn nos ritos dos tmnpos historicos se
vem como symbolos as provas dos hon1icidios sa-
grados de outr' ora. Povoada de almas a natureza
inteira, quando o lavrador incendeia o bosque para
arar a terra, ou quando o pont1jex_, engenheiro,
lana a ponte para galgar o rio, tuistr propiciar
o genio que de tal n1odo se offende. Por isso em
Roma, nos idos de tnaio, se deitavam ao Tibre do
alto da ponte Sublicia trinta cugei- mannequins
de vime, ilnagens humanas com as 1nos e ps
atados: imagens dos sexagenarii de ponte_, os ve-
lhos que n'outras edades era1n sacrificados ao pa-
ter_, ao genio, Tiberinus. Da tnesma frma as oscilla
que tren1em pendentes nos ramos das arvores, re-
presentando vultos e uagens, representan1 o que
se fazia com os rue1n bros e cabeas dos h01nens e
anitnaes itnmolados nos sacriticios. Ver sacrum
n1atava-se gente e rezes em honra de de-
pois abandonavam-se symbolicatnente creanas para
que fossem buscar utna nova patria sob a pro-
teco do deu::;. Nas Fe1ias latinas ainda at ao
tetnro dos iu1peradores o sangue de urn crin1inoso
devia regar o altar Je J upiter. Nas Lupercales_,
em que se sacrificava u1n bode, o sacerdote tocava
na frente de dois rapazes nobres cotn unut faca
ensanguentada: tne1noria do h01nicidio sagrado de
outros temros. A nodoa de sangue era lavada cmu
lan ntolhada e1n leite; e depois da cermuonia co-
niCava a orgia e1n q ne os luperci, cobrindo-se
corn as pellcs oo::; bodes iuuuolatlos, pcr('orriain a
cioade danando. Nos bosques rrimitivos cra1n as-
situ as danas dos caadore8, vestidos coJn as pel-
lcs <las rezes, corno viuws ente os in(lios da .Atne-
rica. Nas tllos levaJu O:) lttjJerci chicotc8 da pellt}

JII.-A 1\IYTIIOLOGIA ITALIANA- J. 227
da victinut con1 que aoitam as mulheres para as
tornar fecundas; c caindo a noute, pela escurido
das viellas de Rotna, desencadeia-se desenfreada a
luxuria mystiea. Assim nos bosques, depois das
danas guerreiras e eroticas, {t luz fugaz c avcr-
das fogueiras a orgia renutta v a a ccre-
lllOnia.
:Fauno, a abna da floresta (paradigma italiano do
Pan grego con1 que depois se identificou) era o
mytho da fecundidade, animal, vegetal. Tocou
1fiaia-Fauna, ou Bona-Dca, com o ra1no de tnyrtho,
como o favonio que desce dos montes vasando no
seio virginal da terra a seiva abundante e vigo-
l'Osa- embriagando a esposa, como qnando, ao re-
bentar das nascentes, os carnpos se ve1n florir na
primavera. Fauna apparece no mytho sob a frtna
da serpente que enroscada frn1a o o an-
nel sy1nbolico do rejuvenescimento periodico dos
ean1pos.
Do bosque, arroteado, veiu a campina que o la-
vrador semeia. Por isso tambem Marte, o genio
das brenhas do Apennino, com o seu
de lobos e a sua ave sagrada, o pico, operaria e
cantor das florestas cujo bico con1o n1na verruma
penetra nos troncos das arvores sacando-lhe o cer-
ne; :\Iarte o defensor dos campos, e do pico faz
a itnaginao historica a lenda de Picun1nns, o ve-
rei bene1nerito dos lavradores. Tatnbetn Fauno, o
espirita n1ysterioso da floresta cuja voz aterrori-
sava, atribulando os coraes, se transforma n'lun
deus protector. Quando o ho1nen1 lavra a terra, o
trabalho abena-o e o interesse torna-o born: os
seus deuses tre1nendos fazem-se benignos. Fauno
ouve-se agora, n1as no fragor das batalhas atemo-
risanclo o inimigo. A sua so1nbra vagueia por en-
tre as arvores de noute na indeciso da luz, ou
*
228 L. III. -IDEALISMO
apparece nos sonhos do lavrador; n1as esse velhO>
genio tremendo dos bosques, dotnesticando-se con1
os hon1ens, agora o genio das pastagens suaves-
que tapetam de relva o cho, o que ensina a
domar o boi agreste da campina, o que defende
os rebanhos das fras que descetn dos montes, O
protector dos pastores que o denominatn Inuus,
Lupercus. As lupercalia terriveis da caa primi-
tiva so agora danas pastors.
A civilisao tornou campinas e pastagens as
brenhas de outr'ora. Trilharam-se, queimaratn-se
os bosques : a terra pde receber em cheio a luz.
do sol e abrir o ventre fecundo s sementes. As-
sim ta1nben1 no ar se dissiparam as sombras ani-
Inistas e ao sussurro obscuro dos espiritos primiti-
vos succedeu o silencio da paz luminosa ou O
canto largo do vento correndo livremente sobre as
cearas louras ondeantes. l\Ias no se apagam as-
siin as lembranas do passado, netn morre na alma
mystica do italiano o culto das edades antigas. Os
espritos dos bosques vivem ainda pelas brenhas
dos montes, nos pendores do Apennino, con1 os
seus sanctuarios nas clareiras - nwmol'a, lucus
d' onde veiu o nome Lucania. O deus dos caa-
dores antigos agora o velho Sylvano, de longas
barbas brancas, deus dos lenhadores e tnateiros.
E o proprio lavrador das varzcas e terras bai-
xas, arroteando as !eiras, deixa de espao a es-
pao, tnosqueando a can1pina, grupos de arvores
sagradas que so os sanctnarios vcnerandos do
passado. Ahi o fugitivo encontra asylo, c ai do que
pisar o cho divino setn iniciao! Vivo na ratna.
'lns arvores o terror dos dPnscs retnotos. Bor-
dando os e as estradas, a ltalia inteira
('St:i coalhada tcn1plos vivos, rtunorosos;
ua propria }{orna o Vinlinal, o Esqnilino so bos-
li
111.- A MYTIIOLOGIA ITALIANA- 2. 229
qucs sacrosantos de velhas arvores divinas, c o
.arnor do italiano to forte por esses dcu:-;es an-
tigos qnc Pliuio conta o caso de u1n romano que
definhou e 1norreu de paixo l)Or un1a faia.
2.
Arados porn1 os campos, os deuses antigos
transforrna1n-se ou envelhecem. O pico de l\Iarte
torna-se o gcnio da lavoura con1o filho de St(\rcu-
tus -o dens dos adnbos da terra. O velho Syl-
vano apparece caduco, abordoado a un1 cypreste
ou a u1n choro, as arvores da n1orte, l para o
longe onde restatn ainda florestas, co1no um de-
fensor das fronteiras, tutm jinium. S s vezes
ven1 visitar os seus dotninios antigos, hoje coalha-
dos de granjas e cearas, e chega cotno un1 velho
bon1, arrastando os annos: Sylvanus dornesticus.
A in1aginao dura do italiano solicitada
agora por outros 1notivos: os deuses dos bosques
no so os dos lavradores. Os deuses de agora
so os genios inventados para presidir e proteger,
nno s todas as condies da vida social, con1o
cada Uin dos mom(Jntos dos trabalhos agrcolas. O
lavrar, o sernear, o ceifar, o encelleirar, ttn geuios
seus; tein-no at o suppritnento annual de trigo no
mercado (Annona). A' frente do systen1a do ani-
misJno rural est Tenuinus, o deus-marco, divisor
dos can1pos, dando propriedade utna sagrafo.
Delinlitar as terras era utna festa- as Tern1i-
nalia. Os proprios eram como fetiches.
Abria-se a cova, e em torno, ungidos, adornados
de festes e ra1nos floridos, os lavradores celebra-
va1u o sacrificio que ardia l dentro. O cho
-era regado co1n o sangue da victi1na, havia li-
baes de mel e vinho e offertas de incenso e
230 L. III. - IDEALISl\10
fructos ao genio dos limites ; e quando o lume con-
suinira o animal i1nmolado, sobre os ossos e sobre
os restos ainda fumegantes colloca v a-se o marco
divisorio, nivelando-se a terra em volta ao som de
hyn1nos graves em honra do deus Terminus.
Consagrada a propriedade, podia comear a la-
voura com as suas festas e sacrificios. Nas Arnbar-
valia, em que se invocava Ceres, hnrnolava-se uma.
porca, po1ca praeciclanea; nas Suovetaurilia, pela
primavera, immolava-se a Jupiter u1n porco, uma
ovelha e um touro para purificar os campos; a
l\Iarte sylvanus sacrificava-se por teno dos reba-
nhos ; nas Hm .. dicidia, em abril, quando, passadas
as geadas do inverno, se celebra Tellus, o genio
da gleba, sacrifica-se utna vacca prenhe, arrancan-
do..:lhe a cria do ventre e queimando-a parte: as
cinzas, recolhidas pelas vestaes, serviam para as
purificaes das Palilia. Saturno (ainda no iden-
tificado com o Chronos grego), o pae universal,
que vive no corao da terra, tinha na sua se-
mana sagrada un1a celebrao en1 que tnda a vida
se interrompia : trabalhos, triLunaes, castigos-
at a sorte do proprio escravo desapparecia, co-
mendo mesa do seu dono. Nas Saturnalia, o
mundo invertido era um entrudo sagrado, e os la-
vradores em bandos pelos campos soltava1n os c-
ros do hymno divino- lo Saturnalia ! . . Ops era
ainda a terra, como fernea, cmno fcennda: adora-
va-se de rastos, palpando o solo 1nysticanwnte con1
as 1nos.
No ser, no ani1nis1no rnral italiano, tuna re-
miniscencia da antiga barberie o genio da terra-
nocturna, Lua-matPr ou Lna-Satnrni, qnc a
gleba estcaril on malfaseja? ParC'Ce. Entntanto, os
genios chtonicos da 1nythologia italiana prcnJen1-se
todos ao systcn1a das psychicas dotni-
III.- A l\IYTHOLOfaA ITALJANA- 2. 231
nantcs no anin1ismo, ligando-se intimamente aos
da n1orte c no aos mythos astracs. Acea
Consus, Tellus, Ceres, e todas as divin-
dades ruraes srl.o genios do n1undo inferior. ()
cmnponcz, semeanrlo e ceifando, tinha diante de si
o sonho da morte e da vida que o fazia
pa
1
pitar de esperana e tnedo.
Recolhido granja, o qne o sa-
cerdote d'uma religio don1estica,. sacrifica aos ge-
nios do lar -gPnios obscuros tambem con1o os da
gleba. No atrio est o altar que mesa: t a casa
templo, a comida sacramento, o pae sacerdote :
Sabei que o atno quem sacrifica por toda a fa-
milia,>, diz Cato. L por fra viven1 os genios da
terra, para quem do vestibulo esto os genios do
lar-lares (do etrusco lars =senhores, potenta-
dos) e penates (de penus=lar domestico). 'Em
todo o ar, por toda a parte, os espiritos dos rnor-
tos ondeiatn: os rnatutinos, brilhantes,
bemfasejos; as as phantasmas er-
rantes da sombra, mais ou n1enos tnaleficos. O ar
est cheio de vises, os sonhos de apparies
phantastieas. Tudo tem o seu genio, o seu espi-
rito: as n1olestias so aln1as, a sande, visivel na
carne vermelha do corpo hun1ano, Carnia, o ge-
nio que afugenta os vampiros.
Por isso, no s a casa, tambem o tumulo u1n
altar. Ainda no tempo ele Cicero os rmnanos acre-
ditavam que na cova ficava habitando a alma do
n1orto : sub terra1n vitam agi mortuora1n.
Sobre o tumulo depunharn as offertas- bolos, fru-
ctas, sal, leite, vinho, s vezes o sangue de algurna
victima- abrindo um furo no cho para que os ali-
mentos chegassem ao n1orto, pedindo-lhe em ora-
1 V. Raas humanas. u, pp. 121-2.
232
L. III.- JDEALISl\10
es que acceitasse, engrinaldando-lhe o tumulo
cotn festes de ramaria florida. Os ?nanes
vam co1no sombras em volta do cadaver, sem po-
derem passar, c01ntudo, do seu mundo inferior
para o cu dos deuses astraes- nurnina; sem po-
derem tornar-se heroes como os gregos. A separa-
o das duas fontes mythologicas, psychica e as-
tral, interna e externa, mantem-se at ao fim na
Italia, 1nostrande como o systema das invenes
religiosas nunca chegou ahi a u1n periodo synthe-
tico similhante ao do Egypto e ao da J uda- si-
milhante ao que veremos esboar-se de um modo
- ephetnero na Grecia. Nu1na jn1ais passou de ho-
lllem: nunca foi divinisado como Theseo em Athe-
nas.
As lendas mythologicas so pobres e simples.
N asei das do trabalho rude da vida agrcola, so
prosaicas, praticas e monotonas. O heroe prote-
ctor ou fundador da cidade um filho mara vi-
lhoso do deus lar que protege algun1a familia ii-
lustre: s vezes nasce d'uma faulha despedida
pela lareira domestica. Assim nasceu R.on1ulo, as-
sim Servio 'rullio, assim Cceculo, de Pre-
nesto. A aurola (appendice iconographico adoptado
pelo christianisn1o) em volta da cabea attesta a
sua origem, annunciando a sua grandeza futura.
Na vida sabio, piedoso, bom, legislador justo e
venerador dos ritos. Consun1mada a sua e1npreza,
esvae-se ou so1ne-se, voltando existencia ani-
mista- non compa1uit!
E' tamben1 do seio d'esse mundo de cspiritos
que se ergue o alicerce da cidade, cujo funda-
dor nasceu do lar e se consumiu desa}Jpareccndo.
Corn o arado abria-se utn rego fuudo- o munJus.,
consagrado aos esJ:>iritos dos ntortos e aos deuses
chtouicos, do ventre da terra. No interior da valia
III. -A MYTIIOJ..OGIA ITALIANA -2. 233
eollocava-sc u1na lagc, lapis 'lnanalis, a lage dos
1nan(\s, porta do in1pcrio subtcrraneo sobre a qual
cada utn lanava um punhado da sua terra ind-
gena e as prinlicias das produccs ruraes. O
mundus era o corao da cidade cujo permetro se
1narca v a con1 a charra tirada por um touro e
llllHt vacca, a1nbos brancos, a vacca no introdorso,
o tonro no extradorso da linha circular -prirnige-
nius sulcus.
A cidade desentranhava-se pois dos campos e
dos 1nanes, da vida rural e da 1nythologia eschato-
logica. Esse povo curvado para a terra cotno la-
'Tador, te1nia sobretudo os espritos obscuros da
t(\rra e do sonho, os deuses tutelares domesticos e
chtonicos. V esta, o lutne sagrado, e os Penates,
no culto publico, os Lares na casa, os Sylvanos no
can1po, eis ahi os cotnpanheiros queridos da sua
lnaginao 1nysticamente obscura. No pantheon,
os nzunina_, deuses da 1nythologia astral, erarn hie-
rarchicanlente superiores : .no corao intin1o eran1
e1ninentes os deuses da viso mystica. O grego
orando, levanta, cotno u1n aryano, os olhos ao -cu:
o latino ( co1no etrusco?) vela a face, contrito e
pensa ti v o. Absorve-o a viso d 'esse Inundo interno,
to 1nais tenli vel quanto obscuro. Don1ina-o o
terror sagrado que pe nos ritos um caracter san-
guinario, tornando o hyrnno e111 de-votio- a abne-
gao tren1enda que precipita Curcio no vortice de
Roma, que 1nata os velhos na batalha de Allia,
que 1nanda os Decios imn1olarern-se nas guerras
tren1endas dos latinos e dos satnnitas.
Nos perigos crueis, o crente sente-se victima de
expiao necessaria, no decorrer suave da existen-
cia sente-se orgo obediente de un1 pensa1nento
que se manifesta nos ritos da vida rural santifi-
cada. O casamento o sacra1nento de Ceres ou de
234 L. III. -IDEALIS!\10
Tellus, o nascer dos :filhos como as colheitas, o
fundar as cidades lavrar o sulco, em torno do
munclus onde se evocam os penates e todos os
deuses chtonicos.
Sobre o Capitolio, porm, levanta-se o templo
onde vivem os num i na- deuses do ar e dos as-
tros, deuses mais urbanos do que ruraes, muitos
d'elles mais gregos do que latinos: especie de su-
perstruco mythologica erguida na cidade que
vae tambem transformar o arado em espada, o do-
tninio da Italia no dominio do mundo, os lavrado-
res em soldados, a vida rural n'uma vida de bata-
lhas e debates forenses. A devotio latina tornar-
se-ha uma religio da lei, a viso mystica un1a
revelao do direito, os ritos um formalismo juri-
dico, os deuses uma tabula de abstraces que
seccaruo a fonte religiosa por esgotarem o veio da
piedade poetica.
o
i).
Do seio da nuvem de almas que povoam a
mente do italiano, o latino abstrae, portn, j:: um
certo grupo de numina- isto , de d(luses cuja
qualidade excede a esphera expressiva do anitnis-
mo, deuses cotn caracter positivo hutnano, inten-
es e vontades. Se Robigo, o fnngo ou ferrugem
das cearas, Consus, os germens absronditos, Car-
mrntis, as encantaes nu1.gicas, e outros, se no
destaean1 b(ltn ainda da pleiade dos genios indeter-
minados, Fauno, o deus dos pastores, Saturno, o
das sementPiras, Vul<'ano e Vesta, .Jupiter Jnno e
so pPssoas-denses, diri. ou olympieos
na piPna Pxpresso da palavra; so-no ta1nbPtn
1,cllus, a terra alimPntadora, ( ,eres, Pal(s, Ops,
'rf'rntino, NPptnno, Tib<>r, .1\Tat<:>r e Libcr-Libera.
l\T nitos dos antigos mythos ruracs c chtonicos so-
111.-A l\IYTIJOLOGIA ITALIANA-3. 235
b<'IU para o Olympo onde residem os mythos ns-
tra{'S qnc na sriP pritnitiva dos deuses precf'den-
tcs so representados por Jupiter, Jano, 1\Iater-
nultuta.
1\[arte, o deus italiano por excellencia, o qno
dcfr>ndc e nul.ta, o campeo que etnpunhando a
lan<;a prot<'ge os rebanhos e seguido pelos seus lo-
bos sagrados desce dos matos etn defeza da gente
que prot<'ge; o que den01nina o pritneiro n1ez do
caiPnclario romano e d o nome aos rotnanos pri-
mitivos (l\Iarcus, lVIatnercus, 1\iatnurius), aqnelle a
qumn no TTer sacrunt se sacrif-ica gente e gado, em
non1e da paz dos lavradores e da fecundidade dos
rebanhps, abafando-se os gerniclos das victitnas
co1n o som agreste. das flautas ne B.ebilis hostia
inunoletur! ,> l\Iarte, deus dos deuses, tetn nlere-
cido aos criticos descend(lncias varias. 1\Tonnnsen
filia-o na 1\Iorte -l\Iavors, lVIaurs, J\tlors; Roscher
no sol, da origem '11Utr =brilhar; Preller fal-o des-
cender de o poder masculo, e d' ahi o mytho
da vida e o genio da guerra.
Ninguem contesta, porm, a origem astral de
J a tnais peculiar de todas as frtnas da di-
vindade etn R01na, e proventura a unica para cujo
culto havia uma effigie particularmente italiana,
diz l\Iom1nsen. Jano a porta, o que abre,
dianus O brilhante ; tnytho do vero e do dia,
deu o seu n01ne ao prin1eiro mez depois do inverno
-januaT'us. No itdito de Roma, s portas da Ita-
lia culta, Jano abre a estrada da civilisao que o
sol allutnia, ao passo que 1\Iarte, fundido com o
Quirino dos sabinos, empresta a sua lana ci-
dade soberana para impr o seu dotninio etninente
Italia e abrir o antigo pantheon dos pastores do
Lacio aos deuses indigenas. J ano bifronte, por-
que abre e encerra o dia; como sol o esposo da
236 L. III.- IDEALISMO
lua : Dianus-Diana. Quando Numa lhe ergueu a
estatua no Forum, uma das faces olhava para o
nascente, a outra para o poente. Jano o pater
matutinus., a luz creadora e geradora, esposo tam-
bem de J uturna, a deusa das nascentes, e como
tal progenitor, quasi-creador, supprindo vagan1ente
a ausencia dos 1nythos cosmogonicos no pensa-
mento espontaneo dos latinos.
No s Dianus-J ano, portn, o unico 1nytho so-
lar da I tal ia: as renliniscencias aryanas so muitas
e mais de um dos deuses do Ganges venerado
no Tibre (e no Ilissus) co1n o proprio nome remoto.
Urano Varuna; Jovis-pater, Jupiter, Diespiter,
Diaus-pita: o cu azul do crepusculo e o cu bri-
lhante do dia tm na India e na Italia o 1nesn1o
nome. A lenda latina de Caco, diz l\lotnn1sen, o
ultin1o ecco d' esse antigo n1ytho naturalista aryano
em que o divino galgo Saran1, guardando para o
senhor do cu o rebanho das estrellas, reunindo as
nuvens para ordenhar as Yaccas celestes, condu-
zindo os mortos bmn-aventurana, se tornou en-
tre os gr<'gos Hern1es, na historia enygmatica do
roubo do gaclo de Helios.
As retniniscencias da noute selvagetn encon-
tratn-se no culto sabino do obscuro Sntnn1ano (1ue,
como todos os deuses da trC'va, t:nubPHl o g<'uio
do ar carregado de nuvens nas teJnp<>stadPs nHte-
reologicas. Por1n os genios da noute so en1 geral
femeas desde que n vida rural deu a cminPncia
aos mythos solares. Para aln1 da I>iana que che-
gou at n6s confundida jit cotn a 1\rtemisa grega,
depois (la do Olyn1po latino, houve
uma Lua ignota, inrlig0na, aflorada na smnbra dos
hlsq H<'S (l(l A rieia, bmllas do lago N cm i-g(nio
ohs('nro da noute s0rvido pt'lo sf'n dtntonio negro
''irhio, cujo sacerdote 0ra ungi<lo eotn sangue hu-
III.- A MYTIIOLOGIA ITALIANA- 3. 237
1nano sobre o cadavPr do antecessor que devia
nwJar en1 duelo depois de ter quebrado a haste do
pinheiro sagrado.
;\. Diana hcllenica tornou -se depois bemfaseja.
l{aion no cu a deusa da manhan, 1\later-matuta,
ajn<lando as nntlhercs nos partos, ella que a par-
teira do dia, nas 1natralia jocundas.
Todo o ar illun1inado canta a festa de Juno-Jo-
vina, a esposa de J o vis, rainha e matrona do cu,
que tem no bosque de Lanuvio a caverna sagrada
con1 a serpente sy1nbolica da gerao, onde cada
anno un1a virgem lhe vae offerecer o bolo ritual.
Regina-mater, Juno lucina quando a lua nova
desenha no azul do cu a sua curva enygmatica.
Ento as mulheres gravidas consagra1n-lhe as so-
que protege1n os olhos, luz do corpo, e
as sabinas estereis vo iinplorar a lua para que as
fecunde. Cresce a onda das supersties entre as
nntlheres, conservadoras de todos os velhos ritos,
amigas por instincto e genio da proteco dos feti-
ches que ajudam nas afflices ...
No cu romano, illutninado pelo claro de Jove,
no se dissipam as sombras, nem no pensamento
religioso se dissipa esse medo proprio dos cultos
anhnistas. A voz profunda do italiano no pde
entoar os hymnos antigos na sua pureza innocente.
Os deuses assustam, infundindo um n1edo simi-
lhante ao dos espiritos: no um temor 1netaphi-
sico ou piedoso, o temor do ru perante o juiz
ou do devedor perante o crdor- assim se ex-
prime Mommsen ; no a con1punco profunda
do semita perante a Omnipotencia, o receio de
gente dura, simples e terra-a-terra, o receio de ter
faltado aos deveres para com os deuses.
Ainda no tempo de N un1a os cultos romanos no
tinham entrado no perodo idolatra, e Varro lem-
L. III. -IDEALISl\10
bra com saudade os dias em que os deuses eram
adorados sine si?nulacro. No havia ento em Roma
te1pplos propriamente ditos: apenas espaos sagra-
dos onde se sacrificava e se orava em commum-
curias e atrios com mesas simples onde se depu-
nham as offerendas e1n cestos e bandejas. Os alta-
res era1n bancos de relva; j se no sacrificava gen-
te: apenas animaes, apenas flores, fructos e legutnes
-a ?nola salsa de todas as festividades. Os vestigios
do fetichis1no eram evidentes nos symbolos ainda
no substituidos por esta tuas : a pedra de J u pi ter
( Jupiter os animaes como o lobo e o pico
de 1\Iarte, as arvores sagradas, etc. Uma lana
cravada no cho lVIarte, e a esta tua de J upiter
elevou-se no Capitolio por imitao da Etruria.
:Xos campos, um tronco de arvore ornado de liga-
duras e flores servia de deus. E ainda quando,
depois de dois seculos (170 annos, diz Varro), os
ten1plos romanos se encheram cotn as obras prin1as
da estatuaria grega, ainda ento V esta, a deusa
1nysteriosa, continuou a ser adorada sem nagens
-apenas na chamma perpetua que ardia sobre o
do seu te1nplo.
O medo do ro1nano pelos deuses, esse senti-
Incuto opposto ao lyrisrno appolineo helleuico, vern
do cunho aninlista que a religio nunca perdeu,
}Jde dizer-se, a pesar das transforn1aes por q ne
passou. Ha deuses 1naus, os ve-divvis, ha espritos
das feLres, das doenas, talvez at do roubo (La-
verna) ; ha apparies phantasticas das lmuures,
1nas no se observa aquella con1pnnco profunda.
fine o sentin1ento proprio .da Inythologia quantlo
sae da esphcra realista <lo para a es-
}Jhcra de u1n pensatnento naturalista ou illealista.
I>ropria c espoutaucanwntc, diz 1\louunseu, a re-
ligio ron1ana nada teve sinlilhantc ao culto de
li(.- A MY'l'IIULOGIA l'fALL\NA- 4..
.Apollo a Inoraliuaue cotn uma
:lllrola ue gloria, llClll ao culto de Dionysos, ou aos
de cultos
c1n tpte se exprituiatn sentinwntos profun-
tlob e tos.
En1 Rotna ha apenas u1n tnedo ingenuo e uma
venerao pies. O rotnano vela a face para no
encarar os o cntnponez tretne de encontrar
uu1 fauno. Na orao a Pales, diz Ovdio : <<Livra-
uos de ver as dryadas ou o banho de Diana, ou
]i.,auno quando nos campos durante o dia.
o tnedo tal que, invocando os deuses, no se
lhes pronuncia o umue: o hornetn, sabendo que ha
pessoas divinas distinctas, no se atreve a indivi-
dualisal-as quando ora: Si v e deo, sive dea; sive
n1as, sive fetnina, sive quo alio no1nine te appellari
volucri::; ! J>
4.
D'este estado mental primitivo a consciencia
r01nana formou, desenvolvendo-se, um typo mytho-
logico seu proprio embora nos traos essenciaed
n1uito sirnilhante ao parsisrno, conforme observa
rriele. Na Per::;ia e em lloma, os elementos moraes
011 ethico::; iinpritnetn urn cunho dos tny-
thos psychicos e astraes; os deuses tornam-se vir-
tudes, e este desvio da evoluo normal synthetica
faz con1 que ao lado das divindades principahnente
sadas dos mythos astraes se mantenha o cortejo
de genios oriundos das antigas aln1as. A mytholo-
gia, nas suas duas faces parallelas, no se chega
a fundir n'un1 pensamento synthetico, cotno nos
utythos de O siris ou de J ehovah.7 e a separao
primitiva das duas espheras mantem-se nos pero-
dos avanados de evoluo.
240 L. III. -IDEALISMO
Por isso, muitos d' esses proprios deuses astraes,
cuja determinao sempre mais rapida e mais
facil, pde dizer-se que nunca attingem em Ron1a
a interpretao pessoal, ou anthropomorphica, por
via de regra commum. As potencias naturaes
que em epochas anteriores no chegaram a ser
humanisadas ficaram na condio de espritos, ou
tornaram-se symbolos de idas abstractas. Os deu-
ses romanos casam pouco e raras vezes tm filhos.
O genio da abstraco que a vida civilisada acor-
dou poz ponto vida imaginativa, e a mythologia
foi abafada por um pensamento jurdico. A ida
de ordem, entrando no Olympo em via de cons-
truco, fixou as attitudes, organisou os elmnentos
rudimentares ainda, e manteve severo, imtnovel e
monotono um edificio ainda no rematado. O
Olympo ficou, pois, regular, unificado, como a
U1'bs; mas dentro das rnuralhas da cidade no
cabem a compunco, nem a piedade, essencias sen-
timentaes da religio. O desenvolvimento da civili-
sao como typo social e como ida juridica abafa
o desenvolvimento n1ystico dos mythos.
Uma faculdade innata de analyse abstracta d
feies proprias a muitos d'esses proprios mythos
em que o grego pe uma expresso de individua-
lidade ideal. J upiter e Juno tornam-se representa-
es sumrnarias da hutnanidade nos seus dois se-
xos; Dea, Dia on Ceres torna-se o principio do
poder creador, 1\Iinerva figura a memoria, Dea-
l ~ o n a a bondade. O Olympo no tem pois dramas;
a sua arvore da vida seccou, os deuses so princ-
pios abstractos, os cultos so formulas. Varrcn1-se
da lembrana os tnythos rnais geraes da cosmogo-
nia e da anthropogenia: a in1aginao abafada.
p"'lo pensamf'nto rigido no tctn nw.is curiosidade.
Por tudo isso o rou1ano inventa tuna palavra sua
111.-A ITALIANA-!.. 2-i.l
CJHP tornon nnivPrsal- ltdigi:o, isto , o la<;o
<('t<' nrH\. congrPga, os hontf'ns na ohscrvan-
eia. df' utn <'Orpo <lc leis dichulas por nma corpo-
ra<:?to dP. jni.t.f'S ahstraetos ou divinos.
s:t h ido qnauto os elf'n1entos estranhos de va-
rias orig-ens eoncorr<\ram para formar o panthcon
ebssi<>o de Hmna. A Etruria, o Oriente, a Gre<'ia
principalmeute, utn papel eminente n'este
tnoviruento de aLsorpo que data da epocha dos
Tarqninios. De nn1 lado observa-se a introdueo
de deuses novos que mudam de nome para se
i1acionalisarent, cotno llerrnes donominado lVIercu-
ri0, Athena 1\linerva, f:Jersephone Proserpina; do
outro v-se a fnsrto dos d('uses distinctos, gregos e
italos, representantes porn1 de um mesmo my-
tho original, como V a Ferora dos sabinos,
un1 brios e etruscos, dos latinos e dos volscos ; a
Flora, a l\Iurcia, indigena da Italia, identificada
con1 a Aphrorlite grega; v-se Bakchos fundido
con1 Liber, Dmneter com Ceres, Artemis com Dia-
na, etc.
1,odavia este facto da nacionalisao de divin-
d:ulPs estranhas e da fuso de nacionaes cmn fo-
rasteiras apenas formal ou exterior, porqne os
dPHSPS estrangeiros nacionalisam-se
em Ron1a. N'essa edade dos reis, em que a ci-
d:ule soberana se id-ealn1ente, a revolu-
:to intitna e grave est na expresso abstracta
quP os ntythos adquiren1 no Capitolio rla urbs .
. J u pite r: n1ytho do cu e da luz, da paz e do
r:-1io, summa dos phenomenos metereo]ogicos, tor-
na-se na ra dos Tarqninios, diz Preller, um
politico e social: Jupiter optinnts) nlaxinnts)
soberano idPal, rex dotado de todos os attributos
rla monarchia. Os feeiaes, seus sacerdotes, so os
1nagistrados supremos da republica, o seu culto
14
L. III. -IDEALISMO
o pacto A verbena sagrada colhida ex arce
('Om a raiz e o e levada nas procisses ri-
tuaes pelo veruenarius diante do fecial, symboli-
sava o territorio inteiro da cidade e o lao reli-
gioso dos cidados. Ligados pela lei, tinham em
Jupiter o deus do juran1ento- Jupiter-fidius-
pelo qual o fecial jurava os tratados e allianas,
empunhando a lapide herdada do fetichismo j re-
moto mas ainda tradicional.
Em J upiter unifica-se o pantheon e quasi se
pde dizer que se attinge um monotheismo : tal
a distancia que separa esse deus de todo o cortejo
de deuses e genios. Elle o principio de unidade
mythologica, percebido na soberania da lei e na
religio da fidelidade. 'Te lhos deuses como Fides,
co1no Terminus, so quasi absorvidos, ficando como
hypostases ou attributos da divindade: Fides a
consciencia e a honra do cidado, attributo de J u-
piter-Lucetio; Terminus a ordem, o limite- Jo-
'Vl8 terminus.
