Antropoloxa de Galicia

X. R. Mario Ferro

Introduccin
A antropoloxa o estudio da cultura. E a cultura segundo a clsica definicin de Edward Tylor incle o coecemento, as crenzas, as artes, a moral, as leis, os costumes e calquera outras aptitudes e hbitos adquiridos polo home como membro dunha sociedade. Se a cultura a forman, como sinalou Tylor, os hbitos aprendidos, cabe afirmar que non exclusiva dos humanos. Os animais tamn aprenden dos seus conxneres certos comportamentos. A diferencia, enorme, est na cantidade. Poderiamos dicir que os humanos son os animais especializados no comportamento cultural. Ralph Linton sita a cultura final dun longo proceso que se deu no reino animal, especialmente nos mamferos: a substitucin progresiva do instinto pola aprendizaxe, que permite unha mis rpida adaptacin s cambios. Franz Boas descubriu que non existe unha nica cultura en distintos niveis de evolucin. Descubriu que cada sociedade crea a sa cultura particular. Cales son os factores que explican as diferencias entre culturas? Os primeiros antroplogos atriburonllas raza. Pero hoxe sabemos que tdolos humanos pertencemos a unha nica especie, o Homo sapiens sapiens, e que non existe ningunha conexin entre os distintos elementos culturais e as diferencias raciais. Calquera Homo sapiens sapiens pode adquiri-lo repertorio cultural de calquera sociedade sen precisar ningn cambio xentico. Lvi-Strauss sinalou, e con toda razn, que se os humanos estiveramos predestinados xeneticamente para adquirir unha soa cultura particular teramos enormes dificultades para sobrevivir s inevitables cambios. Anda que non dunha manera rxida como pretenderon algns deterministas do s. XIX , innegable que existe relacin entre o tipo de hbitat e a cultura, sobre todo en aspectos como a vivenda, a produccin de alimetos e as formas de asentamento. Pero tamn actan o nivel tcnico acadado, a propia tradicin cultural e, por suposto, os influxos exteriores. estudia-la cultura de Galicia temos que descartar, por suposto, o factor racial. Moitas veces flase da cultura popular como algo permanente, intemporal. Nada mis falso. A cultura de Galicia cambiou moitsimo longo dos sculos. Incluso o factor mis estable, o hbitat, sufriu notables transformacins, algunhas debidas propia accin dos homes. As pois, a antropoloxa dunha cultura sempre a antropoloxa nun momento determinado. Eliximos o perodo 1926-1965 por das razns: unha, porque contamos con abundantes traballos etnogrficos correspondentes a esa poca; e outra, porque un perodo bastante homoxneo. A principios de sculo a sociedade rural galega experimentou cambios importantsimos coa introduccin de novas tcnicas agrcolas e dando un primeiro paso cara economa capitalista. Pero, sen dbida, o feito mis destacado foi a redencin de foros e o acceso propiedade para un gran nmero de labregos en torno a 1926, ano no que se publicou o Decreto redencionista de Primo de Rivera. A partir dos anos sesenta producirase outro gran cambio. No medio queda un perodo cunha forte personalidade cultural. Por suposto, nese perodo mantense abundantes elementos culturais do pasado, do mesmo modo que os cambios dos anos sesenta non supuxeron a desaparicin total da cultura anterior.

 Poboacin e asentamentos
1. POBOACIN A poboacin galega experimentou cambios notables nos ltimos sculos. Desde principios do XVI XVIII medrou considerablemente, se ben a penas se fundaron novas aldeas. En Europa, a partir do XVIII, redcese a mortalidade catastrfica, sobre todo epidmica. E na segunda metade do XIX, gracias s progresos da medicina, redcese tamn a mortalidade ordinaria. Galicia, anda que cun certo atraso, experimentou as das grandes fases da revolucin demogrfica moderna: descenso da mortalidade, permanecendo elevada a natalidade durante un certo tempo co conseguinte aumento da poboacin; e posterior cada da natalidade ata case estancarse o nmero de habitantes. A poboacin medra debilmente. O maior incremento prodcese entre os anos vinte e cincuenta. Na dcada de 1960 baixa debido emigracin, moi numerosa. E a porcentaxe con respecto a Espaa dimine de forma continuada dende 1860 a 1930; na dcada dos trinta hai unha momentnea recuperacin, que s dura ata 1950, ano no que se inicia a sangra emigratoria. Son galegos 29.149 km dos 504.748 de Espaa. Galicia, sen se-la comunidade autnoma mis poboada, ten unha densidade de poboacin superior media espaola, se ben a porcentaxe decreceu significativamente no ltimo sculo. Dentro da poboacin xeral de Galicia destaca a agrcola e marieira, proporcionalmente moi elevada. Con respecto Europa industrializada Galicia caracterzase por un acusado ruralismo, cunha alta taxa de labregos e pescadores. Se a esta alta porcentaxe sumamos o feito de que, durante o perodo 1926-1965, moita xente dos arrabaldes das cidades practica a agricultura a tempo parcial e o feito de que moitos dos habitantes das principais urbes naceron no campo, comprndese o forte influxo da mentalidade rural no conxunto de Galicia. Boa parte das crenzas e dos comportamentos culturais que se supoen propios de Galicia son, en realidade, comns Europa de tradicin catlica; se perduran con maior intensidade no noso pas porque a poboacin rural segue sendo ampla. Ademais de polo acusado ruralismo, a poboacin galega caracterzase pola grande diferencia entre o interior e a costa. O litoral, dende a introduccin do millo e a pesca industrial, est bastante mis poboado. A emigracin vaise converter nun dos fenmenos sociais mis destacables. Dende o sculo XVII houbo unha emigracin estacional dunhas 30 mil persoas por ano, sobre todo de homes da provincia de Ourense que an traballar como segadores a Castela e Andaluca. A partir de 1853, ano no que a poltica oficial favorece a marcha a Amrica, a emigracin adquire unha gran relevancia. Pasa por das fases: a transocenica, a pases americanos case exclusivamente, que durou ata os anos cincuenta, e a europea, que empeza por aqueles anos e que acada as maiores cotas nos anos sesenta. A emigracin galega a Amrica supuxo un 33% da espaola, fundamentalmente de homes en idade de traballar. O impulso para emigrar directamente proporcional diferencia entre a situacin do pas de orixe e o de acollida. Dende principios de sculo ata a Gran Depresin de 1929 algns pases hispanoamericanos experimentaron un notable crecemento convertndose en polos de atraccin para os galegos. Boa parte dos desherdados consideraron que, nesas circunstancias, a emigracin ofrecalles mis posibilidades que quedar de irmncriado na casa paterna. Son os anos da gran emigracin a Amrica. Despois vira un

perodo de escasa emigracin, que se prolonga ata pasada a Segunda Guerra Mundial. Nos anos cincuenta, cos gobernos populistas, Iberoamrica experimenta unha nova reactivacin econmica que atraer a novos emigrantes galegos. Pero os anos bos, e a emigracin correspondente, durarn pouco. Por outro lado, despois da Segunda Guerra Mundial, Europa est reconstrundose industrialmente e, debido baixn da natalidade nas dcadas precedentes e s perdas sufridas durante a guerra, necesita man de obra abundante, que ir, claro est, dende as zonas marxinais e fra do progreso econmico industrial, como Galicia. Cando, polo ano 1973, Europa sofre unha severa crise econmica, agravada co encarecemento do petrleo, crranse as posibilidades de emigrar. A emigracin foi un factor importante, unido incremento da media de vida, no proceso de envellecemento da poboacin galega. A emigracin, que foi mis masculina, tamn influu no desequilibrio entre sexos. Galicia unha das zonas de Espaa onde a poboacin feminina supera mis amplamente masculina. Sen dbida, esta diferencia debeu influr nas estratexias matrimoniais, na conta do dote e no recurso s santos casamenteiros en numerosos santuarios. A principios de sculo Galicia posua unhas taxas de natalidade elevadas, superiores 30 por mil, propias dunha poboacin nova e pouco evolucionada. Pero logo a natalidade mostra un claro e continuado descenso debido a un control voluntario e avellentamento da poboacin; este proceso sera anda mis acusado despois de 1960 e especialmente nas zonas do interior. As taxas de mortalidade baixaron notablemente no sculo XX, como consecuencia das melloras de tipo sanitario e hixinico. Galicia contaba con mellores ndices que o resto de Espaa ata os anos cincuenta, pero a partir de a empeoran debido maior envellecemento da poboacin galega e escaseza de mdicos na zona rural. 2. ASENTAMENTO Hbitat concentrado/disperso En 1960 Galicia alberga 32.415 entidades singulares de poboacin. Entndese por entidade singular de poboacin calquera lugar habitado claramente diferenciado doutros e con nome recoecido. Pdese dicir, pois, que Galicia soa ten tantas entidades de poboacin como o resto de Espaa. E tendo en conta que a densidade de poboacin non excesivamente superior media nacional, resulta obvio que o nmero de habitantes por entidade debe ser pequeo. En efecto, temos unha media de 80 habitantes por entidade, fronte s 446 para o conxunto espaol. , sen dbida, un dos elementos mis caractersticos do noso pas. Parece innegable o influxo do medio xeogrfico; toda a Espaa hmida se caracteriza pola dispersin do hbitat. Pero interveen outros factores, como nos demostra o feito de que na poca castrexa a poboacin estivera mis concentrada; nesa poca a concentracin favoreca unha mellor defensa. Ademis da auga interveen outros factores: a natureza das terras, a topografa, a forma de cultiva-las terras e a organizacin social e poltica. A concentracin ou a dispersin do hbitat o resultado da interaccin deses diversos factores. Na Galicia rural contempornea predomina o hbitat disperso, dicir, abundan os pequenos asentamentos espallados polo espacio agrario. Pero tamn existen zonas de hbitat concentrado.

O clima, o relevo e a hidrografa da maior parte de Galicia favorecen o espallamento da poboacin. Nas rexins de relevo accidentado e modulado, con abundancia de mananciais e augas correntes, como en Galicia, a poboacin tende a dispersarse. A abundancia de auga e mananciais permite que a xente non se vexa forzada a concentrarse arredor dun abastecemento de auga. Ademais, son moitos os lugares onde as condicins edafolxicas e bioclimticas resultan favorables para a explotacin agrogandeira. Por outra banda, a diferencia da poca castrexa, non existe unha inseguridade mis ou menos permanente que obrigue concentracin. O espallamento da poboacin permitido polas condicins climticas, edafolxicas, etc. fai que o labrego estea mis cerca das terras de labor, o que facilita o seu cultivo e coidado. Anda que Galicia no seu conxunto se caracterice por un hbitat disperso, existen variacins locais importantes, con zonas de dispersin mxima e outras de hbitat concentrado. A mxima dispersin dse na Galicia das montaas setentrionais, a mbolos lados da divisoria entre as provincias da Corua e Lugo, que conta cunhas condicins topogrficas, edafolxicas e climticas especiais. O relevo, a dureza do clima en inverno, o seu frescor en vern, e a abundancia de solos podzlicos contriburon a que os terreos sexan pequenos e a que se dispersase o hbitat. Os terreos dependen, na maiora dos casos, de pequenas entidades de dous ou tres fogares; as aldeas de mis de 10 casas s son o 25%. E salvo o centro industrial das Pontes de Garca Rodrguez, a zona non pose ningunha vila. Na alta montaa, lonxe da costa, atopamos un hbitat concentrado, con densidades de poboacin baixas. Das son as zonas de alta montaa: todo o extremo leste e unha rea alongada de norte a sur que serve de lmite entre as provincias de Corua e Pontevedra con Lugo e de Pontevedra con Ourense. Nos medios montaosos as unidades de poboacin tenden a ser mis cerradas e distantes entre si que nas zonas de topografa mis suave. Resulta lxico que disten bastante unhas doutras, pois a propia natureza da montaa fai que moitos terreos non poidan acoller ningn asentamento humano e que outros sexan inaccesibles. Por outra banda, como o tamao das entidades de poboacin depende do terreo agrario dispoible, comprndese que nesta zona a densidade de poboacin sexa baixa. Por qu non se diseminan as casas polos terreos que ofrecen boas condicins para o cultivo? Seguramente a dureza do clima, con varios meses de neves e illamento, empuxa a que a poboacin se concentre para comunicarse e axudarse mis facilmente. No SE o hbitat concentrado, con aldeas das que dependen campos abortos bastante grandes. a zona de clima mediterrneo. A medida que descendemos de NO SE as temperaturas aumentan e as precipitacins baixan; a mediterraneizacin evidente. As dbiles chuvias, a sequidade estival e o adelgazamento da capa de humus favoreceron a existencia de grandes campos abertos dedicados cereal e tamn a concentracin en aldeas, que soen superar as 50 casas. Tipos de asentamento entidade de poboacin formada por poucas casas soe chamrselle aldea, pero existen outros nomes locais: lugar, barrio e rueiro. O nome lugar emprgase na provincia da Corua, onde incluso unha soa casa pode chamarse as. Parece un nome axeitado para zonas de moita dispersin. A palabra rueiro sase nalgns municipios corueses, como Meirama e Cerceda, por exemplo. En zonas da provincia de Pontevedra e nalgns municipios de Ourense e Lugo flase de barrios. Son zonas nas que hai aldeas en

enxame que teen unha marcada conciencia de formar parte, de ser barrios, da parroquia. Segundo a distribucin das casas e a distancia entre elas existen varios tipos de asentamentos: A aldea con casaro denso distnguese por ter ras moi estreitas e casas apiadas e con escaso espacio para currais e hortas. Abunda nas zonas montaosas. A aldea con casaro claro presenta espacios amplos entre casa e casa, ocupados por hortas ou incluso prados ou terras de cultivo. o tipo mis abundante, atopndose especialmente nos vales e bocarribeiras. Na aldea polinuclear hai dous ou mis ncleos separados por barrancos, regos ou outros accidentes xeogrficos. Dependendo dos tipos de ncleo, denso ou claro, existen aldeas polinucleares con casaro denso e polinucleares con casaro claro. As aldeas nucleares en nebulosa son como as de casaro claro, pero de menor entidade. As aldeas teen todas un tamao similar e conservan a propia independencia. Nas parroquias en enxame con aldea ncleo as entidades, anda de menor importancia, estn claramente subordinadas a unha aldea ncleo de maior tamao e que moitas veces se confunde cunha vila por exercer de capital. Existe relacin entre o medio xeogrfico e o tipo de asentamento, pero non de forma unvoca, pois en cada zona conviven, normalmente, varios tipos e cada un dos tipos aparece en zonas diferentes. Na costa encntranse aldeas nucleares de casaro claro, parroquias en enxame con aldea ncleo e parroquias en enxame. Dominan os asentamentos de carcter aberto. Na zona do interior non montaosa abunda a aldea polinuclear con casaro claro e a nuclear en nebulosa. Na montaa predominan a aldea nuclear e a polinuclear con casaro denso.

Produccin de alimentos
3. AGRICULTURA Caractersticas da economa Non toda a actividade productiva, pero si a maior parte, est encamiada produccin de alimentos, para a venda e, sobre todo, para o propio consumo. Sen embargo, convn non despreza-la importancia dos numerosos artesns que gaan a vida fabricando olas, cestos, teas, apeiros de madeira e ferro, ademais dos xastres, costureiras, zapateiros, canteiros, msicos, etc., sen esquece-los intermediarios como tratantes, taberneiros ou quincalleiros. Como foi normal en toda Europa, os campesios galegos combinan a agricultura coa gandera. Nas zonas de alta montaa, onde o clima ofrece dificultades a moitos cultivos, a cra de animais cobra maior valor. No litoral, os marieiros complementan a pesca co traballo en pequenas explotacins agrcolas. A agricultura do perodo 1926-1965 se caracteriza por un policultivo de subsitencia no que a maiora das explotacins producen cereais, patacas, hortalizas, herba e forraxes mesmo tempo que cran vacas, porcos e galias para atende-las necesidades familiares. Incluso os marieiros culivan eles mesmos os productos agrcolas que precisan para completa-la dieta baseada no peixe. Certo que hai algunhas vilas marieiras, como

Muxa, que se dedican case exclusivamente pesca, pero non tanto por unha desexada especializacin senn por falta de terras laborables. Pero os labregos e marieiros non viven xa no antigo sistema. Se ben se mantn un alto grao de autoconsumo, sobre todo na alimentacin, a compra-venda empeza a adquirir peso. Compran malladoras, limpadoras, arados de ferro, fertilizantes qumicos, barcos de motor, roupa e outros productos industriais. E compran tamn, anda que en pequenas cantidades, caf, arroz, azucre, fideos e outros moitos alimentos. Naturalmente, para facer fronte a esas compras deben producir excedentes e vendelos. a venda de gando a que lles achega os maiores ingresos, pero tamn venden leite, ovos e pequenas cantidades de productos agrcolas, especialmente hortalizas, sobre todo nas aldeas prximas s cidades e vilas. E est a zona do Ribeiro, onde se d unha verdadeira agricultura especializada. Pola sa banda, os marieiros venden unha parte considerable do que pescan. Sendo, certamente, unha economa de policultivo, est, pois, mis orientada comercializacin do que se pensa. Nestes anos a economa labrega apunta xa cara especializacin gandeira, centrada na venda de carne e leite. Polo tanto, resulta inicorrecto cualificala de medieval ou precapitalista, como se fai bastante a mido. certo que esta paulatina integracin na economa de mercado sufriu un considerable atraso nos anos da posguerra, debido bloqueo internacional e poltica intervencionista da Dictadura, pero tamn certo que nos anos cincuenta experimentou un novo impulso. Cando se fala da autarqua da sociedade rural desta poca debemos tomalo en sentido relativo, con respecto que sucede nas zonas rurais mis desenvolvidas de Europa, onde a especializacin est mis avanzada. Tomado en sentido absoluto un error grave. A economa campesia non a economa dunha tribo illada; depende da marcha da economa xeral do pas. Mentres non chegou o desenvolvemento industrial, dificilmente a economa labrega poda acadar un maior grao de especializacin. A medida que nas cidades aumentaba a poboacin e con ela a demanda de productos agrcolas, e a medida que se fortalecan as redes de intercambio e distribucin, o labrego puido especializarse e ir relegando o policultivo. Aspectos xerais da agricultura O sistema de cultivos experimentou nos primeiros decenios do sculo XX cambios significativos. A pataca, o millo e os prados gaan terreo s cereais de inverno. A expansin da pataca elimina de forma definitiva o barbeito. O aumento da gandera permite un mellor fertilizado dos campos e, polo tanto, unha produccin mis intensiva. E introdcense melloras tcnicas destacables, como o arado de vertedura, as malladoras, limpadoras, sementadoras e o fertilizado qumico. Nesta transformacin influu, sen dbida, a redencin de foros, pois liberarse do pago das rendas, o labrador puido inverter en melloras tcnicas. De todas maneiras, e como era de esperar, iso non supuxo a desaparicin inmediata dos apeiros tradicionais. Durante perodos mis ou menos longos segundo as zonas, convivirn o arado de pao e o de ferro, a malladora e o mallo e outros trebellos novos e antigos. Nas zonas interiores e nas que superan os 500 metros de altitude son raras as temperaturas inferiores a 0C co conseguinte risco de xeadas. A metade do territorio est baixo esa ameaza. Os solos, a maior parte, proceden de rochas acedas (granito e xisto), polo que son pouco frtiles. Ademais, a abundancia de chuvias provoca un intenso lavado que aumenta o acedume, coa conseguinte perda de fertilidade. Por outra banda, a textura areosa dos

solos confrelle un feble poder de retencin da humidade, polo que sofren de secura no vern ou en calquera poca na que escaseen as precipitacins. A metade dos solos galegos non son axeitados para o cultivo pola escasa fertilidade ou profundidade, sendo A Corua a provincia mellor dotada e Ourense a peor. Morfoloxa agraria Na maior parte de Galicia as leiras estn situadas en agras, pero tamn hai campos abertos, campos cercados e bancais. Nos solos de calidade aceptable para a agricultura pero que estn en pendente constrense bancais ou terrazas. Os bancais son plataformas de terra sostidas na parte inferior por un noiro de terra mis ou menos alto dependendo da inclinacin do terreo; nas terrazas o noiro de pedra ou de terra e pedra. Hai bancais e terrazas en tres zonas costeiras con alta densidade de poboacin: as marias, o sudoeste litoral e o extremo noroeste. Tamn hai terrazas na zona de viedo nas ribeiras do Mio e do Sil. Os campos cercados atpanse nas montaas setentrionais, onde a baixa calidade das terras fai que moitos e amplos espacios queden incultos. Os terreos de cultivo aparecen como illotes, cercados, entre as grandes extensins de landa. Estn asociados a un hbitat moi disperso, de casares illados ou aldeas pequenas. Os campos abertos, que como o seu nome indica carecen de cerca, dispense en torno a unha aldea grande ou vila. Son, pois, propios de zonas de hbitat concentrado. Atopmolos no sudeste, unha das zonas mis montaosas de Galicia e na que o clima, pouco chuvioso e con longa seca estival, configura unha estructura agraria moi semellante dos pramos leoneses. Os terreos, cunha extensin entre 150 e 600 hectreas, compense de hortas e cortias arredor da aldea, prados, soutos e centeeiras terras dedicadas cultivo do centeo , divididas en das follas, unha a barbeito e outra cultivada. O gando, menos importante que noutras zonas, aproveita para pasto as restrebas. A agra, que a forma de organizacin agraria predominante, tamn se chama, segundo as zonas, veiga, barbeito, praza, chousa e estivo. Ten claros paralelos en toda a franxa ocenica de Europa. Compn a agra un conxunto de leiras abertas cun so cercado exterior a todas elas. A sa extensin, que oscila entre 6 e 22 hectreas, normalmente concorda co tamao da aldea da que depende. Pero unha aldea pode contar con varias agras. As leiras, rectangulares, son numerosas e pequenas. Nunha agra grande chegan a 350, cunha extensin media de 8 a 19 reas. A sa forma alongada facilita o traballo co arado. Se na rexin mediterrnea as parcelas soen ser cadradas, dbese a que hai que aralas das veces, unha perpendicular outra, para impedi-la evaporacin da auga, sempre escasa. O enorme parcelamento das agras orixina complexas servidumes de paso. Dentro, sobre todo nas grandes agras, existen camios interiores, pero non chegan a tdalas leiras porque se desaproveitara moita terra. As que resultan imprescindibles as servidumes de paso que permiten s de leiras mis interiores pasar polas dos vecios. Naturalmente, os que as posen estn obrigados a sementar uns das antes e a recoller uns das despois dos donos da leira que lles serve de paso. De ah que tdolos propietarios da agra se vexan constrinxidos a sementa-lo mesmo producto que os demais e a someterse mesma rotacin de cultivos. Cerra a agra un valo ou un muro. A preferencia por un dos sistemas, de agras ou de campos abertos, est en relacin co tipo de pastoreo de gando. No sueste, onde a poboacin vive concentrada en vilas, os vecios poden coida-lo gando por veceira. Esa solucin resultara minimamente rendible nas pequenas e espalladas aldeas da maior parte de Galicia, onde se agrupan

poucas casas e poucos animais. Nelas, unha persoa investira a xornada no coidado dun nmero escaso de animais. E, por suposto, anda sera menos productivo que cada vecio pastorease constantemente o seu gando. A solucin deixalo ceibo no monte, pero iso obriga a pecha-las terras de cultivo. Nos anos setenta en moitas parroquias houbo un cambio que proba a relacin entre o tipo de pastoreo e a morfoloxa agraria. A repoboacin forestal e o incremento dos pasteiros fai que se deixe de leva-lo gando a pacer monte. Nese momento as sebes, valos e muros das agras empezan a desaparecer. As pois, as agras estn asociadas a aldeas disperas nas que o gando pace ceibo nos montes. Os fertilizantes A pobreza do solo agravada polo lavado ocasionado pola abundancia de chuvia e tamn polo cultivo intensivo obriga utilizacin de grandes cantidades de fertilizantes e de enmendas. As enmendas, a diferencia do fertilizante que restite a fertilidade da terra, teen por obxecto mellora-la sa composicin qumica. moi apreciada a cinza ou borralla da lareira e do forno, que se usa sobre todo nas hortas, pero tamn nas leiras. Esa cinza, como a das estivadas, contrarresta, coa sa alcalinidade, a natureza cida das terras galegas. Mis raramente btanlle cal s terras cidas e area s arxilosas. En 1930 na provincia da Corua os labregos collan area das praias e transportbana en carros s terras arxilosas do litoral, a veces a 30 ou 40 km. De fertilizantes emprganse varios tipos, a base de excrementos, de plantas ou, mis comunmente, de mestura de ambos. No sueste de Galicia, onde abundan os rabaos de ovellas e cabras que pasan pouco tempo na corte, utilizan o esterco que deixan no sestil o lugar onde se xuntan nas horas de mis calor do da . Nas zonas vitivincolas empregan como esterco as maravalladas da vendimia, ou sexa, as follas e outros restos vexetais que quedan nas vias despois da colleita; amontanas nun recanto, cbrenas con terra e dixanas al ata o momento de estercar. O mis corrente o esterco producido polo estrume das cortes podrecer cos excrementos dos grandes animais domsticos vacas, cabalos, porcos, cabras e ovellas . A sa calidade vara de acordo coa especie de planta utilizada. As plantas mis valoradas son os toxos e a xesta, ambas leguminosas ricas en nitrxeno. Como se necesita gran cantidade de fertilizante, tamn producen esterco fro, de menor calidade, na caeira. Chaman caeira estrume que poen nos currais para que o pise e comprima a xente, o gando e o carro pasar por riba; ademais absorbe as augas de orixe domstica e recibe os excrementos dos animais, que a mido evacuan saren da corte. Tanto da corte como das caeiras extreno con picaas, das ou tres veces ano, antes da sementeira das patacas, do millo ou dos cereais de inverno. Carrxano no carro leira, onde o deixan en choupeladas; logo, antes de sementar, estndeno. Nos Ancares, como a terra tan costenta e en poucas hortas e leiras entran os carros, levan o esterco en peselo/a, que unha cesta fonda duns 60 centmetros de dimetro. Como o emprego de fertilizantes qumicos segue sendo reducido, o esterco imprescindible no cultivo intensivo das agras e hortas. De a que o monte forme parte esencial do sistema. Calclase que se necesitan entre das e cinco hectreas de monte a toxo para estercar unha hectrea de labrado. O toxo capaz de fixa-lo nitrxeno atmosfrico por obra dunhas bacterias asociadas s races. En Ortigueira estaba permitido recoller algas para fertilizado tdolos das menos os domingos e festivos nos que a igrexa parroquial se reservaba ese dereito, que ceda en

poxa pblica anual para sufraga-los gastos do alumado permanente do Santsimo Sacramento. Durante o perodo 1926-1965 os labregos de beiramar recollen argazo en calquera poca do ano, pero especialmente en setembro que cando mis abunda. Esas praias cheas de algas en descomposicin que se ven na actualidade seran inconcibibles antes dos anos setenta. Agora s algns paisanos, cada vez menos, o aproveitan. Como outros labores agrcolas no litoral, a recollida das algas, que se fai cun angazo, soe ser labor das mulleres e dos vellos. Dixanas sobre as rochas ou sobre os terreos prximos ribeira para secar e que a chuvia lles quite o salitre. No inverno tamn os marieiros, privados de saren mar debido s temporais, aproveitan para recolleren algas para uso propio e para venderen s labregos das aldeas prximas. Din na costa que van argazo os que non posen gando. Os fertilizantes qumicos introducronse tarde. O seu uso empezou a ser economicamente posible dende 1905 cando o notable incremento da produccin espaola de fosfatados fixo baixa-los prezos. Os fertilizantes fosfatados superfosfatos e escouras son nese momento (1919), e sern despois, os mis utilizados debido seu menor custo e a que reducen a acidez, tan alta nos solos galegos. Nos anos vinte, e sobre todo na dictadura de Primo de Rivera, as federacins catlico-agrarias contriburon de maneira decisiva sa difusin. O emprego de escouras, alto no contexto espaol, dbese incipiente especializacin gandeira de Galicia. Os fertilizantes qumicos baixaron de prezo constantemente ata 1928; logo subiran, sobre todo dende o primeiro ano da Guerra Civil. E coa baixa dos prezos aumentou o consumo; se en 1919 eran 17 mil toneladas, en 1935 xa eran 50 mil. chegar a eses niveis de vendas, a empresa Cros estimou oportuno instalar na Corua unha fbrica de superfosfatos o famoso mineral , que en 1933 produca 40 mil toneladas, suficientes para abastece-lo agro galego. O incremento dos prezos durante a Guerra Civil e a posguerra afectou o consumo. A rega Tendo en conta as secas de vern que afectan amplas zonas do pas, as terras regadas son escasas, s 133 mil hectreas, que equivalen 5% da superficie agraria til, correspondendo o 2% a labrado e o 3% a prado. evidente que as posibilidades tericas son maiores, pois Galicia conta con numerosos ros e abundantes augas subterrneas. Parece claro que o nivel tcnico e de renda do perodo 1926-1965 non permitan sistemas modernos de rega; por outra banda, dado que a necesidade de auga tampouco era irresistible, non compensaba embarcarse en grandes obras con tcnicas antigas, sobre todo en terras chs. No sueste, con problemas de auga, rganse as hortas e cortias. Pero a principal zona de regado, onde as terras regadas superan o 2% das totais de labrado, unha zona homoxnea e continua que corresponde provincia de Pontevedra. Esa zona, que xa se regaba en 1752, coincide coas terras de bancais e de organizacin dobre bancais e agras dedicadas cultivo do millo. Son terras en pendente, nas que regar resulta mis doado. As zonas con rega inferior 2% corresponden a cortias, que se poden regar por ser pequenas, e a agras en suave pendente. Est claro que a maiora das agras, chs, non estn pensadas para o regado. Varios son os sistemas para obte-la auga. En toda a zona de regado se aproveitan os ros e regatos para construr encoros. A cantidade total de terras regadas est en funcin do caudal do ro; a auga reprtese en proporcin s ferrados de regado de cada vecio.

Anda mis estendido que o sistema de encoros o de pozas alimentadas por fontes propias ou por regos pequenos. En xeral, a poca de rega empeza en xuo e remata en setembro. Antes ten lugar o arranxo dos regos, no que participan tdolos vecios. Logo cada propietario coida os canais trazados oblicuamente con relacin pendente nas sas leiras. Antes de comeza-la poca das regas acostuman estra-las leiras con fentos ou palla que impiden que a auga arrastre a terra e que serven de esterco podreceren. Nalgunhas parroquias sacan a auga cun bimbastro, aparello que xa coecan os exipcios e asirios e que est moi difundido no mundo debido sa simplicidade e economa. Consta dun pao vertical chantado no chan e que remata nunha galla na que se balancea outro pao de considerable lonxitude disposto en sentido horizontal e que vai provisto, por un lado, dun contrapeso unha pedra e, polo outro, dunha corda da que colga un caldeiro. levanta-lo extremo onde est o contrapeso, baixa o extremo contrario, o caldeiro entra no pozo e colle a auga; entn, cun movemento de balancn, soben o caldeiro e baldirano no rego que leva a auga leira. Abunda, sobre todo, na verdadeira zona de regado, especialmente no tringulo Carballio-Ourense-Crecente, no Salns e en Meis. Son terras onde a auga xorde a pouca profundidade catro ou cinco metros como moito pois o bimbastro, evidentemente, non se axeita para sacar auga de pozos fondos. Cada un permite regar unha hectrea aproximadamente, polo xeral dedicada a hortalizas, pero tamn a millo ou patacas. Adoita ser de propiedade individual. Empezaron a ser substitudos por motores despois da Segunda Guerra Mundial, sobre todo a partir de 1955-60. A rotacin de cultivos Coa rotacin de cultivos consguese mante-la terra en produccin longo de todo o ano, evtase que os solos se esgoten e que as plantas sufran as enfermidades e pestes derivadas do cultivo continuado na mesma leira. A rotacin faise por ciclos. Un ciclo bienal se abarca dous anos (o terceiro ano repite primeiro); trienal se consta de tres anos (sendo o cuarto o que repite primeiro); etc. Naturalmente, o labrego reparte as sas terras en lotes ou partes, de tal xeito que entre todas cultiva cada ano tdalas plantas que necesita. Anda que en toda Galicia se cultiva un abano de plantas bastante uniforme, as combinacins das mesmas, que dependen das condicins das terras, son variadsimas. s veces as rotacins varan incluso nunha mesma parroquia, en funcin da calidade das terras e de pequenas diferencias climticas locais. As rotacins bsicas son: - Centeo-barbeito, dicir, cultvase centeo un ano e seguinte a terra descansa. a alternativa menos intensiva e atpase na zona dos grandes campos abortos do sueste, nas montaas orientais lucenses e nas terras mis altas e pobres doutras zonas. - Millo-ballico ou ferraa. a mis intensiva das alternativas, utilizada en case toda a zona litoral, prolongndose no interior polo Baixo Mio e por unha franxa que une o Golfo rtabro coas Ras Baixas, onde se atopan condicins especialmente axeitadas para o cultivo do millo - Cereal de inverno nabos e/ou alcacn , millo ou pataca. Rotacin de intensidade media que se d na Maria Luguesa, Terra Ch, a meseta sur lucense, Lemos, interior da Corua, Vern, Laln e montaa pontevedresa

 Os apeiros As fouces, sachas, arados e outros apeiros de ferro son de fabricacin industrial ou obra dos ferreiros locais. Rara a parroquia que non conte cun ou con varios, anda que tamn se d o caso dun ferreiro que traballa para das ou tres parroquias. No perodo 1926-1965, a diferencia do que suceda no pasado, dedcanse mis que elaboracin arranxo dos apeiros de fabricacin industrial. Cravuan aixadas, afan picos, botan ollo novo s machados, gobernan arados, compoen pezas dos muos, fan dentes para a grade, calzan carros Tamn fan reixas. Nas horas libres do traballo, sobre todo no inverno, os labregos acoden obradoiro do ferreiro, forxa, para que lles arranxe os apeiros. Polo xeral a forxa atpase nun local terreo, fra da vivenda. Acudir forxa, o lugar mis quente da aldea, ocasin para reunirse varios homes e charlar como nas vilas se fai na barbera. Na forxa nunca falta a fornalleira, o fol e a zafra. Cando se trata de foxar ferraduras e, sobre todo, ferramentas cortantes, o ferreiro ten que saber temperar ben o ferro; sabe o punto xusto pola cor azulada que vai tomando o ferro en contacto coa auga. Tractor, veso, arado de pao Os labregos galegos descoecen o tractor practicamente ata o ano 1964. Neses anos irrompe nas agras por varias razns que actan conxuntamente. Por un lado, a emigracin masiva encarece o prezo da man de obra. Por outra banda, a produccin est cada vez mis dirixida comercializacin, abrindo a posibilidade de reunir capital para investir en melloras tcnicas, e os bancos ofrecen, con esa mesma finalidade, prstamos a baixo interese. Ademais, a substitucin do gando de traballo por gando leiteiro, mis rendible, obriga s campesios a mecaniza-lo transporte e o traballo agrcola. Ata ese momento, para o traballo da terra, a introduccin mis moderna fora o arado de ferro ou veso, que empeza a aparecer no agro galego a comezos de sculo e que se xeneraliza a medida que, xa fabricado en Espaa, baixa de prezo. Os prezos foron baixando e, por outra parte, os labregos dispoan de mis aforros, debido s ingresos pola crecente especializacin na venda de gando e as remesas da emigracin. Nos ltimos anos da dcada dos vinte a compra de vesos incrementouse considerablemente. A preferencia por un modelo ou outro depende do presuposto dispoible, do tipo de terras e do gando. Moito mis baratos resultaban os arados de ferro que os ferreiros rurais empezaron a facer imitando os modelos das grandes marcas, que, para competir, se van obrigadas a baixa-los seus prezos. Eses ferreiros lograban, ademais, fabricar vesos axeitados a cada zona e incluso gusto particular de cada paisano. E houbo as mesmo pasos intermedios, como o de engadir pezas de ferro s arados de pao, especialmente a rella; resulta significativo que nalgunhas comarcas luguesas e pontevedresas, a finais dos anos vinte, rella se lle chamase ferro. Nalgn caso os arados de madeira incorporaron certos elementos dos vesos, como sucede, sobre todo en zonas de Pontevedra, cos arados de enormes abeacas articuladas en lugar de cravadas para poder adaptalas tipo de labor, en clara semellanza coa vertedura xiratoria. Pero o arado de ferro non despraza por completo o arado de pao, que en 1971 era anda o mis comn. Predomina nas terras de Lugo ags na franxa cantbrica , no interior da Corua, no interior de Pontevedra e en boa parte de Ourense salvo no sur . En bastantes casos os labregos usan o de ferro para uns labores e o de pao para outros. O arado de pao consta de temn, rabela, rostro, rella, abeacas, meixelo e teiroa.

Dos arados de pao emprganse diferentes tipos: - Arados nos que a rabela e o rostro estn formados por unha soa peza. Na zona oriental de Ourense mis seca esa peza curva; no resto do pas case en ngulo recto, achegndose s formas cuadrangulares. A sa presencia coincide con terras non moi fondas de media e alta montaa nas que predomina o cultivo do centeo; nestas zonas, cando se precisa afondar mis, aumntase o tamao da peza arativa, engdenselle unhas pasoiras arado ou sase o veso de ferro. - Arados nos que a rabela e rostro son das pezas individualizadas, dispostas mis ou menos en ngulo recto. Entran, polo tanto, nos arados cuadrangulares, que son os propios da Espaa hmida. Estn adaptados s solos que requiren, ou permiten, labras mis profundas. Anque predominan nas terras dedicadas millo no sur da provincia da Corua e en Pontevedra salvo o nordeste , non estn especialmente vinculados cultivo dese cereal, que non esixe labrar fondo - Arado con avantrn de rodas. Apareceu final do perodo clsico e difundiuse pola Europa central e occidental, en zonas de terras pesadas e onde abundaba o ganado para arrastralo. Nunca foi moi comn en Galicia e practicamente desapareceu ante a competencia dos vesos de ferro. apropiado para transformar monte en labrado. Necesita varias xugadas para movelo e esixe a colaboracin no traballo de vintecinco ou cincuenta persoas. - A cambela. un gancho de madeira cuberto con rella de ferro e provistto dun temn rectilneo. sase nas terras montaesas de Lugo, Len e Asturias, onde abundan as estivadas, para abri-lo monte que logo se ara cun arado normal. A propia condicin dos terreos, en costa, faca altamente improbable que os labregos optasen para ese labor por arados tan pesados como o de avantrn de rodas. Por qu o arado de pao non foi desprazado totalmente polo veso? Este ten a clara vantaxe de afondar mis e remover mellor a terra, pero o de pao non carece totalmente de virtudes: custa menos; pode facelo e reparalo o mesmo labrego; manxase sen dificultade nas leiras pequenas, que tanto abundan no pas; tan lixeiro que o arrastra incluso unha xugada de vacas non especialmente ben mantidas; e axitase ben a certos labores, como a sementeira do millo e do centeo e a recollida das patacas, nos que non se precisa afondar moito. Os labregos con cartos para mercar un veso soen reservalo para labras fondas e seguen empregando o arado de pao no resto dos labores. Grade As grades de ferro aparecen no campo galego cos vesos, anda que en moito menor nmero. Como os arados de vertedura removan moita mis terra, foi necesario sustitulas vellas grades, demasiado lixeiras, por outras mis pesadas, con dentes de ferro en lugar dos de madeira. Mesmo empezaron a ser comercializadas grades de bstas industriais. Pero durante os anos do perodo 1926-1965 a vella grade de madeira, como o arado de pao, segue presente na maiora dos campos. Serve para achanza-la terra removida polo arado e desface-los terrns cos seus dentes. Arrstraa por medio dun solio unha xugada. O modelo mis comn consiste nun bastidor rectangular que ten tres ou catro travesas nas cales se insiren os dentes, de tal xeito que os dunha travesa non estean aliados cos das seguintes para as lograr unha maior remocin do terreo. A travesa anterior soe levar unha argola para enganchar nela o solio.

Canizo , como a caniza do carro ou o canizo das cocias, unha armazn rectangular composta por unha serie de listns entre os que se tecen vergas resistentes. Engnchano xugo por medio dun solio. Psano pola terra despois de gradala para acabar de achanzala e de desface-los cadullos que queden. Co fin de mellora-lo seu rendemento penlle encima pedras ou sbese unha persoa. Nas zonas onde as grades son pequenas, tamn o son os canizos. Sachadora A sachadora entrou no agro galego cando o arado de ferro, a pesar de que ata 1932 era de importacin e, polo tanto, bastante cara. Nese ano empezou a fabricala a casa Ajuria e custaba 23 pesos. Tira dela un s animal, que vai polo rego sen pisa-las plantas; na maiora dos casos unha vaca, pero hai quen adquirila merca tamn un burro para ese traballo. Permite sacha-lo millo e as patacas mis rpida e eficazmente que coa sacha e empregando menos man de obra. A pesar deses mritos, como ata os anos sesenta a man de obra non escasea e si os cartos, poucas son as casas que se deciden a comprala. Algns pdenlla prestada a un vecio e os mis recorren sacha. Os cultivos O trigo O trigo e o centeo orixinarios da zona comprendida entre Grecia e Afganistn foron das primeiras plantas cultivadas do Vello Mundo. O trigo un alimento relativamente completo. Contn 60-80% de amidn e outros hidratos de carbono, 8-15% de protenas, 1,5-2% de lpidos e 1-1,5% de minerais e vitaminas. Polo seu alto contido en glute o cereal mis axeitado para a panificacin. As comarcas tradicionalmente trigueiras Carballo, Coristanco, Tordoia, Valadouro, Mondoedo, etc. coinciden coas reas mis frtiles, procedentes de rochas bsicas, xistos e terras aluviais. A sa expansin nos ltimos anos dbese, sen dbida, mellora da fertilidade dos solos lograda co emprego axeitado de fertilizantes qumicos. No pasado renda bastante menos; en 1890, s 6,3 quintais por hectrea; en 1906 subiu a 8,7; en 1912, a 11,6; e en 1930, a 13,6. Esta notable mellora na productividade est relacionada co incremento progresivo das cabezas de gando, e polo tanto do esterco, e co crecente uso de fertilizantes qumicos. Tratando de produci-lo trigo e centeo necesarios, moitos labregos, especialmente os que posen pouco labrado, sementan no monte, tanto no comn como no particular, mediante o sistema de estivadas, que estivo vixente ata os anos 1965-1970, nos que desaparece debido, entre outras razns, falta de man de obra, a que moitos dos montes foran repoboados e s prohibicins dos Servicios Forestais, interesados na defensa da riqueza madereira. De prepara-las estivadas encrganse os homes. Como un traballo tremendamente duro, a superficie cavada non soe ser demasiado grande. As parcelas de monte comn adxudicadas a cada vecio cada ano varan moito. O sistema consiste en roza-la maleza, cava-lo monte con legns ou picaraas e queimala maleza e os terrns xuntos. Os que dispoen de veso ou arado con avantrn utilzanos. cavar, arrincan terrns do tamao da folla do legn e vanos deixando

apoiados sobre un dos cantos para que o sol estival os seque e logo ardan mellor. s veces queiman os terrns espallados polo monte, no sitio onde foron arrincados; outras, amontanos en moreas tolas . Con esta segunda modalidade, mis laboriosa, conseguen unha mis perfecta incineracin; logo estenden a cinza das tolas polo monte. Rematada a sementeira, para que non entre o gando solto, pechan a seara con valos de terra, con cercas de estacas ou sebes de ramallos. No monte particular cada propietario cerca de sa leira; nos montes comunais, cada vecio responsabilzase da cabeceira exterior da sa parcela ou cerran a seara completa entre todos, traballando comunalmente. Cultivan a estivada s un ou dous anos, porque logo os rendementos descenden moito. Despois dese tempo cmpre deixala de novo a monte para que se recupere. Normalmente semntanlle toxo, que, por ser planta leguminosa, enriquecer a terra con nitrxeno, ademais de que ser unha planta imprescindible para producir esterco e lea. O tempo de descanso depende da calidade do terreo. A eficacia da estivada dbese a que a terra queimada, ademais de aumentar sensiblemente as cantidades de calcio, fsforo e potasio asimilables, acrecenta o pH do solo entre 0,8 e 2,5 elevndoo case neutralidade, corrixindo a acidez natural do solo galego e favorecendo especialmente o cultivo de trigo, que medra con dificultade nas terras acedas. A seitura polo xeral no mes de xullo, anda que se pode adiantar ou atrasar dependendo das zonas e do tempo. Utilizan o foucio, pois a comercializacin de segadoras de traccin animal foi puramente anecdtica. Segan manchea ou a eito. Para segar manchea collen unha presa de palla coa man esquerda e crtana polo p coa fouce; deixan esa presa no chan e agarran outra, que, unha vez cortada, se amontoa sobre a primeira, e as sucesivamente ata formar un monllo. Na sega a eito, en cambio, cortan a palla sen apreixala, deixndoa caer directamente no chan e logo xuntando a necesaria para forma-lo monllo. Cada segador leva un suco e hai competencia oficiosa a ver quen sega antes e deixa a palla mis igualadia, dicir, mellor colocada. Atan cada monllo cunha corre, o vencello, feito da mesma palla. Nalgunhas parroquias costume que detrs dos segadores vaian outras persoas atando. Para levantar un medeiro poen tres ou catro monllos de p, co couce no chan, formando unha especie de piar que se achegan os demais monllos, tamn de p, ata formar un crculo. Despois vanse superpoendo capas sucesivas de monllos ata formar unha morea cnica. Desta maneira as espigas, ademais de non quedar en contacto coa terra, case sempre hmida, reciben mis o sol e seca mellor o gran. Deixan os monllos nos medeiros ata o da de levalos nos carros eira e poelos en medas, que levantan con non pouca arte. Primeiro, para illa-lo cereal da humidade do chan, arman unha base con ramas. Logo colocan unha ringleira e monllos formando unha roda, coas espigas mirando centro. Enriba desta primeira ringleira van poendo outras, sempre en sentido radial, ata formar unha morea de forma cilndrica. Para rematar, o medador vai acurtando o raio do crculo de monllos de tal xeito que a parte central da meda vai gaando en altura amontoarse unhas espigas sobre outras , e vaise formando un remate cnico, que, en caso de chuvia, acta como unha cuberta de colmo. Os labregos sntense orgullosos das medas ben feitas e, por suposto, do seu nmero e tamao, que falan da riqueza da casa. A malla fana na eira. Para que o gran non se perda nin se ensucie mallalo, a superficie da eira ha de ser lisa e limpa. A solucin mis eficaz e duradeira, tamn mis custosa, consiste en empedrala.

A eira de pedra unha superficie circular ou cadrada cuberta por delgadas pezas de granito ou por lousas de xisto que se varre facilmente. s veces vai cercada por un murio duns 20 a 80 centmetros de alto, que impide que o gran saia fra e tamn serve como asento. Se ben se atopan eiras de barro pisado, como en Bamiro-Vimianzo, as mis abondosas, con moita diferencia, son as de terra. Teen o inconveniente de que, para mallar co mallo, hai que preparalas tdolos anos, a fin de dispoer dunha superficie lisa e limpa na que non se perda o gran. A solucin mis difundida, por estar alcance de calquera labrego, consiste en cubrilas dunha capa de bosta amasada en auga e estendida cunha vasoira ou cun rolo. Esa masa, secar co sol, convrtese nunha cotra dura dabondo para resisti-los golpes do mallo e case tan limpa coma o cemento. En canto propiedade, hai eiras privadas e comunais. Estas ltimas, que se utilizan por rigorosa rolda, estn claramente asociadas con aldeas ou vilas concentradas, onde cada vivenda non dispn de espacios amplos arredor. No perodo 1926-1965 conviven distintos sistemas de malla: con malladora, con mallo e lavadoiro. As malladoras apareceron na primeira dcada do scula. As mis antigas eran case todas manuais. A mediados dos anos vinte a maiora dos labregos malla con malladoras accionadas con motores de gasolina. final dos anos vinte s as comarcas montaosas descoecen as malladoras. s Ancares chegan as primeiras nos anos corenta. No resto de Galicia, se ben a maiora xa mallaba con malladora, as casas pobres, con pouca colleita, seguiron utilizando o mallo. O mallo est composto por dous paos, un longo denominado mangueira e outro mis curto denominado prtego, unidos e articulados de diferentes formas. A mis sinxela a da fura-los extremos da mangueira e do prtego e atar mbalas pezas pasando unha correa, a xunguideira, polos buracos. Mis elaborado o sistema das casulas. Chaman casula a unha peza de coiro ou metlica que vai cosida con correas ou cravada nos extremos da mangueira ou do prtego formando unha asa. Deixan un anaquio o cereal estrado calor do sol para que degrae mellor. Logo os homes, que son os que mallan, colcanse en das ringleiras, uns cara s outros, e petan alternativamente. Golpeando desa maneira, sempre fronte a fronte os dous grupos, os homes van mallando todo longo dunha fileira, e logo outra e outra ata remata-la eirada. Despois danlle a volta palla para malla-la que quedara pola parte de abaixo. Terminado o labor dos homes entran na eira as mulleres, que se encargan de quita-la palla e de coaar, dicir, limpa-lo gran varrndoo cunha vasoira de xesta para sacarlle as pallias midas, os coaos, que quedan entre os grans. Despois xuntan ogran cun angazo posto revs ou cun rodo. Cando o uso do mallo se debe a que a colleita pequena, non ten sentido participar nos circutos de axuda mutua; cada casa malla o seu cereal. Para esas mallas pequenas existen outros sistemas, como a malla lavadoiro, que se utilizou tamn noutras partes de Europa. Poen unha pedra do mesmo tipo e na mesma posicin que os lavadoiros de lava-la roupa e contra ela golpean os monllos, ou colocan os monllos sobre a pedra e logo golpanos cun pao. s veces en lugar da pedra usan un banco posto en posicion inclinada. A malla con malladora a habitual. Como o prezo da mquina excede as posibilidads da maiora dos labregos, ou a compran en comn para uso colectivo, ou cmpraa unha persoa adieirada que a presta a cambio dun pago. As vantaxes da malladora son tantas e de tanto peso que non sorprende o seu rpido xito: aforra moito tempo e moito traballo; mellora a cantidade e, sobre todo, a calidade do gran, que se perde menos e sae mis limpo e enteiro e reduce os riscos de perdas

ocasionadas polas chuvias na medida en que se reduce o tempo que o cereal queda exposto a un trebn inesperado. A malla con mquina segue sendo un traballo en axuda mutua, pero aumenta a necesidade de colaboradores. Esixe, dependendo da cantidade de gran, entre corenta e setenta persoas. O traballo nunha malla con mquina semllase bastante dunha cadea industrial, habendo incluso especialistas. O gran obtido, antes de gardalo nas tullas, lmpano, cada casa o seu. As limpadoras ou aventadoras foron o complemento necesario s malladoras. Unha limpadora consta dun caixn, dunhas aspas e de varios cribos. No caixn, que est na parte superior, btase o gran que se quere limpar e que vai caendo pouco a pouco sobre os cribos. Na cada qutalle os lixos unha corrente de aire que vn das aspas, que xiran mover unha manivela. Xa limpo, o gran cae nunhas pranchas de ferro con buraquios os cribos que o escollen por tamaos. A palla grdana na palleira ou no palleiro para alimento do gando no inverno, para cama na corte sobre o toxo e para chamusca-los porcos; tamn para facer fachucos, mulidos, vincallos para os feixes de herba, de lea, etc. Ademais, en zonas de Ourense utilzana para prepara-la pallabarro das divisins da casa; e na alta montaa, coa palla de centeo colman as pallozas e outras construccins. A funcin tanto da pelleira coma do palleiro impedir que a palla se molle coa chuvia e podreza. O tamao do palleiro depende, claro est, da produccin de cereal, servindo como indicador de poder econmico dunha casa. Nas zonas de moita produccin cerealeira levantan o palleiro, que grande, sobre unha base de ramas que separa a palla do chan hido. A medida que os mozos botan nela os feixes de palla, o palleireiro un vecio especializado nese labor , vai colocndoa en forma radial, coas espigas cara centro e o couce contra fra. As casas podentes prefiren garda-la palla e a herba seca baixo cuberta, en palleiras, que garanten unha mellor conservacin. Son construccins grandes e polo tanto custosas. Son, pois, signo de casa forte. Para cumprir cabalmente a sa funcin, o seu corpo central, como o do hrreo, debe estar illado do chan e ben ventilado. De a se derivan as sas caractersticas formais e constructivas. Anda que hai algunhas terreas, menos eficaces, a maiora consta de dous andares. Nelas a planta baixa serve como alpendre para garda-lo carro e traballa-los das de chuvia; s veces aproveitan parte para cortellos. A planta alta a palleira propiamente dita, onde se almacena a palla ten o piso de tboas de pouca calidade. Accdese por escaleira permanente, de pedra ou madeira, ou por escada. A ventilacin, para manter seca a palla, consguese por medio de tres sistemas bsicos: deixando espacios abortos nas fachadas mis protexidas da edificacin; deixando unha pequena separacin entre a cuberta e os muros; ou cerrando coma nos hrreos as paredes laterais con tboas en posicin vertical lixeiramente separadas. O centeo O centeo adptase a todo tipo de terreos, mesmo os cidos, e resiste o fro. Por iso o prefiren trigo nas terras altas, fras, montaosas e pobres. Dende 1908 en que se cultivaron 179.135 hectreas, a superficie dedicada centeo foi baixando, con pequenas fluctuacins, pola mesma razn que o trigo.

O millo O millo, como tdolos cereais, deficitario en lisina; ademais, contn escaso triptfano. En canto s vitaminas, presenta complicacins coa niacina ou vitamina PP, preventiva da pelagra; contn abondo, pero nun complexo pouco disociable polos xugos dixestivos. En Amrica, de onde este cereal procede, reducen os riscos de padecer pelagra con dous usos culinarios de longa tradicin. O primeiro consiste en trata-lo millo con auga e cal a unha temperatura de 80, co que se logra libera-la niacina; o segundo, en combinar millo con feixns, que posen un alto contido en vitamina PP, e tamn en lisina. Vela razns de peso para a constante presencia de fabas e xudas na alimentacin galega. Non que as fabas gusten; que, ademais de gustar, resultan imprescindibles para non caer nunha dieta perigosamente deficitaria. O millo cultvase dende hai sete mil anos en Mxico. En Galicia a primeira referencia segura do seu cultivo data do 1610. En trinta anos a sa produccin superaba por si soa do resto dos cereais. Parece incuestionable que a sa aceptacin definitiva est ligada, como noutras zonas de Europa, a crises nas colleitas dos grans tradicionais. Esixe clima clido, cunha temperatura superior s 18C, sendo a ptima de 25, e unha temperatura mnima de xerminacin de 10C. E esixe tamn humidade elevada; os verns moi secos afctanlle gravemente. En Galicia esas temperaturas danse nas zonas que non superan os 200 metros de altitude; a humidade mis elevada no litoral, dimine cara interior e escasea no sueste. As pois, no litoral onde atopa un clima mis axeitado, sobre todo no litoral suroeste e mioto, que, ademais de boas temperaturas e chuvias bastante abundantes, dispn de regado estival. A cambio desas demandas ofrece, con respecto s cereais do Vello Mundo, unha maior productividade, pois rende mis por unidade de superficie e require menos semente. Ademais, o seu ciclo vexetativo sensiblemente mis curto. De a que a sa introduccin na agricultura galega, que algns investigadores ven como un valioso reforzamento do sistema tradicional e outros como unha autntica revolucin agraria silenciosa, permitise subsistir con parcelas mis pequenas e, en consecuencia, favorecese a expansin do minifundio e un espectacular crecemento da poboacin. Semntano nos meses de abril e maio. Na terra xa preparada e fertilizada con mineral e esterco abren co arado sucos nos que botan, man ou cunha sementadora, os grans da semente. Logo tapan o rego coa aixada e psanlle a grade e o canizo para achanda-la terra e desface-los cadullos. bastante comn que entre o millo se sementen fabas que, como leguminosas, fixan o nitrxeno. En xuo, coa sacha ou coa sachadora, schano, dicir, qutanlle as malas herbas mesmo tempo que lle arriman terra p da planta para favorece-lo seu crecemento. No mes de xullo danlle unha segunda sacha e rarano, ou sexa, eliminan as plantas demasiado prximas a outras a menos de 30 centmetros para que as seleccionadas medren con maior vigor. A colleita ten lugar entre setembro e outubro. Sgano polo p coa fouce e logo transprtano casa. As canas danllas gando. As espigas grdanas en sitio cuberto para que non se mollen. E a partir de entn, polas noites, esfollan. Esfollar consiste en quitarlle os coscos ou follas protectoras coas uas ou coa esfolladeira unha agulla de buxo, unha simple punta de piso ou unha peza especial feita por un ferreiro . mesmo tempo van escollendo as espigas segundo a sa calidade: as boas almacnanas no hrreo, mentres as cativas btanllelas s animais. As casas pobres e medianas esfollan o seu millo sen axuda. As familias ricas chaman esfolla os mozos e mozas da aldea e, remate, gratifcanos con algo de vio e comida e con msica, convertendo un traballo aburrido nesa festa tan divertida que a esfollada.

