Вы находитесь на странице: 1из 20

I Festival de Msica de Ourinhos (2001)

(Reviso 2006)

Curso de
HARMONIA
AVANADA






Marcelo Mello




MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
3

NDICE:
1. APRESENTAO...................................................................................................... 3
2. RE-VISO: PRINCPIOS BSICOS DE HARMONIA .................................................... 4
3. PRINCPIOS DE HARMONIA FUNCIONAL ............................................................... 11
4. ORIGENS DO SISTEMA TONAL .............................................................................. 12
4.1. OFICEM ACSTICA.................................................................................................. 12
4.2. OFICENS HISTFICAS.............................................................................................. 14
4.3. ESCALAS MENOFES................................................................................................. 14
S. HARMONIA A QUATRO VO2ES............................................................................... 1?
5.1. COFAL.................................................................................................................. 17
5.2. DAIXO CIFFADO...................................................................................................... 19
6. CADNCIAS........................................................................................................... 21
?. AMBIGIDADES..................................................................................................... 22
7.1. MAIOF / MENOF .................................................................................................... 22
7.2. DOMINANTE SUDSTITUTA.......................................................................................... 22
7.3. ACOFDES DIMINUTOS .............................................................................................. 23
7.4. MODOS ECLESISTICOS ........................................................................................... 23
7.5. MODOS DA ESCALA MENOF....................................................................................... 25
7.6. ACOFDES DE 6
A
..................................................................................................... 26
7.7. MODULAO ......................................................................................................... 26
S. HARMONI2AO, REARMONI2AO, ARRANJO, COMPOSIO............................ 2?
9. BIBLIOGRAFIA PROPOSTA.................................................................................... 2S
9.1. SODFE PFINCPIOS COCNITIVOS (TENSO E FELAXAMENTO} ............................................. 28
9.2. HAFMONIA FUNCIONAL ............................................................................................ 28
9.3. HAFMONIA TFADICIONAL.......................................................................................... 28
9.4. MATEFIAL TEMTICO............................................................................................... 29
9.5. LISTA DE PAFTITUFAS SELECIONADAS COMO EXEFCCIOS. .............................................. 30

1. APRESENTAO

O Fcsiival dc Musica dc OurinIos surgc cono una iniciaiiva ioncira, nao so na cidadc, nas
ianlcn na nolilizaao dc cssoas dc varias rcgics do csiado c do as. Isso, ao ofcrcccr un curso dc
invcrno dc alio nvcl, dc duraao rclaiivancnic curia (o quc faciliia a ariiciaao} c ao ncsno icno
accssvcl a quaisqucr iios dc csiudanics dc Musica, dc varias roccdcncias. As aiividadcs c
ariiciacs rogranadas ossililiiarao una ccricncia iccnica c un inicrcanlio culiural scn
duvida valorosos ara iodas as cssoas cnvolvidas.
A aosiila dc Iarnonia avanada aqui arcscniada c una fcrrancnia auiliar do curso, quc sc
lascia na alicaao dc rincios dc Iunonu unconu cono fundancnio dos concciios c das fornas
dc crcssao da nusica ional. Assin, cscra-sc quc una arcscniaao concisa dos rincios quc csiao
or iras das rcgras Iarnnicas ossa clicar nclIor nao so a Iarnonia, cono ianlcn a roria
nusica ional, indccndcnicncnic da coca ou do csiilo; or isso foran usados cono ccnlos ianio
olras dc varias cocas da iradiao nusical crudiia curocia, quanio cancs da nusica oular do
scculo XX. ConIccincnios dc lciiura dc ariiiura, ionalidadcs, inicrvalos c acordcs sao rcqucridas,
cnlora sc rocurc scnrc a sinlicidadc c o cnicndincnio.



MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
4
2. RE-VISO: PRINCPIOS BSICOS DE HARMONIA