O passo que apenas falta dar para dissipar de
todo as nevoas da ndetern1inao mythologica,
deu-se qnando no Cn pitolio se ergueu a
f\Statua da Fides-publica- a consciencia do povo
romano. Dissipado o 1nytho primitivo, ficou a irla
ou o nncleo representado n'um mytho do pensa-
mento : o deus nn1 principio de moral abstracta,
o ()lympo a cidade, a religio a lei positiva,
o saccrdocio o 1nagisterio, o culto so ns
monins socincs, politiens.
E a piedade? () duro ro1nano, cidado por ge-
nio c qualidade f\mincnte, sentia poucas nf\ccssilla-
dPs mysticas. SPcco c forte, bastava-lhe pnra df\us
n conscif'ncia moral : era stoico antes do stoicisn1o
que appnrf\ccna Jnais t:udf\ como a philosophia
d'cHtc instincto. Entretanto, a hunu1nidndc no
111.- A MYTHOLOGIA ITALIANA- 4.. 243
prescinue d'essa ordCin de chin1eras que so a
parte nulis doce da existcneia c co1no que o fundo
vago, cnftunado, <}111 que as realidades se desrnham
nos seus contornos nitidos. AssiJn os coruchcos c
nli11arctes de u1na cidade se rccortan1 con1 dureza
no horisonte in1n1enso, indefinido.
H.otna, atrophiando con1 abstraces o descnvol-
vinlento acreo das Yegetars in1aginativas, aba-
fando a mythologia com a religio jurista, deixava
por isso n1es1no abertas as portas ao forn1igar das
supersties archnicas. Assin1 na China a moral
de Confucio, varrendo para longe a Inythologia,
a conservadora do anitnisn1o. Tainhenl em Ro1na,
ao lado da religio publica ou social, cada h01nem
tem o seu genio, cada n1ulher a sua Juno, cada
objecto, cada acrio, cada qualidade, cada nlo-
rnento, cada un1 dos deuses at, o seu esprito, ou
a sua ahna. Esse bando de espiritos aereos da
phantasia, con1o os insectos alados que repelli-
Inos co1n a 1no, volta zun1 binllo, sussurrando,
1nordendo, porque o pensa1nento, en1 vez de os
fundir n'ntna synthese, con1o a de JehoYah por
exen1plo, julgou suppri1nil-os negando-os.
Elles voltan1, e no voltam s co1n a frma pri-
Initiva de ahnas: voltan1 nos lndigitamenta, es-
ses roes de genios en1 que a abstraco rmnana
quer fazer para as creaes da viso psychica o
n1esino que realisou para os grandes n1ythos as-
traes. O lndigitam.enta so as listas dos deuses es-
peciaes e exclusivos que acolnpanhanl os actos da
vida desde o bero at ao tu1nulo, attendendo s
necessidades n1ais con1muns, con1o o ali1nento, a
moradia, o vestuario. Vaticanus o que d o pri-
meiro grito creana rece1n-nascida, FaLulinus o
que soletra a prin1eira palavra, Educa o que en-
sina a comer, Potina o que ensina a beber, Cuba
*
L. III.- IDEALJSl\10
o que manttn o bero quieto; Abeona, Adeona,.
Iterduca, Dotniduca ensinam a andar, etc. E' a
forn1ao completa de um animismo, em vez de es-
pontaneo, systematico, en1 vez de imaginativo, abs-
tracto.
O genio jurdico-social que assim transfrma o
animismo sem lhe alterar a essencia, prosegnindo,
reage sobre o Olympo abstracto e ataca a solidez
do n1onotheismo. instavel. Crescendo todos os dias
o nu1nero dos genii_, os attributos destacam-se das
divindades, e a religio romana, que no principio
un1 polydemonismo, no fim uma phantastnago-
ria. O terror e a pallidez nas batalhas, a paz e a
1iberdadP, a esperana e a boa-sorte, tornatn-se
objectos de culto real. Depois de terem elevado
Fides no Capitolio, os romanos levantaram ahi
Concordia, Pudicitia, ~ I e n s , Pietas, lEquitas; de-
pois Constantia, Librralitas, Prudentia; depois Se-
curitates-sreculum, Indulgentia-domini-nostri, Cle-
nlentia Cmsaris. As virtutes_, primeiras que se tor-
naram genii_, destacaran1-se dos deuses cujos attri-
butos eram: fides de J upiter, conc01dia de V e nus,
pudicitia de Juno, rnens de Fortuna. DPpois, <'ada
sentimPnto, cada ida moral, foi indiviclnalisada;
e por fhn quando a evoluo so<'ial chega v a ao seu
destino na eonstitnio do i1nperio e quando o
pcnsa.n1ento religioso clra tudo quanto era capaz
de proclnzir, vin se clnnnnente expresso o tt>rrno
ultimo fla religi:to, iclPntico en1 todas as rf'ligies
-a apotlwose do hon1en1. Esse o cerne do tuy-
tho de Deus, espPllw vago crn que nos vemos a
nf)s TnPsntos. Roma tlivinisou Cesar, a Jn<la ftlz.
outro tanto ao seu 1\lessias.
111.- A MYTIIOLOGJA ITALIANA-::>. 245
5.
Acabando, a tnythologia roinana dcrnonstrava
utna vez nutis a constancia dos probletnas Incta-
I>hisicos inevitaveis, e das ntysticas
intprescindiveis. Cotn o seu genio abstracto pen-
sou dissipar o nevoeiro das ahnas, e reuuzindo o
Olyn1po Urbs, a piedade it n1oral, se1n resol-
ver nenhuut probletna, apenas soube vestir con1_
.abstraces os bandos de espiritos que ondea-
vatn no at. Chan1ou-lhes genios: a ilnaginao
popular, sen1 perceber as abstraces sacerdotaes,
continuou a tel-os por ahnas, e a vel-os, a sentil-os,
no na elareza do pensatnento, mas nas sotnbras
da noute durante os sonhos, ou luz do dia nas
allucina<;es da vigi]ia.
As invences dos doutores expnnnatn apenas
e1n frn1as a grosseria ou o aeanhatnento
do geuio da raa- etninente para vida pratica,
incapaz de elevao poetica ou tnystica. Do medo
prinlitivo extrahiu ella a ida de utn pacto entrt
os genios ou deuses e os homens. As relaes
transcendentes foratn cotno as civis, os ritos como
o processo, para essa gente de legistas que ,-ia nos
critues offensas aos deuses, e que fez do direito pe-
nal utn direito canonico, da religio un1 codigo, sec-
cando co1u o espirito juridico o desenvolvimento
do pensan1ento artistico e ntetaphisico, ou mos-
trando n 'esse espirito a ausencia de se1nentes de
tal pensatnento.
No tribunal e no te1nplo a fonnuia tudo. Qui
virgula cadit, causa cadit >> diz a jurisprudencia.
A religio diz outro tanto. No se pede cotnpun-
co, piedade, candura, atnor, no trato com os deu-
.ses: exige-se observancia dos ritos no sacerdote e
2!6 L. III. -IDEALISMO
no crente. A orao eleve ser proferida con1 cla-
reza e nitidez, sem hesitaes, nem duvidas. Ex-
tasis, contemplao n1ystica, no existem: o ro-
lnano positivo e pratico, e os deuses que conce-
beu so (c01no os deuses so se1npre) a itnagem
ideal do genio que os creou.
Por isto abundam os traos que den1onstra1n no
rmnano um tetnperatnento moral forte na estreiteza.
cousa sitnilhante por varias lados ao
genio dos inglezes n1odernos. Tito Livio conta de
uns soldados que na vespera da rebellio, ten1endo
o pe1jurio, pensavatn em 1natar prin1eiro o ge-
neral : o crin1e era a infraco do juramento pres-
tado nas n1os d'elle, no era o assassinato.
A propria castitas_, to venerada, vinha das lus-
traes, das fun1igaes, das asperses sagtadas.
A orao tinha nn1 poder magico : alterar-lhe as
frn1as era o peecaclo, peccar apenas n1n erro. A
pureza o vestnario lintpo: Casta placent supe-
ris, pnra cnn1 veste venite >J diz TiLullo. O Fla-
men dialis no podia tocar objecto itnpnrn, nem
ouvir as nnias pelos mortos, netn pisar o cho de
utna sepultura. () horror 11101tc proYa a exterio-
ridade rla religio : s inti1na a que se praz na
contemplao do fim.
Cada nn1 dos deuses era ainda, foi setnpre, o
esprito de un1 acto, o patrono especial de nn1 1no-
n1ento. Escolher, pois, o verdadeiro deus qne se
deve invocar, irnporta o n1es1no para o saetrlote,
que para o ad \rogado o dctPrminar a nwneira de
propor urna de1nanda: a nm deLate cmn
os < su peri01cs ,, . CausiJico, o sacerdote, Val'i lia ndo,
appf'lla para a an1 Liguidade in voe:uulo. .J u pitPr U .
.:\1. c< sivc quo alio n01nine te appellari volncris -
opti1no, tnaximo, ou qnalqtH'r outro nonw por que
te ngradc seres invocado ! Escolhido o deus, c as-
111.-A MYTIIOLUGIA I T A L I A N A - ~ - 247
sente a fnna do processo, os canones rnarcam es-
peciosanlentc as 111anciras de pedir : se dedica urn
ten1plo, o sacerdote segura a porta; se invoca
'rellus, bate no ch.o; se se dirige a Jupiter, le-
vanta os braos ao ar.
O culto uma especie de tnagia, a prece con1o
uma evocao, o sacerdote um feiticeiro -porque
de faeto, embora petrificada etn abstraces, a
rnythologia romana no sae cmnpletamente da es-
phera do animis1no. D'entre os ratnos da fanlilia
indo-europa o latino, quaesqucr que sejan1 as
causas determinantes do phenotneno, apresenta,
com effeito, un1 caso de paraly:sao de desenvol-
vimento na esphera da rnythologia. Estar o n1otivo
do phenomcno no desenvolvin1ento excepcional que
deu s instituies civis e politicas, iJa do di-
reito e aos preceitos da 1noral? Talvez. A defini-
o da ... cidade social parece ter reagido sobre a
definio da cidade u1ystica, fixando-a n'urn ponto
rudimentar e nprinlindo-lhe um cunho estranho.
O idealismo ingenito do aryano vasou-se aqui
en1 1noldes jurdicos, ton1ando por typo a Jus-
tia e por nonna o Caracter : a 111etaphisica e a
poesia voara1n, fugindo, do seio forte e duro d'essa
gente pratica.
D'ahi resultou utna religio official, severa, for-
Inalista e secca ... A.ccessivel a todos, capaz de ligar
forten1ente a 1nediania da gente na sua Inediocri-
dade constante, a religio ro1nana era adequada
a utna nao de do1ninadores e conquistadores :
religio de ferro e for1nulas, sen1 as hesitaes do-
ces do 1nystieis1no. 1\las quando o in1perio es-
tretnecendo propoz a crise, essa religio on1nipo-
tente para o tnando viu-se mesquinha para a obe-
diencia : os servos e os infelizes carecen1 de deuses
que os consolem! Deu-se ento algu1na cousa si1ui-
2-i8 L. 111.- JDEALIS.L\10
lhante ao aspecto da agua n'um charco se se re-
solvem os lodos do fundo. Conturbou-se tudo, e o
cro de gritos desordenados, as loucuras desvaira-
das que surgiram, deram a prova de quanto era
inconsistente o do Capitolio con1eado des-
de o tempo dos reis.
Isso a que os philosophos chamam supmstitio
para o povo a verdadeira religio: u1n aniutismo
prirnitivo que o culto vestia de trajos classicos,
n1as qne nenhtuna theologia digna de tal non1e pu-
dera resolver en1 mythos syntheticos dos n1ysterios
astraes e psychicos, etn <nnythos do pensamento>)
(IJara us:1rn1os da expresso que adoptitn1os) eyui-
valentes aos de Osiris ou de Jehovah,- svnthese
da substancia no Egypto e synthese da
na Juda.
No ha duvida que, no tneio da tempestade de
loucura anitnista, da vertigem mystiea da quda
do itllperio, surge o pensan1ento atheu con1 a sua
critica ou o seu sarcasmo, mas esses factos spora-
dicos pre1naturos. Para que o espirito lnunano
chegue a dissipar de todo a nevoa u1ythica, ven-
do-se a si na sua propria inveno, que
essa vegetao espontanea alargue os ramos, crPs-
cendo, at cair por fim, esgotada a seiva. Quando
a qneretn derrubar a machado, nasce1n das feridas
rebentos mais viosos. Por isso o critieismo antigo
no fazia seno precipitar cada vez ntais o romano
no desvario da allucinao aninlista, provocando
u1n movinwnto regressivo e1n vez de incitar it
n1archa no sentido do progresso.
IV
A Grecia
1.
Fossetn quetn fossem os pelasgos, esses prede-
cessores dos hellenos no solo grego, e a quetn elles
ehamava1n filhos da terra negra pelos considera-
reni autochtonas, t facto que as triLus iminigra-
<las posterionnente, e1n vez de extenninaretn os
<leuses indgenas, os incluram no corpo das suas
tnytltologias.
Esses deuses attestan1 os motuentos primordiaes
das creaes imaginativas, mostrando uma vez
<linda a constancia da evoluo dos pensamentos e
fnnas 1nythicas. Diz-nos Hesiodo que o reinado
de Zeus foi precedido pelo de V aruna, noticia
que, traduzida criticamente, significa a preceden-
cia do tuytho do cu nocturno ou crepuscular do
C:-Jtado nomada, ao cu luminoso da vida agrcola.
Nos animaes que posteriormente so os con1pa-
n heiros ou servos dos deuses, v-se tambmn o
resto do animis1no zoolatra en1 que esses animaes
eran1 os proprios deuses: a aguia de Zeus, o lobo
de Apollo, o mocho de Athenea, etc. Por outro
lado, encontram-se numerosos fetiches, cotn a vara
ou sceptro de Pelopidas em Cheronea, como as
pedras sagradas de Delphos e outras; como, entre
1 V. Raas humanas, 1, pp. 175-8.
L. III.- IDEALIS!\10
muitas arvores, o carvalho de Dodona, no templo
do Zeus pelasgo do Epiro que adquiriu utn lugar
en1inente na mythologia dos gregos, continuando-
se a ouvir o oraculo no ciciar da ramaria da ar-
vore santa. Os seus fieis, selloi_, foram tantos que
d' esse non1e, diz Ti ele, veiu o nome nacional de
hellenos substituir a antiga denominao de grai-
koi. Oraculos de um povo rural, os pelasgos ou os
gregos pri1nitivos adoravam ao lado de Zeus u1na
deusa que em Dodona se chama\"a Dion, etn
Olympia Hera, adorando tambem em Pan um
fauno protector das pastagens e das cearas.
N' este m01nento retnoto, as n1ythologias poste-
riorrnente divergentes de italos e gregos denun-
cian1 un1a identidade. Dio,,.is-Jupiter o proprio
mytho de Dyaus-Zeus, V esta flestia, Juno
prova vehnente Dion; J ano, ao que se pretende,
corresr)onde frtua o-reo-a de Zen 1\Ials e Ares
b b '
so identicos; Neptuno, o Ap1u-napat dos anti-
gos aryanos, no apparece, perdeu-se entre os
gregos. O leitor sabe que a theoria da identidade
primordiHl dos povoadores da Italia e da Grecia,
isto , de que a Grecia foi povoada por un1 ramo
de italos acceite por 1nais de um nHstre en1
ethnog-enia: t 1\Ias, ao passo que a formao da
n1ythologia latina se fez sobre si, vindo a sof-
frer influencias no-aryanns s e1n tetnpos ple-
nanlt>Hte historicos, as immigTaes de italo-gre-
gos na Greeia foran1 snecessivas, e a ultima, a
dos doricos, no XII seculo antes da nossa.
lanon para a Asia-nHno os eolios, os aehaios,
os jonios, pon<lo essas familias lwllenicas em con-
taeto proxi1no corn os phrigios c coin os senlitas
da Phenicia.
1 V. 1, )'Jl. 180-1.
IV.- A GRECIA- f. 251
l)'essc contacto resultou a civilisaeo brillw.nte
que precedeu a grega propria1nentc dfta c avassal-
lou a costa occidental da Asia-tnenor e Creta, con1
a supre1nacia. dos lydios na Troada e na Lycia e
co1n o reino poderoso de l\Iinos. Da penetrao
dos povos diversos no extremo golpho mcditerra;
neo, da disputa das colonias em que o grego sue-
cedeu ao phenicio, t veiu a introduco dos ele-
mentos nrlo-aryanos no corpo da mythologia rural
prirnitiva. Na tradio troyana v hoje a critica
os docurnentos da justaposio : ao lado de no1nes
assyrios con10 Ilos (Ilu) e Assarakos, ha no1nes
phrigios cotno 1{apys, Dymas, Askanios, Kasan-
dra, e puros no1nes gregos como Andromacha, As-
tyanax, etc. Curtius, o perspicaz e sabio historia-
dor da Grecia, den1onstra o facto, nos nmnes du-.
pios de mais de u1n dos personagens da epopa
troyana, como Paris-Alexandros, Dareius-Hector,
notnes em que a primeira frma phrigia, a se-
gunda grega.
O n1ytho do heroe, tnytho do pensamento se-
mita no qual o 1nedianeiro (que por varias frn1as
a imaginao nunca pde deixar de conceber),
um homein e um luctador- isto , a vontade
omnipotente tornando-se real e por isso limitada
etn bora desconn1unal na fora e na piedade- o
n1ytho. s01nita do heroe, dizen1os, nacionalisou-se
grego. O Sandm assyrio, Samso israelita, l\Iel-
karth phenicio, fez-se l\Ielikertes ou l\iakar e en-
carnou no Heraldes neo-aryano, que com Diony-
sos, Danaos, Argos, Agenor e outros representan1
a pleiade propria1nente grega, a cujo lado Cadmo,
o irmo de l{ilix e Phenix, ve1n assentar a tradi-
o setnita.
1 V. Raas humanas, u, pp. 202-5.
L. III.-
Alm do n1 ytho do heroe com os seus haba-
lhos -noo distincta da dos eponymos cuja ori-
gem em toda a parte autochtona por ser psy-
chica- o grego, ao que se cr, recebeu do phe-
nicio o culto dos planetas, a divindade das es-
trellas e a arte de representar os deuses por
itnagens. E altn das tnodificaes formaes que
do para logo mythologia grega utn caracter
novo, observam-se influencias tnais intimas que
1nodificam a expresso religiosa do Olytnpo, por
introduziretn na piedade sitnples do grego ele-
lnentos de un1a con1punco profunJa. dando um
(unho de mysticistno n1etaphisico aos sentitnentos
que, entregues a si, os italianos formulatn n'utn
ritualisn1o jurdico.
. Qualquer que seja o valor da palavra l{ronos,
certo que nada ha de con1mntn entre ella c o
Chronos tetnpo>>, e que o deus que n1utila seu
pae e devora seus filhos de provenicneia ge-
nuna norte-setnita: um deus da treva que devora
a luz, deus da noute que absorve o sol, seu filho
na frma d'essa pedra que Zeus, e que o pae
forado a votnitar na n1anhan seguinte. O Oly1npo
rural nco-aryano rejnvenesria-se de tal Juodo com
1nythos astraes for1nulados pelos setnitas, e, assitn
con1o o Zeus pelasgico de 8alamis, tnodificnudo a
sua phision01nia sob a. influencia de
se tornava Zeus-Epikoinios, tambern o .Zeus de
Creta veiu para a vcninsula e supplantou na vene-
rao geral o de Dodona.
No etnpyreo fen1inino a lubrica Astarte ou
Ashtoreth de Sidon, ou Istar de Babylonia, fez-se
.Aphrollite e os elmncntos que c01npunhatu a I>hi-
sionmnia sagt:-ula de Tanith cspalharatu-se por
outras divirHhules. Os tnythos situplPs da flo-
resccncia rural ganharanl assi111 lia rccia Ulll
IV.- A GHECIA- 1. 253
cunho qnc no tive1am na I tal ia- u1n fundo de
expresso tnystica genesiaca, expresso comtuao em
f<)rmas de uma poesia alegre, cm vez de o ser
nos ritos da orgia funcbre. De tal f<)rma o my-
tho ing<."\nuo da Derneter benefica, a terra-m:lc
que fructifiea cm sna filha J{ore, florida prima-
vera creada por um Zeus protector da agricul-
tura e distribuidor da abundancia: de tal f()nna,
esse n1ytho rural genuinamente greg0, adquire
u1na expresso mystica no mysterio eleusino e1n
qne a influencia estranha juntou a noo profunda
dn 1norte na pessoa da deusa obscura do n1undo
inferior que Poscidon torna me de Persephon.
Do tnesmo modo, ao lado do tnytho de Prometheu,
1nytl1o neo-aryano, co1n as suas 'paixes e attribu-
tos humanos, na lucta parallela de Zeus
c Kronos e Ouranos um dran1a cosrnogonico de
carncter e de origem semitas.
Assim, emquanto umas vezes a assimilao de
eletnentos estranhos nos mythos indgenas per-
feita, como nos exemplos de Dionysos, de A poli o, ,
de Athenea, outras vezes n1antm-se o duplo as-
pecto, como se observa na A.rtemisa joven, pura e.
casta, proteetora Q.a 1nodestia. e da innocencia,
hostil a tudo o que selvagem e lubrico; n'essa
hellenisada que o grego no pde Inais iden-
titicar co1n a densa sanguinaria e sensual da Tau-
rida, da Asia-menor e de Creta. Hellisando umas
vezes os n1ythos estranhos, introduzindo outras
nos mythos ruraes indgenas as idas n1ysticas dos
povos visinhos, a Grecia coloriu cotn un1a tinta es-
batida de sen1itisn1o o corpo das suas invenes
rusticas. A creao e a morte, a cosmogonia e a
eschatologia irn prirniram de tal frma um caracter
metaphisico mythologia ingenua, pondo as pre-
' missas de problemas que o pensamento dos philo-
254 L. lU.-IDEALISMO
sophos rumina, buscando explicar dentro do opti-
misnlo poetico dos neo-aryanos as invenes do
pessimis1no terrvel ou orgiaco dos sen1itas.
Da Asia-menor e d' esse n1ovin1ento de penetra-
o semita no veiu porn1 Grccia apenas a vi-
so de nn1a costnogonia suave, nen1 o receio vago
da n1orte n1ysteriosa. O sol tnedianeiro ganhou
tamben1 ahi nma expresso n1ystica; e Apollo,
collocado ao lado de Zeus, n'nrn empyreo esbo-
ado con1 linhas de piedade e justia, tornou-se na
itnaginao da Lycia o rudimento de un1 futuro
mytho do pensamento))- o Inedianeiro ideal, verbo
de justia e atnor, christo da theologia delphica.
2.
Pequenos sytnptotnas do a chave de grandes
cnygtnas. J dissen1os que, orando, o rotnano ve-
lava a face: o grego olhava para o deus con1 a
cabea descoberta. Na attitude encontra-se a reve-
lao do sentin1ento piedoso, e n'este a ida que
anin1a o n1ytho da inven.o religiosa. O grego,
perante o altar de Apollo c1u Dclphos, no teinia
-adorava.
O 1nytho apollineo dos doricos a 1nais elevada
c a 1nais pura concepo religiosa do idealisrno
aryano- a tnais Lella inveno lntn1ana na regio
aerea da phantasia piedosa. No hellenisn1o, que
ten1 cn1 Delphos o seu nncleo, encontra-se a syn-
these snpren1a da n1ythologia aryaua, formulada
n'un1 <<lllytho do pcnsatncuto)), n'tuna in-
Yeuo divina de caracter tnetaphi::;ico c HlOral, fi-
lha, sc1n tlnviJa, das imagiuativas
pti monliaes, tnas revcsti<la c eomo q nc rPu1oddada
}H'lo )'f'llsmnPnto piecloso. a rl'ligi<tO de Es-
chylo, t! ai nua a de Soplaoclcti- c por ::;so o thea-
IV.-A GRECJA--2.
255
tro gr0go do grande scculo para ns, europeus,
-:una fliLlia to sagrada co1no os hymnos da cotn-
pnn<'o prophctica de Israel. ..
J{t, antes ele Ilomero, cm Delphos, no sop do
n1ontc Parnasso, havia um oraculo fatnoso de
Apollo. Zeus e Dionysos habitava1n tatnLeni o tem-
plo que se tornou sacrario da fora dorica quando
essas tribus hellenicas deixar:un a Thessalia, e,
emigl'ando, levara1n por toda a Grecia o culto da
divindade pythica. Delphos tornou-se a capital da
liga amphyctionica e o centro da unidade nacional
dos gregos da grande ra; os sacerdotes do tenl-
plo ganharam un1a influencia soberana nas insti-
tuies, nos cultos, nas festas; o oraculo pythico
tornou-se a voz protectora da Hellade, e A poli o o
orgo do bellenismo, n' esse perodo da hegemo-
nia spartana que o acn1ne do desenvohTitnento
do idealismo Inythologico dos gregos.
A legislao de Lycnrgo foi sanccionada em
Dclphos: o sanctuario do deus era o supren1o tri-
bunal da ordem e da paz na virtude limpida. Da
Phrigia, da Lydia, da Italia inteira e at da pro-
pria R01na, vinham a Delphos consultar o orarulo
de um templo onde o estrangeiro era hospede c no
hostis} onde no havia lugar para os tropheus nem
para as offertas sangrentas das guerras civs. Na
placitude lnnlinosa do cu do idealismo grego, o
antigo optin1ismo solar do aryano attinge uma pura
expresso Inetaphisica- a ordem, a lin1pidez do
corao piedoso. Ao passo que o romano punha
toda a virtude no rito, o grego apollineo punha o
tnererimento inteiro no estado da ahna: uma gota
apenas da agua sagrada de Castalia bastava para
a purificao, e nem todo o mar com as suas on-
das seria capaz de lavar as nodoas do corauo
polluido!
256 L. IIJ.- IDEALISMO
O genio dorico, imprimindo assim um caracter
metaphisico e moral ao culto apollineo, transfi-
gurava tatnbem o Olympo inteiro, dando ao Zeus
de Elis o cunho sagrado que fez d' essa regio da
Grecia a terra santa do hellenismo, depois da ins-
tituio dos jogos olyrnpicos, durante a hegernonia
ele Sparta. O monotheisrno, ou pelo menos um
monarchisn1o olyrnpico sob a soberania de Zeus,
o aspecto de unidade necessaria que na evoluo
formal do mytho exprime a sua idealisao. Zeus,
-o ar luminoso dos prirnordios, o dyaus da my-
thologia aryana, ainda hoje Deus,- absoluto,
no n1aneira de utna potencia voluntaria e crea-
dora, conforme o concebeu o naturalistno rlos se-
mitas, mas n1aneira de uma ida synthetica, a
ida do pensamento em si do Universo. Hera,
sua esposa, velho mytho lunar obliterado, embora
se lhe opponha, to incapaz de o dominar como
seu irmo Poseidon. O verbo da divindade
Athena e Apollo, o medianeiro-a1nbos filhos. A
genealogia mythologica sabidamente o n1ytho da
dcscendencia das percepes no seu encadeamento
logico.
Em AthPna, a l\{tis, estava a razo e1n pessoa
c a sabedoria do divino pae, que o aeompanha e o
inspira obedecendo-lhe, porque a sabedoria que
filha da nossa ao n1estno ten1po
aquclla que nos dirige, obedecendo-nos porm
eorno instrumento da nossa vontade em aeco.
A poli o o proprio Zeus lnunanisado, o filho. ;ne-
dian('iro ou vc>rbo: cinco seenlos depois, r ... eus
S(Tt o Padre-eterno, Apollo sC'r: Jesus, (1uando o
rnessinnismo de lsraei, fundindo-se na eo1n
ns rPliqnias do lwllPnismo cado, produzir a tny-
thologia. (hristan. rl,:unb<'nl ento lris ou J[erm('s,
os rnensagPiros da divindade no tnnndo, dentro da
IV.- A GRECL\- 2.
rcnlid:ulc do qnnl o idcnlisrno mythologico no
concebe que a <livindade pnra possa manifestar-se,
se tornaro archanjos revestindo os caracteres dos
dcnlinrgos c dos hcroes que o povo ru<le, incapaz
de attingir a snbliinidadc da interpretao thcolo-
gica, contina a ver nos lugares sagrados, contina
a implorar con1o 1nedicos nas fontes maravilhos8s
qne docuincntam os restos archaicos do ani1nismo.
J< no perodo homerico, todavia, j antes da
edade pura do idealismo dorico, a mythologia dos
hellenos apresenta un1 estado de anthropOinor-
phisrno que Inanifesta ao mesmo tetnpo a linha do
seu desenvolvimento e un1 vicio organico, tam ben1,
na sna constituio. Os deuses perderam j todo o
caracter nebuloso de mythos astraes: so concebi-
dos con1o homens d'tnn mundo superior contraposto
ao 1nu:odo real, que s se distingue d'elle por ser
finito. Assin1 tamben1 os olympicos se distinguen1
dos hon1ens principalmente por serem n1nortaes,
no por virtude de um principio transcendente ou
ideal, n1as apenas pelo fluido particular que ern
vez de sangue lhes corre nas veias : o ixog da
1nythologia achaia a snuJ, da mythologia ve-
dica. Desenvolvendo-se, pois, porque a humanisa-
o dos deuses extrahidos dos mythos um pro-
gresso, a mythologia mantinha-se no terreno de
um realismo infantil conciliavel co1n todas as allu-
cinaes do animismo. As apparies de almas ne-
bulosas eram vises de homens transfigurados, o
Olympo uma phantasmagoria, a mythologia tuna
fabula- c, sobre esse eh aos de pensa1nentos, a
morte indefinida e obscura pairava, como nos pro-
prios mythos primitivos, na frma de uma guela
aberta para tragar os homens- para tragar o pro-
prio Olympo, quando as idas do Egypto e os cul-
to:::; do Oriente viessem invadir o solo da Grecia.
I 18
I
I
I
I
258 L. III.- IDEALIS.MO
1\Ias o instincto de idealisn1o que corria no ce-
rebro dos como piedade e;n uns, como
poesia em outros, como religio nos doricos, e
co1no arte e1n Athenas, dava j nos ten1pos hoine-
ricos aos deuses recebidos prinlitivatnente dos as-
cendentes aryanos e dos se1nitas na Asia menor,
uma cr sua propria. Hennes, o antigo n1ytho
arya.no do vento conductor das ahnas, podengo
de Yama no cu vedico - mytho conservado na
sua pureza ainda visivel nas fabulas que a in1agi-
nao poctica lhe attribue, co1no o rapto das vaccas
(nuvens) de Apollo, a morte ele Argus, o duello
com Stentor, etc.- Hermes torna-se na mo dos
gregos o medianeiro e o arauto de Zeus, e o deus
da Inusica, da eloquencia, da rhetorica dos argu-
mentadores. Por outro lado, a deusa
phenicia de Chipre e de Cythera (Astarte-Ashto-
reth-Istar) que os gregos adoptara1n cotn l{inyras,
con1 Adonis, com Pigmalio; deusa senlita que
( cotno o leitor viu) era o mytho da fecundidade
geradora da agua cotnbinada com a influencia ge-
nesiaca da lua; A phrodite, dizetnos, se da onda.
co1no o typo da belleza e da graa na alvura da
e na fluidez voluptuosa da vaga. ondeante,
YivelHlo n;> Olyn1po co1no a deusa da priuutYera.
nas suas flores, da gerao no seu erotistno.
Dir-se-hia que o n1undo, co1n os mysterios pro-
fundos que o agitatn, apparece ao grego cotno
UHUt paysagen1 suave, de contornos breves, senl-
pre graciosos, n'un1a atlnosphera de luz doce e
1wrfurnada. A sua vista. no penetra o
ao seu olfacto repugn:un as exhal:u;es do labora-
torio da vida. () dia corre plaei(lo, a onda Lrinca.
sobre a praia loura, o sol sciutilla na;:; tnattas de
l(Jtueiros viosos: a vida algrc, a falia utn
canto, co1no o do rouxinol, <lc tuua tneloJ.ia. ntida.
IV.-A GfiECIA-3. 259
-e breve. Tudo classico cm bclleza harmonica.
Do conductor das ahnas no cu profundo fez-se o
1uensageiro alegre de L;cus; do 1nytho obscuro da
gerao, a voluptuosidade encantadora do amor.
Ao idcalis1no csthctico veiu o dorico dar uma
expresso piedosa. Podia o grego entoar outra vez
o canto largo dos hytnnos veclicos? No. A Grc-
cia tninuscul:t diante da Asia; o Parnasso tuna
collina diante do Himalaya. O canto que se ou v e
en1 Dclphos fugitivo: ha apenas u1n Eschylo,
con1o nn1 dia ele sol claro e forte no meio de utna
longa pri1navera atnena. As leis de Lycurgo srio
tanto un1 esforo co1no a piedade ideal de Es-
chylo: o grego, fatigado de heroisn1o, an1hiciona
a vida solta da democracia, e o culto alegre de
Dionysos, enchendo os bosques de 1nurta e louro
com os sons festivos da flauta. amena.