As patacas A pataca, que nalgunhas zonas Laxe, Santa Comba, Porto, Vern leva o significativo nome de castaa, castaola, castaa das indias, castaa maria ou castaa de terra, veu substitur, en boa parte, a castaa. orixinaria dos Andes. Adptase a climas moi diferentes, pero prefire terras mornas ou fras. A temperatura ptima encntraa entre os 14 e os 18C; a menos de seis, ten dificultades de crecemento; a mis de dezaoito, a colleita mingua porque medran en exceso os talos areos. Prefire solos algo cidos. Foi, co millo, a gran contribucin da agricultura americana nosa terra. E seguiu un proceso parecido que tivo lugar noutras terras de Europa Occidental de agricultura pobre como Auvernia, Bretaa e Irlanda . principio non se tivo en conta. Con toda seguridade, o feito de non existir na agricultura europea un tubrculo semellante dificultou a sa incorporacin cocia. Houbo que agarda-la fame que, debido a unha pobre produccin de cereais, atormentou Europa da segunda metade do sculo XVIII. En Galicia a primeira mencin do seu cultivo, no mosteiro de Herbn, de 1607. Pero non acadou importancia ata, polo menos, un sculo e medio mis tarde, nos anos 176869, cando as malas colleitas de cereais forzaron a consumila. Cumprira nas terras altas e do interior o papel que o millo desempeou no litoral. Despois de 1926, ou sexa, cando se redimiron os foros e os campesios foron libres para sementa-lo que mis lle convia, a expansin da pataca cobrou un novo impulso. Probablemente a introduccin dos arados de ferro permitiu traballar terras axeitadas para o seu cultivo. Na actualidade non hai parroquia onde non se cultive. Os labregos axia descubriron que se adaptaba perfectamente s terras e clima galegos e que ofreca un rendemento superior dos cereais, s que non lles favorece a persistente chuvia do pas. Mentres que o centeo rende en 1935 uns 15 quintais por hectrea, a pataca non baixa dos 156, chegando s 208 en Pontevedra. Os nmeros cambian os gustos, non cabe dbida. Tamn no caso da pataca melloraron os rendementos longo do sculo. En 1902 era de 82,2 quintais por hectrea; no perodo 1925-1935 xa era de 156,8. Por suposto hai variacins locais. Eses bos rendementos compensan de sobra a menor cantidade de caloras que as patacas achegan con respecto s cereais. Conteen arredor dun 80% de auga, 18% de glcidos, e un 2% de protenas. Son, polo tanto, un alimento cunha considerable riqueza enerxtica, perfectamente axeitado para unha sociedade, como a rural, obrigada traballo duro e na que non se inxiren caloras en exceso. Semntanas en abril, co arado ou co legn. Da sementeira con arado practcanse das variedades: a rego mido e rolla. Para sementar a rego mido abren un suco co arado e al poen o esterco, o mineral e a semente un tubrculo enteiro ou cun simple cacho que tea xermolo . Despois abren un segundo suco que serve para tapa-lo anterior, pois non leva semente. No terceiro obran coma no primeiro. Na sementeira rolla empezan por arar toda a leira cun arado provisto de pasoeiras a fin de que abra regos anchos. Despois botan o esterco e a semente nos regos, que cobren a continuacin arando rolla. A sementeira con legn, aixada ou picaraa unha modalidade especialmente indicada para pequenas guichas, nas que o arado resulta incmodo, ou para terreos incultos e duros. Primeiro planan o terreo longo dunha franxa duns 50 centmetros de ancho, dicir, scanlle a parte externa mis dura, os terrns. Logo abren nesa franxa un rego. Nese primeiro rego meten invertidos para que fertilicen, sen perigo de que rebroten as herbas os terrns sacados dunha segunda franxa planada. Encima dos terrns botan o esterco e a semente, que cobren coa terra que sacan abri-lo rego da segunda franxa, e as sucesivamente. Quince das despois pasan a grade para achanda-la terra. Xa brotada

a planta, schana das veces; a primeira para amolece-la terra e a segunda que se chama arrenda para achegarlle terra talo e reforzalo. Cachanas en setembro, co arado ou coa sacha. Co arado abren un suco por onde est o rego das patacas e vanas levantando, pero sempre queda algunha enterrada. Mis seguro, pero mis laborioso, cavar p por p coa sacha. Cllenas coa man e vanas deixando en moreas sobre a leira. Logo escllenas por tamaos, destinando as mis pequenas e as defectuosas podres, cortadas, rodas dos ratos para comida dos porcos. Antes da verdadeira colleita, os que xa acabaron reservas do ano anterior van cacheando uns ps a medida que os necesitan. Cerca das cidades tamn cachean destas patacas novas para vendelas, a bo prezo, no mercado. As fabas En Galicia chamamos fabas tanto s verdadeiras fabas como s xudas. As fabas cultivronse por primeira vez no sueste de Afganistn; atopronse vestixios nas escavacins de Troia. En cambio, as xudas vieron de Amrica. Ademais do alto poder enerxtico, destaca o seu contido en vitamina B 3 e en protenas, superior en termos absolutos da maiora das carnes. Por outra parte, a combinacin de legumes e cereais as fabas do caldo e o pan diarios achega tdolos aminocidos indispensables. E ademais tampouco desprezable o seu contido en yodo, necesario para que o tiroides sintetice a tiroxina suficiente e non se produza o bocio. As pois, as fabas e xudas non son na dieta rural un simple adorno, senn unha peza imprescindible para aproximarse equilibrio e as evitar trastornos graves. Case sempre as cultivan asociadas millo, sementndoas mesmo tempo; tamn as poen na horta e entre as vides. NA terra preparada e fertilizada fan un buraco co dedo ou cun garabullo e meten al a semente. Recllenas entre xullo e setembro arrincando a planta enteira e logo dixana secar sol para que sexa mis doado debullalas e se conserven mellor. As verduras Para completa-la imprescindible achega de minerais e vitaminas contan con verduras como a coliflor, o repolo e, sobre todo, as verzas; tamn coas nabizas e grelos do nabo, planta forraxeira. A carn da casa os labregos reservan un anaco de terra a horta , mis ou menos grande dependendo do tipo de asentamento, dedicado a producir hortalizas e algo de froita para o consumo familiar. En zonas prximas s grandes cidades e con condicins axeitadas, o cultivo de hortalizas destinadas mercado urbano non un ingreso desprezable, sobre todo a partir de 1940 cando empeza a crece-la demanda. Dos nabos as follas primeiras e ms tenras chmanse nabizas; os brotes do talo en outono e inverno, antes de florece-la planta, son os grelos. Ademais de para o propio consumo, cultvanos para vendelos nos mercados urbanos. As mulleres collen os grelos cortndoos coa man e tanos en mancheas cun vimbio ou cun vincallo de palla. O grelo supera famosa espinaca en calcio, vitamina A e vitamina C. Destaca, ademais, o seu contido en ferro, iodo e fibra.

As castaas O castieiro, que se supn orindo de Asia Menor, chegou a Espaa antes da expansin romana. Crase perfectamente ben nas terras acedas das zonas hmidas e mornas. Os mellores soutos atpanse no norte. A sa decadencia comezou coa expansin do pieiro e co auxe da pataca, moito mis rendible, e acelerouse coa chamada tinta do castieiro, unha praga procedente de Portugal que desolou os nosos soutos a mediados do sculo XIX. O seu froito, a castaa, tivo, ata a irrupcin da pataca, unha presencia notable na cocia galega; e en certas zonas seguiuna tendo. Na Idade Media era un alimento normal, non nobre, pero tampouco menosprezado. De feito, un ferrado de castaas secas custaba o mesmo ca un de centeo. Durante esa poca tamn foi alimento habitual en Francia, nas zonas montaosas de Italia e en Al-Andalus. Durante o perodo 1926-1965 os vecios obteen dos soutos conservados cantidades nada desdeables de castaas, tanto para o consumo familiar como para a venda. Distinguen, segundo sexan ou non enxertados, entre castieiros mansos e castieiros bravos. As castaas destes ltimos, de mala calidade, aprovitanas exclusivamente na alimentacin dos porcos. Nos Ancares, ademais, diferencian o orrn, que produce castaa grande pero pouco estimada, do de parede, de froito mis valorados. Para facilita-lo varexo e mellora-la calidade das castaas, podan as rbores cada varios anos. Nas zonas fras de montaa a recoleccin non se limita a recolle-las castaas cadas espontaneamente as louras , senn que se completa co varexo. Nos Ancares empregan diversos tipos de varas: a vara do medio, duns 25 palmos de longo, para varexar dende o chan as plas baixas; a vara das faldas ou longa, duuns 35 palmos, para as ramas mis altas; e a vara de pico ou curta, duns 20 palmos, para sacudir, subidos rbore, as plas inalcanzables dende abaixo. En zonas, como a do Ribeiro, onde non abundan os xabars, as ouriceiras non precisan proteccin ningunha. Nos soutos dos Ancares, en cambio, para impedir que os animais, en especial o xabaril, acaben coas castaas, almacenan os ourizos dentro dunhas construccins circulares de pedra, sen teito, chamadas as mesmo ouriceiras. Cando os ourizos estn completamente secos, scanos co ronqueiro fra da ouriceira e debullan as castaas co fuste. Logo lvanas a secar canizo. Os ancareses encontran as castaas da ouriceira menos sabrosas. As froitas Poucas son as hortas sen rbores froiteiras; tamn poucas nas que abunden. Certamente escasa a presencia de froitas na dieta dos adultos, que as consideran lambetadas propias dos rapaces. Unha opinin acorde coa realidade pois, coas tcnicas de cultivo dispoibles, sera desatinado dedicar a froiteiras parte do terreo necesario para a produccin dos alimentos bsicos e imprescindibles. No litoral os limoeiros e laranxeiras medran dende hai sculos. Nos arredores das cidades levan a vender mercado mazs, peras e, sobre todo, noces, figos, pexegos e cereixas. As olivas O seu cultivo concntrase nas concas do Mio, do Sil e do Tmega, ou sexa, nas zonas de clima mis mediterrneo, pois esta planta necesita calor e resiste as secas. En 1930 a superficie dedicada a oliveiras era dunhas 164 hectreas, case en exclusiva para autoconsumo. Non reciben mis coidados que a poda das plas que sobran e as cavas no

p. As olivas recllense en decembro ou xaneiro vareando as plas. Para extrarlle-lo aceite existen, nesa zona, muos e lagares. A uva Anque non se sabe con exactitude, parece que o vio procede da zona entre Turqua, Armenia e Irn, onde anda hoxe existen bacelos silvestres. A primeira mencin atpase en textos comerciais mesopotmicos do terceiro milenio antes de Cristo. Os gregos de Asia Menor trouxrono a Espaa e os romanos encargronse de implantalo nos seus territorios. Na Idade Media os viedos acompaaron case sempre Igrexa, que precisaba o vio para a misa. A Galicia chegou, probablemente, nos primeiros tempos da poca imperial. A sa expansin vai ligada dos grandes mosteiros medievais. As, cabe relaciona-lo albario co mosteiro de Armenteira; o rosal, co mosteiro de Oia; e o ribeiro, cos de San Clodio, Oseira e Meln. A mediados do dezaoito, segundo datos do catastro de Ensenada, a distribucin das vias era moi parecida actual, salvo pola sa presencia en comarcas nas que hoxe a penas quedan rastros. Moitas desapareceron por causa das pragas que desolaron os viedos no sculo XIX. A vide adptase bastante ben habitat galego; mis exactamente, a certas zonas, como os vales do Mio e do Sil, o val medio e baixo do Ulla, a cunca de Monforte, a comarca do Baixo Mio e as Ras Baixas, que responden s sas demandas. Necesita, a partir do mes de abril, unha temperatura media, polo menos, de 9 graos, boa insolacin e ausencia de xeadas. Anque non a favorecen, soporta precipitacins abundantes, sobre todo se os solos, como normal en Galicia, acumulan pouca auga. Trtase, pois, dunha autntica especializacin agrcola, a nica durante o perodo 19261965. A Valdeorras foille concedida denominacin de orixe en 1945; Ribeiro en 1957. Tres son as modalidades principais de dispoe-las vides: estaca, espaller e parra. A estaca consiste nun pao mis ou menos alto espetado no chan a carn da cepa. Nela amarran, con vimbios, a videira. Cando esta grande e non abonda a estaca para sostela, penlle outros paos mis pequenos, espolas, para termar das varas que queden soltas. Un espaller unha fila de esteos de madeira que sosteen varias lias de varas ou arames paralelas chan, s que se atan os bacelos. Cada cepa vai amarrada a unha estaca, que pode coincidir ou non cun esteo. O espacio entre un espaller e outro ou entre das ringleiras de cepas en estaca chmase caban e normalmente aprovitano para cultivos hortcolas. As latas ou parras estn formadas por das ringleiras de esteos, de madeira ou pedra, que se corresponden dous a dous. Os esteos simtricos van unidos por un pao, o xugo, e de xugo a xugo colcanse varas ata formar unha urda na que se atan os sarmentos. As parras permiten aproveitar para o cultivo a terra que queda debaixo e renden mis que as cepas baixas, se ben dan vios de peor calidade, mis acedos e con menos alcohol. Antigamente haba parras na zona do Ribeiro, pero foron desaparecendo no sculo XVIII e, sobre todo, a finais do XIX e principios do XX. Cabe pensar que a medida que o Ribeiro se foi especializando polas sas boas condicins para a viticultura e polas poucas posibilidades de cultivos alternativos na produccin de vio para a venda, optaron pola cepa baixa que produce caldos de mellor calidade. En cambio, nas demais zonas, como as Ras Baixas e A Ulla, onde predomina o autoconsumo, preferiuse a cantidade e, polo tanto, as parras.

Entre setembro e outubro a uva est para vendimar. Unhas semanas antes os que quedaron sen reservas do ano anterior escollen as uvas mis maduras coas que preparar un pouco de vio que ofrecer s que colaboren na vendima. As plantas forraxeiras Acorde coa crecente especializacin pecuaria foi medrando o cultivo de plantas forraxeiras. Destaca entre elas o nabo. Ademais das follas aproveitadas como verdura, produce unha enorme raz coa que se alimenta gando. Ben adaptado a climas hmidos e relativamente fros, forma parte de diversas rotacins de cultivos en moitas comarcas de Galicia. Non o cultivan no sueste, demasiado seco, nin no litoral pontevedrs, axeitado para forraxeiras mis productivas. Os cereais forraxeiros, os alcacns ou ferraas, proporcionan gando alimento verde, de alta calidade, durante o outono e o inverno. Deles o mis utilizado o centeo, mesturado s veces con avea e trigo. Reservan para ese uso os grans de inferior calidade, que separan durante a limpa. Sgano verde co foucio a medida que o necesitan para darlle gando. Son normalmente as mulleres as encargadas de levalo ata a casa, nun feixe que cargan na cabeza. Tamn para segar en verde cultivan moito millo forraxeiro, sobre todo na provincia da Corua, zona de Laln, Terra Ch e meseta sur lucense. O ballico ou herba de Vigo, que pide temperaturas mornas, domina en todo o litoral, pero especialmente nas Ras Baixas, Baixo Mio e tamn en Laln. Produce unha excelente forraxe para o inverno e principio de primavera nun curto tempo de ocupacin da terra. Os prados A combinacin prados-labrado un elemento fundamental na economa agrogandeira que caracteriza Galicia da Transicin. A superficie dedicada a prados, como a dedicada a nabos, incrementouse a medida que avanzaba a especializacin na cra de gando. E o prado revalorizouse. A cantidade e a calidade dos prados convrtese nun dos baremos para medi-la riqueza das casas. Mais non tdalas zonas son iguais. Tamn nos prados existen varias Galicias. Nas terras de regado do sudoeste litoral e mioto hai poucos prados, que se compensan coas plantas forraxeiras. Nas montaas setentrionais, onde, segundo xa vimos, o labrado mis ben escasea, os prados e os pasteiros mis ou menos a partes iguais ocupan entre 25 e 50% das terras; no sueste, entre un 15 e un 30%. Os labregos distinguen entre pasteiros nos que pace o gando , prados de secao nos que segan a herba unha vez ano e prado de rega. revs do que sucede noutras comunidades do norte de Espaa, en Galicia non abundan os prados de secao porque a acidez dos solos fai que sexan pouco productivos; por outra parte, as secas de vern tampouco os favorecen. Sen dbida, a frmula toxal-pasteiro, que proporciona pastos e o imprescindible toxo, est mellor adaptada s condicins edficas. Os labregos saben que a auga das primeiras chuvias do outono, que arrastra o esterco e as inmundicias das ras, excelente para os prados. En Viana do Bolo chamaban prados de gala os que se regaban con esas augas. No litoral, ata 5 ou 20 quilmetros da costa segundo os lugares, a suavidade dos invernos permite que os prados dean herba todo o ano.

A herba sgana coa fouce ou coa gadaa a medida que a precisan para darlle gando e de acordo coas posibilidades. Coa fouce, manchea, segan as mulleres; coa gadaa, adoitan sega-los homes. Se a herba moita, transprtana no carro; se pouca, crgaa a muller cabeza, nun feixe que suxeita coa propia fouce e que vai atado cun vincallo de palla ou cun vimbio planta que soe haber nos prados para ese mester. A mxima productividade dse dende a sada do inverno ata mediados de marzo. Nese mes deixan de segala con miras a producir feo. Naturalmente, seguen regando para que a herba medre. En xullo segan o feo coa gadaa. As mulleres e os rapaces, con gallas ou forquitas, esparexen a palla para que seque completamente. outro da vrana para que seque polo lado de abaixo; a revolta. Cando xa est seca, xntana con angazos e gallegos, lvana casa no carro e mtena na palleira ou can con ela un palleiro. De a a irn sacando para alimenta-las vacas, sobre todo no inverno. Despois de sega-lo feo regan de novo o prado, que en outono volve a dar herba verde a outona. 4. GANDERA Xa vimos que os labregos aumentaran a porcentaxe de terras dedicadas a plantas forraxeiras e a prado para responder s necesidades dunha crecente especializacin gandeira. Iso foi posible gracias s mellores rendementos agrcolas, especialmente s obtidos co millo e coa pataca, porque permitiron destinar a prado parte das terras antes reservadas, forzosamente, s cereais. No primeiro cuarto de sculo a gandera galega progresou moito mis que a espaola. Lugo supera s outras provincias. Predomina de forma rotunda o vacn, que supn as tres cuartas partes do total. Sguelle o porcino. Por el contrario, decae o nmero de ovellas e cabras, que se mantivera relativamente alto ata mediados do XIX. As vacas De acordo coa idade o gando vacn vai cambiando de nome. cra dun ano chmanlle, nalgunhas zonas, camonio; pallete ou mansote, cando ten os primeiros dentes. Ata os dous anos son becerros, xatos, cuxos, cuchos, puchos, vitelos ou tenreiros. As femias entre dous e tres anos son xovencas. Os machos capados son os bois. touro semental chmanlle almallo e vaca estril toura. O labrego, que trata con enorme cario e coidados as sas valiosas vacas, ponlle nome a cada unha. Nin os cabalos, nin os bois, nin os porcos, nin as cabras, nin ovellas, nin ningn outro animal domstico, ags o can, recibe nomes propios. A maiora fan alusin co da pel: Vermella, Rubia, Moura, Marela, Negra, Morena, Castaa, Parda, Loura, Cereixa, Cerva, Granada; sa beleza e porte airoso: Gallarda, Marquesa, Linda, Galana, Garbosa, Garrida, Serrana, Redonda, Cachorra grande e lenta ; e s cornos: Galleira os cornos grandes e abortos para o alto ; Mouca sen cornos. Predomina a roxa galega, que, en contra do que se soe pensar, non a raza de sempre senn o froito dun proxecto de finais do XIX e principios do XX. Foi o resultado, indiscutiblemente exitoso, de cruza-las vacas do pas con razas forneas seleccionadas, en especial a Simmenthal suza. Esta axustbase perfectamente s necesidades do labrego galego, que precisaba unha vaca mesmo tempo forte para o traballo, boa productora de carne que se estaba vendendo para a exportacin e unha aceptable productora de leite.

S as casas mis fortes manteen unha parella, ou varias, de bois. S elas dispoen de cartos para mercalos e de prado con que mantelos, polo que se converten nun dos signos de riqueza. Son mis fortes para o traballo que as vacas, pero nin cran nin dan leite. O nmero de bovinos aumentou moito ata 1925 e baixou durante a Guerra Civil, para logo recuperarse. As menores densidades correspndenlle sueste seco e de agricultura extensiva; as maiores, s zonas das Marias-Bergantios, Santiago e concellos do Baixo Tambre; da Estrada e Laln, concellos de Lugo e Corgo e o sector montaoso de Lncara-Samos-Triacastela-As Nogais-Pedrafita. Nesta zona montaosa, dada a sa baixa densidade de poboacin, rexstrase unha alta porcentaxe de vacas por casa. Nos Ancares, nos anos sesenta, consideran casas fortes as que pasan das dez vacas; e pequenas ou pobres, as que s posen un par ou carecen delas. Dende os anos vinte atopamos dous tipos de cortes: as independentes e as integradas na casa. As cortes independentes xorden gracias mellora das condicins de vida nos anos vinte e, polo menos en certos casos, s cartos e s novas ideas dos indianos retornados de Amrica. En boa parte das vivendas as cortes son unha dependencia destacada. Nas mis rsticas ocupan a metade ou mis do espacio. Nas pallozas reservan para cortes que nos Ancares denominan estravarizas o nivel mis baixo da nica planta. Nas casas de dous andares estn, loxicamente, na planta baixa, ben ocupndoa por enteiro nas zonas de casas pequenas , ben compartndoa coa cocia. Que estean no interior da casa, ademais de aforro en edificios, permite que a casa aproveite a calor dos animais e estes a da lareira e facilita os constantes coidados que o gando require, como darlle de comer, muxi-las vacas e atende-las no parto. O piso das cortes est escavado uns 50 centmetros con respecto nivel do chan con obxecto de enchelo de estrume para producir esterco. Cobren o toxo cunha capa de palla ou fieitos que lle sirva de cama s animais. gando btanlle de comer no presebe, que unha especie de mesa cun rebordo por diante que impide que os animais tiren a comida. A mido comunica co corredor ou coa cocia por medio dunha fiestra, que lles permite dar de comer s vacas sen ter que entrar na corte. En bastantes ocasins as cortes divdense, por medio duns tabiques, en varios compartimentos, destinados a distintas clases de animais. Os mellores corpos resrvanos para a besta e os bois, se os hai; os seguintes, para as vacas; e nos mis pequenos meten os cuxos e os porcos. O gando alimntase sobre todo de pasto, que se lle engade na corte certos suplementos. O pastoreo vara dende a vixilancia espordica ata o coidado permanente. As vacas bravas ou vacas do monte viven en liberdade nos montes altos, ricos en pastos pero improductivos para a agricultura. Son vacas pequenas, que de adultas non chegan s 180 quilos de peso. Andan en mandas de 10 a 12 cabezas, pertencentes a un ou a varios donos. Cada propietario marca as sas cun signo propio, polo xeral feito a ferro quente. Cranas, como obvio, non polo leite, senn pola carne. O pastoreo das vacas domsticas, que botan a pacer e recollen cada da, diferente de acordo coa morfoloxa agraria dominante. Nas zonas de campos pechados e de agras, tamn cerradas que xa vimos que se corresponden con asentamentos espallados , as vacas pacen ceibas e sen vixilancia directa, s lixeiramente controladas polos nenos ou polos vellos. En zonas prximas s de vacas bravas tamn se d un pastoreo semicontrolado; os animais permanecen perodos longos no monte sen volver corte. Para localizalos mis fcilmente penlles chocas, polo menos a un do rabao.

Nas aldeas grandes, onde se xuntan moitos animais e os vecios estn prximos, resulta rendible e prctico que unha persoa, por veceira ou pagada, vixe durante todo o da o gando de todos. Esa solucin posibilita que os labrados queden abertos. As pois, o pastoreo comunal est asociado cos asentamentos concentrados. Cada vecio leva o seu gando praza da vila ou a unha encrucillada fixada polo costume para que o pastor, unha vez reunido o de todos, o conduza s pasteiros. Cando os montes onde pacen os animais quedan algo lonxe da aldea, as vacas permanecen al todo o ano ou gran parte del, pero os pastores reparten o traballo por quendas. Pero as vacas non s se alimentan de pasto. Xa vimos que a incipiente especializacin gandeira forzara a aumenta-la superficie a prado e a cultivos forraxeiros nabos, alcacn, millo e herba de Vigo . Ademais, os labregos aproveitan para alimenta-lo gando algns subproductos da sa actividade agrcola, como a palla dos cereais de inverno, as canas e os pendns do millo, as plantas de millo arincadas rarealo, os talos xa secos das patacas e das fabas e as cascas das cabezas. Acostuman darlles un pouco de herba verde, feo ou calquera outro alimento pola ma, antes de botalas a pacer, e noite, cando se recollen. No inverno sobrealimntanas cunha calda, ou sexa, un caldeiro con auga quente e reln, nabos, patacas defectuosas, tonas de pataca ou verzas, e unha presa de sal. As casas fortes, e na zona da costa, onde abunda o millo, con mis frecuencia, cocen unha fornada de boroa especial para o gando. Cando unha vaca est en celo, levana semental, que curiosamente non se chama touro senn boi do posto, coma os castrados, probablemente porque non se valora a bravura. Saben que unha vaca anda boi cando escapa e monta nas compaeiras. O almallo un macho ben cebado. Colcanlle no morro, como era habitual xa nos anos vinte, unha argola cunha corda para manexalo. A cambio de tanto esforzo en coidados as vacas achegan cousas tan valiosas como o seu traballo, imprescindible, e o leite e a carne para a venda. A vaca conta con mritos sobrados para se-lo animal elixido. Supera a besta, terica competidora, na forza para tirar do arado e na produccin de leite e carne. E a rubia galega, en concreto, est perfectamente seleccionada para o traballo duro, co carro, co arado, coa grade e co canizo. Os labregos ricos, con prado dabondo, prefiren reserva-las vacas para a cra e o leite e manter uns bois, ms fortes, para os traballos pesados. As campesias galegas, pola ma e noitia, moxen as vacas coa man, facendo cae-lo leite na canada vasilla cilndrica de madeira ou folla de lata . Algunhas vacas non se deixan muxir polas boas, polo que as atan e mesmo lles pegan. Mxenas na corte ou fra, dndolles mentres unha comida extra, de herba ou caldeiro, para que estean quedas e para que se alimenten. O leite destinado consumo familiar, para que non se corte, frveno, sazonndoo habitualmente cunhas areas de sal. As empresas lcteas aparecen remata-la Guerra Civil. Ilepsa, firma dependente de Nestl, instala en 1939 en Pontecesures unha fbrica de leite condensado dotada dun servicio de recollida de leite en camins con bidns. comezo, a rea de recollida limitouse parte setentrional da provincia de Pontevedra, pero logo se estendeu parte central desa provincia e sudoeste da Corua. A rea explotada por Ilepsa aumentou notablemente cando a empresa montou das novas fbricas, primeiro en Laln e despois en Allariz. Larsa, que naceu como empresa familiar en 1933 na provincia de Lugo, converteuse en sociedade annima en 1948 e montou instalacins en Chantada, Vilagarca e Vigo.

Para a maiora dos labregos a venda de cuxos , con moita diferencia, o ingreso mis importante. A venda e exportacin de vacn galego ten unha longa historia, da que existe constancia dende, polo menos, o sculo XVI. No XVIII exportbase sobre todo a Portugal; no XIX, a Portugal e Inglaterra. No XX perdronse eses mercados debido competencia doutros pases e entn o gando galego buscou o mercado interior de Espaa, onde foi incrementando a sa presencia gracias demanda crecente dos grandes centros urbanos en expansin. O labrego vende os becerros nas feiras ou na casa s tratantes, que percorren as aldeas montados en cabalo ou mula. Polo seu valor, o gando representa a riqueza, de xeito que o prestixio dunha casa mdese, entre outras cousas, polo nmero de vacas. Por iso a sa morte supn unha enorme desgracia. De un animal sufrir un accidente por exemplo romper unha pata mtano e venden a carne s vecios, quen llela mercan pola carne en si, pero tamn como medio de axuda para compensrlle-la perda nunha especie de seguro cooperativo. Nos primeiros anos do sculo XX creronse numerosas sociedades de seguros do gando; nos anos vinte estaban estendidas por toda Galicia. Tanto dentro das obrigas como de forma particular os labregos preocpanse pola sade das sas vacas. Os veterinarios acostuman vacina-lo gando, como tamn os cans, por parroquias, pero poucas veces son chamados para tratar un animal enfermo. Na maiora das aldeas recorren con mis frecuencia s curandeiros, que, como os das persoas, utilizan dous sistemas curativos: o natural con plantas, etc. e o sobrenatural con esconxuros . Para evita-los males dos animais empregan as mesmas defensas simblicas que coas persoas: cruces, evanxeos, rosarios, estampas, pedra de ara, plantas e auga benditas, incenso e calquera outro elemento sagrado oposto poder demonaco; tamn todo o que arma, como os coitelos, as fouces e as navallas; e incluso as armas naturais, ou sexa, aquelas das que se serven os animais e as plantas, como os cornos e os dentes de xabaril. Tamn o lume de san Xon, en canto elemento purificador, limpa as enfermidades do gando, que, igual que as persoas, ha de pasar por riba das brasas da fogueira. As mesmo, como as persoas, os animais quedan protexidos contra os males por medio do contacto co poder sagrado dos santuarios e as sas imaxes. Os porcos A raza dos porcos tamn cambiou longo do sculo XX, e cambiou, se cabe, dunha maneira mis intensa que a do gando. A autctona, a chamada celta, cruzrona dende os primeiros anos do sculo con razas selectas, especialmente a Yorkshire e Berckshire, e logo a Large-White, de tal xeito que en 1939 s sobreviva nas montaas mis incomunicadas. Na maiora das casas matan un ou dous porcos no ano, mis ou menos cebados segundo as posibilidades. Afortunados son os que poden matar mis. Os porcos viven no cortello, que s veces ocupa unha parte da corte das vacas separada por medio dun taboado, pero polo xeral est situado noutro lugar da casa ou das dependencias exteriores: debaixo da escaleira, no alpendre De alimenta-lo porco encrganse as mulleres das, tres e ata catro veces da. Normalmente danlle as lavaduras, ou sexa, os restos das comidas. Tamn lle preparan un caldeiro de comida, cra ou cocida, con nabos, verzas, patacas cativas, reln e auga. Ademais da comida que reciben no cortello, os porcos soen andar libres por fra buscando landras, castaas de mala calidade e as mazs que caen co becho. No extremo

sueste, zona de campos abortos, os porcos saen sempre baixo a vixilancia dun membro da familia, xeralmente un rapaz ou un vello. Case en tdalas casas manteen unha porca de cra. Nunca falta algn vecio da parroquia que posa un verrn para cubrila a cambio dunha pequena cantidade en cartos ou en froitos. A muller da casa procura estar presente no libramento porque a parida come con tal avidez o amnio que non raro que, mesmo tempo, coma algn dos fillos. As veces as roladas son tan numerosas, de dez ou doce cras, que nai resltalle imposible darlles de mamar a todas; daquela cran algunha con mamadeira, ou ben reglanlla a un pobre ou a un amigo. A poca de matanza correspndese cos meses fros, nos que se conserva mellor a carne. Vai do da de san Martio 11 de novembro mes de febreiro, alongndose ata o Entroido. O da escllese de acordo cos influxos da la: durante o cuarto crecente a carne aumenta; no minguante, dimine. Son restos populares da maxia astrolxica: a la, que fai subir e baixa-las mareas, sobe e baixa o zume das plantas e os humores dos animais. Nalgunhas comarcas luguesas evitan a matanza en domingo e en venres, porque minguara a carne no pote. De todas maneiras o martes que est baixo o influxo do sanguinario Marte o da considerado en case toda Galicia como nefasto: o martes nin te cases nin te embarques, nin teu porquio mates. Sacrifcano na eira, na ra, na corte ou no pendello, preferentemente pola ma cedo. Cando sacrifican varios animais no mesmo da mantenos separados para que uns non esocoiten os berros dos outros, pois crrese o risco din de que se estrague a carne. O matachn colle o coitelo, estreito e duns vintecatro centmetros de longo, e esptallo no pescozo. Unha muller recolle o sangue nunha vasilla e remxeo constantemente coa man, cunha culler ou cun pao que leva no seu extremo unha cebola, para que non se calle. A mido botan no fondo do recipiente un pouco de sal e cebola ou allo. Despois toca pela-lo animal, escaldndoo ou chamuscdoo. Chamuscar consiste en queimarlle as sedas. Peno no chan e aplcanlle, acesos, fachucos de palla ou para aforra-la palla, que serve de alimento gando de fieitos secos. En certas comarcas de Lugo, en lugar de chamuscalo, escldano, dicir, mteno, por partes, nun caldeiro de auga fervendo que lle lava a pel e lle abranda a epiderme facilitando a extraccin das sedas. Nalgunhas zonas, tralo raspado co coitelo, lavan o animal con auga quente e refrganlle a pel con pedras para deixala limpa e tersa; noutras, non consideran necesario lavalo, pois o sal come todo, dicir, destre a suciedade. Finalmente afeitan o animal co coitelo de sangrar. Despois, na adega ou no pendello, breno. Posto o porco patas arriba, o matachn faille un corte lonxitudinal no ventre e unha incisin arredor do ano para atarllo e impedir que ensucie a carne. Logo pendrano dunha viga. Unha vez colgado breno polo abdome e sacan o unto e as tripas, que as mulleres recollen nunha cesta e logo lavan para face-los chourizos, as morcillas ou para comelas frescas. O porco permanece pendurado unha noite, nalgn lugar das, e ma seguinte carnano, con macheta e coitelo, sobre o banco ou sobre unhas pallas no chan. a desfeita. Primeiro crtanlle a cachucha; nalgns sitios sepranlle a mandbula da cacheira. Despois cortan os lacns, a columna, os xamns, os toucios A continuacin as mulleres empezan a confeccins dos embutidos: chourizos, morcillas, salchichns, androllas, bandullos e botelos. Para os chourizos cortan a carne e o toucio en cachos pequenos enriba dunha mesa ou banco, ou nun prato especial que ten un taco de madeira no medio. Logo botan a carne picada na artesa ou nunha barrea e

condimntana con sal e pemento doce e picante. Obteen as a zorza, que deixan en adobo dous ou tres das, coidando de amasala de vez en cando para que vaia collendo o sabor dos condimentos. A zorza a punto, embtena nas tripas. Entre chourizo e chourizo fan das ataduras separadas por un pequeo espacio, o botn, que servir para cortar por a cando se queira sacar un chourizo da restra. Normalmente os chourizos teen de dez a vinte centmetros, pero tamn hai a quen lle gusta a tripa lisa, sen atado ningn. Os chourizos de cebola elabranos da mesma forma pero engadndolle zorza cebola ou cabaza cocidas e sangue callado. A salchicha e o salchichn son embutidos menos correntes. A salchicha, en tripa delgada, elabrana con carnes de primeira adobadas con canela, pemento e vio branco, e cunha pequena dose de sal de nitro para que conserve a cor; o salchichn, con raxo condimentado con cravo, pemento e outras especias. Chaman botelo bandullo do porco recheo de sos delgados con carne adherida de costela, cacheira, etc. , picados do tamao dunha polgada e adobados con sal, ourego, allos machucados e unha pouquia auga. Crano fume e cmeno cocido con cachelos, con fabas ou verduras. As morcillas fanas na tripa gorda e sempre con sangue. Hainas ceboleiras e hainas picantes. As mis coecidas, sen embargo, son as doces, que levan mesturados no sangue pins, uvas e figos pasos, noces, pan, canela e azucre. Normalmente atan xuntos os dous cabos da tripa de tal xeito que a morcilla toma a forma dun colar. Logo ensartan unhas poucas nunha vara e penas a cocer nunha pota grande, coidando de que non estoupen. Xa cocidas, clganas do teito para que sequen ou, como fan nos Ancares, afmanas igual que os chourizos. As ceboleiras e as picantes cmenas cocidas; as doces frtenas en manteiga ou aceite. As ovellas A mediados do sculo XVIII Galicia contaba con dous millns de ovellas. Un sculo despois anda pasaban do milln e medio, supoendo o 6,9% do total de Espaa. Despois diminuron de forma acelerada. Das son as razns fundamentais do descenso das ovellas, e tamn das cabras: a especializacin crecente no gando vacn e o aumento de monte arborizado mis rendible coa conseguinte diminucin dos pastos; e probablemente tamn o triunfo da roupa industrial. O nmero de ovellas sempre foi mis elevado nas provincias de Lugo e Ourense, que contan con extensas zonas de montaa inservibles para a agricultura. Por suposto, como animais menos esixentes e mellor adaptados clima mediterrneo que as vacas, predominan nos amplos espacios en barbeito das terras cerealeiras do sueste, onde aproveitan os pastos de mala calidade. Nas zonas baixas escasean. Hai bastantes labregos que as cran, pero en pequeo nmero, pensando sobre todo en dispoer de carne para a festa patronal. Lvanas a pacer canda as vacas, polo que nalgunhas partes lles chaman ovellas de gando, para distinguilas das ovellas de monte, que pacen en rabaos exclusivamente de ovellas. A reproduccin e o parto teen lugar libremente no monte. As cras chmanse neixentes, logo aos e cordeiros; as femias adultas, ovellas; os machos sen castrar, marns; e os castrados, carneiros. O leite das ovellas a penas se aproveita. Cando comeza a calor do vern rpanlle-la la cunhas tesorias sen punta para evitar ferilas, deitndoas no chedeiro do carro. A sa

carne cmena nas festas. Os aos vndenos na feira ou reglanos como pago dun estimable favor recibido. Como sucede coas vacas, as modalidades de pastoreo das ovellas, e das cabras, estn relacionadas co tipo de asentamento. Nas pequenas aldeas de agras pechadas, as ovellas pacen libremente no monte. En cambio, nas aldeas coa poboacin concentrada, con moito monte comunal inculto ou con barbeitos amplos, prevalece, con toda lxica, o pastoreo comunal. O perigo do lobo obriga a que o labor de vixilancia do pegureiro de cabras e ovellas sexa constante. As cabras De cras chmanse neixentes, logo pasan a godallas e, por fin, a cabras, chibas ou cabuxas. Os machos, de novos son godallos, cabuxos, chibos, bodeixos, curcios e cabritos; medraren, cabrns, beches ou bodes e, se os castran, castrns. No sculo XVIII haba en Galicia 600 mil cabras. Pero, polas mesmas razns que as ovellas, foron baixando en nmero. As cabras, animais mediterrneos, logran aproveita-las plantas agostadas polo vern seco e os arbustos. Por iso as encontramos nos barbeitos das terras cerealeiras do sueste e nos montes; tamn nas ladeiras empinadas das montaas, pouco apropiadas para as vacas. O seu pastoreo rxese por regras similares das ovellas. A cabra un excelente productor de leite, capaz de render nun ano trece veces o seu peso en leite, mentres que unha vaca non pasa de seis. Comen carne de castrn ou cabra nas festas patronais e nalgns traballos de axuda mutua. As pelicas vndenllelas s tratantes ou sanas para as molidas dos xugos. Os cabritos, de carne especialmente apreciada, vndenos nas feiras ou reglanos para pagaren favores. As galias En estado os galos bankiva, dos que proceden os domsticos, habitan a zona que vai dende o norte da India ata Xava e Indochina. Sabemos que mil cincocentos anos antes de Cristo xa se exportaban galias domsticas China e mis tarde a Mesopotamia. De aqu pasaron a Exipto. OS gregos e os romanos, e mesmo os pobos celtas, criaban galias antes da nosa era. Son probablemente os animais domsticos mis difundidos, debido s sas moitas calidades: son prolficas e de manutencin fcil, medran axia e dan un alto rendemento en carne. Ata os anos cincuenta a cra de galias reducase a uns poucos animais por casa. De 1950 a 1962 mntanse algns galieiros de cen e ata de cincocentas galias. En 1962 instlase en Galicia a multinacional Swift e empeza a fra en plan industrial. Nas casas rurais o sostemento das galias non supn a penas custo, porque son elas as que procuran os grans na rebusca e os vermes esparruando a terra. S de vez en cando lles botan unhas presas de millo e unhas verzas. Para que non fuxan crtanlle-las alas e s especialmente afeccionadas a marchar tanlles un pao pata. De noite dormen nunhas varas dispostas a media altura no galieiro, que est na mesma cocia, debaixo da escaleira interior ou xunto corte, e que contn tamn os comedeiros e os nios para os ovos. Nas casas con escaleira exterior ou con solaina pechan o oco para galieiro, que conta cunha portela que soben as galias por unha tboa inclinada provista de travesas que lles facilitan a subida; de noite cerran a portela e quitan a tboa quedando o galieiro inaccesible. Hai galieiros que son pequenas construccins illadas,

de madeira as mis antigas, de ladrillo as mis recentes, que se prolongan nun espacio exterior pechado cunha tea metlica ou, s veces na costa, con algunha rede vella. Nos nios, que soen ser caixas con palla ou feo, deixan un ovo de reclamo o endego para que a galia poa neles e non, como s veces sucede, en lugares agachados. As mulleres da casa comproban se a galia est a punto de poer metndolle o dedo no cu. As galias e galos que non reservan para a festa vndenos na feira. tanlle-los ps e lvanos agarrados polas patas, coa cabeza cara abaixo, ou metidos nunha cesta. Aprecian a carne de galia para o cocido das festas e para os caldos limpos cos que se alimenta a enfermos e paridas. Para comer nas festas e, sobre todo, para a venda, as mulleres ceban capns. Mtenos no escano con reixas ou na capoeira, unha gaiola na que os animais a penas poden moverse e que poen calor da lareira. Alimntanos con masa de faria milla e grans. Seleccionan os de peitugas mis gordas e os mellores comedores e cpanos s tres ou catro meses. Mtenos na capoeira cinco ou seis semanas antes de Noiteboa. Introdcenlles forza na boca das veces da unha pasta de faria milla, mesturada s veces con pataca cocida, amasada en auga. Nas ltimas semanas alixiranlle-la dixestin, que por entn soe ser pesada, cunha copia de coac. Os ovos, parte vndenos, parte consmenos na casa. A proporcin desas partes depende, claro est, das posibilidades econmicas da familia. Polo xeral non toman, nin de lonxe, tantos ovos como desexaran. Acostuman reservalos para os enfermos e as paridas e para os doces dos banquetes. Pola Pascua cada casa reglalle unha ducia crego. Os ovos que non consomen na casa nin usan para deitar unha galia choca vndeos por ducias a muller na feira ou a algn vecio que os precisa, prezo que foron na ltima feira. As abellas Na maior parte de Galicia cran abellas poucas casas e en pouca cantidade, case sempre para o propio consumo, especialmente en repostera e como medicina. S nos Ancares, onde abunda o monte e a flora melfera uces, xestas, carpazas, etc. , hai unha produccin significativa. A son numerosos os vecios cuns cincuenta trobos, dos que obteen apreciables ingresos. Algns propietarios incluso poen trobos a medias, repartindo as ganancias co arrendatario que se encarga de tdolos traballos. Cranas en colmeas cilndricas ou cadradas. As primeiras fanas cun toro de tronco oco baldeirado enteiro ou fendido medio e unindo logo as das metades; dixanlle unha parede de dous centmetros de groso. Polo xeral gardan tdalas colmeas xuntas na horta sobre unha lousa a soleira , protexidas dos ventos fros. En comarcas montaosas de moita produccin, como Laln, o Courel e os Ancares, instlanas no monte, dentro dun recinto chamado alvariza. As alvarizas, ideadas para evita-lo ataque dos osos, tan afeccionados mel, estn pechadas por un muro redondo ou oval duns tres metros de alto, do mesmo tipo que os que cercan as agras. Non son moitos os coidados que reciben as abellas. Os donos limtanse a poer cerca das colmeas plantas do seu gusto, como o romeo, e no inverno, para palia-la falta de flores, un barreo con castaas secas cocidas. Nos Ancares catan as colmeas en xullo, mes no que os castieiros, tan numerosos, estn en flor e se acumula a mxima cantidade de mel. Fan unha segunda cata a finais de setembro, que d un mel menos abundante pero mis doce, e que ademais axuda a que as colmeas enxameen mellor.

Escollen un da que non chova nin ameace treboada para que as abellas estean tranquilas. No traballo participan dous ou tres homes. Un suxeita o fumazo ou matula, que unha torcida de trapos que arde sen chama e na que de vez en cando bota incenso para que o fume escorrente as abellas; nos Ancares producen o fume queimando nunha tixola vella bosta ou trapos. E o outro corta cachos de panal cunha paleta de albanel ou cunha raspa un cacho de chapa metlica dobrada en ngulo e provista de mango de madeira ; nos Ancares usan unha esmelgadoira, que unha coitela de fo curvo semellante a unha fouce pequena. Empeza por arriba e coida de non pasar mis abaixo da segunda cruz ou xuzo, porque sen mel ningn as abellas morreran. Unha colmea produce ano entre un litro e litro e medio de mel, de calidade variable dependendo das flores e da orientacin da alvariza. De cera cada colmea produce entre un cuarto e medio quilo. Vndena s cereiros tal como queda estrulla-los panais ou lmpana para obter mellor prezo. Btana nunha ola chea de auga quente posta lume, deixan que se derreta e entn qutanlle cunha viradeira os lixos que aboian. Unha vez limpa, dixana arrefriar, scana da auga e crtana en anacos s que, quentndoos un pouco, lles dan forma de bolos. As pombas Raro o pazo ou casa grande que non conta cun pombal para gozar da beleza das pombas e para comelas. Nas casas normais onde as cran, poucas, contntanse cun ou varios pombeiros: pequenas caixas de madeira que albergan unha parella e que se colocan no beiril da casa ou do hrreo, no corredor, sobre un esteo, etc. Os pombais das casas fortes estn construdos en pedra e son de planta circular, cadrada ou octogonal, sen que exista unha rea determinada para cada tipo. Os buracos de entrada das pombas, cadrados, redondos ou triangulares, sempre estn situados no lado protexido dos ventos. No interior estn os nichos onde anian as pombas, normalmente formando parte da parede, anque tamn os hai feitos de laxes de lousa ou xisto e, poucas veces, de madeira. No centro hai unha mesa, polo xeral unha moa vella dun muo, onde lles botan o gran no inverno, sobre todo nas zonas de nevadas persistentes que lles difultan o atopar comida. No exterior non falta a pa na que as aves beben e se baan. Os cabalos Os quidos son peores productores de carne e leite que as vacas e as ovellas, pois necesitan un tercio mis de herba para mante-lo seu peso. De a que os cren con fins alimentarios unicamente nas grandes chairas, como as asiticas, s que estn perfectamente adaptados. Tampouco gaan s vacas en forza para tirar do xugo. No que si avantaxan a calquera outro animal como medio de transporte. Nas aldeas, ata os anos sesenta son moitas as casas que dispoen dun quido para o transporte. Case sempre se trata de eguas que, ademais, cran poldros para a venda. Naturalmente unha besta de boa raza, ben mantida e ben aparellada, denota un elevado nivel de benestar e por esa razn acrecenta o atractivo dos cabaleiros mozos ante as rapazas. principio s a bicicleta lle fai certa competencia, se ben esta non serve para levar sacos, pelicos de vio e outra cargas semellantes, pero pouco a pouco os autombiles iranlle comendo o terreo. As bestas pacen herba no monte e comen os toxos tenros e as puntas dos toxos grandes. Nalgunhas parroquias do sueste hai pastoreo comn de bestas; como soe haber unha por casa, correspndelle un da por animal. No resto de Galicia, a Galicia das agras

pechadas, a besta domstica pace sen pastor. Nas chousas anda ceiba; no monte aberto leva posta unha solta ou unha canga para que non vaia lonxe co seu trote rpido. A solta ou pexa unha cadea de ferro ou unha correa de corda, corre ou coiro con dous lazos nos extremos, un para meter no p dianteiro e outro para o traseiro do mesmo lado. A canga unha galla de madeira que le poen, suxeita por unha travesa, no p`e dianteiro e que lle impide camiar con lixeireza. Nos Ancares usan ou solta ou traba, que consiste nun pao de mis de medio metro de longo amarrado a unha pata. Retornan cada noite casa para un mellor coidado e, claro est, para estar dispoibles no momento en que as necesiten. Na corte complemntanlle a alimentacin con feo e, sobre todo, con toxos que os homes van coller monte; nas casas ricas, con millo ou centeo. O dono leva a egua cabalo do posto e axuda nacemento do poldro, que acompaar a nai monte dende o primeiro da. Para evitar que se lles gasten os cascos, levan cabalos e bestas ferrador, que nalgunhas parroquias o propio ferreiro. Nalgns montes elevados, nas zonas que forman meseta, cranse cabalos bravos. Son cabalos de pequena alzada, entre 1,10 e 1,20 m. que viven en rabaos formados por 20 ou 30 femias en torno a un garan. Os cabalos bravos son de propiedade particular. Unha vez ano os propietarios xntanos nun curro para marcalos, escolle-los destinados venda e raprlle-las sedas. Os curros son currais cercados cun muro de pedra dun metro e medio de alto aproximadamente e cunha gran porta para que entre a grea sen dificultade. Unido curral principal hai outro no que apartan os poldros e un terceiro no que meten os animais destinados venda. Tamn se chama curro a operacin de xuntar, marcar e rapa-las bestas. Ten lugar no vern, atraendo a moitos curiosos pola sa vistosidade. De cada casa participa un nmero de homes proporcional dos animais que pose. Os homes saen monte, dirixen a grea curro e pechan a porta. Primeiro separan o perigoso garan e tamn os poldros, para que non sufran accidentes. Logo cada propietario agarra, marca e rapa os seus animais. Recocenos polas marcas; as cras novas, porque sempre acompaan s nais. Cando teen o animal suxeito crtanlle as sedas. A cada animal crtanlle as crinas do pescozo e do rabo cada dous anos obtendo entre 300 e 600 gramos de sedas. Despois da rapa ten lugar a marcaxe. Os poldros de curta idade soen marcalos cun corte na orella; os adultos, cun sinal estampado con ferro quente nas ancas. As marcas na orella mis comns son: orella fendida ou rachada, orella arraalada, furada As marcas en ferro soen se-las iniciais dos apelidos do dono, ou o nmero de socio. En Sabucedo, onde xa a mediados do sculo XVIII os poldros eran marcados cun ferro quente, a marca recorda a grella de san Lourenzo. Os animais destinados venda sepranos. Os abalos bravos son especialmente apreciados para o transpore nas zonas de montaa e de camios dificultosos. Nos ltimos anos vndense para carne. 5. Pesca Aspectos xerais Moitos son os galegos que atopan no mar a fonte principal de alimentos. Os marieiros de baixura case tdolos das comen algunha clase de peixe, pois os que traballan de forma independente resrvanse parte da captura e os que traballan en parcera sistema de quins reciben parte da sa paga en especie. As principais especies capturadas son a sardia, a pescada, o xurelo, o bonito, o bacallao, o polbo Nas praias apaan, fundamentalmente, ameixas e berberechos; nas rochas, mexillns.

Os labregos comen peixes baratos, como as sardias e os xurelos, de vez en cando. Cmpranllelos ou trcanllelos por productos do campo a peixeiras e regateiras que os levan polas parroquias. O peixe contn protenas do mesmo valor nutritivo que as da carne e unha considerable cantidade de vitaminas e de iodo. Os peixes pequenos que se consomen con espias supoen unha apreciable achega de calcio. Os marieiros mostran desprezo polo marisco. Visto dende a actualidade parece un comportamento sorprendente, incluso absurdo, pero a verdade que existe unha poderosa razn para ese menosprezo: o baixo poder enerxtico. Galicia conta con 1.195 quilmetros de costa cunhas condicins xeogrficas e bioecolxicas moi favorables para a pesca. As costas galegas reciben as ltimas ramificacins da Corrente do Golfo e estn situadas dentro dunha ampla zona de afloramentos costeiros, que supoen a subida dende o fondo mario superficie de augas ricas en minerais e nutrientes. En canto produccin de especies que se alimentan de fitoplancto, est nivel das primeiras rexins do mundo. Por outra parte, e a diferencia das costas portuguesas ou vascas sometidas a fortes temporais, as illas que emerxen na boca das ras serven como rompente, protexendo os portos e mesmo tempo as comunidades marias. A pesca est lonxe de ser unha actividade de simple autoabastecemento, anda que tampouco unha empresa capitalista estilo dos grandes barcos factora que aparecern na dcada dos sesenta. As relacins de corte capitalista empezaran xa no sculo XVIII coa chegada dos catalns, que introduciron importantes avances tecnolxicos e orientaron a actividade productiva cara economa de mercado. Nese momento empeza a diferencia, que ir medrando co tempo, entre a pesca de altura, industrial, e a pesca de baixura, mis artesanal. A chegada do ferrocarril en 1883 Corua e dous anos despois a Vigo incrementou a demanda de peixe, forzando a aumenta-las capturas e, para iso, a adopta-lo vapor nos barcos. E no sculo XX houbo, dende logo, cambios constantes, coa entrada dos barcos de motor, de novas artes e co achado de novos caladoiros, entre os que os houbo mis ou menos ricos e duradeiros. En 1961 promulgouse a lei de Renovacin da Flota Pesqueira, que dara un novo pulo desenvolvemento da pesca espaola e galega. Se a Espaa de 1960 practicamente descoeca o peixe conxelado, a de 1965 consumiu 65 mil toneladas, das que boa parte pertenca flota pesqueira galega, que estaba entre as mellores do mundo. O marisqueo pola razn que demos foi unha actividade marxinal, de pobres, ata os anos cincuenta. Por eses anos, a mellora das condicins de vida nas cidades vai crear un mercado no que o marisco se converte nun alimento de luxo. Entn empeza un marisqueo activsimo que proporcionar excelentes ingresos, pero que en poucos anos acabar con moitos dos bancos naturais. Os elevados prezos e a demanda do mercado, unido s boas condicins que ofrecen as ras, fai que por esa poca se introduza a cra de mexillns en bateas. Existen, e dende os anos sesenta cobrarn maior relevancia, os barcos industriais con marieiros a soldo, dedicados fundamentalmente pesca de altura. Na pesca de baixura existen pequenos propietarios de gamelas e outras embarcacins sen motor, que traballan de maneira independente, e que dividen as capturas entre o consumo familiar e a venda. E sobre todo abundan os barcos a motor que seguen o sistema de reparto en quins unha forma de parcera , completada cunha paga en especie para o consumo diario. Cabe falar, polo tanto, dunha especie de minifundio na pesca costeira. A maiora dos homes de mar, sexan marieiros de barcos de baixura ou pescadores independentes, reservan parte da pesca para o consumo familiar. Co dieiro que lles

corresponde pola sa parte na venda do peixe mercan os productos industriais necesarios. Pola sa banda, as sas mulleres cran animais domsticos e traballan pequenos leiros de millo, patacas e outros alimentos esenciais. Distnguese entre pesca de baixura, ata tres millas da costa; a de litoral, ata 60 millas; e a de altura, fra das 60 millas. Os peixes mis importantes na pesca de baixura e litoral son a sardia e o xurelo; na de altura, a pescada e o bacallao. A pesca depende en boa parte do azar e nese azar quere intervi-lo marieiro recorrendo tanto maxia como bruxera. Pertence mundo da maxia o intento de influr na abundancia de peixes por medio da muller en canto femia reproductora. No barco falan de mulleres e especialmente de prostitutas, porque ademais de ser unha conversa agradable para homes pensan que a sa fecundidade multiplicar a pesca. Na Guarda, cando rematan de confeccionar unha rede, btanlle vio, porque o vio smbolo de alegra e, polo tanto, de sorte; e tamn ouria sobre ela unha muller ou anda a rolos encima, de modo parecido que noutras culturas fan as mulleres labregas sobre os campos para que sexan fecundos. Pola contra, provoca unha pobre pesca falar de cregos ou a sa presencia no barco, porque contaxian a esterilidade que estn obrigados polo celibato. Do fracaso na pesca a mido culpan s bruxas e seu mal de ollo. Temen o poder contaminante e prexudicial do menstruo, do que tamn se cre que causa enfermidades nas persoas. Cando un barco en das sucesivos non obtn a pesca considerada normal, sospeitan que algunha vecia bruxa o ten enmeigado. E defndeno coas armas propias da loita antibruxeril: cruces, bendicins con auga bendita, pedra de ara, medallas nas cortizas das redes, pantalns dun home para que o seu poder masculino venza o Mal femenino, fume para espanta-la bruxera e golpes para escorrentala. Artes e tcnicas Das artes e tcnicas dispoibles, de acordo cos avances tcnicos de cada momento, os marieiros empregan as que mellor se adaptan s seus recursos, medio ecolxico e s hbitos da especie que pretenden capturar. As, nunha zona de fondo rochoso non utilizan redes de arrastre, e si redes de enmalle, nasas ou a lia; o trasmallo adptase ben s fondos rochosos, pois a sa misin consiste en ter cercada durante toda a noite unha zona de pedras. As especies que viven en augas superficiais, como a sardia, pscanas con redes de cerco. Os que buscan rodaballo, linguado, raia e solla, que son peixes de area, evidentemente teen que lanzar as sas artes en zona areosa. Normalmente os marieiros aprenden dos maiores o tipo de fondo mario que hai en cada zona. Tamn aprenden, e manteen en segredo mentres poden, os lugares ricos en pesca. Un bo patrn de barco, para selo, debe coecer perfectamente os fondos marios, os lugares postas onde abunda a pesca e os lugares axeitados para cada especie. Uns memorizan as innumerables postas do litoral vecio; outros debuxan unhas cartas de mar, os derroteiros, nos que sinalan as postas, e que logo lles transmiten s fillos. A lia o aparello mis sinxelo, barato e selectivo dos utilizados na pesca. Emprgano coas fanecas, abadexos, ollomoles, congros, cabalas e pintos, tanto dende terra coma no mar, tanto nas gamelas coma nos barcos, especialmente nos momentos libres que deixan outro tipo de artes. Mentres que as redes, normalmente, esixen traballo en grupo, as lias estn asociadas co traballo de unidades familiares.