HARMONIA: produo e estudo das relaes de tenso e
relaxamento entre as notas.
"Tcnsao" c "rclaancnio" sao icrnos alsiraios quc scnrc acalan surgindo na liicraiura solrc icoria
nusical, icniando noncar a scnsaao criada cla ccciaiiva dc "icrnino" do irccIo nusical, ou dc
final (ou dc nao-final, isio c, dc coniinuidadc} do discurso nusical.
TENSO RELAXADO
Sensao de proximidade do
trmino
Sensao de trmino (ou
pontuao) do trecho musical
Mas c lasianic difcil dcfinir caiancnic o quc viria a scr cssa scnsaao. Essa dcfiniao cscaa do
anliio da sinlcs icoria nusical, ncccssiiando dc concciios da crccao nusical, dc cogniao
nusical (ou scja, o roccssancnio ccrclral da nusica} c da cinonusicologia (ou scja, o csiudo das
difcrcnas nusicais cnirc culiuras divcrsas}. Mas odc-sc aoniar algunas caracicrsiicas da
"icnsao/rclaancnio".
Ela no depende de notas sImuItneas;
Ela csia associada a reIaes especIIcas de notas, o quc crniic scu csiudo scarado dc ouiros
concciios dc icoria nusical (aliuras nusicais, riino, forna nusical cic.};
Ela c o prIncpIo IundamentaI de organIzao da msIca tradIcIonaI (dc origcn curocia, ional}.
Assin, cla nao so csia ro iras das cscolIas c roducs da nusica crudiia (ou dc ioda a nusica
ocidcnial, ional}, nas as fornas dc classificaao c csiudo ncssa iradiao nusical sao as nais
sisicnaiica c Iisioricancnic alrangcnics, c or isso cssas fornas dc classificaao sao usadas
ianlcn ara csiudar a Iarnonia dc ouiros sisicnas nusicais.
ESCALA: conjunto de notas com diferenas de altura determinadas e
relaes harmnicas bem definidas. Ex. escala maior:

rclaao Iarnnica fundancnial. DO a nota maIs reIaxada.
TONALIDADE: a nota mais relaxada de uma escala musical, a
partir da qual formada a escala:

MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
5
GRAU: cada uma das notas de uma escala independentemente de
sua tonalidade.
Dc acordo con os csqucnas acina, o funcionancnio das cscalas nao dccndc dc noias csccficas (o
DO, ou o FE}, nas da osiao quc ocuan na cscala (c. a rincira noia da cscala}. Cada osiao dc
noia dcnirc da cscala scra associada a una dcicrninada funao Iarnnica (a una dcicrninada icnsao
ou rclaancnio}. Scndo assin, c facil crcclcr a vaniagcn dc sc csiudar a reIao puramente IormaI
cnirc as noias, nais do quc as rclacs cnirc noias concrcias dcniro dc una ionalidadc csccfica.



Os graus sao iradicionalncnic indicados cn nuncros ronanos.
o csiudo das rclacs cnirc os graus (alsiraia, csqucnaiica} quc dcfinira as rclacs Iarnnicas. E c
o csiudo or graus o rinciro ccnlo da infiliraao do sisicna ional no csiudo dc ouiros sisicnas
nusicais, associando as roricdadcs dc cada grau sua disiancia da inica, a onio dc sc odcr falar
no "grau V" dc una cscala cniainica, or ccnlo, cono coincidcnic cscala naior, cnlora nao scja
a quinia noia da cscala.

DO RE MI SOL LA DO
I V

INTERVALO: a diferena de altura entre dois graus de uma escala.
Os inicrvalos sao indicados cn nuncros odnus, idcniificando a rincio a quaniidadc dc guus
cisicnics cnirc dois graus dc una cscala.



MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
6
Qualidade intervalar: serve para distinguir a diferena de altura
exata entre as notas de um intervalo.
Da figura acina, odc-sc disiinguir quc difcrcnas dcsiguais sao classificadas con o ncsno inicrvalo.
Da ncsna forna, noias sinilarcs odcn indicar inicrvalos difcrcnics (c. do-fa= / do-soll}. A
qualidadc inicrvalar dcsfaz cssas anliguidadcs, c scrvc ianlcn ara dcicrninar rclacs csccficas
cnirc os inicrvalos. No ccnlo, a 3
a
con 2 ions c a 3
a
nuo; c a 3
a
con un scniion c ncio, a icra
ncno.
Sao dois os iios dc qualidadc inicrvalar.
MaIor (M} ou menor (n}. sao os inicrvalos dc 2a, 3a, 6a, 7a.
Justo (J}, aumentado (aun} ou dImInuto (din}. sao os inicrvalos dc 4a, 5a.
Quando sc invcric a ordcn das noias dc un inicrvalo, icn-sc una Inverso IntervaIar. Das
roricdadcs das invcrscs.
2a iorna-sc 7a 3a iorna-sc 6a 4a iorna-sc 5
J iorna-sc J M iorna-sc n aun iorna-sc din
c vicc-vcrsa.
Consonncia e dissonncia:
A dcfiniao dcsics icrnos c nuiio variavcl c ncsno olcnica cn icoria nusical, rincialncnic or scr
nuiio cvidcnic a influcncia dc faiorcs culiurais c Iisioricos; isio c, cada culiura c cada crodo
Iisiorico icra sua roria classificaao dc consonancias c dissonancias. A idcia lasica c a dc quc
dcicrninados inicrvalos sao nais "agradavcis", ou ncsno nais "csiavcis" Iarnonicancnic
(consonanics}, c ouiros inicrvalos sao nais "dcsagradavcis", ou nais "insiavcis" Iarnonicancnic
(dissonanics}.
Hojc cn dia sao usadas ircs classificacs ara inicrvalos quanio sua consonancia.
ConsonncIa perIeIta. sao os inicrvalos dc 4a c 5a auncniados c dininuios, c 8a.
ConsonncIa ImperIeIta. sao os inicrvalos dc 3a c 6a.
DIssonncIa. sao os inicrvalos dc 2a c 7a naiorcs c ncnorcs, c iodos os inicrvalos auncniados c
dininuios.
Propriedades dos intervalos: Sendo relaes entre graus, os
intervalos revelam tambm relaes harmnicas entre as notas.
As rclacs inicrvalarcs dcvcn rcvclar ncccssuuncntc rclacs Iarnnicas. Assin, alguns inicrvalos
considcrados "ossvcis" dcniro da icoria nusical (c. 3a auncniada, 5a nais quc dininuia cic.} nao
icn scniido algun do onio dc visia funcional.

As rclacs dc consonncIas perIeItas sao sinilarcs cnirc si ( 4aJ c
invcrsao dc 5aJ}. Elas condicionan nao so as rclacs cnirc a
roinidadc das rclacs Iarnnicas cnirc as ionalidadcs (ciclo da
5as - alaio}, nas ianlcn os rincios ionais das rclacs dc
icnsao c rclaancnio cnirc os graus (cono vcrcnos nais alaio}.
Olscrvc as sincirias do ciclo das 5as (ao lado}. clas rcroduzcn nao
so as rclacs dc consonancia crfciia (4as c 5as}, nas ianlcn os
acordcs naiorcs do cano Iarnnico c os graus rinciais das ircs
MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
7
funcs Iarnnicas lasicas (vcr alaio}, c ianlcn a ordcn cn quc as noias sao alicradas con
susicnidos (cn 5as} ou cn lcnois (cn 4as}, ara sc conscguir as alicracs ncccssarias ara una
cscala naior (cono rcrcscniada acina}. Na ariiiura, csia ordcn c rcrcscniada cla armadura de
cIave, quc indica as noias alicradas dc acordo con as alicracs c a ionalidadc da cscala vigcnic. A
arnadura dc clavc alicra iodas as noias iguais nas quais agc (c. fa naior > iodos as noias si sao
alicradas con lcnol}.


Acordes: so organizaes de notas simultneas.
Trades: so acordes formadas por duas teras sobrepostas.
A iradc c o nodclo do iio dc acordc uiilizado iradicionalncnic na nusica curocia ional. Sc sao dois
os iios dc inicrvalo dc icra, sao quairo os iios dc conlinacs dc iradcs ossvcis.



Cifras: smbolos que representam a nota em que est fundado um
acorde e seu tipo de organizao (maior, menor etc.)
Os noncs da noia fundancnial da iradc sao rcrcscniados con scu aniigo nonc, ainda vigcnic nos
ascs anglo-sacs (Inglaicrra, AlcnanIa cic.}.
A B C D E F G
LA SI DO RE MI FA SOL
Aos noncs dc cada iradc assin indicada, odcn scr associados sinais quc indican dc quc iio cla c.
Fm = F menor; FdIm ou F: F dImInuto; cic.}.
MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
8
Ttrades: acordes com quatro notas a trade mais uma tera
sobreposta nota mais aguda (formando uma stima com a nota
fuindamental)
Trades com notas acrescentadas:
A rincio odcn scr associadas s iradcs qualqucr noia, scnrc considcrada cono un inicrvalo da
noia nais gravc (ou fundancnial}. Dc acordo con as varias ossililidadcs dadas clos graus das
difcrcnics cscalas, clos inicrvalos, clas qualidadcs inicrvalarcs c clos nciodos dc cifragcn, o csiudo
da Iarnonia airavcs dos acordcs odc sc iornar lasianic conlco.