A hegetnonia spartana ce, ce a aristocracia
dorica, despovoa-se o sanctuario de Delphos, Athe-
nas succecle a Sparta, depois que a Grecia attin-
gin a gloria b3.tendo o persa. Victoriosa, torna a
si, relembrando-se do passado alegre e solto.
3.
Deve-se attribuir ao contacto retnoto dos gre-
_gos co1n o naturalistno profundo dos semitas o ca-
racter superior que tetn a eschatologia hellenica,
se a comparatnos latina? E' natural. A se-
mente do christianistno europeu foi lanada terra
doze ou quinze seculos antes do apparecimento
de Jesus e da crise que revolucionou a mythologia
classica.
Entretanto, nas concepes da vida ultra-tumu-
lar encontra-se o tnestno dualistno que obser\T-
mos no syste1na dos mythos astraes: a penetrao
*
260 L. III.- JDEALISliO
d-se, 1nas v-se ao mesmo ten1po um parallelisino-
nos elementos que no poderam chegar a fun-
dir-se. A morte se1nita, realista, faz do defuncto
um ser que existe em sombra, sen1 aco nem
consciencia, prolongando melancolica1nente un1a
vida como a real, uma vida escravisada ao desi-
gnio da vontade transcendente. E ao lado d'esta
v-se a morte indo-europa co1n os seus mythos de
viagens afortunadas em que a alma era levada
para o occidente ao pr-do-sol, entrando nas ilhas
abenoadas do Elysio.
Os mortos de Homero te1n uma existencia nitra-
tumular realista. A forn1ula usada ainda hoje que
a terra lhe seja leve! vem d'ento; o defunto re-
clama domicilio, alimentos, vestnario : por isso lhe
do sepultura, por isso ha banquetes e offertas fu-
nebres. Que lhe no faltem a1nantes! Quando, to-
mada Troya, cada qual voltava a casa trazendo
comsigo uma captiva, os gregos immolavam Poly-
xena aos manes de Achilles para que ta1nbem elle
tivesse no outro-Inundo a sua parte de regalos.
Os proprios hcroes vivem no ttunulo como os
mortaes, apparecendo como ahnas-penadas. O seu
culto un1 systema de praticas fetichistas ou ani-
mistas, em que se v o residuo das invenes pri-
mitivas. Os 1narinheiros que navegavam no Ponto-
enxino, ao passaren1 {t foz do Ister, onde estava o
tumulo de Achilles, viam o heroe, divina1ncnte
bello com a sua ar1nadura de ouro e os seus ca-
bellos louros, danando e cantando um pean de
victoria. Os habitantes da Troada diziatn qne Jici-
tor habitava a sua terra, c viam-no tan1Lcn1 :is
noutcs nas exhalaes dos rela1npagos ilhuninando
a can1pina. Em 1\Iarn.thona npparec0u o espectro
de rrhescn vf'stirlo co1n lUlU\ arnuulnra de luz a
guiar os batalhes gregos contra os Larbaros. En1
IV.-A GRECIA-3.
26t
Sahunina, conta Plutarcho referir a lenda que
no decurso da batalha surgiu utna grande luz do
lado de Elcusis e a planieie desde 'l'hriasia at ao
1uar repercutiu vozes confusas con1o de multido
cantando o cro 1nystico de lacchos. Viu-se utna
nuve1n de p ir subindo pouco a pouco nos ares,
depois baixar c cair sobre os navios; viu-se no
cu unut legio de hotnens arn1ados vindo desde
a ilha de Egino en1 soccorro dos trir01uos dos gre-
gos. A allueinao collectiva, nos 1nomentos febrs
das batalhas, no acabou co1n os gregos: todas as
chronicas de todas as naes tnoclcrnas esto cheias
de n1ilagres sitnilhantes. Na exaltao do perigo, o
fundo de instinctos hutnanos sobe corno un1a eru-
po, c o pcnsan1ento, por claro que seja, contur-
ba-se na nntltido delirante.
O heroe grego con1o o penate latino, corno o
santo christo -. ou utn protector local, ou utn anti-
doto contra certos males. Contava Isocrates que
u1na scca assolava a Grecia, quando os habitan-
tes de Egino resolveram fazer preces ad petendcnn
pluviam a Eaco :. o filho de Zeus intercedeu e o
flagello cessou. O poeta Stesichore cegou por ter
fallado n1al de I-Ielena, n1as confessando o seu
erro, Ilclena restituiu-lhe a vista. Nas suas luctas,
as cidades oppunhaJ!l os seus penates: quando Ar-
gos invocava Adrasto contra os ini1uigos, Cli;:;the-
nes soccorria-se a l\Ielanippo. Os restos dos heroes
eran1 un1 thesouro, con1o o foram depois as reli-
quias dos santos na Edade-media. Quando Citnon
cercava Skyros, a Pythia, consultada, respondeu
que Athenas s venceria se trouxesse para dentro
de seus muros os restos de Theseu. O resto do
heroe, ou do santo, um fetiche, mas no facto do
non1e e da personalidade nitida v-se todo o pro-
gresso d' este mytho sobre o dos penates innomina-
262 L. III. -IDEALISMO
dos de Roma, espritos que ainda no chegam a
ser gente. A individualisao anthropomorpha o
processo constante da evoluo de todos os mythos
animistas, e, como Tiele diz, uma divindade sem
nome denota uma potencia que ainda no foi hu-
manisada.
Todo o pantheon grego, astral e psychico, su-
perior e inferior, nun1Z.na e geni-i_, para usarmos
dos termos latinos, nos apparece j sob o aspect()
de figuras humanas. E j en1 Hesiodo ven1os tam-
bem formulado o mytho das ilhas beatas, regio-
mysteriosa, Elysio de delicias reservado para al-
guns heroes e para raros Inortaes, como Radha-
manto ou 1\Ienelo, Dio1nedes, llarmodio e Aris-
togiton. Con1tudo, se dos heroes s Herakles en-
tra no Olympo, tambem dos mortaes so poucos os
que deixam de obedecer ao destino commum ~ a
humanidade-o obscuro Hades. A ida de que a
personalidade consiste nos men1 bros e o principio
da vida no diaphragn1a, implica a noo do acaba-
mento com a morte. O Tartaro, residencia dos ty-
taens vencidos, onde habitam Sisipho ou Ixion e
Tantalo, tambem um destino excepcional reser-
vado aos grandes mythos do crin1e. Absorvidos no
nada os hontens na sua generalidade, e errantes
na terra como divindades chtonicas os heroes, a
eschatologia grega mostra-nos u1na construco in-
consistente na qual a doutrina das penas e casti-
gos apenas o privilegio de seres cxcepcionnes,
ou a consagrao n1oral de velhos tnythos aniruis-
tas.
O esprito mystico no profnndon ao ponto de
incluir a humanidade inteira n 'nnt destino aecen-
tnado por utna ida moral, sando cmntudo da es-
phera II<!Lulosa da iwl('termina:to nnitnista abso-
luta. Sobre o fundo do nevoeiro das ahnas desta-
IV.-.\ GTIF.CIA-!..
cam-sE' illun1inadas com a luz elo Elysio, ou agri-
lhoadas no 'rartRro, pessoas qnc, sendo typos,
conseguem chC'gar a representar no seu todo a fa-
milia hnnutna. (J religioso oscillava in-
deciso: proseguiria na estrada lutninosa do idC'a-
lisnlo apollinco? ou inelinar-se-hia fatigado de t{n-
so heroica, para o mysticismo realista, accessivc>l
ao commnm, facil, ingenuo, e alliavel divinisa-
o espontanea da natureza?
4.
Ns j indicmos o caminho que a Grecia to-
Jnou. O culto de Dionysos e o mysterio de Denle-
tr, nas suas origens aryanas eivadas j de mys-
ticismo orgiaco e de phantasmagorias penitE>ntes,
servia aos tyrannos melhor do que o culto de
Apollo, o ideal creador dos heroes. Porventura a
capacidade dos gregos no chegava para consti-
tuir em nortna o estado de elevao mental que
a nao attingiu na pessoa dos grandes homens
do v seculo; on acaso foi a sua historia que,
dando a hegemonia s plebes, impoz socie-
dade como typo utn pensamento mythologicamente
archaico e metaphisicamente inferior. Com effeito,
os sacerdotes de Delphos, no chegando a cons-
tituir-se e1n classe dominante como os brahn1a-
nes, no poderam tirar do culto apollineo uma re-
ligio theologica maneira da India. O hellenisino
ficou ondeante como theologia, sem se consolidar
como religio: da mesma frma, como um esboo,
ficou o socialismo spartano. Utn e outro vivero at
ao fim: Plato vir as reminiscencias
classicas eivadas de todos os ele1nentos posteriores
dissolventes que o povo, dotninando na pessoa dos
tyrannos ou dos demagogos, vae introduzir, rea-
24 L. III. -
gindo contra u1na ida de orde1n supenor e de li-
Lerdade 1uoral que no attinge.
Pisitrates e os seus successores favoreceran1 a
expanso do culto de Dionysos que as 1nassas ac-
clanJavaiu chorando no n1ysterio sagrado de Delne-
ter, en1 Eleusis. Onon1akrito deu ao mytho do
dPus da 'fhracia um novo requinte tnystico. Pin-
aro, iniciado nos n1ysterios eleusinos, desenvol-
Yeu os dithyra1nbos coraes bacchicos, lanando a
setnente d'onde nasceu o theatro. Surgiu ento a
grande ra de Eschylo e de Phidias, Inmnento de
equilibrio fugitivo en1 que o idealis1no grego se
n1anifesta co1uo arte na Athena do Parthenon e no
Zeus de Oly1npia, manifestando-se cotno pensa-
Inento nas tragedias do propheta incon1paravel.
.. A.hi, n'tnna co1nbinao excepcional, apparece1n as
liees nitidas co1no os raios do puro hellenisn1o
dorico, fulgurando sobre o firn1a1nento profundo
das sombras n1ysteriosas de Elcusis. Apollo co-
roado de gloria heroiea destaca-se da nuven1 da
indeterminao, co1no tun 1ned.ianeiro e un1 Ycrbo
- co1no um tnytho pura1nente racional.
1\las por isso n1esiuo a imaginao vulgar con1
as suas necessidades de 1nythos realistas no ca-
paz de a ttingir a subli1nidade da f, pura de repre-
sentaes nitidas. O instincto da grosseria d.mui-
na-a. O senlita creou con1 elle J ehovah, que ab-
sorvendo tudo na sua vontade absoluta, no iiu-
plica duvidas por isso n1esn1o qnc destroc o ho-
Incnl. () grego, cheganJ.o aos confins do pcnsa-
lllcnto, para alnt de A pollo punlw, Zeus- e para.
alnt de Zeus? Para alm do Zeus, a a
fatalidade, u1n deus innotninatlo c por isso obscuro,
tuna gncla ele SOJuLra qnc, expri1nin<lo a obscuri-
dade da n1orte, estava abPrta c inuuiuPnte para
tragar o Olyu1po iutciro. 'rodo cllc lhe obedecia..
IV.-A GltEGIA-,. 265
O grego que no pouia achar theoria para a
1norte, deixava con1 u1na ferida aberta as suas bel-
las e eternas theoria8 ua vida. J\l01tc c vida cxpli-
cmu-se rcciproeanwntc no seio da natureza in-
consciente cn1 trans<)rlnaco COilstaute, e no seio
da fora,- vontade- e
chrua. A 1\Ioira g1cga cotuo a rocha escura do
r<:'cife rc1noto onde vae naufragar a Lella nau, na
sua viage1n pelos 1nares de Aphroditc doirados
pelo sol de Apollo.
Por ci1na de atnbos, natureza fonnosa e crea-
dora e idas puras e piedosas, por citna de atnbos,
paira o daro de Zeus ; 111as o pensan1ento in-
daga, ao car da noute, ao ca r da vida, qual
o Principio : se a l\Ioira innonlinada, ou Zeus co-
nhecido? Nasceu o dia da noute, ou a noute do dia?
l\Ianda a vida sobre a morte, ou a 1norte sobre a
vida? En1quanto este dualismo 1nythologico se no
resolve n'tuu 1nytho synthetico, maneira do de
O siris ou de J ehovah, o pensa1nento fluctua inde-
ciso, e a religio precaria. A situao a que o helle-
nisiuo chega, aquella a que chegou a mythologia
dos Vedas. Dir-se-hia que ao aryano faltava a ca-
pacidade para defhlir a 1norte com a sua repu-
gnancia ingenita pela sombra. 1\lariposa, voando en1
torno da luz, ia quei1nar-se n' ella.
Introduzir a tnoralidade social no Olympo huma-
nisado, fazer dos deuses typos de virtude e pie-
dade, de heroisn1o e abnegao, j o grego conse-
guira, desenvolvendo a sua n1ythologia astral.
Doirar esse Olyn1po co111 tuna compunco suave
e at uns longes de penitencia n1ystica, pudera
tan1be1u fazei-o depois da educao recebida na
Asia-1uenor. 1\'Ias fundir os tnythos do sonho e da
son1bra com os da luz, a n1orte con1 a vida, a
noute co1u o dia, isso no. Etnquanto o pensa-
266 L. 111. -
mento alado subia no ether, a meditao profunda
conservava-se nas regies sombrias do animistno
psychico, conseguindo apenas pr frente da le-
gio dos espritos phantasticos um mytho negro,
innominado e infurme- a l\Ioira.
No dia, pois, em que a crise ameaou as institui-
es e as idas, alastrando sobre a Grecia a inva-
so de gente e de cultos de todas as partes, n'esse
dia o povo affiicto pela obscuridade da sua sorte,
dorido pela crueza dos males da sua vida, parado
diante do enygma da morte, absorto perante a vi-
so negra da l\loira -o povo lanou-se nos braos
de todas as supersties velhas e novas que pullu-
lavam nas cidades maritimas como as :Bres de
peste nas lagoas putridas. Os deuses de fra so-
pram no lar os mythos animistas, o ar povoa-se
de phantasmas, as ruas de santes, adivinhos, nla-
gos, ventriloquos. l\lultiplicam-se as sociedades se-
cretas, os conventiculos tnysticos. Toda a gente
endoidece, e Alexandre, na sua loucura pi('a, itna-
geJn da allucinao universal, o Ante-christo. A
religio nova, formada com os detritos de tudo o
que a historia trouxe para as praias mediterra-
neas, vae appare('er iniciando a Edacle-media, pe-
rodo de gestao 1nythologica egual por tantos
lados aos periodos primitivos.
I
I
I
LIVRO QUAllTO
A mythologia christan
I
Crise da mythologia classica
1.
O desenvolvimento da civilisao antiga poz,
como sabido, em contacto as mythologias j{t dif-
ferenciadas da I ta lia e da Grecia com as dos se-
mitas e dos egypcios. No menos sabido ta1nbem
que a mythologia latina obedeceu no seu desenvol-
vimento a poderosas influencias hellenicas, em pe-
rodos j claramente historicos e quando a n1y-
thologia dos gregos, a principio italiana,
se constitura tambmn j sob a influencia de ele-
mentos phrigios e phenicios.
No ponto de vista a que obedece o nosso es-
tudo, ns podemos, pois, reunir agora n'tun s
corpo os dois ramos da mythologia classica, para
observar a aco dissolvente que tem sobre ella
as duas noes profundadas pelo pensamento dos
semitas e dos harnitas, isto , a 1\Iorte egypcia e a
Vontade hebraica. Parece-nos ocioso insistir de
novo sobre a theoria da formaco d'estas duas no-
es que os povos da costa do 1\Ieiterra-
neo formulam nos sens mythos theologicos ou do
pensamento>). Parece-nos tambem desnecessario vol-
28 L. IV.- A l\IYTHOLOGIA CIIRISTAN
tar a mostrar os 1110ti vos ou pelo menos o modo
porque a mythologia classica no chega a consoli-
dar isso a que chan1atnos mythos syntheticos, pro-
venientes da fuso intitna e da comprehenso reci-
proca das representaes dos phenotnenos astraes
e psychicos.
A noo da que o Egypto concebe
grosseira; a noo de Causa que o naturalisn10 se-
ln i ta imagina, e a Vontade transcendente e1n que
a localisa, so barbaras. Porm o pensatuento hu-
mano no socega se1n que ache tuna soluo a
taes problemas- para que, finaln1ente, esgotada a
serie das solues (1nythos racionaes successivos),
chegue a reconhecer o contrasenso de procurar em
si e comsigo a razo de si proprio ! U 111 tal es-
tado, que principia a ser o do nosso tempo, era
inconcebvel ainda ha dezoito ou vinte seculos:
sabia-se 1nuito pouco, vivia-se apenas n'u1n canto
acanhado do Inundo.
Por gtosseiras, pois, que fossen1 as noes de
Causa e 1\Iorte, por barbaras que parecesse1n com
razo ao idealistno indo-europeu os 1nythos theolo-
gicos do Egypto e da J uda, facto que o coin-
Jnun1 da gente encontrava n'elles u1na satisfao
intellectnal, que ne1n a l\loira grega nen1 o Fattunla-
tino podiatn dar, encontrando na cotnpunco, na
penitencia e na orgia n1ystica, un1 alitnento para o
piedoso. A fonnao do ehristiauisn1o, vasta
nggregao espontanea das sn1nn1as das tres Iuy-
thologias nwditerraneas, affigura-sc-nos, pois, cotno
a traduco religiosa cl'csse tnovinunto de gcnC'ra-
lisao hititorica deternlinallo pela fuso nutis ou
1ncnos eotnpleta das naes visiuha::; no corpo de
tnn i1nperio. t
t V. Ra.;as lmmauas, u, l'll 25u-8.
I.-CRISE 0.\ !\IYTIIOI.OGIA CLASSICA- t. 2G9
Obedecendo j:. presso cxcrci<la pela invaso
das (loutrinas estranhas, tanto a Grccia co1no
Ron1a no platonismo c no stoicismo
<luas 'religies (esse o nome que conv1n s phi-
losophias antigas) parciahncnte pcrcursoras da chris-
tan. Plato c os stoicos pretcndcran1 introduzir
no idcalisn1o as noes novas_ estranhas, quer
ao hcllcnisn1o, quer . 1nythologia historica de
Ron1a. O platonis1no caracterisa mais propria-
Inentc este 1novin1ento na Grecia, o stoicismo
mais particularmente italiano. Plato, para achar
a Causa e explicar a l\Iorte, inventa um mundo
phantastico de n1ythos racionaes- as Idas, que
ta1nben1 volteian1 no ar ondeando como puros es-
piritos animistas. Os stoicos, appellando, con1o os
prophctas de Israel, para as revelaes da cons-
ciencia, no chegam con1 effeito a definir o grande
n1ytho do dens-ex-n1achina da Juda, e por isso
mantm a morte na sua obscuridade, deixando de
p as supersties anitnistas que o romano alliava
sua n1ythologia abstracta. En1 Plato e nos stoi-
cos v-se pois o genio creador das duas mytholo-
gias parallelas formular metaphisicamente as suas
concluses, sob a influencia externa das idas ha-
n1ito-semitas, e sob a presso de u1na crise social
dia a dia mais grave.
Ven1-se ao mesmo tempo, na evoluo do espi-
rito classico, os sy1npton1as que denunciatn a con-
eluso natural de um cyclo mythologico. Em
Roma, a tentativa de Augusto para restaurar a
religio de Numa. torna-se apenas uma consuin-
Inao do civilismo. O imperador o deus-dos-
deuses; os la1es so augusti; o pantheon inteiro e
todas as cohortes de genios reduzem-se s propor-
es de um culto burocratico, em que a extrava-
gancia dos scribas inventa o genio das Contribui-
L. IV.- A 1\IYTHOLOGlA CHRISTAN
es-directas, genius porto1ii publici! A faculdade
1nythogenica, munlificada nas secretarias imperiaes,
no pde evidentemente alimentar a piedade pro-
funda de un1 povo que, tendo vi vi do no medo das -
almas, gera na mente de ''irgilio um evangelho
mystico, to precursor co1no o evangelho de Plato.
Ao inverso de Ro1na que divinisava os monar-
chas e as instituies, a Grecia de Evhemero hu-
manisava o Olympo, dizendo que os deuses eram
apenas homens-celebres de que1n a itnaginao
si1nples fizera indivduos sobrenatnraes.
E assi1n, por duas vias oppostas, a Antiguidade
patenteava a concluso do cyclo da sua Inytholo-
gia, reduzindo os deuses, nascidos das representa-
es prin1itivas, condio natural de pessoas hu-
Inanal:;. No ha duvida que n' este mon1ento u1n
gro de sabedoria inspirava os homens, tnostran-
do-lhes os cus vasios, e dizendo-lhes que os seres
phantasticos era1n invenes do seu pensan1ento,
delrios da sua imaginao. E' o que o scepticisn1o
unctuoso de Plutarcho e o n1aterialismo das philo-
sophias e dos poe1nas nos affirman1.
Entretanto, os problmnas da Causa e da l\Iorte
1icavam se1n soluo, ao 1nesmo tempo que, do ou-
tro lado do 1\Iediterranco, o Egypto e a Juda.
acenava1n com dois espectros que faziam scisn1ar
c tremer, ao 1nesn1o ternpo que a invaso de fo-
rasteiros inundava co1n o::; seus cultos a Italia. e :t
Grecia, ao 1nesmo tcrnpo que o povo gentia na8
affiic:es da crise provocada pela tyrannia c pela
dcsordCiu mil i ta r e cconotnica, no 1nesn1o te1u po
que os philosophos e os poetas, Plato e \rirgilio,
:prcsentavan1 as suas religies antigas
}lOr u1n scntlneilto de piedade profunda c por UIU
de rnytho8 novos -n.s ldas.
Conltudo, ncn1 a e8clmtologia virgiliana, IH'lll o
I.-CHI SE DA 1\IYTllLUGlA 2. 27l
nmn as idas platonicas- conjunto de
noes por via das quacs, parece-nos, a InytltOlo-
gia classica poderia ter continuado, smn christia-
nismo, a sua evoluo nos tmnpos tuodcrno::;- ser-
vianl s 1nassas ignaras c infelizes, estranhas cul-
tura scicntifica, syn1pathicas penitencia que lhes
consolava os a1nargores da vida, syn1pathicas
proteco, ao dclirio, vertigc1n, ti loucura tnystica
dos novos cultos qne invadiam a Italia e a Grecia
como precursores do christianisn1o e das cpochas
degeneradas que ellc dcnonlinou, consagrando-as.
2.
As guerras n1edicas, motncnto cuhninante da
historia grega, 1narcam a ra da invaso dos cul-
tos barbaros. Athenas levara as suas frotas e es-
quadras por todos os portos do mar Ego, e os
n1arinheiros e soldados trouxeram para a patria as
relioies da Thracia da Phryoia de Chipre. Por
o ' b '
todas as colonias lavrava a propaganda dos cultos
indgenas no seio dos habitantes gregos, e as ci-
dades n1arititnas da pennsula, onde o ntunero de
estrangeiros era cada vez mais numeroso, tinha1n-se
tornado focos de iniciao no delirio tnythologico.
A nova expresso m ystica e orgaca dada ao
culto antigo de Dionysos e ao mysterio de De-
Jneter, sob a influencia dos paradigmas phrigios
d'estes ritos, produzia os desvairamentos Inystago-
gicos de Sabazios e as penitencias que con1punhan1
as ceremonias n1ysteriosas dos adoradores da 1\Ie-
dos-Deuses. Dionysos, o deus bifronte da orgia e
do rnysticismo, o nucleo em volta do qual se
consutnma a perverso da mythologia hellenica.
Sobre os momentos de un1 1nytho agrcola assenta-
ram os traos dos n1ysterios genesiacos das lendas
272 L. IV.-A 1\IYTHOLOGJA CHRISTAN
de Attis-Adonis de origem norte-semita, dando
ao antigo deus aryano uma phisionomia nova: o
aspecto duplo de creao e morte. Baccho tornou-se
o deus funebre das angustias e penitencias; e o
mytho da n1ocidade florente, do gozo carnal da
vida, do poder fecundante, como diz Pfl.eiderer,
appareceu co1no deus da natureza agonizante e re.
juvenescida, fluctuando entre a dor e a alegria ex-
tremas- as si 111 se exprime Otf. l\Iuller.
O seu culto fra sempre um 1nysterio, por ser a
representao do drama da vida que tinha no or-
phismo um alcance acaso to profundo cotno o do
Egypto. En1 vez da alegria desvairada, o pensan1ento
do antigo deus provocava nn1a tendencia asceta para
a pureza immaculada da vida exterior, fundada na
crena da ilnmortalidade e na esperana da purifi-
cao abencoada das almas. A abstenco de ali-
mento o celibato, a alvura dos:> vestidos e
todos os detalhes do culto descripto por Herodoto,
precedem os ritos das connnunidades therapentas,
essenianas e christans- d'esse christianismo que
se caracterisou no Egypto con1 os traos predonli-
nantes de uma theoria da morte.
O orphismo dionysiaco era, pois, esse terreno
ben1 preparado para servir expanso dos senti-
mentos desorganisadores da mythologia classica,
amparado pelos tyrannos da den1agogia a quem o
hellenismo heroico e aristocratico no convinha por
no convir ao povo- conforme j indicimos n'on-
tro lugar. E a partir do IV secnlo que Dionysos
toma o nome de Sabazios, non1e phrigio, vestindo
a mascara. de Attis, o messias semita, e presidindo
ao soltar da orgia lubrica c asceta a que n()s as-
sistirnos c1n A sna missa celebra-se de
nonte, no segredo c na. f'scnri<lo da treva, con1
um rito de prornisC'uidaLle Iny::;tiea, ((porque o pu-
I.-CRISE DA MYTIIOLOGJA CLASSICA- 2. 273
dor 1nanda esconder o com1n0rcio entre os dois se-
xos diz o Sicnlo. () deus a serpente sagrada
fecundadora das 1nulhcres atacadas de erotismo di-
vino. Assirn foi a 1ne de Alexandre que gerou o
heroe ao contacto das serpentes que no seu leito
snbstitniatn Philippe, o rei da 1\[acedonia; assin1
C'lla c as devotas do deus da Phrigia se mostrava1n
en1 publico com esses animaes enroscados. nos
seus thyrsos e coras de bacchantes, ou deitados
sobre as ahuofndas de hera dos seus aafates mys-
ticos.
Sabazios, filho de Zeus, tem as hastes de touro,
vestigio da sua obliterada origem solar; a ser-
pente o proprio Zeus, que introduzindo-se pelas
roupas, no seio das bacchantes, representa o mo-
mento e a frn1a em que o pae dos numes vio-
lou Pherpbatta, a filha de Kore. A. lubricidade
sanctificada larga o freio orgia que se solta em
danas desgrenhadas por toda a Grecia. As pros-
titutas so sacerdotisas, co1no Glaucothea; a prosti-
tuio um rito: como em Babylonia nos degraus
do ten1plo de Istar. Ninos, Theoris, Trypheria,
Aristion, fazem do leito um altar, e nos conventicu-
los secretos dos fieis, eranos e thiasios, vem-se
mulheres corr1o Phryn presidindo s ceremonias
desvairadas. Evo! Evo! Os cros das bacchantes
offegando no delirio da orgia ou na loucura da pe-
nitencia, batendo nos peitos, expondo simulacros de
mortos, ou trazendo ao seio phallus in1pudicos: re-
presentando o enterro ou o amor, o leito ou o tu-
mula, n'um delirio que ve1n da allucinao do mys-
terio : esses bandos de mulheres religiosamente doi-
das danatn por toda a Grecia, enchendo com os
seus gritos agudos o mesmo ar onde se ouviu a
nota suave, purissima da lyra apollinea.
Ouve-se agora o assobio excitante da flauta de
19
274 L. IV.- A MYTHOLOGIA CHRISTAN
lto do Sabazio. Evo! Evo! A ronda das bac-
chantes vem descendo afogueada, ao sotn das cas-
tnholas sagradas, nos pinhaes de Cybele. O vinho
espluna, os braos torcetn-se, o corpo inteiro, na
embriaguez da orgia, curva-se, enrolando-se cotno
a serpente 1nystica. Soltos os cabellos ao vento,
purpurina a face, offegante o peito, o proprio atnor
conforta Aristion, a bella entre as bellas bacchan-
tcs! A so1nbra do bosque enrarnado, a sombra do
antro sagrado de Creta onde habitaram os cure-
tes, assistiu s festas dos dias passados, quando o
thyrso girava no rodopio das danas phreneticas ao
som do }Janeleiro e da flauta de Cybele, tocados pe-
los satyros, inventados pelos corybantes, nas triet-
ridas em honra de Dionysos. Evo! Evo! O an1or
cruel, a orgia pede sangue, os abraos reclan1am
cilicios. Roje1n-se pelo cho as bacchantes, dilace-
rando co1n as 1nos a carne ver1nelha elas victi1nas.
O vinho e o sangue ruborisam os braos, pondo nos
seios e nos labios a cr Jo fogo. A noute desce, a
1norte chega, e ouve-se a voz de Bronlios cha-
n1ando- Evo! Evo! So as cha1nmas do facho
de llaccho despedindo no ar as faulhas vi v as,
coino ahnas, chatnando para a outra vida, n\una
ernbriaguez de incensos funebres, o cro que, rodo-
I)iando, cantando, no negrun1e da noute vae fu-
ginJ.o por entre as arvores, chorando em grita,
la v ado e ln lagritnas, para as terra8 distantes dos
altos uwntes da l)hrigia sagrada ...
Depois da orgia, a peniteneia; depois do :uuor,
a morte; depois do leito ve1n o tutuulo, UC'pois do
Sabazio ve111 A ttis-Adouis, vc1n .t\titarte, a deusa
de llaLylonia a qnCin o ~ iniciados pagavarn con1o
a deusa-prostituta, juraudo pda anwlulo .. ira, a ar-
vore nascida da sen1cntc de A t t i ~ 'luatu.lo o nuti-
laratn; ve1n Cotytto-Cybcle, a nova. Dmnctcr, l\Ie-
'
I.- CJUSE D.\ 1\IYTIIULOGIA CLASS!CA- 3. 275
,}os-deuses cuja iniciao era.. ntn baptisrno cele-
brado ao sont do tan1Lor c <lo r;um,oos_, disco de
cobre ou tatn-tarn sobre que se batia com u1n chi-
cote de tres ran1os de ossos. () delirio da tnortc
cotnpleta a. orgia <la vida: a paixo de Attis,
n1essia:5 do atnor carnal, rnutilado pol' ciurnes, so-
bre cujo cadaver a arnante chora, o m01ncnto
<.le erupo do desespero agonisante, em que os
fieis se rojatn no p, cobrindo-se de cinza., ex-
penitencia cruel os peccados de uma
or1gmn 1n1pura.
vcrtigen1 que endoiclece a Grecia, tresvaria
a Italia, invadida unbcrn pelos deuses da orgia
n1ystica. No i\ .. ventino ergue-se uma Diana nova:
a Artmnisa de .1\Iassilia, deusa de Epheso. Do
Egypto vetn Isis e Serapis; <la Phrigia e da Cap-
pndocia. vern a Bellona, 1\Iagna-mater (Demeter),
ven1 Atti:5, vn1 por via da Grecia os thiasios de
SaLazio c a loucura das bacchantes; de Carthago
veni DJa.-Syria. (Bilit-Tanit), vm l\Iaiuma, Deus-
Sol, Elegabal: de toda a parte tuua nuvem de
nnrnes desvairados invad.en1 o pantheon ron1ano
que se despedaa apesar dos protestos dos stoicos
c das reformas de Augusto. Os felizes, os ricos,
escarnecen1 da religio antiga, as plebes n1iscra-
Yeis espera1u n1ilagres da allucinao dos cultos
novos. A Italia inteira, coalhada de funccionarios
e soldados, inventa, de rastos, abjecta e ridicula,
unut mythologia diversa- a dos in1peradores. Au-
gusto e Tiberio re:5istetn, V espasiano ri-se, mas
Adriano foi o olyrnpio_, e Nero o proprio Zeus, li-
bertador e salvad.or do mundo !
3.
Tamanha vertigmn obscurece a lucidez do pen-
sanlento. O mundo apresenta-se con1o un1 charco
*
2i6 L. IV. -A 1\IYTHOLOGIA CHRlST .-\N
onde as aguas quietas e transparentes se contur-
bam, subindo ao de cin1a os lodos do fundo revol-
vidos pelo tropear de um rebanho de elephantes
fugindo. A vasa das supersties anin1istas jazia
por baixo das camadas superiores de mythos pie-
dosos e racionaes ; jazia no fundo das aldeias afas-
tadas, em que as populaes se conservam sem-
pre n'utn estado anachronico; jazia nos recessos
ntimos do pensan1ento das plebes das cidades, in-
capazes de attingir a elevao ela philosophia, n1as
passivas e guiadas durante os periodos de ordem
social.
Foi essa ordmu que a Antiguidade perdeu, e,
perdendo-a, desencadeou-se utn desvario de su-
perstio, onda obscura em que o n1undo europeu
como que recotneou a historia. Obliterou-se o que
se sabia; desvirtuou-se o que se pensava. A socie-
dade foi decapitada intellectualtnente, e as popu-
laes, ainda no seio das frnHlS civilisadas que a
itn"aso dos barbaros destruir, apresenta j
no religioso utu estado de barberie re-
gressiva.