As lias varan pola lonxitude e polo tipo de anzol e chumbo que levan, en funcin da especie que se pretende pescar. A lonxitude depende da profundidade das zonas de traballo e dos hbitos dos peixes, tamn da forma de atacar e morde-lo cebo e das reaccins sentrense enganchados. Para as presas grandes, como abadexo, maragota, ollomol e pinto, as lias son de cnabo. As da faneca, que un peixe de fondo, teen unha tanza de varios metros que leva no extremo varias brazoladas cos seus correspondentes anzois. Para pescar deixan chega-la lia fondo e a continuacin recllena media braza de xeito que poidan notar cando o peixe pica. O pancho nada a media altura e se move dun sitio a outro. As lias levan un chumbo pequeo para que o anzol non afonde demasiado rpido, mentres o pescador bota o engado restos de peixe para atrae-la presa. Como os movementos do pancho picar non asustan s compaeiros, senn que os atraen anda mis, utilizan bastantes anzois uns oito na mesma lia. A lia para o abadexo leva unha lasca como a da faneca, pero dela sae unha sedela moi fina dunhas cinco brazas de longo, provista dun nico anzol; un nico anzol porque os movementos deste peixe cando pica escorrentan os conxneres, e nunha sedela longa porque usan de cebo un animal vivo e convn darlle xogo suficiente para atrae-lo abadexo. Tamn pescan abadexo, e bonito e cabala, coa lia de isca ou curricn lanzado dende a popa dun barco en marcha. Nos barcos especializados na pesca do bonito, os curricns van instalados dunha maneira especial. Nun madeiro moleta colocado na borda vai apoiada unha vara de 13 a 17 metros de longa, da que colgan tres ou catro roldanas motns polas que pasa a corda. Esta remata nun arame de sete metros de longo que leva no cabo un anzol envolto en cosco de millo esfiaado e cuns anaquios de tea vermella ou verde. O balancn consiste nunha lia que vai suxeita unha varia de ferro provista dun chumbo no centro e que leva en cada extremo unha sedela cun ou varios anzois. Utilzano, co barco parado, nas augas pouco fondas de Muros e Ras do Norte para fanecas, bicudas, panchos, cabalas e pintos. A poteira, para a captura de potas, luros e chocos, consiste nunha lia que vai suxeito un chumbo especial provisto na parte inferior dunha coroa de alfinetes dobrados cara a arriba e forrado por fo de diferentes cores formando franxas de diversos tipos. sana sen cebo, co barco parado e mantendo cada pescador unha poteira na man, que fai baixar e subir continuamente a unha braza de fondo. O animal, pretender pilla-lo que cre unha presa, queda prendido nos ganchos da poteira. Na pesca do polbo usan principalmente a espiga, que non outra cousa que unha espiga de millo atada na punta dun cordel, que algunhas veces lle engaden unha lia cun anzol. Pescan dende un barco parado ou dende terra facendo pasa-la espiga por diante das pedras onde sospeitan que se oculta o polbo. Cando este ve a espiga, agrrase a ela e non hai mis que izalo. s veces, por medo a que o polbo se solte e fuxa, axuda pescador un neno que o colle por debaixo cun salabardo. Logo, para evitar que fuxa, pois resiste moito tempo fra da auga, mtano metndolle un pao ben afiado pola boca e mallndoo contra as rochas. As redes A principios de sculo empezan a usar algunhas redes, por exemplo as de cerco, que xa vian confeccionadas de fbrica; mercbanas en pezas e s tian que armalas. Pero

outras confeccionronas as redeiras ata que, nos anos sesenta, o algodn e o cnabo foron substitudos polo nailon. As redeiras pois case sempre son mulleres traballan a xornal pagadas polo armador. Usan agullas de madeira de buxo. O fo, mis ou menos groso e de algodn ou cnabo de acordo co tipo de rede, mrcano nas tendas. Para a confeccin vlense dunhas matrices correspondentes clase de malla desexada. Os chumbos, que han de pesar para que a parte inferior da rede se funda, poden ser, en efecto, cachos de chumbo, pero tamn pedras, anacos de cermica ou bolsias cheas de area; neste caso chmanse pedras, pesos, pandullos ou pandulleiras. Ademais do encascado peridico, as redes esixen ser postas a secar para non podreceren coa humidade. Penas en secadoiros. Coa entrada do nailon estes pesados traballos desapareceron e con eles os secadoiros. As redes de nailon aparecen a principios da dcada dos sesenta e triunfan por moi boas razns. Ademais de non necesitar encascado nin secado, son moito mis resistentes, o que supn un aforro considerable en arranxos. E poden botarse nos fondos rochosos sen medo a que rompan, facendo as menos decisivo o coecemento dos fondos. Existen tres clases de redes: de cerco, de enmalle e de arrastre. As de cerco son grandes redes coas que se rodea o banco de peixe. Unha vez rematado o cerco, pchanas polo fondo cunha xareta. Entn collen o peixe co salabardo. Xa dende finais do XIX empezan a empregar explosivos para impedir que o peixe fuxa do cerco. As artes de enmalle son grandes panos de rede que se calan verticalmente no mar, atrapando os peixes e mariscos nos seus desprazamentos. E as artes de arrastre son sacos de rede que se remolcan cunha embarcacin capturando o peixe que entra nelas. Os aparellos para o marisqueo A panza non mais que unha lanza con mango duns 60 centmetros de longo usada, sobre todo, na captura de longueirns e navallas. A fisga, moi semellante, unha varia metlica duns 40 centmetros coa punta en forma cnica. sana dende embarcacins ou a p en augas moi pouco profundas. Durante as mareas baixas o mariscador percorre o areal buscando uns buraquios na area que delaten a sa presencia. Cando estn enterrados, uns 30 centmetros o longueirn, entre 30 e 40 a navalla, sacan o corpo fra da cuncha e deixan na area unha marca en forma de oito, que corresponde s dous sifns da respiracin. O mariscador, localiza-lo ollo, mete verticalmente con rapidez a fisga entre as valvas do longueirn, que reacciona pechando as valvas e aprisionando a arma entre elas. mariscador s lle resta tirar para desenterralo. Para a localizacin das marcas das navallas, os mariscadores soen utilizar un espello, isto , unha caixa de madeira duns 60 centmetros de alto e 40 de lado que na cara da base leva un vidro que permite ve-lo fondo con bastante claridade. As ameixas e berberechos extrenos cavando cun sacho semellante dos labregos nas zonas que quedan secas durante a baixamar; ou cunha rasqueta, que como un pequeo sacho formado por unha simple lmina de ferro dobrada en ngulo recto. As pesqueiras e a nasa As estacadas en ros son moi antigas e cocense en tdalas partes do mundo. En Galicia, onde se chaman pesqueiras ou pescos, son, de acordo co nivel xeral da cultura, construccins permanentes e moi elaboradas. Datan da Idade Media, pero sguense utilizando no curso medio-baixo do Mio para atrapar peixes migratorios como o salmn e a lamprea.

Unha pesqueira un muro na marxe do ro mis ou menos perpendicular corrente, construdo con grandes pedras de granito, capaces de soporta-los empuxes da auga. A pesqueira peitea a auga, encaixndoa polos canais, que onde colocan a trampa, o boitirn, fixada no chan e suxeita nunha cadea que vai entre uns santes de pedra ou de ferro que hai no poio. O boitirn ou a cabeceira, que onde non hai pesqueiras colocan directamente no leito do ro, son redes armadas sobre arcos e aros de madeira. A nasa, arte moi antiga e estendida, en Galicia est ben documentada xa no XVI. No perodo 1926-1965 conviven dous tipos. O primeiro unha gaiola cilndrica confeccionada con vimbios ou varas entretecidas, que ten nun dos extremos un orificio que se prolonga cara interior cunha portia do mesmo material; sase para ncoras, mariolas e anguas. O segundo tipo consta dunha armazn mis ou menos cilndrica de barrotes de madeira recuberta con rede; a entrada, semellante do modelo anterior, est no centro do lateral, mentres que a pesca retrana desatando unha corda con xareta que leva nunha das bases; as menores sanas para as ncoras e os polbos, as maiores, para a lagosta. No interior das nasas poen cebo de sardia, xurelo, etc. en paos colgantes. Caza A caza s queda como actividade principal para o abastecemento de alimentos en medios ecolxicos, como as selvas e os desertos fros e quentes, non axeitados para a agricultura e a gandera. En Galicia ata a primeira metade do XVII a caza de xabars e corzos anda proporcionaba considerables cantidades de carne, porque anda existan abundantes carballeiras e soutos, que iran desaparecendo transforma-los montes en labrado. Durante o perodo 1926-1965 unha actividade marxinal, pois a pesar de que o monte inculto segue sendo relativamente abundante, resulta mis productivo dedica-lo tempo e o esforzo produccin agrcola e gandeira. De todas maneiras, un pouco pola carne obtida, que nunca sobra, e un pouco como diversin e deporte, son moitos os homes que a practican. Os domingos e pola semana remataren o traballo, collen a escopeta lombo e saen a cazar coellos, lebres e perdices. Cmenos normalmente na casa, s veces na taberna cos amigos, pero tamn hai quen os vende nas feiras e nas vilas. Nas zonas de montaa anda quedan algns corzos e xabars. Tamn perseguen inimigos dos animais domsticos e dos cultivos, como o lobo e o raposo. A arma habitual a escopeta, cazando axexo ou con cans. Para cazar axexo o cazador agchase nun lugar onde sabe, polos rastros ou polas cagadas, que soe aparecer un animal e agarda a que se presente. As horas mis apropiadas son a manancia e o atardecer cando saen a pace-los coellos e as lebres. Tamn cazan espera o porco bravo, situndose o cazador nos sitios onde adoita ir beber ou comer. Os homes presumen dos seus cans de caza, sexan de coellos ou de perdices. s de perdices ensnanlles a paralas, dicir, a quedar cravados no sitio apuntando co focio lugar onde est a presa para que cazador lle dea tempo de prepararse antes de que a ave emprenda voo. E tamn lles ensinan a buscar e porta-la presa cando cae morta. O uso de trampas para cazar coellos case unha curiosidade do pasado, se ben en 1930 en zonas como Melide anda se utilizaban. Empregban a lousa, o lazo e o ich. A lousa unha pedra colocada enriba dun buraco, apoiando por un lado no chan e polo outro nuns paocios articulados de tal xeito que cando lles toca o animal, come-lo engado, deixan cae-la pedra, encerrando o animal no buraco. O icho unha portia co seu marco e as sas follas, que se pon enriba dun buraco e se tapa cunha capa de terra. O animal pisa, brese a portia e cae dentro, pechndose de novo as follas por medio dun resorte. Para evitar que o coello escape cavando, adoitan

poe-la portia enriba dun caldeiro metlico enterrado. Tamn o empregan para cazar perdices. O lazo un lazo corredo que colocan na boca do tobo, de tal maneira que o animal o aperta sobre o seu pescozo a medida que sae. Tamn se usa para paxaros, posto no nio. O porco bravo, presente nalgunhas comarcas, sobre todo na provincia de Lugo e leste de Ourense, onde causa estragos considerables nos cultivos, czano con escopeta ou garamelo ou simplemente o escorrentan tocando o corno ou a caixa. O corzo czano con escopeta, ben con cans, ben axexo. A caza do lobo con foxo est completamente esquecida no perodo 1926-1965. Agora czano, o mesmo que o raposo, con escopeta, con garamelo ou con veleno. O veleno, principalmente arsnico, peno nun anaco de carne que lle deixan no monte. O garamelo consta de dous semicrculos dentados que se pechan un sobre o outro pola accin dun resorte e que se manteen separados por medio dun ferrio no que se coloca o engado; comer, o animal move o ferrio e os semicrculos pchanse un sobre o outro pillndoo. Tamn se usa para o porco teixo e tourn, que estragan os cultivos, e para o raposo, que entra no galieiro. Apstano cuberto de terra preto da entrada do galieiro, ou no sitio que frecuenta o animal que pretenden cazar.

Alimentacin
6. Almacenaxe e conservacion Os alimentos consrvanse na medida na que estean en condicins contrarias s que favorecen o crecemento das bacterias causantes da sa descomposicin. Como a eses microbios lles gusta a humidade, o osxeno, a calor moderada e certo grao de alcalinidade, haber que secar, encerrar, arrefriar e acidula-los comestibles que se queiran conservar. Tamn ser bo poelos en aceite ou graxa, porque as bacterias non viven nos lpidos. Na cultura rural, seguindo os coecementos empricos da Antigidade, secan os alimentos pondoos sol, salgndoos e afumndoos. Para obter un medio acedo empregan, sobre todo, o vinagre. As patacas necesitan un lugar que, ademais de seco, sexa escuro para que non se volvan verdes. Normalmente grdanas na adega, no faiado ou nas pallozas, na barra. Neses mesmos lugares almacenan as froitas, especialmente as mazs. Unha das razns do impresionante xito dos cereais na alimentacin humana , non cabe dbida, o moito tempo que se conservan. Abonda con mantelos nun lugar seco e fra do alcance dos roedores. En Galicia sanse para ese mester as tullas, as arcas e distintas variedades de hrreos. O secado do trigo e do centeo comeza na leira, onde colocan os monllos, coas espigas cara a arriba, formando medeiros. As medas que levantan na eira teen por finalidade que, se chove, non se molle o gran antes de mallalo. As tullas teen das aberturas: unha na cara superior, pola que se enche e pola que entra unha persoa cando cmpre limpala por dentro; e outra, duns 30 centmetros por 13, na fronte, a rentes do fondo, pola que cae o gran levanta-la porta correda que a pecha. A porta da abertura superior soe levar un pequeno ventanuco de 20 por 16 centmetros, que serve de respiradoiro para evitar fermentacins. Asentan sobre unha plataforma, de tal xeito que queda-lo seu fondo mis alto que o chan se poida extraer con facilidade o trigo pola abertura frontal. As arcas ou huchas son grandes caixas de castieiro ou carballo con tampa e pechadura. Nas mellores, cada unha das seis caras estn feitas dunha soa tboa. Cando estn nunha

dependencia con chan de terra, asntanas sobre uns paos ou uns canteiros a fin de preservalas da humidade. O hrreo, anque hai algn modelo que se emprega como despensa, , polo xeral, unha construccin destinada a gardar e seca-las espigas de millo. Certo que os hrreos existan antes da introduccin do millo. A mis antiga representacin grfica do hrreo aparece nas Cantigas de Santa Mara de Alfonso X o Sabio, se ben as sas paredes carecan das aberturas de ventilacin, o que resulta bastante lxico porque non estaba destinado millo planta americana , que se recolle antes de secar completamente e que necesita ser almacenado nun lugar ben ventilado. Coa introduccin do cultivo do millo, que produce grandes colleitas dunhas espigas que anda deben secar, houbo que adaptalo, incrementndoo no seu sentido lonxitudinal e dotndoo dun sistema de ventilacin. O hrreo cumpre varias funcins. Por un lado illa os alimentos do chan evitando que a humidade os apodrente. Por iso son propios da Espaa hmida, mentres que na zona mediterrnea almacenan en silos e en pozos. Tamn relacionados coa chuvia estn eses grandes aleiros dos hrreos, que impiden que se mollen as paredes e o gran. Os hrreos permiten almacenar moito millo sen necesidade de secalo previamente sol. Os dous inimigos da conservacin do gran son a temperatura elevada e a humidade. Evtanse por medio da ventilacin e o almacenado do millo en espiga. A temperatura do gran sobe se non o removen con certa frecuencia, para o que resulta mis cmodo mantelo na espiga que debullado. Para facilita-la ventilacin polo que os hrreos son de planta rectangular moi alongada e estreita. En canto sa orientacin, o ideal que un dos lados menores penais encare o punto de onde chegan as chuvias, e que o lado maior estea cara s ventos mis secos. Pero ese ideal non sempre se consegue. Os hrreos tamn deben impedi-lo ataque dos ratos e das aves. s roedores crtanlle-lo paso cos tornarratos; s aves, coidando que as aberturas de ventilacin sexan estreitas. Existen moitos tipos de hrreos dependendo dos materiais e da funcin que cumpren, que sa vez depende da cantidade da colleita de millo. O hrreo de aspecto mis primitivo o hrreo-cesto de varas ou ramas entretecidas. Os seus nomes locais aluden tcnica de cestera utilizada na sa construccin, material de que estn ou estaban feitos ou forma e aspecto. Son hrreos de materiais e de construccin baratos, de planta rectangular ou redonda, s que, por convencin, chamaremos cabaceiro e cabazo respectivamente. O cabazo propio de zonas altas e frescas con escasa produccin de millo, sendo mis frecuente entre Laln, Chantada, Taboada, Monterroso, Guntn, Palas, Melide e Arza. Pero tamn aparecen esporadicamente nas zonas de millo, ben en casas con colleita pobre e sen hrreo, ben en casas con hrreo, para garda-los excedentes de anadas especialmente abondosas. O cabaceiro, de planta rectangular, alongada e estreita, ten, por estar tecido en corres, as esquinas redondeadas. Atpase en lugares moi diversos. O hrreo de tipo asturiano aparece na zona oriental da provincia de Lugo, no lmite coas provincias de Asturias e Len, asociado coas pallozas. Gardan o millo dentro unha vez que est seco, igual que gardan a carne, os queixos e as patacas. O mis abundante, o ms tpico, o propio de lugares e casas con importante colleita de millo, est formado por unha caixa prismtica sobre catro ou seis ps de pedra con capitel redondo o tornarratos , tamn de pedra, que impide que os roedores cheguen gran. s veces cerran con muros de cachotes o espacio que queda baixo a cmara, formando dese xeito unha nova dependencia, o celeiro, onde gardan patacas e outros productos agrcolas.

Unha vez que secan as espigas no hrreo debllanas. Normalmente, debllanas pouco a pouco, a medida que as necesian; chegando o vern costume debullar tdalas que quedan. Debullan de varias maneiras. A mis sinxela consiste en refregar contra a espiga, collida na man esquerda, un carozo do mesmo millo, manexado coa man dereita. Outra consiste en mete-las espigas nun saco que logo lle petan cun pao curvo. A lonxitude do hrreo, moi variable, depende da cantidade de millo recollido. Normalmente miden de catro a cinco metros de longo e dous cincuenta de alto. Os mis longos son os de Lira-Carnota, de 36,55 metros, o de Arao-Rianxo, de 34,80 e o de Carnota, de 34,70. Sen embargo, a anchura mantense entre 1,3 e 1,5 metros, co obxecto de que as espigas non estean nunca demasiado afastadas das paredes laterais os costais e o millo seque mellor. Como materiais de construccin empregan con preferencia os que ofrece o medio circundante e custan menos. Claro que, como sucede coas casas, unha familia rica pode optar por materiais mis caros dos que se usan correntemente na sa zona. E unha familia pobre contentarase cun hrreo de madeira onde a maiora elixe pedra. Os hrreos antigos, anda en uso no perodo 1926-1965, foron construdos en pedra nas zonas de boas canteiras; e en madeira ou madeira e pedra, nas zonas de pedra cativa. En cambio, os construdos durante o perodo 1926-1965 son, como as casas, preferentemente de ladrillo, que resulta mis barato que a pedra e non podrece como a madeira. Hai, pois, hrreos de pedra, de madeira, mixtos e de ladrillo. O material das cubertas , dependendo da zona, o mesmo que o das casas, que veremos logo. Os hrreos completamente de pedra e os mixtos con moita pedra aparecen no oeste e no sur. Esa zona caracterzase por un granito excelente, sen fisuras, que permite o corte de pedras de boas dimensins e perfectamente talladas. a mesma zona onde as casas son de cantera e onde ata son de granito os esteos das vias. Os hrreos de pedra apoian sobre esteos tamn de pedra. Son posibles porque a calidade da rocha o permite, e preferibles porque garanten un mellor illamento do chan que as cepas ou o celeiro. O seu nmero, que non pode ser menos de catro evidentemente, vara coa lonxitude do hrreo. O tornarratos unha pedra plana que se coloca sobre os ps a xeito de gran capital para impedir que os ratos accedan cmara. A mido poen sobre o tellado dos hrreos, en especial nos de pedra, unha cruz como proteccin contra calquera ataque malfico millo, da mesma forma que fan unha cruz sobre os moletes de pan. Para secar e conservar peixe, o procedemento mis barato consiste en curalo sol. Case tdalas especies o admiten: xoubas, sardias, congro, abadexo, pescada, raia, polbo, lamprea, etc. Primeiro lmpano e logo lano, dicir, breno longo para sacarlle as tripas e, case sempre, a cabeza. fundamental deixa-lo interior ben exposto aire. Se, polo seu tamao, tende a pecharse de novo, penlle atravesadas unhas canas, coas puntas afiadas, que o manteen aberto. s peixes grosos, como o cazn e o congro, fanlles cortes polos que penetre mis o sol e o aire. Unha vez limpo e laado o peixe, lvano secadoiro, mis ou menos grande de acordo coa pesca habitual. Os secadoiros grandes son construccins feitas con catro, seis ou mis esteos de madeira espetados no chan, unidos entre si por travesas, tamn de madeira, das que penduran os peixes por medio de barazas. Ten grande importancia comercial a salga de peixes como a sardia e o bacallao. un proceso longo e laborioso. Resumindo moito, a salga da sardia consta dos seguintes pasos: primeiro btanlle sal e dixana as de trece a quince das; logo mtena en salmoira; despois lvana con auga salgada ou doce, escrrena e envsana en barricas

troncocnicas cascos ; finalmente, prnsana para quitarlle os restos de auga e o san aceite de sardia que, de non quitarllo, collera rancio. O nico vexetal conservado en salmoira , nos Ancares, a castaa cocida coa tona. Deste xeito queda salgada por fra e con bo gusto por dentro. Cmenas tostadas, co fin de facilita-lo desprendemento da tona. A carne de porco destinada conservacin slgana ou afmana . Slgana, segundo as zonas, no salgadoiro, na maseira de salgar ou no bao. Este ltimo parece propio dos lugares onde non acostuman afuma-la carne despois de salgala e onde, polo tanto, permanece mis tempo en sal. O salgadoiro unha especie de caixn naviforme; ten no fondo uns canalios que levan o sal disolto ata un buraco aberto na parte mis estreita e polo que escorre. O bao semella unha artesa do pan, pero mis pequena; tamn conta cun escorredoiro para o sal disolto. Tanto no bao como no salgadoiro cobren de sal cada peza de carne que van poendo. No fondo meten os toucios, enriba os untos, logo os xamns e, por fin, a cachucha, a so e a costela. Nalgns sitios scana do sal s quince das para afumala; noutros, scana no momento do consumo. Os xamns mantenos no sal durante un mes. Logo, tras desalgalos ou non durante vintecatro horas en varias augas, colcanos entre das tboas e penlles enriba moito peso. Un mes despois scanos desa prensa rstica e elimnanlles lavndoos lixeiramente o sal expelido. A continuacin ntanos cunha pasta feita con vinagre, pemento doce, pemento picante, sal de nitro e sal comn. E mtenos nunha arpilleira fortemente cosida e cranos fume. A carne afmana en atados de vimbio colgados na lareira. s veces, para darlle sabor, engaden lume ramallos de loureiro. Unha vez afumada, lvana adega, onde a colgan en ganchos de ferro provistos de tornarratos ou mtena no galleiro. Na lareira tamn afuman os chourizos. E tamn hai quen queima loureiro para darlles ese sabor. Penos nun pao, o lareiro, que penduran da cheminea; ou, se o hai, no canizo, que unha armazn tecida de canas ou varas e que se colga a certa altura sobre a lareira. No canizo afuman as mesmo as castaas. Nas zonas con moitos soutos afmanas no sequeiro, que unha construccin independente da vivenda. Consta de dous niveis: o chan, de terra, onde se fai o lume; e un piso de tboas cheas de buraquios pequenos. Estenden no piso as castaas, que van secando co fume que sobe e penetra polos orificios. Xa secas, psanas cos ps para quitrlle-la casca. Dos peixes o que mis habitualmente afuman a lamprea. Operan do seguinte xeito: brena, lmpana ben, mtenlle unhas canas atravesadas para mantela aberta e pena en sal durante doce horas; logo afmana na lareira durante quince ou vinte das. Tanto as lampreas coma os chourizos afumados consrvanse mis tempo gardndoos en aceite ou en graxa de porco. Cunha mestura de aceite e vinagre, ademais de condimentos, elaboran o escabeche, salsa que une o poder conservante dos lpidos e dos cidos. Escabechan ostras, mexillns, vieiras, congro, bonito, rodaballo, robalo e outros peixes e mariscos. Penos a escoar e logo frtenos en aceite deixando que se torren un pouco. Para prepara-la salsa, poen a ferver nunha pota unha mestura de vio e vinagre aproximadamente a partes iguais e engdenlle aceite frito, pemento, allo e unhas follas de loureiro. Cando ferve, btanlle os peixes ou mariscos e dixanos repousar un anaco. Preparan escabeche especialmente nos dous ltimos meses do ano para vendelo polo Nadal, que o tempo de maior consumo. A primeira fbrica de conservas galega fundouse en 1841 en Oza.

7. A alimentacin habitual A dieta bsica Na alimentacin, como nos demais costumes humanos, inflen varios tipos de factores: os biolxicos, os ecolxicos e os histrico-culturais. O home tende a comer aquilo que mellor satisfai as sas necesidades biolxicas de entre as diversas posibilidades que lle ofrece o medio no que vive. Pero a relacin entre as persoas e o hbitat non unha relacin fixa e inmutable. Depende dos coecementos tcnicos, depende, pois, da cultura e do momento histrico. Por outra banda, universal a linguaxe culinaria: as persoas eliximos certos alimentos e rexeitamos outros por motivos relixiosos, de prestixio, etc. A dieta bsica da Galicia rural a propia dunha sociedade agrcola do Occidente Europeo preindustrial. Nela predominan os cereais, certos legumes e a carne de porco; na costa, o peixe. Difire da que atopamos noutras grandes culturas coecedoras da agricultura: a importancia do trigo e do centeo plantas de orixe mediterrnea contrasta, por exemplo, co predominio do arroz en Oriente. Como na xeografa, na alimentacin Galicia unha bisagra entre a zona mediterrnea e o norte de Europa. No uso predominante de graxa en vez de aceite, de centeo en vez de trigo e na importancia do leite coincide coa Europa atlntica e do norte. O predominio do vio sobre a cervexa evidencia, en cambio, un influxo dun clima e unha tradicin mediterrneas. A base da alimentacin confrmana o pan, a carne de porco, o peixe e certas hortalizas. No fundamental consomen os alimentos que producen, pero tamn compran productos alleos, especialmente aceite, caf, arroz, pastas e azucre. Como en case tdalas sociedades agrcolas preindustriais, a dieta rural mostra deficiencias, tanto na cantidade como na calidade. Pero non tdalas zonas nin tdolos anos son iguais. Non todos acadan as 2700 caloras diarias que se precisan ni inxiren os cen gramos de graxa, catrocentos de carbohidratos e cincuenta de protenas que se requiren para unha dieta equilibrada. Pero hai que ter en conta que a alimentacin sofre variacins, dependendo da estacin e da produccin agrcola de cada ano. E tampouco deben desestimarse os reforzos nutritivos que supoen as numerosas festas existentes longo do ano. Os hidratos obtenos de cereais coma o trigo, o centeo e o millo, e de patacas e castaas; as vitaminas e a fibra, das verzas e grelos; as protenas, do peixe, da carne de porco, dos ovos, do leite e tamn como xa dixemos da combinacin de cereais e legumes; os lpidos, do toucio, da manteiga de porco e, en menor medida, dos aceites vexetais. Hoxe parece excesiva a cantidade de graxas animais consumidas, pero hai que ter en conta que a graxa unha fonte de enerxa e que as necesidades enerxticas dun labrego superan en moito s dunha persoa de vida sedentaria. As horas Normalmente o labrego toma tres comidas da: almorzo, xantar e cea. Pero nas pocas de maior traballo, especialmente no vern de longos das, engdelle outras das: a parva e a merenda. Toman a parva pola ma cedo na casa ou na taberna. Tmana como preparacin para o traballo, polo que prescinden dela os das de descanso. Ademais, pensan que unha persoa non debe sar da casa sen comer, porque a debilidade facilitara a entrada de

calquera doenza. De a que en certas zonas lle chamen a esa augardente matinal o matabecho. Consiste a parva nun anaco de pan ou nunhas galletas e unha copa de augardente, s veces mesturada con licor caf. un reforzo exclusivamente masculino; as mulleres e os nenos soen comer un cacho de pan e un pouco de leite. Logo, cando sae o sol, toman o almorzo, que vara segundo sexa na casa ou no campo. O caseiro consiste nunha cunca de sopas de leite con pan ou nunha cunca de caldo do da anterior caldo refornado , tamn con pan. Cando o pan falta, fan papas de trigo ou millo. Se poden, toman caf. Almorzan, segundo faga fro ou bo tempo, na lareira ou no corredor, sentados nun tallo ou nun banco, sostendo a cunca nunha man e o pan ou a culler na outra. O almorzo no lugar de traballo ten mis consistencia. En moitos casos mis ben parece un xantar, polo que se lle chama almorzo xanteiro. Normalmente componse de pan e compango, que pode ser toucio cocido no caldo, un chourizo, xamn, torresmos, etc. A carne seguindo a etiqueta da Idade Media pena enriba do pan e vana cortando en anaquios cunha navalla ou cun coitelo. Os das de traballo duro toman tamn as dez ou as once: un taco de empanada ou, mis correntemente, dos mesmos manxares do almorzo; se o hai, rgano con vio. O xantar tmano arredor do medioda. Caldo, pan e a carne cocida no caldo case non faltan nunca. Pode haber tamn cachelos, un guiso de arroz, fideos ou patacas con carne de porco; ou patacas con repolo ou outras verduras; s veces bacallao, sardias ou xurelos. Na beiramar, claro est, comen a mido eses peixes e outros; a falta de algo mellor pasan con berberechos, ameixas, vieiras e outros mariscos, s que non se lles d ningn aprecio. Existe un dito que reza: o comer e o beber non queren prsas. En efecto, o labrego xanta de vagar, con tempo. E fala pouco. A merenda vara. Nalgns sitios redcese a un taco a media tarde; noutros iguala a unha comida forte. Na cea, como na merenda, aproveitan as sobras do xantar, pero soe ser mis abondosa e forte. No inverno comezan ou rematan cunha cunca de caldo. Os nenos e os vellos acostuman tomar leite con sopas ou papas. 8. A preparacin dos alimentos A cocia e as olas Na cocia preparan a comida, xntanse en familia, falan, reciben as visitas, rezan o rosario e, nalgns casos, dormen. Entre a xente vagan a mido cans, gatos, galias e coellos. Dentro da cocia destaca a lareira, que est dependendo do espacio dispoible nun ngulo da cocia, nun dos lados ou no centro; nas pallozas soe estar no centro, para minora-lo perigo de que as muxicas cheguen colmo da cuberta. Est formada por unha ou varias lousas a rentes do chan ou formando unha especie de tarima. O seu tamao depende do tipo de casa. Nas casas coa cocia na planta baixa, as lareiras, moi amplas, teen espacio para escanos, bancos e tallos onde sentar e quentarse. En cambio, nas casas coa cocia no primeiro andar, como sucede nas pequenas vivendas marieiras, redcense fogn onde se prende o lume. A cheminea ten no arranque o mesmo tamao que a lareira. Nas casas con piso que ocupa toda a planta da casa, a cheminea imprescindible. Na cheminea colgan os

chourizos, os untos e outras carnes para afumalos; en zonas marieiras incluso afuman arenques e xurelos. O sistema de sobrado, que cobre a corte e non a cocia, permitiu que o fume seguise sando directamente polo tellado e non construr cheminea. Probablemente se optou por esta solucin no tempo e nos lugares nos que a colleita de castaas anda era importante e polo tanto se necesitaba un canizo grande para afumalas; cando os soutos minguaron, o canizo non resultou indispensable e puideron construr chemineas e pisa-lo primeiro andar completo. Nas pallozas, nas casas terreas e nas casas con sobrado non hai cheminea. O fume enche a cocia e impregna as paredes; sae pola porta, as vents, por entre as tellas. Non raro que de vez en cando algun necesite sar a fra para tusir. De todas maneiras, o fume cmpre a sa misin, pois afuma os alimentos e escorrenta os insectos, sempre abundantes por esta-la cocia preto das cortes. Nas zonas nas que fan o lume sobre todo con rachas de carballo, na lareira soe haber un trasfogueiro, obra do ferreiro local, sobre o que colocan a lea para que arda mellor. Est formado por unha barra horizontal de ferro, con ps, e cunha ou das barras verticais nos extremos, unha das cales leva un gancho para colga-lo candil da luz. Preto da lareira queda o vertedoiro: unha pa de pedra chantada na parede baixo unha vent provista de reixas de ferro; e o anllar, sitio onde amontoan a lea de face-lo lume. Nalgunhas zonas probablemente nas de cocia e lareira pequenas gardan a lea nunha especie de armario chamado leeira. Nos ltimos anos, nas casas con mis recursos, aumentaron as cocias econmicas, que foran inventadas a comezos do dezanove e que aparecen no campo galego polos anos vinte. Aforran combustible e regulan mellor a temperatura de coccin, pero esixen lea de boa calidade e ben picada e non resolven cumpridamente o problema da calefaccin nos meses mis fros. Fan o lume con todo tipo de lea. Prefiren a de carballo, pero como en moitas zonas escasea queiman toxos, xestas e uces grandes. Tamn usan os carozos do millo, especialmente para facer filloas porque arden ben e dan moita calor, e incluso os troncos secos das verzas. Nas comarcas vitcolas acenden a lareira e quentan o forno coas vidras. A lea pode ser de p ou de decota. A primeira obtena cortando pola base pequenas rbores; a segunda, podando as plas dun carballo grande cada ano ou cada dous. Na cocia atpanse diversos mobles realizados polos carpinteiros locais. Nunca falta unha mesa para comer, que en moitos casos unha artesa, ou sexa un caixn troncopiramidal invertido, con tampa, que, mesmo tempo que serve de mesa, utilzase para amasar por iso se chama tamn maseira , e para garda-lo pan. Abundan as mesas de alzar, que estn pegadas parede a fin de non obstru-lo paso; para seren utilizadas bixanse, apoiando por un lado na parede e polo outro nun p articulado. Sentan en tallos, cadeiras, bancos e escanos, que son bancos con respaldo e dos que s veces aproveitan a parte inferior como poleiro dos polos de ceba, que precisan moitos coidados. Non sempre comen sentados mesa; a mido collen o seu prato ou a sa cunca e sentan, segundo a estacin, a carn do lume ou no corredor buscando o fresco. A vaixela e os cacharros da cocia grdanos no alzadeiro, cunqueiro e alacena. O alzadeiro unha tboa arrimada parede xeralmente na parte inferior externa da cheminea ou varias tboas en forma de estantes nos que colocan obxectos diversos. O cunqueiro ou louceiro consiste nun pequeno armario no que, como os seus nomes

indican, gardan as cuncas, a louza e cousas semellantes. Alacenas son ou ben ocos abertos na parede para gardar cousas, ou ben armarios de cocia. O cantareiro unha especie de mesa con dous buracos onde se meten as olas da auga; a auga trena en olas, en caldeiros ou en sellas; para beber empregan cazos ou tanques, de madeira ou metlicos. Por riba do canteiro est o escorredoiro, formado por un estante cunha serie de paos verticais entre os que poen os pratos despois de lavados. O caldo cmeno en cuncas, que, nos Ancares, ata os anos trinta, aproximadamente, foron de madeira e logo de barro; tamn ata os anos trinta eran de madeira as culleres. Os pratos de madeira s se utilizan para come-lo polbo nas feiras; os de uso comn son de louza ou porcelana. As mulleres cocian en cazolas, pucheiros e potas, tanto metlicos como de barro. Penos lume colgados da gramalleira ou sobre un tresps de ferro. No perodo 1926-1965 o pote de ferro, fixo beira do lume, aproveitando a sa calor, contina sendo til para quentar auga ou para prepara-la comida dos animais domsticos. As cuncas, os pratos e boa parte das vasillas que utilizan na cocia fabrcanas os oleiros. Pero no perodo 1926-1965 os oleiros rurais xa teen que facer fronte competencia da industrica que pon alcance de calquera potas, caldeiros metlicos e vasillas de folla de lata que non son moito mis caros e duran mis tempo. E tamn competencia da cermica industrial, mis barata e perfecta, que intensifica a sa presencia a medida que melloran as comunicacins. O traballo dos oleiros, coma os demais aspectos da cultura, experimenta cambios continuamente, adaptndose s novas necesidades e aceptando novas tcnicas. Para confeccionar un cacharro os oleiros empezan por elixi-lo barro apropiado, desfano en auga e penirano para quitarlle as pedras. Despois amsano con auga e dixano secar. Xa est listo para o torno. No sueste os oleiros e oleiras usan torno baixo, que fan xirar coa man. Traballan coa tcnica do urdido: fan a base plana do cacharro e logo vanlle poendo enriba aneis de corda de barro; para rematar, fan xira-lo torno coa man e van soldando os aneis e alisando a superficie. Nas demais zonas traballan co torno alto, que, como habitual noutras partes do mundo, usan os varns exclusivamente. Consta de das rodas unidas por un eixe vertical que apoia nun buraco para poder xirar. O oleiro move co p a roda inferior a mis grande , que fai xira-lo eixe e con el a roda superior sobre a que traballa. Nela pon o barro formando un bolo, logo frao cos dous dedos polgares e vaino abrindo ata que caiba a man; a continuacin sobe as paredes do cacharro a tirns, cunha man por dentro e outra por fra. Despois de secalo sol, coce o cacharro no forno. Os oleiros trocan os seus cacharros por productos da terra nas aldeas prximas alfar ou vndenos nos mercados, ben directamente, ben a travs de intermediarios. O pan O papel central do pan na alimentacin rural demstrao o feito de que lle chamen compango a calquera cousa toucio, carne e ovos que se come acompandoo. O pan, rico en caloras, tamn achega cantidades nada desprezables de protenas, minerais e vitaminas, sobre todo se non est moi peneirado. Esa alta achega enerxtica fai del un alimento axeitado para os labregos e marieiros, que rara vez superan os lmites mnimos de caloras e que realizan traballos duros.

Foron os exipcios os primeiros en cociar masa fermentada; tamn foron os inventores do forno. Gregos e romanos melloraron logo a sa fabricacin e estenderon o seu consumo. Os labregos galegos valoran mis, con diferencia, o pan de trigo, cereal que, polo seu maior contido en glute, d unha masa mis esponxosa que ningn outro. Pero, como o trigo un cereal mal adaptado hbitat galego, escasea. Salvo nas zonas trigueiras, cmeno case exclusivamente nas festas, xa sexa cocido na casa, xa sexa mercado panadeiro. Os pans mis consumidos son o de centeo, que s veces lle engaden un pouco trigo, e o de millo con mestura de centeo; rara vez cocen millo sen mestura porque este cereal carece do glute necesario para dar esponxosidade pan. O pan de millo, que non se adapta ben panificacin, s se explica nunha sociedade cunha longa tradicin de facer pan con outros cereais. A elaboracin do pan empez no muo. Os muos de vento, que chegaron dende Oriente Medio a Europa no tempo das Cruzadas, nunca foron demasiado numerosos en Galicia porque son menos eficaces que os hidrulicos. Os primeiros dos que se ten constancia histrica son do XVI. Recorren a eles nas zonas pobres en regatos e, claro est, ben aireadas, con ventos constantes e uniformes, como sucede nos cumes dalgns montes da beiramar: A Guarda, Illa de Arousa, Cotobade, Catoira, Laxe, Camarias, Ortigueira, Bares... Normalmente son muos suplementarios, para o vern, cando os regatos da zona secan e os muos hidrulicos non abondan para as necesidades dunha poboacin bastante densa. A maiora son de cuberta xiratoria, que se orienta cara s ventos. Levan no cumio das paredes da torre unhas pezas de cantera que teen unha especie de canalio polo que circulan unhas rodas que van includas na estructura da cuberta. Os mis abundantes son os hidrulicos inventados polos romanos , moito mis eficaces dende o punto de vista tcnico que os de vento. Algns dos hidrulicos son muos de marea; a maiora son de ro. Segundo a posicin da roda onde peta a auga, horizontal ou vertical, temos, respectivamente, muos de rodicio ou de bruia. Os de rodicio son os mis frecuentes; s de bruia chmanlles aceas. Os edificios que albergan o muo son na maior parte dos casos, construccins de estructura moi elemental levantadas con cachotera de pouca calidade. Nos casos de muos comerciais inclen tamn a vivenda do muieiro e familia. O rodicio consta dunha roda de madeira ou ferro con aspas as penas que semellan culleres, que cae-lo chorro de auga da canle sobre elas xiran e fan move-lo eixe vertical encargado de transmiti-lo movemento mecanismo de trituracin. O mecanismo de trituracin consiste en das pezas cilndricas de granito cunha abertura tubular no centro. A pedra inferior chamada p do muo, permanece fixa; a superior, a capa, xira sobre o p producindo co seu rozamento a moedura do gran. O gran cae polo ollo da capa sobre a buxa, que unha peza de ferro ou madeira que impide que o gran se perda polo buraco do p e o distribe pola xunta que queda entre as moas, de onde sair convertido en faria. A clase de pedra das moas depende do cereal. Para o millo son de pedras do pas; para o trigo e o centeo, de pedras albeiras, armadas con cemento e cuarzo, mis lixeiras e eficaces, importadas de Francia. As moas co uso vanse gastando, de tal forma que acaban por machuca-lo gran sen moelo. Entn hai que levanta-la capa e picalas a golpe de pico de canteiro, cada 15-30 das. Precisamente porque se desgastan menos fan as moas de granito moi duro. Sobre as moas vai a moega ou depsito onde se bota o gran que se quere moer. Trtase dunha caixa de madeira, de forma troncopiramidal invertida, aberta polo seu extremo

inferior, por onde cae o gran a unha segunda peza a quenlla , tamn de madeira e en forma de canal. quenlla vai unido un pao, o tenxedoiro/a, que roza na moa e mvese xirar esta; e moverse menea a quenlla para que faga caer o gran no ollo da capa. Un muo normal moe uns vintecinco quilos hora. Nos muos de rodicio a auga chega directamente do regato por unha canle ou despois de ser almacenada nunha represa. Nos primeiros, que son os mis numerosos, a auga desvase do rego por unha canle, mis ou menos longa de ata 500 metros dependendo da pendente do terreo, que a leva a nivel mis alto que o muo. Esa canle remata noutra mis estreita e de forte pendente que lanza a auga con forza contra as penas facendo xira-lo rodicio. A canle conta cunha comporta para regula-lo volume de auga. Os pozos ou cubos para almacenar auga constrenos cando o regato non pose o caudal suficiente para move-lo rodicio. O pozo, duns 4-8 metros de fondo, en forma de embude para que a auga saia a presin, construdo en cachotera ou mediante a superposicin de pezas circulares de pedra. Os muos movidos coa auga de preamar estn situados, por suposto, nas costas e nos esteiros dos ros onde as mareas se fan sentir con forza. Concretamente en lugares onde o litoral ofreza recortes nos que por medio dunha represa se poidan construr pequenos embalses; especialmente nas ras, onde quedan protexidos dos temporais. Son en realidade pouco numerosos. As dimensins do encoro varan. No muro estn as comportas polas que entra a auga durante a preamar. Todos eles, ademais de coa auga da marea, alimntanse cun rego de mis ou menos caudal. O mecanismo de funcionamento o mesmo que en tdolos de rodicio. Todos eles son muos de maqua, que traballan para os vecios a cambio dun pago. As aceas son os muos de roda vertical chamada bruia. Nos ros de pouco caudal a auga desvase por unha canle que deixa cae-la auga na parte superior da roda. Nos de moito caudal move a bruia, metida a sa parte inferior na auga, a propia corrente. En mbolos casos a bruia vai fixada nun eixe horizontal que, por medio dun sistema de rodas dentadas, fai mover un eixe vertical, que traballa como nos muos de rodicio. Os pequeos muos de regato son de uso particular, ou ben comprtenos un pequeno nmero de propietarios, que soen ser coherdeiros. Hai tamn muos comerciais. Son comerciais tdolos de mareas e gran parte dos de vento. Pero xa os hai elctricos. En Castro Caldelas instalouse un en 1913; e en 1940 empezou a funcionar unha moderna fbrica de farias que moa mis fino e xa peneiraba, pero para algns resultaba caro e para outros quedaba lonxe, polo que os pequenos muos hidrulicos seguiron funcionando ata os anos sesenta. O pago no muo comercial unha porcentaxe da faria moda, normalmente un dez por cento. Chmanlle maqua, nome que tamn reciben as pezas empregadas para medir esa porcin. De ah que nalgns sitios os muos comerciais os denominen muos de maqua. O muieiro destina parte dos ingresos consumo familiar, parte venda. Como a maqua supn un gasto considerable, hai quen moe no muo comercial o gran para uso humano, e reserva os vellos muos particulares para a faria destinada alimentacin animal. O gran modo, sexa no muo propio, sexa na maiora dos muos de maqua, hai que peneiralo, labor do que se encargan as mulleres. Separan a faria dos farelos cunha peneira, cun baruto de trama mis grosa que a da peneira ou cun sirgo de trama mis fina , segundo o tipo de pan desexado.

Estmase mis o pan de faria fina. Anque contn menos fibra, minerais e vitaminas, proporciona moitas mis caloras e, sobre todo, consrvase mellor durante mis tempo. A continuacin, sempre as mulleres, poen a faria na artesa se non peneiraron xa sobre ela , btanlle auga morna e amasan coas mans. Engaden masa un pouco de sal e, cando est lista, o fermento ou isco, que lle piden a un vecio que cocera ultimamente. Despois dixana levedar, ben na mesma artesa, ben nun cesto forrado cunha saba, que colocan preto da lareira ou do forno para que a calor acelere o proceso de fermentacin. Mentres a muller amasa, o home roxa o forno con lea que tamn el se encargou de cortar no monte: toxos, xestas, uces, plas de carballo... Os fornos constan dunha bveda de media laranxa, a capela, cunha boca na parte dianteira para meta-la lea e para enforna-lo pan; pchanse cunha porta de ferro ou cunha lousa, tapando as regaas que queden con bosta. Por riba da boca leva unha pedra sante e inclinada, o chapil, que detn as fascas do lume, misin capital cando o edificio que alberga o forno ten o teito de colmo. Os antigos son de pedra, pero os novos constrenos con ladrillos que son mellores de quentar. Os comunais, coma outros servicios colectivos, son propios das vilas e aldeas concentradas, sobre todo do sueste. Estn dentro dunha construccin propia, onde gardan a lea, a mesa e outros utensilios necesarios, e que aproveitan, por conserva-la calor, como lugar de reunin no inverno e albergue de pobres e peregrinos. Utilzano rolda entre tlos vecios ou, sinxelamente, cando cada un o necesita. Cando varias persoas utilizan simultaneamente un forno comunal, poen unha marca en cada peza. Os forneiros tamn adoitan cocer pan para venderen na propia panadera, nas feiras ou polas casas cargado en bestas con grandes alforxas. Saben que o forno est quente abondo cando branquexa coa calor. Entn, se a masa xa est levedada, o home tralle cun rodo e cunha vasoira a brasa e a borralla, que se almacena na borralleira. E empeza a cocedura. muller tcalle finxir, ou sexa, darlle forma masa. Nos fornos comunais soe haber unha mesa que en Frieiras chaman finxideira para ese mester. Nalgunhas parroquias fan na parte superior da masa uns cortes en forma de cruz; a cruz como defensa contra todo mal Metido todo o pan, pechan o forno e tapan as regaas con restos de masa ou con bosta amasada con auga. O tempo de coccin depende do tipo de pan e do forno. Sacan o pan coa pa e grdano no galleiro, na cambeira, na artesa ou nunha arca. Existen diversos tipos de pans, de acordo coa forma e coa clase de faria. A bola un pan de millo ou trigo, redondo e de pouca espesura, que se quita antes que os demais pans para ir comendo mentres se fai a fornada; a boroa, semiesfrica e achatada, elabrana con mestura de centeo e millo en proporcins que van dende metade e metade ata tres cuartos de centeo e un de millo; o outn unha boroa mis alta que ancha. Chaman petada a unha boroa pequena, dunha cuarta de ancho. A fogaza, redonda e baixa, est feita con centeo ou trigo. O redondo e groso molete amsano con trigo e centeo. Tamn hai panetes, panochos, inchonas e sembras. A bica rapeira ou ripote fano coas raspas da masa, que aproveitan cunha especie de esptula chamada rapa ou rapadeira. A bica non un verdadeiro pan, pois a masa non leveda. Cmena, ben porque gusta especialmente, ben para substitu-lo pan de forno cando este se acabou e anda no se fixo unha nova fornada. Trtase dunha bola redonda e baixa, de faria milla, de centeo ou trigo, sen levedar, que cocen nunha pedra especial a pedra do bolo ou nas mesmas pedras da lareira ben

varridias, tapada cun testo dunha cazola que recobren con brasas. Nalgns sitios envolven a masa en follas de verza e as a meten entre as brasas. As sopas A mido toman o pan mollado na auga de caldo: as naceron as sopas. Tamn lles gustan moito as sopas de leite. Ademais das sopas de pan no caldo, preparan sopas especiais, nas que polo xeral serve de base o pan reseso, a fin de aproveitalo. Por exemplo, as sopas de forza, nas que valor nutritivo do pan se lle suma o da graxa ou aceite. Para facelas poen lume unha tarteira con auga, na que botan graxa de porco e sal, e cando rompe a ferver, engdenlle pan de millo esmigallado, dous dentes de allo e pemento picante; deixan ferver un cuarto de hora. Nos Ancares a cea de moitas noites de inverno consiste nunhas sopas de pan, tamn chamadas sopas de allo, que deixan feitas do da anterior. Botan pan esfaragullado nun barreo de madeira e engdenlle aceite ou graxa, allo, sal e pemento; logo ccenas. Mis suculentos ingredientes esixe a sopa de abades, que se pode preparar as: nunha tarteira colcanse capas alternas de pan tostado e de talladas de chourizo, engdese caldo de moita substancia e ponse a medio ferver sobre as brasas; no momento de xantar esclfanse enriba uns ovos. Para prepararen unha sopa de mariscos, as mulleres da beiramar poen lume unha tarteira con navallas, berberechos ou ameixas, que abriren deitan toda a auga que teen; engdenlle unha pouca mis, se fose preciso. Logo coan o caldo, btanlle anacos de pan trigo e cceno de novo incorporndolle un rustrido de aceite con allos, perexil e cebola. Para a sopa de millo cocen un caldo con carne de porco e de galia e, unha vez fro, btanlle faria de millo ben peneirada e peno a ferver. Nas tabernas, e nas casas particulares, os homes toman de cando en vez sopas borrachas, que se consideran un gran alimento, como recolle o dito de con pan e vio ndase o camio. Quentan vio tinto con azucre, sen deixar que ferva para que non se evapore o alcohol, e ensopan cachos de pan trigo. A empanada A empanada, como a pizza, tia que xurdir necesariamente no Mediterrneo. A algun se lle tia que ocorrer xuntar pan e compango nunha peza. A idea xurdiu por primeira vez, e cunha gran forza expansiva, no incipiente mundo urbano dos sculos XII e XIII. a comida mis axeitada para levar a unha festa ou romara. Cando cocen o pan, aproveitan a ocasin para faceren unha empanada anda que non sexa mis que de cebola; mellor, por suposto, se leva carne de porco, de coello, ou bacallao. A empanada consiste en das follas delgadas de masa de pan levedada entre as que meten un recheo, cocendo logo o conxunto no forno en empanadeiras, comunmente de folla de lata, redondas, cadradas ou rectangulares e de tamao variable. Para prepara-la zaragallada rustren nunha tarteira, con bastante aceite, abundante cebola picada. Unha vez que a cebola comeza a amolecer engaden pementos e tomates picados, aderezan con sal, pemento e azafrn e deixan cocer a lume lento. Logo incorpranlle a ese mollo o que se queira: lamprea, angua, sardias, bacallao, bonito, berberechos, chocos, congro, raxo, polo, coello... O recheo listo, soban a masa engadndolle aceite escoado da zaragallada. Logo prtena en dous anacos, que estenden ata formaren das follas; unha, pena de base na

empanadeira e sobre ela esparexen o recheo; e coa segunda tapan. Para uni-las das capas e pecha-la empanada retorcen as beiras da maa formando o corrosco ou roleiro. Despois adornan a tapa con tiras de masa formando unha especie de enreixado e no medio brenlle un buraco polo que, no momento de comela, lle botan prebe que se deixou da zaragallada. Por fin, mtena forno; cando est a medio cocer, scana un instante para untarlle a tapa con ovo batido. As papas Na cultura europea non se consomen os cereais unicamente en forma de pan. Con faria e auga, ou leite, fanse, ademais, as papas, os freixs e as filloas. As papas contan cunha tradicin longa e meritoria. Evidentemente existiron antes que o pan. Os exipcios mesturaban s veces papas con cervexa, o que seguramente deu orixe masa fermentada. En Esparta a base do men comunitario eran as papas de cebada. E a maiora dos romanos, demasiado pobres para participar nas ceas pantagrulicas que fixeron historia, contentbase con papas, un cacho de peixe salgado e froita. Mis papas ca pan, escaso e caro, comeu Occidente, sobre todo no campo, ata non fai moito. No campo galego nenos e vellos almorzan e cean papas moitos das. As papas son un prato fcil, rpido e nutritivo. De feito na cultura urbana seguen constitundo a base da alimentacin infantil. Para preparalas abonda con disolver faria en auga ou en leite e poer esa pasta lquida lume. As de millo, co fin de que non se chamusquen e de aforrar leite, acostuman facelas en auga e srvenas nun prato no que van botando leite fresco a medida que van comendo. Hai quen en lugar de leite lles bota vio. Tamn hai quen, mentres cocen, as enriquece cun pouco de graxa, de toucio ou cuns tacos de xamn. As filloas A masa das filloas, o amoado, semellante s papas, pero non se coce nunha pota, senn que se pasa, en follias delgadas de a o nome , pola tixola ou o filloeiro. A vantaxe dos filloeiros estriba en que, a diferencia da tixola, a penas precisan graxa. O amoado mis sinxelo e corrente elabrase con faria triga disolta en auga. Tamn se fan filloas de centeo, de millo e de mestura. Hai quen substite a auga por auga de caldo ou por leite con auga. Nalgunhas vilas, para obter unhas filloas mis saborosas, engdenlle amoado ovos batidos e saznano cun chisco de ans. En moitas partes gustan as filloas de sangue. Elaboran o seu amoado con sangue de porco rebaixado, ou non, con auga; s veces complementan esa masa cunha pouca cebola frita ou cun cachio de xamn moi picado. Os filloeiros mis antigos, e que anda se usan en parroquias como Couciero-Val do Dubra e Forcarei, son de pedra. Os de ferro consisten nunha prancha metlica mis ou menos triangular con tres rebaixes circulares e cunha pata en cada esquina. Quntanos con brasa abundante. En Castrofeito empregan para ese fin os carozos do millo, que producen unha calor intensa e viva. Colocado o filloeiro de ferro sobre a brasa, a muller unta un dos tres crculos cun hisopo engraxado ou cun cacho de toucio espetado nun garfo e mollado en aceite. A continuacin bota un pouco de amoado e estndeo polo crculo coa axuda dun pequeno trollo especie de angazo en miniatura . Logo repite o mesmo nos outros dous crculos. Cando a masa est cociada por un lado, dicir, cando se desprende con facilidade, levntaa cos dedos pola beira ou coa axuda dun coitelo e dlles a volta.