Assin.
Tipo de acorde notas que
compem
o acorde
Exemplo da
melhor cifragem
( ex. do)
Exemplo de
cifragens
evitveis (ex. do)
Acorde maior do-mi-sol nenhum sinal adicional
(C=do maior)
CM ; C+
Acorde menor do-mi -sol Cm C-
Trade diminuta do-mi -sol Cdim Cm( 5) ; C
Trade aumentada do-mi-sol# C(#5)
Ttrade1-Trade com stima menor
(um tom abaixo da oitava)
do-mi-sol-si

C7 C7-
Ttrade2- Trade com stima maior
(um semitom abaixo da oitava)
do-mi-sol-si

C7M C7+
Trades com notas acrescentadas,
formando intervalos maiores e
justos
do-mi-sol-la
do-mi-sol-re
do-mi-sol-fa
C6
C9
C11

Trades com notas acrescentadas,
formando intervalos menores,
diminutos ou aumentados
do-mi-sol-la


do-mi-sol-re#
do-mi-sol-fa#
C( 6)
C(#9)
C(#11)


Ouiros ccnlos scrao visios na Apos111o De V1o1o Gu11orro Vo12.

MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
9
Funes: so os nveis de tenso harmnica associados a cada um
dos graus da escala.
Sao ircs as funcs rinciais.
Funo de tnIca: Associada scnsaao dc cuxuncnto. roduzida rincialncnic clo grau I, c,
cn ncnor quaniidadc, clos graus VI c III.
Funo de domInante: Associada scnsaao dc tcnsuo. roduzida rincialncnic clo grau V, c,
cn ncnor quaniidadc, clos graus III c VII.
Funo de sub-domInante: Associada scnsaao dc cuuuo du tcnsuo. roduzida
rincialncnic clo grau IV, c, cn ncnor quaniidadc, clos graus II c VI.
Ainda c ncccssario frisar quc cn gcral o acordc (a iradc} c nais inorianic ara a dcicrninaao da
funao Iarnnica dc un irccIo nusical (sua icnsao" Iarnnica} do quc as noias isoladancnic.
No dccorrcr da aosiila nuiias vczcs scrao ciiados os graus c suas funcs; dc nodo gcral, vai sc
csiar falando das funcs dos acordcs dc cada grau.

Campo harmnico: o resultado de trades (ou ttrades) formadas
a partir de cada grau de uma escala, usando apenas as notas da
respectiva escala:


Da noao dc cano Iarnnico odc sc dcduzir o scguinic.
Trcs graus csiao associados a iradcs nuocs. sao os graus I, IV, V. Esics graus csiao scarados
or inicrvalos dc 5a crfciia (IV/I /V; cn do. F/C/ C}.
Trcs graus csiao associados a iradcs ncnocs, ianlcn scaradas or inicrvalos dc 5a ( II / III /
VI; cn do. Dn / An / En}.
Un grau csia associado a una iradc dnnutu (o grau VII}. Esic grau icra assin roricdadcs
cscciais, difcrcnics dos dcnais graus.
Acordcs con fundancniais scaradas or inicrvalos dc tcu icn noias cn conun. Assin, o grau
I (C. do-ni-sol} icn noias cn conun ianio con o acordc do grau VI, una icra alaio (An. la-do-
ni} quanio con o acordc do grau III, una icra acina (En. ni-sol-si} . Na Iarnonia unconu,
csics acordcs sao cIanados dc cutuos ou unt-cutuos cntc s. Assin.



MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
10
O cano Iarnnico dc iciradcs (iradcs con sciinas acrcscniadas} icra una
disiinao un ouco nais clara cnirc os difcrcnics acordcs, dcsiacando-sc a singularidadc da
sciina do grau V (sciina da doninanic}.







ero1o1os: consiruir os canos Iarnnicos (iradcs c iciradcs} dc todus as ionalidadcs
naiorcs.

MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
11

3. PRINCPIOS DE HARMONIA FUNCIONAL
Esia rc-visao arcscnia varios rincios da icoria nusical cono rincios, no fundo,
Iunoncos, cocrcnics cnirc si c con rclaao a una scnsaao csccfica do inicrior do discurso nusical,
c nao cono rincios csiciicos dc loa fornaao" quc sao conuncnic cnconirados nos livros dc
Musica. As origcns c a cvoluao Iisiorica dcsics rincios scra visia con nais dcialIcs nos roinos
caiulos. Pcla forna cono foi arcscniada, a icoria arccc sc lascar na noao dc cscuu; scria a
vinculaao a una cscala quc crniic a dcduao dc inicrvalos, acordcs cic. Essa scria a icoria dos
Stucn, ou graus.
A icoria dc FIEMANN, cnircianio, afirna quc o rincio lasico da ionalidadc vcn das unocs
(dos difcrcnics nvcis dc icnsao}, c dos acordcs quc as rcrcscnian. Das noias dos acordcs rinciais
das funcs -- cn DO naior. C (do-ni-sol}, F (fa-la-do}, C (sol-si-rc} c quc scrian dcduzidas as noias da
cscala. Esia forna dc cncarar as rclacs Iarnnicas c cIanada dc barmonIa IuncIonaI, . No Drasil,
cla foi difundida clo rofcssor dc origcn alcna KOELLFEUTEF, a ariir dos anos 1960.
Assin, anics dc scrcn visios cono consirudos a ariir dc un conjunio dc noias, os acordcs
scrian cniidadcs alsiraias con sua roria oniologia, sua roria rcalidadc. ossvcl cniao analisar
a csiruiura Iarnnica dc una ca nusical (as suas rclacs dc icnsao c rclaancnio} acnas airavcs
dos noncs dos acordcs (c sua rcscciiva funao}, dando ncnor inoriancia s rclacs criadas clas
noias quc os fornan. A idcia quc iransarccc cniao c a dc una tooguu Iunoncu, un cano"
alsiraio dc icnscs c rclaancnios quc suljaz alaio dc ioda a Musica.
Os rincios dc Iarnonia funcional odcn scr raidancnic rcsunidos. as ircs funcs
Iarnnicas lasicas (inica, doninanic, suldoninanic} rcgularian iodas as rclacs Iarnnicas (l
u
c
tonu}; iodos os acordcs ocuan, con naior ou ncnor inoriancia, un das ircs funcs (2
u
c tonu};
cada acordc odc icr associado a clc ouiros acordcs con funcs individuais dclc (J
u
c tonu}; cono a
funao do acordc sc iorna nais inorianic do quc sua consiruao cn icrnos dc noias, c criada a
ossililidadc dc anliguidadcs, ondc as funcs sc confundcn cnirc si ao nvcl da cscala, do nodo (4
u

c tonu}, da ionalidadc -- iornando ossvcis varias fornas dc nodulaao, ou nudana dc ionalidadc
no dccorrcr do discurso nusical (5
u
c tonu}.
Na Iarnonia funcional, o inorianic c a rclaao Iozontu, scqucncial, dos acordcs cnirc si,
quc scrvc ara cor c clicar os novincnios das icnscs c rclaancnios no dccorrcr do discurso
nusical. A forna dc cifra originaria dcsic iio dc analisc indica acnas a funao do acordc dcniro do
irccIo nusical, cono nos ccnlos 01 c 02, anlos analiscs dc Kocllrcuicr (Tinica, Ddoninanic,
Ssuldoninanic}. No cnianio, nao inoria ianio a forna dc noiaao; ALMIF CHEDIAK, nos ccnlos 03 c
04, indica os guus cono rcrcscniacs das funcs. A qucsiao da cifragcn c vasia c scra visia nais
iardc. Para nos, aqui, o inorianic c vcr a analisc funcional cono un dugunu das funcs
Iarnnicas (dc icnsao c rclaancnio} cn un irccIo nusical.

ero1o1os. analiscs Iarnnicas dos ccnlos 5 a 9. Scra ncccssario icr cn ncnic. o guu do
ucodc no cano Iarnnico da ionalidadc do irccIo nusical ; a constuuo do acordc (no caso das
cas nao-cifradas}; a unuo do acordc.