O ar povoa-se de phantasmas, a in1aginao de
n1edos; nas ruas das grandes cidades antigns for-
n1ignm os adivinhos, os feiticeiros e mystagogos.
A tnythologia que deixara a l\Iorte esquecida,
acnba afogada n'tn11a erupo de anin1isn1o spiri-
tista que sobe no ar obscurecendo-o, e substituindo
:i. venerao dos oly1npicos huuinosos o culto da
Ilccatc nocturna- a lua dos ten1pos remotos, a
lua, pritnciro entre os fetiches cotu que o 1ungo
PYoca os mortos dos seus tutnnlos e chanw. os dcu-
Rf'S i1npondo-lhcs as suas ordens. Caligula, que
fclra cntf'rrado setn as ccrcmonias rituacs, errava
f'1ll ahna pelo espao, c o n1l<lo foi tau to, as n ppa-
ric;cs to npctidas, que o dcscntcrraratn para o
I.- CRISE DA 1\IYTHOI OGIA CLASSlCA- 3. 277
cnt0rrar de novo convenienternente, segnn<lo conta
Suctonio. Plauto falia de outro phantasrna. As al-
nlas tTantes eran1 Inalcticas, Inancira. dos tCJn-
})OS prilllitivos: ntalcficas, porque o n10<lo affii-
ctivo. Atonncntavan1 os vivos, soltavatn as epiae-
mias, estragavan1 as cearas, arruinavatn o pobre
})OVO dC'svair:ulo que recorria aos <loidos c aos
<.harlntes pc<lindo soccorro. A loucura conside-
tava-se tuna possesso: diziam os gregos, de
1nan ou signiiica<lo de alma, d'onde vrn os
'IJuuzes latinos. O doi<lo denorninava-se em llo1na
cheio de larvas, cheio de almas de n1ortos.
E na divinisao espontanea das ahnas, o rotnano
chan1ava epilepsia utua enfennidade sagrada ou
prophetica-lues deifica. As palavras entn1 feti-
ches, con1o nos ten1pos prinlitivos, con10 o v.o ser
na glossolalia tnystica dos christos; curavatn mo-
les tias con1o se v n' esta receita contra as luxa-
es: r_I:'ome-se Ull1 vime verde de quatro OU cinco
ps de longo, corte-se pelo meio; dois homens o
tero apontado cxa; cante-se logo Daries clar-
daries astataries dissunapiter, repetindo, at que as
extrmnidades dos dois pedaos se toquem. Ento
corten1-se en1 pedaos fazendo uma ligadura para
o 1nen1bro luxado ou roto, e cante-se todos os dias
aHuat hanat huat esta pista sista dotniabo d::un-
nanstra. - Ninguem ria d' esta receita deixada por
Ca.to, porque estamos na vespera dos exorcisn1os
catholicos, dos bentinhos que curam molestias, dos
santos collados nas portas para afugentar as epi-
demias, das aguas therapeutieas das fontes nlila-
grosas, de toda a farragetn fetichista que se pro-
trahe gravemente at aos nossos dias. t
Recate in1J:>era no cu obscuro da Antiguidade
' V. Portugal conlemporaneo, 1, p. 334.
2i8 L. IV.- A MYTHOLOGIA CHRISTAN
agora que descetn sobre ella as so1nbras de um-.
noute final. As artes dos charlataens valen1 tanto
para o espirito desvairado das gentes caducas,
como o charlatanismo ingenuo e crente dos feiti-
ceiros prin1iti,?os valia nos te1npos barbaros. O
templo da nigromancia uma camara escura: o
tecto azul, no cho est tnn tanque com a agua
das evocaes ; esse tanque tem u1n vidro no
fundo e n'u1n recinto inferior ficam os co1nparsas
que fazem de deuses e den1onios, pron1ptos cha-
mada do 1nago. O cu reflecte-se na agua e, assns-
tada, a mulher crente v no fundo a Recate dos
n1ysterios terriveis. 1\Ias nem s a agua evoca os
deuses: o fogo tun ele1nento eguahnente magico :
uma figura desenhada na parede con1 un1a 1nistura
de bittnne inflanuna vel, ou un1 passaro solto no ar
com tuna cauda de estopa accesa- eis ahi cotno
Ilecate apparece gente prostrada de joelhos, con-
trita e crente, soluando de medo na camara obs-
cura.
Todas as velhas grutas se repovoa111 de genios,
todas as fontes de milagres, por toda a parte ha.
1nanteions, sanctnarios de acli,inhues, ou n1agos
an1bulantes que prognostican1 o futuro. A vida
urna phantas1nagoria e nn1a penitencia; os charla-
taens e os crentes de n1os dadas, perdida a no-
o da realidade de nn1 n1undo que se despedaa,
vi vem de jejuns e allucinaes, de sonhos e doidi-
ces. A Thessalia era povoada de bruxas; os psyl-
los de Pariunl c da Lybia tinluuu o podPr do-
mar as serpentes, de conjurar os ventos, de trans-
forJnar os honiCns em anitnaes. Assim ncont(\cia
nos rnythos da r(\ligio antiga: c se os honwns
subiam :. condio de dcnses, porque no stwce<lc-
ria na realidade o que se dera na re-
mota? Nada parecia impossivcl drpois das
I.-CRISE DA l\1YTIIOLOr.IA CLASSICA - 3. 27V
nhas de Al0xandrc. O tnilagrc invaflia tudo, res-
pirando-se no ar inteiro e cm touas as {'Ousas que
se observavatn. Ningunm dava pelos artificios
1nais transparent0s, ningncm curava do indagar a
:teo n01n o {'a.racter natural dos phenon1enos. As
grutas sotnLrias eram boceas do inferno; as ca-
vernas fl'ondc saem aguas ou vapores therapeuti-
cos, as nascentes thermaes sulphurosas ou carre-
gadas de acido carbonico, eram tetnplos da Cy-
bele phrigia, como em Hierapolis, ou de lsis c Es-
culapio de Serapis. A f auxiliando o medicamento
produzia os milagres sonhados no delirio da alluci-
nao. A 1nedicina e a prophecia, de dadas,
repartiatn entre si todos os lugares que de qual-
quer fr1na impressionavam a in1aginao excitada
pelas bebidas narcoticas, pelos anesthesios, pela
enervao dos jejuns que davam a prophecia its
pythonisas, o delrio sagrado aos thaumaturgos, e
a sande aos hystericos e rheumaticos.
Nos raanteion.Ci, com os seus feiticeiros vindos da
Syria, da Asia-l\ienor, da Phrigia, da Thracia, do
Egypto, os oraculos proferidos en1 lnguas estran-
geiras, desconhecidas do vulgo, impressiona vatn
por isso mesmo muito mais os crentes que attri-
buiam u1n valor sagrado a sons vocaes inintelligi-
veis: assim o nosso povo adora fetichistamente o
latim da missa que no entende. O es-
trangeiro das novidades auxiliava-lhes a propaga-
o e1n naes que tinham chegado a perder a
confiana em si. A magia era uma cousa nova_ at
na propria palavra que s entra no diccionario
grego depois das invases de Dario e Xerxes. Os
sacerdotes chaldeus, dispersos depois da queda de
Babylonia, inundaram a Asia-Menor fundando es-
chola em Cs. Os mathematicos do Egypto trouxe-
ram co1nsigo a astrologia judiciaria. Plutarcho fal-
280 L. IV.- A l\IYTHOLOGIA CHRISTAN
la-nos dos sectarios de Serapis e de Cybele que
fo1javam oraculos para os escravos e para as HlU-
Jheres a quem a medida dos versos e o esplendor
poetico das expresses seduzenl>>. Plato conheceu
e descreveu o orpheoleta, mystagogo e sacerdote
do orphisn1o bacchico, levando comsigo Uma col-
leco de suppostos livros de Orpheu e de l\Iuseu
sobre os quaes funda as suas prophecias ; viu e
retratou o sacrificador ambulante, o adi vinho que
pe cerco s dos ricos, persuadindo-lhes
que obteve dos deuses, por 1neio de certos sacrifi-
cios e encantos, o poder de perdoar os crin1es dos
vivos e de seus antepassados. Plutarcho e Theo-
phrasto pinta1n-nos os escrupulos d'esse em
que o ho1nem possudo de utn 1nedo regressivo
vae a cada instante confisso pedir ao orpheo-
tela que o absolva das faltas conunettidas. Quando
a desgraa o assaltou, senta-se inerte e sub1uisso
'porta de sua casa; cobre-se de farrapos itn-
mundos; roja-se na lama confessando em voz alta
os seus peccados: con1eu tal especie de alimentos,
bebeu u1na certa bebida, seguiu um caminho op-
posto ao que a divindade ordena.
E' como un1 fakir da lndia: por caminhos di-
versos, no Oriente e na Europa, os dois ra1nos fi-
lhos da 1ucsma raa chegaran1 ao n1esn1o porto.
O supersticioso de Plutarcho parece-se exterior-
mente com J ob sobre o 1nonturo: por dentro so
diversos. Um te1n apenas o medo aniniista, o ou-
tJo sente a con1punco profunda que ve1n da vi-
so de um mytho n1oral-o deus da vonttle que
faz os heroes, capazes de soffrcrem todas as desgra-
as, por isso que os hotnens se consid(rain a cousa,.,
o escravo miscravel de u1u deus onulipotcntc.
I.- DA l\1\TIIOLOGIA CLASSICA- A.. 281
4.
Eis ahi o sentin1cnto intin1o que o christianis1no
vir introduzir no <lesvairan1ento da rnystagogia,
sc1n o dissipar- pelo contrario, sanetificando-o.
Da coopcra<lo dos factores historicos- a piedade
israelita, a eschntologia egypcia, o idealismo helle-
nico, e a universalidade ou catholicismo da abs-
tracfio latina- do ainalgatna de elementos for-
Ululados pelas ci vilisaes circunnnediterraneas,
unificadas pelo impcrio romano, sau
n1n corpo novo de mythologia theologica, ou un1a
religifto -a christan, cujo verbo vae abafar o des-
envolvinlento das rnythologias nacionaes de slavos,
celtas, e genuanos, maneira que esses povos fo-
renl entrando, com o decorrer dos ten1pos moder-
nos, no seio da civilisao occidental europa.
Generalisao sununaria e no synthetica, o
christianismo ten1 sido e ser por muito o assuin-
pto de theorias oppostas e egualmente fundalnen-
tadas. Tero razo os que virem n'elle uma reli-
gio da l\Iorte, porque toda a eschatologia egy-
pcia, com o tribunal de Osiris, entrou no seu
crdo. Tero razo os que vire1n n'elle a colnpun-
cf;,o prophetica de Israel, porque a alma de J eho-
vah e o n1essianismo co1npozera1n a figura do Pae
e do Filho, dando divindade u1n caracter de
Vontade creadora, causa e architecto do Universo.
ri'ero razo, tambem, os que affirmaretn a suprema-
cia do idealismo classico, porque o Filho, n1essias,
con1 effeito o Verbo, isto , a Ida absoluta re-
velando-se ao 1nundo na frma e portanto no pen-
salnento humano. No erraro, finalmente, os que,
encarando sobretudo a constituio da Egreja e as
praticas e os princpios da moral, affirmarem que
282 L. IV. -A 1\IYTHOLOGIA CHRIST AN
o stoicismo latino, a moral social, o instincto juri-
' dico e o pensamento catholico so os traos origi-
naes da religio nova.
Tudo isto assim ; todas as opinies so susten-
ta veis, pela razo allegada de que o christianismo
amalgamou historicamente sen1 fundir synthetica-
mente essas concluses dos pensamentos nacionaes
congregados. D'ahi veiu a sua fora de expans?io
e a sua inconsistencia theologica. Pulverisado em
seitas at ao momento em que, tornando-se religio
official do lmpf'rio pde n1andar em vez de con-
vencer, o christianisn1o incluia e1n si tantas egrejas
quantas naes, e etn cada uma d'ellas dominava o
principio mais sympathico ao temperamento ethnico.
SerYindo a todos, na sua modalidade excessiva
tornou-se ubiquo em torno do 1\Iediterraneo, at
que o islamismo lhe roubou as costas austraes
scindindo essa regio do gremio europeu etn que o
don1inio romano a fizera entrar.
Chegados, pois, a este motnento em que todas as
linhas da nossa viagem convergem a um ponto-
pois tudo converge para o centro mediterraneo do
mnndo- achando no pensamento ennente aca-
bada a evoluo da rnythologia, j: nos seus tres
mo1nentos metaphisicos (anirnis1no, natnralisn1o,
idealismo), j na srie das frmas c o n s t a n t ~ s que,
partindo das representaes ingenuas, seguetn p(las
divinisa:es para acabar no hurnanistno; chegados,
pois, a este momento, e observnndo uma r('grcsso
nnivC'rsal formulada nos 1nythos no,Tos do christia-
nismo, que coneluso dev<'mos adoptar?
J)f'sflc o con1co not:bnos qn(' na ronstrtt<.o
{'Spontanca flas n1ythologins ha dnas origens paral-
)p)as- a astral c a psyehira. () honHtn primitivo
anintisa os astros c os ph{'non1enos tnctercologieos
quP v, c os sonhos c as soJnbras qtH' imagtna
I.- CniSE DA Ml:TITOLOGIA CLASSrCA- .t.. ~ 8 3
ver: d'ahi sa0m os olympos c a cschatologia, as
theorias da villa e da Iuorte, cvolvcndo-se parallc-
lanlcntc, chegando umas vezes a fundir-se n\nna
religio syntlietica (como no Egypto c na J uda),
mantendo-se outras vezes separadas c mn graus
diversos. de evoluo- con1o entre os indo-euro-
peus. As synthescs porn1 no trazmn a paz, tra-
zem a n1orte- ao Egypto afogado en1 sonhos es-
chatologicos, e lt .J ucla sufocada pela V ontaclc es-
_magadora do sen deus. Por outro lado, o idcalisn1o,
chegando na esphcra da 1nythologia astral a mos-
trar o vazio dos cus ou o hnmanistno das idas
mythicas, pi'tra na esphcra da rnytholcgia psychica
sem poder sar elo estado ani1nista na interpreta-
o da l\Iorte; vindo-lhe d'esse desequiliLrio a dc>s-
organisao e o regresso evolutivo que, depois ele
produzir o desvairarnento orgaco, se consoliJa no
christianistuo.
Parece-nos a ns, presentes os documentos acl-
duziclos, que a theoria d'estes casos est na pro-
pria natureza elas duas grandes regi)es de rnythos
-os reaes e os phantasticos: as invenes acha-
das para explicar o que se v_, e aquellas que ex-
plicatn o que se julga ver. O Egypto e a J uda
reduziram tudo allucinao, descobrindo a uni-
dade na morte ou animista ou psychologica. O idea-
lismo classico, por virtude da superioridade cons-
titucional d' esse pensamento, genio ou vts intitna
da raa entre todas eminente, no podia enlou-
quecer. A sua definio hu1uanista da tnythologia
astral era um primeiro tern1o da evoluo do es-
pirito critico. Dissipando as nuvens do ar, no
podia comtudo dissipar ainda as sombras cln. allu-
cinao e do sonho. Vendo que a mythologia das
cousas reaes ou visiveis era uma fico, no pos-
suia ainda saber sufficiente para vr tan1be1n que
284 L. IV.-A MYTHOLOGIA CHRISTAN
eram illuses subjectivas os mythos das cousas
suppostas. Pde fazer do cu phantastico u1n fir-
1nan1ento astronomico, n1as no podendo varrer
dos ares as almas dos mortos nem os deuses da
viso, inventou o mytbo das Idas para os conce-
ber. E' muito 1naior a difficuldade de analysar e
definir as illuses do nosso pensamento, do que as
supposies da nossa vista; e o estado mental que
deu de si o regresso ao aninlismo con1 a oblitera-
o da sciencia e da philosophia antiga, sem du-
vida alguma uma possibilidade actual ainda- ein-
bora seja muito 1naior e 1nais forte o alicerce de
saber positivo que temos para estribar o nosso
pensamento.
A superstio rebenta no seio da propria scien-
cia, e o fetichismo via dentro da religio herdeira
dos senlitas e dos gregos. Un1as paginas de exen1-
plos documentaro estas affirmaes, completando
o circulo do nosso estudo.
I
II
Os factos de sobrevivencia nos tempos modernos
1.
Todos os povos tem, qualquer que seja a reli-
gio que reconheam, um conjunto de superstives
archaicas: na Europa Inoderna essas supersties,
resduo de mythos, j remotos durante a Antigui-
dade, so as do animistno, porque o christianis1no,
ad1nittiu no seu seio, mudando-lhes os nomes para
mais tarde lhes n1ndar o significado, todos ou quasi
todos os ele1nentos mythologicos das religies que
o precedera ln concorrendo para o constituir. E1n
n1a.is de um caso, porm, o fetichismo dos ritos an-
tigos passou tal qual para os novos: assn no
as relquias de S. Galderico so mergu-
lhadas, como outr'ora a in1agem de Cybele, para
obter chuva; assim o phallus dos cultos genesiacos
venerado n'uma capella de S. Vito, junto de
Sclnvitzerho:ff, e para no ir mais longe nem fatigar
o leitor com exmnplos de um caso sabido, citare1nos
apenas os testiculos de S. Gonalo que se vendem
co1no pesinhos bentos na romaria de Amarante.
S. Vito foi o herdeiro dos templos dos Hennes,
substituindo-se-lhes no .culto; a Virgem tomou o lu-
gar de Ceres ; na Allen1anha, o Christo, S. 1\liguel
ou S. Martinho succederam a Odhin, e a Donar
S. Pedro ou o proprio Jesus; Fr foi supplantado
por S. Andr, S. Estevam, S. Nicolau. Nossa-Se-
286 L. IV.- A MYTHOLOGIA CHRIST AN
nhora herdou o culto de muitas deusas, S. Ger-
trudes o de Gerdha, etc. n'esses ternplos da flo-
resta que os missionarias, no podendo destruir,
sanctifica vam adaptando-os religio nova. t
De Loki fez-se o den1onio, e, ao lado dos anjos
que se filiatn nas iclas platonicas e nas virtudes
latinas, os genios obscuros da _terra e do ar passa-
rarn a fonnar a cohorte dos espritos infernaes.
Pela porta do inferno, que no o Hades grego,
1nas situ un1 Tartaro desenhado corn feies egy-
pcias principahnente, os genii entrararn no corpo da
1nythologia neo-mediterranea ou christan, con1 um
caracter nega ti v o. Recate era tan1 he1n o detnonio
que apparecia de nas cncrusilhadas e que
as casulae evoca van1 nos fana consagrados aos ve-
lhos deuses. A Antiguidade pela bocca dos seus
philosophos condemnara con1o 'lxtn a tuagia, e a
Egreja pela bocca dos seus doutores conden1nava.-a
coino iufernal: n'isto se v o grau d 'essa crise que,
corno todas as crises sociaes, exacerbando as ten-
dencias 1nystagogicas, conturbando a pureza do
pensarnento, desequilibrando a balana da orde1n
ideal, fazen1 reviver os archaistnos n1ythicos.
No inferno se congregarant todos os ele1ucntos
da n1ythologia eschatologica dos antigos, e dos
genios, lares; penates, rnanes, fizeran1-se dmnonios.
Os heroes fora1n archanjos, diabos os deuses chto-
nicos e os do cu nocturno. A alluvio de gnmnos
das 1nythologia::; celto-gcr1nanicas deu o n1aior con-
tingente ao inferno da i1naginno popular : os
ttolls, kobol1ls, clfcs, ondinas, nix, da. .Allernanha
" fla Scandiuavia; os follets, goblins, lntins, da
Frana ; os bro,vnics c clnrieannes da c
1rlanda; os dusii (deuce, dmuonio) c os uikr, nick,
1 V. lli:Jt. tla citil. ibcr. (2.
11
oll.) l'l' 2tHI.
11.- OS FACTOS DE SOliHEVIVENCIA -1. 287
da Inglaterra, onde hoje aiu.a o povo chatua ao
diaLo olfl nick.
'rransf.Hnut<.las nos notnes ntuito 1nais do que
na expresso, as tnythologias ueo-aryanas da Eu-
ropa, christiauisadas, tornavarn-se subalternas do
1nonotheistno psychologico sentita. c da esehatolo-
gia egypeia co1n qne os doutores <la Egreja. cons-
truiatn o edificio theologico do christianisnto. Sobre
a structnra dos espontaneos, vistos agora
pelo povo co1n nnHt cr nova, .assentava a stru-
ctura dos n1ythos do pensmnento >> -deus, verbo,
idas, juizo-final, pecca<lo-original, reden1po, etc.
isto , a herana aggregada do hellenistno, do se-
mitistuo e <la religio dos egypcios.
O recrudescitueuto da superstio_, ou dos stra-
tos inferiores da n1ythologia, nas epochas de deca-
dencia ou reconstrucZto soeial, u1n facto j in-
dicado por ns n1ais de utna vez, j estuda<lo na
Antiguidade, e que se repete na Europa 1noderna
quando na Renasceua os do pensa-
mento c01neatn a desconjuntar o systema da con1-
binao chri::;tan. Ob::;crva-se ento unta srie de
pheno1ucnos regres;:;ivos : ven1-se n1ythos de re-
presentau.o grosseira e o fetichisino correlativo to-
filarem o lugar dos n1ythos do pensa1uento ou ra-
cionaes ; e do sei o da religio herdeira do helle-
nismo saetn por degenerao os fetiches theologi-
cos- os bentinhos, as 1nedalhas, as irnagens, as
cruzes, e a hostia. Conto os ugures de lt01na na
decadencia, parece qne tambe1n na Ron1a de
Leo X os padres, consagrando, dizian1 co1n unta
ironia abjecta, JHtnis es et panis n"tanebis! Encer-
rado, assim, un1 circulo historico, o sacerdote sce-
ptico, verdadeiro charlato, vale menos do qne o fei-
ticeiro com o seu charlatanis1no sin1ples e ingenuo.
Dadas estas explicaes su1n1narias, exclua1no::;
(
288 L. IV.- A 1\IYTHOLOGIA CHRiSTAN
do quadro do nosso estudo os mythos do pensa-
mento no christianismo, productos da consc1enc1a
individual que pertencem theologia ou philoso-
phia,_ e entram por isso na esphera da historia
propriamente dita. N'essa que ns chamamos pro-
historia, isto , na esphera do collectivo, do espon-
taneo e do inconsciente, ficam-nos os n1ythos da
in1aginao, factos de sobrevivencia ou de regres-
so. E das observaes sum1nariadas resulta que o
systema d'esses mythos na Europa moderna se
pde dividir em quatro grandes categorias: a) os
aninlistas primitivos; b) os traicionaes indo-euro-
peus, suffocados e condemnaclos pelo christianisn1o ;
c) os christianisados ; e d) os que nascem por de-
generao da propria religio nova.
Destrinar e1n cada exemplo a parte que com-
pete a cada um d'estes ele1nentos, trabalho qne
no cabe, seno de um n1odo grosseiro, nos lin1ites
nem no quadro elo nosso estudo :. a perspicacia e
o saber de quem l podero supprir, co1ntudo,
mnitas vezes a deficiencia do texto.
2.
As festas do S. Joo e elo Natal, t chegan1 at
t Para no repetir citaes, convm dizer que, afrn. das origens
men<'iona.<las no texto, colhi os matoriaes d'cste estudo, no que diz res-
peito Pennsula, na sabia obra de Peln.yo, Jli.,t. de los heterodoxos, o nas
monographias com que os srs . .Ad. Coelho e-Considicri Pc<ll"OSO ini<'iar:un
(ntro ns o <'Studo critico dos mythos populares (A. C. J'tlwo-
rrraphia portugueza, no llol. da Soe. de Goo. do o Retista de Ethno-
login, J-IV; o c. r. Estudos de mythograpl&ia porlugueza o ContJilmities 11a'l'a
uma mythologia popular porluqtteza, r-vn). Estes h":\balhos E::i.tl mntori:l.l'S
<olligitl()s com Bnblr e pa.ci<'ncia. Alguma cousa <hwo t:unbom ao st. Th.
HtRg:t nas suas Epo]Jas ele raa mosarnle, livro tm qun, potm, :1. prOOl'l'U-
f'ao Rystomatica do gormanista de ento lovn.v:t a vl\r ol'igons gtHl:t.s om
m)iae qut j{L Strabii.o dava como oxistontos nn.
11.- OS FACTOS DE SOBREVI VENCIA- 2. 2H9
n()s desde os tctnpos primitivos e01no rcsiduo de
cultos nwtereologieos a que as mytlwlogias neo-
aryanas, prinwiro, e depois a christan dcratn signi-
tieaco religiosa. Nos dois solsticim; do vero e do
i n v ~ r n o , a ..__natureza anitnisada desfolha-se e1n tni-
lagrcs. () nosso povo diz ainda: Depois que o
?nenino nasceu, tudo cresceu. Esse 'Jnenhw que
no christianisrno Jesus, apparece no momento
etn que os dias cotneain a augtuentar, na noute
e1n que na Allemanha e na Scandinavia appare-
ciatn os genios eletnentares, a noute de Iole, Joel
ou Geole. Seis n1ezes depois, quando principia o
movimento inverso, celebra-se o precursor, o Ba-
ptista, nas fogueiras nocturnas que j desde o
te1npo de Strabo eran1 o culto celtiberico por ex-
cellencia. E' por toda a parte essa a noute dos en-
cantos e dos milagres ingenuos, smn caracter theo-
logico. No nosso 1\Iinho dana-se e1n torno de utn
pinheiro ou de um n1astro enfeitado, saltam-se por
todas as provineias as fogueiras, queimam-se as
alcaxofras, colhetn-se nos mattos as hervas e as flo-
res tnysticas, bebe-se a agua de sete fontes, no
se dorme para receber o orvalho da manhan que
d fonnosura aos rnoos e vida aos velhos, to-
lua-se o bochecho esperando o nome do noivo, dei-
tanl-se os ovos propheticos, v-se a lua serena es-
pelhar-se na agua dos tanques. As mouras encan-
tadas soltarn-se n'essa noute luminosa que a an-
tithese das noutes escuras do Sabbat, noute divina
e boa. So tito simples na sua candura, to re1notos
e obliterados no seu valor religioso esses ritos, que
a Egreja no se offende, nem condemna. Elia pro-
pria ignora que de to velhas invenes, como
d'un1a sen1ente se uma arvore, ou d'um tronco
a rede dos ramos, saram os cultos que defende e
propaga como sagrados.
20

290 L. IV.- A 1\IYTHOLOGIA CHRISTAN
As ceretnonias populares so o docun1ento de
mythos que ainda viven1 ou se dissiparan1 j na
mente do povo- os mythos da representao pri-
mitiva em que se dava utna aln1a ao ar e ao fogo
e aos dias e s pedras e s arvores: a tudo. Es-
ses cultos das fontes thennaes tuilagrosas, da agua
que preserva de bruxedos, da que mata o piolho
das favas e o pulgo das vinhas, supersties cor-
rentes entre ns, so o residuo de un1 estado re-
nloto da imaginao popular. Ainda no VI seeulo
da nossa ra, diz-nos o livro de S. 1riartinho Du-
nliense De correctione 'I'Usticonun, duravatn entre
os gallegos as invocaes aos genios de todos os
actos da os sacriticios e offertas s fontes
sagradas, o rnaleficio poi. hervas, o culto das pe-
dras e das arvores, de envolta con1 os rc:stos da
mythologia latina no rito ro1nano das l(alendlS,
e na venPrao dos tri vi os, lugar predilecto para
as evocaces de Recate.
O periodo 'visig9do da Peninsula foi apenas um
acto da dissoluo da sociedade antiga; t o re-
gresso superstio retnota deu-se tanto aqui con1o
na ltalia, na Gallia, na Grecia. O n1es1no de:svai-
ramcnto ele fciticcria e aninlisn1o abraa os pag:los
e os christos, os grandes e os pequenos, os sact'r-
dotes, os n1onarchas e o povo. h a q nen1 hoje
ainda consulte bruxas, esses soberunos dos pritnei-
ros scculos christos tinhan1 nos feiticeiros os seus
pritnPiros ministros -depois de l\Iarco Aurelio ter
tido stoicos por cons(\lheiros!
Assim se retrogada. Para o povo da llrctanha
as avenidas de n1onolithos de Carnac t bata-
lhes <le guerreiros petrificados: o n1cstno estado
1 V. llist. da civil. (2.a (:d.) pp. i V. Haas lu11nmws, u,
}Jo
H.-OS FACTOS DE SoDnEVIVENCIA-2. 2Uf
mental qne na Africa e na India v gigantes nas
cristas <lc rochas erguidas, t c a Niobe do monte
Si pylo, c cdwrncns de pedra nas esta tuas pPrn via-
nas de Tiahuanaco. Assirn t:unbetn certas cavida-
des de rochas qnc so por todo o Inundo prin1itivo
J)gadas de deuses ou heroes, tornam a ser no seio
do christianismo as passadas de .Ado- con1o a que
se v en1 Ccylo c recebe as adoraes de brah-
mancs, 1noslerns e buddhistas. Para os primeiros
Si v a, para os segundos Ado, para os terceiros
Buddha: os christos vacillam entre S. Thom e
o eunueho de Candaeia, rei da Ethiopia. my-
' tho, da ordetn d'aquelles a que Tylor chama ele
observao, acha-se etn todo o mundl primitivo:
e1n Sama so as duas pgadas de Tiitii quando
a.hi, de p, levantou a cu pula do cu; na roca de
Tlanepautla os mexicanos viam a 1no e o p de
Quetzaleoatl; e no seculo XVII os jesutas acha-
vam na Bahia o paraizo e as pgadas de Ado.
2
No pde o christia.nismo, pois, varrer com o
grande 1nytho da vontade jehovica as alln v ies de
espiritos que anitnavam a natureza. A
do povo continuou a v1 ondinas nos rios, fadas
nas ft>ntes, e nas son1bras escuras da noute, nas
apparies dos sonhos, vises de almas-do-outro-
mundo perseguindo como remorsos vivos a n1ente
dos crirninosos, 3 ou affiigindo com letnbranas as
saudades dos vi vos. A Egreja, que ainda hoje, por
exemplo, etn Traz-os-Montes, benze os rebanhos e
()S animaes domesticos como se fazia na data das
Ordenaes, fechava os olhos a essas crenas inge-
nuas, naturaes no seio do spiritisrno christo, e
comtnuns ao povo e ao sacerdote rural que
i V. Raas humanas, I, p. 102.-2 Risl. de Portugal (3.a ed.) n, pp.
197-9.-3 lbirl. (3.a cd.) I, p. 179 as apparies de D. Joo n.
*
L. IV.-A l\IYTHOLOGIA CHRISTAN
povo tambe1n. Na Alle1nanha da Eclade-n1edia o-
padre que dizia a nlissa-nova devia danar com a.
1ne: se era orfo, danava co1n a aln1a n1aterna.
que se introduzia sob o calix salvando-se do pur-
gatorio. O animisn1o re1noto entrelaava-se de tal
modo como fetichismo da nova mythologia. Na.
Bulgaria de hoje visitam -se os 111ortos no doming()
de Ratnos con1 banquetes nos cemiterios, deixan-
do-se os restos para pasto dos defuntos que, na
crena popnlar, vivem alli, nas suas habitaes
n1ortuarias. No domingo seguinte de Paschoa, o
povo entra na egreja co1n velas que o padre ac-
cende dizendo recebei o Esprito-santo! A vela
accesa no altar levada a casa, e vasculhan1-se
os cantos para afugentar os espiritos. A semana
depois da Asceno consagrada s
7
as fa-
das dos prados e das fontes que se ali1nentan1 de
certas flores cuja virtude cura a epilepsia e a es-
terilidade das mulheres que se roja1n sobre a herva
rociada. No se levam entre ns para casa as ve-
las da Asceno que livran1 de troves, e as velas
accesas em sabbado de Allelnia, boas para partos
clifficeis? Nas egrejas aldeans tla Hespanha llH--'ri-
dional, n1issa, as 1nulheres vestidas de negro
t1n diante de si un1a peanha con1 velas accesas --
tantas, quantos os mortos por qne1n choran1. Vtm-
nos ainda no tremer da luz sobre a vela de CC'ra?