A pedra-filloeiro pena en posicin inclinada, por das razns: para manter lume debaixo e para que esvare a masa. A muller bota un pouco de amoado cun cullern na parte mis alta e a masa deslzase pola pedra abaixo formando unha folla delgada, cuadrangular. Na parte baixa a pedra ten un rego no que se recolle o amoado sobrante. As filloas cmenas quentes, como pan, con compango; ou, mis raramente, adozadas con mel ou azucre; nas vilas nchenas de crema ou nata. Cmenas calquera tarde que a muller da casa dispoa de tempo; no Entroido e na matanza son case obrigadas. O caldo O caldo conforma, co pan, a base da alimentacin diaria. Case nunca falta no xantar, e frecuentemente reforza o almorzo e maila cea. Preprano nunha pota ou no pote. Poen auga, botan fabas e, comezar a ferver, engaden un pouco de unto de porco, que s veces rustren previamente. hora e media de estar cocendo incorpranlle as patacas, cortadas ou enteiras, e as verduras nabizas, grelos, repolo ou verzas picadas. Hai quen o espesa cun par de patacas xa cocidas desfeitas. Normalmente preparan caldo para dous ou tres das, pois, ademais de aforrar traballo e tempo, moita xente prefire o caldo requente acabado de facer. unha comida que, co pan, achega os nutrientes bsicos: a graxa achgana o unto e o toucio ou o aceite; os hidratos, as patacas e as fabas combinadas co pan. Como entre o pan e o caldo cobren as necesidades mis fundamentais, case sempre se toman xuntos. Normalmente esmigallan o pan na cunca do caldo. Os das de vixilia contntanse con caldo de coresma ou caldo vexetal. O primeiro leva os mesmos ingredientes que o caldo comn, pero sen carne e con aceite en lugar de unto; o segundo leva chcharos, leituga, xudas, cenorias e porros. Tiran o caldo da pota co cullern que nos Ancares chaman garfela e srveno en cuncas; nos das de festa adoitan comelo en pratos sopeiros. As patacas Comen patacas tdolos das no caldo. Pero hai outra forma moi popular e habitual de preparalas: os cachelos. Para facelos, lavan con esmero as patacas e, pelada ou con pel, enteiras ou en cachos, penas a cocer. Nalgns sitios cando estn a medio cocer, scanas, escanas e mtenas no forno. Para servir e escorre-los cachelos, os oleiros de Buo fabrican o cacheleiro, unha especie de fonte con crculos de furados no fondo. Hai xente que fai unha especie de pur. Coce patacas peladas en auga con sal e logo ponas nun pano e esmgaas coa man. Cmeno co xantar coma se fose pan. Para os das especiais, de festa ou de traballo colectivo, reservan as patacas con bacallao. As fabas Vimos que nunca faltan no caldo, porque son un excelente complemento dos cereais. Tamn se complementan perfectamente no caldo de arroz. s veces menas, obtendo unha faria moi branca, anque non moi valorada porque non panificable , que se emprega para amasar roscns.

 As castaas A castaa, pola sa abundancia e polo seu extraordinario poder calrico, ocupou antigamente un destacado papel na alimentacin rural. Coa chegada da pataca e o retroceso dos soutos o seu consumo diminuu, pero non totalmente, sobre todo nas zonas de montaa. Certo que algns pratos, como o caldo de castaas, perderon importancia, pero tanto as castaas cocidas como as asadas seguen sendo un alimento apreciado. Dende que, a finais de outubro, empezan a caer do castieiro ata finais de novembro cmenas preferentemente asadas, aproveitando que estn brandas e, ademais, porque anda estn pouco doces para cocelas. Para cocelas, primeiro destnanas e logo btanas nunha pota con auga e fincho ou nbeda. O almorzo e a cea de moitos ancareses consiste en castaas con leite. Antes de asalas adntanas ou moxtanas, dicir, practcanlles un pequeno corte cos dentes, ou cun coitelo, para que non esbouren. Logo sanas entre as brasas, no forno ou en asadores. Nas vilas, durante os meses que hai castaas frescas, os castaeiros andan polas ras vendndoas. sanas nunha tixola sobre unha fornalla feita cun caldeiro vello recheo de ladrillos e barro; as que van estando no seu punto, se non as venden no momento, grdanas nunha cesta cuberta de sacos a fin de que se conserven quentes. Ou como en Santiago nun asador con aspecto de locomotora. Leva o lume no lugar correspondente fogn dotren de vapor e por riba das grellas para as castaas. Cando as castaas da grella superior estn a punto o castaeiro vndeas ou grdaas no forno, un espacio situado mis arriba das grellas ou na parte dianteira da mquina; entn corre a grella inferior un nivel cara a arriba e a que sacou pona na parte baixa con castaas cras reiniciando o proceso de asado. A carne Os fidalgos distnguense polo notable consumo de carne de vaca. De porco a carne que consome habitualmente o labrego. As de vitela, ovella, cabra e polo, demasiado caras para o seu nivel de ingresos, estn reservadas exclusivamente para os das de festa. A razn da importancia do porcino parece clara: o porco produce mis carne a menor custo. Ademais, os porcos xeran mis cras en menos tempo que os seus competidores. E anda por riba alimntanse cos restos da comida da casa. Estn, pois, mellor adaptados a unha sociedade de agricultores preindustriais onde os recursos escasean sempre. De feito a domesticacin do porco marcha simultaneamente co desenvolvemento da vida sedentaria en diversas zonas de Europa e Asia. O elevado consumo de carne de vaca propio da sociedade actual s posible gracias s altsimos rendementos da agricultura moderna. A carne de porco achega, sobre todo, protenas e graxas. A cantidade de graxa consumida, en contra do que hoxe poida parecer, non exesiva, pois a maiora non inxiren mis caloras das precisas. A carne de porco habitualmente ccena no caldo, pero existen outras formas de consumila. O raxo frteno, gusano ou peno en empanada. Os chourizos frtenos en graxa ou sanos nas brasas envoltos nunha verza ou nun papel mollado. Cos roxns engradecen os cachelos ou as filloas; tamn os preparan en tortas, mesturndoos cunha cantidade similar de masa de faria de trigo enriquecida con manteiga de porco; torta btanlle por riba un pouco de azucre e mtena forno. Co toucio fan torresmos: crtano en anacos e frteno.

 O peixe A dieta dos marieiros incle, como a dos labregos, o pan e o caldo diarios. De a que, tendendo sempre autoabastecemento, coiden algn porco e cultiven unhas poucas terras. Pero ademais contan, evidentemente, co peixe. A caldeirada a forma mis popular de comelo. E tal vez a mis saborosa. Preprana os marieiros na praia ou no mar, xurante o traballo, sobre un fogn de pedra duns 40 centmetros de dimetro, nunha caldeireta pendurada da cana do temn que se pon atravesada no barco de babor a estribor. Cando a auga empeza a ferver, botan patacas mondadas en anacos. Logo incorpranlle peixes de varias especies cantas mis mellor dos que caeron na rede, pero que case sempre son sardias. Cando o peixe e as patacas estn a punto, tranlle a auga coidando de deixar unha pouca no fondo da pota e incorpranlle un rustrido de aceite, allo e pemento. Serve de prato unha rebanda de pan, da que, molladia co prebe, se vai comendo. A abundancia e o bo prezo, unidos excelente sabor fan da sardia un dos peixes mis consumidos. As mellores son as que pescan entre xullo e outubro, anque xa por San Xon a sardia molla o pan, dicir, xa solta graxa. s novas denomnanas xoubas e parrochas. No interior cmenas fritas; en beiramar, asadas. Para asalas lvanas e btanlles sal; tamn acostuman deixalas en sal gordo de doce a vintecatro horas; e sanas sobre unha prancha de ferro ou nunha grella, dispostas de xeito que a cabeza dunha coincida co rabo doutra. Cando estn dun lado, vranas. Cmenas ben quentes, pondoas sobre un anaco de pan, mellor de millo, e petiscando nelas cos dedos. s veces, sobre todo en romaras e festas, acompanas con cachelos. Para fritilas, sempre en aceite ben quente, escabzanas, qutanlle-la tripa e rebzanas en faria triga. s veces dnlle-la volta cun testo como se fai coas tortillas. Hai quen as come con uvas negras. Chaman cabezudas s que friten con cabeza e sen abrir, e escanchadas s abertas, estendidas, sen espia, rebozadas en ovo e pan relado. Marcan o carcter especial dalgns das comendo bacallao. Deslgano en auga durante doce ou vintecatro horas, segundo o seu gordor; tamn hai quen o desalga en leite. Despois cceno con patacas e srveno aderezado cun rustrido. Ou cceno con cebolas cortadas e, cando est cocido, engdenlle pasas, macarrns e aceite, e logo dixano lume ata que os macarrns estean listos. Para festas, casamentos e algunha que outra ocasin extraordinaria, reservan a pescada. Cmena rebozada e frita ou marieira. Dos peixes de ro destacan as troitas e as lampreas. As troitas rebzanas en faria triga ou de millo e frtenas en aceite ou unto. Cocanas tamn forno, entre das capas de toucio; estn listas para comer cando a calor fundiu case toda a graxa. Antes de guisa-las lampreas lmpanas, rscanas e scanlle-las tripas e o fel. Logo practcanlles uns cortes trasversais, sen partilas de todo e coidando de recolle-lo sangue que deiten. Nese sangue, que lle agregan aceite, vinagre, vio branco, canela e allo, poen a ferve-lo peixe despois de salgalo. Cando est case a punto, friten pan trigo, esmigllano co fgado cocido da lamprea e incorprano guiso, deixando ferver todo un anaquio. O polbo, prato obrigado nas feiras e nalgunhas festas, cceno os polbeiros en caldeira de cobre. Convn deixalo ferver uns vinte minutos e logo mantelo calor do lume durante unha hora, para que abrande sen que se lle desprenda a pel. Algns, para comprobar que xa est no seu punto, mtenlle unha palla por unha das ventosas: se se deixa furar, est cocido. Entn crtano cunhas tesoiras sobre un prato de madeira e alano con sal, aceite e pemento.

 Os ovos Cmenos fritidos, procurando non pasar de mis a xema para poder mollala con pan. Tamn os comen en tortilla. A tortilla de chourizos tena por un manxar. Tamn aprecian, sobre todo para levar a unha romara, a de torresmos. E gusta case a de calquera cousa: a de grelos cocidos, a de patacas fritas, a de miolos de vaca, de roxns, de bacallao... Os nenos cean de vez en cando formigos, dicir, tortilla de pan: unha combinacin de alto valor nutritivo. Esfaragullan o pan, emppano en leite e frteno en aceite ou manteiga; cando est ben dourado, escoan parte do aceite e verten na tixola, sobre o pan, ovos batidos. O leite O leite un dos mis nutritivos compoentes da dieta diaria e empeza a ser unha estimable fonte de ingresos. Como no resto da Europa hmida, na Galicia rural a carne de vaca, certo, cmese unicamente nas festas, pero, en cambio, o leite est presente a coto. Das son as sas achegas fundamentais: protenas de excelente valor biolxico e calcio, que o mineral mis abundante no noso organismo. Proporciona, ademais, vitaminas A, D e B12. Con respecto consumo de leite, moi variable segundo as sociedades, descubriuse en 1965 un feito ata entn insospeitado. Sabase que os indios de Amrica e os nativos de frica Central, de Oceana e outros moitos pobos non o tomaban. Nese ano un equipo de Johns Hopkins Medical School atopou a razn. Comprobou que as razas non tomadoras de leite mostran unha insuficiencia de lactasa, o enzima que transforma a lactosa o azucre do leite en azucres mis simples, asimilables polo intestino. En cambio, esa insuficiencia afecta a unha porcentaxe moi baixa de europeos, sobre todo s do norte, tradicionais consumidores de leite. A suficiencia ou insuficiencia de lactasa transmtea un xene; polo tanto, o gusto polo leite non se debe a un capricho cultural, senn que se basea nunha caracterstica biolxica. En realidade o comportamento anmalo precisamente o dos europeos, porque, con toda lxica, o sistema dixestivo dos mamferos adultos non est preparado para alimentarse de leite. Evidentemente, as cras dos mamferos si estn capacitadas para dixerilo, pero logo perden esa capacidade. Ata que se domesticaron as especies muxibles, a lactasa nas persoas adultas non proporcionaba vantaxe ningunha. Pero despois da domesticacin de ovellas, cabras e vacas, ou sexa, hai uns oito mil anos, empezou a seleccin natural a favorece-los individuos con maior porcentaxe dese enzima. Por suposto, os pobos de frica Central, de Amrica e de Oceana, que nunca criaron animais leiteiros, non tiveron oportunidade de desenvolve-la tolerancia leite. Os labregos galegos tmano con pan ou con castaas no almorzo; e na cea tmano, s vecs, os adultos e, a mido, os vellos e os cativos. A manteiga elabrana de das maneiras: con nata ou batendo o leite. Debido diferencia de densidades entre a graxa e o medio lquido, o leite tende a desnatarse de forma natural. Cando se ferve, na parte superior da pota aparece unha capa de nata. A nata acumulada durante varios das mtena en auga fra e amsana coa man ata que a manteiga se forme, tome consistencia. Despois pena en pelas blas de manteiga , que envolven en follas de verza. Para obter un quilo de manteiga precsanse de 16 a 22 litros de leite, segundo a calidade e a poca do ano. Para bate-lo leite tcnica que, segundo parece, chegou a Europa dende as estepas asiticas no sculo VIII , btano nunha ola de barro e peno lume. Cando est

morno, bteno de arriba a abaixo cun pao semellante a un fuso a parafusa ata separar unha parte lquida o leite mazado, que tamn toman e unha parte callada, que logo amasan para forma-la manteiga. Nos Ancares anda perdura un mtodo do que xa deixou constancia Herdoto e que logo atopamos en diversos lugares e pocas: axita-lo leite ou a nata nun pelello. En AlAndalus, no sculo XI, facan a manteiga nun pelello e os kazakhistanos de hoxe fana en grandes bolsas de pel. O requeixo elabrano de das formas. Primeira: deixan leite callado un par de das, ata que se lle engurra e escurece a tona. Entn btano nun pano branco ou nun saquete de lio para que escorra o soro. Cmeno con azucre ou con mel. Segunda: a partir do soro sobrante da confeccin do queixo. que o soro contn protenas solubles en auga, pero que se volven insolubles coa calor. Abonda con quentalo a menos de cen graos para que esas protenas se precipiten e se forme o requeixo. Para facer queixo aceleran o proceso de callado con presoiro caseiro ou industrial. O caseiro obteno da mucosa do estmago do porco ou, mis rara vez, do cabrito ou do ao. Os estmagos destes animais segregan, durante a dixestin, uns enzimas pepsina e quimosina, principalmente que teen a capacidade de descompoe-la parte proteica dos alimentos. Os estmagos das cras dos rumiantes s teen desenvolvido o calleiro, que segrega qumosina, moito mis eficaz que a pepsina en dixeri-la casena do leite. Por iso, o mellor callo preprase con estmagos de animais lactantes. En consonancia co tipo de poboacin, moi diseminada, e co baixo censo de vacas por familia, os queixos son pequenos, de curta ou mediana duracin e de pasta branda. A elaboracin, tarefa feminina, comeza pola quenta do leite. Nunha pota quentan de 4 a 10 litros a 25-45C. Despois agrganlle o presoiro e dixano preto do lume unha media hora ata que calle. Entn cortan o leite callado en anacos grandes cunha culler de madeira, cun coitelo ou coas mans. Apertan a masa coas mans durante uns dez minutos e a continuacin penas en moldes, nuns casos tetilla e Ulloa con lixeiras presins e noutros San Simn con presins mis fortes intentando conseguir unha maior adherencia entre os grans da pasta. sacalo dos moldes, alsanlle-la superficie coas mans molladas no soro anda quente. As pezas de San Simn e de tetilla colcanas en cuncas de barro con buracos, para que escorran, e btanlles sal. As permanecen uns dez das. E, por fin, dixanos a secar no alzadeiro da cheminea, no hrreo, sobre palla de centeo... As bebidas A auga A auga e o vio son as bebidas mis correntes. A auga vana buscar fonte ou, se o hai na casa, scana do pozo. Trena en olas, caldeiros de cinc ou sella, que poen no cantareiro. Collen a auga do recipiente e beben con tanques, ferradas ou cazos. As sellas son recipientes troncocnicos feitos con liobas de madeira suxeitas con aros tamn de madeira ou de metal; levan sobre dezaoito litros. A auga cllena nun picho de pedra ou tella colocado a certa altura nun rego de auga limpa ou na sada dun manancial. Ou nunha fonte de cano, de metal ou de pedra, pechado ou aberto, inserto nun muro levantado contra a ladeira de onde brota o manancial. Moitas veces a auga destas fontes recllese nun bebedeiro para o gando. Os pozos nas casas, cmodos e ben illados dende o punto de vista trmico, non abundan debido seu custo. Son escavacins de forma circular, coa parede de cachotes ou de

cantera, e coa boca protexida por un peitoril cadrado ou redondo dun metro de altura aproximadamente. Nalgunhas zonas a boca do pozo est cuberta por unha especie de caixa con ou sen porta. Procuran que estea cerca da cocia para facilita-lo uso da auga, e lonxe das cortes para evita-las filtracins de xurro. Sacan a auga cun caldeiro atado a unha corda ou cadea, da que tiran directamente coas mans ou por medio dunha roldana colgada da cuberta ou dunha armazn de madeira disposta para ese fin. Nalgn caso usan un torno que moven por medio duns paos en cruz e que vai envolvendo a corda. As casas fortes posen bombas de ferro mercadas na tenda; nalgunhas casas hai unha imitacin en madeira, feita polos carpinteiros locais, desas bombas industriais. O vio A finais do sculo XVII aprecibase mis o vio branco, pero a partir de a empezaron a cotizarse os tintos. A mediados do XIX a maior parte do vio consumido era tinto. mais: preferanse os vios con moita tintura e xulgbase a sa calidade fundamentalmente pola cor. OS colleiteiros recorran a colorantes naturais, como as moras e as bagas de sabugueiro; e mesmo a colorantes qumicos, a anilinas, que nalgns casos son velenosas por conteren arsnico. A recuperacin da estima polo branco comezara arredor de 1914, pero na sociedade rural manteen a valoracin da cor. O vio ben tinto e mesto asciase co sangue. A asociacin entre vio e sangue vn de lonxe. Por suposto, est presente na Derradeira Cea de Cristo e na comun cristi. Na sociedade rural galega, como na mediterrnea en xeral, o vio contribe de maneira considerable achega de enerxa. Por outra parte, o vio ten unha grande acidez, semellante dos zumes gstricos, polo que, tomado con mesura, contribe a facilita-la dixestin. Ademais, como todo mundo sabe, alegra o corazn, sendo imprescindible nas festas; e afoga as penas, que nunca faltan. Tmano nas comidas e tamn, os homes, na taberna, cos amigos. Por iso hai un dito que reza: o que non bebe vio non ten amigo. As reunins na taberna, sobre todo os sbados noite e os domingos, constiten un dos praceres e diversins mis grandes para os homes. Coa alegra e a calor do vio falan, discuten e cantan. bastante comn que xoguen a consumicin s cartas ou a outros xogos. A taberna est vedada s mulleres. s paridas, s enfermos, s nenos pouco comedores e s persoas que realizan traballos fortes danlle un ponche: vio ou leite con ovos batidos e azucre. Elaboran o vio entre agosto e novembro. Nas adegas de certa importancia dispoen de esmagadoras mecnicas; nalgunhas do Ribeiro aparecen en 1930. Os pequenos cultivadores seguen co esmagado tradicional, que realizan os homes e os nenos cos ps ou cun pao de base ancha chamado piso. Botan a uva nunhas vasillas de madeira de forma troncocnica pos ou troncopiramidal moxegas e al a pisan ou baten co piso. O zume peno a ferver en cubas. O bagazo prnsano, para quitarlle os restos de vio que lle quedan, nos lagares e nas prensas. Estas ltimas vanse impoendo cada vez mis debido a que prensan mellor e resultan mis econmicas. Ter lagar privilexio duns poucos. Nas aldeas e vilas nas que abundan os servicios comunais pode haber lagar colectivo. Est instalado na adega ou nun alpendre. basicamente un po de lousas. de tamao proporcional colleita. Antes de empezar a prensar soben a trabe ata o final. Botan no po o bagazo e cbreno cunhas tboas atravesadas. Logo, faceren xira-lo fuso, baixa a trabe, que preme sobre as tboas e, polo tanto, sobre o bagazo. O vio escoado sae pola biqueira ou picho.

Na elaboracin de vio tinto engdenlle zume nas cubas parte do bagazo, que lle d cor, pero tamn mis acidez. Despois de ferver qutanllo trasfegando o vio a unhas cubas limpas. Existe un vio doce e de maior graduacin alcohlica, o tostado, que elaboran en decembro con uvas que maduraron por mis tempo e que logo colgaron a secar. Gardan o vio na adega, que destaca mis ou menos dependendo da relevancia da viticultura na zona. Nas comarcas, ou casas, nas que o vio non un producto especializado, instalan a adega nunha vivenda vella abandonada ou nun recuncho da corte; nas zonas mis decididamente vitcolas, na planta baixa da casa ou nunha construccin especfica. Un tipo peculiar de adega, a de mina, consiste nunha especie de cova cavada nunha ladeira. A parte dianteira est pechada cunha parede na que se abre unha porta que se accede por unha gabia. Buscan para as adegas sitios ben ventilados, frescos e de temperatura constante onde se conserve mellor o vio. Por iso as boas adegas son construccins moi pechadas, subterrneas ou semiescavadas, ou con grosos muros que permitan manter fresco o interior. Algo que hoxe nos parece lxico e natural, pero que os romanos decoecan, pois gardaban o vio nos cuartos altos da casa, especialmente nos que quedaban preto da cheminea, porque, seguindo os principios da ciencia da poca, culpaban o fro de que se acedase. Os envases pipas, medios, bocois e cubas son sempre de madeira de carballo ou castieiro. As sas pezas bsicas son as liobas, tiras curvas que fan o corpo; as tempas, que son as tboas rectas que o pechan lateralmente, e que encaixan nun rebaixe das liobas chamada garga. OS aros de ferro que manteen unidas as liobas, mis resistentes e duradeiros que os antigos de madeira, xeneralizronse xa a partir de 1900. A sidra A sidra, de mazs soas ou de mazs con peras, non goza do aprecio do vio. Fabrcana, en pequenas cantidades, sobre todo nas zonas que non producen uva. Prensan as mazs e logo deixan a ferve-lo zume. Os romanos xa facan sidra, de maz e tamn de pera, anque o seu uso limitbase, polo xeral, medicina. Non casualidade que en Espaa se beba no norte, onde abundan as mazs e a uva se logra con dificultades. Como tampouco casualidade que no sur de Europa se beba maioritariamente vio e no norte cervexa, pois al onde as vias morren co fro a cebada medra sen problemas. O consumo de cervexa, nunca comparable do vio, adquire certa importancia a partir dos anos vinte. De a que, en 1926 empece nas Marias de Betanzos o cultivo do lpulo, anque por causa da Guerra Civil non sera significativo ata 1946. A augardente Os homes beben unha copa de augardente con pan pola ma. Na taberna e os das de festa tmana despois de comer, co caf. Tamn se emprega como medicina: para dar fregas nas mancaduras, para a dor de moas, de barriga... A historia da augardente comeza co invento do alambique, que lles debemos s exipcios e que os rabes trouxeron a Espaa. Os rabes foron mestres en destilar perfumes, pero, debido prohibicin cornica, non mostraron interese pola destilacin de bebidas. Sabemos que en Europa no sculo XII destilbase alcohol para perfumistas e boticarios. A destilacin basase en que o alcohol contido nos vios evaprase s 78, fronte s 100 da auga, o cal permite separalo e concentralo. Acostmase a desbota-los primeiros

froitos da destilacin porque conteen metlico, que se evapora antes e que txico, pero tamn hai quen os prefire, polo seu efecto rpido e contundente. Elabrase a augardente, ou ben a partir de vio de primeira calidade como se fai para fabrica-lo coac, que unha augardente envellecida en pipos de carballo ou ben dos restos de vio que quedan no bagazo. Este o sistema empregado na sociedade campesia. O bagazo de uva tinta, que fermentou co vio para darlle cor, produce mis augardente e de mellor calidade. Aproveitando o bagazo lgrase unha augardente mis barata, pero tamn mis perigosa, porque as pelicas e as sementes producen maior cantidade de metlico. De a que se prohibira a destilacin artesanal en toda Espaa, ags en Galicia, gracias a un privilexio outorgado por Calvo Sotelo en 1929. En Galicia existen algunhas industrias de augardentes. Pero no mundo rural a destilacin anda maioritariamente por medio de alambiques e alquitaras. O alambique consta de das partes: a inferior ou pota, na que caben uns 300 quilos de bagazo; e a superior ou capacete, de forma troncocnica ou de pera, que serve de tampa e de refrixerante e na que vai un tubo de 1,5 metros para recolle-lo producto. Augardente vella chmanlle que gardan en pipa de carballo durante dez ou doce anos e logo embotellan. A de herbas fabrcana de diversas maneiras: mesturando as herbas e azucre co bagazo e destilando todo conxuntamente; poendo as herbas no tubo do capacete e o azucre na vasilla de recollida; ou botando as herbas e o azucre no garrafn onde gardan a augardente xa feita. Botndolle caf tostado e modo augardente, s quince das obteen licor caf; logo s queda filtralo. E enchendo tres cuartas partes dun frasco con augardente e o resto con guindas e azucre, elaboran augardente de guindas, que ir gaando en sabor co tempo. O mesmo fan con cereixas, pexegos e outras froitas.

Proteccin e transporte
9. Traxe e teas As teas A revolucin industrial trouxo grandes cambios nas teas e no traxe. Puxo alcance dos europeos teas mis baratas que as de confeccin manual e moito mis vistosas e fciles de lavar. As antigas teas de lio e la confeccionadas por tecels locais foron pouco a pouco desprazadas polas teas de algodn. Coa influencia da escola e a maior relacin comercial coas vilas, os labregos europeos intentarn parecerse s vilegos, empezando pola sa forma de vestir. Certo que tamn desexarn outras comodidades urbanas, pero non sempre estarn alcance da sa economa. O fiado e o tecido domsticos desapareceron en case toda Europa a mediados do XIX. As mquinas de fiar hidrulicas e os teares mecnicos acurruncharon o fuso e os teares manuais. E imponse o algodn, de fibras mis homoxneas e, polo tanto, mis fciles de fiar. Por outra parte, as teas desta fibra, moi lisas, prstanse mis s estampados e lavan moito mellor; un aspecto tcnico que repercutir na hixiene, porque antes, polo menos na Francia do XIX, lavbase a roupa s uha vez ano. Houbo recuperacins momentneas do lio, como despois da Primeira Guerra Mundial, que supoxo o encarecemento das materias primas. Pero superadas esas crises pasaxeiros, a decadencia do lio seguiu sen parar. En Galicia este proceso, coma outros, chegou tarde. Ser a incipiente especializacin gandeira o que lle vai permitir labrego contar con ingresos, que empregar, como

lxico, en comprar aquilo que lle resulta mis laborioso producir directamente. As terras a lio, cultivo moi esixente, reportaranlle maiores beneficios dedicadas s novos cultivos como as patacas e o millo e a aumenta-los prados. Despois da Primeira Guerra Mundial houbo unha recuperacin durante uns anos debido alto prezo das teas industriais. Nese momento o retroceso do lio era tan intenso que resultou difcil atopar liaza para sementar. A Guerra Civil e a Segunda Guerra Mundial, ata 1950-1955, tamn obrigaron a recuperalo. A rpida expansin das fibras artificiais a partir de 1960 deulle o golpe definitivo. O lio cultivado no perodo 1926-1965 destnase, fundamentalmente, confeccin de sabas e colchas, pero cada vez menos. Nas terras baixas prefiren o lio; na montaa, onde escasean as terras e abunda o gando, predomina a la. O lio semntano a finais de abril ou principios de maio en terras frtiles e ben regadas, porque necesita humidade. Reclleno en xullo ou agosto arrincando a planta. Logo lvano casa, onde os mozos lle separan a semente. Dous mozos, sentados fronte a fronte no banco, pasan polos dentes do ripo, alternativamente, mangados de lio, co que a bagaa vai caendo chan. Primeiro empzano: mteno en auga, para que podreza a casca, de seis a corenta das, dependendo da temperatura. Despois scano sol e mzano para que as fibras queden soltas, separadas da parte leosa da planta. s veces en lugar de mazalo trllano no trillo. A maza reptese. Se o lio non resulta totalmente branco volven a metelo en auga, durante uns cinco das, ben entre maza e remaza, ben rematar esta. En setembro ou outubro delvano, dicir, refrgano coas mans e coas uas para que as fibras perdan a aresta ou parte leosa que lles quedou na maza. Nos meses seguintes as mulleres espadlano para que as fibras se abranden e se desprendan as defectuosas. Espadelan golpendoo coa espadela, que unha especie de macheta de carniceiro, de madeira, sobre unha tboa en posicin vertical e de borda afiada. Despois asdano pasndoo por entre os dentes do restrelo, que un cepillo con pugas de ferro. O lio, por fin, xa est listo para ser fiado. A parte basta que queda no restrelo a estopa, aproveitada en tecidos de inferior calidade. A preparacin da la non resulta tan laboriosa. Comezan por lavala en auga fervendo e escarpeala, ou sexa, estirala coa man deica deixala esponxosa. Logo crdana coas cardas, dicir, asdana, como se fai co lio. As cardas son dous cepillos con dentes de ferro que a muller move en direccins opostas peiteando a la colocada entre elas. Para fiar, a muller usa roca e fuso. Pon la ou lio no rec a parte superior da roca e mete a vara da roca pola fita do mandil, no lado esquerdo. Coa man esquerda vai collendo as fibras mentres que coa dereita forma fo ata ter das cuartas de longo; entn prndeo no fuso, que fai xirar entre os dedos ndice e polgar e logo solta de xeito que vira no aire retorcendo o fo. Cando ten un anaco de fo torcido, envlveo no fuso. O fo dun fuso constite unha mazaroca. Para que as febras estean hmidas e retorzan ben, a muller debe molla-los dedos da man esquerda, ben en auga, ben en cuspe estimulando a secrecin cunha castaa ou cousa semellante metida na boca. Nalgunhas casas empregan rodas de fiar, que bolen moito mis, polo que foran impulsadas polos ilustrados no XVIII. O emprego preponderante do fuso dbese a que custa moito menos, produce un fo mis perfecto e permite fiar mentres se realizan outros labores, como coidar do gando, ou mentres se baila no fiadeiro. Coa axuda do sarillo poen o fo das mazarocas en meadas, que logo, para branquealas, ferven durante cinco horas nun pote con auga e cinza, xabn e un so de porco. Despois, tamn para branquea-lo fo, meten as meadas nun cesto tapado cunha saba e btanlle auga fervendo con cinza. A iso chmanlle encoladar, operacin que repiten as

veces necesarias para obter un fo perfectamente branco. A cinza disolta en auga a lixivia tradicional, que reacciona coas graxas producindo xabn. Se o precisan, tinguen o fo con tinturas industriais. Para rematar, postas as madeixas na debandoira, van envurullando o fo nunha bugalla ou nun carozo de millo formando os nobelos. A debandoira unha armazn con listns de madeira cruzados, que xiran horizontalmente redor dun eixe vertical fixo nun p. A partir de aqu o traballo correspndelle tecel especialista. Empeza por urdir, ou sexa, prepara-los fos na urdidoira en feixios de 12 para colocalos mis facilmente no tear. Como un tear leva 264 fos, precisa 22 feixios. No tear confeccionan lenzos, colchas e mantas. As mantas, para apertrlle-la trama e amalgamrlle-las fibras, batanas no foln ou batn, mquina hidrulica que leva un eixe con mallos. Os clientes achegan o lio e pagan s tecels en cartos ou en especie. Tamn hai tecels que traballan pola sa conta para venderen o lenzo s comercios da vila. Os encaixes Nas sabas, e en certos adornos, sobre todo nas casas con recursos, locen encaixes de diversos tipos. Xa non non traxe. No perodo 1926-1965 o oficio de palilleira est en franca decadencia. Nas dcadas anteriores florecera gracias exportacin a Amrica, para satisface-la demanda dos propios galegos emigrados. En 1927 coa grave crise econmica de Cuba e Arxentina, principais importadores, empeza unha decadencia que case o fai desaparecer. Habera que esperar a 1970 para que se iniciase o proceso de recuperacin. Parece que en Espaa o encaixe de palillos, que se coeca en Italia e Flandres, non anterior sculo XVI. Un sculo despois xa eran famosos os encaixes de Camarias. Se ben o elaboran nas catro provincias, destaca, sobre todo para a venda, a zona litoral coruesa comprendida entre Malpica e Fisterra, chegando polo interior ata Vimianzo. Das parecen se-las condicins asociadas coa presencia significativa deste oficio: que abunde o lio e que exista unha poboacin feminina necesitada de traballo. Na costa as mulleres e fillas dos marieiros, con mis tempo dispoible que as labregas e coa vantaxe dun certo coecemento tcnico pois a confeccin e reparacin de redes ten un indubidable parentesco cos encaixes, complementan cos palillos os ingresos do mar. Dous son os tiles de traballo: a almofada e os palillos. Outro elemento necesario o cartn con trama cuadriculada no que se debuxa o modelo do encaixe. Unha vez rematado o debuxo pcano con alfinetes grandes nos lugares onde se cruzarn os fos. Normalmente traballan con corenta pares de palillos e un cento de alfinetes. Para traballar, a palilleira senta no chan ou nun asento baixo e apoia a almofada no banco. Trenza os fos por pares, dous en cada man. A medida que o traballo avanza van cambiando os alfinetes. O traxe Os homnidos , que xurdiron en frica, recorreron s peles e lume para adaptrense s climas fros de Europa e Asia. Esa funcin prctica anda a cumpre o traxe, pero con novas funcins engadidas. Unha delas, nivel mis abstracto, consiste en diferencia-los homes dos animais, reforzando a conviccin que temos os humanos de sermos unha especie singular e nica.

Outra, ben sabida, cubri-las partes pudendas; outra, de acordo coa divisin fundamental da sociedade en homes e mulleres, subliar esa distincin con traxes moi diferentes para os homes e para as femias; e outra, sinala-las diferencias econmicas e sociais. Proba de que o traxe comunica moito sobre o seu portador o feito de que a xente rise de quen non viste o que polo sexo, idade e a situacin econmica lle corresponde. Ese un dos recursos cmicos do Entroido. Por iso os pretensiosos moi criticados visten prendas caras anque as deban ou pasen fame por mercalas. Como no resto de Europa, en Galicia o traxe non permaneceu inmutable. O chamado traxe galego, o que se considera tpico, non de sempre, por suposto; trtase, simplemente, do traxe que vestan os labregos cando se interesaron pola sa cultura os primeiros folcloristas. No perodo 1926-1965 xa era algo do pasado, se ben nos primeiros anos, entre persoas maiores, quedaban algns vestixios; e quedou algunha influencia nalgns aspectos, sobre todo no traxe feminino. En 1920, cando o traxe tpico desaparecera xa haba tempo, nalgns lugares, como en Santiago, anda se van, os domingos, homes de calzn curto e chaleco de cores vivas, e tamn algns con faixa. En 1930, por esas mesmas zonas, anda usan cirolas de lenzo e puchos bicudos, semellantes s monteiras. En 1930 a maiora das mulleres galegas viste saia, que substite o refaixo. Trtase dunha saia con bastante voo, longa ata os nocellos, que logo se ir acurtando como impn a moda xeral. Sobre a saia, incluso para iren vila, poen o mandil, que atan cintura por medio dunha fita; unha permanencia do antigo mantelo. Na parte superior do corpo visten unha blusa ou chambra. A cabeza cbrena cun pano e non coa desusada cofia. Anano de moi diferentes formas, marcando o estado civil e a idade: as mocias, se o levan, tanlle as puntas atrs; as casadas novas tano sobre a fronte, coas puntas cara s lados; as casadas maiores tano debaixo da queixada. Estiman que as favorece. Durante algns anos as labregas usaron, a diario, mantn en substitucin do dengue especie de esclavina que levaban sobre os ombros, coas puntas, despois de cruzarse no peito, atadas atrs, na cintura . Despois foi costume poelo s para ir misa e feira. final do perodo 1926-1965 lvano unicamente as vellas. Usan, en cambio, a touca de punto. Como as mozas de calquera sociedade e tempo, as rurais saben aumenta-lo seu atractivo coa prenda axeitada e non descoecen a coquetera. En 1920 o traxe tpico do home s o visten algns ancins. En toda Galicia se impuxo xa o traxe e as camisas de tipo urbano. Os das soltos dominan o mahn azul e a pana, con moitos remendos; os domingos e festas, o pano. Os adultos soen reservar para as grandes ocasins o traxe co que casaron, que o que lles poen tamn seren enterrados. A mido levan a chaqueta sobre un ombro, sen poer. Para o traballo usan comunmente polainas, que era o complemento do calzn curto no traxe antigo. Como prenda de abrigo levan unha zamarra. A cabeza cbrena, algns con sombreiro, a maiora con boina; a monteira, desusada, vase en 1920 na cabeza dalgn ancin. No vern os sombreiros son de palla. Os homes coquetos, que os hai, poen especial interese precisamente nas boinas e nos sombreiros; para mis chulera lcenos ladeados. O traxe dos nenos e nenas, dende os tres anos, copia o dos adultos. O pantaln dos nenos soe ser curto, suxeito con tirantes; o dos mis cativos ten unha abertura na entreperna que lles permite face-las necesidades sen quitalo. As nenas non levan pano cabeza. Dende os anos vinte calzan zapatos nas festas e feiras; a diario, os zocos. Nos primeiros anos do perodo 1926-1965 era normal que, sobre todo as mulleres, andaran o camio

descalzas ou cun calzado vello e logo puxeran os zapatos chegar festa ou feira. Os zapatos mercbanos na tenda ou encargbanllelos a zapateiros especializados. Poderase describi-los zocos como botas co piso de madeira, materia illante que os converte nun calzado idneo para andar polos prados e polos camios cheos de lama, especialmente no inverno. E por suposto moito mis baratos que uns zapatos. Para alonga-la sa vida, frranlle-lo piso con brochas; e cando o piso se gasta, o zoqueiro btalles outro. En 1930 eran de emprego corrente. A partir dos anos cincuenta foron sendo desprazados polos zapatns e os zapatos, que son mis cmodos por teren o piso flexible. A zoca un calzado completamente de madeira, dunha soa peza e rematado en punta mis ou menos aguzada. Nos Ancares en 1990 anda seguan sendo moi utilizadas durante o inverno. A roupa grdana en huchas e bais, que estn no sobrado. Pero tamn empeza a haber armarios, que irn intensificando a sa presencia. Xastres, costureiras e zoqueiros Os xastres e costureiras son os especialistas que, vivindo nas casas labregas, menos tempo dedican s labores da terra. Como sucede con outros oficios, soen ser fillos e fillas sen mellora e, polo tanto, solteiros. Pode haber varios nunha parroquia. Falan con moita xente, polo que o seu taller serve de centro de conversas e de lerias. Moitas costureiras atesouran as cantigas e os bailes tradicionais. OS xastres confeccionan a roupa dos homes; as costureiras, a roupa das mulleres, dos nenos e a interior dos homes. Os xastres normalmente traballan na sa casa ou nun taller; as costureiras, ou na casa propia ou na dos clientes, a onde se encamian cargando a mquina de man cabeza e onde comen e incluso dormen se queda lonxe. s xastres, por exerceren un labor, a costura, desempeado nas casas polas mulleres, considranos afeminados e pouco valentes. Abundan os contos con eses temas. Outro oficio relacionado co vestido, anque moi localizado, o dos sombreiros. A principios de sculo haba mulleres na Corua e Santiago que confeccionaban sombreiros de palla. No perodo 1926-1965 tecen sombreiros de palla as mulleres da zona de Noia e da Estrada, pero s para a propia familia. Antes de empezar abrandan a palla en auga, para que non rompa tecer. Trenzan tiras longas, que logo baten cun mazo para que a palla quede ben igualadia. Por fin arman o sombreiro cosendo a trenza en espiral, empezando pola copa. 10. A vivenda Aspectos xerais Durante o perodo 1926-1965 conviven varios tipos de casa, dependendo da zona xeogrfica, do tipo de economa da zona, do nivel econmico dos donos e tamn da data de construccin da casa. A data moi importante porque as casas habitadas no perodo 1926-1965 foron construdas en pocas moi distintas e, polo tanto, con materiais e estilos moi diferentes. Antes dos anos vinte construan exclusivamente con pedra e madeira, pero nesa poca aparece o ladrillo; moitos preferirano, por ser mis barato, mentress outros seguirn utilizando a pedra. As casas de das plantas foran multiplicndose co tempo e as melloras econmicas, sobre todo coa introduccin do millo e da pataca. No primeiro tercio do XIX estaban

presentes xa en extensas zonas. Ofrecen mis amplitude usando o mesmo terreo e a mesma cuberta. O paso de arrendatarios a propietarios, que se deu en torno a 1926, notouse na mellora das casas. Pero entre 1920 e 1940, segundo as parroquias, imponse a vivenda con das plantas completas: a planta baixa, dedicada a corte e cocia, e o piso que ocupa toda a planta da casa, non s a corte, como suceda co sobrado , dedicado a comedor e dormitorio. Separan o piso do tellado por medio dun faiado de madeira, que servir de almacn. A casa vella s veces aprovitana como alpendre; outras, refrmana segundo as novas normas que se impoen. Ademais do momento histrico no que se construu e o nivel econmico dos propietarios, tamn infle na casa o tipo de economa predominante na zona, porque non se limita vivenda senn que incle dependencias relacionadas coa explotacin agropecuaria ou marieira. As, a importancia da gandera reflctese no protagonismo das cortes nas casas do interior; e a viticultura especializada, no protagonismo da adega. A influencia do medio xeogrfico est presente no tipo de materiais usados, na adaptacin clima local e tipo de asentamentos. As, nas vilas abundan as casas arrimadas e concdeselle maior relevancia fachada. Nas aldeas concentradas a escaseza de terreo obriga a plantas mis pequenas e a desprazar parte das construccins auxiliares por exemplo o hrreo periferia. O clima impn algunhas solucins que establecen diferencias entre as casas orientais e occidentais e entre as do sur e as do norte. Na beiramar, por exemplo, as temperaturas, mis suaves, permiten casas mis abertas. En canto s materiais hai unha preferencia clara polos que ofrece a zona, evitando as os transportes, que elevaran os custos de maneira notable. De todas maneiras, nas casas construdas no perodo 1926-1965 ntase que a autarqua de materiais, como a autarqua noutras facetas do consumo, vai cedendo moderadamente. No uso de madeiras percbese o avance do pieiro nos montes. A pedra, que abunda en toda Galicia, conta cunha longa tradicin constructiva, pois xa se utilizaba na cultura castrexa e seguiu utilizndose na Idade Media. Pero a sa natureza depende das zonas e iso vai quedar reflectido nas casas. Como xa vimos falarmos dos hrreos, o granito do litoral e do sur, de excelente calidade, posibilita o corte de grandes pedras de cantera. En cambio, no centro e no noroeste, zona de xistos, e na parte oriental, zona de lousa e outras rochas sedimentarias, que non admiten o corte en grandes pedras de cantera, erguen os muros con cachotes. Na zona de transicin entre o granito e a lousa domina o gneis, rocha metamrfica coa mesma composicin c granito pero de estructura en follas como a lousa debido disposicin da mica en capas paralelas. Nesas zonas a pedra tamn rompe en cachotes irregulares; a cantera resrvana para o contorno das portas e das vents. Os pedreiros son os especialistas en saca-la pedra das canteiras con dinamita e os canteiros en traballala e colocala. Se a persoa que quere construr a casa non pose un terreo con pedra axeitada, vese obrigado a mercala. Pero, anda que os muros das casas antigas que seguen estando habitadas son sempre de pedra, no perodo 1926-1965 tamn se constre, e cada vez mis, con ladrillo. Elementos constructivos Os muros cumpren das funcins bsicas: illan a vivenda do exterior e serven de soporte. Funcins s que se adeca perfectamente a pedra. Para os cementos do muro cavan unha gabia e nela colocan as zapatas, que son pedras longas deitadas. Sobre elas erguen os muros.

Os muros levntanos os canteiros e os albaneis. Nos de cachotera, que miden uns 65 centmetros de groso, as pedras teen o tamao axeitado para que os manexe un home con facilidade. Para conseguir maior consistencia, cada certa distancia colocan pedras mis voluminosas forras ou xuntoiros que cruzan o muro do exterior interior. Nos muros de cantera empregan dous sistemas: o mis basto consiste en poer cantera na parte exterior e cachotes na interior; no mis elaborado empregan exclusivamente cantera e o groso das pedras abarca o do muro. Co perpiao, menos custoso e bastante estendido na provincia de Pontevedra e zonas de Ourense, utilizan unha tcnica similar de cantera. Na maiora das casas receban a parede interior cunha capa de barro caleado. No exterior case sempre queda a cachotera vista. s veces, para un mellor acabado, traballan a cara exterior dos cachotes; outras, consoldanos con morteiro de barro que logo branquean por fra dando lugar cachotera encintada. Aproveitan o recebo da cinta para debuxar grecas, paxaros, peixes e flores, nun dos raros exemplos de adorno que se permiten nas sas casas os nosos labregos. Nas vivendas fidalgas, cando non son de cantera, receban e calean a cara exterior do muro. No litoral, tan chuvioso, superpoen capa de barro outra de piche, ou tellas ou valvas planas de vieira colocadas a modo de cuberta de lousa, impermeable e bela, pero de execucin laboriosa. Na beiramar acostuman pinta-la fachada cunha cor viva; e a mido pntanlle na parte inferior unha franxa de diferente cor. A cuberta e os seus materiais varan de acordo coas posibilidades que ofrece cada comarca. A cuberta vexetal, de xestas ou colmo, que foi moi comn nas casas galegas ata hai dous sculos e que anda a mediados do sculo XIX estaba presente en amplas zonas do pas, no perodo 1926-1965 s se atopa nas pallozas de alta montaa e nas cubertas de cabanas e outras construccins auxiliares. O clmo conta, entre os seus mritos, co baixo custo e escaso peso; ademais garda ben a calor da vivenda. O inconveniente principal, o que provocou a sa desaparicin, a sa curta vida. dicir, chegou un momento no que, a pesar de que o material a penas supoa gasto, o custo, en horas de traballo, de renova-la cuberta periodicamente resultaba mis caro que mercar tella ou lousa. Empezan a colmar pola parte baixa da cuberta, poendo a palla en mangados, coa espiga cara cume. Colocada a primeira fila, poen outra cos couces mis ou menos sobremontados encima das espigas da anterior. E as sucesivamente ata chegar cume, onde as espigas dunha vertente se unen coas da outra. Logo, a fin de que o vento non levante a palla, mtenlle por riba unhas varas ripias , que suxeitan con pedras ou con tornos de madeira. Cando o colmo podrece, botan un novo por encima do vello, que minguou de volume. Despois de varias renovacins o conxunto adquire demasiado grosor, polo que antes de volver renovalo retiran da cuberta todo o colmo vello. Nunha ampla zona que abarca case toda a provincia de Lugo e o noroeste da de Ourense na que domina a lousa, empregan esta pedra, ademais de nos muros, na cuberta. A lousa exfliase facilmente en pedras planas e finas, excelentes para as cubertas: son impermeables, resistentes s xeadas, duradeiras e de pouco peso. Igual que co colmo, para evitar que as aberturas das unins queden cara a arriba, empezan a cubrir dende abaixo, sobremontando unhas pedras sobre as outras, como as escamas dun peixe. As do cume engrzanas coa da vertente oposta. Salvo nesas zonas de colmo e de pedra, as cubertas son de tella, que foi introducida en Galicia polos romanos e que se fabrica en telleiras espalladas por todo o pas, nos moitos lugares onde se atopa un barro axeitado.

Pouco a pouco as telleiras locais, mis artess, irn desaparecendo ante as fbricas de cermica con mellores fornos. A cuberta de tellas inmellorable. As tellas protexen da chuvia e ofrecen boa resistencia s ventos. Superan colmo na duracin e na resistencia lume. O material de que estn feitas, a arxila, abundate e non resultan demasiado caras. E son, ademais de impermeables, lixeiras. Colcanas sobre a latiza da armazn do tellado en ringleiras paralelas, coa boca mis ancha cara cume e coa parte cncava cara arriba, solapando unhas sobre outras uns 15 centmetros. A cabelo entre os bordos de das ringleiras poen outra ringleira coas tellas invertidas. Para que o vento non as levante, asegranas con pedras axeitadamente espalladas. Na beiramar, con ventos mis fortes e frecuentes, pganas de cando en cando con barro ou cal. As distintas clases de cubertas apoian sobre unha armazn construda en madeira polos carpinteiros de armar. Nas zonas de poucas neves as cubertas, non moi acentuadas, non superan a cuarta parte de desnivel. a inclinacin xusta para que os canais desauguen correctamente sen que as tellas corran cara a abaixo. Predominan as cubertas a das augas. As cubertas a catro augas atpanse sobre todo na provincia de Lugo, asociadas tellado de pedra, seguramente porque ofrecen menos resistencia vento e esixen menos pendente, premisas necesarias para o emprego de lousa. Os ocos de acceso vivenda e de iluminacin e ventilacin varan de acordo co tipo de casa, que xa vimos que depende de varios factores. A pedra da parte inferior chmase soleira; as das xambas son as agullas e tranqueiros, que penetraren no corpo do muro aseguran a trabazn con el; e cobre o van o lintel ou lumieira. Para que a vent de madeira encaixe o mellor posible, o contorno do oco, incluso nos muros de cachotes, est construdo con cantera, moitas veces magnificamente traballada. O oco, polo xeral, pchase con das vents. A vent redcese a un bastidor rectangular de madeira dividido e afianzado con dous ou tres listns intermedios. Normalmente leva vidros, pero non sempre. Estn sempre no plano da cara exterior do muro, abrindo para fra, evitando as que haxa puntos por onde a auga de chuvia se infiltre pola parede e dando pesada estructura unha apariencia mis lixeira. Levan contravents como elementos illadores nocturnos. As vents, ademais de pequenas, non son numerosas. Trtase de evita-la entrada do fro e tamn de reducir gastos na cantera do contorno e nas propias fiestras, caras pola madeira e os vidros. Por esa razn adoian ser anda mis pequenas nas zonas onde falta ou escasea o granito de calidade. Con toda lxica, a parede orientada sur, a mis soleada, conta, polo xeral, con mis ocos. Nas paredes correspondentes s cortes, os ocos de ventilacin e iluminacin redcense a unha pequena abertura vertical ou horizontal. O contorno das portas presenta as mesmas caractersticas que o das vents. Normalmente a porta de acceso est dividida en das follas horizontais que se abren independentemente, xirando sobre bisagras de ferro. A superior o poxigo soe estar aberta todo o da, co obxecto de contribur iluminacin e ventilacin do interior; a inferior, que permanece pechada, pode ter na parte baixa unha abertura a gateira pola que os gatos saen e entran libremente. Pechan as portas con tarabelos de madeira e picaportes e caravillas de ferro. Tamn usan pechos con espello de ferro, redondo, cadrado ou en forma de corazn e decorado a mido con fermosos debuxos. Pisan a planta da casa terrea e a planta baixa da de dous andares con laxes de lousa ou granito, ben asentadas e debidamente calzadas; algunhas psanas con pedras midas,

colocadas unhas a carn das outras, en chapacua. Os sobrados e pisos das casas de das plantas son de tboas sobre pontns. Os tabiques interiores que separan a cocia da corte ou dividen o piso en das dependencias estn formados por tboas colocadas en posicin vertical, con mis ou menos arte e coidado. En zonas da provincia de Ourense os tabiques interiores, e tamn algns cerramentos exteriores, son de pallabarro, unha tcnica introducida en Galicia xa na Idade Media, procedente de Castela e que se adapta ben a zonas de chuvias escasas ou moderadas. Ascenden piso alto por escaleiras interiores ou exteriores. A escaleira interior vai asociada cocia no baixo; a escaleira exterior, cocia no primeiro andar. E esa diferencia depende, sa vez, do espacio dispoible para edificar: nas vilas e aldeas concentradas a planta da casa pequena, obrigando na maior parte dos casos a que a cocia estea no piso alto. Ademais, a escaleira exterior supn un aforro de espacio dentro, algo tan fundamental nas casas pequechas. Pero neste elemento arquitectnico tamn infle o clima, pois a escaleira exterior ten maior presencia na zona sur e marieira, menos fra, mentres que a interior predomina na parte setentrional. A escaleira interior, non exposta chuvia, constrena xeralmente en madeira; algunhas veces, poucas, en pedra. A mido son de pedra os dous primeiros chanzos, os mis expostos a seren pisados por zapatos ou zocos mollados e incluso sucios de andar polas cortes. A escaleira exterior, intemperie, sempre de pedra. A sa forma, recta ou en ngulo, e a sa posicin con respecto vivenda, en perpendicular ou paralela, depende do espacio dispoible en cada caso. Polo xeral carece de varanda, se ben na beiramar vense algunhas de pedra, de ferro ou madeira. O corredor, que se estende por gran parte da fachada da casa, caracterzase por estar completamente construdo en madeira. Para unha maior insolacin, est orientado preferiblemente medioda. s veces queda cuberto por unha prolongacin do tellado, apoiada sobre esteos de madeira. De acordo coas condicins climticas do lugar e coa estacin do ano, no corredor descansan, reciben as visitas, secan a roupa, as espigas de millo e as fabas, e gardan os cabazos; os nenos enredan, os mozos parrafean, os homes arranxan as ferramentas, as mulleres fan e os vellos toman o sol no inverno e estn sombra no vern. A solaina equivale a un corredor de pedra. propia, polo tanto, de zonas con bo granito, onde contribe a dar beleza a moitas casas. Cando os medios econmicos o permiten, tenden a pecha-la solaina-balcn cunha galera de madeira e vidro, que defende de ventos e chuvias e permite un maior aproveitamento da calor recollida pola parede, porque o vidro transparente maior parte das radiacins solares e opaco as radiacins de onda longa emitidas polo edificio. As galeras apareceron nas cidades galegas no sculo XVIII, pero o constructor popular non as incorpora ata mediados do XIX, cando comeza a fabricarse en Galicia o vidro plano. E convrtense nun elemento moi comn da arquitectura, especialmente no litoral. Tipos Existe unha enorme variedade de vivendas, resultantes da combinacin de moitos factores: clima, calidade da pedra da zona, especialidade productiva, nivel econmico do propietario, posibilidades do solar, etc. De todas maneiras, tendo en conta a zona e a actividade productiva primordial, cabe distinguir uns tipos bsicos: agras coruesas, Terra Ch, vales vitcolas, zona meridional, serras e casa marieira. Naturalmente

dentro de cada tipo existen mltiples variantes, de tal forma que habera que dicir das casas o que se di das persoas: que sendo moi semellantes non hai das iguais. - Casa de planta terrea: Propia das familias mis pobres tanto no agro como no litoral. Unha divisin de tboas que une os muros laterais separa as cortes da cocia, na que tamn estn as camarias para durmir. Noutras casas a corte e a cocia estn separadas por un pasadeiro ou corredor. - A casa das agras coruesas: Caracterzase pola sa complexidade estructural pois est formada por un ncleo bsico de planta rectangular que van arrimados unha serie de corpos nos que se sitan os cortellos, o alpendre e o forno. Cobre a entrada un soportal, utilizado en moitos casos para garda-lo carro e os apeiros de labranza, e no que estn as portas de acceso a varios cortellos. Os muros son de cachotes e a cuberta sempre de tella. A planta baixa est ocupada pola lareira e a corte, separadas por un corredor que une a porta principal coa da eira. A cocia grande, se ben s veces se lle quita espacio para crear un ou dous dormitorios. O piso est dividido en dous grandes espacios, un dedicado a dormitorio e outro a comedor das festas, pero no que pode haber tamn algunha cama. - Casa da Terra Ch: Nela ntase o influxo dunha topografa pouco accidentada, con boas comunicacins e dunha rica economa baseada no gando. unha vivenda ampla, un limpo volume prismtico de muros de lousa, sen edificacins auxiliares e con cuberta a catro augas mellor adaptada uso da lousa . Na planta baixa estn a cocia e a corte, moi grande como corresponde a unha zona de notable riqueza gandeira; estn separadas por un corredor que une a porta principal coa da eira, e que en ocasins se ampla formando un vestbulo no que gardan os trebellos agrcolas. O espacio baixo a escaleira aprovitano para un cortello. No piso hai un amplo comedor, varios cuartos e unha dependencia para garda-los alimentos. - Casa meridional: Corespondente a boa parte das provincias de Pontevedra e Ourense, que gozan dun clima menos severo, unha casa mis aberta exterior por medio de patns, corredores e solainas. Nas vilas e aldeas concentradas, como escasea o espacio, frecuente que estea arrimada s casas vecias e que sexa de dimensins reducidas. De a que polo xeral dediquen a cortes a planta baixa completa, e repartan entre a cocia e o dormitorio o piso alto, que acceden por unha escaleira exterior que remata en patn, solaina ou corredor. estar no piso, a lareira moito mis pequena e lixeira que na casa das agras. - Casa dos vales vitcolas: Do Mio, Sil, Ulla e Umia conta na planta baixa, na parte mis fresca, cun espacio dedicado a adega. Nas concas do Mio e Sil a planta terrea est case sempre semiescavada na ladeira, obtendo un espacio fresco perfectamente axeitado para adega. A vivenda, coa cocia e o cuarto separados por un muro ou por un tabique de pallabarro, est no piso alto que se sobe por unha escaleira exterior con patn ou corredor. Na planta terrea estn a corte e a adega; no primeiro andar, os cuartos; e no segundo, a cocia, que poden acceder directamente dende fra por unha porta que d parte posterior, que queda mis alta. - Casa marieira: Responde arquitectura da zona, pero adaptada s necesidades do traballo no mar. Por estar en vilas, e tamn porque a dbil economa marieira obriga, son casas mis pequenas que as dos labregos. A planta terrea est dedicada a corte e a almacn dos trebellos de pesca. No primeiro andar estn a cocia, a sala e os cuartos distribudos de forma moi variada. Anda que a maiora teen a escaleira no interior, algunhas, no sur, tena fra, case sempre

paralela fachada. Estn impregnadas de cheiro a redes, caixas e peixe curado ou salgado. Como defensa contra as intensas chuvias da beiramar algunhas casas protexen a entrada cun soportal. Casa das serras: Tamn por estar en aldeas concentradas, soe estar arrimada dos vecios e ser de reducida planta. E como noutras casas pequenas, dedican a planta baixa a corte e o primeiro andar a cocia e un ou dous cuartos separados por unha divisin de tboas ou de pallabarro. As condicions climticas adversas e a topografa abrupta dan lugar a unha casa sobria e humilde, na que desempea un papel decisivo a busca dun eficaz illamento trmico; por iso os ocos son pequenos e escasos. Dado que a economa dos serrns basase no gando, as cortes ocupan un espacio proporcionalmente notable. Dentro da casa serrana existen tres grandes variedades caracterizadas polo tipo de cuberta: de tella, de lousa e de colmo.

A casa serrana con cuberta de colmo a palloza, que no perodo 1926-1965 s se conserva nunha pequena zona de alta montaa, pero non como unha inslita reliquia dun pasado remoto senn como resposta anda vlida. A primeira referencia palloza procede do sculo XVI. A principios do XX a sa rea de difusin comprenda case tdolos concellos de alta montaa das serras orientais da provincia de Lugo as mis fras en alturas que superan os 900 metros. Pouco a pouco as melloras nas comunicacins e na economa foron limitando a sa presencia. A palloza vivenda para as persoas, corte para os animais e almacn das colleitas, uso mltiple que as diferencia das casas redondas dos castros que unicamente servan como vivenda. Un dos elementos mis caractersticos das pallozas a sa planta circular ou oval. Pero tamn as hai de forma semioval, en forma de barril e rectangulares redondeadas. Resulta curioso que, de acordo coa forma da planta, tamn sexan redondas as parcelas, algo que supuxo graves atrancos cando se empezaron a construr casas e alpendres rectangulares. A cuberta apoia sobre unha estructura de madeira a base de paos de carballo ou, mis frecuentemente, de castieiro, abundante na zona. Executan as unins entre madeiros de xeito que encaixen perfectamente uns noutros sen necesidade de cravos: o extremo, aguzado, dun penetra nunha fura practicada no outro. A estructura da cuberta clmana con palla, que sempre de centeo, o cereal que se cultiva na montaa. Foi precisamente a prctica desaparicin do cultivo de centeo a partir dos anos sesenta unha das razns que mis contribuu abandono das pallozas. Como o clima hmido, a palla conserva a humidade suficiente para que o perigo de incendio non sexa excesivo. Atan a palla con xestas, a fin de que non a leve o vento. A distribucin do espacio interior vara de acordo coas sas caractersticas e dimensins, dende as circulares mis pequenas, que contan cun nico mbito, ata as que posen varias dependencias independentes situadas a niveis diferentes. Unha terceira parte do espacio, mis ou menos, est dedicado a corte, que nesta zona chaman estrevariza e normalmente est separada por un tabique de madeira. O pavimento da palloza de terra batida salvo a lareira, formada por lousas de considerable tamao. A lareira, como en tdalas casas con cuberta de palla, para mellor evita-los incendios, est no centro. Encima, suxeito nas ganseiras, pende o canizo. A boca do forno mira cara lareira. seu lado est o riqueiso, un compartimento que serve para garda-la lea ou de cortello de xatos ou porcos. A forte pendente da cuberta responde precisamente necesidade de que a abundante neve esvare con facilidade. A posicin das aldeas nas abas dos montes, as slidas paredes de pedra da palloza e a cuberta de palla contriben a illa-las vivendas do fro. A

capa de colmo proporciona un estupendo illamento trmico, mellorado no outono e no inverno coas reservas de palla e feo almacenadas na barra. A planta redonda avantaxa rectangular en rete-la calor porque reduce mnimo a extensin da superficie exterior do edificio en relacin co volume interno. Por outra parte, as persoase os animais convivindo baixo o mesmo teito danse calor mutuamente. Entre unha maior limpeza e pasar fro, os habitantes da montaa elixiron, con moito sentido comn, o mis imprescindible. Unha palloza logra manter unha temperatura media de catorce graos mentres fra se acadan os quince baixo cero. Cando se trasladan a casas de tipo moderno, que, por suposto, contan con avances indiscutibles, os montaeses notan que son moito mis fras. Quentalas suponlles un gasto en enerxa antes innecesario. E danse casos de xente que, tendo casa moderna, pasa o inverno na vella palloza. Pero hai mis, porque o vento outros dos problemas: a forma da cuberta, moi aerodinmica, presenta mnima resistencia s fortes ventos, do mesmo xeito que as barcas presentan mnima resistencia auga. Por iso a maiora das pallozas estn dispostas cos seus eixes lonxitudinais na direccin dos ventos dominantes. Por outra parte, a falta de ras dereitas contribe a debilita-la accin do vento sobre as casas. Dormitorios De acordo co poder econmico das casas e cos valores dunha sociedade na que os individuos subordnanse grupo, non se busca privacidade para durmir. Na maiora das casas de das plantas o sobrado ou o piso estn sen dividir en cuartos. A familia enteira dorme nunha peza, ou en das comunicadas por portas case sempre abertas. E, por outra banda, en cada cama acostuman durmir varias persoas. A casa crrase cara exterior, pero dificilmente permite barreiras dentro. Nas casas terreas, as mis pobres e sinxelas, dormen na cocia. Dormen en camarias ou en rsticos leitos consistentes nun caixon con catro ps. Tamn nalgunhas casas con sobrao insuficiente para toda a familia poen na cocia algns leitos, sobre todo para a xente moza, ou para o matrimonio vello cando o vinculeiro contrae matrimonio e pasa a durmir coa sa muller no sobrado. A camaria un leito especial co que se busca un certo illamento con respecto cocia. Consiste nunha cmara de madeira, de 2,20 metros de alto, 2 de ancho e 1 de fondo, completamente cerrada ags pola parte dianteira, que ou ben queda aberta, ou ben leva unhas portas; neste caso ten apariencia de armario. No interior est o leito propiamente dito. Polo xeral o leito ocupa toda a superficie interior, pero s veces deixa libre un espacio, cunha porta propia, que usan para vestrense. O espacio debaixo do leito soen aproveitalo para os coellos. Nas pallozas tamn hai unha ou das camarias, chamadas al alcobas, para os pais e avs; os demais dormen, no inverno, nos escanos arredor do lume, e no vern, na parte alta da palleira, nun dormitorio que chaman cuartn, que permite algo mis de intimidade s matrimonios novos; s veces algns membros da familia dormen na barra onde se almacena a herba seca. As camas, de ferro ou de madeira, son semellantes s que usan nas cidades. Mrcanas na tenda ou encrganllelas s carpinteiros locais, que imitan os modelos de fbrica. As casas ricas locen camas con variados labores de ebanistera. O fondo de tea metlica; ou, en Santa Marta de Moreiras, dun tecido de corda; ou, no Melide de 1930, de tboas atravesadas. Cmpre saber que ata o XIX a maiora da xente en Europa durma sobre unha morea de palla cuberta cunha manta. Os nenos dormen cos pais ou en berces ou rolos. Un berce un leito en miniatura con varandas para que os menios non caian. O rolo difire do berce nos ps, en semicrculo

para poder arrolalo. Durante os traballos no campo o neno dorme nun cesto ou nun caixn. Nos primeiros anos do perodo que nos ocupa os colchns son fundas de lenzo basto cheas de cosco, palla ou, en Monfero, sedas de cabalo. S nas casas ricas descansan en colchns de la, que logo, a medida que melloran as condicins econmicas, se irn xeneralizando. A maiora merca as sabas e as colchas na tenda, pero anda queda quen as confecciona de lio. As mulleres, moi ocupadas durante todo o da, esperan noitia para faceren a cama, que desa maneira queda ben ventilada evitando a excesiva humidade. Nos cuartos a moblaxe, a parte das camas, redcese a unha arca ou bal para a roupa, e s veces un roupeiro. Na sala, que tamn serve de dormitorio, soe haber xerra e almofa para lavarse, un reloxo de parede, algn marco con estampas e fotos dos patrns, normalmente da voda, e dos familiares defuntos ou emigrados. Iluminacin A vida nas casas da Europa preindustrial transcorra nunha escuridade mis ou menos intensa, sendo o lume da lareira o principal foco de luz. Haba tamn cands de aceite e candeas. A luz elctrica, que se instalou por primeira vez en Pars en 1875 e en Berln en 1884, non chegou ata as zonas rurais europeas, debido s custos do tendido elctrico, ata o sculo XX. No campo galego difndese pouco a pouco. En 1930 vilas como Melide contan con luz elctrica. s Ancares o tendido elctrico chegou en 1986; antes dispoan de corrente, de baixa potencia, producida por pequenas centrais, algunhas instaladas en vellos muos. Coa electricidade vieron os muos de maqua elctricos e as radios. Mentres non dispuxeron de luz elctrica utilizaron varios sistemas de iluminacin: luces de carburo e gas, cands de aceite e candeas. A luz de carburo, inventada no sculo XIX, espallouse por Galicia a principios do XX. Consta dun depsito, inferior, para o carburo de calcio e outro, superior, para a auga; actua-la auga sobre o carburo prodcese gas acetileno, que sae por unha boquilla, onde se lle prende lume. Produce unha luz mis clara e limpa c do candil. Os pazos e as casas acomodadas dispoen dun gran depsito de carburo do que parte unha instalacin de tubos de chumbo que distribe o gas por tdalas estancias, nas que hai boquillas que se abren ou se pechan por medio dunha chave. Os cands de aceite e gas son de varios tipos. Constan basicamente dun depsito de folla de lata, con das bocas, unha para bota-lo aceite ou o gas, e outra para a torcida. Antigamente o aceite era de sardia, o san, pero foi sendo substitudo por aceite normal e por gas, que como denominan popularmente o petrleo. A principios de sculo en Viana do Bolo xa coecan estes cands de gas, pero usbanos exclusivamente nos fiadeiros, pagando o gasto a escote; a casa iluminbana con ganzos varias de uz seca e sen casca que poan a arder boca abaixo nunha especie de trpde ; os ganzos seguronse usando nas pallozas dos Ancares ata non hai moitos anos. As candeas, que resultan caras, utilzanas s en casos excepcionais, e sobre todo nas casas e aldeas onde cran abellas. Saen da casa de noite, por exemplo s cortes, con farois de paredes de vidro para que non os apague o vento. Polos camios levan lanternas de pilas ou simples fachucos de palla acesos, ben apertados para que ardan pouco a pouco.

11. Transporte O autombil longo do perodo 1926-1965 foi aumentando a presencia de autombiles. Hai autocares de lia que unen as cidades e vilas importantes. Tamn os hai que van s festas e mercados. En Melide nos anos trinta hai coche de lia, coches de servicio pblico e particulares e camionetas de transporte. Pero quedan moitas parroquias sen transporte regular. Est permitido que os autocares leven asentos sobre o teito. Os autocares que van s feiras dispoen de gaiolas para os porcos e xatos; outros son dos chamados mixtos, coa parte de adiante reservada para os viaxeiros e a traseira para o gando. Algunhas persoas, especialmente as mis pobres, van vila ou feira andando, na besta ou, se teen que transportar mercanca, co carro. Estas son as formas de transporte habituais nos desprazamentos dentro da parroquia. A p Nun pas con tantas entidades de poboacin e tantas parcelas os camios son numerossimos. Os mis estreitos, s para persoas e animais, son os carreiros. Chaman atallo a un camio alternativo mis curto. Como a mido os carreiros atravesan leiras, vlense de portelos ou pasadoiros para impedi-lo paso dos animais soltos. O pasadoiro unha pequena escaleira pegada muro que pecha a finca; os chanzos estn formados por pedras que sobresaen do muro. Un portelo unha pequena abertura practicada no valado. Cando o camio cruza un rego, btanlle no medio unhas pedras onde pisar e non mollalos ps. Para cruza-los ros de certa anchura, se non hai ponte, hai pasais: pedras prismticas ou irregulares chantadas firmemente no leito do ro. A distancia que as separa corresponde a un paso de persoa e o seu nmero e tamao depende, naturalmente, da anchura e profundidade da corrente. Na man portan pequenas cargas, como fouces, caldeiros e cestos. Os apeiros, como a gadaa, a sacha e a galleta, lvanos sobre o ombro. As mulleres levan os cestos e outros recipientes con auga no brazo dobrado, coa anga altura do cbado. s veces apoian a carga sobre a cadeira. Na cabeza cargan canastras, cestas, olas e feixes de herba atados cun vimbio; para asentar mellor a carga e que non as magoe, poen encol da cabeza un mulido unha rosca de palla ou trapo. Os homes cargan sacos pequenos sobre o ombreiro esquerdo, poendo a man esquerda na cintura, de tal xeito que a carga apoie tamn no brazo. lombo transportan feixes e sacos de mineral, de gran e de faria. Empregan cestos e cestas de diversos tamaos e materiais para o carrexo de mltiples productos. Como os demais artesns rurais, os cesteiros son labregos cun traballo complementario. Fan cestos con palla, vimbios e varas de madeira. O vimbio moi axeitado porque ten as polas moi flexibles. A palla, preferiblemente a de centeo, s se utiliza nunha pequena rea da provincia da Corua. A cana e o xunco, por ser materiais moi frxiles, emprganos unicamente en pequenos cestos, pouco resistentes. As varas son de carballo, que madeira resistente e dura; de castieiro, que tamn resistente e mis doada de traballar; de salgueiro, flexible e branda; de bidueiro, de pouca dureza pero flexible; de cerdeira, de gran dureza, polo que a empregan para os fondos e as asas. Para

un mellor acabado, antes de utiliza-los vimbios e varas chamscanlle-la casca e qutanllela cun coitelo. Hai cestera de corres e cestera de vergas. A cestera de corres a que emprega varas enteiras, sexan de vimbio ou das rbores antes citadas. A elaboracin comeza pola base, que soe ser circular. Tamn posible comeza-lo cesto pola boca, valndose dunha mesa especial chea de furados formando crculos concntricos, o que permite facer cestos de diversos tamaos. O cesteiro encaixa nos furados unhas varas, os patrns, e logo empeza a tecer. Unha vez tecidas as paredes baixa os patrns e tece o fondo. Estas das tcnicas de cestera de corres impoen, anda que non en exclusiva, os cestos de fondo circular. En cambio, a tcnica de confeccin de cestos con vergas impn as formas cadradas. Para os cestos de vergas o primeiro preparar estas. En cestera chaman vergas s tiras de madeira rachada. Os cesteiros confeccionan cestos e cestas para transportar patacas, millo e outros productos agrcolas; cestos para a roupa, queipos, carabelas, canastrias, panelas, cestos carreteiros, moicos e culeiros para a vendima; s veces tamn lles encargan os cabaceiros para o millo e os canizos, anda que normalmente estes fanos os propios labregos. As monturas Moitas casas manteen unha cabalgadura. util para os desprazamentos de media distancia e incluso carga un saco, feixe de herba ou un pelello de vio. Os capadores e tratantes de gando prefiren mulas. Nos burros montan s as mulleres, sentadas de lado na albarda. Pero os burros serven principalmente como animais de carga. Penlles unha albarda ou uns ganchos, un a cada lado do animal. Cada gancho est composto por dous paos en forma de uve unidos por medio dunhas travesas. Non sempre dispoen de sela para as bestas. A mido, sobre todo os rapaces, montan sobre unha simple manta ou un saco. Algunhas mulleres montan as bestas e os burros sentadas en xamas, que un asento de tesoira con respaldo e brazos e que se suxeita albarda cunhas correas. Polos camios e estradas, os cabalos sen ferraduras desgastan axia os cascos e chegan a coxear. Por iso os donos adoitan levalos s ferradores, que s veces son os mesmos ferreiros, pero non sempre. O animal ten que ser suxeitado polo dono, ou por varios homes se bravo. Para empezar, qutalle animal as ferraduras vellas coas tenaces. Logo limpa ben o casco co puxavante, que unha especie de paleta con fio na parte dianteira. Elixe a ferradura axeitada; se necesario adaptala casco do animal, brea ou pchaa petndolle cun martelo sobre a bigornia, que semellante zafra dos ferreiros pero mis pequena. Despois esptalle os cravos, coidando que entren inclinados para que saian exterior e poder remachalos co derrematador. Finalmente, coa escofina e a coitela repasa o casco. Os alabardeiros confeccionan as selas e as albardas con tdolos complementos: cabezadas, estribos e alforxas. Selas encrganlles poucas, porque son mellores e mis baratas as que ofrece a industria. A albarda unha especie de almofada de tea de saco chea de palla e cuberta de coiro. O carro Ningunha casa carece de carro para transporta-la lea, o toxo, o esterco, os monllos, as patacas e as uvas da vendimia. Nalgunhas parroquias para o aprovisionamento de lea para todo o ano ou para transportar materiais de construccin, as casas organizan un

carreto: piden a colaboracin dos vecios cos seus respectivos carros e xugadas, e a cambio ofrcenlles unha comida e quedan obrigados a devolvrlle-la mesma axuda. O carro do pas, como os do norte de Espaa, un carro de eixe mbil e roda maciza. Fano os propios labregos, se son maosos, ou encrganllo carpinteiro especializado, o fragueiro. Grdano no pendello, na corte, debaixo do hrreo de tipo asturiano ou no cabanel. O carro consta de das partes fundamentais: o chedeiro e o rodado. O chedeiro est formado pola mesa coa cabezalla e os artellos do eixe. O rodado consta do eixe e das rodas, que xiran conxuntamente. A roda, da que existen numerosas variantes, consta dunha peza central, o min, e de das laterais, as cambas, unidas min por das travesas interiores chamadas rilleiras. Do carro tira unha xugada de vacas ou de bois, moito mis fortes para o tiro que os cabalos. Cando a carga moita ou cando hai que subir por unha costa moi empinada, como sucede a mido nos Ancares, enganchan unha segunda xugada cabezalla por medio dun solio. A parella de vacas tira do carro por medio do xugo, que se engancha co loro cabezalla do carro. De xugos existen, como na Antigidade, dous tipos: de canga ou xugular, que apoia no pescozo do animal; e de mulida ou cornal, que vai atado s cornos cunhas correas e que aproveita mellor a forza dos animais anque deixndolles menos liberdade de movemento. O xugo cornal ten na parte superior unha serie de santes, castelares, entre os que pasan as correas que o amarran s cornos. A mido os xugos estn adornados con tallas. A roseta un motivo frecuente. As estrelas de cinco puntas e as cruces serven para protexe-la xugada de calquera maleficio. As vacas e a carga tanas con cordas e adivais. A maiora das cordas, de fabricacin industrial, mrcanas na taberna ou nas feiras. Os camios do carro son as corredoiras. Como os carreiros, carecen de firme. Nas parroquias a penas hai calzadas, ou sexa, camios empedrados. Onde o terreo brando, co paso do tempo a erosin afunde as corredoiras formando congostras, que quedan entre paredes mis ou menos altas. Nalgns casos os labregos protexen da erosin as pendentes cubrindo o chan con laxes ou pedras irregulares. En Melide chaman portos s pasos dos ros lastrados con pedras para que o carro non afunda na lama e na area. No arranxo dos camios traballan tdolos vecios. De limpar de vexetacin as beiras encrganse os donos das fincas. Os barcos Igual que sucede cos transportes terrestres e cos apeiros de labranza, e tamn cos costumes , no perodo 1926-1965 conviven barcos modernos con outros aparecidos en distintas pocas. A variedade responde s distintos niveis econmicos dos marieiros, s diferentes caractersticas do litoral e s especialidades de pesca. As, os barcos para mar aberto, a fin de garantir unha maior estabilidade, son de mis manga e maior calado. En cambio, os de fondo plano son propios das praias e ribeiras baixas. Os barcos de vapor e as motoras A aplicacin de mquinas de vapor para impulsar barcos realizouse por primeira vez en Inglaterra en 1860. dispoer de forza motriz propia e non depender dos ventos, o barco de vapor permita pescar mis horas, mis das ano, estende-lo radio de accin a zonas mis productivas, usar redes mis grandes empregando menos xente e pecha-lo cerco con maior rapidez.

En 1908 haba en Galicia 36 vapores dedicados pesca da sardia; en 1914, xa eran 198; en 1934, 732. Era a comunidade espaola con maior nmero de vapores. A maiora concentrbanse en Vigo, A Corua e Ferrol, as cidades que dispoan de estacin de tren para a exportacin de peixe fresco e tamn de fbricas de xeo e almacns de carbn. Os ltimos desapareceron nos anos setenta ante a competencia dos motores diesel. Tres eran as principais vantaxe con respecto s vapores: o motor ocupa menos espacio que a mquina, a caldeira e a carboeira; non require persoal permanente, como o maqinista e o fogoneiro; consome menos combustible, porque pode manterse apagado durante as faenas de pesca; e custaba menos. A dorna De orixe incerta, probablemente anterior sculo XVI, foi paulatinamente desprazada polas motoras acabando por ser de marieiros pobres; algunhas mantense como embarcacins deportivas e outras adaptronse s motores fra borda sen perde-la sa esencia. De quilla pronunciada e notable calado, axitase perfectamente navegacin a vela. A traieira Esta embarcacin asociada traa chegou a Galicia, procedente do Cantbrico, a finais do sculo XIX. comezo do perodo 1926-1965 xa case desaparecera fronte competencia dos barcos de vapor e de redes de maior rendemento. Caracterzase pola sa seccin en U, sen quilla. Anque aparellada con dous mastros con vela mstica para aproveita-lo bo vento, non moi veleira; normalmente navega a remo, con 8-10 por banda, a fin de realiza-lo cerco con rapidez. A gamela Trtase dunha embarcacin pequena, o que lle permite navegar en zonas de moi pouco calado. Usa vela tercio ou mstica. As mis comns, chamadas tamn chalanas, son de proa aguzada e de popa cadrada, que, a partir dos anos sesenta, permitira fixar sen dificultade un motor fra borda. Axitanse perfectamente s condicins xeogrficas das Ras Baixas e pesca de baixura. Serve como auxiliar, para transporta-los marieiros do barco a terra e viceversa, pero tamn se usa como barco de pesca. A sa expansin, relativamente recente, dbese a que polo seu prezo est alcance dos marieiros independentes. O bote sano, como a gamela, como embarcacin auxiliar e para a pesca na ribeira, especialmente con nasa, redes pequenas e lia. Caracterzase por te-la quilla e o fondo redondos, podendo ser de proa e popa simtricas ou con popa cadrada. Leva vela de relinga, latina ou mstica, e tamn remos.

 O traballo e a propiedade
12. O traballo O traballo habitual O medio xeogrfico e as condicins tcnicas nas que se desenvolve a agricultura no perodo 1926-1965 permiten o cultivo intensivo, pero a cambio de fortes inversins de traballo. O labrego traballa moitas horas e a mido en labores, como as estivadas e as mallas, tremendamente duros. E ten que colaborar toda a familia, includas as mulleres, e mesmo os vellos e os nenos. Non estraa que ser traballador sexa un dos valores mis apreciados. As persoas modlicas son sempre honradas e traballadoras. A unidade de explotacin agrcola a casa. Calclase que unha casa que cultiva unha hectrea de terra dedica entre 30 e 40 das do ano s traballos de almacenamento dos productos agrcolas e preparacin do carro e dos apeiros; de 30 a 60 das, corte de esquilmo para o esterco; de 80 a 120, coidado dos animais domsticos; de 40 a 50 s prados. Directamente nos cultivos empregan moitos das: por hectrea de trigo ou centeo, entre 70 e 90 das; de vio, entre 350 e 680. Un da de traballo normal empeza s sete da ma no vern, algo mis tarde no inverno. As mulleres moxen as vacas e danlle de comer s porcos, s galias e gando. Logo de almorzar, os nenos van escola ou, en vacacions, botan o gando monte. Os homes van cavar, arar, coller lea ou calquera outro labor que lles corresponda. As mulleres colaboran cos maridos no campo e, coa axuda da avoa ou dalgunha filla pequena, encrganse dos labores domsticos. s doce comen. Despois da comida, no vern dormen unha sesta ou conversan; no inverno, como os das son curtos, incorpranse de novo traballo. noitia volven para a casa e anda queda, sobre todo para a muller, moito por facer: atende-lo gando, pechalas galias, muxir novamente as vacas e prepara-la merenda. En xeral, sen ter en conta as numerosas variacins locais, os traballos mis caractersticos longo do ano son: en xaneiro, prepara-la terra para as patacas; en febreiro, cava-las rozas, colle-lo toxo para o esterco e corta-la lea; en marzo, planta-las patacas e alista-la horta; en abril, prepara-las leiras para o millo; en maio, sementa-lo millo; en xuo, sachalo; en xullo rarea-lo millo e sega-lo feo e os cereais; en agosto, malla-los cereais de inverno e recolle-las ervellas; en setembro, limpa-los cereais, sementa-lo alcacn e empeza-la cachea de patacas; en outubro, sega-lo millo e esfollar; en novembro, bota-lo trigo do monte; en decembro, bota-los cereais de labrado. Dentro da familia distriben os traballos, agrcolas e domsticos, de acordo cunhas normas nas que inflen vez aspectos biolxicos e sociais e coas que se pretende reduci-los conflictos e aumenta-la eficacia. s nenos e s vellos, mis dbiles, correspndenlle-los traballos mais lixeiros. s mulleres que pasan boa parte da vida adulta embarazadas e dando de mamar s crianzas, asgnanlle-los traballos domsticos. Os homes, polo xeral mis fortes, encrganse, como en tdalas sociedades de agricultura con arado, de arar, cavar e dos labores que requiren mis forza. Pero iso non supn que a muller se dedique exclusivamente s traballos caseiros, pois a agricultura intensiva que se practica fai necesaria a sa presencia nas agras. Os numerosos labores para os que homes e femias estn igualmente dotados reprtense de forma mis ou menos equitativa. Traballos fortes exclusivamente masculinos son arar, cava-las estivadas, poe-las patacas con legn, carga-lo carro con lea ou sterco, subi-los feixes de palla palleiro, mallar co mallo e coller no monte. Tamn de homes mata-lo porco. Na costa o traballo

de marieiro, que bastante a mido supn manipular pesadas redes, labor masculino. Os homes tamn se encargan de traslada-las redes do barco s secadoiros e de aqu novamente a bordo, no carro, en cestas ou lombo; de prepara-la carnada; e de subi-las embarcacins praia cando necesitan ser calafateadas ou pintadas. Son traballos exclusivamente femininos os centrados na casa. As mulleres consagran boa parte do tempo coidado dos fillos, dos enfermos e dos ancins. Ademais cocian, limpan, cosen, lavan a roupa, fan as camas e atenden o gando; e realizan a maior parte dos traballos do lio e fan, ben no fiadeiro, ben mentres atenden a comida ou coidan os nenos. Isto supn que non descansan nin os domingos nin das de festa. Brlanse de quen mostra afeccin polos traballos asignados sexo contrario, non de quen se ve obrigado a realizalos por necesidade. En xeral, critican menos severamente a unha muller que traballa coma un home que a un home cazoleiro. Algns oficios reprtenos seguindo a norma que adxudica os traballos caseiros s mulleres e os de mis forza s homes. As, son mulleres as costureiras, modistas e tecels. Os xastres, para evitar contactos escabrosos entre a posible costureira e os seus clientes varns na toma de medidas e a proba das prendas, son homes; pero non se libran da sospeita de efeminados. Son masculinos os oficios que requiren certa forza coma ferreira, canteiro, muieiro (que ten que levanta-las moas e picalas), carpinteiro... En moitos traballos reparten as faenas: mentres que o home ara, o neno chama as vacas e a muller sementa; para face-lo pan, o home trae a lea do monte e quena o forno, mentres a muller amasa. Nas parroquias nas que a agricultura pobre e os homes se dedican a oficios mis ou menos ambulantes que os obrigan a ausentarse boa parte do ano, coma canteiros e afiadores, as mulleres incrementan a sa presencia no campo. Tamn nas parroquias prximas s cidades, se os homes desempean un traballo asalariado. O mesmo, e con mis razn, sucede se o esposo emigra. Neses casos, s labores agrcolas que desempean normalmente, agregan os dos maridos. Como di unha cantiga, a muller labrega non pode competir coa burguesa en fermosura e elegancia precisamente porque a necesidade a obriga a realizar traballos duros. Son as mulleres dos marieiros as que se ocupan das leiras, xeralmente pequenas, coas que se complementa a alimentacin diaria. E como as terras soen ser poucas e o gando escaso, anda dispoen de tempo para obter outros pequenos ingresos que engadir s non excesivamente elevados e seguros dos homes. Estes son os principais oficios que se lles presentan s mulleres da beiramar: mariscadora; pescantina, vendendo peixe na praza, nos mercados ou polas casas dos labregos; de operaria nas fbricas de conservas e de salga; de palilleiras; e de redeiras, arranxando as redes de fo a cambio dun salario fixo aboado polo armador do barco. Os vellos encrganse, claro est, dos traballos mis lixeiros, pero sen deixar de colaborar. As avoas ocpanse da cocia, do coidado dos netos e, na medida das sas forzas, de axudar noutros labores domsticos. Os vellos marieiros atan redes e os labregos pastorean os animais no monte ou levan unha ou das vacas presas a pace-los roleiros e as cunetas. A participacin dos nenos non desprezada. Nos das sen escola, e incluso durante o curso se o traballo o esixe, cooperan cos adultos. Dise que o labor do neno pouco e o que o perde louco. Empezan a participar nos traballos a partir dos cinco anos. Encrganse de chama-las vacas postas carro ou, sobre todo, arado, para que a xugada faga os regos ben dereitos; botan o mineral no rego, espallan a herba na sega, fan mandados, como ir buscar auga, ir taberna mercar comestibles, leva-la comida pai campo ou pedi-la vez para usa-lo forno; pican a lea para o lume e coidan o gando no monte.

Na zona de oficios ambulantes os rapaces saen de aprendices mutilos cos mestres naceiros servndolles de criados a cambio da comida e de aprende-lo oficio. Pasan horas e horas polos camios, dormen en mseras pousadas e en alpendres, e estn expostos, nalgns casos, a ser maltratados e pouco atendidos polos amos. No litoral o rapaz limpa cada da o barco quitndolle os restos do peixe e das algas; carga a bordo a auga, a lea e as patacas para cociar; e fai calquera mandado que os marieiros lle pidan. hora de pescar correspndelle ir na proa, onde as capturas resultan mis difciles. As nenas carrexan auga dende a fonte e, cando as nais estn traballando nos campos, substitenas nos labores da casa. Lavan, van por verdrua horta, preparan o xantar, fregan a louza e incluso se responsabilizan de coida-los irmns pequenos. Os traballos de axuda mutua Se ben a maiora dos traballos realzanos os membros da casa, hai ocasins, como a malla, a sega da herba seca, a vendima, a mata do porco, a esfollada e o carreto de lea ou de materiais para a construccin da casa, nas que se solicita a axuda dos parentes e vecios. Non sempre que se d colaboracin de vecios nun traballo se trata de axuda mutua. Hai traballos, que chamaremos colectivos, nos que participan os vecios da aldea ou da parroquia para realizaren algunha obra de interese xeral: o arranxo dos camios, das fontes e dos regos; a reparacin da escola, da igrexa e do cemiterio; e as conduccins da auga para as casas. Outras veces os vecios xntanse para traballar pero non se axudan mutuamente: cada un realiza o seu traballo no seu propio beneficio. Trtase nestes casos de grupos de traballo de compaa, pero non de axuda. Un exemplo o fiadeiro. Renense para crear un ambiente de festa que axude a realizar con mellor nimo un traballo tan pesado, rutineiro e aburrido. A concentracin de man de obra soluciona varios tipos de problemas. Resulta imprescindible en labores que esixen moitos participantes e son inaprazables. Por exemplo na matanza, nos enterros e nas vodas. Nos enterros necesitan colaboradores para avisa-lo cura e os parentes, para amortalla-lo defunto, para os trmites legais e para prepara-la comida funeraria; na voda, para preparar e servi-lo banquete, que soe ser na casa. Noutras ocasins, anque non sexa imprescindible, a concentracin de man de obra beneficiosa porque reduce o risco de que un cambio de tempo estrague un labor a medio empezar. As, por exemplo, permite acabar axia a sega dos cereais e da herba seca evitando que unha chuvia inesperada molle a colleita. Se cada casa traballase para si, multiplicaranse as posibilidades de que un trebn sorprendese a todos co traballo a medias. Tamn evita o desprazamento repetido s leiras, sempre pequenas e a mido afastadas. Nalgns traballos obrigan cooperacin motivos tcnicos. A malla con malladora un excelente exemplo. NA malla con malla resulta aconsellable a axuda dalgns vecios e parentes para rematar en seguida e minora-lo perigo de que unha chuvia inesperada pille o cereal estendido na eira. Pero a malla con malladora esixe unhas corenta persoas traballando simultaneamente. Tamn son claras as razns tcnicas para as axudas nas aradas con vesadoiro, nas que se precisa a intervencin simultnea dunhas vintecinco a cincuenta persoas: un home adulto empuando a rabela; un neno chamando a primeira xugada de bois; varias persoas atendendo a cada unha das restantes xugadas, que poden ser catro ou incluso

mis; entre vinte e trinta persoas, normalmente mozos de mbolos sexos, que van detrs do arado desfacendo os terrns e achanzando a terra con sachas e legns. Cada un asiste traballo dos demais esperando recibi-la mesma colaboracin, establecndose entre as casas unha relacin de reciprocidade mis ou menos estable. Ven con malos ollos o vecio que nega unha solicitude de axuda. Considrano persoa pouco fiable. Boa parte das acusacins de bruxera estn destinadas a corrixir este fundamental problema. Eses vecios individualistas que non participan cos demais nas axudas mutuas corren o risco de seren acusados de bruxos. E en realidade son autnticos bruxos, porque bruxo como veremos a mala persoa, e eles, no sistema de valores admitido que se corresponde coa realidade econmica e social comprtanse como malos vecios. Peor anda o que recibiu a axuda e non cumpre coa abriga de devolvela. A sancin que lle impoen vara entre as simples crticas e rexoubas, ata a ruptura de relacins temporal ou, se o caso moi grave, permanente. As casas piden a axuda s parentes e s vecios mis prximos. A necesidade de man de obra obriga a reforza-las relacins cos parentes e cos vecios, sobre todo cos vecios de porta. Pero non con tdolos parentes e vecios. Con determinadas familias manteen vnculos mis estreitos, que normalmente se prolongan durante anos. O tamao do grupo cooperativo depende, loxicamente, do traballo a realizar. Na matanza abonda con algn familiar moi prximo e algn vecio de porta; na malla, en cambio, precisan a cooperacin dunha aldea de tamao medio. Cada casa elixe os seus colaboradores para cada traballo basendose en varios criterios. Un primeiro factor, esencial, que existan boas relacins con esas casas, sexan de parentes ou vecios. Un segundo factor non menos esencial que a casa coa que se quere establecer relacin de axuda mutua ofreza o que se necesita. Pola sa banda, unha casa que lle solicitan determinada axuda aceptar se ve que os solicitantes poden ofertar unha contraprestacin equivalente. Un terceiro factor a proximidade; entre dous vecios cos que manteen boas relacins, prefiren o mis prximo. Non en tdalas axudas esperan unha devolucin inmediata estilo do que sucede na sega ou nas mallas. Algunhas colaboracins, como as de voda e enterro, son a longo prazo. Hoxe por ti, ma por min, di a xente. o caso tamn das axudas nos labores do campo a vivas con fillos pequenos. Por que se usa o sistema de axuda mutua en lugar de contratar xornaleiros? Hai unha razn fundamental: a sociedade campesia est composta na sa maiora por pequenos propietarios. Isto supn que escasean os xornaleiros. Os existentes non abondan para encargrense de tdalas faenas, sobre todo tendo en conta que a demanda de moita man de obra nun curto espacio de tempo. E por outra banda, a estes pequenos propietarios, con minguados recursos, resltalles mis doado paga-lo traballo dos outros co seu propio traballo que con cartos. Isto queda confirmado polo feito de que as casas ricas, que as hai, non participan directamente nos traballos cooperativos. As sas posibilidades econmicas permtenlles das alternativas: pagar un ou varios xornaleiros que participen no seu nome nos traballos de axuda mutua, gaando o dereito a recibir contraprestacins; ou recrutar operarios e pagarlles unha boa comida. Neste ltimo caso os participantes estn entre os vecios menos afortunados, que, ademais da comida, buscan gaa-la proteccin da casa rica para pedirlle recomendacins, lea do monte, cesin temporal de terras ou pasteiros. As pois, o sistema de axuda mutua est perfectamente acorde coas condicins tcnicas e sociais da sociedade rural do perodo 1926-1965.

Os traballos en compaa e os de axuda mutua case sempre van acompaados dun ambiente festivo. Hai xogos, msica, baile, picardas, comida e vio. Nunha palabra: festa. Por un lado, a festa serve de recompensa polo esforzo; por outro, consolida os lazos entre os participantes. Lazos dos que depende a indispensable colaboracin no futuro. Na sociedade rural manter boas relacins cos parentes e vecios non unha simple cuestin de formas, sempre importantes, sen dbida; unha cuestin case de supervivencia. Por iso non desapareceron estas celebracins festivas a pesar das reiteradas crticas da Igrexa posiblemente non demasiado asumidas polo clero baixo, coecedor da realidade social , para quen resultaban escandalosas certas licencias. Na festa poucas veces falta unha comida mis ou menos abundante. A comida , por un lado, o pago inmediato polo traballo. Pero non tdolos traballos son iguais e, polo tanto, tampouco as comidas. Pero ademais de pago inmediato, a comida dos traballos en grupo cumpre as funcins dun banquete. Sendo a rural unha sociedade na que o consumo alimentario anda polo mnimo e na que non faltan perodos de fame, a fartura do banquete, que se engade a exaltacin producida polo vio e as bebidas, crea un ambiente de camaradera que reforza as relacins de vecianza. Por iso bastante a mido son ocasin para cntigas nas que se loa os que colaboran e se critica os que non o fan ou traballan con desgana. O sistema necesita das axudas, e o ambiente festivo contribe a fortalece-los vnculos que as fan posibles. Esforzo e troula, e case sempre un xantar apetitoso, renense na matanza, na malla, no carreto, na esfolla, na fa de la e do lio, na sega e noutros traballos. Na matanza piden a colaboracin duns poucos parentes e vecios. Logo, en recompensa, invtanos a unha festa ou reglanlles un cacho de carne. A xente compara a festa da matanza coa patronal, porque tamn estn presentes os familiares e porque a comida, especialmente a carne, abunda. Como a festa patronal, revivifica as relacins entre parentes. Pero existen un par de aspectos mis. Por un lado, xera un sistema de intercambio de carne fresca. Como na sociedade rural non se coecen mtodos para conservar en bo estado as vsceras, compartilas con parentes e vecios, que sa vez devolveran a invitacin cando maten, conseguen comer carne fresca non s na propia matanza, senn na de cada un dos parentes e vecios invitados. No carcter festivo da matanza probablemente infle tamn o feito de que no pasado en Espaa convivisen os cristins con pobos o xudeu e o rabe que rexeitan a carne de porco. Participar na festa equivala a unha manifestacin pblica de fe; non participar, a ser sospeitoso de falsa conversin. Os pratos mis tpicos da matanza fanse a base de fgado, de roxns ou de sangue cocido. E case nunca faltan as filloas, tanto brancas como de sangue. E vio, moito vio, caf e copas. E cantigas e mais cantigas. Na malla os costumes varan moito dunha parroquia a outra, e mesmo dentro dunha soa parroquia. Os malladores teen maneiras de teatraliza-la obriga que nestas zonas ten toda casa de retribur cun manxar a axuda recibida na malla. Estes esixen a acostumada invitacin presentando o vincallo e os ltimos monllos porque estes son a proba de que xa cumpriron co seu traballo. Todo isto nun ambiente de brinca, de camaradera vecial e de ledicia polo traballo feito. Denominan carreto ou carretada a axuda de transporte que uns vecios se prestan a outros en ocasins fixadas polo costume. Cada vecio participante pon o seu carro e a correspondente xugada para carrexar lousa, pedra e outros materiais de construccin. Despois de comer e beber en abundancia, entre cafs e copas, un dos comensais inicia o que chaman brinde ou loia. Unha loia unha cuarteta co segundo e cuarto versos asonantados e que se improvisa no momento de ser cantada. O cantor dirxea a un dos

presentes, quen responde con outra que empece coa derradeira palabra da que lle dedicaron. O segundo devolve a alusin ou dirxese a unha terceira persoa. Os cantores consagran as primeiras loias a agradece-lo seu labor s cocieiras e a gaberse de te-los mellores bois, vacas e carro. Logo ironizan sobre os que no carreto traballaron pouco e sen embargo na festa comen moito; sobre os solteiros entradios en anos, sobre os que rouban a auga nos prados... Fan unha crtica de tdalas infraccins s normas. E os aludidos han de ofrece-las sas explicacins loiando. As pois, como na regueifa, a colectividade xulga o comportamento dos seus membros e lmbralle-lo proceder correcto. A cea, catalizador dos sentimentos de camaradera vecial, permite a reprimenda dos dscolos. Os fiadeiros case desapareceron nos primeiros anos do sculo. A principio dos anos trinta, como as condicins xerais favorecan a volta s tecidos artesns, as fas recobraron a sa forza por uns anos. Empezan polo mes de xaneiro, anoitecer e duran ata a media noite. Hai dous tipos de fiadeiro: o de traballo en compaa, cando as mulleres dunha aldea ou barrio se renen as noites de inverno nunha das casas, compartindo os gastos da luz de gas, para fiar cada unha a sa propia la ou lio; e de traballo en axuda, que se celebra unha ou varias noites nunha casa rica que chama as mozas para que lle fen; a cambio, ofrece unha pequena colaboracin. Os mozos concorren a estas longas reunins, ss ou en grupos, entoando cantigas. E as mozas do fiadeiro respndenlles empezando as unha loita potica entre os dous sexos que chaman desafo. Tamn amenizan o fiadeiro con xogos e bailes. Entre os xogos, que son en moitos casos pequenas representacins teatrais: o garavanzo gordo, o lorcho, a pita cega, corra a zoca, o dos casados, o dos labradores, o do sarillo, o do zapato, o do barbeiro, do mdico, do feirante, etc. Unha fiada de sona conta cun punteiro de gaita acompaado de pandeiros, culleres, cunchas, ferrias, pandeiretas e nalgunhas ocasins , frautas, acordens e bombos. Un dos bailes mis frecuentes a mueira redonda, porque a sa cadencia permtelles s mozas fiar bailando, xa que se moven coma nun paseo, mentres que os mozos, que non traballan, presumen da sa axilidade para os saltos. En resumo: dado o tipo de propiedade e de estructura social, a cooperacin entre vecios resulta imprescindible en certos labores agrcolas. Polo tanto, dependen en gran medida das boas relacins coas persoas prximas. E a fortalecer e mellorar esas relacins contriben decisivamente os banquetes, tanto os que se celebran nas festas como en ocasin dos propios traballos cooperativos. O traballo asalariado Non existen labregos que traballen exclusivamente como asalariados, salvo os criados que, normalmente, conviven cos amos. Si existen xornaleiros, que son labregos pobres, normalmente fillos segundns que a pesar de non recibi-la mellora optan por fundar unha familia, e que sobreviven cultivando as sas pequenas propiedades e traballando esporadicamente para os propietarios ricos, necesitados de man de obra nos momentos de mxima actividade agrcola. Os xornaleiros traballan a seco ou, mis frecuentemente, a mantido. A mantido comen por conta do patrn e cobran unha pequena cantidade en dieiro; a seco, cobran en dieiro, sen dereito a comida. Un tipo de traballo asalariado no campo o dos segadores que van polas parroquias galegas, pero especialmente polas vilas de Castela e Estremadura, segando os cereais. Este traballo foi decaendo a medida que en Castela se mecanizaba a sega, pero mantvose nalgunhas parroquias cerealeiras de Galicia.

Os seitureiros van en cuadrillas de sete a quince membros, formadas por homes e mulleres, s homes ou s mulleres, entre os quince e os cincuenta anos; s veces acompaos un neno para traer auga e para outros mandados. Dirxeos un maioral ou maiorala, que unha persoa con experiencia e que coece os lugares onde se necesitan segadores. Normalmente unha cuadrilla volve ano tras ano s mesmas casas. Contratan cos propietarios dos campos o traballo, que incle a seitura e o atado dos monllos. A cambio reciben a cantidade estipulada, catro comidas diarias e un cuarto ou palleira para durmiren. A xornada de sol a sol. Cando a cuadrilla mixta, os homes segan e as mulleres atan; se non mixta, atan os mis novos, con menos experiencia, que tamn cobran menos. No litoral hai diversos traballos asalariados. Se ben boa parte dos marieiros pescan de forma independente ou parcera, tamn os hai que traballan a soldo nos grandes barcos. As mulleres emprganse como redeiras ou nas fbricas de conserva ou salga. Os que viven nas parroquias prximas s cidades buscan traballo na construccin, de albaneis, canteiros ou carpinteiros. Os oficios Hai persoas que, sen deixar de seren labregos, dedican unha parte mis ou menos ampla do seu tempo a traballos especializados. Son os oleiros, tecels, afiadores, cordeiros, palilleiras, etc. Salvo excepcins, non se trata de especialistas a tempo completo. Dependendo do traballo que cmpre realizar, uns, coma os oleiros e tecels, traballan na sa casa; outros, coma os afiadores, son ambulantes; tamn hai casos intermedios, coma os cesteiros e os zoqueiros, que parte do ano traballan na casa fabricando productos para vender no mercado, e parte andan de casa en casa realizando encargas. Cobran en cartos ou en especie. comezo do perodo 1926-1965 abundan os artesns. A medida que o pas progresa e que os labregos se integran na economa de mercado a maiora deles irn desaparecendo. Nos anos sesenta quedaban poucos e de forma marxinal. Por certo, e en contra dunha opinin vulgar moi estendida, os oficios non se mantiveran inalterados dende a noite dos tempos. Ferreiros, oleiros e afiadores, por exemplo, experimentaron notables cambios no ltimo sculo. Os oficios, en xeral, non proporcionan mellores condicins de vida que a terra. En realidade recorren a eles as persoas con escasas propiedades, en especial os fillos segundns que non reciben a mellora e que permanecen solteiros. Razn similar a que empuxa a certas parroquias a especializarse nalgn oficio. Hai oficios que aparecen en todas ou case tdalas parroquias, como o de tecel, ferreiro, carboeiro e zoqueiro. Outros estn mis vinculados a determinados lugares. Neste caso o tipo de especializacin, s veces, nace do aproveitamento das posibilidades que ofreza a zona. Por exemplo, a existencia de boa arxila posibilita a especializacin de oleiros e telleiros. Non casual que moitos dos especialistas ambulantes procedan da provincia de Ourense, de zonas con escasas e cativas terras de cultivo e de clima menos favorable. Os traballadores ambulantes, coma os canteiros e afiadores, empregan entre eles unha xerga propia que lles permite, non tanto engana-los clientes, como a veces se di, senn reforza-la sa identidade. Eles que estn en certa maneira desarraigados, coas races arrincadas da sa terra e parroquia, buscan na xerga exclusiva o fortalecemento da sa identidade como grupo.