:E' natural qne mais de nn1a os
As rPpresentaes dissipadas ticatn cmno cccos
nas palavras. Arden1-lhe as orelhas)> diz-se ainda
, qnando se falia de alguctn, porque ontr'ora se
acrcclitava no poder das palavras para aprcssar
as pnlsars do sangnr d'aqndlP a qtt<'m rtfe-
riam. l\las os n1vthos das almas no l::it) vivPm eotuo
viv<'nl co;no rea<'s. It<'}Hlgna.
a totlol-3 o uivo do co, nw.s ainda o c:unponcz
11.- OS FACTOS DE SOllfiEVJVEI\CIA -2. 2U3
.All<nulnha ouve n'clle u1na prcdico de morte
para o ('Hfenno; aiuda para lntlita gente Inau-
agonro. E quando o doente acabou, o can1poncz
ahre as portas da casa para que a alu1a possa
sar. O gall<go considera funesto receber o ultin10
olhar dl> 1noriLundo : no se feclun1 de repente as
portelas para se no feriren1 as ahnas que expiatn
os seus peccados ; uctn ao ir rornaria de San-
Andres de Teixido se pise nenhun1 reptil, porque
as almas dos 1nortos andan1 assin1 curnprindo a
t;onutxe_, a penitencia (equivalente ao jJardon bre-
to) que no cnmpriran1 en1 vivos. A noo smnita
do pcccado e a pe11itcneia co1nbina1n-se no chris-
tianistuo con1 a transtnigrao, con10 j vin1os na
ahna da Ine do padre novo que vae collocar-se-
lhe sob o calix. lncrustan1-se na n1ythologia nova
os resduos do animismo pritnmvo.
E no se creia que, ainda ha tres ou quatro se-
culos. enun do povo apenas estas supersties,
mais ou n1enos retiradas hoje para os confins das
aldeias retnntas. Eran1 de todos : ingennas nos
sin1ples, theologicas e sabias nos doutores. Lu-
thero, fallando da morte do seu inimigo Carlostad,
diz que u1n a1nigo lhe notiea de Basila andar
un1 speetro errante en1 volta do ttunulo e na pro-
pria casa do morto, deitando pedras e terra que
.sujan1 e poe1n tudo e1n desordem. l\Ias, no esprito
dos doutores, as ahuas no tm o caracter sin1ples
que trn no do povo. O n1edo vago do animistno
torna-se horror theologico, e os spectros apparies
infernaes. Carlostad 1norrera s tntios do diabo,
cujas vi:;;itas so frequentes. Na Saxonia, conta o
frade, junto a. HaiLersdat nasceu un1 l{ilkropff:
man1ando seccou a tne, e tantas n1ulheres quantas
lhe deram; levaran1-no no bero e baloiando-o
.sobre o altar da Virgmn de Holckelstadt, su1niu-
294 L. IV.- A 1\IYTHOLOGIA CHRISTAN
se, fugindo para o demonio que o gerara. Em
Ba1n berg nasce uma. creana con1 cabea de leo :
viram-se logo cruzes no cu; os padres abafaram
a noticia. sendo grande n'esse anno (1525) a mor-
tandade de principes. ,
1\las antes de travarmos relnces mais deJnora-
das com o demonio n1oderno, ;11istr deixar indi-
cado o lo bis- homen1- esse mytho em que o ani-
mismo, sin1ples nas apparies dos phantas1nas, se
combina cmn a zoologia religiosa, para dar de si
uma enfermidade real, correspondente doena dos
visionarios do medo, con1binando-se tamben1, como
alma-penada, com a ida do peccado e da peni-
tencia. O loLis-hon1en1, vervolje, loup-garo1.t_, vou-
kodlo.k, dos allen1lles, francezes e sla vos, tnytho
geral aos povos indo-europeus, aquelle que por
um fHdo se transforma de noute em lobo, jntnento,
bode ou cabrito 1nontez. Os sacerdotes do Sorano
sabino, nos bosques da I tal ia primitiva que ns
visitmos, vestiarn-se com as pelles do lobo, ani-
mal do deus: a imagetn confunde-se con1 o ob-
jecto na imaginaZ'to infantil, o sacerdote cotn o
deus, a profissrto eom o fado. PorYentnra o n1ytho
naseeu do rito, assim con1o da crena veiu a enfer--

Os traos com que a do nsso povo
retratou o so duplos, porque tmnbent
essa creatnra infeliz, confonue o nome o tno8tra,
dual. COJno hon1e1n, extren1amento pallirlo,
tnngro, Tnacill(nto, de ordhas cmnpriclas e nariz
levHntndo. A sua sorte 11111 fado, talvez a re-
Inisso de nm pe<cado; 1nas esta a<ldis;o v-se
quanto f'stranlta no tnytho na pouea genPrali-
sni'to. Por via de rPgra, o j"ado a-mornl - lliUU.
sorte Nast'e-sc lohis-homPtn: {'111 lugares
so os Jilhos do incc:sto, 1nas
7
0111 geral, a predes-
Il.-OS FACTOS DE SOlll\EVlVENCIA
tinao no vmn seno de n1n caso fortuito, e li-
ga-se emn o nnnlf'ro que a astrologia acead.ia on
chaldaica tornou fatidico- o nntnero 7. O IoLis-
hotnetn o filho que nasceu depois Je uma srie
de s<te filhas. Aos treze annos, n 'uma tera ou
quinta feira, de noute e topando cotn utn lu-
gnr oncle n1n jumento se espojou, o fado.
D'ahi por dia11te, todas as teras e sextas feiras,
da tnf'ia noute its (luas horas, o lobis-homem tmn
de a sua corrida visitando sete adros ( cmni.-
tf'rios) de f'grf'ja, sete villas acastelladas, sete par-
tidas do mundo, sete outeiros, sete encruzilhadas,
at regrPssar ao n1estno espojadonro onde read-
quite a fnna hntnana. Se ta1nbetn ao escurecer,
atravessando na carrei1a as aldeias onde os lavra-
dores recolhidos no adm1neceran1 ainda. Apaga
todas as luzes, passa cotn tuna frecha, e as Jnati-
lhas dos ce8 ladrando perseguem-no at longe
das casas. Diga-se tres vezes A ve-1.\Iaria que
elle dar um gtand.e estouro, rebentando e snmin-
do-se. O sino-sairn?to (signo de Salon1o) um feti-
che contra o maleficio. Quem ferir o lobis-hmnetn
quPbra-lhe o f:1do: mas que se no suje no sangne,
de outro modo hetdar a triste sorte.
Eis ahi nos seus traos mais ger3:es essa inven-
n da imaginafto rural, nascida das sombras dos
bosques anitnadas pelo vento e. povoadas pelo
n1edo primitivo. Na imagem que primeiro se dese-
nhou na mente fixaram-se todos os traos mytho-
logicos posteriores, e, afinal, crida como realidade
a inveno, essa crena, actuando sobre a imagi-
nao, produziu uma especie de loucura conhecida
-a lycanthropia. Se o leitor tem presente a ana-
lyse psychologica por onde cornemos este livro,
facilmente constroe o processo do pensan1ento in-
consciente. ((Por fora d'este delirio, diz o nosso
296 I.. IV.- A MYTHOLOGIA CHRISTAN
Braz Luis d' Abreu (Portugal JJiedico ), se obri-
gam os que padecem a rmnper em todas as ac-
es do Lobo; e especialmente os inclina esta me-
lancolia ferina a andar de noute, como lobos, por
lugares obscuros, tristes e funebres; e at pelos
cetniterios e adros desenterrando os mortos e ce-
vando-se nos corpos ftidos e corrOinpidos. t
Desde a representao espontanea no 1nytho at
loucura na allucinao completa-se, pois, uma
srie ou um circulo em que o effeito anterior se
torna em causa posterior. Pritneiratnente, s se
viatn almas na phantasia, depois existe1n doidos
que essa phantasia tresvariou. O que succede cmn
lobis-homens succede co1n as bruxas, succede, di-
gainol-coln finneza scientifica, at com os proprios
deuses. Invenes espontaneas, a sua aco re-
flexa cria a superstio e a allucinao que endoi-
dece; e os que creem ter ficado etn seu juizo
vem no louco, seno o proprio deus inventado,
utna creatura quasi divina en1 que elle habita.
Na passage1n da n1ythologia classica para a
christan, Luciano e l\Iarciano 1norreram santos e
martyres, en1 Vich, da Catalunha, durante a per-
seguio de Decio, ao que se cr. AntPs de chris-
tos eram magos, e possuiatn artes e philtros para
vencer donzellas e casadas ; por1n
utn dia de u1na christan, os detnonios que evoca-
1 O snr. Cons. Pedroso aC'bou no Lil1era1 de Madrid (l!l dl' julho do
1881) a noticia authentica de um C'aso actual de monomania bcst.i:ll, rtf,,.
rido pdo mcdiC'o de Ca1mona. E' um Jmstor, de IJnem o mcllico diz:
cUnas vcccs, cuando se v ata1ado, anda vtlozmcntc hasta quo, rendido,
C'ao C'aRi cxanimo. Ot1as, las mas, adopta la cxistoncia l'Undtuptda y
pra cn t'lla varias horas- do sois ditz- nnthmclo du cli1hn m:murn
imitando ron la Iosiblc 1xaet.itud lo!'! movimtmtos y las funrioncs do un
huoy, in1luso t'l pneur ytIbn y ruminada, sogun ol dico, y no es dudoso,
dada b' pot.lerosa influencia do su monomania. V. a Nothia, no Positi-
vf.,mo, I>JJ 82:.1-30.
11.-og FACTOS DE SOBfiEVlVENCIA-3. 297
r:lln disscr:un-lhcs: << quizcstcs vencer
almas inii.Pis <' ignorantes do d.cns que cst: no cu,
foi-nos facil ajudar-vos, 1nas contta esta aln1a cas-
tissinw, que gnarda a sua virgindaflc para Jesus
Christo no pod<>tnos . E d'ahi convcrteratn-se, e
corn to sinc<'ra f, cmn unta allucinao to po-
dcosa, qne sofl'nran1 n1artyrio.
() christianismo, pois, rnantendo, com o seu in-
ferno e con1 as suas vises, a esphera anin1ista no
proprio seio da theologia, no siguiticava para o
povo seno urna dcfinio nova dos seus 1nythos
espontaneos. Que outros deuses podia conceber e
vr a inwginao rude das populaes sin1ples?
Esses espiritos, gnomas, alnus, so os deuses
mesquinhos dos paes e das florestas, germinados
nos sonhos tristes do camponez lavrando o campo,
pastoreando as cabras, accesos fogueira do lar
pela n1nlher fiando, scisrnando. Ha tuna grande
religio sabia que cobre o n1undo COITIO uma nuve1n
espessa de dogmas e canones; n1as o povo, no
os percebendo, no sente n'(Jssas fonnulas e n'es-
sas doutrinas o poema aereo do seu espirita. Obe-
dece e repete inachinalmente as oraes e credos
que os padres ensina1n, Inas os seus deuses intimas
e Yerdadeiros so, sero seinpre, os gnon1os da
phanta.sia, as sombras dos terrores ruraes e no-
cturnos.
3.
Faamos agora para os fetiches e para os feiti-
ceiros o mesuw que fizernos para os 1nythos ani-
mistas: o leitor sabe qne a feiticeria a esphera
objectiva ou cultual do estado anitnista, d'onde pro-
vetn. E procuren1os tatnben1, quanto possvel, dar
a preferencia a exen1 pios caseiros, para fixar os
traos d'esta. historia couunum a toda a Europa
298 L. IV.- A :MYTHOLOGIA CHRISTAN
chistianisada com os documentos do pensan1ento
archaico de utn povo conhecido na Antiguidade
como supersticioso: Strabo e Silio Ita-
lico descreve os gallegos como fibrarum et pennae
di-vinoru/nique sagaces.
Vimos os mythos dos elementos, vejamos os ri-
tos da ntetereologia A' maneira dos po-
vos sei vagens, ainda os serbios de hoje, pedindo
chuva, levatn en1 procisso uma creana ornada
de flores, danando e cantando etn volta d' ella
emquanto lhe vo despejando baldes de agua na
cabea : a affinidade auiinista entre a imagem e o
objecto -a agua dos baldes e a das nu vens -
evidente. No o menos, quando o n1arinheiro in-
glez assobia a bordo durante a calma para cha-
n1ar o vento, no consentindo que se assobie
quando elle sopra porque vir:: demais, en1 ten1pes-
tade. Ainda ha um seculo, seno hoje 1nesn1o, a
Galliza possuia os seus nubeilos
7
herdeiros dos
ternpestarii dos antigos, que exorcisa vam o ar para
afugentar os d<:'rnonios das nu vens tonuentosas cotu
palavras e ceren1onias.
Exnctamente como o selvag-en1 do Taiti que
despedaa os fetiches quando elles no respondem
aos seus desPjos ; exact:unente eon1o os ostiaks da
Siberia, <'OlllO os singnlezes e os chin<'zes, assi1n
entre ns se rlPita o Santo-J-\nto11io, fetiehe por
excellPncia popular, dentro do poo, Jo
pP.scador de Napoles que lana pela borda fc'11a os
santos qne o n;lo OU\?<'Hl no t<>mporal, nos
p<'s as da Virg<'n1 c de S. Jannario pre-
sns no sPn gorro; ou n1anPira do pescador da
Povoa qn<' aJHdr<ja o sanl'tnario da Sl'nhora da
onde arde o farol da Larra, <ptanllo, apagada.
essa luz, nas sornhras da uonte as ondas C'IH'apel-
ladas cnd(tnnain ao nanfragio lanehas retarda-
II.- OS FACTOS SODl\EVIVENCIA- 3. 2!)!)
r1as qne as mnlhC'r('s C'm turba duunan1 da praia
<'Olll gritos s<lvgens . .i\laltratar o feti-
(hc, maltratar o genio, esprito ou alma, porque
na imag<nJ de un1a est para a imaginao
rude a esl:'encia d \ssa propria cousa.
()s eainponf'zcs rns::;os c>bretn a cara dos san-
tos que trn nas casas quando fazem cousa indi-
gna perante <'lles; e na J{ussia, conto por toda a
parte, as imagens tnt valores particulares, crc<li-
tos adquiritlos, pas::;ando por empresti1no nas occa-
si(s adequadas. Frazier eonta de un1 capito hes-
panhol que atava ao mastro do navio uma pequena
imagen1 da Virgern l\Iaria que a teria.
alli ::;usp<nsa u de eastigo at queIhe desse vento
favoravel. Della Valle refere o caso sabido dos
portuguezes atando Santo-Antonio ao
n1astro da mez<"na para o mesn1o tin1. E na Histo-
'ria ao contar-se a viagem de Je-
ronynw de A ILuquerque, l-se assim: O dia ern
qne nos deu a tonnenta mandou J. de A. por
conselho de alguns companheiros lanar no 1nar
uma cruz de ouro qnc trazia u1na partcula do
Santo-LPnho da Vera-Cruz e outras nnlitas rel-
quias, nn1arrando a dita ('rUZ con1 utn cordo de
retroz verde a uma corda tnuito forte com nm
prf'go grande por ehumbada e o cabo e ponta
d'esta corda ataram it dita nau. Amansou o teln-
poral, e o tnilagre ficou consu1nmado.
E::;te fetichismo que se n1ant1n entre christos
e Cfll11 reliqnias sagradas, tnantm-se paraJlela-
mente nas religies correlativas ao christianisn1o,
con1o s?w o buddhistno e o islan1smo. Na
do padre Godinho, preciosa por tantos ttulos,
acharnos praticas identicas s precedentes. Uma
vez, a bordo de un1a nau de n1ouros, o remedio
contra a calmaria foi pendurare1n por ppa u1n
300 L. IV.- A MYTHOLOGIA CHRISTAN
cavallinho feito de pau com uma cauda tnuito com-
prida a som de frautas e atabalinhos . Outra vez,
contra o temporal no tnar da India, a bordo de
ntna nau de gentios, cctirou um d'elles da sua ca-
nastra por utn idolo de 1netal, figura de Rama,
uma campainha e duas soalhas do tnesmo n1etal e
foi-se com tudo isto pra do na vi o, donde se lhe
ajuntaram todos os outros gentios vestidos de
roupa lavada, e depois de cantarem, tangerem e
bailarem ante o idolo, se en1polvarisaratn de sen-
dur: logo saram em volta da nau em proeisso
entoando cantigas ao som das soalhas. Depois lan-
arain um cco ao mar, contra o vento.
A palavra , como o leitor sabe, utn dos gran-
des fetiches pritnitivos: no ella a representao
D1ais viva de Unla cousa? Os ensalrnadores que cu-
ratu com palavras e exorcis1nos hon1ens e animaes
-do mes1no ntodo que na Egreja o sacerdote ex-
pulsa o demonio do corpo do possf'sso- so entre
ns os herdeiros dos salutatores antigos; e a crena
t:to geral e to profunda que etn 1654 D. Joo IV,
a braos cotn a guerra castelhana, pron1ulga o se-
guinte aharit: <c Eu elrey fao saber aos que este
n1eu alvar virem que tendo respeito infonnao
que se tne deu das curas que Antonio Rodrigues,
soldado, ten1 feito con1 palavras em alguns cabos,
capites e soldatlos do exercito do Aletntejo, etc.
nuuu1o se lhe d 40$000 ris de accrescent:unento
do seu soldo cotn obrigao de assistir no ext'rcito
para se p o r l P r ~ m valet d'elle os referidos e os cu-
rar. 1 rfal era O <'Siaflo ll1Cntal, no do povo,
I nas do rei c da crte: de q nc 1notlo, seno de 1un
ntcHlo anitnista, podi:un conceber-se os tnythos
claristos? Cotno no vivcriatn no povo as supcrs-
I V. lli1l. de l'orlugn.l (3.
8
ed.) u, p. 126.
II.- OS FACTOS l)E SOHHEVIVENCIA- !. 301
tic;cs fetichistas, quando assi1n grassavam na
crte?
Por isso cotTf'utc no seculo xvu, c no rara
ainda no nosso, a crena no mal de olhado : a
vista possue o cond?i:o de transtnittir os desejos de
qncn1 te1n o poder de introduzir doenas no corpo
alheio. Se o cn tcn1 na Galliza os seus nubeiros-7
se as cearas ttn os excommungadores do pulgo
e dos gaJa n h o tos, para os hotnens h a os que sa-
ca ln os espiritos, os desulhadei1os que cotnbatetn
co1n nn1 feitio opposto. E, para enriquecer ou ser
afortunado en1 amores, h a q uen1 escreve cedulas de
virtude en1 papel ou pergaminho virgem, cedulas
que se trazen1 ao peito ou se suspendetn nos fe-
chos das portas, ou se enterram nas hortas, nas
vinhns e nos potnares; sen1 faltar quem ainda in-
terrogue os agouros como o Cid, consultando
n1oda antiga o vo dos corvos, das codornizes, dos
aores e das aguias.
1\Ias a tradio astrologica da influio dos pla-
netas mais persistente na Europa, onde o astro-
logo pessoa obrigada das crtes medievaes, onde
os cotnetas so u1n objecto de terror ainda no iu-
teiranlente dissipado cm nossos dias. Luthero con-
testa a theoria nova de Copernico da rotao da
terra, cotno utua tetneridade que a historia de J o-
su condetnna; os astrologos erram, diz elle, attri-
buindo s estrellas influencias tns : s os cotnetas
as ttn. O de 1531 que voltou a eauda .prineiro
para o sul, depois para o norte prenunciava-lhe
atneaas para o In1perador e para o prncipe seu
irn\o.
4.
Depois cl' estes breves exemplos v-se a ineffica-
cia da legislao canonica e civil no sentido de
'
302 L. IV.- A :MYTHOLOGIA CHRISTAN
arrancar do corac?io do povo as crencas vetustas.
As nossas classificando crin1e a
feiticeria, perdian1 bastante authoridade dPsde que
o povo lia docu1nentos como o alvar de D. Joo IV.
A Egreja, nos canones dos Concilios tJCninsulaTes e
nas prescripes constitucionaes dos Bispados, con-
demnando a feiticeria antiga, podia destruil-a
desde que n1antinha no corpo dos seus dogn1as o
1nytho do Diabo e o do inferno, dando ao espil'ito
1naligno uma potencia quasi divina. Se esses ritos
eratn diabolicos e o diabo to poderoso, como lhe
resistiria o pobre povo? Por isso, a legislao ci-
vil e a canonica (que 1nostram na repeti?to mono-
tona das suas condetnnaes atravez dos seculns
a sua inefficacia) ficaram-nos corno catalogo do fe-
tichismo vetusto, ao mesmo tempo que os ritos e
usos da superstio catholiea nos d.o os docun.en-
tos do fetichismo novo, filiado na mcstna origem
do antigo- isto , no estado ani1nista da cons-
cicncia popular.
Os primeiros concilios peninsulares t condenl-
nam sobre tudo os ritos pagos que se Inantinhatn
apesar do estabelecirnento do christianisn1o. O illi-
bf'rritano (300-5) prohibe a conservao dos idolos
<loinesticos; o luc,cnse (569) que os clerigos sej:un
feitic<_iros, qne os fieis leven1 comidas aos tnHllllos
ilos defuntos, que se adore o sol, a lua, o cnrso
dns cstrellas, que se adornetn as casas co1n louro
c folhagens, que usern h('rvas co1no <_ncantos; o
nnrbon('nse (589), no ten1po de Reecar('do, contlc-
Inna. o dcscano quinta-feira ( dies Jovis), 1nanda.
eastigar os feiticeiros, caJ'a[Jios c sorticularios; o
I II de 'foledo (f>8!l) prohibe as n(nias nos funenws,
c os cantos c danas por occasio da. ni::;sa; e sue-
1 V. /Ji,fllria rltt citil. i!u:rica

ccl.) pp. 48-51.
U. -OS FACTOS DE SOBnEVIVENCIA- !. 303
c0ssivarncnte as asscrnblas canonicas <la Ilespa-
n h a, por corn uma constancia
n1onotona as prohiLics e castigos, Inostran<lo
d 'esse rnodo a sua inefficacia.
Quando legi8lao clm:ical se substituiu a ci-
vil, os co<.ligos a}Jrf'sent:un o 1nesn1o phenorneno, a
partir do Ji'ue1'o Juzgo (L. m, tit. n, liv. v11 e at ui-
ti r na redaco das nossas Ordenaes portuguezas.
As (1446) tnandatn que ninguem busque
ouro ou prata ou outro haver, nem lance varas,
netn faa circo, nern Vflja en1 espelho. U tna pos-
tura da Canutra de Lisboa, em 1385, Ol'dena que
ninguen1 u::;e nen1 obre de feitios, nen1 de liga-
n1ento, nmn de chamar os diabos, nmn lance roda,
nem sortes, nern ponha 1no, netn mea at, netn
escante olhado corn ningumn, nem lance agua por
joeira>>. No se cantetn Janeiras nem Mayas; o
carpir e depennar sobre os finados costutne que
descende dos gentios.- E' quasi um catalogo das
supersties, co1no o que as Ordenaes posteriores
formularn, incluindo n'utn mesmo rol o fetichistno
vetusto e o novo que se serve das itnagens catho-
licas : fica apenas de fra o ortodoxo.
A Ordenao manuelina (1521), 1 cujo texto,
n'esta especie, quasi fielrnente reproduzido na
redaco philippina (1603), cont1n o quadro tnais
completo das supersties historicas populares.
Nilo se tl'\nham mandragoras, nen1 cabeas de sau-
dadores engastadas en1 ouro e prata; no se "pre-
goem os endemoninhados; no se ton1e pedra-d'ara,
nem corporaes; no se espiritos diaboli-
cos em circulo ou encrusilhada; no se lancem
sortes, nern se veJa em cristal, nmn em agua,
nem ern espelho, ne1n em espada, ne1n em espa-
t V. Hisi. de Pwt.ugo.l (3.a ed.) E, pp. !O e segg.
304 L. IV.- A l\IYTHOLOGIA CHRISTAN
dua de carneiro; no se adivinhe ern imagens de
tnetal, ne1n em cabea de animal ou de hon1en1
morto; no se traga dente ou barao de enforcado,
nem 1nembro de homem morto; no se passetn
doentes por silvo, ou .machieiro, on lan1eira vir-
getn; no se benza com espada que matou hometn
ou que passasse 1\linho e Douro tres vezes; no
se cortem solas em figueira baforeira, netn cobro
etn Iumiar de porta; no se levem os santos
agua pedindo chuva e ameaando afogai-os; no
se revolvatn penedos, nem se lancen1 agua para
haver chuva; no se lance joeira; no se d bolo
a co1ner para saber de furto; no se passe agua
por cabea de co para conseguir algum provei to.
-A lei condemna e castiga taes actos <cperoo esto
non1 auer luguar nos astrologos que por sienia
e arte de astrologia, vendo pryn1eiro as naenas
da pessoa, disseretn alga cousa segundo seu
juyzo e regra da dita sienia.
De todos estes usos ren1otos, fragmentos de nly-
thologias passadas, mais de um vi v e ainda co1n
tenacidade no esprito popular; e as investigaes
contemporaneas mostram-nos que o rol das Orde-
naes era apenas utn indice snn11nario de crenc;as
que involviam e involvent a itnaginao do povo
n'um espesso nevoeiro de crenas animistas. BPijar
as solas dos sapatos livra de espectros e sonhos
maus; beber agua corn tuna luz na nto, p(,de tra-
zer n1orte repentina; deitar na eova de utn c.le-
fnnto tuna mo-cheia de terra, o tneio de e\itar
qnc a alrna nos no persiga; se o ntorto fiea de
olhos abertos, que chama por aJgnn1 parente ;
cp.wime-se a ca1na do tnorto, para <ple no volte a
este nutnclo; pcwl nrf>tn-se cinc.o- nis ;l porta, par a
se ter clinhc>iro todo o anuo; tl<itP-se alc.crim no
huno quando trov(ja, para afugentar o raio; d-so
11. -OS FACTOS BE SOBilEVIVENCL\- 4. 305
:s rCC('Hl-p:triclas caldo de gallinha preta; trazPr
d0ntc de e;.,o ao pefwo-o livra de consas rn:ts; o
chavelho de eanwiro livra de qn<-branto, c, quanto
ntais rrtorcido, nwlhor; un1a batata no bolso livra
de pisar a smnbra de luna pessoa
1nan; n:to se ponha a luz no cho ao deitar,
porque apparecen1 almas; pregue-se na roupa do
defunto nn1 alfinete : ellc pedir a Deus por ns;
se brinqne cmn a propria sombra: brincar
cotn o diabo- etc. O catalogo das nossas supers-
ties populares nen1 est feito, nem que o esti-
vesse caberia aqui, nem porventura poder conl-
pletar-se nunca. Quem capaz de enumerar todas
as folhas e botes que nascem no campo ao reben-
tar das arvores? Poi.s assirn rebenta na ilnagina-
o do povo a vegetno dos mythos. As crenas
novns condemnam as velhas, mas as invenes re-
centes so, no fundo, identicas s vetustas, porque
o hon1en1 rude de hoje vive como viveu o home1n
do passado.
As Constituies dos nossos bispados, datando
dos seculos xvr e xvn, so ainda uma fonte de
estudo do animismo popular porque todas insistern
na condeinnaco dos ritos fetichistas. No se benza
:>
con1 eutellos de taxas pretas, nem se vista camisa
fiada e tecifla en1 um dia, diz a de Evora (153);
no se leYantetn figuras pelo movin1ento ou aspe-
ctos do sol, da lua, ou das estrellas, nen1 por si-
gnaes do corpo hun1ano, riscas e Yeias das tnos
e outras partes, ordena a de Braga (1639); no se
deitern sortes de chu1nbo, ou de estanho, ou de cera
derretida, manda a de Ga (1568) ; no se rese
lua, ne1n s estrellas, no se observetn os dias
para bons e maus agouros pelas vozes e encontro
dos anin1aes ou pelo cantar e voar das aves, ne1n
se exorcise pulgo, lagarta ou gusanos, nen1 se
21
306 L. IV.- A :MYTHOLOGlA CHRIST AN
usem ensalmos ou palavras para curar feridas ou
doenas, ou levantar a espinhela, prescreve a do
Porto (1G87); e todas condemnam os feitios, su-
persties, artes magicas, etc.
Todavia, a Egreja dava ao povo que no podia
passar sem elles, en1 troca dos fetiches condeiuna-
dos, fetiches sagrados- con1o a agua-benta, o si-
gnal-da-cruz, as velas da Asceno, as paln1as de
donngo de Ramos, os rozarios, as Inedalhas, os
bentinhos que se traze1n ao pescoo, os santos de
papel que se collam nas portas ou en1 cima da::;
feridas, todos os amuletos e talistnans do novo
strato religioso; sem impedir que os antigos votos
animistas renascessem sob a 1nesma frma, na::;
velas que os marinheiros offerecem depois do nau-
fragio, nas offertas das pessoas que se pesau1 .J.
cera, nos quadros dos milagres que adorna1u os
sanctuarios, nas oscilla de cera que se pendurau1
nos altares, nas pronwssas que se cutupreiu uos
dias festivos, indo nas procisses descalso, t ou
canlinhando de rastos para o te1nplo.
t V. llist. de Portuaal (3.
8
cd.) u, pp. 22-3.
III
Demonologia
1.
O christianismo, adoptando na sua eschatologia
o inferno, isto , o Hadcs classico e o Scheol ou
Gehenna dos hebreus c01nbinados co1n o tnytho
egypcio do Juizo-de-Osiris, designou desde logo a
patria de todos os mythos anteriores .
.t\ insufficiencia do saber deu pela observao u1n
caracter cotno que scientifico ao inferno, cujas
boccas se continuaram a vr nas grutas singula-
res onde ha erupes gazosas ou thennaes e nas
crateras dos vulces activos corno o Vesnvio, o
Etna e o Hecla.
un1 facto sabido que entre homens e deuses
os vencidos suo egualmente condemnados. A tre-
n1enda sentenca que o latim forrnulou- V re victis !
.
- apparece consagrada na esphera espontanea e
ingenua da mythologia. A raa estnagada passa <:
eonuio de feiticeira, e os deuses vencidos de
-dCinonios. Na I-Iespanha, depois da Renascena, os
moriscos andaluzes, perseguidos e errantes so fei-
ticeiros e bruxos. Os lavas da Binnania, suppostos
restoB de u1n povo extertninado, so tetnidos co1no
hmnens-tigres. Os budas da Abyssinia vivetn n'tnna
condio sitnilhante dos nossos ciganos: so fer-
reiros, caldeireiros, louceiros, feiticeiros e lo bis-ho-
Os orang-benuas para os malayos, con1o 0s
*
308 L. IV.- A 1\IYTHOLOGIA CHRISTAN.
dravidas Inundas para os inclios de Chota-Nagpnr
e ele Singhbnn, con1o os kununbas para os todas
e badagas, so creaturas temi veis dotadas de po-
deres maravilhosos, ele segredos singulares e n1ale-
ficios obscuros. Assi1n na Europa do norte o finnio
e o lapo se tornara1n Inalignos, chegando a fazer-
se do nome de finnio un1 synonyn1o de feiticeiro,
1naneira do que snccede no sul com o de eignno .
... .\ssi1n tambetn, na Allemanha, os protestantes vo
ter con1 o padre catholico para os exorcisar, para
consngrar as hervas, para dar 'reraedios e descobrir
os ladres.
Un1a reforma religiosa como a victoria de nn1
povo- a consagrao de u1na fora mais elevada.
() facto u1na sentena quasi se1npre ben1 fun-
dada. Qnen1 vence ten1 razo -ou o po,To por va-
let n1ais. ou o culto por ser mais elevado. Por isso
o vencido un1 eondemnado. Por isso as ahnas c
os clenses pre-christftos desceran1 ao inferno; e enl-
bora a religio nova puzesse no cu outras ahnas
e outros deuses da n1esn1a especie, havia pnrn.
al1n d 'essa rrprtio utna innovao- o grade
n1ytho de un1 Drus, vontacle e consciencia do
n1nndo, deus abstracto e psychologico, ainda visto,
atraxez da inutginao se1nita., n'tnna opposi:to
n1ystica {t natureza real e :i vida activa cuja apo-
thPosf' a mythologia classica fizera. Todos os pen-
=':ltnf'ntos e vontades humanas se rPprcsenta vmn
0111 J)f'lW, uni hl'ando-sr 1nystieanwnte n 'tun i n ~ t i n c t o
<10 nf'gao do 1nnnclo: por isso todas as forc;as e
potrncias da rcalidaflc, divinisadas a t t ~ f'nto, se
nni ticar:nn t:un brtn n'ntn n1ytho opposto- o f)c-
tnonio. A tragcdia divina transct'lltl(ntalison-sc:
o (l('n1onio tornou-se to ahHtra<'tn con1o tlPus. ()
{TniVf'l"SO intf'iro eall SOh O imptrio <l'PS:\S dnaq
pltPneias autith<ticas, C'gnaluwntc aLstractas, e cn-
IH.- DEMONOLOGIA- J. 309
jas rcvC'la:cs ou hypostascs cr:un de urn lado as
do pensanteHto 1nystico, do outro as
<lo i nstineto reali:sta. Deu::; cu1 toda a parte,
e1n toda a parte o })C'tnonio -- ubique dceu1on!
Na nova phantasmagoria, pois, so to verda-
deiros c rPacs os 1nilagres di vi nos cotuo os delno-
lliaeos. Atubo::; nasC'cin de u1n 1nesm.o estado lucn-
tal, gcrados co1n as niCSinas faculdades; 1nas uns
so o::; que oLedecen1 viso da vontade 1nystica,
outros os que obcdeee1n aos in1pulsos do instincto
earnal; uns so os qne entran) no corpo dos do-
gnias reconllecidos bons, outros os que pcrten-
cmn aos n1ythos re1uotos conden1nados. Theologi-
camentc, Dmnonio o l\Ial, Deus o Betn.