13. Propiedade O acceso propiedade A maior parte das explotacins estn en mans de pequenos propietarios. Pero non dende sempre. Precisamente o acceso propiedade dun considerable nmero de labregos o que marca, nos anos vinte, o inicio do perodo 1926-1965 que estamos estudiando. No Antigo Rxime numerosos labregos traballaban terras alleas baixo o sistema foral. O foro era un contrato de longa duracin, eventualmente perpetuo, polo que un seor ou institucin ceda a outro o uso da terra a cambio dunha renda. Era un sistema axeitado a unha agricultura de tipo intensivo, como a galega, que necesita unha atencin constante, que os xornaleiros temporais non prestan. Pero ofreca serios inconvenientes para a modernizacin da agricultura que se estaba dando en Europa dende o sculo XVIII. A agricultura moderna deba intensifica-la produccin para abastece-las cidades que medraban a medida que medraba a industria. Durante os sculos XVIII e XIX houbo un intenso debate sobre o foro. Os seores, como era de esperar, opuxronse a todo intento de suprimi-lo sistema. A finais do XIX a opinin xeneralizada era que o foro freaba o desenvolvemento dunha agricultura mis productiva e capaz de competir coa doutros pases europeos no nacente mercado mundial de productos agrarios, pois nin seores nin arrendatarios invertan nas necesarias melloras tcnicas, coas conseguintes deficiencias na produccin. A pobreza das parroquias, como Berdoias, nas que se mantivo o sistema de foros, demostra que a anlise era correcta. Dende a ltima dcada do XIX algns seores, intundo que non haba outra sada, chegan a acordo cos arrendatarios para redimi-los foros. Nos anos vinte entre un 60 e 75% das terras anda eran explotadas en rxime foral. O proceso de redencin acelerouse nos anos anteriores e posteriores a 1926, ano no que o goberno de Primo de Rivera promulgou un decreto polo que se abra un prazo de cinco anos para redimilos a cambio dunha indemnizacin. A suma a pagar polo foreiro amo era aproximadamente unhas vinte veces o valor das rendas. Establecanse diferencias entre os foros antigos, os da poca da desamortizacin e os sub-foros. O prazo, despois de varias disposicins de distintos gobernos, rematou en 1973. Os labregos conseguiron os cartos necesarios intensificando a produccin e tamn emigrando temporalmente a Amrica. O proceso de redencin foi mis intenso nos anos anteriores e posteriores Decreto de 1926, pero continuou ata os anos cincuenta. Na dcada dos sesenta xa quedaban moi poucos foros, pertencentes a foreiros que non quixeron ou non puideron redimir, e a donos que fixeron odos xordos lei esperando quedar co dominio total das terras. Xerarquas No perodo 1926-1965 unha elevada procentaxe da propiedade est repartida entre pequenos propietarios, o que fai da sociedade rural unha sociedade integrada, sen graves conflictos de clase. Non cabe, pois, falar de clases sociais. Pero iso non implica que non existan apreciables diferencias de fortuna. Na escala xerrquica os principais grupos son: mendigos, criados, xornaleiros, parceiros, propietarios medios e grandes propietarios. Os mendigos ocupan o nivel inferior, dos que se ri a xente, e s que respecta pouco. Foron especialmente abundantes durante a crise que seguiu Guerra Civil. Non posen casa, nin terras, nin desempean ningn traballo remunerado. Peregrinan de aldea en

aldea pedindo e asisten s romaras onde os devotos, como un acto penitencial mis, acostuman dar esmola. A arte do mendigo consiste en fomenta-la compaixn e espertalo orgullo do doador por medio de loas: Que seorita tan boa! Dame algo! Acollelos durante a noite, ofrecerlles casa cuberta ou o quente forno comunal unha norma bastante respectada. Son os pobres de Deus, pobrios do Noso Seor, os irmns e hai que ser caritativos con eles porque Cristo dixo canto fixestes a un destes irmns meus mis pequenos, fixstesmo a min. Pero pensan que os mendigos son envexosos. E tamen que coa envexa causen mal de ollo nas persoas e nos animais. Tamn temen que boten maldicins. Son crenzas que actan como mecanismo cultural para forza-la caridade cos mis necesitados, sobre todo s mis ricos, s que a sociedade esixe que sexan mis xenerosos. Sen esa axuda os pobres, desesperados, poden converterse nun problema social grave. A cultura rural, como tdalas culturas tradicionais, mantn mecanismos de solidariedade que liman as diferencias para evitar conflictos. Os criados son os homes e mulleres que, carentes de terras propias, traballan para unha casa a cambio da mantenza e un reducido salario; case sempre visten por conta dos amos. Teen un status baixo, pero logran adquirir certo influxo se a casa na que serven poderosa. Algunhas casas fortes empregan ata dous ou tres criados. Os homes dedcanse traballo da terra, e as criadas, como as mulleres en xeral, s labores domsticos, pero colaborando na agricultura cando se precisa a sa axuda. Son case sempre clibes, porque o traballo non lles permite manter unha familia. A mido os criados conviven coa familia. frecuente que os criados mozos durman cos fillos dos amos e os acompaen s festas. Normalmente rematan os seus das na casa do amo, pero non sempre; s vecs pasan os ltimos anos na casa dos parentes, ofrecendo a cambio dos ltimos coidados os seus aforros e a lextima, se a teen; outros, sen familia que os acolla, acaban de mendigos. Os criados desapareceron cando a emigracin dos anos sesenta lles brindou mellores oportunidades. Os xornaleiros son os que de forma mis ou menos frecuente traballan para outras casas a cambio dun salario. En xeral posen poucas terras propias, pero existen diferencias: hainos que recorren xornal de forma espordica, e hainos tan pobres que case non contan con outro ingreso. Moitos destes ltimos viven en casopas, recibindo entn o nome de caseteiros ou, nos Ancares, bodegueiros, por vivir en mseros bodegos: pequenas vivendas terreas, de planta rectangular, cubertas con lousas e non con centeo, porque a penas o cultivan, e levantadas nos soutos ou nos montes comunais por non dispoeren de solares na aldea. Trtase de mulleres solteiras que viven soas ou de matrimonios integrados por fillos segundns que deciden fundar unha familia a pesar de non se-los herdeiros da casa paterna. Os xornaleiros traballan a seco ou, mis normalmente, a mantido. Polo xeral levan traballo os apeiros pequenos, como a sacha e a fouce, pero os grandes, como o arado e a grade, ponos o amo. A xornada abrangue de sol a sol. Algns especialzanse en certos labores, como a seitura dos cereais ou podar e sulfata-las vides, pero iso non lles impide realizar calquera outro traballo. Polo comn reciben bo trato, porque os que os contratan son vecios. Os artesns e traballadores ambulantes estn mis ou menos nivel dos xornaleiros: posen terras insuficientes e completan os ingresos con traballo para outros. Coma eles soen ser segundns, salvo en zonas especialmente pobres onde a maiora depende dun oficio. Tamn pertencen a este nivel os marieiros que traballan a soldo en barcos de altura. O nivel inmediatamente superior dos xornaleiros e artesns ocpano os non propietarios que explotan un lugar alleo polo que pagan unha cantidade en cartos ou en

especie. Son os foreiros, parceiros e arrendatarios. Durante o perodo 1926-1965, ata os anos cincuenta, anda quedan algns labregos que pagan foro; a partir de a, s subsisten casos illados coo o de Berdoias, onde a metade da parroquia os redimiu, pero a outra metade, pertencente a outro seor, non. Os foreiros pagan, segundo sexa o contrato, un cuarto ou un tercio dos froitos ou unha cantidade fixa, en especie ou cartos. No caso dos parceiros e arrendatarios os amos son donos de feito das terras, non como suceda cos seores dos foros. Os contratos de parcera e arrendamento, a diferencia dos foros, non son indefinidos. Os donos teen o dereito a expulsa-los caseiros cando o desexen, con tal de avisarlles cun ano de antelacin para que lles dea tempo a recolle-los froitos. O contrato de parcera se o caseiro paga cunha parte das colleitas, normalmente a metade; de arrendamento se paga unha cantidade fixa, sexa en froitos ou en cartos. Os parceiros, segundo un contrato case sempre verbal, reciben un lugar con casa e terras, pero pola casa non pagan. Da parte, en froitos, que deben aboarlle dono descontan a cantidade utilizada na semente. O gando que cra o caseiro pode ser propio ou do dono das terras. Se do caseiro, os beneficios correspndenlle integramente a el, pero debe pagarlle amo unha cantidade en dieiro polo uso dos prados do lugar. Se do dono, o caseiro e o dono dividen a partes iguais beneficios e perdas; o caseiro benefciase tamn co leite e co traballo dos animais. Polo comn os animais criados a medias son vacas; menos frecuentemente, cabalos e porcos. Nos Ancares tamn coidan abellas a medias, non porque custen moito, senn polo elevado valor do monte necesario para crialas. Os parceiros son especialmente numerosos nas zonas con grandes propiedades, que os donos non poden explotar directamente. Pola contra, descenden na costa, zona de mis acusado minifudio e mellora menos forte. Na dcada dos vinte os propietarios con terras en parcera procuraron vendelas por medo a unha reforma agraria que os privase dos seus dereitos. Foi esta unha segunda forma coa de redencin de foros pola que moitos labregos accederon propiedade. Nos anos de crise que seguiron Guerra Civil e Segunda Guerra Mundial moi poucos parceiros ascenderon a propietarios. Despois de 1960 moitos dos caseiros preferiron emigrar e os propietarios vronse obrigados a arrenda-las terras en condicins menos vantaxosas ou, se non atopaban parceiros, sinxelamente repoboalas de rbores. Parceiros, pois reciben como pago unha parte dos beneficios, son tamn a maiora dos marieiros non propietarios do barco de pesca. En xeral estn en peor situacin econmica que os labregos propietarios. Como os labregos parceiros, os pescadores que traballan en sistema de parcera reciben como pago do seu traballo parte dos beneficios; a diferencia deles, o dono non lles proporciona casa. O reparto faise polo sistema de quins, que varan segundo as pocas e as circunstancias. A maior capital invertido, maior a parte que o armador reclama. Nos grandes barcos de altura a inversin tan alta con respecto valor do traballo do marieiro que este xa non recibe quin e pasa a ser un simple asalariado. Os beneficios netos divdenos en partes iguais ou quins, dos que dous corresponden barco, un e medio patrn, outro tanto motorista, un quin a cada marieiro e un cuarto de quin rapaz do barco. Cada tripulante recibe, ademais, un montoncio de peixe para o consumo familiar e para vender. Por encima de parceiros sitanse os pequenos propietarios. As casas pobres son aquelas que dispoen de terras propias, pero non en cantidade suficiente para asegurarse a supervivencia. Necesitan traballar mis ou menos esporadicamente como xornaleiros ou coller en arrendo, non un lugar enteiro, pero si algunhas terras alleas.

Un propietario medio aquel que nin paga nin recibe rendas. Ten que posur, polo tanto, casa, labrado, monte e prado, unha parella de vacas, carro e apeiros de labranza. A cantidade de terras depende da productividade da zona. O tamao medio das explotacins de 6,2 hectreas; nas zonas montaosas, de menos productividade, aumenta. As casas fortes son as que posen mis terras das que poden traballar directamente. Algunhas casas ricas superan as 50 hectreas. Os excedentes, que ceden en parcera ou arrendo, oscilan entre unhas poucas leiras e varios lugares completos coas sas correspondentes casas. Os seores explotan persoalmente as terras que lles quedan mis prximas e cmodas. E poen gando a medias e prestan dieiro. Son as primeiras en adquirir innovacins tcnicas. Tamn gastan en viaxes, en radios, reloxos e outros obxectos de consumo pero prefiren investir en novas propiedades. Os seus membros son tratados de don e dona e a xente quita o sombreiro saudalos. Algn rico, sobre todo algn novo rico, marca as distancias non falando cos vecios de inferior status. O dieiro, fonte de poder, converte en nobres s homes correntes. Os ricos, anda que o tipo de dieta non vara moito, dispoen de mis alimentos. Os homes adultos pasan boa parte do tempo na caza. Os fillos estudian na cidade, especialmente para curas. A sa riqueza mdese polo tamao e calidade da casa, que incluso nas zonas de construccin con cachote loce finos traballos de cantera. Tamn polo nmero de vacas e de bois e, polo tanto, pola cantidade de prado. E pola magnitude da colleita de cereais, que se percibe no tamao do hrreo, das medas, dos palleiros e das tullas; na existencia de meda vella, ou sexa, de trigo ou centeo sobrante que non se malla no ano; e na duracin da malla. Outros signos de riqueza son o pombal e a adega. As augas As augas do mar e dos ros son de propiedade colectiva e, polo tanto, tamn son colectivos os dereitos sobre a pesca. Algo lxico se temos en conta que a pesca, e a caza, non esixen ningunha inversin en obras e traballos preparativos. Sucede o mesmo co marisqueo nas praias, que son explotadas por tdolos vecios. Hai concesins a particulares nalgunha praia de Rianxo, Ribadeo, O Barqueiro, Ferrol, a Corua, Corme, Camarias, O Grove, Meira, Moaa... Trtase de praias de alta riqueza marisqueira, que son obxecto dunha explotacin intensiva. Os mariscadores sementan e coidan a sa parcela coma se dun terreo de cultivo se tratase, polo que loxicamente a recoleccin pertncelles en propiedade. Tamn son particulares as bateas para a cra de mexilln e, en menor medida, de ostras e vieiras, que empezaron a instalarse nas ras a finais dos corenta. As concesins son, como calquera outra propiedade, obxecto de compra e venda. Antes chamaban bateas a unhas barcazas en forma de caixn movidas a remolque e utilizadas no transporte de mercancas en distancias curtas. A finais dos corenta aproveitaron algunhas bateas vellas como flotadores para soster as vigas de eucalipto das que colgaban as cordas dos mexillns. Despois construron as bateas sobre flotadores de cemento, de ferro e polister. Estn fondeadas con pesadas ncoras, con pedras ou bloques de cemento para evitar que o temporal as arrastre. O traballo de poe-la cra, de desdobrar cada corda en varias a medida que os mexillns medran e de recollida esixe, coma os cultivos agrcolas, unha dedicacin case continua.

 Os montes Entre 1865 e 1930 foron labradas bastantes parcelas de monte. De todas formas durante o perodo 1926-1965 a porcentaxe de monte segua sendo elevada. Entre 1956 e 1967 estaban a monte o 44,90% das terras. Por un lado, porque non todo o monte cumpre as condicins que require un labrado; e por outro, porque as explotacins agrarias necesitan abundante estrume para o esterco. Nas zonas do litoral sur, a necesidade de esterco, e polo tanto de monte, descende considerablemente gracias uso de fertilizantes de orixe maria (algas, sobras de peixe). Nas montaas setentrionais, onde haim oito monte inadecuado para labrado, a produccin de toxo excede as necesidades. Hai montes de propiedade particular e montes comunais. A propiedade en comn dos montes facilita o pastoreo. non haber leiras particulares, os animais de tdolos vecios pacen libremente en calquera lugar do monte, sen necesidade dun coidado permanente. De feito, anda cando se privatizaron moitos deles durante a primeira metade do sculo XX, o pastoreo seguiu sendo comunal. A privatizacin do monte impxose cando entraron en xogo outros intereses que se explotan mellor en rxime de propiedade privada. Non tdolos montes comunais son do mesmo tipo. Existen notables diferencias entre os montes de voces, montes de vecios e montes municipais. Os montes de vecios son os que pertencen a tdolos vecios dunha aldea ou parroquia por vivir nela. Quen a abandona definitivamente perde todo dereito, que non pode, en ningn caso, allear. Pola contra, todo novo vecio, polo feito de selo, goza do dereito a utiliza-lo monte comn. Nas zonas onde as aldeas son moi pequenas, especialmente na Galicia setentrional, hai montes de vecios compartidos por varias aldeas. Os montes de vecios teen orixe diversa. Nalgns casos, poucos, comprounos o conxunto dos vecios na poca da desamortizacin; e noutros proceden de montes sometidos rxime de foros. A mido a explotacin comunal do monte vn de vello e os vecios non posen ningn documento que acredite a sa propiedade. Mentres que o uso dos montes se limitou s pastos, estrume e s searas, non xurdiron problemas legais serios. Pero co incremento da explotacin madeireira, que produce considerables beneficios, nace a loita pola propiedade entre os concellos e os vecios. Habera que esperar Lei de Montes Veciais en Man Comn, de 1968, para que se recoecese a propiedade dos vecios. E non cabe dbida que pertencen s vecios, poids dende sempre eran eles os que repartan para as searas sen participacin no concello. En realidade o concello en Galicia unha institucin artificial que agrupa varias parroquias, que son as autnticas unidades sociais. Hai, anda que poucos, montes de propiedade municipal. Por un lado estn os montes de vecios que os concellos lograron apropiarse; por outro, os que os concellos adquiriron nas pocas da desamortizacin e de redencin de foros. A distincin entre montes municipais e montes de vecios resulta difcil no extremo sueste, onde as vilas se confunden cos concellos. Os montes de voces ou montes de varas son un paso intermedio entre os montes de vecios e os montes privados. Son colectivos, pero non pertencen por igual a tdolos vecios. Para o pastoreo, tdalas casas con parte no monte de voces deixan pacer libremente os seus animais na totalidade do monte. Pero para as estivadas, e s veces para o aproveitamento do toxo, as casas posen fraccins diferentes, medidas en varas e palmos. A variedade vai dende quen acumula numerosas partes a quen est totalmente desprovisto. Estas diferencias repercuten de forma significativa no nivel de benestar das familias, porque nas comarcas do norte e centro de Galicia o cereal cultivado no monte supn entre un 25 e un 50% do total.

Os montes de voces predominan na Galicia setentrional de poboacin moi dispersa. A os lazos entre os vecios das pequenas aldeas que posen en comn un monte son mis dbiles que os lazos de sangue. E as persoas reciben o dereito a explota-lo monte por herdanza, ou compra, non por pertencer a un ncleo de poboacin. A localizacin da parcela correspondente a cada casa faise por sorteo: meten nun sombreiro unha marca por casa e logo van extrandoas. Pequenas estacas a modo de marcos, que tamn teen a marca da casa, serven para identifica-la parcela recibida. Parcela que despois dun ano de explotacin privada volve integrarse no monte comunal. Os montes privados teen distintas orixes: compra por particulares na poca da desamortizacin; apropiacin de montes comunais por parte dalgn vecio; e reparto do monte comunal por acordo entre os vecios. O reparto dos montes de voces incrementou a partir de 1880 debido crecente exportacin de gando e aumento demogrfico. Os labregos acordaron privatizalos para coidalos mis directamente e as mellora-los pastos e os rendementos das estivadas; os pastos, para o gando; as estivadas, para producir mis cereais cos que alimenta-la poboacin crecente. Entre 1920 e 1940 o reparto de montes de voces foi moi intenso, ben para cultivalos porque os prezos dos cereais experimentaron unha forte suba neses anos, ben para intensifica-la produccin de madeira, da que haba unha gran demanda. A privatizacin dos montes de vecios foi mis tarda e de menor envergadura. Implicaba renunciar pastoreo comn das terras, algo vital en zonas coma a do sueste. No reparto dos montes de vecios seguiron dous mtodos. Na maior parte das parroquias repartiron o monte a partes iguais entre tdalas casas, asignando as parcelas por sorteo. Noutras o reparto foi menos xusto e democrtico, pois dividrono en lotes de tamao proporcional superficie de labrado de cada vecio. Este sistema segurono naquelas zonas onde haba fortes diferencias de riqueza entre as casas. En resumo, existen das Galicias en canto monte: a Galicia setentrional, onde durante a primeira mtade do sculo XX os montes privados se multiplicaron conta dos montes veciais e de voces, buscando unha explotacin mis intensa dos pastos, das estivadas e da madeira; e unha Galicia meridional onde os montes comunais manteen a sa importancia, debido pastoreo colectivo do gando, que est relacionado co tipo de asentamento e de clima. En definitiva, cando a explotacin do monte, para ser mis rendible, esixiu un incremento de traballo, a xente considerou oportuno privatizalo de forma que cada quen obtivera beneficios en funcin do seu propio esforzo. O monte unha parte esencial do sistema agrogandeiro, porque proporciona pastos, terra para as estivadas, estrume para o fertilizado, lea para o lume e uces para o carbn vexetal; proporciona tamn madeira para constru-la casa, para os apeiros de labranza, e, coa chegada dos pieiros e eucaliptos, para a venda; e nalgunhas zonas, castaas. A partir de 1965, coa chegada do butano campo, baixa o uso de toxo como combustible; tamn baixa o uso de toxo para esterco coa paulatina introduccin de cortes modernas; e abandonado nos montes, o mato contribuir aumento dos incendios. O toxo e a xesta medran ben nos solos cidos, polo que abundan en gran parte de Galicia. Pero os labregos non aproveitan unicamente o toxo que nace de maneira espontnea. Tamn o sementan, nas estivadas, especialmente o toxo arnal, que un toxo xigante que acada os 2,50 metros de alto. Esta prctica, que xa se daba a finais do sculo XVIII, amplase a partir de 1920, cando se intensifica a privatizacin dos montes e o uso dos fertilizantes qumicos; nos montes comns os labregos resistanse a fertilizar e a sementar de toxo parcelas que logo se explotaran comunalmente.

Os montes ofrecen dende sempre madeira para lea, para a construccin da casa, para o carro, os apeiros, as cubas e os zocos. No pasado o pas estaba cuberto de carballeiras e soutos. Das plas do carballo obteen unha lea excelente; do tronco, trabes, pontns, ps dereitos e tboas de piso, sempre para obras de interior porque coa humidade exterior podrece axia; tamn empregan madeira de carballo no carro, arado, grade e mangos das ferramentas. Do castao sacan trabes, pontns e tboas para mobles. A mediados do sculo XIX aumenta a demanda de madeira para a construccin nas cidades, para os envases de diversas industrias e para as minas inglesas e asturianas. Isto levou a inicia-la explotacin forestal dos montes. Multiplcanse as plantacins de pieiros, de tal maneira que a finais do XIX Galicia exportaba madeira. E a explotacin madereira convrtese nun dos factores decisivos no proceso de privatizacin dos montes. O pieiro unha especie mediterrnea que se adapta perfectamente clima e s solos de Galicia. Medra ben en zonas temperadas e hmidas, necesitando certa seca durante o vern, e en solos pobres e cidos, preferindo os areosos e soltos. As primeiras plantacins apareceron no litoral sur a principios do XVIII, con semente de Portugal Ademais de madeira, proporciona a esca folla seca e as pias; a isca emprgana como estrume das cortes; as pias, moi prcticas para acende-lo lume, recllenas algunhas persoas polos pieirais e vndenas nas vilas e cidades. O eucalipto aparece en Galicia cara a 1860. Pero, a pesar de que se adapta ben clima galego, non foi utilizado de forma masiva como especie forestal ata despois de 1960. Sera o incremento na demanda dos anos sesenta, coa instalacin da Celulosa de Pontevedra e as fbricas de taboleiros de aglomerado, o que acelere a sa expansin. Os labrados Nos labrados, que son sempre de propiedade privada, hai dous feitos que requiren ser analizados: o tamao das explotacins e o nmero de leiras en que estn divididas. Daremos as medidas en reas e hectreas, porque a medida tradicional mis usada, o ferrado, vara dunha zona a outra, sen dbida en funcin da productividade da terra. Por termo medio un ferrado equivale a unhas cinco reas. Hai que ter en conta que se chama as mesmo ferrado, ou tega, unha medida de capacidade para grans, que oscila entre os 13 e os 30 litros. Existe correspondencia entre mbalas medidas porque un ferrado de terra necesita un ferrado de gran de semente. As explotacins en Galicia estn divididas ata o lmite que garante a subsistencia. De a cabe deducir que son maiores nas comarcas menos productivas e, en consecuencia, menos poboadas, e viceversa. No sueste, que corresponde zona de cultivo extensivo de cereais, as explotacins son, lxicamente, de maior tamao. Nas zonas menos productivas os labregos escollen, de acordo coas circunstancias locais, entre varias opcins: no sueste, a agricultura extensiva; en Lugo, agranda-las explotacins e empregar mis man de obra, fornecida polos fillos solteiros que quedan na casa contribundo co seu esforzo, pero que non dividen a explotacin por non teren descendencia; nas comarcas de Ourense de escasas terras cultivables, combina-la agricultura con outras fontes de ingresos, fundamentalmente os traballos ambulantes. A grande propiedade tamn est presente en Galicia, sobre todo na Corua e Lugo, se ben supn menos do 1% do total. As que predominan claramente, son as medianas e pequenas explotacins. A maiora non superan en moito o tamao mnimo para garantila subsistencia dunha familia, o que forza a normas de herdanza como a mellora que impidan a sa excesiva particin; nas explotacins por debaixo dese mnimo, a mellora

resulta ineficaz para resolve-lo problema. Hai mis de sete millns de parcelas, o 90% menores de 0,5 hectreas. A parcelacin aumenta nas zonas de explotacins mis pequenas, ou sexa, no litoral e nas comarcas vitcolas; tamn nas parroquias prximas a ncleos urbanos, porque para moitos vecios a agricultura constite un simple complemento dos ingresos obtidos por un traballo asalariado. Demarcan os lmites das leiras con pedras chantadas no chan marcos . s lados do marco espetan das pedras mis pequenas, chamadas testemuas, que o afirman. A lia divisoria entre leiras a que vai de marco a marco. Cando o labrego ara, debe coidar de non sar fra desa lia. Menos frecuentemente delimitan a leira cun peche, que tamn a cerra. Pchana, como as agras e polas mesmas razns, cun valo de terra, cun muro de pedra tallada ou de cachotes ou con chantas cravadas no chan. A entrada crrana cunha cancela. Normalmente as leiras son rectangulares, forma que se adapta mellor traballo co arado (na rexin mediterrnea predominan as leiras cadradas porque hai que aralas nos dous sentidos, lonxitudinal e transversal, para evita-la evaporacin). Nos Ancares as leiras, como as casas, teen forma redondeada. O minifundio o resultado dun complexo conxunto de causas. Por un lado o sistema de foros, que favoreceu a divisin da terra en pequenas explotacins dependentes dun seor e que logo pasaran a ser pequenas propiedades. Pero para que esas pequenas explotacins estivesen fraccionadas en numerosas parcelas actuaron varios factores. Un deles, fundamental, ser a tendencia autoabastecemento e, polo tanto, policultivo. O labrego non quere toda a terra reunida nunha soa parcela; quere varias leiras, con tipos de solo e microclimas diferentes axeitados s varios cultivos que practica. E por suposto, quere prado, labrado e monte. Un segundo factor nada desprezable: o fraccionamento das terras en pequenas parcelas ofrcelle unha maior seguridade fronte a posibles inundacins ou xeadas locais. Coas leiras divididas, divide tamn os riscos dunha catstrofe. Por estas razns cada irmn, recibi-la herdanza, non quere a sa parte xunta, senn repartida: quere algo de prado, algo de labrado e algo de monte; e dentro de cada un destes, quere diversidade de solos e condicins climticas. Quere, pois, moitas pequenas parcelas. Polo tanto, se as terras dunha explotacin estn xa divididas en pequenas leiras, o reparto resulta mis doado. O minifundio responde perfectamente tipo de economa de policultivo e estructura econmica e social. Non casualidade que os labregos aceptasen e demandasen o proceso de concentracin parcelaria cando as condicins cambiaron. 14. Herdanza En toda Europa hai zonas de herdanza igualitaria e de mellora en diversos graos. O Cdigo Civil espaol establece uns lmites mximos para a mellora, co fin de defendelos intereses dos fillos non mellorados. Antes do nacemento do Cdigo Civil, en 1888, o mximo legal era 7/15. Co Cdigo Civil as posibilidades de mellora aumentan, podendo chegar s dous tercios, quedando o tercio restante para repartir entre tdolos irmns. O sistema antigo cabe, pois, dentro do novo, polo que a frmula de tercio e quinto se seguir utilizando. Quede claro que a lei establece lmites mximos: nada impide testador reparti-las sas propiedades a partes iguais entre tdolos fillos. De feito, tanto a mellora forte como a herdanza igualitaria son prcticas habituais nalgunhas zonas de Galicia, e entre eses dous extremos cabe un amplo abano de poisicins intermedias.

A lextima, xusta porque vela polos dereitos dos non mellorados, ten o inconveniente de desmembra-la explotacin. Para evitalo recorren a varios procedementos. Un consiste no matrimonio por troque: un mozo e unha moza dunha casa contraen matimonio cunha moza e un mozo doutra, renunciando as mulleres a recibi-la lextima na casa paterna a cambio de recibila na casa dos seus sogros. Esta solucin est especialmente indicada para casas con s un fillo e unha filla; desa forma o matrimonio novo herda a explotacin paterna completa. Existe un truco, e algns utilzano, para burla-la lei e deixar mellorado mis do que legalmente lle correspondera. Consiste en pasar por venda: os pais simulan vende-los seus bens a un dos fillos, que queda con todo. Este procedemento perigoso para o patrucio porque renuncia arma con que conta para asegura-lo coidado dos fillos na sa vellez. Para o reparto das leiras contratan os servicios dun perito. Os peritos son homes que saben medi-las terras e valoralas, anque na maiora dos casos carecen de ttulo oficial. Reparten os bens en tantos lotes como herdeiros de acordo coas disposicins testamentarias. un labor case sempre complicado. A mido tardan anos en atopar un reparto que satisfaga a todos. As partillas igualitarias soen presentarlles menos dificultades: dividen en tantos lotes como irmns, o mis iguais posible, e logo adxudcanos por sorteo. En caso de mellora enfrntanse case sempre a unha loita de intereses entre o mellorado e os irmns. Segundo as zonas, atopamos mellora masculina, mellora feminina e herdanza igualitaria; nalgunhas zonas de Ourense existe, ademais, a congra, que a herdanza igualitaria en vida. Reparti-la herdanza, sexa con mellora ou a partes iguais, chmase face-las partillas. A mellora patrilineal En boa parte do pas queda coa mellora, preferentemente, o fillo home mis vello, que recibe o significativo nome de vinculeiro, ou sexa, o que establece o vnculo entre das xeracins. s mulleres tcalle-la mellora cando non hai homes, ou cando os pais os descartan por algunha razn. En calquera caso, as mulleres reciben a parte que lles corresponde na lextima, da que sern sempre donas e da que podern dispoer libremente. Na prctica mbolos esposos adoitan elixi-lo mesmo mellorado. frecuente que esposo e esposa se outorguen mutuamente o usufructo das terras co fin de proporcionar maior seguridade cnxuxe supervivente. Como sucede noutras partes de Europa, as melloras mis fortes danse na zona de montaa. No caso de que o primoxnito non poida ou non queira se-lo herdeiro, elixen a outro dos fillos homes; se non hai homes, herda a filla mis vella. Bastante a mido un dos fillos non mellorados recibe, parte da lextima, un legado: unha ou varias leiras como recompensa por algunha atencin especial coa casa ou cos pais. s veces tamn deixan legados s fillos desvalidos, como seguro para que sexan ben coidados mentres vivan. Herda un segundn se o primoxnito emigra, se casa cunha vinculeira de mellor posicin e vai vivir con ela ou se casa cunha muller que non do agrado dos pais. Herda unha filla cando non hai homes ou son fsica ou mentalmente incapacitados; cando, no momento da morte do pai, os homes son anda demasiado novos; cando os homes emigran; cando o nico home casa cunha vinculeira mis rica; e cando os homes non cumpren cos requisitos esixidos. s veces unha filla consegue con cario e

garatuxas rompe-la norma e ser mellorada, aproveitando, por exemplo, que os pais non conxenian ben co fillo home. Os requisitos fundamentais para recibi-la mellora, ademais de gozar de sade mental e fsica, son: coece-la terra, saber traballala e ser un traballador honrado, o que equivale a ser frugal e laborioso. O vinculeiro, a cambio do privilexio que se lle concede, contrae certas obrigas: asistir s pais mentres vivan e s irmns mentres permanezan solteiros na casa, especialmente s desvalidos; e paga-lo enterro dos pais e os gastos da transmisin dos bens. En realidade son precisamente esas as razns coas que os propios interesados xustifican a mellora. Considrana como unha recompensa polos coidados que, como fillos de bendicin, tiveron cos pais na sa vellez. Vena, pois, como un seguro para a vellez. Incluso nas zonas de partillas igualitarias un dos fillos, en pago s atencins cos pais, pode herdar, a maiores, a casa paterna ou recibir outro tipo de compensacin. Pero a compensacin polos coidados s pais non o nico motivo, nin o mis importante, da mellora. Para que exista mellora entran en xogo outros factores. En primeiro lugar cmpre analiza-la preferencia polo home mis vello. A eleccin dun home parece relacionada co feito de que a agricultura con arado est sempre en mans dos homes; nas comunidades marieiras reciben a mellora as mulleres precisamente porque a agricultura non a actividade econmica bsica. O primoxnito ten unha vantaxe: garante que a explotacin quede, na vellez dos pais, a cargo dun adulto; se, por exemplo, herdase o mis novo, en bastantes casos sera anda un neno incapaz de goberna-la casa cando o patrucio xa fose ancin. Unha poderosa razn para a mellora, que os propios interesados tamn sinalan, a de non desmembra-la casa. A maiora das explotacins, prximas tamao mnimo indispensable, deben ser legadas case na sa totalidade a un dos fillos. Postos a elixir entre a supervivencia dunha familia ou a fame para todos, con bo criterio, elixen a primeira opcin. A perda de terras correspondente lextima esperan compensala coas que achega a esposa, da sa lextima, e, se posible, comprndolle-la sa parte s outros irmns. Por outra banda, o vinculeiro, para retarda-lo momento de desprenderse de parte da explotacin, adoita demorar todo o posible as partillas. Os datos histricos confirman a funcin da mellora como medio de frea-la mingua das explotacins por debaixo do lmite da supervivencia. Cando no sculo XVIII a superficie mnima indispensable baixou debido incremento da productividade conseguida gracias s novos cultivos e s avances tcnicos, o nmero de explotacins aumentou sen que a mellora, que xa era prctica no sculo XVI, o impedise. A razn de supervivencia tan poderosa que incluso cando un pai morre sen testar, os irmns recoecen o dereito do primoxnito a quedar coa mellora. Por suposto, a mellora, como calquera outra institucin humana, non eficaz cen por cento. Explotacins grandes fragmntanse e casas de renome veen a menos e incluso chegan a desaparecer, porque na permanencia do patrimonio interveen mis factores, como a sorte, a laboriosidade dos integrantes e o acerto nas alianzas. As opcins que se lles presentan s desherdados son casar e levar unha vida de pobres caseteiros, traballando xornal ou practicando algn oficio, permanecer solteiros na casa ou emigrar. Sen embargo, inexacta, por esaxerada, esa imaxe dun fillo beneficiado e un montn de irmns condenados pobreza ou emigracin. Porque, en contra dun tpico moi estendido, as familias non chegan s tres fillos de media. Tendo en conta que un recibe a mellora e que unha moza casa cun vinculeiro doutra casa, a porcentaxe de desherdados non excesivamente alta; o sistema incorpraos sen grandes problemas, como xornaleiros e artesns. Optan pola emigracin cando un determinado

lugar, como a Arxentina nos anos vinte ou Europa nos sesenta, lles ofrece mellores perspectivas que as que esperan quedando na propia parroquia. lxico que a montaa lucense, zona das melloras mis fortes, sexa tamn a das casas con maior nmero de membros. Como as terras son menos productivas, as explotacins aumentan de tamao e requiren mis forza de traballo. Isto obriga s familias a ter mis fillos. Sendo unha mellora forte, a lextima que lles corresponde a cada un dos numerosos irmns tan pequena que os forza a quedar solteiros na casa, achegando as a forza de traballo necesaria e ademais deixando, sa morte, as sas terras de novo casa. Ligado mellora est o dote que reciben as mulleres casaren para outra casa. O dote un adianto da lextima como axuda no momento de fundar unha nova familia e como compensacin por quedaren excludas da mellora. A conta depende das necesidades do novo matrimonio e, sobre todo, das posibilidades dos pais. En zona de herdanza igualitaria non ten razn de ser. En cambio, o dote acada un valor considerable nas comarcas de mellora forte. O dote contribe a que as fillas contraian matrimonio con vinculeiros de casas homlogas ou incluso mis fortes. Sen dote, a filla dun rico non sera de forma inmediata si no momento de face-las partillas mellor partido c filla dun pobre. Para conseguir que a filla case para unha casa forte, o seu pai debe dotala xenerosamente. E dende o punto de vista da casa do noivo, canto maior sexa o dote que achegue a fugura esposa, menos se notar o recorte no tamao da explotacin debido s lextimas. Nos casos nos que se pretende casar un home cunha vinculeira tamn dotado. Para que se saiba con certeza o dote que acompaar a moza, os pais fan unha oferta. Entran directamente en tratos coa casa, ou casas, na que queren acomoda-la filla, ou deixan corre-la voz do que ofrecen. s veces, sobre todo se os posibles noivos viven en aldeas distantes e non resulta fcil un noivado uso, os pais encargan das conversas a un chufn, que ten por cometido chufar, ou sexa, eloxia-los mritos da persoa que representa. Son numerosas as cantigas nas que, con bo humor, as mozas se queixan de que despois de logrado o matrimonio os pais non cumpren co dote prometido. A mellora matrilineal Nas comunidades marieiras e nalgunhas zonas labregas de forte emigracin, as normas sobre a mellora non son tan rxidas. Normalmente recibe unha filla, preferentemente a mis nova, pero abundan as excepcins. A mellora case sempre consiste na casa e, s veces, o barco ou algunha leira; o resto divdeno a partes iguais. , pois, unha mellora dbil. Os interesados xustifican a preferencia polas mulleres con diversos argumentos. Din que convn favorece-las fillas porque os homes brense camio na vida mis facilmente. Din tamn que as fillas, mis cariosas que os fillos e, por suposto, que as noras, coidarn mellor os pais na sa vellez. Precisamente porque nas parroquias con manda matrilineal preferente cumpre un papel destacado a relacin persoal cos pais polo que as normas non son tan rxidas. Un pai non dubidar demasiado en mellorar calquera das fillas, non necesariamente a mis nova, ou incluso un fillo, se as relacins son mellores que coa candidata preferente. Coa mellora compensar os coidados recibidos. Un terceiro argumento que a filla transmite a liaxe con maior fiabilidade: Os fillos da mia filla todos meus netios son; os fillos da mia nora quizais si, ou quizais non.

Nas parroquias labregas con forte emigracin, que fundamentalmente masculina, resulta lxico que herden as mulleres, que son as que se encargan dos traballos no campo e sern tamn as que coiden os pais. Ademais, se a residencia fose patrilocal, as mulleres dos emigrados pasaran boa parte da sa vida cos sogros sen a presencia mediadora do marido. Algo similar ocorre nas comunidades marieiras. Se tralo matrimonio as esposas acompaasen os maridos s sas casas, teran que convivir coas sogras sen o home durante os meses que eles botan na pesca de altura; e peor anda se o esposo falece nun dos frecuentes naufraxios. A viva, sexa de vivo ou de morto, estar mellor na casa de seus pais. Por que se prefire a filla mis nova? Porque desa forma evtase que o esposo conviva coas sas cuadas mis novas. As partillas igualitarias Nalgunhas zonas os pais reparten as sas propiedades a partes iguais entre tdolos fillos e fillas. Unhas veces os fillos reciben a sa parte mera despois da morte dos pais, outras recbena en vida. Os pais ancins viven ss, ou cos fillos solteiros, ou con algn fillo ou filla casados, ou con varios deles por rolda, pero en calquera destes casos reciben de tdolos fillos unha renda a congrua para atende-las sas necesidades. Fxana nunhas determinadas cantidades de millo, patacas, fabas, carros de lea e porco proporcionais herdanza. Se algn fillo non cumpre, corre o risco de ser desherdado, pois a transmisin legal dos bens faise no testamento. A casa paterna reprtena tamn a partes iguais. Se grande, poden dividila en varias vivendas; se pequena, txana e un dos fillos normalmente algn que non dispn de vivenda en propiedade queda con ela pagndolles s irmns o que lles corresponda. Reparten tamn as vacas, porcos, pitas, ovellas, mantas, sabas, pratos e demais tiles domsticos. Este desexo de igualdade non impide que os pais melloren lixeiramente a un dos fillos ou fillas, se este se encarga de forma case exclusiva de coida-los na sa vellez. As, pois, non hai separacin tallante co que sucede nas zonas de mellora dbil. Os interesados valoran a herdanza igualitaria como mis xusta que a mellora, porque non establece diferencias entre os fillos, evitando as tensins, envexas e odios entre irmns. A herdanza igualitaria norma maioritaria nas parroquias prximas s cidades e tamn nunha ampla zona da provincia de Ourense. Trtase en mbolos casos de parroquias nas que as terras achegan unicamente un complemento s ingresos fundamentais da casa, que proceden do traballo asalariado ou de profesins ambulantes. Un feito confirma a relacin da herdanza igualitaria co papel secundario desempeado pola agricultura: cando nos anos sesenta baixou o interese polas terras, pois boa parte dos mozos e mozas preferan emigrar cidade ou a Europa, estendeuse a herdanza igualitaria pola zona que antes era de mellora. 15. Intercambio A herdanza non o nico medio de acceder propiedade. Estn tamn o regalo,o troco e a venda. O regalo, un recurso universal para reforzar vnculos entre doadores e receptores, est presente en ocasins sinaladas polo costume. Intercambian regalos sobre todo cos parentes e vecios, cos que estn unidos por lazos afectivos e dos que dependen para os traballos de axuda mutua. Os regalos mis valiosos son os que os familiares e vecios asistentes lles ofrecen s noivos na voda. Tamn hai regalos no

bautizo, e os padrios regalan roscas ou pans s seus afillados na Pascua. Na matanza obsequian con cachos de carne s vecios cos que manteen unha relacin mis estreita. Por outra banda, os labregos agasallan con polos, un ao ou un xamn mestre, cura ou a persoas destacadas para pedirlles ou pagarlles algn favor. Unha clase especial de regalos a das ofrendas de carcter sagrado que fan s santos e s nimas. No troco, das persoas intercambian obxectos ou servicios sen intervencin do dieiro. unha forma de intercambio bastante frecuente nunha sociedade como a do perodo 1926-1965 na que, sen ser exclusivo nin moito menos, predomina o autoconsumo. Auconsumo que implica escaseza no mercado de certos productos, especialmente alimenticios. De a que aquelas persoas que non os producen, como os artesns e os traballadores ambulantes, prefiran cobra-los seus artigos ou servicios en especie. De todas formas, como corresponde a unha sociedade que se est integrando na economa capitalista, o intercambio de maior valor econmico ten lugar por medio da venda. Venden e mercan terras, casas, apeiros de labranza, carros, facenda, productos do campo, peixe, etc. As casas labregas venden, sobre todo, madeira, leite, gando, verduras e, en menor cantidade, outros productos agrcolas; os marieiros venden o peixe. A cambio, mercan roupa, certos apeiros de labranza, algns alimentos e diversos productos industriais. As tabernas, das que hai polo menos unha en toda parroquia, normalmente nunha aldea cntrica, ofrecen boa parte dos productos que os labregos e marieiros mercan. Son como minsculos centros comerciais, que ofertan, ademais de bebidas, productos moi diversos. Para as casas as tabernas venden numerosos productos: vio, cervexa, gasosa, sifn, orange, augardente, coac, ans e outras bebidas, sobre todo para as festas; azucre, caf, arroz, fideo, bacallao, aceite, garavanzos, faria, chocolate, azafrn e pemento; algo de pan, algunhas conservas, importantes cantidades de sal e de mineral; coitelas, xabn e brochas de afeitar para os homes; cigarros, tabaco de cuarteirn, papel de fumar, pedras e mecha de chisqueiro para os fumadores; e caramelos e paquetes de rosquillas de varios prezos para os nenos. Nalgunhas tamn venden zocos, zapatos, aspirinas, selos, sobres, lmpadas, lanternas e pilas, gas, carburo, caldeiros, puntas, cravos e brochas para os zocos, cordas, xabn para a roupa e de tocador, sulfatos para as vias e o escaravello e s veces incluso atades. As vilas xogan un destacado papel como centros de comercio e de servicios. Nos seus comercios ofrecen s labregos os mesmos productos que as tabernas e outros, especialmente a roupa, calzado, teas, mantas, libros e cadernos para a escola, algn xoguete para os nenos en Reis, bicicletas, medicinas e apeiros de labranza de fabricacin industrial. Nas vilas hai mdico, farmacia, avogados e s veces algn outro servicio, como xulgado de primeira instancia e notario. Ademais, moitas delas son sede de feiras e mercados. As feiras, que son sempre mesmo tempo mercados de productos agrcolas e industriais, desempean un papel fundamental na compra e venda. Nelas os labregos venden os seus productos e mercan boa parte dos artigos que necesitan. Tdalas comarcas contan, polo menos, cunha feira mes. s semanais soen chamarlles mercados, e neles venden as mulleres sobre todo verduras e froitas frescas. A limitada conta dos excedentes producidos polas explotacins de tipo familiar e a dispersin do hbitat non favorece o desenvolvemento de canais de distribucin, polo que os propios productores se encargan de vender, e para iso necsitan feiras frecuentes e prximas, pois as comunicacins non son demasiado boas. Incluso os artesns acostuman vender, ou trocar, eles mesmos as sas olas, cestos, etc.

O producto de maior valor econmico , con moito, o gando. O labrego vende, e compra, vacas, becerros, bois e porcos. Menos peso teen as transaccins de galias, coellos, cabalos, burros, mulas, ovellas e cabras. Tamn venden ovos, carnes de porco, queixos, manteiga, verduras e sementes. Algunhas feiras especialzanse en determinados productos; as, por exemplo, destaca a venda de cabalos nas feiras de Xinzo, Maceda, Monterroso e a feira da Ascensin en Santiago. Os artesns campesios venden olas, cestos, paneiras, cribos, carros, arados, grades, fouces, buzos, cabestros, cadeas e chocas entre outras mercadoras. Tamn acoden comerciantes con apeiros de produccin industrial; con pantalns, camisas, chaquetas, vestidos, roupa interior, sombreiros, mantas, zocos e zapatos; con paraugas, culleres, coitelos, pratos, navallas, asubos, etc. Nas transaccins usan, con arte e paciencia, o regateo. Despois de relar durante un tempo, habitual, sobre todo en compras de valor, cerra-lo trato partindo as diferencias, dicir, fixando un prezo a medio camio entre o que peda o vendedor e o que ofreca o cliente. E selan o acordo definitivo cun apertn de mans e tomando uns netos de vio o albaroque , que paga un ou outro segundo acorden. No regateo, por suposto, comprador e vendedor buscan o mximo beneficio. Os tratantes marcan os animais comprados cun sinal propio. Adoitan protexe-lo traxe cunha especie de gardap negro e levan bastn ou unha vara de afala-lo gando. Hainos especializados en becerros, en porcos, en cabras e tamn en vacas vellas con destino matadoiro. Os porqueiros soen comprar porcos para revender; os becerreiros e tratantes de vacas vellas mercan gando para carne. Non sempre mercan nas feiras, pois tamn visitan as casas. Algns, sobre todo entre os porqueiros, son labregos; outros son profesionais non agricultores. Para facilita-lo encontro de mozos e mozas algunhas feiras acaban en baile. Na feira nunca faltan cantinas e polbeiros. As cantinas ofrecen vio para tomar cos amigos, para os albaroques e para a comida. Na feira os labregos, fuxindo un pouco da dieta diaria, comen polbo, que non caro, cunhas boas rebandas de pan trigo. O polbo preprano e vndeno os polbeiros: cceno nunha caldeira de cobre, crtano en liscas cunhas tesoiras sobre pratos de cermica ou, mis correntemente, de madeira, e alano con sal, aceite e pemento. As tabernas facilitan s seus clientes mesas de madeira e bancos onde come-lo polbo regado con vio. Os marieiros venden o peixe ben directamente, ben na lonxa. Nas lonxas poxan baixa, favorecendo as a demanda: o patrn do barco fai lotes, que vende en poxa empezando por unha cifra alta e vai baixando rpida e progresivamente ata que algn comprador acepta o prezo.

A sociedade
16. Sexo e matrimonio Tdolos mamferos, por unha maior eficacia na loita pola supervivencia da especie, teen normas de conducta sexual. Os seres humanos non son unha excepcin. Pero as sas normas de comportamento amoroso, como as sas normas noutros mbitos do comportamento, acadan un grao de complexidade e unha riqueza de variantes absolutamente nicos. O home un animal que substituu as pautas instintivas por normas culturais, mis flexibles e que permiten unha mis rpida adaptacin a condicins cambiantes. Tamn na conducta sexual. De a que non exista ningunha sociedade humana absolutamente promiscua; e tampouco exista unanimidade nas

normas sexuais, porque en cada sociedade estn adaptadas s circunstancias, propias, diferentes. Unha institucin universal que regula as relacins sexuais o matrimonio. O matrimonio, ademais de outorgar dereito sobre a vida sexual do cnxuxe, cumpre destacadas funcins: establece os pais legais dos fillos; forma un grupo de cooperacin no traballo; e crea lazos de alianza cos parentes. E, sobre todo, resulta moi eficaz na transmisin da cultura. As cras humanas, que nacen terriblemente desprotexidas, necesitan quen as coide e quen lles transmita os coecementos que substiten o instinto. A cultura constite unha incrible vantaxe adaptativa, pero a prezo dun maior esforzo e unha maior dedicacin por parte dos adultos. Non casualidade que a femia humana sexa sexualmente activa de forma permanente. Resulta que o sexo entre os humanos, como nalgns mamferos sociais, non ten como nica finalidade a reproduccin senn o reforzamento das relacins entre macho e femia con vistas a lograr unha parella permanente que se encargue de educa-los fillos. Os humanos somos animais moi evolucionados que dependemos fortemente dos demais humanos. Non cabe dbida, pois, de que o matrimonio unha institucin altamente funcional. Pero a forma e o rigor das normas matrimoniais vara dunha sociedade a outra dependendo do contexto social e relixioso. A sociedade campesia galega, como a sociedade europea tradicional, mantn unhas normas moi rxidas sobre a fidelidade conxugal. Probablemente porque practicar unha agricultura de arado, a propiedade da terra e a sa transmisin son bsicas. Os campesios galegos valoran a virxindade da muller. Se a severidade das normas que prohiben o adulterio e as relacins prematrimoniais estn, como parece, relacionadas coa transmisin da herdanza, resulta lxico que a esixencia de fidelidade e de pureza se centren na muller que , en definitiva, quen pare. O adulterio dun marido non xera sospeitas sobre a paternidade dos fillos da sa esposa, que son os que van herdar; o adulterio da muller ou as sas relacins prematrimoniais, si as xeran. Non todos xulgan a perda da virxindade co mesmo rigor. En xeral non ben vista, pero non supn un inconveniente insuperable para casar, especialmente entre os menos favorecidos. Hai unha crenza que lles lembra s mozas que a perda da virxindad dificulta atopar marido. esa que di que a moza que lle varren o zapato non casa. O zapato e o zoco son smbolos moi comns do sexo da muller e varrer significa copular. A crenza , pois, unha crenza pedagxica e non unha supersticin. A relativa tolerancia coas nais solteiras concorda coa existencia da mellora. As mozas que non logran casar cun vinculeiro e os fillos segundns deben elixir entre fundar unha familia pobre ou quedar solteiros. A sociedade prefire esta ltima solucin. De feito a taxa de fillos ilextimos supera amplamente a media espaola. As solteiras viven soas en casopas ou coa familia paterna, rara vez amancebadas. Ademais de sexo e afecto, as mulleres buscan, ou polo menos non lles preocupa demasiado, ter un fillo que as coide na vellez, confiando mis nun descendente propio que nos sobrios. Por iso a nai solteira cun fillo, ou con dous do mesmo pai, non sofre unha condena severa. O fillo ilextimo recibe nomes despectivos que ter que soportar durante toda a vida, como fillo do palleiro e fillo da poula, que sublian o feito de ser concibido fra da casa, fra do matrimonio, pero a nai nunca ser expulsada da casa paterna. En cambio, a solteira con varios fillos de homes distintos duramente reprobada. O grao de cumprimento da fidelidade conxugal moi alto. Por suposto, existen excepcins, sobre todo entre os maridos que emigran ou traballan fra durante meses e entre as sas esposas. O adulterio, sobre todo da muller, considerado unha

extraordinaria desgracia. O home que non expulsa a esposa infiel perde o creto da xente e convrtese nun fandelo. O moceo Como na maior parte das sociedades tradicionais, o mundo dos homes e o das mulleres estn bastante arredados. Non s os traballos estn divididos, tamn as diversins e gran parte das actividades, probablemente para minora-las ocasins de contactos e de relacins adlteras. Homes e mulleres viven en mundos enfrontados. Enfrontamento que queda plasmado nas cantigas, especialmente nas de desafo, e en costumes como as loitas de compadres e comadres de Entroido. Mozos e mozas encntranse, de maneira casual ou mis ou menos intencionada, na fonte, no lavadoiro, no muo e no fiadeiro, dicir, en lugares a onde as mozas acoden para realizaren algunha tarefa; tamn falan cando se encontran no camio ou mranse na misa do domingo. Deses lugares o que ofrece maiores facilidades para unha relacin mis ntima o muo. Trtase sempre do muo comercial, no que hai que gardar vez, o que obriga en ocasins a pasar nel a noite, anda que os pais procuran manda-las fillas cedo para que lles dea tempo a tornar con da. s mozos gstalles ve-las rapazas inclinadas sobre o lavadoiro e refregando con forza a roupa. Nos fiadeiros e as esfolladas, que rematan de noite, despois de cantar e bailar, a virtude das mocias corre tanto risco que as nais van vixialas. As romaras e as feiras ofrcenlles as mesmo a oportunidade de verse e falarse. As mozas, que por suposto no carecen de coquetera, aciclanse para chama-la atencin deles, quen, precisamente por iso aconsella unha cantiga deben desconfiar das apariencias. Algns xogos permiten o contacto fsico, inocente, entre mozos e mozas. Tamn nos traballos colectivos e nos velorios gozan de oportunidades de certo contacto fsico, nalgunhas ocasins bastante picante. Durante a esfolla do millo o mozo que atopa unha raa unha espiga de cor vermella ou morada ten dereito a lle dar un bico s rapazas, que forcexan para non recibilo. Nos bailes das feiras e das festas as mozas pasanse de ganchete ou falan en brazados e os mozos achganse a parolar con elas. Despois do baile o mozo intentar acompaa-la sa elixida casa, aproveitando para pedirlle a palabra. O mozo vistaa logo na sa casa, xeralmente un xoves ou un domingo. Os mozos que falan con mozas dunha mesma aldea adoitan ir xuntos, botando aturuxos saren da casa para chamrense. Despois cada un visita na sa casa a rapaza que pretende. Chega porta, chama e pregunta por ela. Ela sae porta e al falan; se non quere recibilo, encrgalle a unha muller da casa que llo comunique. Que o encontro se celebre na casa da moza faciltalles s pais mantela controlada e velar pola sa virxindade. A conversa o parrafeo, en prosa ou en verso, mestura de desafo e xogo galane, de loita verbal entre os dous sexos e de eloxios da beleza feminina. Hai, naturalmente, mozos e mozas con escasa arte para o parrafeo e outros con grande enxeo. O parrafeo non supn unha relacin de noivado formal; un pasatempo. Tanto as que nalgunhas parroquias o costume admite que unha moza reciba varios mozos na mesma noite. Polo xeral a visita ten lugar na porta da casa. Cando chove, a parella mocea no corredor; tamn cando a porta est ocupada por outra das mozas da casa co seu acompaante.

En Monfero, nas parroquias da montaa, conservouse ata algns anos despois da Guerra Civil o costume de mocear na cama, costume que se coeceu noutras partes de Europa. O mozo, aproveitando que os pais finxen non darse conta, entra na casa e ditase na cama coa amiga. Ditanse vestidos e hai caricias ntimas, pero a cpula non est permitida. De todas maneiras, parece que esta forma de mocear vai ligada a certa permisividade sexual. O moceo na cama facilitaba as relacins sexuais e os embarazos, pero as mozas casaban cos responsables. As cantigas mencionan unha e outra vez o aspecto fsico e as virtudes que han de adorna-la muller e o home ideais. Na eleccin de moza conta, por suposto, a fermosura. A muller ideal bela como as estrelas, como a rosa, como o caravel e loce unha pel moi branca. Esta insistencia na pel branca demostra que o ideal est posto en persoas de clase alta non obrigadas a queima-la pel nas faenas do campo. Os mozos prefiren rapazas non moi altas e estreitas de cintura, de pernas nin tortas nin demasiado delgadas e de fermosos e grandes peitos. Tamn aprecian o donaire na mirada, no cante, no baile e no andar, que ha de ser mido. Os defectos, como un nariz excesivo, restan mritos. O home ideal tamn ten a pel branca, sen que isto excla os morenos. A valenta, o andar firme e a conversa fcil son outros dos atractivos mis estimados. A moza ha de ser directa e traballadora, que saiba cociar e fiar. Tamn os homes, ademais de ser de boa caste, deben ser traballadores. De todas maneiras, o amor non sempre se basea nos mritos recoecidos da persoa amada e ten aspectos inexplicables. O noivado Se un mozo e unha moza se gustan, el repite as visitas con asiduidade e pdelle palabra de amor, que ela non debe apresurarse en conceder. O pretendente tamn se declara pedndolle ou quitndolle a ela unha prenda, por exemplo un pano da man, dicir, unha prenda ntima. Se ela lla entrega, despois de negarse algn tempo, ou se non lle esixe devolve-la que lle quitou, significa que acepta o compromiso. Establecen unha relacin permanente. Entn dise que falan. Isto non sempre supn que o seu noivado sexa coecido polos demais. Pola contra, o ideal levalo con discrecin. De todas maneiras, normalmente os vecios coecen ou sospeitan a relacin pola frecuencia das visitas e porque os noivos formais acostuman prohibir s namoradas asistir s festas nas que eles non estn presentes. comn que s noivos, unha vez acordada a voda, se lles permita entrar na casa da rapaza e sentar na lareira. A pesar das dificultades da vida de casados, mozos e mozas suspiran por casar porque quedar solteiros non lles trae mis que inconvenientes. O pracer sexual, a parella estable e os fillos s estn permitidos dentro do matrimonio. Na zona de mellora patrilineal, para os homes o casamento depende en gran parte do destino: s os primoxnitos atopan esposa sen grandes problemas. A maiora das mulleres, non melloradas, preisan casar para converterse en donas dunha casa, dicir, dependen da eleccin dos homes. Non estraa, pois que as mozas se preocupen especialmente polo seu futuro. Por iso recorren mis cs homes adiviacin, maxia e s rogativas s santos. Na noite de san Xon as raparigas adivian a profesin do futuro marido con diversos procedementos mxicos. O santo casamenteiro por excelencia santo Antn. As mozas solictanlle que as axude a atopar noivo e, se o santo non responde s seus desexos, castgano: peno de cabeza abaixo, tano, mteno nun pozo... Non unha irreverencia, senn unha mostra entre

outras da familiaridade coa que os catlicos tradicionais tratan os santos, que manteen a sa condicin de persoas entre persoas. Algns mozos e mozas asisten a determinados santuarios a solicitaren da Virxe e dos santos esposa ou marido. En San Andrs de Teixido as romeiras solicitan noivo collendo a famosa herba de namorar. Na Nosa Seora da Franqueira e en Amil as mozas intentan facer un n nunha xesta. Ese n representa, seguindo un precedente que xa aparece na Biblia, o matrimonio que lle imploran Virxe. O casamento Con vistas matrimono non contan s a beleza e as virtudes do futuro cnxuxe. Casar por amor non impide ter en conta a situacin econmica dos pretendentes. As cantigas e os romances brlanse dos insensatos que casan sen medios para manter unha casa. De a que os signos de boa posicin, como unha besta ben aparellada e unha roupa de calidade, contriban a acrecenta-los atractivos dun mozo. O amor ntase na mirada, nos ollos. Por iso namorarse equivale a poe-los ollos en Fulano/a. Tamn mostran o amor con regalos, de flores ou froita, por exemplo. Marabilloso se correspondido, causa dor en caso contrario. E sempre vai acompaado dos celos. s fillos dos pequenos e medianos propietarios nada lles impide casar por amor. Tampouco s marieiros e s que viven dun traballo asalariado. Canto mis pobres son os pais menos interveen no casamento dos fillos. Nas zonas de mellora, como o novo matrimonio residir na casa paterna, os vinculeiros e vinculeiras procuran casar con persoas do gusto dos pais. O que casa en contra do parecer paterno arrscase incluso a perde-la mellora. Nas casas ricas, especialmente nas zonas de mellora forte, onde os intereses pesan de forma considerable, os pais interveen directamente no casamento. Nalgns casos o enlace acrdano as familias, sendo pedido ou non segundo o talante dos pais e os intereses en xogo o parecer dos contraentes. Cando as familias viven en lugares bastantes distantes, o chufn oficia como mediador no trato. En Galicia, no sculo XVIII, tanto os homes como as mulleres casaban, por termo medio, entre os vintecinco e os vintenove anos. No litoral, cando a alta productividade do millo permitiu parti-las explotacins, as idades baixaron un pouco; en cambio, nos perodos de fame aumentaron. A taxa de nupcialidade oscilou de acordo coas circunstancias polticas e econmicas. De 1902 a 1918 descendeu debido emigracin. De 1918 a 1931 recuperouse a poboacin e a nupcialidade gracias boa marcha de economa, pero logo caeu de novo debido crise mundial e, posteriormente, Guerra Civil. A partir de 1940, como sucede despois de toda guerra, volve a recuperarse. Homes e mulleres, que necesitan igualmente do matrimonio, veno de distinta forma. Para os homes unha cesin, unha derrota; para as mulleres, un triunfo. Esta diferencia queda perfectamente reflectida no distinto significado que ten conquistar, cazar ou pescar para unha muller e para un home. A muller conquista, caza ou pesca un home cando o converte en marido. En cambio, un home caza unha muller cando a goza sexualmente. Todo parece indicar que o home desexa unha amante, mentres a muller prefire un marido. Certas preferencias na eleccin de cnxuxe estn encamiadas a manter, e incluso reforzar, a capacidade productiva da casa. Unha delas, xeral en toda Europa, a homogamia, ou sexa, o matrimonio con persoas de similar nivel econmico. Por iso os mozos que pretenden unha moza mis rica atopan a porta pechada e son obxecto de

burla. E por iso os marieiros, mis pobres, dificilmente casan coas fillas dos labradores das aldeas vecias. Unha muller que se une a unha casa de rango inferior evidentemente sae prexudicada; e un vinculeiro que casa cunha muller pobre baixa de categora, pois a lextima que achega a sa esposa non abonda para compensa-la que levern seus irmns. Para evita-la particin excesiva das explotacins s veces recorren matrimonio de dous irmns, home e muller, con outros dous irmns, renunciando as mulleres sa lextima a cambio de herdar dos sogros. No sudoeste de Ourense, en zona de partillas igualitarias, consideran ideal o matrimonio entre primos irmns porque permite reintegrar totalmente ou en parte a casa e as terras dos avs. A sociedade campesia desaproba con forza as segundas nupcias, sobre todo se a viuvez recente e quedan fillos do primeiro matrimonio. Os mozos mostran a sa desaprobacin cunha chocallada diante da casa dos interesados: fan rudo con chocas, con cornos e con latas, e s veces cantan coplas satricas e celebran un matrimonio burlesco con bonecos de palla. Para evita-la chocallada, os interesados procuran casar en segredo ou pagan unha pequena festa s mozos. Con chocalladas similares s dos vivos condenan os matrimonios de vellos, sexan ou non vivos, e os dunha moza cun vello ou viceversa. A chocallada do ltimo da soe rematar cun funeral burlesco. A oposicin matrimonio de vivos est relacionada cos problemas da herdanza. Novos fillos son novos herdeiros, que ademais, na maior parte dos casos, contarn coa preferencia dos pais en prexuzo dos seus medio irmns orfos. Coa oposicin matrimonio de vellos con persoas moito mis novas trtase de evitar un par de serios problemas. Por un lado, o perigo de infidelidade por parte do cnxuxe mis novo. Por outro, as crecentes dificultades que ter o mis vello para levar a cabo as duras tarefas cunha casa labrega. Regra cun enorme sentido prctico a da endogamia parroquial, que empuxa a casar preferentemente con algun da propia parroquia. En realidade prefiren algun da mesma aldea, pero, como a maior parte das aldeas son pequenas, resltalles difcil atopar dentro a parella axeitada. Nas grandes aldeas e nas vilas a endogamia dentro do ncleo de residencia aumenta. A preferencia por casar dentro da parroquia implica rexeita-los de fra. Nos bailes das festas e dos fiadeiros os mozos da parroquia nense para expulsa-los mozos que acoden das parroquias prximas. En bastantes casos a pelexa empeza por unha dispusta entre un mozo que est bailando cunha rapaza e outro que lle solicita o permite, ou sexa, que lle ceda a parella de baile. Os mozos pelexan con pedras e exhiben galletos, coitelos e incluso, s veces, armas de fogo. Os dun bando avisan s do contrario que leven un cesto para recolleren as tripas e un caldeiro para o sangue que lles quitarn as navalladas. Durante a Dictadura a Garda Civil est presente nas festas para evitar todo tipo de disturbios. _O matrimonio preferencial dentro da aldea ou da parroquia est relacionado coas normas da herdanza. Un vinculeiro que recibe a mellora debe ceder a seus irmns parte das propiedades dos pais como lextima. Para compensar esa perda contar coas terras que achega a muller. Pero para que esas terras lle sexan de verdadeira utilidade tern que estar cerca, onde as poida traballar sen perder horas ou das en desprazamentos. Por iso o ideal que a esposa viva na mesma aldea; polo menos que viva na mesma parroquia. Empregan diversos recursos, non sempre fciles, para soluciona-lo inconveniente de casar cunha muller de lonxe. Un deles consiste en que os pais da muller, se dispoen de aforros, lle entreguen a lextima en cartos, cos que mercar terras na propia parroquia.

Outra solucin a permuta: a muller cambia as terras na propia parroquia. Outra solucin a permuta: a muller cambia as terras que ten na sa parroquia por outras na parroquia de destino. A terceira opcin, vende-las propiedades recibidas e mercar outras na parroquia do marido, non lles agrada demasiado porque supn gastos en notario e porque non sempre hai terras venda na parroquia de residencia. Ademais, as mulleres resstense a renunciar s propiedades que recibiron por herdanza e que lles pertencen en exclusiva. A voda O primeiro paso a pedida. Piden a man da noiva porque antigamente polo menos ata o Renacemento o compromiso matrimonial, como calquera acordo, selbase mediante a unin de mans. O noivo, acompaado por algns familiares e amigos, acode casa da moza para pedrllela s pais, que xa estn advertidos. O pai protesta aducindo que anda moi nova ou que a necesita para os traballos da casa. final, naturalmente, cede. Pense de acordo sobre o da da voda, os padrios e o nmero de invitados. Como remate, os pais da noiva ofrecen unha comida especial unha tortilla con chourizos, por exemplo e vio. O anuncio pblico de compromiso, sexa por concerto paterno ou libre acordo dos noivos, celbrase na igrexa: son as monicins. Tanto na parroquia do mozo como na da moza, se son distintas, o crego, despois da homila, anuncia o compromiso durante tres domingos seguidos, para que quen coeza algn impedimento o comunique. Gusta especialmente que a lectura das monicins supoa unha sorpresa para os vecias, porque os asuntos de amor han de ser secretos. Na lectura das monicins os noivos non deben estar presentes. Eses domingos cumpren o precepto dominical noutra parroquia. A nica razn parece ser evita-las bromas dos vecios. Est moi mal visto que os noivos obtean unha dispensa eclesistica e celebren a voda sen monicins previas. Chmase casar con despacho. Os mozos, se o saben, presntanse na igrexa o da da voda, que neses casos soe celebrarse de noite ou amencer, e rmanlles unha chocallada. Estiman que un casamento secreto pretende ocultar algo vergonzoso por exemplo que a noiva est embarazada e reivindican o dereito a estar tanto de calquera unin matrimonial dos membros da parroquia. Polo regular uns das antes do casamento celebran a despedida de solteiros. En Viana o mesmo da das primeiras monicins os noivos, para sela-lo compromiso, invitaban os mozos da parroquia a un convite que se chamaba albaroque; en caso contrario, eran obxecto de burlas e chocalladas. Para a voda elixen un domingo ou, preferiblemente, un sbado para aproveita-lo descanso dominical. Como para outras moitas actividades importantes, evitan o venres e, sobre todo, o martes e o da trece. O martes da de mala sorte por estar baixo o influxo de Marte, planeta das guerras; o venres, por se-lo da da morte de Cristo e, polo tanto, do triunfo do Mal; e o trece, por lembrar traidor Xudas. Non celebran vodas durante a Coresma, porque estn prohibidas pola Igrexa en consonancia coa obriga de gardar abstinencia sexual durante ese tempo de mortificacin. Abundan, pola contra, no Entroido e na Pascua, festas que anteceden e seguen prohibicin coresmal. Igual que sucede en toda Europa, os noivos casan coas sas mellores galas. Os campesios consideran a cor negra a mis elegante para a roupa, e desa cor, ou polo menos escuro, adoita se-lo traxe de voda, que logo ser o traxe das festas e, en bastantes casos, tamn o da derradeira viaxe.

Pola ma, tanto na casa do noivo coma na da noiva, ofrcenlles s invitados a parva, consistente en pan ou doces e augardente. Logo o noivo, acompaado polos seus convidados, vai busca-la noiva sa casa. Normalmente a noiva tarda en sar da casa, prolongado a despedida coa sa nai. , como a tardanza en da-lo si, unha forma de ritualiza-la pena por deixa-la casa paterna. Probablemente como expresin da pena por perder unha filla, os pais non asisten cerimonia na igrexa. Tampouco asisten os pais do mozo. Como expresin simblica da ruptura coa casa paterna que para ela supn o matrimonio, a noiva tarda en da-lo si. O sacerdote ten que repeti-la pregunta varias veces; s veces incluso se enfada e ameaza con marchar. Por fin a noiva pronuncia un si a penas perceptible, que celebran fra con gritos e con bombas. Tralo si, a noiva recibe do noivo as arras, que son 13 moedas de prata. Normalmente usan arras prestadas; s veces son un regalo do padrio noiva. Co tempo as arras convrtense en smbolo da vontade de respecta-lo compromiso matrimonial. As amigas da noiva reglanlle un ramo, de mirto ou buxo, adornado con doces e caramelos, co que se quere simboliza-la felicidade e a fecundidade que lles desexan. Hai varias crenzas que relacionan algunhas prendas da noiva e futura vodas. Crese que a moza que toque ou poa as ligas da noiva ou calce un dos seus zapatos casar en breve. que o zapato representa o sexo da muller e calzar significa copular. Nas comidas de voda existen varios elementos destacados: o banquete nupcial, o carolo e a regueifa. Nalgns sitios, durante o banquete, ofrcenlle casada os rganos xenitais dun polo, porco ou carneiro para que favorezan a sa fecundidade. Restos da maxia existente na medicina humoral. O banquete, que se invita a familiares e amigos de mbolos contraentes, celbrase na casa da noiva. En zonas de partillas igualitarias, como Velle, as das familias corren cos gastos a partes iguais. Se, nesta zona, o home leva a muller para a sa casa, queda obrigado a paga-lo banquete, porque gaa unha persoa para o traballo sen achegar mellora. Como tdalas comidas festivas, a de voda abunda en carne. da segunte xntanse na casa do noivo para un banquete similar: a revoda. Se algunha das das familias est de loito algo bastante frecuente pois grdase por moito tempo , suprimen o banquete. A voda na sociedade rural concirne parroquia enteira, como poen de manifesto as loitas interparroquiais de mozos, o pago do piso e a importancia concedida s monicipons pblicas. Pois ben, nas comidas tamn participan todos, pero de diferente maneira. Como resultara demasiado custoso invitar banquete a tdolos vecios, idearon varias solucins. Unha consiste en dar preferencia mocidade, s compaeiros dos desposados. Outra solucin consiste en compensar dalgunha maneira s que non asisten por exemplo regalando pan polas casas. Nos concellos de Santiago, Brin, Negreira, Lousame, Noia e Rois os non convidados, no propio da da voda ou uns das despois, esixen a regueifa. En 1912 era un costume moito mis estendido. Chaman regueifa a unha rosca de ovo e azucre ou a un molete de pan cun camarn adornado de doces. A entrega do pan, de trigo ou centeo, faise despois dunha loita potica improvisada tamn chamada regueifa entre os asistentes e os demais vecios. As primeiras coplas son para pedi-lo pan. Despois veen as coplas referidas s noivos: o aspecto, a idade, o traxe, se a noiva foi moza lixeira, se casan por cartos. Na sociedade rural colectividade asstelle o dereito a xulgar publicamente os seus membros. Despois calquera dos presentes dirixe as sas crticas contra calquera outro convertendo afesta nun autntico xuzo pblico. Algo que, sen dbida, asusta e molesta s educados

na exaltacin do individuo, pero que, nunha sociedade homoxnea e de pequenos grupos como a rural, contribe a mante-los valores compartidos. final reparten a regueifa, s veces acompaada de vio e augardente, entre tdolos presentes. En caso de que non a obsequien, ou que sexa cativa, a xente, con chocas, cornos e ferros vellos, arma unha chocallada de protesta que lles impide s noivos e invitados gozar da festa. Pola sa banda, os invitados fanlles regalos s noivos. En Viana do Bolo, a principios de sculo, se os noivos poan casa, regalbanlles utensilios domsticos; se an vivir cos pais dun deles, alimentos. En moitas parroquias os agasallos consisten en sabas, mantas e utensilios de cocia. Os noivos tamn intercambian regalos; nalgunhas zonas o noivo reglalle noiva o traxe de voda. A residencia matrimonial Nas zonas de mellora patrilineal o novo matrimonio vive, loxicamente, na casa do esposo, que quen herda terras e vivenda. As pois, a muller ten que abandona-la casa dos seus pais. As cantigas recollen a dor das mozas deixa-la casa paterna para ir a outra onde son estraas e onde estarn sometidas vontade dos sogros. Unha forma de ritualizar esa pena segundo vimos xa a tardanza en pronuncia-lo si. Outra, consiste en retardar varios das o traslado casa do noivo e a consumacin do matrimonio. Este costume reflicte a concepcin tradicional do matrimonio, que non debe ser unicamente busca do pracer sexual, e ensina s esposos a domina-los seus impulsos, o que lle axudar a manterse fieis. Algo que, sen dbida, agrada Igrexa. A entrada da noiva na casa paterna do seu marido revstese dunha certa solemnidade. A esposa, que soe ir a cabalo, leva unha arca co enxoval e, s veces, regalos para os familiares do marido. Os acompaantes disparan de cando en vez as escopetas anunciando a comitiva. Na casa do noivo celebran a tornavoda. Nas zonas de manda matrilineal o novo matrimonio reside preferentemente na casa paterna da noiva. Esta norma permite s esposas dos marieiros, que s veces botan varios meses fra da casa, convivir cos seus propios pais e irmns. O sistema de partillas igualitarias compatible con varios tipos de residencia: ambilocal, neolocal e natolocal. Chmase residencia neolocal cando o novo matrimonio vive nunha casa que non a paterna de ningn dos dous. Nas parroquias prximas s cidades os asalariados optan pola residencia neolocal. Na zona de mellora a residencia neolocal obrigada para os fillos segundns que casan; pois, o tipo de residencia propia dos caseteiros. Na outra zona de partillas igualitarias, a zona ourens de traballadores ambulantes, cada un dos esposos queda a vivir, durante un tempo, normalmente varios anos, na sa propia casa paterna; de noite, o marido vai durmir coa sa esposa casa dos pais desta. o que se chama residencia natolocal. Empezan a convivir en casa propia recibiren a hedanza, que, para non alonga-la separacin da parella, adoita ser en vida dos pais. Os matrimonios que quedan coa casa dos pais del ou dos pais dela deben comprrlle-la sa parte s outros irmns. Para que a residencia natolocal sexa razoablemente prctica, convn que as casas dos esposos non disten demasiado.

17. Reproduccin e crianza O embarazo e o parto Os campesios desexan fillos que herden as terras e que os coiden na vellez. Por iso consideran a esterilidade unha gran desgracia. Pero falsa esa imaxe das casas rurais cheas de fillos. Nunha sociedade empeada en evita-la excesiva fragmentacin das casas sera ilxico criar numerosos fillos. Asocian a muller coa fecundidade. Por iso unha muller ouria sobre as redes para que a pesca sexa abundante e por iso os marieiros falan de mulleres mentres estn no mar. Cando a muller non queda embarazada recorre s santuarios a solicitar, con oracins, a axuda da Virxe e dos santos. Nalgns substite a peticin oral por un rito. Nos tempos do padre Sarmiento o matrimonio estril realizaba a cpula na ermida de San Guillerme de Fisterra coa idea de que a sacralidade do lugar escorrentase os espritos do Mal que lle impedan muller quedar fecunda. No perodo 1926-1965 esta prctica xa non se conserva. Pero si se conserva a cpula simblica: o bao das nove ondas, que as esposas estriles toman nas praias da Concheira no Val Mior, de Praceres en Marn, de San Andrs de Teixido e da Lanzada. Co bao pretenden, como noutros moitos ritos curativos, que a auga limpe a impureza causente da enfermidade. Do mesmo xeito que lavan coa auga da fonte calquera membro ou rgano enfermos, neste caso lavan a vaxina. Como sucede na maiora das culturas, a muller embarazada debe gardar certos tabs alimenticios. Son parte da relacin mxica que une os humanos coa natueza; ou se queremos, que une microcosmos co cosmos. Por outro lado, como todo tipo de adiviacin e agoiro buscan dar seguridade pretendendo domina-lo azar. A muller encinta, que tende a estar angustiada pola sade de seu fillo, atopa nestas crenzas unha frmula que lle d tranquilidade. Atriben o labio leporino a que a nai comeu coello. Que o cordn umbilical afogue o neno achcano a que a embarazada pasou por debaixo dunha corda. Se o neno nace con defectos fsicos dbese a que a nai mirou persoas eivadas ou se burlou delas. Pola contra, a embarazada, para non corre-lo risco de abortar, satisfai os antollos, que veen a se-lo oposto dos tabs. Adivian o sexo do neno de diversas formas, moitas delas utilizadas dende a Antigidade polos mdicos hipocrticos. Unha consiste en poer unha agulla con fo na palma da man da embarazada: se a agulla xira recta, ser neno; se en circunferencia, ser nena. A lia recta representa o home e a circunferencia representa a muller, porque lembran a forma dos seus respectivos rganos sexuais. Outra prctica consiste en mandarlle embarazada que mostre as mans: se pon as palmas cara a arriba, ser nena; no caso contrario, ser neno. Aqu a posicin das mans est asociada posicin da muller e do home durante a cpula. Tamn est claramente entroncada na ideoloxa patriarcal a crenza de que os fillos concibidos en cuarto crecente sern nenos, mentras que os concibidos en cuarto menguante sern menias. En caso de aborto repetido efectan un rito, o bautismo anticipado, popular no resto de Espaa e en Francia ata finais do sculo pasado e que anda se conserva en Portugal. Como cren que eses abortos os provocan os espritos malficos, inimigos da vida, que se meten no corpo da embarazada, cristianizan o neno no ventre da nai para expulsalos. Realizan a cerimonia na propia casa ou, mis habitualmente, como os demais ritos curativos, nun lugar malfico, a unha hora malfica as doce da noite .

Non bautizan os pais; pdenlle que o faga primeira persoa que pase polo lugar, porque se supn que vn de fortuna e trae boa sorte. O celebrante pronuncia a frmula ritual dos bautizos mentres bota a auga polo ventre da embarazada. Logo hai unha comida, que imita o banquete usual nos bautizos. A muller embarazada segue realizando os traballos da casa e os do campo ata os ltimos das. Ata 1970 as mulleres paran na casa. Nos ltimos anos do perodo 1926-1965 paren na cama, no cuarto, pero ata os anos corenta hai mulleres que paren na corte, sobre unha cama de palla limpa, ou, se vai moito fro, na lareira. Paren de xeonllos. En casos difciles clganas dunha viga e sacdenlle-las pernas. Era moi comn en toda Espaa parir de xeonllos ou sentadas sobre unha cadeira paridoira, sobre das cadeiras ou sobre as coxas do marido , pois esa postura favorece a expulsin. Claramente mxico o emprego comn en toda a Pennsula da rosa de Xeric, que conservan seca na casa. Mtena en auga e, pasado o transo, scana de novo. que esta planta ten a singular propiedade de abrirse metela en auga e de pecharse cando a sacan, como esperan que se abra e logo se cerre a parturiente. Teen grande fe na Virxe, modelo de nai e nai sen dor. Recorren especialmente a aquelas advocacins nas que Mara aparece embarazada Virxe da O ou dando de mamar Neno Virxe do Leite . Por ser da dedicado Virxe, consideran venturoso parir en sbado. E cren que a Virxe chora polas mulleres que morren de parto. O bautizo Tralo parto o pai d de alta a crianza nos libros da parroquia e no xulgado. Como en moitas parroquias a capital municipal queda lonxe, con frecuencia inscrbena das despois do nacemento. E, como as autoridades obrigan a face-la inscricin o propio da do parto, menten. Por esa razn moitas veces a data oficial de nacemento non coincide coa real. Dende o sculo IV prctica da Igrexa bautiza-los menios acabados de nacer para que non morran sen cristianizar e non queden privados do ceo. Os labregos galegos bautizan as criaturas o mesmo da ou nos seguintes temendo a alta mortalidade infantil. Cren que as criaturas mortas sen bautizar van limbo, onde viven privadas de luz e s ven a Deus o da das Candeas. Co bautismo o neno faise cristin e mesmo tempo entra a formar parte da sociedade. De feito, na fala comn cristin equivale a ser humano. Recibe un nome que servir para identificalo. A mido penlle primeiro fillo o nome do pai, e o da nai primeira nena. Os demais nomes elxenos os padrios, de acordo cos pais, entre os dos propios padrios, dalgn familiar morto ou do santo do da. A Igrexa s admite nomes de santos co obxecto de anima-los fieis a imita-la sa vida. Unha orde ministerial de 1938 obrigaba a poer nomes castelns. Os mis repetidos son, para home, Jos, Manuel, Antonio e Jess; para muller, Mara, Carmen e Antonia. Frecuentemente, tanto nenos como nenas, levan dous nomes. Para evitar confusins leva ademais os dous apelidos que establecen as normas. Pero no rural rara vez utilizan os apelidos. moi frecuente que os vecios non coezan os apelidos un dos outros. Para a cabal identificacin dunha persoa fan referencia grupo do que forma parte: a casa. Dese xeito sublian que as persoas contan como individuos, si, pero sobre todo como membros dunha casa. Unha madria embarazada corre o risco de perde-lo seu fillo ou de que morra o afillado. Ou sexa: a madria non pode ser simultaneamente nai de das criaturas. En efecto, dise que os padrios teen a obriga de faceren de pais son compadres se morren os

pais verdadeiros e de ensinrlle-la doutrina s afillados. Pero son unhas obrigas retricas que non se levan prctica. De tdolos xeitos entre padrios e afillados establcese unha relacin especial. Os afillados tratan os padrios con gran respecto e os padrios fan regalos s afillados. comn que o padrio, ou a madria, lle regale afillado a roupa de cristianizar, que pague cura e sancristn pola cerimonia, e que, se morre neno, lle pague o enterro. Logo, cada ano pola Pascua, ata que chegue mocidade ou case, reglalle unha rosca ou un bolo. Tamn especialmente forte a relacin que se establece entre os padrios e os pais da crianza. Pasan a ser compadres e a tratarse de vostede, con gran respecto, anque antes setratasen de ti. Debido a ese parentesco espiritual queda prohibido o matrimonio entre unha persoa e o seu compadre ou comadre. O compadrado serve, pois, para reforza-los vnculos familiares ou para converter amigos nun tipo singular de parentes. Algo fundamental nunha sociedade na que se depende tanto da colaboracin de parentes e vecio. De feito, recorren s compadres e s comadres en todo tipo de necesidades, sobre todo nas axudas mutuas. Como a nai ten prohibido durante corenta das entrar na igrexa, a madria a que se encarga de leva-lo neno a bautizar. Nalgunhas parroquias as madrias levan as nenas, e os padrios, os nenos. NA cerimonia do bautismo o neno, por boca dos padrios, renuncia a Satans. Despois o crego, a imitacin do que se faca cos atletas na Antigidade, nxeo con leo sagrado para fortalecelo espiritualmente. E lvalle o pecado orixinal por medio da auga. Os padrios fan profesin de fe en nome do bautizando: rezan o credo. crenza moi estendida que os padrios deben responde-las preguntas do ritual e, sobre todo, reza-lo credo sen equivocarse, porque se non o neno corre o risco de atrasarse na fala ou ser tatexo. Unha forma de vincula-lo destino do neno s padrios e de explicar eses posibles defectos. sada da igrexa os rapaces do lugar dan vivas padrio, que lles lanza pillota caramelos ou moedas, se non quere ser aldraxado. Logo retornan casa e entrganlle o rapaz nai. A madria dille: Comadre, deume unha alma pag, vlvolla cristi. Os pais convidan os padrios, a parteira e algns familiares e amigos a unha pequena festa. Durante os corenta das que seguen nacemento a muller, en estado de impureza, non pode entrar na igrexa. Prctica que vn directamente da tradicin bblica, pois o Levtico dispn que a parida non tocar ningunha cousa santa nin ir santuario ata cumprirse os das de purificacin. Terminada a corentena, a parida, como as mulleres israelitas e como a Virxe, presntase no templo. Seguindo o ritual catlico, espera na entrada da igrexa, onde a recibe o crego vestido con alba e estola. Despois dunhas oracins, entra no templo collida da estola do sacerdote e portando o fillo no colo. Como ofrenda entrega unha candea e, s veces, tamn unha galia. A crianza As cras humanas nacen penosamente desprotexidas e necesitan moitos coidados. Poderamos dicir que durante moitos meses viven e completan o seu crecemento nun marsupio cultural. Os nenos son a alegra da casa e os pais senten un grande amor por eles. Pero dan moito traballo. Pensan que neno non lle senta ben o primeiro leite da nai. Por iso nas primeiras horas dlle de mamar outra muller ou prepranlle auga con azucre ou leite de vaca rebaixado con auga.

Durante dous ou tres meses a crianza non toma mis ca peito. Nalgns sitios, como en Arnoia, danlle tamn unhas pingas de vio para fortalecela. A mantenza infantil caracterzase pola pronta incorporacin de alimentos slidos e pola considerable prolongacin do perodo de lactacin. O neno mama ata que cumpre ano e medio ou dous anos. O leite materno , sen dbida, o mellor alimento e proporciona excelentes defensas. Ademais, a lactacin prolongada contribe a evita-lo risco de embarazos demasiado seguidos. E ese clido e agarimoso contacto fsico da nai co fillo infle positivamente na personalidade do neno. A alimentacin slida empeza con papas de millo e leite e con pur de patacas e verduras do caldo. s tres meses a nai dlle da sa comida, previamente mastigada. Coecen, claro est, as vantaxes da comida ben triturada e impregnada de saliva. Ignoran, en cambio, o risco de contaxios. A partir dos dous anos os nenos comen como os adultos. Iso si, comen mis froitas, tanto da horta propia como roubadas nas hortas alleas, e tamn moras, amorodos, cereixas bravas e putegas silvestres. Os primeiros meses penlles cueiros e envlvenos en baetas ou en toucas. s tres anos pasan a vestir prendas semellantes s dos adultos, anda que o pantaln dos nenos curto e suxeito con tirantes, e nos mis pequenos ten unha abertura na entreperna para que poidan face-las sas necesidades sen baixalo e sen axuda. Algunhas nais tanlles no pulso ou clganlles do pescozo defensas antibruxers, como medallas, escapularios, cornos de vacaloura e bolsas con allos e sal, pois pensan que os nenos, pola sa inocencia, son as vctimas predilectas das meigas; por suposto, as numerosas doenzas e a alta mortalidade infantil confirman a crenza. comezo, durante algns meses, o neno dorme cos pais na cama, sobre unha pelica de ovella que protexe dos mexos a roupa e o colchn. Despois dorme nun berce ou nunha canastra, con xergn de cosco. Adormntano cantndolle arrolos. De da teno na cocia, ou na eira se o tempo bo, metido na canastra ou nun caixn de madeira. Se teen que trasladalo dunha casa a outra de noite, mtenlle entre a roupa algunha defensa contra as bruxas, que prefiren os ataques nocturnos; e crgao o pai, ou penlle a sa pucha, pois as bruxas temen os homes adultos e as sas prendas. Para ensinarlle a andar pois os humanos somos bpedes pero necesitamos que nos aprendan a camiar erguidos clleno por debaixo dos brazos e frzano a dar uns pasos. Despois, pouco a pouco, retranlle os brazos para que se sostea s. Por fin, anmano a camiar entre das persoas separadas cada vez a mis distancia. A educacin O home un animal especializado na cultura, ou sexa, en comportamentos aprendidos. Certo que sen homes non hai cultura, pero non menos certo que sen cultura non hai homes. De existir, os homes sen cultura en nada se pareceran s hbiles salvaxes guiados por certeiros instintos que algns escritores imaxinaron. Seran mis ben monstros inoperantes e con escasas posibilidades de sobrevivir. A cultura forma parte da natureza humana. Con cultura o home logra adaptarse con facilidade e eficacia a distintos medios; sen ela, est incompleto. A verdadeira natureza do home esixe a cultura, os comportamentos aprendidos. Na aprendizaxe dos nenos son fundamentais, por suposto, as indicacins que lles faltan os adultos sobre a comida, a roupa, os traballos e todo tipo de comportamentos. Pero existen outros recursos, mis informais pero non menos decisivos, como son os xogos e os contos.

A actividade educativa empeza xa co beb, que estimulan para que cobre conciencia do seu propio corpo e de canto o rodea. O primeiro estmulo son os arrolos para adormecelo no berce ou no colo. Son cantos suaves, doces, agarimosos, que crean un ambiente de benestar, de tranqilidade e paz. Hai xogos pensados para ensinarlle as partes do corpo e para que cobre conciencia delas. Os adultos vanllas tocando ou sinalando a medida que as mencionan nun recitado rtmico. Non faltan os xogos destinados a avanzar no dominio daa lingua, como as adivias e os trabalinguas, cos que se divirten os rapaces xa grandios. Nos trabalinguas os fonemas estn combinados de xeito que o xogador experimente grandes dificultades de pronunciacin ou pronuncie palabras tab. As adivias, moito mis frecuentes que os trabalinguas, estimulan a capacidade lingstica, a memoria e a imaxinacin do neno, que goza coa emocin da busca e a sorpresa. Moitas xogan cun dobre sentido de carcter ertico, polo que actan como medio de libera-la tensin que os tabs sexuais provocan no neno. O neno aprende a coece-lo medio natural mediante xogos con animais vivos, sempre animais pequenos, axeitados s sas forzas fsicas. Xoga coa xoania, a barbantesa, os grilos, os cabalios do demo, o caracol, a vacaloura, o lagarto... Cos xogos de imitacin, nos que se reproducen moitos aspectos da vida adulta, reforza o indispensable proceso de integracin. Xogando s casias, nenos e nenas imitan a vida familiar: os rapaces traballan as terras; e as nenas cocian e coidan boneas carozos de millo envoltos envoltos cun trapo . Tamn xogan s tendas e imitan, con lama, a elaboracin do pan. E divrtense, en fin, con xogos de regras, dos que existe unha enorme variedade. Nalgns intervn un xoguete, coma a buxaina, o aro, o pelouro e a estornela; noutros, o movemento, como a queda, as agachadas e a panda; e noutros, a forza, como bota-lo pulso e as loitas. Hainos dende moi sinxelos ata moi complexos, adaptados a cada etapa madurativa. Todos favorecen o gradual desenvolvemento fsico, psquico e social do neno. Cada tipo de xogo cumpre funcins especficas. Os xogos con xoguete estimulan a percepcin visual e a coordinacin visomotriz, tanto xeral como fina; os de movemento, a coordinacin motriz xeral; e os de forza, a experiencia do propio corpo en aspectos como a resistencia fsica, a habilidade e a destreza. E todos, como xogos de regras, ensinan o respecto s normas e contriben, polo tanto, socializacin e a integracin do neno no grupo. O outro grande instrumento educativo son os contos. Certo que tamn transmiten valores as cantigas e outras formas de literatura. E entre as festas destaca polo seu valor pedagxico o Entroido, en canto mostra, con enorme humor e enxeo, o absurdo dunha sociedade contraria s normas establecidas. Pero os contos tratan dos aspectos fundamentais da vida, tanto da vida persoal como da vida en parella e da vida en grupo. Cos contos de demos e bruxas o neno aprende un principio absolutamente bsico: a oposicin entre o Ben e o Mal. O Demo e as bruxas son a representacin simblica do Mal. Actuando diametralmente en contra dos preceptos cristins, matan, rouban, menten, cometen incesto, adulteran e fornican. Mostran, pois, a imaxe en negativo da vida cristi que se propn como ideal e norma. Os contos marabillosos tamn presentan un mundo rixidamente dividido en branco e negro para que o neno capte o contraste. Pero, ademais, tratan dos problemas vitais bsicos, deses que o neno ha de resolver para acada-la madureza: o espertar da sexualidade, a independencia con respecto s pais, o perigo do incesto, os celos, a rivalidade entre irmns... A caracterstica propia dos contos marabillosos traducir en

imaxes visuais eses procesos psicolxicos; non describen a realidade exterior, senn a realidade interna. E ofrecen solucins e medios realistas para lograr unha madureza equilibrada. As, fronte a esa tendencia que leva a busca-la satisfaccin inmediata dos desexos, ensinan que na vida hai que aceptar renuncias e frustracins para obter recompensas duradeiras. Ensinan tamn que no camio da vida sempre se presentan dificultades, s veces moi duras, que s con tesn, esforzo e astucia se superan. Cos contos de lobishomes que en moitos casos sofren esas transformacin debido a unha maldicin paterna os nenos e nenas aprenden os riscos de comportarse como lobos ou lobas, dicir, cunha violencia ou unha lascivia fra de norma. E nos contos de aparecidos os condenados inferno e purgatorio comunican aqueles defectos polos que foron condenados, como a usura, o roubo de terras cambiando os marcos, etc. Para lograr que o neno renuncie s seus desexos individuais e se soeta s normas, os adultos utilizan diferentes recursos. Reforzan os comportamentos correctos mediante a loa, sobre todo diante doutros nenos, para que lles sirva de exemplo. E atallan os comportamentos desaprobados mediante o ridculo, as ameazas e os castigos fsicos. Rinse do capaz que non se comporta como se espera de acordo coa sa idade e o seu sexo. Rinse, por exemplo, do neno maiorcio que mexa na cama, do que chora moito, da nena que asuba e do rapaz que gusta de labores considerados femininos. Os castigos corporais resrvanos, obviamente, para os casos mis serios de desobediencia. frecuente or a un adulto que agradece as azoutas recibidas dos pais porque lle ensinaron a comportarse. No perodo 1926-1965 a educacin escolar est presente en tdalas parroquias. De todas maneiras, nos anos trinta case a metade dos nenos est sen escolarizar. A porcentaxe de analfabetos vai baixando pouco a pouco, tanto nos homes como nas mulleres. Coa alfabetizacin desaparecen os antigos sistemas de contabilidade. As escolas pblicas aumentan. Eran bastantes as instaladas en casas particulares habilitadas para ese fin. Entre principios de sculo e a Guerra Civil unhas 350 escolas foron construdas e dotadas de material con contribucins de emigrantes a Amrica, que descubriron nas grandes cidades americanas a importancia da educacin escolar. Os escolares escriben en encerados e estudian en enciclopedias. Moitos pais obrigan os seus fillos a faltar s clases nos das nos que se acumula o traballo. Pero ese non ser o maior problema dos nenos. O maior problema nace da propia escola. O mestre imparte as clases nunha lingua diferente da materna, que vai ser sometida e ridiculizada. E tamn sern ridiculizados algns comportamentos e crenzas. De xeito que os beneficios da escolaridade, enormes, insubstitubles, pagronse a un alto prezo. Boa parte do complexo de inferioridade cultural dos labregos alimentouse na escola. Abundan as ancdotas sobre as dificultades dos nenos galegos para entenderen certas palabras do casteln e os malentendidos que se orixinan. Como aquela do neno que lle preguntou o mestre cuntos aos tienes? e que contestou que anda non lle parira a ovella. Os mestres, que non gaan moito, gozan, sen embargo, do respecto dos labregos, que os tratan de don e lles regalan de vez en cando patacas, ovos ou un polo, para que atendan con cario os fillos. A educacin tamn incle a educacin relixiosa, co catecismo, a doutrina, as misins e as homilas. Os rapaces asisten catequese os sbados ou, preferentemente, os domingos, antes da misa, durante o curso escolar. Repartidos por grupos de idade, son atendidos por catequistas normalmente mulleres . Estudian o catecismo, case sempre o do padre Astete, que contn as verdades fundamentais do catolicismo en frmulas precisas e fciles de memorizar. Despois de dous ou tres anos de preparacin catequtica, os nenos celebran a primeira comun. Pero seguen asistindo catequese uns anos mis.

Para evitar que os maiores esquezan o aprendido na catequese, e como preparacin para cumpri-lo precepto pascual, tdolos anos por Semana Santa os prrocos pregntalle-la doutrina s seus fregueses. E obrigan s suspendidos a volver outro da. Durante a Repblica esta prctica suavizouse e nalgns casos incluso desapareceu, pero durante a Dictadura recobrou a sa forza. 18. Organizacin social As comunidades humanas caracterzanse pola sa estructura piramidal. Cada individuo forma parte de grupos includos noutros de maior tamao, baseados no parentesco ou no territorio. Canto mis pequenos son os grupos, mis fortemente integrados se senten os membros; canto mis grandes, mis universalmente. Os labregos galegos viven en familias ou casas, que forman parte dunha aldea, que sa vez forma parte dunha parroquia, que est dentro dun concello... Son grupos de parentesco a familia ou casa e a parentela; territoriais, a aldea, a casa e o concello. A casa O grupo de parentes que viven nunha mesma casa forman a familia propiamente dita. Pero mis que de familia flase de casa. Casa e familia son sinnimos. A casa identifcase polo nome, tomado do apelido ou do nome do propietario ou do seu oficio ou profesin, ou do seu lugar; ou do lugar de procedencia, se veu de fra. morte do propietario o nome da casa permanece. Pero non queda inalterable para sempre. Polo xeral actualzase despois de das ou tres xeracins. A casa unha unidade econmica e social de gran forza. A consideracin social que merecen os seus membros depende, certamente, das sas calidades persoais, pero sobre todo do poder e da categora da sa casa. De a que non coezan os individuos polos seus apelidos oficiais senn polo nome da casa. A casa, ademais de unidade econmica, funciona como unidade social. Na xunta da parroquia estn representadas as casas, cada unha co seu voto. Nos traballos colectivos e nos de axuda mutua, nos enterros e nos funerais participa a casa, non importando qu membro dela a representa; incluso para o cumprimento da misa dominical, en certas circunstancias, abonda con que asista un membro da casa. Como cabera esperar, a casa, unidade social e econmica, funciona como unidade tamn no mundo simblico. Defndena, con armas simblicas, de calquera mal que lle poida afectar, sexan as malas colleitas, a morte e a enfermidade dos animais, ou a enfermidade e a morte dos seus membros. Contra as bruxeras e mal de ollo poen cornos e ferraduras encima das portas, preferentemente no interior; e tamn nas cortes. Na noite de san Xon, noite de ataque bruxeril especialmente intenso, purifican a casa con lume e defndena como veremos con espadanas e herbas aromticas postas na porta, nas vents e en tdolos buracos que poidan servir de entrada s bruxas. A mesma misin cumpren os ramos dos maios. E na Pascua o crego bendice a casa ou sexa, a vivenda, os seus moradores e as sas terras para que nada malo lle ocorra. Na maior parte do pas os membros da casa forman unha familia extensa troncal: pais, un dos fillos casados e o seu cnxuxe e fillos, e os demais fillos solteiros. Naturalmente, cada casa atravesa longo da sa historia por situacins diversas. A morte, a esterilidade e os conflictos fan que non sempre convivan tres xeracins. Que a familia troncal de tres xeracins sexa admitida non quere dicir que se dea permanentemente e en tdalas casas. Nun momento determinado nunha parroquia hai

variedade de grupos domsticos: persoas solitarias, familias nucleares e familias extensas. As relacins entre os membros da familia son complexas e variables. Dependen, claro est, da personalidade e do xnero de cada un, pero tamn, e non menos, da situacin estructural, na que inflen, en gran medida, as normas sobre a herdanza e a residencia matrimonial. Nas zonas de mellora masculina e residencia patrilocal o esposo acapara o mando. o patrucio, o patrn, o vello. O pai sustenta o mando, dirixe a casa e represntaa ante o mundo exterior. Impn a sa autoridade en tdalas decisins importantes e, en especial, controla as entradas e sadas de cartos. E o vinculeiro deber espera-la vellez ou a morte do pai para controla-la casa. A muller s de viva, ben de morto, ben de vivo de emigrante substite o marido como cabo da casa. A muller aconsella, pero a decisin ltima tmaa o esposo. De feito, a lexislacin vinxente considera a muller casada incapaz incluso de dispoer das sas propiedades, que pasan a seren administradas polo marido mentres viva. Sen embargo, por detrs desa preeminencia oficial e pblica do home, a realidade enormemente diversa. Hai dende esposas totalmente sometidas e incluso maltratadas ata as que participan de forma activa nas decisins mis transcendentes. Cabera dicir que as mulleres estn sometidas s homes pero que estes rara vez deciden nada sen contar con elas. Nas mltiples ocasins nas que os aldens comentan este asunto, sempre conclen que son as donas as que verdadeiramente mandan. A muller goza dunha mellor situacin cando ela, e non o esposo, quen recibiu a mellora. Pero anda sendo a propietaria das terras non raro que o seu marido acabe por acapara-lo mando. Nas zonas de mellora matrilineal, como a costa e os arredores das cidades, as mulleres deciden sobre a casa e as leiras. E o feito de vivir na casa paterna non cabe dbida que favorece a sa posicin. Pero iso non supn nin moito menos unha especie de matriarcado. Gobernan os asuntos domsticos como o fan tamn na zona de mellora patrilineal e as terras porque son elas as que se ocupan dos labores agrcolas. Pero a agricultura non a actividade econmica fundamental. Son os maridos, marieiros ou traballadores asalariados, os que achegan o ingreso mis importante. E tamn son, sobre todo despois da morte dos sogros, os que levan o mando. De feito, a viva do marieiro queda anda mis desamparada que a do labrego. A relacin entre pais e fillos vara co tempo e as circunstancias. Os pais mstranse cariosos cos fillos pequenos. Nunha discusin entre rapaces case sempre se poen de parte dos mis cativos. Ensinan s fillos a seren guiados e respectuosos. Como mostra dese respecto, en moitas familias os fillos tratan de vostede s pais, anda que se foi impoendo o tuteo. O trato do pai cos fillos algo mis distante e rxido. Os marieiros de altura, que pasan poucos das na casa, lamentan que os seus fillos os miren como a estraos. En cambio, a relacin coa nai moi forte e intensa. Consideran os ataques honra da nai, con insultos como fillo/a de puta, unha das maiores ofensas a unha persoa. Nas zonas de mellora patrilineal algn patrucio, se ve que o vinculeiro responde, vaille cedendo o mando, pero outros non o deixan ata que morren. Nestes casos o herdeiro atpase na situacin ambigua dun adulto con esposa e fillos, pero sen poder de decisin sobre os asuntos da casa. vinculeiro queda obrigado a coida-los pais na sa vellez. E cumpren na maiora dos casos, pero non sempre. Sen dbida os fillos preocupronse mis dos pais dende que estes, nos anos sesenta, empezaron a cobra-lo subsidio da vellez, que na economa da aldea supuxo un ingreso considerable. Antes era bastante frecuente que os maiores de sesenta anos morresen sen que se chamase o mdico.

Os pais, se contan con outros fillos, poden utiliza-la ameaza de mellorar a calquera deles para conseguir que o vinculeiro oficial os trate ben. Hai contos que advirten s vellos do perigo de ceder en vida as propiedades fillo, porque logo seguramente non os coidar. A relacin dos netos cos avs depende do tipo de residencia. Na zona de residencia patrilocal, a convivencia fai que os avs paternos s que se lle chama padrios, porque efectivamente soen ser padrios do bautizo do neto mis vello sexan case como pais, pois, como xefes da casa, deciden tamn sobre eles. Na zona de residencia matrilocal son os avs maternos os que ocupan ese posto. Pero existe unha diferencia: a avoa materna, a quen os netos estn unidos pola convivencia e pola forza dos lazos matrilineais, pasa a chamarse mam seguido do seu nome. Na zona de residencia natolocal, por esas mesmas razns, sucede outro tanto. Pero aqu tamn tratan de pai av materno; en cambio, s avs paternos chmanlles simplemente avs. que como o pai queda a vivir na sa casa paterna, o seu papel asmeo o av materno. A residencia natolocal evita a convivencia, e os conflictos, entre noras ou xenros cos sogros. A residencia patrilocal deixa a nora, que vive nunha casa estraa, nunha posicin dbil, con escasos dereitos e grandes obrigas. Deber someterse sa sogra, que ser quen goberne os asuntos domsticos ata a vellez, anda que, se a relacin marcha ben, ir cedendo mando paulatinamente. Valoran a nora capaz de adaptarse axia casa do marido e de querela como a propia. Unha moza non casa s co marido, senn coa familia enteira. Case inevitablemente xorden problemas e a de fra sempre carga coas culpas. As pois, os tpicos sobre as desavinzas entre sogras e noras responden realidade. A relacin entre sogra e nora depender en boa parte da personalidade de ambas, e tamn do apoio que a esposa-nora atope no seu marido. principio a casada deber someterse s cuadas, que viven na sa casa. Despois, a medida que se faga co mando na casa, invrtese a posicin e sern as cuadas, as que queden solteiras, as que lle estean sometidas. A todas lles convn aceptar canto antes que teen que convivir. Non exactamente a mesma a situacin do xenro na casa dos sogros nas zonas de residencia matrilocal. O novo casado vive cos sogros, pero o seu traballo de marieiro ou asalariado dlle bastante independencia. En caso de conflicto grave non se ve tan forzado a claudicar e someterse. Nas zonas de mellora forte os segundns que optan por non casar e quedar na casa paterna estn nunha posicin que vara, segundo o carcter da familia e o seu propio, entre a dun familiar e a dun criado. Prefiren esa situacin que lles garante amparo e coidados na vellez a cambio de cede-la lextima irmn ou sobrio , antes que emigrar. Os segundns de familias ricas resstense mis a emigrar, porque fra da casa paterna perden a posicin social que estn afeitos. Os irmns e irms solteiros somtense a desempear un papel subordinado, que se percibe no seu lugar secundario na cocia e na conversacin. Para dispoer de cartos propios, traballan como xornaleiros noutras casas ou desempean un oficio. Non infrecuente que, privados de voz e voto, sufran depresins. De todas maneiras, algns, pola sa personalidade e porque conseguen bos ingresos como artesns, son tratados con gran respecto. Incluso hai algunha irm solteira que logra facerse co mando nos asuntos domsticos desprazando a cuada. Moitos destes solterns e solteironas son os poetas populares, os que compoen e aprenden e transmiten contos, cantigas e romances. As casas manteen intensas relacins cos parentes que viven na mesma parroquia e incluso cos que viven noutras. Non con todos no mesmo grao, por suposto. Recorren a

eles para os traballos de axuda mutua, como a matanza, a sega da herba e a malla. E invtanse mutuamente nas festas importantes, como o Entroido e, sobre todo, a patronal. Nos casos de morte sempre se lles avisa para que acudan casa do defunto. A aldea Na relacin entre as casas dunha aldea, como na relacin entre os membros dunha casa, actan forzas de distinto signo. As axudas mutuas, a colaboracin espontnea e as invitacins s festas unen; as envexas e as loitas, distancian. En calquera caso, a aldea, fronte exterior, funciona como unha unidade. unha unidade xeogrfica, pois ten nome e lmites propios, e unha unidade social, pois os vecios sntense membros dun grupo. Como unidade, a aldea conta cun representante: o pedneo da aldea ou alcalde de barrio. A sa autoridade escasa. Transmite os avisos procedentes do concello e convoca os vecios para a xunta de aldea, na que se tratan asuntos relacionados cos montes veciais, os fornos comns e o arranxo dos camios. Nalgunhas comarcas o posto vai rotando entre os vecios de mes en mes; noutras, de ano en ano. Diversos costumes e ritos amosan e reavivan a unidade da aldea. Nas vodas, cada casa da aldea do noivo, e s veces tamn da aldea da noiva, recibe un bolo de pan o carolo . Na matanza, se ben son os parentes os que participan mis directamente na festa, frecuente invita-los vecios da aldea ou regalarlles un cacho de carne. Pero quizais sexa durante a noite de san Xon cando ese sentido de unidade queda mis patente, pois as aldeas, como as casas, acenden o seu lume. Nas zonas de poboamento concentrado, as aldeas, grandes, distantes e pouco numerosas, reforzan o seu sentido de unidade, chegando a funcionar como parroquias, con patrn, festa patronal e ermida para as misas dominicais. As sucede nos Ancares e na Limia. Na montaa lxico que as aldeas sexan o centro da vida social porque quedan lonxe unhas das outras e mal comunicadas. As misas dominicais e as vodas celbranse na ermida da aldea. O cemiterio si parroquial, pero marcan a identidade da aldea co costume de lembra-los defuntos do lugar ante unha cruz colocada no camio de sada. Os vecios da entidade de poboacin con pedneo aldea ou parroquia xntanse en concello aberto, habendo un representante por cada casa, normalmente o cabo da casa. Renense no forno, na praza, no adro da igrexa ou ermida, no campo da festa, nunha taberna ou noutro lugar fixado pola tradicin local. Normalmente, nos momentos de descanso, dicir, pola noite ou medioda. Se non hai unanimidade no asunto a tratar, votan. Por suposto, os acordos adoptados por maiora tamn obrigan s vecios que votaron en contra. A parroquia Cada 8,5 aldeas, por termo medio, forman unha parroquia. A palabra parroquia de orixe grega, significaba reunin de habitantes e principio designaba o que hoxe coecemos por diocese. Que a parroquia eclesistica sexa mesmo tempo unidade social non un elemento exclusivo de Galicia, pois sucede noutros moitos pases europeos. Da parroquia galega destaca, ante todo, a sa permanencia longo dos sculos. Na maiora dos casos, anque non sempre, hai unha continuidade entre os castros, as vilas romanas e as parroquias. Dende o sculo XVI o seu nmero a penas variou. A poboacin media de 591 habitantes.

Na configuracin das parroquias tivronse en conta o tamao dos ncleos de poboacin e as distancias. Por un lado, as aldeas eran demasiado pequenas para convertelas en parroquias cun crego exclusivo seu cargo. Convia agrupalas, pero coidando que a distancia de cada ncleo de poboacin igrexa non fose excesiva a fin de que os vecios puidesen asistir s servicios relixiosos sen realizar grandes desprazamentos. Na zona de montaa, onde as grandes aldeas concentradas dispoen de igrexa, as parroquias son mis extensas. A parroquia unha unidade xeogrfica ben delimitada. Como as aldeas que a conforman, ten lmites claros e coecidos. Ademais, uns lindeiros ben definidos evitaban conflictos na recadacin dos dcimos. Na maiora dos casos a parroquia queda delimitada por ros, montes, camios e outros accidentes xeogrficos claros; noutros, os lmites, mis confusos, cocenos os vecios por tradicin. O nmero de aldeas por parroquia, depende claro est, do tipo de asentamentos de cada zona. No interior agrcola cada parroquia est formada por numerosas aldeas pequenas. Mis elevado anda o nmero de lugares e de casas illadas nas densas parroquias da costa e do Val do Mio. Na montaa con menos ncleos de poboacin e mis grandes, o nmero de aldeas por parroquia dimine. E no sueste ourensn, que o sector con menos aldeas por parroquia, nalgns casos chgase a identifica-la parroquia co ncleo de poboacin. Como unidade xeogrfica e social cada parroquia distnguese por un nome, composto por un nome secular e o do santo patrn; por exemplo, Santa Mara de Castrofeito. Na vida coti, na maiora dos casos, utilizan exclusivamente o nome secular. Baixo o padroado de santa Mara hai 741 parroquias; baixo o de san Pedro, 312; de Santiago, 293... Os nomes seculares proceden de orixes diversas, prelatina, latina e xermnica, fundamentalmente. Proveen de nomes persoais xermnicos suevos e visigodos entre outros, os terminados en iz ou en ende: Mondariz, Allariz, Meicende... Os nomes das parroquias, como os das aldeas, fan referencia s caractersticas xeogrficas, hidrografa ou s augas; flora; fauna; s formas de asentamento; a edificacins e construccins diversas; a nomes persoais e a fundacins relixiosas e nomes de santos. A identidade da parroquia est ligada sa funcin como unidade relixiosa. A parroquia o territorio e a xente est baixo a xurisdiccin espiritual dun sacerdote, que en certa maneira a representa. Unha parroquia ten unha igrexa, na que se celebran as misas e demais ritos catlicos. A maiora dos vecios acoden os domingos misa da igrexa parroquial. sempre parroquial, tamn na montaa, o cemiterio. Incluso moitos emigrantes desexan enterrarse na sa parroquia. Moitos dos pantens edificados nos anos sesenta, e posteriores, pertencen a emigrantes a Europa que esperan enterrarse na parroquia na que naceron. Por certo, os emgirados a Amrica e logo a Europa renense en centros que en moitos casos levan nome da parroquia de procedencia. E, antes da Guerra Civil, numerosos emigrantes a Amrica deron mostra de seguiren vinculados sa parroquia mandando cartos para a escola. Pero a parroquia non s unidade relixiosa. unha unidade social. A unidade social coa que mis fortemente se identifican os campesios. Cando das persoas se atopan nunha vila, nunha feira ou nunha romara e se preguntan de onde son, pregunta pola parroquia de procedencia. Segundo xa vimos falar das regras matrimoniais, a parroquia funciona como unidade endogmica: o ideal atopar parella na parroquia. Vimos como os mozos pretenden impedir, incluso con loitas, que os mozos de fra casen con rapazas da sa parroquia.

A parroquia, ocmo unidade, considrase propietaria da igrexa, do cemiterio e, se os hai, dos montes parroquiais. A xente dedcalle sa parroquia, en cantigas que se repiten en tdalas festas, os eloxios mis sentidos. Loan sobre todo a beleza das mozas, que son, como vimos, obxecto de disputa. Pola contra, choven os insultos s parroquias limtrofes. O enfrontamento entre parroquias un elemento comn no Entroido. En Laza sae un peliqueiro mal vestido que representa os cigarrns de Vern. A pesar de todo, a parroquia non foi recoecida oficialmente. Polo tanto, non ten un alcalde. As disposicins legais de 1835 polas que se creaban os novos concellos establecan que as parroquias mal comunicadas e distantes a capital municipal contasen, seguindo un costume antigo, cun alcalde pedneo, elixido polo alcalde municipal entre os vecios da parroquia. O pedneo manda pouco, como certifica o dito: mandas menos que un pedneo. Non ten voz nin voto nas sesins municipais. Encrgase de transmitir e publica-los bandos da alcalda fixndoos na porta da igrexa e noutros lugares frecuentados polos vecios. Organiza e dirixe os traballos comunais da parroquia. E, se os hai, administra os montes en man comn. Sen dbida, coa privatizacin do monte perdeu boa parte do seu cometido. De feito, mantn unha maior presencia nas parroquias que conservan montes comunais. A pesar de carecer de recoecemento oficial, o concello e as autoridades teen en conta a parroquia en moitos asuntos porque, como unidade social viva, facilita a administracin. Por exemplo, son parroquiais os censos, as escolas, as carteras e, antes da Guerra Civil, as sociedades agrarias; pagan a contribucin por parroquias; os veterinarios municipais vacinan o gando e os cans por parroquias; e por parroquias farn a concentracin parcelaria. Vimos varias expresins da unidade da parroquia, pero ningunha como a celebracin a festa patronal. Das diferentes festas que celebra cada parroquia destaca pola sa solemnidade a festa do patrn. En xeral, prefiren o vern, con bo tempo para o baile e rematados xa os labores mis duros. As aldeas con forte identidade celebran a sa propia festa patronal, non a da parroquia en conxunto. A organizacin difire dunha parroquia a outra, e incluso dentro da mesma parroquia en das distintos. Nunhas parroquias encrgase un vecio, o funcionista, que tamn corre cos gastos; noutras unha comisin, que pide cota polas casas. A decisin sobre os msicos, o gasto en plvora e a cota a pagar por cada casa tmana, como sucede noutras parroquias, nunha xunta de parroquia. Nin que dicir ten que sempre hai algn que a paga de mala gana ou nin a paga. Existen diversas formas de ser funcionista ou mordomo. Nalgunhas parroquias, probablemente nas grandes, nomao o abade ou a xunta parroquial; noutras, cada ano correspndelle a unha casa ou un matrimonio, rolda; tamn as hai onde os devotos do santo poxan pola funcin, en libras de cera. A insignia do funcionista o ramo, que vai cuberto de adornos, rosquillas, doces, froitas do tempo e billetes. O funcionista porta o ramo na procesin e logo entrgallo, con certa solemnidade, funcionista do prximo ano. Nalgns sitios na entrega do ramo os funcionistas entrante e sante botan un baile coa muller do outro. Na festa patronal non faltan nunca a msica, a plvora, a misa, a procesin, o bo xantar e o baile. Pola ma espertan s vecios uns foguetes e os msicos percorren as aldeas da parroquia tocando: a alborada. Os msicos poden ser gaiteiros, xeralmente tres gaita, caixa e bombo , ou banda, non sempre completa.