!\las para o povo, ignorante da theologia e con-
SCITador das suas tradies, usos e atnores antigos,
o de1nonio, nas suas hypostases diversas (repre-
sentantes rnodernos dos antigos typos de di vinda-
dos chtonicas ou eschatologicas, principaltnente)
11o nuu1 ab:3oluhuuente: un1 vencido que fre-
quenteincnte 1nerece achnirao, syn1pathia, quasi
nn1or. O nosso povo cha1na-lhe Cornuda, Uulta-re-
volta, 'rio-nC'gro, Barzab, Fusco, Zarapclho,
A-cousa-1n, Pedro-de-Inalas-artes, Tisnado, 1\Ltca-
uito, Satanaz, l\Iafarrico, Carocha, Galhardo, etc.
--e nenhun1 d'estes lOines exprime odio: uns di-
zcn1 1uedo, outros at sy1npathia. diabo no
to feio co1no o pintain tuna expresso vulgar
ainda, e usada n'um sentido n1etaphorico. O diabo
do povo no o dos theologos, e os diabretes,
dragos, fradinhos-da-n1o-furada, que habitam nas
casas co1no genios ou gnomos que so, herda-
elos das n1ythologias anteriores, no tn1 n1aldade,
so apenas travessos : quebra1n a loua, apaga1n
ns luzes, divertem a Iuonotonia silenciosa da noute.
O povo que os no teme, pe en1 Satanaz as len-
310 L. IV.-A l\IYTHOLOGIA CHRISTAN
das antigas dos tytaens e os trabalhos dos heroes:
o diabo o author das grandes obras que in1pres-
siona1n a imaginao, como as pontes sobre as tor-
rentes- como a bossa ponte da l\Iisarela, alta de
23 m. sobre o rio. As obras do diabo so os
grandes arrojos da arte humana, como mais de
uma cathedral.
O povo, no seu sentir collectivo, como as crean-
as que desconhecem a caridade: pe o nos
cxos e aleijados, como o selvagern que concebe
nas doencas a visita de uma certa ahna. Os doi-
dos, os cxos, os cegos, os mudos, dizia Lnthero,
so homens em que o diabo habita : os rnedicos,
tratando estas enfern1idades como tendo causas
naturaes, so ignorantes que desconhecem a po-
tenia do demonio. Luthero, o representante n1ais
genuno d"a alma popular germanica, via a patria
do diabo por toda a parte: havia muitos na Prus-
sia; na Suissa, junto de Lucerna, no lago de Pila-
tos, morava um demonio terrvel ; em Eisleben,
terra natal do protestante, conhecia elle UIU paul
similhante : era un1a priso ele diabos ; se se dei-
tava u1na pedra na agua, levantaYan1-se ondas e
tremia a terra. Em Sussen, n'utna sexta-feira
santa, o diabo levou tres escudeiros que se lhe ti-
nham vendido.
Para a flespanha do seculo XVI o livro do Ci-
rnelo (llp'robaciorl de las supersticiones, 1556) o tratado da
demonologia peninsular. Ahi, esse 1nytho snnlnla-
rio da Edade-rnedia mn cuja rt>alidade o anthor
cr, em hora no creia nas ,;uper:4i'es do nnirnisn1o
pritnrevo, apparcce dotado de todo o sabC'r :
h(' los moYim('ntos tlc y tlt> dPIHl'ntos, y
El:thP laH virtndPs clP las (':.;tnll:u-;, loH ,.,.Jip:-'t'S y laH eou-
jmH'ionPs y otros a;-;p<'l'tns de los pl:md:ts. las pro-
pil'dadcs dP los mctalcs y piedras, yerbas y ,{(, todas
111.- DE!\IONOLOGIA- f. 31 I
nwdirinas y las de los pNes y de ]as animalias de ]a
tiPrra. la aHtrologia., philosophia y mPdeeina, mPjor y
mas pcrfPPtanwnte qne todos loR y sahios del
mmulo ... I )n las roRaH ya pasa(las en rl mnndo, tiene me-
moria, y las sahe ra:-;i todaH corno y en ({HP rn:-mPra aeaes-
f'i<'ron y las pnP<lc rontar romo 1m gramlr corouista, por-
'i.UC todas las ticne cn sn nwmoria y pnPclc lncgo recontar
lar; historiaR dP los s:mtoR patriarchas de las prinwras
rclwleR dPl mundo y las de los llPbreos, Grirgos y Latinos
y de todas las ohaR uaciones barbaras ponp.te el He hall
('11 tol\as ellaR don(le qui era que acontecieron ... Y todas
estas rosas rl diablo las pucde revelar {t los malos hom-
brcs siervos suyos.
A sciencia do diabo no pois m em si pro-
pria : a sciencia verdadeira, vista atravez do in-
ferno. A irnaginao synthetica inventou para op-
pr ao Deus semita um Dernonio formado com to-
dos os elementos tnythologicos do pensamento neo-
aryano, n'esse mytho novo em que vm som-
mar-se tambem todas as tradies animistas. Se
Deus, pensamento ou vontnde do n1undo, es en1
toda a parte, em toda a parte est egualn1ente
a sua antithese e o seu mulo-visto e ouvido nos
sonhos e nas allucinaes. De nonte, quando
acordo, diz Luthero, apparece o diabo que disputa
con1igo e n1e prope idas singulares, at que eu,
animando-me, o dispeo dizendo-lhe : beija-Ine o
c .. ! No houve grande espirita, n'essas edades
geradoras precedentes da nossa, que no visse o
demonio: era uma appario que saa das entranhas
do pensamento universal, como o fun1o das caba-
nas das aldeias se levanta de madrugada dos vales,
subindo e involvendo os montes erguidos.
Pico de lVIirandola attesta as vises de Savana-
rola, e nlelanchton consulta spectros que lhe res-
pondem. O demonio vivo apparece a Luthero na
'V artburg e repellido com o tinteiro do doutor :

312
L. IV.- A l\IYTHOLOGIA CHRISTAN
ainda hoje se mostra a nodoa da tinta na parede.
<c O ini1nigo de todo o betn e de toda a saude ga-
lopa: ln e s vezes na cabea ilnpedindo-n1e de ler
ou escrever o quer que seja. 1\Ias a allucinao
no pra na regio do pensan1en to : chega a per-
verter os sentidos : vmn-se dragos, serpentes e
n1onstros inominados.
E' s aos espritos agitados pelo protestan6$lllO
que o diabo apparece? No. Os melhores dos san-
tos so perseguidos; e quasi se pde dizer que a
tentaco utna condic?io de santidade. Santa The-
reza "'conta no Libro de su vida que, estando u1na
vez rezando, o diabo lhe appareceu do lado es-
querdo : saa-lhe uma grande chatnn1a branca do
corpo, utna chatnma que no dava s01nbra. Dizia-
lhe que ella se lhe escapara das 1nos, Inas que
voltaria. A santa fez o signal da cruz, o. diabo
dcsapva1eceu. De outra vez deitou agua benta
cotu o mes1no exito. Resanclo co1n fervor, na
egreja, o diabo veiu e sentou-se-lhe sobre o livro;
repelliu-o, elle fugiu e voltou: isto por varias ve-
zes. A santa 1:ia o purgatorio e as ahnas que a
sua J?rece ia renlindo : por isso o diabo a inter-
ro1np1a.
O problcn1a da synthese sununaria das duas
origens parallelas da 1nythologia, problen1a que o
ehristianis1no devia resolver con1 o 1nytho da Von-
talle abstracta, rcsnscitava no dnalis1no sin1nltaneo
da theologia dos doutores c da alluein:H.;o llos
santos. Porque? Porque a Europa, avnssalhula utu
u10mento pela icla <los sCinitas, no podia snbmet-
Vr a essa dura a sna ttis Cr(atlora.
!'assado o terror do ntillenio, c prov:ulo que o
llllliHlo viv('ria, os filhos dos aryas, olnlel'entlo a
un1 instincto, atonn<ntallos, unw,
}neta derraueira Clll busca ua SUIUHla. tiaLeuoria.
III.- DEMONOLOGIA -1. 313
A grande phantastnagoria do 111nn<lo enlouquece,
e n'essa <'poeha (la e1n que cada dia
:surgl'tll d<'scobcrtas to intprevi::;tas conto as -dos
1n:tres c continetltes incognitos, as caL('<;as andam
roda- cnmo o nHnHlo que novos sabios affirtu:un
girar no espas;o! 'Taeilla tuJo, segundo Luthero Jiz .
.. \ poz frente a frente, sobre a 1\loHtanha,
Deu::; e o Diabo mn opposirio : nen1 os sabios,
llCHl o povo, sabcn1 qual dos dois pde ou vale
1unis, chegando a confundil-os. A tentao Ja
carne pouco : a prin1eira n1ulher a cura. .Eusta-
('hia teria curado S. Jeronynto. Deus nos li-
Yrc das gTande::; tentaes da Eternidade! No se
sabe ento se o diabo deus, ou deus o diabo.
Nas palavras de Lnthcro v-se, ao acabar Ja
EJ.ade-nwdia, que a u1ythologia religiosa, digeriJo
o setnitistno, se encontra no tnes1no e::;tado etn que
se viu a Antiguidade platoniea: assitn uu1a alvo-
rada torna depoi::; de tuna noute escura. A situa-
.o 1nental de Luthero a de Loyola t_ a si-
tuao da Europa inteira, que achou para ella
duas solut;es oppostas : a Obediencia e o raciona-
lisn1o dos jesuitas, e a Liberdade e a illunlinao
dos protestantes. A soluo de Loyola, abraan-
do-se aos joelhos de Deus e rojando cotno un1 J oh
a face no p, a soluo orthodoxa; a de Lnthero,
protestando, abre a nn1 ten1po o carninho parallelo
da extravagancia illunlinada, da ironia acerba, e
do bon1-senso pratico. O re1nedio contra as tenta-
es, diz o doutor, resar, trabalhar e no estar
s. O diabo triste, a Juusica afugenta-o : se no
bastaren1 contra elle as palavras da Escriptura,
tern1os picantes e n1otejos.
A orthodoxia 1nandava usar cilicios, jejuns, peni-
1 V. lli;,;l. da civi.l. ierica (2.a cd.) pp. 190 202.
314 L. IV.- A l\IYTHOLOGJA CHRISTAN
tenc.ias; mandava castigar a carne rebelde, casti-
gar os desejos, o mundo: tudo isso era o Demonio,
e Deus a paz do aniquilamento mystico. Por isso,
o diabo que resutnira em si toda a realidade da
viela na Edade-media, a pparecia agora aos c a tholi-
cos encarnado na propria pessoa do herege que
scindia a Egteja. Luthero e o Papa repetiam na
historia o fa1noso duello da Cochheo
affinnava que o doutor provinha de um inc.ubo; os
hespanhoes na dieta de Augsburgo (1530) acredita-
vam que Luthero e Catharina engendrariam o
Ante-christo.
Nno ser porventura temerario vr n'esta huma-
nisao positiva do Diabo a sua n1orte. O denlo-
nio um deus, e os deuses acaba1n no dia em que
attingern a phisiono1nia de homens.
2.
1\las falta-nos ainda estndar a feiticeria sob o
seu aspecto particular Edade-1nerlia e ao chris-
tianisn1o, isto , a feiticeria detnoniaca, para nos
aproximarmos do tern1o dn nossa viagem.
O feiticeiro, que n'ontros tPmpos on n'outros lu-
gares o medianeiro das altnas e dos deuses da
nonte on elos sonhos, torna-se na o
filho do detnonio, desde que toda essa phalange de
mythos se fundiu na pessoa de Ratnnaz. A bruxa
nasce de um coito cotn o clcmonio, on vPnl do nn1
Prro litnrgico do baptistno, ou de ter sido Lapti-
s:ula. por utn padre bPbado, etc. E' urna allnci-
nacla, uma hysterica- por isso, con1o diz :\[iehPIPt,
por cada fPiticciro ha dPz tnil bruxas. A 1nnlhcr
nnscc f:ula: a exaltao torna-a sihylla, o amor
brnxn, a tnali('i:t fPitieeira. EntrP Lrnxa P f<'iticeita.
a ... dil5tancia grande: a Lruxa apenas a crcaturn.
\
III.- DRMONOLOGIA - 2.
315
do d(ltnonio, passiva; a f(litic(lira tem o poder de
evocar e rnandar sobre os espritos maleficos. Ne-
nlnuna p<'de S(lr bruxa, diz, comtndo, uma sen-
tena da Inquisio portngucza (155U), sem subir
pdos degraus de feiticeira e alcoviteira- o qne
d :i bruxa o lugar eminente: graduao conccbi-
vel, pois se a feiticeira aquella que tem pacto
con1 o den1onio, a Lruxa, embora passiva, em
si utn quast-gcnto, u1na larva que torna a frma
de tnulher.
Bruxas e feiticeiras so boas para o pobre
povo: no vi1nos ns que o diabo, to odiado p(lla
theologia, n:\o deixava de ser simpathico? Para
quem ho de appellar as populaes que uma vida
cruel affiige e que a Egreja an1eaa com as suas
oraes funebres, os seus ritos egypeios- ritos de
morte e1n que se esvaram todas as notas da ale-
gria pagan? Vimos quantas sciencias o demonio
sabe: astrologo, medico, adivinho de theson-
ros e venturas inaccessiveis. A bruxa, seu sacer-
dote, conhece os segredos das hervas consolado-
ras (solaneas), hervas que en1briagam e adorme-
cendo fazem esquecer uma vida funebre, sonhar
COI_TI um paraiso similhan te aos dos fumadores de
opto.
E so terrveis os tratos que soffrem para pode-
rem distribuir as consolaes, livrar dos partos as
mulheres affiictas. Renegaram de toda a f: sto
perdidas para todo o sen1pre. O diabo, a quem se
venderam, assignando o livro negro do juramento,
vem de noute e leva-as comsigo, arrastando-as
pelos ares, arrancando-as do leito onde dormiam
ao lado do marido ignorante ...
Va, va,
Por cima de toda a folha!
316 L. IV.-A MYTHOLOGlA CHRISTAN
Assi111 viaja111 por longes terras, vo India,
vo ao Brazil, e volta111 e1n barcadas e111 cascas de
O\ .. OS; e o povo que as procura de dia a pedir-lhes
hervas e receitas, terne-as de noute, aferrolhando
as portas, vedando as janellas. E' de noute, n'es-
sas viagens da phantasia pelos ares, que a bruxa
se torna 1nalefica : m quando apenas u111 so-
nho, e111 realidade boa. l\Ias o 1nedo anin1ista re-
con1o gato, sentada na borda do bero
dos netos, sugando-lhes o sangue ; Y-a vestida de
branco, desgrenhada, alta noute, errando nas en-
cruzilhadas por entre os pinheiraes espera do
diabo. Forn1a111 n111a confraria de servas do de-
lnonio, conjurando-se para o infanticdio, e do san-
gue que chnpan1 fazem os unguentos con1 que se
untatn para irem meia noute ao Sabbat. Contra
essas perseguies funestas, o povo affiicto nlulti-
lJlica os remedios: rarnos de alecri1n e arruda co1n
uma thesoura aLerta e111 cruz sob o travesseiro do
filho ; urn rosario de cabeas de alhos ao pescoo ;
tuna figa, con1o gesto e co1110 a1ntdeto; chinelos
velhos quein1ados ; u1ua luz accesa smupre desde
que a creana nasce at que se baptisa; tnua fer-
radura pregada na porta; 1neias calarlas ao aves-
so, espada na cabeceira, etc. C01n estes rcn1e-
dios as bruxas sero i1upotentes durante a noute,
e1nquanto se dorrne.
A saudade do 1narido ou do filho que partiu nas
naus da Inuia ou nos galees do l\lt>xieo, e anda
por longes 1nares, affiigia os dias na edade das con-
quistas. (lne1n o dint, seno a feiticeira
para qnen1 o n1nndo no tern sPgrcdos? O seu
poder cnornlC: a Cmuaeha, ue ::\lontilla, conYcr-
tPu enl cavallo a D. Alonso de .. Agnilar. o diabo
obedece-lhe c acoile logo (pte ella o eh:una. Untas
urn cirenlo no cho, diz Ciruelo, outras
lU.- DEl\IONOLOfiiA - 2. 317
n'un1a r('dmna cheia de agua, on n'ntn espelho, ou
c1n pP(lras JH"<ciosas, on no policlo clas unhas elas
n1os. (_) diabo appar<'ce lhe apraz: utnas
vezes honwtn, outras de saias, outras de co, tlc
gn to, de lobo, de leo, de gallo, assin1 que foi
chmnado.
En te encanto e te recanto c sohrcen<>anto com todos os
cncnnhulcwcs c com a casa santa de David. e com a hostia
consagrada se assim
Allclnia, Allclnia
Ham :\la rcos te amarque
Ham te amanse
A graa do Espirito santo te abrande
A consagrada te encarne
Qnanflo me vires
Em mim te remires
Qnnndo me no Yires
Por mim gemas e suspires.
A feiticeira a amante do demonio ; os seus
amuletos so os fetiches orthodoxos : a hostia, a pe-
dra-d'ara, os corporaes do altar. Sacerdotisa de uin
deus que a antithese do verdadeiro, os seus ritos
so as forn1nlas satanicas da
Ao esconjuro textual de un1a feiticeira nacional
qne ahi cleixamos exarado, necessario juntar os
traos que a litteratnra nos fornece? Gil-Vicente,
no seu Auto elas Fadas_, d<-nos nn1 tratado da fei-
ticeria classica portugneza. A feiticeira retrata-se
a Sl aSSllll:
Ando nas encruzilhadas
A's horas que as bem fadadas
Dormem somno repouf;ado,
E estou com nm enforcado
Papeando-lhe orelha ...
E havendo piedade
318 L. IY.- A MYTHOLOGIA CHRiST AN
Das mulheres mal casadas
Pera as ver bem maridadas,
Ando pelos adros nua
Sem companhia nenl1uma
Beno um sino samo
J\Iettido n'um coraco
De gato preto, e no al ..
Faz-se em scena a evocao, n'um alguidar
<<feito ao luar, debaixo das sete estrellas, cotn cus-
pinhos de donzellas onde vem toda a se ri e dos
feitios : sangue de leo 1nexido com rabo da Huja,
fel de cornja, fressura de sapo, mama de porca,
barbas de bode furtado, fel de morto exconunun-
gado, seixinho de ao p da forca, bolo de trigo,
bico de pega, aza de morcego, bafo de drago
... reliquias minhas
agua clara mcttidas
Ha vedes mister mexidas
C'o lixo das andorinhas.
A noute, porm, caminha, e o diabo espera as
bruxa::; e feiticeiras nos oli vaes remotos para a
1\lissa-negra do Sabbat:
Cavalgo no meu cabro
E vou-me a. Vai ue Cavallinhos
E ando quebrando os focinhos
Por actuPllas oliveiras
ehaman<lo frades e freiras
Que morreram por amores ...
No Diabo totnaratn corpo todos os 1nythos cou-
deJnHados: no SaLLat praticatu-se os velhos
prohibiJos, dando-se largas ao deses}Jero q llC 0}->-
prime as povulacs pr8eguidas yur tuna clercz.ia
,\ida. c por uma nobreza cruel. O <tue foratn cc-
rentonias tornatu-sc c1n sonho::; e X a
III.- DEMONOLOGIA - 2. 319
] lespanha, a regio do Sabbat a das n1ontanhas,
na serra l\[orena, na ::;erra Nevada, nas faldas vas-
congadas do Pyrencu onde est. o Prauo-Jcl-ca-
bron. 1\hi as feiticeiras ou xorguinas iam ouvir a
1\[issa.-uegra a que o diabo presidia en1 frrna de
satyro ou sc1ni-capro negro e feio. Parodiava-se a
confisso, a eucharistia e a ulissa, acabando o car-
naval satauico por un1a orgia lubrica em que os
assistentes se soltava1n aos bandos, sob a frma
de gatos, lobos, talando os carnpos. Ei::;
nq ui a descri po dada por umas bruxas por tu-
guezas, penitenciadas pela Inquisio e1u
Sendo nos ditos campos, disse que se achava l outra
muita gente de muytas partes, a saber, portuguezes de
todo este reino, mouros, judeus, fraucezes, e de outras
mnita::; uam; e lnguas e muytas mulheres e ho-
mPn::; portuguezes e algum; muito fidalgos com algumas
filhas moa::; e formosas ; e alguns levava;m cousas Je co-
mer, e tanto que l chegavam, muito com ellas os demo-
uios em pouco espao de tempo dormiam com ellas muita::;
vezc::; carnalmente. . . e q ne elles ( demonios) tambem dor-
mem com moas virgens as quaes suas mes por serem bru-
xas c outras tambcm bruxas lhe alcovitam e provocam a
que pequem e durmam com elles e com os mais da sua
dia.bolica ::;eita. . . Nos campos onde se ajuntam, os demo-
nio8 do aos mesmo::; homens bruxos mulheres muito for-
mosas com que durmam, as quaes eram os mesmos demo-
nios que tomavam a figura de Inulheres. . . Depois de
fo1garem uos campos e ajuntamento::; com clles (demouios)
lhes pocm uma mui eomprida mesa uc umas taboas ne-
gras, estas em cima da terra sem toalhas e sem mais ontra
cousa, e lhes trazem em uns pratos de po preto e delles
nas mos muita somma de carne de bode muito cosida e
c lelida e a lanmn pelas meza para que ellas com
comam. E as que no querem comer andam em seus pas-
sa-tempos carnaes e !;CUS torpe::; ajuntamentos pelos cam-
pos folgando. A qual comida... fedia muito a enxofre c
alcatro: e nas mesas estavam por candeias umas tochas
('Olll cabos de cordas alcatroadas com breu c alcatro que
davam um negro, escuro e fedorento lume. E na cabeceira
da mesa estava sentad.o o seu maioral em sua cadeira de
320 L. IV.- A l\lYTHOLOGlA CHRISTAN
espaldas negra, com mn roupo, com o capuz frizado e s
vezes o tinha tosado muy negro e uma barba muito com-
prida e como rei o e obedeciam todos os outros
e o de joelhos e na mesa serviam muitos (raquelles
espiritos malignos ... E estando n 'estes desenfadam eu tos e
folgares cantaya no campo um gallo preto que estrngia as
orelhas que devia ser algum demouio que sempre cantava
meia nonte e a modo de gallo. E logo u 'um momento se
desfaz a festa e o folgar e todos os demonios desappare-
cem e os que l tm suas amigas e mancebas as tornam
n'um momento a trazer do uwdo que as levaram as suas
casas.
O Sabbat portuguez apenas carnal ; sim-
ples e grosseiro co1no a imaginao rude do poYo
que o concebe. Quasi no ten1 caracteres satani-
cos, cmno a l\[issa-negra da Biscaya. Sonho de
espiritos allncinados, apparece con1o um espelho
da vida : o Sabbat no outra cousa 1nais do que
a viso nocturna, a appario e1n sonhos d'aquillo
que durante o dia parece ser o sutnnto da orgia.
A mareha cl'esta crena correlativa outra,
-dos lobis-hon1ens: dos trajos nos sacrifieios dos
bosques veiu a confuso dos hmnens e das bestas,
e d 'essa confns,o snpposta a allucinao da lycan-
thropia. Com o SaLbat succede outro tanto. At
ao anno 1000, as reunies nocturnas fazern-se para
a cPlcbrao das cerernonias pagans que a EgrC'ja
condemna; fazc1n-se de noute, en1 ean1pinas afas-
tadas. A turba confusa de gC'nte que os sPnhores
lanaran1 na condio de servos adora Dianon1
(l)iana-llf'cate-Lua) accendendo-lltP yt>Jas; o lu-
p(r<'al persf'gne as tnnlheres e as cnan<;as cont a
vdha tnaseara negra do I lall(qnin
(ArlPqnin). Assin1 se cPkLra fitlnuntP o JJerrili-
!J1un ntata-sc no S . .Joo o Lode de Pria-
po-Bac<'ho-Saba7.io, essP earnaYal pnpnlar
que a Egnja repelle para a noutc c para a smn-
III.- DEMONOLOC:JA- 2. 321
hra <los O latitn C'tn qne C'lla profere a
l\lissa Htn 1nystf'rio para o sC'rvo, c ma-
n<'ira rptn a Antiguidade se afasta, os seus deuses
o detnonio (confonne vimos) c as SaLa-
zias a :\Iissa-nrgra on Anti-tnissa do Dernonio que
o A nti-I )Pu!;: tatnbenl o servo o inin1igo do se-
nhor feodal!
Por dois on trcs seculos - a edadc anrea dos
pactos- o l)cmonio o protector de todos os affii-
ctos, dos 1niseros na sua mesq ninhez, dos sabios e
dontores nas C'mnplicncs e enygmas dn escholas-
tiea e (la alchytnia, dos artfices nos atrevin1entos
dns . snns constrnces aereas que desafiain as leis
da estabili(hule- prineipaln1ente do povo dos cam-
pos, perseguido pela crueldade dos senhores, per-
pela f(nne, perseguido pelos filhos cho-
rando por pilo ! As orgias do Demonio so este-
rf\i:.;, as brnxas afogan1 as creanas no bero :
Viva qnen1 nos livra da affiico dos ti lhos ! A
negra, cspeciahnentc na Europa central, onde os
servos se congregavan1 s noutes em multides de
seis, de doze nlil cabeas, o fennento das jacque-
'Jias levedado pelo satanistno, excitado pelas bebi-
narcoticas e pelo delirio das rondas de Saba-
zio. O Baccho antigo j clara mente o Demonio :
um itlolo de pau, hastato, com o bode symbolico
ao lado, sobre o altar onde a feiticeira celebra a
missa ao claro das fogueiras lugubres que fazem
danar no fundo negro do ar as dnas moles nledo-
nhas- a da torre feodal distante que a persegui-
o na terra, e a do corucheu da egrf'ja onde o
latim dos padres repete en1 permanencia as ora-
es da 1norte com ameaas de torn1entos eternos.
Tudo lugubre- a terra e o cu ! Satan o unico
protector e messias do servo.
A partir do scculo XIV a !\Iissa-negra de Saba-
22
322 L. IV.- A MYTHOLOGIA CHRISTA.N
zios-Satan j se no celebra nos campos, 1nas fica
por le1nbrana na imaginao do povo, para arre-
batar as 1nulheres hystericas -as bruxas. A fa-
Inoza untura com que ellas se preparan1 para a
viagen1 pelos ares con1pe-se dos suecos da datura
da belladona, da mandragora, suecos
excitantes, narcoticos poderosos que produzen1 as
allucinaces do sonho : o alcaloide da dat. stram.
a 1nes;na atropina que se extrae da belladona, e
n1aan-d'espinho, maan-do-son1no, maan-do-diabo
so denmninaes da planta celebre das feiticeiras.
Gassendi conheceu ainda no principio do XVII se-
culo um hotnmn do Languedoc que usando do oleo
de stran1onia tinha a certeza de ir passar a noute
ao Sabbat: sabia nnlito ben1 que donnia, mas sabia
ta1nben1 que as viagens dos sonhos eran1 'J'ea-
lidacles.
Cotn que argtunentos se lhe provaria no o se-
reni, se elle via, sentia, gosava? E o leitor no
esqueceu de certo ainda con1o a psychologia do
hmnen1 pritnitivo v acordado o que sonhou dornlin-
do, e co1no as apparies da noute se tornam al-
lucinaes de dia. D 'esse estado pathologico do
systema nervoso veiu a lycanthropia e vmn bunLetu
outra Inolf'stia cguahnente filiada nas supersties
ou factos de sobrevi vencia da nossa Edade-media:
a choreotnania. No tc-se o facto sabido do caracter
contagioso das affeces nervosas, e cmnprehender-
so-ha a realidade phantastica de un1 tmnpo en1 que
tudo so bruxas, tuJo lobis-hmnens, tudo rondas
de gente desvairada no delirio da dana-Jnacabra,
a qnc os allmnes chan1alll ue San-'Vitt, os frauee-
zes ele San-Guy, os hollandezes de. Ban-Joo, que
parn os italianos da CalaLria a rrarentula, c para
os }'uwpe1s do 1\Ionnwuthshirc, ahi por 1785, tuna.
III.-DEMONOLOGIA- 2. 323
hmncHa.gmn a Deus ctn n1cn1oria de Davil, o que
da11on perante a Arca!
1\s nn V(\llS de altnas que povoan1 a phantasia
a vcnhvlcira nutndragma da imaginao : so
(lias qne cnlouquecmn o povo, uesdc que os tlouto-
rC8 fizcnun COill todos OS 1nytlws O Uua(iSlllO trans-
f'Cllllentc de l)eus-Dmnonio. O dcsvairaincnto
(\gn:d, na vm-tigmn <lcn1oniaca e no extasis tnys-
tieo; a loucura iuentiea, para o critico, nos que
rem, o Detnonio porque un1 pessi1nisrno
satanico, e nos que vem Dens porque respiran1
un1 optitni8tno religioso. A Egrej<-t, porn1, no
podia p(nsar assi1n. Elia viu, v ta!nbmn o Dctno-
nio que o seu ini1nigo; c cmnbatia-o cotn as ar-
Inas do inferno, co1n as tenazes e o lutne, condc-
lnnanuo s eluunnu1.s reaes aqueUes que a theologia
contletnna :s chammas i)hantasticas de outra-vida.
vo surgcn1 sporaclica1ncnte os protestos con-
tr:t a crueldade: nen1 os inquisidores ne1n os fei-
ticeiros se crmn victi1nas de u1na allucinac:Lo. En1
1518 vVier, de \Vestphalia, dil-o porm,
:i lycanthropia, ao Sabbat, s feiticeiras, casos de
hysterio-dmnonopathia; em 1463 Edelino, doutor
da SorLonna, affinnara que as saturnac8 diaboli-
cran1 apenas sonhos doentios; e, cn1 1320,
Grillando, utn inquisidor de Arezzo, ven1 declarar
que os SaLbnts so iu1aginarios e as bruxas pes-
soas atacadas ele hysterisn1o. l\Ias estes prenun-
cias de utna lucidez scientifica c critica luzcrn
ainda apenas con1o alvoradas. A Europa nnut
casa-de-doidos, hystericos ela sabedoria que ve1n
Deus, hystericos da feiticeria que vetn Dento-
nios: os pri1neiros qucitnain os segundos. As fo-
gnciras da Inquisio crcpitan1 e a diabolatria
nasce, con1o tuna phenix, das cinzas dos quciin;l-
d<>iros. Desde a l-Iespanha at Allen1anha, a Eu-
*
L. IV.- A MYTHOLOGlA CHRISTAN
ropa uma fogueira em que uns doidos quei-
n1an1 outros doidos: em 'Vurtzburgo arderatn de
unu1 vez 800, en1 Bamberg 1:500, em Genebra no
anno de 513 n1ataran1-se 500 feiticeiros em tres n1e
zes. A Hespanha, sua parte, quein1ou (13-!7-1806}
32:000 pessoas, entre feiticeiros judeus e hereges;
Portugal (at 1732) 1:454. t
3.
l\Ias quetn ignora hoje a influencia anesthesica
da allncinao? O fogo no queima, as feridas
no doetn, a 1norte no assusta. Em todas as per-
seguies se observa a mnbriagnez do 1nartyrio
que contagiosa, e se os Acta sanctorlon conside-
ranl tuilagre a coragem dos christos, os feiticeiros
ttn tan1bmn o seu n1artyrologio, e qnasi e1n nossos
dias a Liberdade, dolo novo, o teve tan1ben1. Na
revoluo franceza tnorria-se corn indifferena, qua-
si con1 prazer, e de certo con1 vaidade. A un1 doi-
do que tentou suicidar-se cortando as gnelas no
hospital de Paris, ouviu-se dizer: Tive logo a
voluptuosidade ineffavel de cortar o pescoo e vr
correr o n1cu sangue!>>
O hysteristno produz utna cmno loucura, porque,
se as facnldndcs n1enl.es nro cstfo .desorganisadas,
a dcsonlen1 nas sensaes dc-lhes in1presses erro-
neas : un1a loucura reflexa, se assi1n licito di-
zer. .Affinnan1 os Inedicos qne no h'ysteris1no o
cnferrno sente subir do hypognstro ao pescoo
co1no un1 n que teria sen1 se salH:r
c_otno, no organisn1o. As constriC'cs, os tnovimen-
tos involuntarios, a desortlcn1 qne sPntin1os no
poder clotniuar, fazem-nos que oLedecciuos a
1 V. IJU. de l'urlutjal (3.
8
O(l.) n, pp. 31-10 o 18t.i-9J.