Os msicos das bandas son labregos que aprenderon a tocar no exrcito ou dun vecio tamn msico. Ensaian con certa regularidade longo do ano e actan sempre de uniforme. Segundo a distancia e a sa economa, acoden festa a p, en bicicleta ou nun autocar contratado. Moitas das bandas foron fundadas no sculo XIX. A misa unha misa solemne, oficiada polo menos por tres cregos, dos que se valoran os dotes para o canto e, sobre todo, para a prdica. No momento da consagracion os msicos tocan o himno nacional espaol e os mozos botan foguetes, unindo como desexaba a Dictadura fe e poder poltico. Con bombas e repeniques de camp anuncian a sada da procesin, que ten por finalidade saca-lo poder sagrado fra da igrexa para esconxura-las pestes, secas e todo tipo de males. Van en cabeza o pendn e a cruz parroquial entre dous ciriais; a continuacin, a imaxe do santo patrn levada en andas polos devotos, que nalgunhas parroquias puxan por ese honor; a mido saen tamn outras imaxes, sendo bastante frecuente que os mozos porten os santos, e as mozas, as santas; detrs van o funcionista, o crego e, por fin, os demais vecios. A procesin segue un itinerario fixo, marcado polo costume. Sae da igrexa pola porta grande, vai ata un cruceiro prximo, volve, d unha volta arredor do templo e entra de novo. Mentres, as camps tocan sen descanso. final da misa botan foguetes, cantos mis mellor .Gusta que haxa moita plvora. Miden a riqueza da prroquia, ou do funcionista, na cantidade de bombas, que lle mercan fogueteiro. Os nenos recollen as canas dos foguetes para faceren gaitas e aproveitan o fo que envolve o cartucho para as cometas. Despois, ants de ir comer, bailan, sobre todo mueiras, no adro ou no camio fronte igrexa. O xantar parte esencial da festa. Invitan os amigos ntimos e os parentes. Se os parentes viven na mesma parroquia, veen de invitados un da e devlveselle-la visita outro dos das da festa; se viven noutra parroquia, correspndelles invitar cando celebren a sa festa patronal. Os familiares emigrados aproveitan eses das de exaltacin parroquial para vir retomar contacto coa familia e cos vecios. O xantar dura ben tres ou catro horas. A maiora deixa a mesa cando, media tarde, comeza o baile da festa. A mido hora da cea algns comensais anda seguen mesa, tomando cafs e copas e parolando a gusto. Comen de vagar, deleitndose coa comida e coa compaa. Comen en abundancia. obrigado que sobre de todo, pero especialmente carne, que longo do ano escasea. Ademais das mellores pezas do porco, serven carne de vaca, de vitela, de ovella, de cabrito e de polo. Nas casas de dous andares non comen na cocia, senn no cuarto, que fregan con esmero os das previos. Un men bastante habitual, tanto no interior como na costa, incle, ademais de sopa e cocido, varios destes pratos: callos, carne asada, polos asados, costelas, bists, solombo de vitela, raxo, coellos asados, perdices estufadas e empanada. Tamn algns destes doces: roscn, biscoito, papas de arroz, melindres, brazo de xitano, tortas, requeixo, flans... E corre o vio. Para rematar, caf, augardente, licor caf, augardente de herbas, ans, coac e puros; e mis puros, mis augardente e mis caf. Durante a comida, e sobre todo, na sobremesa, falan moito e cantan non pouco. As propias cantigas explican que o cantar un dos maiores praceres. Os cantos expresan os sentimentos e alivian as penas. A boa voz un dos atractivos mis valorados tanto nos mozos como nas mozas. sern, bailan no campo da festa, que s veces o propio adro da igrexa, e que est iluminado con farois, luces de carburo ou se a hai, luz elctrica. Hai vendedoras de rosquillas e pequenas tabernas, que en bastantes casos redcense a carros cun pipo de vio, gasosas e augardente. Acoden, ademais da xente da parroquia, mozos e mozas de parroquias vecias. Bailan sobre todo o agarrado, pero de vez en cando os msicos

tocan muieiras e outras pezas para os afeccionados baile tradicional, especialmente as persoas maiores. As mozas agardan xuntas a que as saquen os mozos a bailar, ou bailan formando parella entre das, esperando que unha parella de mozos, tomando a iniciativa, lles pida un baile, que non sempre conceden. s vellos miran ou toman algo, e os nenos divrtense brincando por entre as parellas de bailarns. Tamn estiman, tanto nos mozos como nas mozas, a arte e o garbo no baile. Os vecios dalgunhas freguesas reforzan o sentimento de unidade parroquial participando nunha comida colectiva celebrada a principios de ano. Comidas similares celbranse noutras partes de Espaa, sobre todo cando o ano empeza ou remata, como unha manifestacin mis do dito ano novo, vida nova, centrada neste caso na vida colectiva. A parroquia desexa que o ano comece cunha vida renovada na que se superen as xenreiras e prevaleza a harmona. Tratan de que calor da mesa compartida se consoliden as alianzas veciais e se superen as antipatas. Un feito demstrao claramente: a colectividade empuxa os vecios que estn a mal a que compartan mesa ou beban xuntos un vaso de vio, e rgalles que esquezan as disputas habidas. Vimos, ata agora, tres segmentos da estructura social: a casa, a aldea e a parroquia. E vimos algns dos costumes, crenzas e ritos empregados polos campesios para simbolizalos. Pois ben, existe un costume na comarca da Ulla no que quedan representados e simbolizados eses tres segmentos vez. Trtase da Comparsa de Xenerais, que forma parte do Entroido. Nas mascaradas da Ulla, ademais dos homes e as mulleres que se disfrazan libremente seu gusto, sempre participa un coro de mozos, que canta coplas de exaltacin parroquial; tamn fan crticas. Participa as mesmo un coro de Vellos, formado por homes adultos que castigan calquera instrumento musical e cantan coplas obscenas. cabeza da mascarada marchan os Correos, normalmente dous, vestidos cunha chaqueta moi adornada e un sombreiro redondo e baixo. Os seus cabalos levan cascabeis ou campaas, porque a sa funcin ir anunciando polas aldeas a prxima chegada dos Xenerais e o seu acompaamento. Os Xenerais son, con moito, os personaxes mis importantes da mascarada. Son eles, acorde coa sa elevada graduacin, os que dan as ordes. O seu nmero vara segundo os anos e as parroquias; seis, por termo medio. O seu aspecto lembra o dos oficiais dos cadros e gravados antigos. Levan unha vistosa chaqueta chea de galns, medallas e outros adornos militares, pero o que mis destaca un tricorne con longas plumas de pavo real. A comparsa dos Xenerais da Ulla sublia, en primeiro lugar, o papel da casa. Visita casa por casa. E, en cada casa, os Xenerais dan os vivas cabeza de familia e s seus. Os vivas expresan un desexo de vida, sorte e prosperidade para a casa e os seus moradores. A aldea mostra a sa condicin de unidade social con personalidade propia no dereito a impedi-la entrada da columna militar no seu territorio. Pode darlle un alto ou poerlle un atranque. Chmase alto ou atranque a un enfrontamento verbal, habitualmente en verso, entre algun da aldea e un compoente da mascarada. Tras unha discusin mis ou menos longa terminan por face-las paces, quedando o paso franco. Desta maneira recocese que a aldea unha unidade, pero non unha unidade illada senn en boas relacins coas outras aldeas da parroquia. Tamn dan altos ou atranques nos lindeiros entre parroquias. Enfrntanse un contra un, por folda, as Sentinelas, Correos e Xenerais de mbolos bandos. En primeiro lugar enfrntanse as Sentinelas da parroquia invadida contra os Correos da parroquia vecia e logo os Xenerais. Loitan con versos, normalmente improvisados no momento, pero seguindo esquemas moi ben traballados. Salvo incidentes, os Xenerais de mbolos

bandos acaban chegando a un acordo, tocando as sas espadas e bandeiras respectivas e dndose vivas mutuos. Logo, unidas as das mascaradas, visitan mbalas parroquias. Cada parroquia considrase unha unidade independente, unha nacin soberana que intenta invadir a outra e non deixarse invadir. De i que dispoa dun exrcito: a mascarada cos seus Correos, Sentinelas e Xenerais. Para reforza-la sensacin de enfrontamento, e posto que as parroquias vecias se consideran nacins independentes, os atranques versan sobre enfrontamentos reais entre pases. Os enfrontamentos verbais dun determinado ano inspranse nos conflictos habidos ese ano entre nacins de calquera parte do mundo. Tanto entre pases como entre aldeas ou parroquias, hai que evitar que os enfrontamentos acaben en conflictos graves. A paz necesaria para a supervivencia. Por iso os Xenerais rematan sempre firmando a paz e dando vivas unin da parroquia. A mido os versos nos que se acorda a paz son en galego. Os Xenerais da Ulla, imitando os xenerais espaois, falan casteln, a lingua de prestixio. Pero no momento de firma-la paz, que tamn a paz entre os vecios e entre os distintos segmentos da estructura social, recorren inconscientemente lingua materna; e deixan de tratarse de Xenerais e chmanse polos seus nomes verdadeiros. As, pois, o Entroido da Ulla reflicte a estructura social galega cos seus tres segmentos fundamentais: a casa, a aldea e a parroquia. E tamn mostra as relacinsque deben existir entre as aldeas dunha mesma parroquia e entre parroquias distintas: deben comportarse como unidades independentes que reforzan a sa cohesin mediante o enfrontamento coas demais aldeas ou parroquiais, pero evitando sempre que ese enfrontamento dexenere en loita aberta. Algo as como sucede entre nacins. O concello Para entende-la personalidade e o funcionamento dos concellos galegos cmpre saber cmo foron creados en 1836. Antes desa data existan en toda Espaa territorios dependentes do rei, dos seores civs ou eclesisticos e dos propios vecios. En Galicia, caracterizada polos asentamentos espallados, formaron os novos concellos agrupando parroquias. Para fixa-lo nmero de parroquias por concello tiveron en conta varios factores: que non fosen tan poucas, e polo tanto tan poucos vecios, que os gastos propios do concello supuxesen unha carga demasiado pesada; e tampouco tantas que as mis arredadas quedasen lonxe da capital municipal; e que estivesen aceptablemente ben comunicadas coa capital municipal, ou sexa, que non quedasen separadas por ros ou montaas grandes. Por termo medio os concellos teen once parroquias. Esta busca de racionalidade administrativa seguramente foi vlida, pero os labregos, que se senten ante todo membros dunha parroquia, ven o concello como algo distante, que cobra impostos e ofrece a cambio escasos servicios. Ademais, boa parte do perodo 1926-1965 discorre baixo a Dictadura, que cortou a participacion dos vecios na poltica municipal. Hai 315 concellos. Mis al das funcins administrativas, os concellos ofrecen certos servicios: xuz de paz, mdico, farmacutico e veterinario. Ags nas obrigadas vacinas de cans e revisins de gando, os labregos acoden pouco s servicios do veterinario. Tampouco s do mdico, salvo na capital municipal e aldeas prximas. En moitos casos a capital municipal ten unha feira e nalgns logra converterse en centro de compras. O concello est presidido polo alcalde. Durante a Dictadura moitos alcaldes eran puramente decorativos, sendo a verdadeira autoridade o secretario, que non conta coas simpatas dos labregos.

Os labregos tratan os profesionais de don, con moito respecto, pero sntense menosprezados e contraatacan nos contos. A sa retranca non mis que unha forma de humor defensiva. En xeral, mstranse acomplexados ante a xente vilega, porque se saben criticados no seu modo de vida, ou sexa, a lingua, a vestimenta e as crenzas. Este complexo de inferioridade tamn o padecen os labregos doutras zonas de Espaa e Europa, pero en Galicia, como a porcentaxe de poboacin rural, ou nacida no rural e logo emigrada cidade, moi alta, convrtese nun feito que marca a sociedade no seu conxunto. Galicia Os labregos e marieiros cren pertencer a unha nacin propia, cunha cultura diferente. Non correcto, como certos etngrafos e certos nacionalistas opinan, que ter personalidade propia como nacin supoa ser absolutamente distintos. O certo que compartimos moitas crenzas, ritos e costumes por exemplo a bruxera, a medicina e o Entroido con outras nacins europeas de tradicin catlica. Dende a Idade Media Galicia formou parte de Europa e da cultura europea. Pero equivcanse tamn os que pensan que formar parte da cultura europea resta posibilidades a un sentimento nacional. As mltiples nacins europeas demostran o contrario. S hai falta que existan elementos culturais peculiares. E Galicia conta con eles. A lingua e aqueles elementos culturais que son moitos xurdidos das condicins xeogrficas propias danlle cultura galega a suficiente personalidade. Neste sentido cobra moito significado que a xente fale da Terra ou da Nosa Terra. Que os labregos teen conciencia da personalidade cultural de Galicia detctase nas conversas e no cancioneiro. Hai moitas cantigas nas que, como sucede coas parroquias, para enaltecer a Galicia se enaltece as sas mozas. E outras nas que se ataca s que maltratan os galegos. Non expresin menos forte da identificacin con Galicia a morria que produce nos galegos o vivir fra da terra. Pero o complexo de inferioridade labrego que, como diciamos antes, impregna a cultura galega no seu conxunto, tamn se detecta. Mis anda: durante o perodo 1926-1965 vai en aumento. O ataque sistemtico da Dictadura contra a lingua galega influu terriblemente nese proceso. A escola e a Igrexa foron dous poderosos focos de castelanizacin. No mundo rural a conciencia de ser galegos non dimine, pero vai cada vez mis unida a un sentimento de inferioridade e de atraso. O galego tamn se sente espaol. De feito Galicia forma parte de Espaa dende hai sculos. O goberno espaol quen marca as directrices econmicas, quen dicta as leis, quen xestiona as escolas e quen establece os impostos. A identidade mltiple En ningunha sociedade humana pertencen as persoas a un s grupo. A identidade sempre mltiple, e mis mltiple canto mis complexa a organizacin social. No caso galego, como vimos, a xente identifcase coa casa, a aldea, a parroquia, Galicia e Espaa. Isto posible porque calquera deses segmentos sociais pose elementos peculiares e elementos comns. Nunha aldea non hai das casas exactamente iguais, pero tampouco as hai que non compartan absolutamente nada; e o mesmo poderiamos dicir das aldeas dunha parroquia, e das parroquias con respecto conxunto de Galicia. Son tantos os elementos culturais que compoen unha cultura que non resulta difcil atopar, entre dous segmentos da estructura social, algns similares e outros diferentes. Estas semellanzas e diferencias permiten que un segmento social, segundo lle convea

en cada momento, se sinta unido ou separado de calquera outro. Para sentirse unido, sempre contar con aspectos comns; para separarse, nunca lle faltarn outros que os diferencian. Naturalmente, canto mis pequeno sexa o segmento social tomado en conta, maior ser o nmero de elementos compartidos; e menor canto mis grande. As relacins sociais A diferencia dos animais que nacen cun cdigo xentico que, en boa parte, determina a sa conducta, os humanos son capaces de elaborar normas de conducta adaptadas s circunstancias. Que algunhas normas dunha sociedade sexan contrarias s doutra non implica, nin moito menos, que as normas sexan arbitrarias. Sinxelamente, axstanse a cada caso e hai que entendelas no conxunto e en relacin coas caractersticas xerais de cada sociedade. As normas que rexen a convivencia no mundo rural galego son, en gran parte, as da Igrexa Catlica. As normas fundamentais, como non matar, non roubar e non mentir, son universais, anque si certo que, dependendo do tipo de sociedade e do momento histrico, vara o grao de esixencia no seu cumprimento e vara, sobre todo, o grupo de aplicacin. Os campesios valoran moito a honradez. Un home honrado un home que traballa, que non falta palabra dada e cumpre os seus compromisos. Unha muller honrada, ademais diso, mantn un comportamento sexual correcto, dicir, permanece virxe ata o matrimonio e despois non comete adulterio. Nunha sociedade que precisa recorrer axuda mutua en mltiples labores non estrao que se insista no valor da colaboracin e da boa vecianza. Manifestacins da intensa relacin entre vecios son os sados e as conversas en grupo. Os sados, ademais das coecidas frmulas de cortesa, case sempre supoen un anaco mis ou menos longo de charla amigable. Despois do xantar ou noitia, sobre todo se o tempo axuda, homes, mulleres e nenos de casas vecias renense, de maneira informal, para parolar. Ademais, as mulleres falan entre elas no lavadoiro, nos traballos exclusivamente femininos, ir e volver da misa... Pola sa parte, os homes xntanse e conversan na taberna, na sada da misa, na forxa do ferreiro ou os marieiros no peirao. A pesar das paroladas en grupo, da comensalidade, dos regalos e doutras formas de reforza-los vnculos entre vecios, os conflictos, por suposto, existen. E existen dise porque hai malos vecios, que en moitos casos disimulan as sas prfidas intencins tras unha aparente amabilidade. Vendo o sistema social e familiar do mundo rural non difcil deducir onde xorden algns dos conflictos mis graves. Cos vecios provocan enfrontamentos o cambio de marcos, non arar recto entre marcos, deiar entra-lo gando nos prados ou cultivos alleos, rouba-la auga da rega. Tamn existen disputas sobre os dereitos de paso nas agras e a non correcta correspondencia nas axudas mutuas. Son, pois, conflictos xurdidos case inevitablemente nun sistema caracterizado pola escaseza de terras e a sa parcelacin en minifundios e no que resulta imprescindible a colaboracin dos demais nos traballos. A escaseza de terras tamn vai se-la orixe das disputas mis graves dentro da familia, en especial as relacionadas coa herdanza. Na zona de mellora, anda que existe un herdeiro preferencial precisamente para evitalos, rara vez parten as terras sen conflictos: algn irmn intriga para arrebatarlle a mellora a quen por norma lle correspondera; o vinculeiro mangonea para cede-lo menos posible nas lextimas; e os segundns procuran o contrario. Incluso nas partillas igualitarias afloran ambicins mis ou menos lextimas: quen mis que n menos desexa obte-las mellores terras.

A xente urbana adoita mirar con desprezo os conflictos dos labregos pola herdanza, sen decatarse de que dependen dunhas poucas leiras para comer e fundar unha familia. A comunidade conta con medios para controla-lo comportamento dos individuos e forzalos a cumpri-las normas establecidas. O mis sinxelo, pero non menos efectivo, a crtica nas conversas informais, que se basea no sentimento de vergonza. Hai, ademais, moitas ocasins para a crtica en pblico: as regueifas de casamento e dos traballos colectivos, os testamentos carnavalescos e os maios. E na noite de san Xon reprenden s que consideran malos vecios roubndolle-las cancelas, os carros e os apeiros. Nunha sociedade de grupos pequenos a crtica directa moi efectiva. Dificilmente unha casa soporta por moito tempo ser criticada e marxinada. A presin para someterse s normas , pois, moi forte. Precisamente por iso, a acusacin falsa, a murmuracin, unha arma terrible e, polo tanto, temida. A bruxera nun dos seus mltiples compoentes funciona como un forte sistema de control social. Como veremos, a bruxa representa a mala persoa, a persoa contraria s normas, sociais e morais, establecidas. Resulta, as, que acusar a un vecio de bruxera equivale a acusalo de antisocial. E a xente, para non verse acusada de bruxa, de inimiga da comunidade, procura cumpri-las normas. Os labregos identifican s bruxas coas persoas de mal corazn e comportamento pouco cvico, especialmente cos egostas e envexosos. Isto quere dicir que as acusacins de bruxera non son unha supersticin estpida. Naturalmente, a sociedade rural non emprega s eses medios de control. A Galicia campesia do perodo 1926-1965 forma parte dun estado moderno e, polo tanto, conta con forzas policiais e con xulgados para castiga-los delictos mis graves, como o asasinato, e para resolver preitos, bastante frecuentes en asuntos de herdanza, de lmites nas leiras e de augas de rega.

Relixin
19. Deus e os cristins Relixin popular, pag, catlica? Os etngrafos acostuman cualificar de popular a relixiosidade dos campesios. un cualificativo perigoso. Se con el sublian diferencias de matiz entre o comportamento relixioso dos labregos e o catlico oficial, non crea problemas; pero si, se pretenden convencer de que son distintos, porque a relixin popular , sinxelamente, a relixin catlica. Nos seus traballos sobre a relixin dos campesios algns estudiosos anda seguen recorrendo s supervivencias. En realidade, as supervivencias no sentido que lles daban os antroplogos evolucionistas non existen. Ningn costume ou crenza se mantn centos de anos sen cumprir ningunha misin Si certo, evidentemente, que a civilizacin cristi herdou abundantes elementos relixiosos, e materiais, da Antigidade grecolatina; como tamn os herdou da relixin hebrea, algo que sospeitosamente case ningn estudioso ten en conta. E, por suposto, o estudio desas herdanzas, sempre e cando se faga con rigor e baseado en probas, contribe, e moito, a comprendelas. Non contribe nada, en cambio, aplicarlle a etiqueta pagn de forma lixeira a canto resulta estrao e incomprensible. Ou, pola contra, esquece-la orixe pag doutros compoentes da relixin catlica, algns tan fundamentais como a consagracin do pan e o vio. que o recurso s orixes pags agacha motivos ideolxicos. Os Padres da Igrexa chamaron pagns de paganu,

campesio s homes do campo, que anda conservaban a relixin dos antigos e non se converteran Cristianismo. Os reformadores eclesisticos utilizrono a mido para combater calquera feito relixioso que queran desterrar, incluso os que no pasado formaran parte da ortodoxia. Nos sculos XVI e XVII serviu para atacar elementos da relixiosidade catlica medieval que o home moderno, con outra mentalidade, xa non comprenda. E dende o sculo XVIII serviu tanto a ese labor de propaganda da xerarqua eclesistica como busca das orixes emprendida polos estudiosos, en moitos casos coa intencin mis ou menos consciente de demostrar que o mundo rural, burlando o poder da Igrexa, conseguira manterse pagn. O cristianismo evolucionou coa sociedade europea. Polo tanto, non estraa que nunha sociedade, neste caso a rural galega do perodo 1926-1965, que noutros aspectos da cultura mantn elementos arcaicos, tamn os presente no seu comportamento relixioso. O catolicismo rural distnguese polo uso de smbolos e de ritos que o catolicismo urbano abandonou; tamn por unha maior insistencia na dimensin social dos individuos. O catolicismo popular emprega un abundante e rico simbolismo de orixe medieval que hoxe resulta escuro incluso para a xerarqua catlica. Pretender analiza-las crenzas campesias sen descifrar ese simbolismo como intentar traducir un libro escrito nunha lingua descoecida. O catolicismo rural fai un maior uso de ritos que o oficial. Veremos tratar das romaras como moitas das peticins Virxe e os santos que un catlico moderno fai mediante a palabra, a oracin, os labregos fanas por medio de ritos indicativos, dicir, indican o que desexan por medio dun rito simblico. O catolicismo rural, como corresponde a unha sociedade formada por grupos pequenos cun gran sentido de dependencia mutua, dlle mis relevancia comunidade. Ese sentido social percbese, por exemplo, nos santuarios, nas peticins por medio de ritos pblicos, non persoais, e nos exvotos, cos que se pretende deixar un sinal pblico do beneficio recibido dos santos. E dende logo percbese nas manifestacins relixiosas caracterizadas por un alto grao de teatralidade como son as procesins das festas patronais, dos santuarios e do Corpus. E noutras como o Entroido, que sen ser relixioso en sentido estricto, si unha representacin parateatral na que se representa un aspecto importante da concepcin cristi da vida. En resumo: a prctica relixiosa da sociedade rural mantense dentro da ortodoxia catlica, se ben cunhas caractersticas que dificultan a sa comprensin para o home moderno. Son caractersticas en boa parte propias do catolicismo medieval que perdura nas pequenas comunidades rurais, onde, a diferencia das cidades modernas, a relacin persoal e a dependencia entre vecios moi forte. Deus, a Virxe e os santos Deus o Creador do mundo, que est no ceo por toda a eternidade. todopoderoso. Unha chea de ditos de uso cotin mostra que Deus est constantemente presente no pensamento dos labreos. Todo canto acontece dbese sa vontade. Cmpre contar con El para todo, porque o contrario sera soberbia humana, un dos pecados mis graves. Por iso, cando fan un proxecto para un futuro mis ou menos prximo, rematan sempre: se Deus quer. Abandnanse nas mans do Seor, que quen d sentido a todo. Deus o Pai e o Seor dos Ceos, e os cristins trtano como tal. As pois, os cristins achganse a Deus coa mesma actitude que as persoas se achean a seus pais e s seores, cunha mestura de amor e respecto. Precisamente por iso a expresin de mximo enfado a blasfemia contra Deus.

Entre Deus, que o Altsimo, e os cristins est Cristo, o Deus feito home, o mediador, o avogado que intercede ante o Seor polas persoas. Esta idea de mediacin serve precisamente para enaltecer a Deus, que ascende cara alto, se ben prezo de que as sas relacins cos humanos sexan algo mis distantes. A mediacin compltana a Virxe e os santos, que non son deuses humanizados senn persoas que acadaron un alto grao de santidade. O papel mediador da Virxe basase na santidade da sa vida e na sa condicin de nai de Xess, que son ttulos en razn dalgunha pasaxe da sa vida Nosa Seora das Dores , ou do lugar onde se apareceu en persoa ou en imaxe Nosa Seora do Corpio . As advocacins permiten intensifica-la relacin da Virxe, non coa humanidade en xeral, senn cun grupo social concreto. O da consagrado Virxe o sbado e cren que ese da baixa purgatorio a saca-las almas dos seus devotos. O culto s santos forma parte da espiritualidade da Igrexa Catlica, como ensina o Concilio Vaticano II. Os campesios galegos, como catlicos, prefiren recorrer mediacin dos santos para, dese xeito, enaltece-la figura de Deus. O Deus dos catlicos non un Deus ocioso, senn un Seor que, como un rei, non se ocupa dos pequenos asuntos da vida diaria. Para iso estn os intermediarios, os santos. Os santos axudan en calquera dos moitos males que aflixen as persoas, pero s veces especialzanse na sa mediacin. Dese xeito consguese un maior acercamento do poder sagrado a cada individuo e s sas necesidades concretas. Certos males incluso toman o nome do santo especializado en curalos: mal de san Roque, etc. Esta especializacin, en contra do que se pensa, bastante tarda na Idade Media. E basase case sempre na lenda do santo ou en xogos de palabras s que tan afeccionados eran no Medievo. As, san Lourenzo avogoso das queimaduras porque morreu queimado; san Blas, da gorxa, porque o degolaron; santa Luca, da vista, porque lle arrincaron os ollos. Piden s santos con gran devocin e esperan con fe recibi-los beneficios solicitados. Pero iso non lles impide tratalos con certas confianzas, pois son humanos. Unha das vantaxes da mediacin dos santos precisamente que o devoto pode tratalos con familiaridade. A expresin mis clara de familiaridade cos santos o costume de ameazalos e castigalos cando non conceden o favor pedido, para que acaben por concedelo. Nunca se permiten estas confianzas coas imaxes da Virxe nin, por suposto, de Cristo. A relixiosidade coti A igrexa Nun lugar cntrico, a mido denominado Igrexa, est a igrexa parroquial, onde se celebra a misa e os demais actos de culto. A maiora das igrexas rurais son edificios de pedra dunha soa nave. Algunhas teen planta de cruz latina, con capelas laterais nos brazos; outras teen planta rectangular e uns simples retablos arrimados parede no sitio que correspondera s capelas. En moitas hai, no fondo da nave, unha tribuna ou coro, que adoitan ocupa-los homes. Na cabeceira est o retablo maior, que contn o sagrario e varias imaxes, entre as que nunca falta a do santo patrn da parroquia. Ata o Concilio Vaticano II, que deu instruccins en contra, o altar estaba pegado retablo e os cregos celebraban a misa de costas xente. p da porta principal est o baptisterio, pois o bautismo o sacramento de entrada. s beiras das portas, fincadas na parede, estn as pas de auga bendita, nas que os fieis,

entraren, mollan as puntas dos dedos antes de persignarse. unha forma simplificada do antigo rito de lavarse, e polo tanto purificarse, antes de entrar en contacto co sagrado. Das paredes colgan as cruces en lembranza das misins populares e os cadros do viacrucis, que representan escenas da Paixn. Os confesionarios, algns incrustados na parede, son todos de madeira. Estn situados, de acordo coas disposicins do Dereito Cannico, en lugar ben visible. Os homes confsanse pola parte dianteira; as mulleres, polos laterais, onde unha celosa impide que entren en contacto directo co confesor. Na sancrista gardan os obxectos do culto e as vestimentas sagradas, mis ou menos ricas segundo a categora da parroquia. Os primeiros cristins utilizaron diversos medios para convoca-los fieis, pero dende o sculo V impxose o uso das camps. O sancristn toca a camp para convoca-los fieis misa, rosario e outros actos relixiosos. Pero os vecios tamn a usan para outros fins: para comunica-lo falecemento dun membro da comunidade; nos partos difciles, para que a xente rece pola parturiente; nos incendios, para que todos acudan; e, nalgunhas parroquias, para convoca-lo concello. O crego O crego o encargado do culto. Celebra a misa, administra os sacramentos e vela pola educacin cristi de nenos e maiores. Ademais, bendice as casas, os campos e os barcos. Cada vez acta menos como esconxurador das tronadas e das enfermidades bruxers, pero nos anos sesenta anda quedaban algns que exercan de curandeiros. Os labregos non xulgan demasiado severamente o crego que quebranta o voto de castidade, pero si ven con malos ollos o amigos dos cartos. De a arrincan case sempre os conflictos entre prrocos e fregueses, non moi frecuentes, pero que tampouco faltan. Os marieiros cren nefasto falar do crego no barco. A idea que, como persoa clibe, provocar esterilidade na pesca. Contrapeno, pois, poder fecundador das mulleres. Durante a Dictadura o cura exerce unha notable influencia na parroquia. Controla se os fregueses cumpren coa misa dominical, co precepto e coa doutrina. Incluso estende informes de boa conducta. Persoa de maior cultura, a mido os fregueses pdenlle que acte de notario nos testamentos, que os aconselle en asuntos de trascendencia e que medie nos conflictos entre casas. Os fregueses senten orgullo de ter un crego digno, pois en certa medida representa a parroquia. Os dcimos quedaron abolidos en Espaa en 1837. O crego vive dos ingresos por bautizos, casamentos, funerais e, sobre todo, misas, que os devotos encargan en honor dos santos ou polos defuntos. E tamn recibe, para o sostemento do culto, a oblata, en ovos, froitos do campo, lacns e galias. Bastantes cregos completan os seus ingresos poendo gando a medias ou cultivando a terra, ben a da casa parroquial, ben a sa propia. A maiora destes non traballan persoalmente no campo, pero algns si o fan. Os labregos estiman que o traballo bruto lles resta prestixio. Moitos cregos proceden do mundo rural e, a pesar da educacin urbana, conectan bastante ben coa xente. De todas maneiras, marcan distancias renunciando lingua materna. Gozan dun rango superior, e son tratados de don e con moito respecto. Levan unha vida similar dos fidalgos e dos labregos ricos. Fra das obrigas do seu ministerio e do goberno das terras, cazan, pescan e xogan na taberna. Son dos poucos da parroquia que se poden permiti-lo luxo de comer pan trigo e beber vio a coto. Os sancristns son os seus colaboradores. Limpan a igrexa, tocan a camp, axudan nos preparativos da misa, dos bautizos, enterros e casamentos, recollen as esmolas durante a

misa, acompaan o vitico e, a mido, dirixen o rezo do rosario; s veces tamn exercen de sepultureiros. Sempre son labregos. Nalgunhas parroquias o sancristn mantense no cargo de por vida; noutras, os vecios cumpren por rolda con ese servicio. Recibe oblata ou cobra pola sa colaboracin en bautizos, vodas e enterros. A misa A Igrexa insistiu na importancia de respecta-lo descanso dominical co fin de que os labregos non perdesen de asistir misa por traballar. E tivo xito. Os campesios ven con malos ollos os que traballan en domingos e festivos. Ata 1963 o cura celebraba a misa en latn. s misas dos das soltos asisten poucas persoas, porque poucos son tan devotos e poucos dispoen de tempo libre. misa dominical non asisten tdolos vecios, pero si a maiora. En pocas de traballo intenso consideran suficiente que asista algn membro da familia en representacin da casa. un bo reflexo da sa relevancia social. No recinto sagrado reflectindo o que sucede na vida diaria homes e mulleres estn separados, anque non dunha maneira rxida. Hiplito xustificaba esa separacin, que foi norma na Igrexa durante sculos, no embarazoso que resultara o bico da paz entre homes e mulleres. Cando chegan igrexa, as mulleres entran directamente e sada non se deteen; iso non lles impide ir misa e volver unha en compaa das outras, charlando. Os homes parolan ata que soa a picada toque de camp que sinala o comezo da misa ; sada seguen a conversa, primeiro no adro e logo na taberna. Un pequeno nmero de fieis, sobre todo mulleres, comunga cada domingo. A maiora, sen embargo, s comunga durante os das de Pascua para cumpri-lo precepto. Bastantes persoas rezan oracins especiais en certos momentos da misa: entraren na igrexa, sa-lo crego cara altar, no lavatorio das mans e na consagracin. Outras prcticas e devocins bastante comn face-lo sinal da cruz erguerse da cama, sar da casa, entrar na igrexa, pasar por diante da igrexa ou dun cruceiro, comezar traballos duros e arriscados e subir a un medio de transporte. A cruz como medio de defensa contra todo Mal; ou dito doutra forma: o cristin confa en cristo para superar calquera dificultade. Bastante xente reza o rosario tdalas noites, ben na igrexa, ben en familia. Nalgunhas parroquias rezan o viacrucis tdolos domingos; noutras, os primeiros venres de mes ou durante a Coresma. Os cruceiros son para os lugares o mesmo que o sinal da cruz para as persoas: lembranza da morte de Cristo e unha defensa contra o Mal. Por iso estn situados nos lugares malficos, como cruces de camios, montes e ribeiras do mar. E precisamente por seren lugares malficos onde a Cruz vence o Mal, neles, s veces, expulsan as enfermidades bruxers. Anque no lugar onde houbo unha morte violenta normalmente poen unha pequena cruz, nalgn caso levantaron un cruceiro, para lembrarlles s camiantes que recen pola salvacin do defunto. Os cruceiros non son exclusivos de Galicia. S que os galegos, por seren como outras moitas construccins de pedra, conservronse mellor. A pedra, dura e difcil de traballar, obrigou s canteiros a esculpir representacins sinxelas. Un cruceiro unha cruz monumental sobre unha columna o varal que asenta sobre unha plataforma en forma de bancada e remata nun capitel. Por un lado da cruz est

Cristo e polo outro a Virxe, que a mido sostn no colo o Fillo morto, con aspecto infantil, querendo subliar que un filo sempre un neno para sa nai. s veces sobre a cruz hai un sol e unha la, que representan as das naturezas de Cristo: a natureza divina, que brilla con luz propia, e a natureza humana, que brilla con luz reflectida. Bastantes cruceiros teen sobre a columna unha representacin do pecado orixinal, con Adn, Eva e a Serpe. A idea, evidentemente cristi, que Cristo morreu para limpa-lo primeiro pecado. 22. A morte e a outra vida A defuncin e o velorio Os humanos, a diferencia dos animais, que se rexen polo instinto, regulan conscientemente o seu comportamento. Isto permtelles adaptarse fcil e rapidamente a circunstancias cambiantes. Pero ter conciencia dos propios actos supn tamn ter conciencia da propia morte. Os humanos saben que os agarda a morte e, como recolle a literatura de tdolos tempos, senten angustia. Crer que despois desta vida existe outra axdalles, sen dbida, a mitigala. O campesio galego nega que a morte sexa o fin. Cre que vivir eternamente no Aln e cre nun trnsito ininterrompido, sen rupturas, entre esta vida e a outra. Os labregos teen a morte sempre presente, como algo ineluctable. Din: Todo se arranxa, menos a morte; seino tan certo como que hei de morrer. Incluso cren prevela, minorando as a angustia que produce a sa ameaza constante. Cren que a anuncian certos animais, entre eles o corvo, a curuxa e o can. O corvo, por negro, porque come preas e como explica Plinio, pois esta crenza xa exista na Antigidade porque berra como se o estrangulasen. O can, polos seus ouveos, porque lembran os choros dos familiares durante o velorio e o enterro. Pensan que verter vio, que alegra o esprito, anuncia ledicia; en cambio, verter sal anuncia morte, porque o seu sabor lembra a amargura da desgracia e das bgoas; na Derradeira cea de Leonardo un saleiro cado presaxia a traxedia. Son moitos os que aseguran ter visto o esprito dalgn familar ou vecio das antes de que morra. Veno baixo o aspecto dunha persoa, en forma animal ou como unha luz. s persoas cunha sensibilidade especial para ese tipo de visins chmanlles vedoiros, que nacen con ela ou adqurena no bautismo se, en lugar de porlle-los leos de vivos, lles poen os de defuntos. Os vedoiros ven incluso os enterros tal como van transcorrer. Unhas veces non logran distingui-la persoa que ocupa a caixa; outras, si. Cren que un berro ou un golpe na porta ou na vent anuncian morte. Interpretan que un esprito est chamando o vecio que vai morrer, da mesma forma que o chamara unha persoa viva: cun berro ou petando na porta. Tamn consideran de mal agoiro os rudos sen causa aparente no interior da casa. campesio galego, como a todo europeo tradicional, resltalle inquietante a morte imprevisible. E a morte repentina. Estiman boa morte a que lles d tempo a recibi-los sacramentos e a face-lo testamento que asegure a paz na familia. Hai persoas que deixan disposto o tipo de mortalla que desexan e as misas que deben ofrecerse pola sa alma. Pola contra, temen a morte violenta ou por accidente que non les permita prepararse. Neses casos erguen unha cruz, de pedra, ferro ou madeira, no lugar onde se produciu a morte para que os camiantes recen pola alma do defunto, pois, non recibi-los santos sacramentos, con toda probabilidade estar penando no purgatorio e necesitar o alivio das oracins.

Os familiares acompaan o agonizante en todo momento. Ademais, vistano os vecios, especialmente as mulleres piadosas, e o seor cura. Rodao un ambiente de sacralidade: imaxes dos santos, auga bendita, ramos do Domingo de Ramos e candeas acesas preferentemente as de Xoves Santos e as Candeas . E penlle na man un crucifixo, medallas, escapularios e outros obxectos sagrados. Se a agona lenta e dolorosa, cbreno co manto da Virxe ou dalgn santo. Os familiares avisan o crego para que segundo din na Merca o despache, ou sexa, para que lle administre a extrema uncin e lle leve o vitico. As uncins, nos rganos dos sentidos, lmpanllos de pecado. Seguindo un costume que se remonta s primeiros sculos do cristianismo, o cura lvalle o vitico palabra que na fala coti significa provisins que se lle dan a algun para unha viaxe cunha certa solemnidade. Vai acompaado por bastantes vecios, con cruz alzada e campaa. Nalgns sitios comproban a morte pondolle diante da boca un espello ou unha candea. Un familiar ou vecio avisa o sancristn para que toque a camp. Polos nenos non tocan. O nmero de badaladas comunica s membros da parroquia o sexo e o estado civil do morto. De acordo co valor simblico atribudo normalmente s pares e impares. defunto pchanlle os ollos, e tamn a boca, atndolle un pano que lle pasa pola cabeza e por debaixo da queixada. Tpanlle tdolos orificios do corpo con lio ou algodn, por razns hixinicas e para impedi-la entrada do Mal. Lvano, crtanlle o pelo se cmpre e, se home, afitano. Queren que vaia limpo e aseado como cando emprenden unha viaxe longa ou fan unha visita importante. Pola mesma razn vsteno co mellor traxe que tea, que a mido o do casamento. Antano colocaban o morto sobre a cama ou sobre unha mesa ata o momento de conducilo igrexa. Pero no perodo 1926-1965 s o deixan na cama ou sobre unha mesa ata que traen a caixa, mercada na funeraria ou na taberna. Sobre o cadver colocan unha cruz, un rosario, pedra de ara, loureiro bendito e outras defensas contra o Mal. Para o velorio escollen o lugar mis espacioso e limpo; nas casas de das plantas, o sobrado; nos Ancares, o hrreo, onde tamn pasa o moribundo a sa agona. O cadver est dentro da caixa, aberta. Arredor poen candeas acesas creando unha atmsfera de sacralidade. Cando unha persoa chega velorio, persgnase e, se home e leva boina ou sobreiro, descobre a cabeza, como se entrara na igrexa. A sa entrada arrinca choros dos parentes. O visitante reza un anaquio, persgnase de novo e fai unha xenuflexin diante do cadver. Os presentes no velorio rezan rosarios e mis rosarios. Pero non pasan toda a noite acompaando o cadver. Descansan de cando en vez, para parolar na lareira, tomar caf ou comer algo. As charlas seguen un esquema ideado para ir desviando a atencin dende a morte ata os aspectos mis positivos da vida. Pretndese alivia-la dor dos parentes e tamn adormece-la angustia que todos senten ante a presencia da morte, que lles lembra a sa condicin mortal. Empezan falando das posibles causas da morte, tanto das naturais como das sobrenaturais a bruxera, a vontade de Deus , e dos casos semellantes, pois conforta saber que un non o nico en padecer unha desgracia. Algun conta historias de premonicins. Logo pasan a falar dos problemas cotins. E pouco a pouco atrvense coas bromas e cos chistes, que se van facendo mis picantes. Ata os anos vinte nos velorios haba moitos xogos. Nalgns predominaba a picarda; noutros, nun intento de destru-la oposicin entre vivos e defuntos, facan intervi-lo morto; por exemplo, no xogo das prendas obrigando perdedor a poer un zapato do cadver. Pero no perodo 1926-1965 unicamente xogan s cartas, para pasa-lo tempo e alegrarse un pouco.

Coas charlas, os xogos, a comida, os cafs e as copas, o velorio convrtese nunha reunin alegre e festiva. A alegra de vivir, de comer, de amar, fronte angustia, que provoca tristeza e desgana. O enterro Mandan aviso s parentes e amigos que viven noutra parroquia para que asistan enterro. chegaren os cregos coa cruz parroquial casa, sacan a caixa, cos ps para diante, case sempre a ombros de familiares. un momento de fortes choros e lamentos, sobre todo por parte das mulleres da familia, que se despiden definitivamente do morto pois non acostuman acompaalo ata a igrexa. o momento do pranto: as mulleres choran, lianse, quixanse da morte, despdense do defunto e exaltan as sas virtudes. Evitan que o gando, os nenos e as mulleres encintas estean por onde sae o cadver porque lles pode bota-lo mal de aire de defunto. saren da casa, o crego reza un responso. A comitiva que acompaa o defunto ata a igrexa vai encabezada por un rapaz tocando a campaa e o sancristn coa cruz parroquial, subliando as a sa pertenza parroquia. Logo vai o fretro, portado a ombros polos parentes e amigos que se substiten de catro en catro. Detrs da caixa, os curas, e logo os parentes, amigos e vecios. As persoas que se encontran coa comitiva paran respectuosamente e rezan; algunhas incluso se axeonllan; os homes descobren a cabeza. A comitiva descansa nas pousas, que son lugares fixados polo costume, especialmente os cruceiros. Al os cregos rezan responsos pola alma do defunto, tantos como paguen os familiares e amigos. Na comarca de Ribadavia na conduccin dos nenos participa unha banda de msica, que toca marchas alegres para subliar que o defunto, como inocente, est no ceo. En Santa Cristina de Cobres e en Glez, nos enterros de mozos e mozas, a banda toca pezas fnebres. Chegados igrexa, depositan a caixa no tmulo, que ten unha candea acesa en cada esquina; onde hai confraras poen mis candeas. A principios de sculo a caixa quedaba porta da igrexa porque unha lei prohiba metela dentro. O prestixio dos funerais mdese polo nmero de curas celebrantes. Normalmente son tres ou catro. Despois ten lugar o enterro. En Roma enterraban ou incineraban os mortos, pero os cristins optaron decididamente pola inhumacin porque se considerou mis acorde coa crenza na resurreccin, que inclua a alma e o corpo. enterrar semntase un corpo mortal para que resucite un corpo eterno. A morte, segundo un smbolo repetidamente utilizado, un sono. De a que os cristins de Antioqua lle chamasen lugar de enterramento koimeterion, que significa dormitorio. Cando meten o atade na sepultura reptense os choros e lamentos de despedida. Algns dos presentes collen terra na man, bcana e btana sobre a caixa como derradeiros bicos de adeus. As comidas funerarias Con ocasin dos enterros os familiares e os vecios participan en comidas colectivas que, s veces, pola abundancia e calidade dos alimentos, non desmerecen dunha autntica festa. Por suposto, na sociedade actual un comportamento semellante parece irrespetuoso e incluso macabro. Pero, como sempre, as cousas non son tan sinxelas. Das comidas fnebres existen mltiples variantes locais. Celbranas na casa do defunto, na casa dun vecio ou na taberna, en presencia do cadver ou volta do cemiterio.

Participan dende uns poucos familiares prximos ata a vecianza completa sobre todo nos lugares pequenos . O men vara entre un anaco de pan con augardente ou vio e copiosos xantares. E o ambiente festivo, sempre presente, flucta entre unha conversacin mis ou menos alegre e autnticas borracheiras. En moitas parroquias reparten pan, sobre todo entre os pobres. Sen dbida, seguindo unha longa tradicin do catolicismo, o feito da morte, inevitable para todos, serve para lembra-lo valor da solidariedade. Diversas son as razns que xustifican a existencia de banquetes fnebres. En primeiro lugar, en aldeas con medios de transporte escasos e sen restaurantes, resulta obrigado dar acollida a parentes e amigos. Por outra banda, como toda comida colectiva, a dos enterros reforza os lazos entre parentes e vecios. Ademais, serve de mecanismo de redistribucin: favorcese s mis pobres e esprase maior xenerosidade dos mis ricos. Pero, ademais, o banquete funerario cumpre a mesma misin que as bromas do velorio. O vio, aliado do esquecemento, e a comida abondosa alimentan unha alegra que se espera que venza a tristura do momento. A comida probablemente o primeiro e mis comn dos ansiolticos. O cemiterio Os primeiros cristins non tiveron cemiterios propios, aceptando os usos funerarios dos seus pases. Na Idade Media moitas persoas solicitaron ser sepultadas en contacto co sagrado: as principais, no interior das igrexas; as outras, fra. As os cemiterios acabaron por estar no adro. En 1931, cando se discutiu no Parlamento espaol a lei de secularizacin dos cemiterios, que obrigaba a que foran municipais, varios deputados galegos solicitaron que en Galicia, debido sa configuracin territorial, se conservasen os das parroquias. O cemiterio-adro pertence parroquia. Tdolos vecios teen dereito a seren enterrados nel. Anque a lei eclesistica prohbe enterrar en sagrado excomungados, apstatas, nenos non bautizados e suicidadas, estes ltimos adoitan enterralos no adro, nun curruncho, pola noite, co consentimento do crego. Os cemiterios parroquiais miden, por termo medio, 500 metros cadrados. O pequeno tamao dalgns obriga a enterrar en lugares utilizados previamente poucos anos antes s veces s catro ou cinco ; os restos atopados entrranos coa nova caida. Prefiren enterrar onde descansas os restos dos familiares defuntos. Algunhas familias posen nichos subterrneos construdos en cemento, e as mis ricas, pantens. Nos anos sesenta empezan a prolifera-los grandes pantens con nichos de propiedade familiar. O adro est rodeado por un muro, non moi alto, que impide a entrada dos animais, especialmente dos porcos, que poderan fozar nas tumbas. En bastantes casos no chan da entrada hai un enreixado sobre un foxo, que evita o paso dos animais incluso cando a porta est aberta. Pero o adr non serve s de cemiterio. Nel parolan os homes antes e despois das cerimonias relixiosas, polo que a mido ten bancos; moitos homes sentan no muro. O loito O loito a manifestacin social da dor que a morte produce. A sa duracin depende do grao de parentesco. As mulleres gardan loito polos seus maridos uns dous anos, pero s veces prolngano de por vida. Evidentemente, isto est relacionado coa desaprobacin

das segundas nupcias. Polos pais, fillos, irmns, tos e sobrios o tempo de loito oscila entre tres meses e un ano. A muller de loito viste completamente de negro. final pasa por un perodo de alivio no que pon prendas brancas con motivos negros ou traxes escuros, normalmente grises. Nos homes o loito, menos rigoroso, limtase a botns negros na camisa; os vilegos poen gravata negra ou un brazalete negro na manga da chaqueta, gabardina e abrigo. As persoas de loito non asisten a festas e bailes. Nas casas que estn de loito as panxolas non cantan os vilancicos de Nadal nin as coplas do Entroido. Hai quen tapa os espellos e as lmpadas con gasas negras; as lmpadas, para apaga-la alegra que acompaa a luz; os espellos, porque os asocian co coidado e embelecemento do corpo. O loito a manifestacin pblica do estado, tanto psicolxico como social, no que quedan os parentes. Na sociedade campesia, cun forte sentido de grupo, non abonda con sentir dor no corazn; hai que expresala ante a comunidade. E hai que comunicar viuvez ou orfandade, do mesmo xeito que con cestas prendas ou tocados comunican as mulleres se son slteiras ou casadas. Ademais, mediante o loito, e as celebracins de defuntos, os familiares mostran que se lembran do morto. E un morto que non foi esquecido vive en certa forma. Algo que consola non s s parentes: consola a tods, porque esperan non morrer definitvamente coa morte. A outra vida As crenzas sobre a outra vida son basicamente as da Igrexa Catlica. De todas maneiras, bastantes persoas manifestan expresamente as sas dbidas sobre a existencia doutra vida. Escepticismo que non as aparta de cumprir cos deberes relixiosos por se acaso. Din que as almas para chegar outro mundo deben cruzar unha ponte estreita ou un ro. Son antigas imaxes. Preciosas imaxes: este mundo e o outro estn separados, como dous pases, por un ro que serve de fronteira; e hai que cruzalo, como se cruzan os grandes ros, nunha barca a de Caronte, por exemplo ou, sobre todo despois dos romanos, por unha ponte. No catolicismo o destino das almas depende do seu comportamento moral. En contra dunha opinin bastante xeneralizada a dos que supoen que a relixin ante todo un sistema de control social non tdalas relixins vinculan o destino final coas obras nesta vida. Os campesios galegos, seguindo as ensinanzas da Igrexa, cren que os nenos mortos sen bautizar van limbo, onde viven sen pena nin gloria, en perpetua escuridade. S ven luz na festa de Candelaria. E cren que os adultos van, segundo os seus mritos ou demritos, ceo, inferno ou purgatorio. Concbenos como estancias s que se entra, claro est, por unha porta. A porta do ceo contrlaa san Pedro, a quen Cristo lle entregou as chaves do Reino. O ceo un lugar de goce eterno da presencia de Deus. O inferno un lugar de castigo igualmente eterno. As penas do inferno son tormentos deste mundo ampliados pola imaxinacin. Os condenados sofren de fame, son torturados e arden no lume, eternamente, porque eterna a sa impureza. Dos que se salvan do inferno poucos van directamente ceo. A maiora necesita purificarse no purgatorio. Este terceiro estado nace no sculo XII coa aparicin dunha terceira clase, a clase media urbana, que reforza o protagonismo dos individuos e, en consonancia, crea un sistema penal mis complexo e tamn un mis complexo sistema de castigo polos pecados, nos que conta de forma decisiva a intencin, a vontade.

A Igrexa Catlica ensina que os vivos poden alivia-las penas das almas do purgatorio con actos piadosos, oracins e misas. Ofrecen por elas os propios sufrimentos; cando unha persoa sofre un accidente, unha enfermidade ou calquera desgracia, acepta a dor como a dor de certos actos penitenciais dicindo: Vaia polas benditas nimas do purgatorio. No aniversario da morte celebran o cabodano, co mesmo nmero de cregos e coa participacin de boa parte dos asistentes enterro; algunhas familias repteno durante varios anos. Os cristins conservaron o costume romano de acudir tumba no aniversario da morte, a un banquete funerario e, co tempo, a unha misa. No retablo aparecen unha ou das filas de almas no medio das labaradas do purgatorio, entre as que soe haber un rei, un papa e un bispo, caracterizados polos seus atributos coroa, mitra, bculo , querendo recalca-las ideas de igualdade de tdolos mortais ante a xustiza divina e de fugacidade dos privilexios neste mundo. Estn espidas, coas mans xuntas, rezando. s vecs aparece a Virxe ou un santo sacando mediante a sa intercesin unha nima do purgatorio e subndoa cara ceo. As aparicins En tdalas sociedades do mundo cren noutra vida despois da morte e nunha relacin mis ou menos intensa entre vivos e mortos. Naturalmente, o tipo de relacins entre os dous mundos depende da concepcin relixiosa xeral e, en gran medida, das relacins sociais entre os vivos. As, por exemplo, os vnculos entre un romano e o seu pai morto teen bastante que ver cos que o unan con el en vida. As crenzas galegas sobre as aparicins coinciden no fundamental coas da Idade Media. Pensadores tan prestixiosos como santo Agostio, Pedro Damiano e, se ben rexeitando excesos, santo Toms, admiten que os defuntos se aparecen s vivos. Sen ningunha dbida, a idea do purgatorio contribuu a reforza-la crenza nos aparecidos. De feito a maiora das almas que se aparecen son de persoas que andan purgando os seus pecados e se presentan para solicitar misas, romaxes e oracins coas que remata-la purificacin e ir ceo. Hai labregos que non cren en aparecidos. Non s os que ante persoas de cultura urbana finxen non crer por temor a ser tachados de supersticiosos. Sinxelamente parcelles incrible. En realidade non existe ningunha cultura na que tdolos membros acepten tdalas crenzas. Como defensa contra os aparecidos, que pertencen mundo dos mortos e, polo tanto, mundo malfico, os vivos empregan a cruz, o crculo, os obxectos benditos, o pan, os allos e as demais armas simblicas coas que combaten calquera manifestacin do Mal. A crenza en aparecidos cumpre funcins importantes. En primeiro lugar, os contos de aparecidos transmiten normas fundamentais. Xa santo Toms dica que Deus permite s mortos aparecerse s vivos para instrulos. Algns defuntos non se presentan para pedir sufraxios, senn para dar leccins de boa conducta. E os que se presentan para solicitar axuda, tamn instren, porque sempre explican os motivos da sa condena. Escoitando os contos de aparecidos os nenos e mozos aprenden qu comportamentos cos familiares e vecios reciben os castigos mis severos: a usura, o cambio de marcos, o roubo de auga de rega, os preitos, as dbedas non satisfeitas e as melloras inxustas. Ademais de educar, as historias de aparecidos cumpren unha funcin vital: proban a existencia doutra vida. Os mortos entran en contacto cos vivos demostrando, dunha maneira case fsica, que a morte non supn o final da sa vida.