III.-DE:\fONOLOGIA- 3.
llllUt vontade allwia. a sensao
de fonnigneiros, oppresso na pclle n
nas Vl8CPras, c cotn isto furias, ntna fora Inns-
tnlar extJaordinaria, a Locea cscutnante cn1 aeces-
sos llc gritos c palavras sen1 nexo. Eu vi unta hys-
teriea racltar eotn nnu1. pahnada utn tijollo arga-
lnassado no cho de uma casa aletntejana; vi-a
por horas fixanuo o sol setn cegar; ouvi-a ladrar
cmno un1 c:to. Todos conh0cetn os factos observa-
dos de analgesia ou insensibilidade local : cotno as
1nordcduras n.o domu 1nais aos lipenutniacos do
que o varo de ferro cn1 braza que o co damna-
do cotnprin1c na bocca ; cotno se ttn nas 1uos
carYes ardentes e se pratican1 sen1 soffrin1enti>
tantos actos dolorosos -explicao obvia de 1nais
de utna das p1ovas dos Juizos-de-Deus dos povos
prilnitivos.
O hysterico o possesso: o n que sobe do
hypogastro o de11wnio que presta a sna fora
itquelle e1n que entrou, fallando-lhe pela bocca es-
pnn1ante, n1anifestando-se na insensibilidade da
pelle. Chan1ava-se signal-do-dia bo ao ponto em
que itnpunen1ente o exorcista enterrava tuna agu-
lha, prova evidente da possesso de1noniaca. Essa
condio morbida en1 que o hotnetn apresenta fa-
culdades anorn1aes no podia ter outra explicao
seno a transcendente : Deus ou o Demonio, seres
que se confundem nas raias da viso, no se sa-
bendo ben1, mais de un1a vez, se a allucinao de
um alun1-brado
7
t por exemplo, divina ou demo-
niaca, heretica ou santa. 1\Ias os sy1npton1as ex-
travagantes ou repellentes do hysteristno quadran1
melhor ao den1onio do que ao deus, e un1 instin-
cto que estabelece a distinco, quando no o
1 V. Ht. da civil. iberica (2.a cd.) pp. 183-!) e 98.
326 L. IV.- A 1\IYTHOLOGI.\ CHRISTAN
con1portamento ou a doutrina seguida pelo en-
fermo na lucidez. Subjectivamente, o paciente ex-
perimenta a n1esma illuso. Todo o ar que respira
divino ou demonaco: cr-se visitado por deus
ou pelo demonio. J de1nos exen1plos bastantes
d' este estado de imaginao que, se hoje talvez
s dos alienados, foi j commum a toda a gente.
Vin1os a opinio de Luthero, ven1os con1 elle sabios
e doutores defendere1n n1uito positivamente a rea-
lidade da possesso. l\lartin dei Rio allega o caso
de l\Iaria Pacheco, a senhora de Coin1Lra e1n qne1n
o demonio entrou e que, feita hon1em, partiu para
a India onde praticou faanhas. AnibrQsio Par, o
celebre naturalista, cr na possesso, nos pactos,
nas sortes e maleficios; classifica os de1nonios e1n
varias ordens : cacodemonios, coquen1ares, gobeli-
nos, incubos, succubos, lutins ; diz que se trans-
fornlam em bodes, jun1entos, cues, lobos, corvos,
lagartos, para apparecerem no mundo; e que in-
troduzindo-se nos possessos, falla1n linguas igno-
tas, fazem tremer a terra, chan1am relan1pngos e
troves.
O paciente experimenta a mesma crena qne
est no espirita dos que o rodeiam; julga-se a si
aquillo que os mais cren1 que elle , e por isso se
observavam possessos que se delicia van1 na honra
ou que se penitenciavam d'ella. Esses casos, ge-
raes outr'ora, rcpetitnos, so hoje relativanwnte
raros fra dos hospitaes de loucos. Ahi observa-se
que 1naneira que o chC'fe do estado rei, intpc-
rador ou presidente, assi1n os doi<los se cren1 a si
quando a mania das grandezas os ataca : nos
hospitacs de l)aris, (hpois da Connunna, fonun
nunwrosos os casos de nutlhercs safanisada8 que
SP confcssav:un }Wtrolciras ou gnias dos prnssianos
ctn Sedan. A afllico universal intpriiuia na lou-
III.- DE!\IONOLOHIA- 3. 327
cura u1n cunho de protesto que cmno u1n ecco dis-
tante dos protestos de1noniacos do povo na affiic-
o da E<ladc-n1cdia; c entre a loucura constitu-
cional c a loucura reflexa pC'las alluci-
IHlC's do hysterisn1o (casos distinctos para o
1ncdico) no h a, soL o nosso ponto de vista, diffe-
renoa, porque :unhas leva1n a u1n tnesn1o estado
1neutal que nos doidos constante e nos hysteri-
cos intertnittente.
Cotntudo, co1no em outros tempos se dava rea-
lidade {t possesso, a intermittencia das crises tor-
nava-se utna loucura chronica, porque at na luci-
dez o hoinetn sujeito a accessos se acreditava e
era ton1ado co1no presa do demonio. Passivo, e
no quasi-dcmonio como as bruxas e feiticeiras,
vehiculo apenas e no sacerdote ou filho elo diabo,
os que com elle, repetimos, ou abraa-
vatn ou repelliam o tentador. No ha santo a
que1n o diabo no falle, no ha ho1ne1n que elle
no tente, no ha corpo que no visite : abraado
on repellido, e d'ahi vm as numerosas lendas dos
cujo destino o cu ou o inferno, con-
na vida escolheram deus e o mosteiro ou o
den1onio e o mundo.
Torralba, medico ela rainha D. Leonor, mulher
do nosso D. l\Ianuel, um Fausto h espanhol cujo
l\Iephisto foi Zequiel. Em sua con1panhia viajou
pelos ares a assistir tomada de Ro1na pelo
Bourbon (6 de maio <le 1527) conforme D. Quichote o
conta em Clavileiio.
Acuerda-te clel verdadero cuento del licenceado Tor-
ralba a quien llevaron los diahlos en volandas por el aire,
caballero en nna ca:fia, cerrados los ojos y en doce horas
lleg Roma y se ape en Torre de Nona, ... y vi todo
el fracaso, asalto y mnerte de Borbon ; y por la maiiana
estaba de vuelta l\Iadrid ya, donde di cuenta de todo lo
3:28 I . IV. -A MYTHOLOGIA CHRISTAN
qne habia visto : el cual asimismo dijo que cumlClo iba por
el aire le mand diablo que abriese los ojos y los abri
y se vi tau cerca su parecer dei cuerpo de la luna que
la pudiera asir por la Inano y que n os mirar la tierra
por n desvanecer-se.
A ironia caustica de Cervantes abracava na sua
conde1nnao pelo bom-senso a cavalla;.ia e a feiti-
ceria, t n1as na historia 1nonastica portugueza de
S. Frei Gil, confor1ne a conta Fr. Luis de Sousa
(llt. de s. Domingos)_, v-se quanto os pactos eram ainda
considerados realidades no fi1n do seculo XVI, e
ta1nben1 1nuito mais tarde. 2 8. Frei Gil nascera
en1 v OUzeJla en1 1190 e estudava llledicina quando
o de1nonio o tentou- porque na Edade-n1edia o
diabo tenta de preferencia os medicos que estu-
danl os segredos da vida. Fez-se o pacto. Foi-se
co1n elle onde o esperavan1 os 111inistros da offieina
infernal. Era un1a gruta na raiz de un1 n1onte en1
lugar enno e longe de povoado. Aqui entrou e re-
sidiu, feito discipulo de Lucifer. Essas covas, onde
Gil esteve, eran1 junto de Toledo, e d'ahi foi a Pa-
ris ton1ar grau, e entregava-se deYassiJo do
mundo quando lhe appareceu u1n cavalleiro bran-
dindo un1a lana e dizendo-lhe: J\Iuda a vida, ho-
mem, n1uda a vida! aterrado, vindo parar
a l)alencia, onde ao tempo se erguia u1n convento
de S. D01ningos. Confessou-se e ton1ou habito, vindo
transferido para Santarcn1 proseguir a sua vida de
penitencias e cilicios para rehaver o papel que
dera ao diabo. Na allucinao das oraes, a terra.
abria-se c via o inferno co1n as suas channnas, e
vozes diJr.iaru-lhc qne seria essa a sua IHornda
(terna. O diaLo apparccia-lhc ent fnnas dc:::;vaira-
1 V. llil. tia ridf. ibrita (2.n ml.) pp. 2J0-3. -! Y. llillf. tle Portugal
(3.
8
cd.) u, 1'1' 153-5 u
III. -llEl\lONOLOGIA- .i. 3'29
das : tle tuna vez tonutndo a figura de unt n1ons-
trno:so ceutanro annatlo de arco c frccha::; e1nbebia
unia no arco l'OIH tanta fora que lhe fazia juntar
as pontas c apontava c1n Frei Gil cmn geito e fe-
roci<ladc tal que lhe parecia 11o podia escapar de
atravessado ; tle outra vez arrc1ncte a elle feito
unw. feia c diHfonne tartaruga de cabea e bocca
to desnwsurada que pr01nettia podei-o engulir .
O n1artyrio durou sete annos, ao ti1n dos quacs,
n\una batalha derradeira, llotou que vinha des-
cendo do alto lla capella da parte onde a vazava
1una abertura. pela qual os (diabos) vira ir fugindo
de tropel, lnun pedao de pergan1inho que pera
signal do que era c de quem o ganhara e dera a
victoria se veio co1no po:sto 1no offerecer e a s ~
sentar aos ps da Senhora sobre o altar.
Reconquistado o papel-fetiche, roto o pacto,
Frei Gil volta a Paris estudar theologia e as suas
vises 1nudan1. No v o inferno, v o cu. Acon-
tecia-lhe n1nitas vezes arrebatar-se subita1nente e
ficar alienado de todos os se11tidos, de tal sorte
que entrando algun1as pessoas onde estava, de ne-
nlnuna dava f.'' Ex-possesso do De1nonio, passou
ao poder de Deus: ficou o n1esn1o hon1en1, gover-
nado por outro esprito. Regressa a Hespanha
co1no Provincial da Orden1 : santo, faz 1nilagres
depois de ter connnettido feiticerias, e que1n in-
tinla ao nosso Sancho II a deposio tra1nada pelo
clero e ordenada pelo papa. l\Iorre en1 12G5, e as
suas relquias fican1 sendo dos 1uelhores remedias
contra os doentes de possesso- u1u antdoto para
o vi-nho-dantnado !
4.
Na historia de S. Frei Gil v-se utn typo do
animisn1o bifronte ou dual que inspira v a a theolo-
330 L. IV.- A l\IYTHOLOGIA CHRISTAN
gia e a de1nonologia. O feiticeiro u1n santo-do-
nini ; o santo, 11111 feiticeiro diviuo. Un1 -v e falla
co1n o Demonio, o outro con1 Deus. no dua-
lisn10 dos factos de sobrevivencia, moldados e1n
dognu1s ou crenas 1noclernas, observa-se ainda o
1nesn1o eararter que not.mos con1o fundatnental no
anitnismo prin1itivo: o 1nal a n1orte, o betn a
deus o ar lnn1inoso d'onde sae1n os mvthos
diurnos, o den1onio a escurido da
e a viso do sonho. O inferno obscuro, o diabo
apparere de noute; deus ilhuninado e v-se mn
aureolas de sol, entre as nnvens. Deus o genio
dos astros e da vida, o diabo un1 deus chtonico c
esehatologico. Transfigurada a existeneia, o cu e
o inferno so os 1nythos da vida e da 1norte : por
isso o instineto faz de Deus uma apotheose e do
Den1onio u1na conde1nnao.
1\Ias, na apotheose e na condr1nnao, o estado
n1entnl e o processo psychologico so identicos.
As apparies do ar, to frequentes, to eons-
tantes con1o as evocaces das sotnbras, valen1
para a critica a cousa. Santa '.rhereza,
allucinada celebre, perguntada como via, respon-
deu - co1n os olhos da ahna! (LiLro de su vida) Era
com esses olhos qne via os padres da co1npanhia
de J esns <c en cielo con banderas blancas en las
1nanos, y he visto de ellos otras rosas U.e 1nucha
:ulmiraeion. (Obras,,, 7) 'Tises con1o as de Loyola, t
de S. _Francisco de Assiz, de Santa Cathnrina
de. Sena; vises C'Onlo a de S. papa
quando, na peste de Rmna, S. l\Iigurl apparf'ccu
soLrc o rnansolPn de Aclriano Lrantlintlo nnut
ensanguentada, valmn o qtH' as
<los r)('r:;as que v01n AI, o C8pirito da febre es-
III.- .l. 331
carlatina, ou dos l\:arrian vendo I.4a, o gcnio da.
() proprio l\fnlcLrnnche olu;ia dentro de
si a. voz de })<ms, c isto nos ITIOHtra c1uanto utn
ph<-nonHno anitnista, identico sempre, pde trazer
conJsigo, aggrf'gados, corpos di,ersos d<' pcnsainen-
tos n1oraes ou nH'taphisicos, desde a inconsciencia
selvagc1n, at ao lteroistuo de un1 Loyola on de
u1n .Albuqnerqnc, t at, finalrncntc, . lucidez do
philosopho dotado de tnna segunda-vista.
se a n1edicina explica a theoria
d' estes anachronismos psyclticos, porque no tem
outro notne a eoexistcncia de vi;::;cs animistas co1n
ntu estado uulis ou tncnos critico do pensan1ento,
necessario dizern1os duas palavra::; cerca do lu-
gar dos en1Lustes. Pareceu-nos smnpre absurda a
doutrina que pretende explicar por artiticios os
tnilagres e as fciticerias, snppondo nos anthores
uma conscicncia con1pleta e nos espectadores uma
obtusidade inconcebvel. Da allncinaco crente at
ao charlatanistno ha tuna successo
3
de moinf'ntos
em que os dois elen1entos se co1nbinan1 de n1odos
variados, tnas parece-nos poder-se affirnutr que o
charlato puro n1uito n1ais raro do que o puro
allucinado. Entre a1nbos, portn, e co1no quantida-
de tnaxitna, nlstr collocar as allucinaes pro-
vocadas etn vez de espontaneas, e distinguir as que
se provocam inconscienten1ente e por vontade. 2
J. Ibn-I(aklhun dizia que quando se receberam
revela-es varias vezes, supporta-se mais faciln1ente
o contacto do n1undo espiritual.>) O mistr da py-
thonissa, do propheta, do energurneno, do santo,
torna-se profissional; e o syste1na nervoso, solicita-
I V. Hist. de Po'rlugal (3.a ecl.) 1, pp. 241-64.- 2 V. a estP. respeito
a monogtaphia do sr. Julio de 1\Iattos, .All'ttcinaes; Porto, 1880 (2.a cd.)
trabalho copioso e luciuo.
332 L. IY.- A l\IYTHOLOGIA CHniSTAN
do cmn frequencia, habitua-se a obedecer cga-
lnente s itnpresses 111entaes. A itnaginao for-
teJuente sobreexcitada, escreveu Goerres, pde
111odificar a nutrio do tecido cutaneo sobre o pon-
to desejado co1n energia e persistencia, at deter-
lninar sobre esse ponto ecchyn1ozes, exsudaes
sanguineas e especies de chagas. Eis ahi como ar-
tificias, 1nas inconscientes, e que en1 nada se pare-
ceJu con1 o charlatanis1no, provocatn os extasis dos
santos, a viso dos prophetas, e at os stygtnas
sagrados ou as Santas-chagas de Christo que S.
Francisco de Assiz teve e que por um tetnpo fo-
ranl o cutnulo da atnbio piedosa de tantos doi-
dos de santidade.
No ttn o 111esn1o caracter da inconsciencia e
innoccncia os cilicios, os jejuns, as fadigas, as vigi-
lias,- as oraes que tatnbein artificiahuente provo-
canl a viso e o extasis? Artificio existe pois, n1as
involuntario e inconsciente, e por isso inconfun-
divel co1n o charlatanistno. Na 1nesn1a categoria
ser nli:str collocar utuas vezes, ontras no, o hy-
pnotisnlo provocado pela fixao prolongada da
vista n'u1n objecto lutninoso, n'tuna superficie, e at
n'nma cousa qualquer indetern1inada. E o n1esn1o
caracter a1nbiguo convn1 eguahnentc aos sonhos c
delirios produzidos por substancias anesthesicas,
nareoticas c inebriantes, con1o o ellcboro, o stranlo-
nio, o aconito, a bellatlona, a 1nandragora, a papou-
la-todos os venenos das solaneas das feiticeiras, c
que para ellas tanto podmn ser segredos saer:-nnen-
taC's :i 1naneira dos tctnpos rmnotos e dos Psta-
clos pri1nitivos, cmno artes puras e charlatancscas.
Aqui, a linha divisaria no cst: no proeC'sso que
( sempre o Inestno: cst< no cspirito de quetn o
pratica. ] ~ incontC'stavcl qnC', ao. decair da verti-
gCin da l
4
:dadc-uwdia, qnanuo a ironia c o sar-
III.- DEMO.NOLO(I(A- .t.. 333
casn1o, de tnos dadas a tuna scicneia incipiente,
a loucura divina c dcntoniaca, houve
charlataens nas egrejas c nas j(nut dos feiticeiros;
houve gente que viveu- c vive!- de explorar a
frio a cre<lnlidade ingenua. Un1 fogareiro, cera
virgcn1, nnut esponja cn1bcbida en1 sangue c agua
-basta isso para suar os Christos c chorar
as l\fadonas. No ntnseu de Cluny ha mais de um
crncitixo qnc, it maneira das bonecas Nuretnberg,
n1ove a cabea, os olhos e a lingua.
Essas artes, por grutescas, no tm alcance.
l\Ias no succede o n1cSn1o aos verdadeiros nlila-
grcs- verdadeiros no sentido de serf'nl cridos por
gente qne ten1 o espirita n'un1 estado archaico-
da religio c da scicncia de hoje. Casos con1o o
de Lourdes e reputaes como as de um l{ardec,
levan1 a ten1er que, nen1 ao lado de nina sciencia
con1o a nossa, o anin1istno possa desapparecer de
todo, pois o ve1nos renascer sobre as ruinas do ve-
lho inferno na idolatria das fontes sagradas da
Virgen1 e nas aberraes do spiritis1no. A obser-
vao clara da sciencia dissipa o nevoeiro dos n1y-
thos nascidos no estado crcpnscnlar en1 que a in-
telligencia confunde as in1agens con1 os obje-
ctos reaes : n1as pde a sciencia por si s affinnar-
nos que ns e o InutHlo Sf'jan1os a verdadeira rea-
lidade, e no apenas tuna imagen1 de outros seres
c outros mun<los que a razo, n'tun estado de nly-
thologia n1etaphisica, pde se1n duvida conceber?
:No : a sciencia no basta; o pensan1ento carece
de fnndan1entar o systen1a das suas observaes
no alicerce inabalavel do senso intirno e da cons-
ciencia- as duas bases da philosophia.
Essas duas vozes fundan1entaes do nosso pensa-
lnento rlizen1-nos que ns son1os nma realidade do-
tada de un1a vontade : eis a definic1o derradeira


\
\
33-i L. 1\-.- A :MYTHOLOGIA CHRISTAN
do 1nytho obscuro da altna, na qual a in1aginao
ingenna poz a theoria da causa e a explicao da
1norte .. A. unica ahua verdadeira a nossa perso-
nalidade revelada na orgo claro da.
Yontade organica; a alma de cada um de ns
con1o a chan1ma produzida por tuna co1nbustl.o :
essa. coinbusto a vida, e no seio de tudo est
latente o fogo de que o aryano fez o 1nedianeiro,
e ele que ns nos servimos con1o con1parao. Os
1nytlws do passado so as 1netaphoras do presente.
}lonna-'JntminaJ era o aphorisn1o de Burnouf; l\Iax
:Thluller chama aos tnythos u1n dialecto, e Breal
identifica-os na sua essencia con1 as suas denotnina-
es. Assitn, o que nasceu das palavras acaba por
ficar apenas no estylo.
O vento sopra, a chamn1a apaga-se, a ahna
foge, o hmnen1 n1orre : ento o e a von-
tade que arderan1 e1n ns voltam ao seio do Incons-
cirnte, no como algu1ua cousa tangvel, 1nas co1no
o sotu de utn instrutnento partido. V olt:un con1
a fr1na que se destnancha, cotn a In[tteria que se
des:tggregn. A 1norte absolnhunente fiual, por-
que a prrsonali(lade on a ahna que foi dissipa-se,
peruendo a consciencia de si; 1nas o pensan1ento
eterno, porque a possibilidade de prrsonalidndes ou
indiviclnnes a propria existencia da grande
ahna do Universo, que n1ostra nos factos de trnn-
utisso a prova da sua unidade. A nossa peuua
ohc(lecc agora, por cxen1plo, ao pens:uncnto de nn1
l'lato, scn1 qne por isso estf'ja mn ns a alma do
philnsopho gtego.
Foi este facto tla transrnisso -facto que rx-
primc eone1et:uncnte para ns a unidade c a rter-
niclauc elo P(ns:unento-Vontade,- o qnr, fi}H'rec-
hi(lo inwginao prin1itiva, deu lP si o n1ytho
da elas ahnas : forn1nla. gros:seira.
III.- DF.J\IONOJ.Or.IA - .&. 3
')-
tJJ
de r0prcsentar, co1no na realidade uJgivcl, mys-
0rios tle tuna realitladc s{nnelltc racioual. O pcn-
srunento inconscif'ute,- algu1na cousa militante,
cotno ao lnme que arde e1n chanuna c
se a paga, torna a anler, e uLiq uo, etLrno cn1 si
c fugitivo uas snas appari<;cs : o }>f'nsaJnctlto in-
consciente o grancle rescrvatorio ela vida, <l'ondc
tndo nasce, onde tudo volta ... ser, Deus, se tatn-
benl esta p::da\Ta se despir de todos os caracteres
anin1istas e n1ytltieos.
Na chanuna fugitiva do peusan1ento de cada ho-
n1en1 a psychologia descobre un1:1. dualidade, por-
que a nossa razo consciente faz ue ns Ines-
Inos, cotno instrunH'nto raciocinante, um objecto de
raciocinio. Visto atravez da in1aginao sobreexci-
tada, este phenon1eno d as allucinaes; sonhado,
d as vises tl'ondc a pleiade dos deuses.
Jnento de pcnsa1nento }Jroprio e consciente, ns,
con1o personaliaade, sentin1os e1n ns o Inconscien-
te. Deus in nvbis, disse o apostolo. E essa vi-
so, prodzitla pelo desdobran1ento do nosso pen-
saniento; essa viso que uas suas alvoradas obscu-
ras gerou os deuses n1ysteriosos, que foi depois o
dcn1onio de Socra.tes, a voz abscondita de 1\Iale-
branche, que o cu aos santos nos seus
extasis, para o critico a revelao do Inconscien-
te na Consciencia, ou da Eternidade na Vida, ou
do Universo no Individuo.
E' ella o 1nais suLli1ne estado do esprito - se1n
s_er o 1nais forte, nen1 at o nutis Iucido. E' ella a
fonte do enthusiastuo e Ja f, que do ao pensa-
Inento nn1a energia correlativa energia n1uscular
do hysterico. E' ella que faz os heroes e os san-
tos, dando-lhes a ?nens divinio1 de u1na J oanna
d' ... L\.rc, segredando-lhes as hannonias classicas da
arte, as notas penetrantes da 111usica, o verbo pro-
336 L. IV.- A MYTHOLOGL\. CHTIIST AN
phetico da poesia, a unco doce da caridade, e a
piedade augusta que divinisa o hon1e1n.
Assitn, o sonho n1ythologico, ou a selva enlma-
ranhada dos mythos, dissipa-se on desfaz-se, dei-
xando pura a noo de utn estado que se sente
smu poder definir-se. Encarar de frente o Incons.
ciente sem tentar reduzil-o s formulas inadequa-
das da realidade que ns podemos con1prehender,
a summa sabedoria e o estado do espirito Yerda-
. deiramente critico e religioso a nm tempo. As re-
presentaes mythologicas so infantis, a negao
grosseira, as phantasias da inveno costnogo-
nica so pueris, e as aberraes do realisn1o spiri-
tista so symptomas de uma senilidade que volta
primeira infancia.
IV
Religio e religies
1.
Procuraretnos resutnir agora e accentuar niti-
damente as concluses do nosso estudo.
Houve quem religio uma doena
(Feuerbach) e quem a radicasse psychologicamente
no n1edo (Schleiermacher) : a religio seria pois a
doena do n1edo. Ontros (l\Iax l\Iuller) chainani-
lhe a ambio do Infinito -expresso metaphi-
sica que resntne a theologia orthodoxa nos seus elc-
n1entos classicos. A ns parece-nos que, se pos-
sivel tnna definio snn1n1aria, essa definio no
deve buscar-se nos sentin1entos nem na imagina-
o : ns definiramos a religio como a theoria
das relaes entre o homen1 e o universo.
Essa theoria, forn1ulando-se por via de faculda-
des mentaes, successivas conforme os estados de
cultura, , evolntivamente, uma representao in-
fantil e grosseira, uma percepo systematica,
tuna intuio Inoral, un1a fortnula metaphisica-
e afinal, despidos todos os caracteres transitorios
e historicos, uma noo pura. t
Por outro lado, n'este pheno1neno n1ental a que
se cha1na religio mistr distinguir dois momen-
tos ou duas phases -o espontaneo e o reflexo.
i V. Raas lmmanas, 1, p. LXIX, nota.
338 CONCLl:SO
o primeiro como a evaporao ele utn lanol
cl 'agua; o segundo con1o o nevoeiro ou a chnYa,
agua que torna e luuneclece qu tnolha os campos.
Do cerebro htunano se utna concepo con1 que
elle define a existencia: essa icla, que se forn1la
en1 n1ythos, condensada nos ares, cite sobre os ho-
mens cotno aguaceiros que fazem brotar no senti-
tnento as devoes- os ritos, os cultos, as preces
e as penitencias. Quando se diz, pois, que a reli-
gio o 1nedo, comn1etten1-se dois erros: primeiro,
v-se o phenon1eno s nos seus actos reflexos, es-
quecendo-se o n1ovitnento anterior ele inveno es-
pontanea; segundo, to1na-se o sentimento que ,
se1n duvida, chronologica ou evolutivamente o pri-
nlordial, corno sendo o nucleo e o principio erga-
nico. 1\Iedo, cotnpunco, e amor, piedade ou cari-
dade, eis, parece-nos, a successo ou a srie dos
sentimentos visceraes da religio objectiva, ou re-
flexa.
Na esphera subjectiva ou espontanea, ao inven-
tar dos 1uythos, ao conceber elos deuses, o espirito
lnnnano, dize1n outros, possuido por un1a illuso,
obedecendo a uma allucinao, victin1a de tuna
doena. N:S diren1os que ento o espirito hun1ano
v n'nn1 sonho, sob aspectos phantasticos, cousas
qne no existmn, con1 effeito, n1as que s debaixo
do aspecto de realidades so ainda conccLi,-eis.
sentido, a religio o sonho ou o deli rio do
Inconseicnte- doena, se se quizer, 1nas sen1 a
qual a saude do espirito era in1possivel, porque a
evoluo pelos 1nythos a estrada que lPva suc-
lucidez da razo e candura pie-
dosa, ci1ncntando no saber do passado a inlpossiLi-
lifl:ulc das
A exprPsso de doena, portanto, inatlcqnatla :
diga-se rudiutcnto. Assiu1 coJuo os organisn1os su-
'
RELIGI:\0 E RELIGIES- t. 339
}H'riorcs sactn por evoluo dos precedentes, afi-
confonuando-sc: assin1 dos 1nythos, a ..
partir dos nw.is grosseiros, saCin as noes puras
da nossa intelligeucia c os dietan1es da nossa cons-
cieneia. atravez dos sonhos eran1 con1o o
sol encoberto por nuvens: allun1iavan1 se1n se de-
finirCin nitid:uncntc.
Essas nuvens, por1n, essa so1nbra que involve
as noes, dizCin, so a propria essencia da reli-
gio- a doena que conturba o pensa1nento. 1\Ias
n1na tal doutrina de nos 1nostrar a ori-
gmn ex ?nachina d' esse elmnento estranho ; esque-
cendo-lhe ta1nbem que os instinctos e seuti1nentos
religiosos que na viso produzeu1, co1n a f, as
apparies dos deuses, so aquelle mes1no enthu-
siasnlo c aquella que na lucidez do o ge-
nio Jo heroe, do artista e do poeta. A viso, fa-
culdade por exccllencia religiosa, a religio entra-
nhas vivas do pensatnento hu1nano, saem ao mes1no
tcn1po, e por un1a relao uecessaria, da nebnlose
1nythologica para a lucidez da critica, 1nas nen1' se
extinguetn ne1n se alteran1. A poesia ser a cora
eterna da hutnanidade (se ella no 1nentir aos seus
destinos) ; a religio, na pureza aerea do pensa-
nlcnto 1nystico, ser se1npre a alegria infi1na e sa-
grada do hon1en1 digno d'esse nOine.
Con1o que encerrado u1u cyclo e1n que a cons-
truco 1nythica se consolida para se dissipar-
1naneira de u1na trovoada que se frn1a, e afinal se
resolve- torna1nos ao estado religiosa1nente vago
do arya prinlitivo, mas cotnbinando com esse esta-
do utna firtneza de pensa1nento critico que, iinpe-
dindo-nos de voltar a inventar mythos, no pde
iinpedir-nos de penetrar nas regies n1ysticas da
piedade, do an1or, da caridade. A nossa razo,
analysando e definindo, pra diante do Absoluto,
*
3!0
e, no podendo definil-o, cha1na-lhe o Nada -no-
. o inconcebvel. Fica pois um mysterio no corao
de um mundo que ns podemos todavia explicar
intellectual ou racionaln1ente, se1n o poder sentir
seno religiosamente, ou no fundo da nossa cons-
ciencia tnoral, ou no fundo das nossas faculdades
piedosas. A rigidez do stoico pde ainda basear-se
n'tun principio racional, n1as a unco do santo
estranha s definices e o enthusiasmo alheio aos
raciocnios: se dei;a de ser uma percepo nebulosa
e vaga, ce no amor negativo da paz bucldhista
ou no amor mystico dos christos, para condemnar
logo formalmente a realidade. A religio pois
irreductivel metaphisica; o corpo de idas e sen-
timentos com que a mythologia formou os deuses,
e a theologia Deus, excede os limites de uma con-
cepo racional como a noo do Absoluto. Deus
pensa-se, mas sente-se ta1nbem; a vida humana
no apenas uma dialectica, tambe1n un1 a1nor
e um enthusiasmo. :Esses sentimentos, ainda obscu-
ros sob a frma de medo, foram a argila con1 que
os primeiros hon1ens amassaram as itnagens dos
deuses: so ainda o nucleo do Deus da theolo-
gia, e sero a expresso poetica do home1n ainda
quando se tiver dissipado no mundo o ultimo dos
mythos inventados sua imagem.
O schema que expomos, para ter1ninar, sumnla-
risa tudo o que temos escripto no decurso d'esta
obra:
1\ELIGL\0 E 1\ELIGIES- i.
Rtli;:;iuo:
PorC'epo das relaes do homem
com o Universo, pela allucinao ou en-
thusi:l.smo.
I Animismo
noo da Sub;;tancia,
ou realismo religioso,
cujo typo
a rel. de Osiris.
II Naturalismo
noo da Vontade, ou
espiritualismo religioso,
cujo typo a
rei. de J ehovah.
Estes dois typos so syutheticos : i. . propoem
um systema em que se fundem os elementos astraes
e psychicos; nas outras relig. animistas d-se uma
paralysao de desenvolvimento e por isso no ha
synthese.
III Idealismo
noo do Pensamento, ou racionalismo religioso,
cujo typo a religio de Apollo.
3l
3.12 CONCLl:SO
2.
Radicada a religio espontanea na faculdade enli-
nente e creadora do pensa1nento, o enthusiasn1o, e
tendo de explicar a existencia, absorve em si, pro-
gressivamente, todas as espheras do conhecin1cnto,
tornando-se uma theoria.
A prineipio, a theoria no se da esphera inex-
pressiva de uma representao grosseira, e ne1n os
inventores dos mythos rudimentares so capazes
de medir o alcance da obra que encetam. Os ho-
mens vetn, sente1n, explica1n a seu n1odo, e caen1
de joelhos transidos de medo. Tudo em volta
sombra e noute; no ha sociedade, nem leis ; no
ha moral, nem sciencias-n'esse n1omento gene-
siaco do anin1ismo em que, para explicar o Inundo
externo e o interno, apparecem os ares e os sonhos
coalhados de espiritos. Ao systen1a dos n1ythos
cl'esta categoria chamaren1os ns da representa-
o simples .
Depois, a sociedade constitue-se como uma cris-
tallisauo, e esboam-se ida.s scientificas, isto ,
percepes e opinies obtidas pela con1parao,
pela observao. Surge outra esphera de tnythos
que ns dizemos da inveno porque por via
d'elles que o pensan1ento inventa_, na sua defini-
o, os casos que solicitam a sua curiosidad0. O
medo re1noto torna-se n'utn grande respeito, n'nnut
compunco profunda pelos deuses que se tr pre-
s i d i r e ~ it. n1oral na sociedade, c ao n1 undo na cos-
mogonia.
Depois, ainda a religio progride, qnan<lo nos
tnythos sQ_ciaes e cos1nogonicos, dC'nscs nwraes e
creadores, se introcluzC'nl ao hulo das f'c.'ntnas repr0-
scntativas as idas snLsta.nciacs, pondo a par da
"
RELIGIO E TIF.l.IGIES-
3.3
n1ythologin. rc1notn. aqnclles qnc n()s dizemos my-
thos do pensamento )) e que so as invenes aus-
tractns da t1H'ologin. c da philosophia- como o
Verbo alcxan<lrino e as ldaH de Plotino. N'este
mon1cnto, mn que a revoluo da religio csponta-
nea profnnda
1
. v-se tan1Lcm un1a revolno na
religio reflexa: o 1ncdo, j transfor1nado em res-
p?ito c snbtnisso, torna-se um a1nor, uma pie-
dade, un1a caridade fervente.
E' obvio que na religio succede o que succede em
tudo: estes n1on1entos ou typos successivos nPm so
universaes, ncn1 synchronicos, nem exclusivos. Os
doeiunentos archaicos accunnllam-se, e todos os es-
tados coexistetn na realidade : s a razo abstrae
das realidades, na sua confuso, as leis na nitidez
das suas linhas.
Na successo d'estes tres mo1nentos ou phases
-representao sirnples, pensamento-
observa-se un1 movin1ento constante de lnunanisa-
o de um lado, de unificao do outro. Con1o
circulos concentricos, deli1nitanclo cada vez nutis
un1a rea, assim os movitnentos da religio can1i-
nham constantemente para um foco de mono-
theisnlo e para a explicao de Deus pelo homen1.
O principio de unidade est n'estes dois phenonle-
nos correlativas, porque maneira que as nevoas
se dissipatn, assim se vae vendo que todas as fa-
culdades e attributos divinos se reduzem a n1n
unico, e que esse unico a in1agem ideal humana
reproduzida no espelho dos cus.
lHas a derrota para este destino permanente
no constante, nen1 so identicos os mon1entos etn
que paratn e se petrificam as construces religio-
sas. Cada raa tem o seu temperan1ento e a sua
capacidade limitada; cada povo e cada, historia
tem os seus acasos. O que succecle com o desen-

volvimento social, succede co1n o desenvolvitnento
religioso. O judeu attinge a unidade pela noo
do caracter, o grego pela da intelligencia: um
tem por faculdade e1niuente a cotnpunco, o outro
o raciocinio. No bucldbisn1o da India acaba por
dar-se utna cotnbinao degradante entre a tueta-
phisica vedica e o anin1isn1o indigeua. O ishunistno
dus negros do Sudo e o christianis1no dos de
Angola ou dos indios do Brazil reduz-se a um
fetichisnw assente sobre os dogmas do catholicis-
mo ou sobre os versetos do Alcoro. Na l\longolia
o buddhisn1o tatnbetn utn shatnanistno lJrimi-
tivo. Entre os persas chiitas, a adorao de A.li
transformou o islatuisn1o n'un1a idolatria pratica
em que os traos de InazJei::;tuo affiora1u. Por
toda a parte as cOinbinaes ethnicas do de si
cotnbinaes 1nythologicas ou religiosas, tnaneira
do que succede co1n as linguas, porque as reli-
gies so, como as linguas, productos espontaneos
que desabrochan1 e floresce1n confonne o torro
em que as sen1entes foran1 lanadas. Por isso as
c01nbinaes so fecundas ou estereis; por isso os
factos de degenerao abunda1n; e da confuso enor-
me da realidade s a analyse cxtrae as linhas ele-
mentares da ordem.
3.
Classificar, conltudo, as religies, isto , aquel-
las 1nythologias que attingirrun a ida de unidade
no pantheon divino c idas 1netaphisicas 11as re-
lnesentacs do n1nndo; classilicar, dizentos, pelos
aspectos dos dogmas ou pC'la natureza uo culto
in1possivcl. 1\s rubricas de sabeis1uo, au-
polytheiswo, nionotlteisnio, etc.
'
REI.Ir.IO E RELIGIES- 3. 345
correspontlCin a traos 1norphologicos exteriores
no s incaracteristieo::;, co1no conununs, pJe di-
zer-se, a todas as religies, por i::;::;o que so lno-
nlcntos fonnacs por onde todas cllas, no seu des-
cnvolvinwuto, c1u regra dcve1n passar. Por outro
lado, tonutr con1o typo o culto, tautbCin inlpro-
prio, pois no s os cultos se reprouuzCin, cotno,
ainda quando assin1 no fosse, ns saben1os j que
essa phase da religio apP.JlaS reflexa ou obje-
ctiva.
Feitas estas observaes e considerando que a
religio , cotno a civilisao, utna e a n1esma en1
tecla a parte, variavcl porm nos aspectos, na his ...
toria e nos linlites, con1 a capacidade, cotn os do-
tes e com a natureza da vida dos povos, conclui-
re1nos facihnente que a unica possvel classifica-
o das religies a ethnologica. Uma religio
un1a raa: assin1 se teni dito e no se1n funda-
lllento. E no tnornento etn que as tnythologias
primitivas, identicas ou quasi na sua obscuridade
indetertninada, attinge1n caracteres unitarios e Ine-
taphisicos: n'esse lllOinento que as religies se
differenceiam, tornando-se a su1nma do pensan1en-
to particular de cada povo.
N'esta categoria a historia encontra varios ty-
pos. Da 1nythologia aryana se o bralunanistno
na India e o n1azdeisn1o na Persia ; e na Europa,
abortadas as mythologias particulares dos celtas,
slavos e gern1anos, pde talvez elevar-se cate-
goria de religio o hellenistno delphico e o stoi-
cisino latino que resun1en1 as 1nythologias dos gre-
gos e italos. Os judeus, do no jahveis1no pro-
phetico a sununa do pensan1ento sen1ita, e os chi-
nezes no taoismo e na doutrina de Confucio uma
construco sinlilhante ao que foi o stoicisn1o euro-
peu, mas que se tornou religio constituda, ao
346 CONCLl"SO
passo que este no passou da esphera particular
da philosophia religiosa.
'I'aes so os typos de religies ethnicas - hiera-
ticas, chama-lhes Conrnot,- un1as das quaes (hel-
lenismo, stoicismo) foram absor, .. idas e dissolvidas,
outras ainda vi vem, embora concorrentes con1 as
posteriores ou esterilisadas por e lias. N' essas reli-
gies posteriores, catholicas ou proselyticas, obser-
va-se um n1omento novo. No se pde dizer que
a essencia do pensamento se altere, mas v-se que
se expande. O deus de l\Iahon1et no intrinseca-
mente superior ao dos judeus, pelo contrario, n1as
de nm deus nacional passa-se para um deus uni-
versal. A unidade, consagrada na esphera do pen-
samento metaphisico, torna-se geral terra e
humanidade, de particular que era de um certo
poYo e de um dado lugar.
O islamisn1o nascido dos semitas, o buddhisn1o
nascido dos indios e o christianisn1o gerado no seio
dos povos mediterraneos, eis-ahi os tres crdos ca-
tholicos ou universaes- concorrentes no sentido
da conquista da hegen1onia religiosa, localisados
hoje pela ponderao externa das foras sociaes
cm conflicto, um na Europa e na An1erica, outro
na Africa e na Asia anterior, outro em todo o
Oriente.
() christianisn10 pde dizer-se a religio da raa
indo-(\uropa, o buddhismo da raa n1ongolica, e o .
islnmisn1o da raa sen1ita expandindo-se na raa
n(\g1a e na cafre. J)ividido en1 seitas, o christia-
nisn1o ortlwdoxo entre os slavos, 1omano entre
os italo-celtas ou latinos, c 1notet:tante entre os
teutonicos; assin1 como o islan1istno chiita entre
os persas, c sunita entre os arabes, syrios e luuni-
tas.
Ao 1a(lo das trcs religies ecumenicas ou univcr-
TIEUGI:\0 E RELIGIES- 3.
sacs, mantn1-se (alnt de ritos n1innsculos a que
n:\o possiv(\l dar attcn?lo) as grandes c antigas
religies ethnicas: o jn<laisnto e111 via de extin-
co, o ntazdeismo dos persas, o Lralnnanisn1o da
Inclia c o shi11toistno privativo da China. 1 ~ para
aln1 ainda clns rcligit>es nacionaes estende-se a
mnltido de enltos Larbaros nas populaes in(E-
genas, atrophindas na Oceania e na An1erica, mas
nnn1crosissimas ainda na Asia e na Afriea, patrias
de (havidas e Inalayos, de negros, cafres e hotten-
totes. t
1
-11 <l
< <
o
z
~
0..
"'1
8
2
<
A RELIGIES PROSEL YTICAS
o
i ..c:
<l
....
~
~ ~ !:
""
o
;;J
<
:Q
o
E-t
r.l
o
I C::lll"isf iau is mo
a) Ortbodoxo, grego, russo, ar-
mcnio ............. 89 6 95
b) Catbolico romano ...... 135 0,8 0,6 38 0,4 175
c) Protestante .......... 68 0,7 0,4 41 2,2 112
d) Abexi ...... 3,5 4
Total (292) (7,5) (4,5) (79) (2,6) (386)
II Dudtlhismo 484 0,1 0,2 844
III lslan1isno 11 92 108 0,1 211
Somma geral . (303) (583,5) (112,5) (79,1) (2,!l) (1:081)
B RELIGIES NACIONAES
I Judasmo ...... 4 0,1 0,1 4
II l\Iazdeismo ....... 18 18
III Hrabmanismo ....... 148 148
IV Sbintoismo ....... 38 38
Somma geral (4) (204,1) (0,1) ( ~ 0 8 )
C CULTOS BARBAROS
36 86 5 2,1 129
Diversos ...... 2 0,4 0,4 0,9 4
----
Sommas . 309 824 199 85 5 1:422
----
Os numeros no podem, evidentemente, valer seno como aproxima-
es grosseiras. Alm das deficiencias estatsticas, ba a considerar a mul-
tido de gente couvertida que s nominalmente pertence s religies su-
periores, e a somma crescente de deistas ou atheus, muito considcravel
sobretudo entre os christos da Europa e da America.
38

Pde pois affirmar-se que desde que a humani-
dade attingiu religiosan1ente a unidade n1etaphisica
dos ruythos, a lnunanisao transcPndente dos deu-
ses, e por fim a ida do a evoluo
iniciada pelas representaes grosseiras do realistno
pritnitivo ter1ninou. No parece crivei a inven-
o de religies, assim corno se no concebe a
inveno de lnguas. Essas vegetaes da mente
humana requereru a espontaneidade da infancia
ignorante e ingenua. O n1undo envelhece, o pen-
sainento dos hotnens ganha consistencia e madu-
reza. Perder en1 poesia, viro saudades co1no as
que nos assaltam ao recordar os prin1eiros annos,
1nas a infancia no torna. Apenas s vezes, nas
crises da senectude, o ho1nen1 volta rneninice ca-
duca: assitn tambem o nosso tetnpo tetn observado
as invenes ridiculas de 1nais de tun extravagan-
te. Caro n'un1 cro de gargalhadas e desdens
todos os que quizeren1 erguer novos idolos sobre
altares novos: os que restan1, e cotn Inotivo, ser-
ven1 para as phalanges retardatarias que en1 toda
a sociedade se alongatu, co1no a esteira de nn1 na-
vio qne passa, at se perderen1 nas nevoas das
super::;ties rernotas pelas aldeias ssinhas nos
ucs vi os das serras ...
4.
No se exija cl'csscs, qne acon1panhetn os que
vo fn11te co1n passo lal'go: todas as aves
tnt a :unp1i<lo de azas da fragata ! No se lhes
ron Lf'tn OH dcnsPs q ne so o sPn consolo e a sna
al(gria; no se llws destrnan1 os altares a que se
:1jrwlh:un; 11o se ptetl\lula qno galgnctn c.le utn
salto a <listancia percorrida por outros. Cari:.un,
RELIGI:\0 E 1\ELIGIES- .l. 3-9
prostraflos no e1nLrntecitnento, infelizmente ma1s
conin1un1 do qne devera ser.
Nil.o se npplaud:un por1n, tan1poueo, os esfor-
os corrnptores (los fptc imnginatn restaurar a
religio e regressar ao tempo en1 que os mythos
vivi:un, desenterrando do passado os fetiches e os
1nilngrcs que par('cen1 um escarneo e fazmn do
sacerdote um charlato. No se confunda a con-
servao con1 a reaco ; nem se applauda o pha-
risaisnlo brutal dos iconoclastas, nem as artes dos
novos orpheotelas.
Ampare-se o passado ainda vivo, para que pela
vida e no pela violencia venhatn a ratninhar na
estrada aberta da religo pura os que ainda tri-
lhatn a vereda nebulosa da n1ythologia. Elia no
nn1 erro, nen1 un1a enfertnidade: un1a inicialo
e uma aprendizagetn. E' nos n1ythos que o ho-
nlein soletra aprendendo a ler na Biblia humana-
esse livro en1 que o nascer e o n1orrer so co1no o
florir das arvores e o cair das folhas na floresta
rurnorosa de un1a eternidade que est na succes-
so das nossas existencias fugitivas e no absoluto
dos nossos pensan1entos ideaes; esse livro en1 que o
cu a apotheose dada aos justos e aos piedosos,
e o inferno, para os nullos, un1 Hades de esqueci-
tnento e para os maus tun Tartaro de condemnao
exacranda.
Lancemos corajosa1nente para ahi tambmn os
pedantes e os doutores, os mystagogos e os ho-
mens seccos, esses que aspiran1 a um estado de
en1bruteci1nento no cretinistno milagreiro, ou a um
estado acaso peior ainda de n1aterialismo chatin.
lVIal da sociedade que repellir os primeiros para
se entregar nas mos dos segundos: como utn rei
descoroado descer do throno a confundir-se na
350 CONCLUSO
plebe das gentes que a natureza destinou para es-
cravos!
A in1piedade do corao a fraqueza no brao
e o latego no dorso. Un1a sociedade 1naterialista
en1 que os hotnens litnitatn a vida aos annos de
gozo, perdendo o senti1nento do nexo do passado
e da responsabilidade para co1n o porvir, abando-
nando-se ao requinte e ao dilttantistno cotno os
athenienses de outro tetnpo, ou it brutaJidade da
riqueza con1 que se paga o fausto e as n1ulheres,
corno os ro1nanos do passado ; tuna sociedade sur-
da pelos gemidos dos q ne soffrern, pelas Yozes dos
que claman1, est condetnnada a car. No gozo
Yae-se a fora, no optilnisn1o ingenuo pelas tna-
ravilhas da civilisao perde-se o sentin1ento do
que a civilisao , identificando-a
co1n o luxo de artes 1nercenarias ou cotn a gran-
dPza de obras apenas utilitarias. Perdido o norte,
obliterada a 1noral, ignota a caridaue, a vida tor-
na-se un1a lucta sen1 nexo, e cada hmnen1 para o
seu similhante, hostis, ini1nigo, con1o era o estran-
geiro na llon1a barbara. A sciencia. generali::;ada,
c de::;tnoralisada, uru instrutnento graye na 1no
de homens bestificados: {t navalha succeJe o re-
vlver, ao revlver os venenos subtis (strichinina,
aconitina), aos venenos, qucn1 sabe? o raio pr,)du-
ziJo por pilhas portateis, q nando a electricidade ti-
ver dito (1uanto pde. l\Iatar a regra de todo
a.quC'lle que no soube viver.
A1nplitiquC'-se o quadro que nos offerecc1n as
grandes ('idaucs co1n os seus cx<'rcitos de prolcta-
rios, as opnleheias vulgares dos seus ricos, os
<lPsvairaulelltos das suas Bobas, os seus b:.uHlos de
faf'inorns, as suas plebes depravadas, a sua pro-
Jnisenid:ul< r<'pngnantc: nntplif1<pw-sc, ab::;orYcndo
a aintla ingcuua. dos caiu pos, c tal vez
RELIGIO E HELIGIES- '
3t
uo parcatn chinHricos os receios de u1na nova
cotno a <la Antiguidade, que ta1nben1 ou vira
Plato c obedecera a l\larco-Aurclio. As oligar-
('hias dos nossos ricos pediro co1no as antigas
luna esp:ula que as defenua das plebes tuiscraveis
uubmu de gozar, e a espada seni u1n
csporas c Uln freio- se porventura h ou ver
janisaros bastantes para es1nagar as n1ultidcs dos
novos barbaros. Chegaro a vr-se na Europa
exercito::; de berberes, de indios, de turcos assol-
dados pela Frana, pela Inglaterra, pela. Italia,
pela Ru::;sia? O caso no seria novo, nmn a solu-
o ilnprevista.
l\Ias no dia en1 que tal succedesse, a Europa
acabaria, e sobre as ruinas de utna civilisao al-
gunt futuro Dante veria no ondear funebre das
tnultides barbarisadas
le genti dolorose
Ch'hanno pcrduto'l ben dcllo'ntelletto.
lllllLIOGRAPIIIA
D.- De la rligion considere dans sa source, ses formes et ses
dvelloppements. Paris, 1824-31; 5 vol.
f:'teuzet- Symbolique et mythologie des peuples anciens (trad. Guigniaut)
1825-51.
Pfleidertr, 0.- Die religion, ihr Wesen und ihre Geschichte. Leipsig,
186!:1; 2 vol.
lUullea, 111.- Origine et dvellopement de la rligion. (tr. Darmcstetcr)
Paris, 187!:1
...4 of ancient sanskritlitterature. Londres, 1850.
Lectures on the science of language. Londres, 1873 ; 2 vol.
Introduc!ion to the science of 1eligion. Londres, 1873.
Chips from a german workshop. (vv. 1 c II) Londres, 18G7.
Tiele, G. P.- Outlines of the history of ancient religions. (tr. Carpentcr)
Londres, 1880.
Hislory of lhe egyptian 1eligion. Ibid. 1881.
De;;el-Philosophie de la r1ligion. (tr. Vera) Paris, 1876.
Uenrn, W. Ed.- The aryau lwuselwld. Londres, 1879.
tJox, '"" .- Nytltologie des peuples aryens. (1870) tr. fr. Baudry. Paris, ISSO.
Gtey, G.- Polynesian mythology. Londres, 1855.
Gill, ,,... ,,... .- J!ytlts and :;ongsfrom lhe Pacijic. Londres, 1876.
Wilson, .J. L.- Hi:.tory and condilion of We.ste1n .Ajl'ica. Pl.liladclphia,
1859.
tJnsaalis, E.- Les Basoutos. Paris, 18GO.
Dtiuton, D. G.- The myths of lhe NelL'- n'orld. Nova-York, 1868.
DOI"tuan, n. Iii.- The origin of primitite etc. Philadelphia,
1881.
Tyloa, E. O.- P1imitir:e cullure. Londres, 1871 ; 2 vol.
Researches into the early hi:;;tory of mankind. Londres,
1878.
I..ubboek, .J.- Origia of civilisation. Londres, 1874.
Prchi<;toric times. Londres, 1878.
Fnrrea, JJ. &..- Primitive ?nanners and customs. Londres, 1879.
a.escheU, 0.- The races of 'tnan. (trad. ing.) Londres, 1876.
24.
354 BIBLIOGRAPHIA
Goldziber, Jg.- Mythology among the hebrews. (tr. R. Ma.rtineau)
d:-es, 1877.
Renan, E.- Histoire generale des langttes semiliques. Paris, 1868; 2 vol.
Eludes d'histoire religieuse. Paris, 1856.
De la part des peuples semitiques dans l'histoire de la c:irili-
aation. Paris, 1867.
Dral, 111.- de mythologie et de linguistique. Paris, 1878.
Hercule et Cacus. Paris, 1863.
Duneker, 111.- Geschichte der Alterthums. (tr. Abbott) Londres, 1871-81;
5 vol.
Pereevnl, t:. de- Essai sur l'histoire des arabes a1:ant l' Islamisme. Pa-
ris, 1847.
:rtlu!iipeao, G.- Histoire ancienne des pettples d'Orient. Paris, 1876.
1.- The ancient history of the East. Londres, 1871.
lUaluaffy, P.- Prolegomena to ancient h;f01-y. Londres, 1871.
Social life in Greece from Homer to lUenander. Ibid.
1875.
F.- Les premieres civilisations. Paris, 1874; 2 vol.
tudes accadiennes. Paris, 1873-4 ; 2 v . I.
La magie chez .les chaldens. Paris, 1874.
Dunsen, (). (). Egypt's place in universal history. Londres, 1848-58.
God in history. Londres, 1847; 3 vol.
nawlinson, G.- The .fite great monarchies of ihe ancient easter tvo1lt1.
Londres, 1873; 3 vol.
Grilrum, Deutsche Mythologie. {tr. Stallybrass) Londres, 18f0; 2 ,.ol.
Die Wissenscltoft des slavischen myths. Lemberg,
'" n. !l!!l.- The songs ojthe people. Londres, 1872.
.J .- Tablean de la litterature du Nord. Paris, 1857.
Durnouf, E.- La lgende athnienne. Paris, 1872,
Ormuzd et Ahriman. Paris, 1878.
Ilistory of Grece (vol. r) Londres, 1862.
('natha!ii, of Greece (tr. Ward) Londres, 1868-73; 5 vol.
L.- Griech. Mythologie. Berlim, 1860-1 ; 2 vol.
JJ-Iythologie (2.a C(l. p. Khler) Berlim, 18G5.
:uulh=-, Otr.-Ilut. de la lilterature grecque. (tr. Hilkbrnntl) Paris, 2
vol. 4.
0
l:iln!ii.!iiRng, &.- du roman dans l'Antiquit. Paris, 1862.
C'onlllJJg('.!ii' J.- La cit anii'}ue. Paris, 1872.
mo 11 {'" rt, - Des associations ,eligieuses cl!e:: 9TeCS. Paris, 1873.
D. of Rome. (tr. Harc e Thirlwnll; cd. Sehmitzl
J.ondrcs, 5 vol. 1842-4.
1\!!Jnmnuntll, ... la.- llistory of Rome. (tr. Dickson) Londres, 4 vol.
,'l.MI!tnaN, 1".- Des itles d' Ilomere sur l 'immortalif ele l 'ame ct St!r la ti
jutme. I.ouvain, 1860.
fllllLIOGIL\PIIIA
.. r, G.- La rcligion romaine d' Auguste aux Antonins. raris, 1874;
2 vol.
lt .. {"IIIU"Illt-, 1.- JJ!ythologie de ll' Grece antiq1te. raris, 1879.
,._ __ Zoological myfhology. Londres, 1872 ; 2 vol.
LeUure cli Are/teologia indiana. 1\Iilo, 1881.
lllauu,-, :.-La magi.e et L'ast1ologie dans l'antiquit et au moyen a9e.
Paris, 18li0.
Religiow; de la Grece anfiqlte. Paris, 1856-9; 3 vol.
Les fe& lut moyen-age. Paris, 1843.
ltliclu-ltt, J.- La Snrcicre. Bruxcllas, 1863.
JJiemoires de Luther. Bruxcllas, 1840; 2 vol.
J.onabro!iio, Pensiero e ltleteore. Milo, 1878.
F.-llistoire des races maudites de France et d'Espagne. Parb,
1!:147
.ielayo., roJ.. !U.- Historia de los heterodoxOB cspanoles. Madrid, 4:.
0
2 vol.
*
INDICE
Introduco. v
LIVRO PRIMEIRO
Animismo
I
GENESIS DOS MYTHOS
1. Parallelismo de origem dos mythos, na observao dos astros
e nas vises dos sonhos . . 1
2. Representao do espcctaculo celeste na imagiaao do homem
primitivo. . 6
3. Mytho da alma, como nexo entlc as representaes astraes e
psychicas e explicao do sonho e da. sombra. 15
4. Animisao universal 17
II
INVENO DOS DEUSES
1. O terror panico. Origem dos deuses no medo da sombra
2. Divinisao das almas pelo medo .
3. Catalogo dos primeiros deuses cosmicos
4. Id. dos primeiros deuses psychicos
III
ANil\USAO DOS MORTOS
1. A f f i n i d ~ d e substancial das almas dos mortos e (los deuses ani-
21
25
28
31
mistas. Theoria da morte. 35
2. Realidade phantastica da existencia nitra-tumular. Hierarchia
eschatologica 38
3. As almas funestas. 43
4. As pontes do outro-mundo: nexo entre o cu e a terra inferior,
ou entre a mythologia astral e a psychica 43
IV
OS FETICHES
1. Theoria do fetiehismo: identificao do objecto com a imagem;
substancialidade da t'irturle 48
2. A evocao; estado mental do feiticeiro. 50
3. Iniciaes e ritos fetichistas 53
4. Catalogo dos fetiches. 58
5. A lua, fetiche supremo; transio para a mythologia solar 60
358 INDICE
v
DEUS-SOL
1. Correlao da mythologia solar com o estado agrcola e civili-
sado ; genealogia astral nas lendas . 63
2. 1\lythologia solar nas civilisaes extinctas da America. Limi-
tes do animismo . . 66
3. O drama do sol como theoria da existencia. Falta de pondera-
o no desenvolvimento parallelo da mythologia astral c
psychica : a America e a China. 68
VI
O EGYPTO
1. Summa da historia da mythologia egypcia: os deuses elemen-
tares . . . . . . 75
2. Os deuses-femeas, mybos da procreao; os animaes sagrados.
A lua nos templos do baixo Nilo : Bast em Bubasta. 81)
3. A zoolatria. Os touros de Heliopolis e de Memphis. O escarave-
lho mystico de Ptah, semente do mundo . . . 83
4. Synthese das reprPsentaes astraes e psychicas no myt.ho de
deus - mtleru. Os mythos solares como explicao da exis-
tencia e theoria da morte 86
5. A triada mystica- Isis-Osiris-Horus. O drama do Nilo, drama
do cu, drama da vida !lO
6. Decadene ... da mythologia egypcia. Amun e Thebas. 95
'l. A eschatologia; ritos mMtuarios. Eternidade da alma na triada
de Khou-Ba-Khat. - O tl"ibunal de Osiris 98
8. Concluso. Limites da capacidade expressiva do realismo ani-
mista. 104
LIVRO SEGUNDO
Naturalismo
I
A CREAO
1. Correlao entre o naturalismo e o estado barbaro. Rudimen-
tos do cosmogonia. . . . . . 109
2. Os <louses-crcadorcs de Habylonia. Appancimento da. noo de
Causa o do \ontado na concepo dos mytho:J scmita:J; con-
soquoncias moraes-roligiosus na inveno elo 112
3. Os mythos diluvianos o Oii onti'O o }n'C-
cndo o o crime. Unificao do mundo na Vont:Ltlo omnipo-
1ffi
INDICE
359
II
A ASTHOLOGIA
1. Correlao da astrologia com a cosmogonia; differcna entre
o astl'Ologo e o feiticdro. 123
2. A!';ti"Olatda primitiva. O cu nocturno dos arabcs nomadas. 12G
3. :Mythologia lunar dos accadios: passado animista prc-semita
da A:>syda . 128
4. Os templosobservatorios de Babylonia e Asur 131
III
OS CULTOS ORGIACOS
1. Os sentimentos religiosos provocados pela ida drJs deuses crea-
dores e voluntarios: orgia e penitencia . 136
2. Affinidades dos cultos svrios e chaldaicos 143
3. O culto de .1\Ioloch cm Ca1tbago.- O tempo de Melkarth em
Tyro.- As fe:>tas da Bilit ba.bylonica e da Istar punica 145
4. Os deuses syntheticos do naturalismo: os androgynos. 151
IV
OS HEROES
1. Dos mythos solares, os medianeiros : Melkarth. 155
2. Transformao do heroismo activo em mystico por via dos he-
roes. O mytho de Samso. 157
v
A JUDA
I. Parallelismo do Egypto e da Jnda no animismo e no natura
lismo. ::5umma da historia religiosa ile Israel 161
2. Reconstruco da mythologia primitiva dos hebreus. A vida no
deserto e a adorao do cu noctmno atravez das lendas b-
blicas. . 164
3. Contrastes da mythologia astral nocturna com a diurna nas
historias dos patriarchas. Estabelecimento em Canaan : vi-
ctoria dos mythos miares. 1G9
4. A epocha dos Juizes; assimilao dos ritos canaanitas; oblite-
rao da mytbologia propria ; reaco nacionalista formu-
lada e consagrada pelas historias dos patriarchas . 174
5. Jehovah, deus dos israelitas, mytho da Vontade transcen-
dente; estado paradoxal do sentimento religioso. Concluso. 178
360 INDICE
LIVRO TERCEIRO
Idealismo
I
OS VEDAS
1. A piedade innocente do aryano ; viso de deus na luz do dia 183
2. A orao-hymno. Optimismo universal. . _ 187
3. l"ystema dos mythos solares ; transparencia ideal dos deuses 18!)
4. Indra, a tempestade e a guerra . Hl3
5. Agni, o medianeiro, alma do mundo, nexo da terra e do cu 196
6. Obscuridade da morte, indeterminao do mysterio. O cu de
Yama um mytho animista. Falta de ponderao no desen-
volvimento parallelo dos mythos astraes e psychicos: esta-
cionamento d'estes, progresso d'aquelles. 200
7. Esterilidade e caracteres regressivos das religies consequen-
tes. Insufficiencia dos mythos theologicos no brahmanismo,
no buddhismo, no mazdeismo 205
II
A 1\fYTHOLOGIA SLA VO-GERMANICA
1. Regresso ao animismo selvagem nos slavos 210
2. O animismo dos germanos ; os templos das florestas. Sacrificios. 214
3. Os deuses do 'Valhalla nos Eddas. Abortamento da mythologia
pela introduco do cbristianismo 218
III
A MYTHOLOGIA ITALIANA
1. Os bosques sagrados do povo primitivo. Fauno e os genios da
terra. Transio para a lavoura . 224
2. Os deuses protectores do campo e os deuses chtonicos. Os ge-
nios domesticos; as cvocaes dos mortos. Construco da ci-
dade 229
3. Os nztmina no capitolio. Odgens mythologicas dos olympicos. O
terror religioso. . . 234
4. Paralisao no desenvolvimento metaphisico e poetico da my-
thnlogia pela expanso do esprito jurdico e politico. Os
deuses-princpios . . 239
5. Concluso da m) thologia romana; seccnra formalista dos ri-
tos; reaco da superstio animista- dissoluo 245
IV
A
1. Constituio da mytl1ologia grega sob u. influencia phrigia e
phnni1ia na Asia-mcnor

2. O culto rlo Dclphos c o temperamento idtalistn lla nre('ia 254
S. Es('hatologia : limites do desenvolvimento do. mythologio. psy-
('h('lL 259
4.
},alta do
ponderao no parnlhlismo do desenvolvimento. A
.Moira. 268
INDir.E 361
J,IVRO QUARTO
A mytholo,gia christan
I
CRISE nA lllYTIIOLOGIA APOLLINEA
1. NE>ccssidado da penetrao das id(:as ha.mito-scmitas: nulli-
dade das tentativas de conservao na Grccia c na ltalia 267
2. O culto do Sabazios c os o1gia<'oS em geral 271
3. Os mortos. A a thanmaturgia. 275
4. Caracter da soluo pelo chl"istianismo. Concluso. 281
II
OS FACTOS DE SOBREVIVENCIA NOS TEMPOS 1\IODERNOS
1. Christianisao dos deuses pagos, classificaCl summaria dos
mythos religiosos nos tempos modernos . . . 285
2. Resduos do animismo primitivo nas c supersties popu-
lares : os lobis-homcus e a lycanthropia. 288
3. 03 }tiches e os feiticeiros . . . . . 297
4. A legislao canonica e civil perante as supersties 301
III
DEIHONOLOGIA
1. O inferno, lugar dos deuses desthronados; a feiticeira, destino
da gente vencida. O diabo . 307
2. Bruxas e feiticeiras. O Sabbat e a 1\lissa-negra. Dcmonopathia
hystel"ica . . . 314
3. A allucinao e os symptomas do hysterismo. A possesso de-
monaca : Torralba e S. Frey Gil. 324
4. As vises dos santos, os stygffias. Graus de consciencia da
allucinao, at ao charlatanismo. Concluso 320
IV
RELIGIO E RELIGIES
1. Definies da religio 337
2. Evoluo summaria: formao das religies ethnicas 342
3. Classificao das religies ethnicas ; apparecimento das pro-
selyticas. 344
4. Ultimas palavras 348
Bibliographia 353
ERRATA
PAG. LINHAS ERROS EMENDAS
VJI 28 intorrogue interrogue
38 5 ditinio definio
46 19 dos mortos dos motos,
54 33 aut1alio austaio
55 24 de do alto
60 2 na ainda ainda na
95 20 vida,- -
107 6 separa lev .nta
151 8 rasg-ava ra:;gavam
152 7
Cath,go Cartha.go
156 16 Hclrackles Heraklcs
1G9 25 o antithese a :mtithese
29 Bala tis Bani tis
173 18-9 pmm mente que permanente de que
227 27 o vc- o velho
2-:18 1-2 re-solvem re-volvem
260 12 tem tm

Вам также может понравиться