Exemplo 1) Fr. Schubert, Improptu em LA bemol menor, op. 142.
Exemplo 2) J. S. Bach, Coral 298 - Weg, mein Herz, mit den Gedanken (Cantata
19).
Exemplo 3) Joo Gilberto, Bim bom.
Exemplo 4) Caetano Veloso, Como dois e dois.
Exemplo 5) Lennon&McCartney, Yesterday.
(exerccio cap. 3)
Exemplo 6) F. J. Haydn, Sinfonia N101, em R (mov. III Trio)
(exerccio cap. 3)
Exemplo 7) Noel Rosa, Pierr apaixonado.
(exerccio cap. 3)
Exemplo 8) G. F. Haendel, And the Glory of the Lord (Messiah).
(exerccio cap. 3)
Exemplo 9) Caetano Veloso, Lua de So Jorge.
(exerccio cap. 3)
MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
12
4. ORIGENS DO SISTEMA TONAL
4.1. Origem acstica
Dcsdc PItgoras c salido quc as rclacs cnirc as frcqucncias das noias nusicais
corrcsondcn a uocs ugcIcus. a oiiava acina dc una noia odc sc conscguida ducundo o valor
dc sua frcqucncia, sua vilraao fsica; un inicrvalo dc dccina-scgunda acina da noia odc scr
conscguido tcundo o valor dc sua frcqucncia cic. Assin, os nuliilos das vilracs dc una
frcqucncias sonora (ou dc una noia nusical} gcran vilracs aralclas, inicr-rclacionadas
naicnaiicancnic cono fracs (os barmnIcos}. Os Iarnnicos sao rcsonsavcis, cnirc ouiros, cla
difcrcna dc iinlrc, quc odc scr dcscriia fisicancnic cono a difcrcna dc inicnsidadc dc cada
Iarnnico dcniro do son do insiruncnio. E..




rcrcscniaao dc cada un dos Iarnnicos dc una corda vilrando, cn os Iarnnicos
rcrcscniados cono vilracs aralclas;




A}quando dois sons sc sonan (cono o son dc dois diaascs scarados or una oiiava}, o rcsuliado c
un icrcciro son, difcrcnic dos dois rinciros;
D} a sona dc Iarnnicos difcrcnics vai fornar os iinlrcs difcrcnics dc una flauia (1}, un oloc (2} c
un clarincic (3};



As difcrcnics rclacs naicnaiicas ossvcis cnirc os Iarnnicos dao origcn a difcrcnics
fornas dc aIInaes cnirc as noias, corrcsondcnics a difcrcnic rclacs naicnaiicas cnirc suas
frcqucncias. Enirc as fornas nais dcsiacadas, rcfiro aqui ciiar liicralncnic as dcfinics dc FFENANDO
IAZETTA.
MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
13

EscaIa PItagrIca. sua consiruao c lascada na sucrosiao dc quinias (DO-SOL}, con
rclaao cnirc as frcqucncias dc 3/2 (c suas invcrscs, as quarias (DO-FA}, con rclacs cnirc
as frcqucncias dc 4/3}.
EscaIa Justa. sc da cla sucrosiao das iradcs naiorcs jusias (lascadas na roorao
4/5/6} FA-LA-DO, DO-MI-SOL c SOL-SI-FE.
EscaIa MesotnIca. as icras naiorcs iiagoricas soavan alias dcnais c as ncnorcs nuiio
laias. Para sc conscguir una icra jusia (ou scja, una cona alaio da icra iiagorica}, os
inicrvalos DO-FE c FE-MI sao ions iiagoricos (da afinaao iiagorica} alaiados cn una
cona. Dcssc nodo, FE csia no "ncio" dc DO c MI, c da o nonc dc cscala ncsoinica
(ncuntonc}."
EscaIa Temperada. una cscala con dozc scniions igualncnic disiriluidos cla oiiava, con
una rclaao dc un scniion cnirc as noias dada or 2
1/12
."
(F IAZETTA, Tu1or1os de ud1o e oos11oo}


Talcla dc rclacs cnirc as frcqucncias dc una cscala (Afinaao Piiagorica}

Nota
Frequncia
(Hz)

Nota
Frequncia
(Hz)

Nota
Frequncia
(Hz)
C 0 32.703194 A# 1 116.540947 D 4 587.329529
C# 0 34.647823 B 1 123.470818 D# 4 622.253906
D 0 36.708096 F# 2 184.997208 E 4 659.255127
D# 0 38.890873 G 2 195.997711 F 4 698.456482
E 0 41.203442 G# 2 207.652344 G 4 783.990845
F 0 43.653526 A 2 220. G# 4 830.609375
F# 0 46.249302 A# 2 233.081848 A 4 880.
G 0 48.999424 B 2 246.941635 A# 4 932.327576
G# 0 51.91309 C 3 261.625519 B 4 987.766602
A 0 55. C# 3 277.182648 C 5 1046.502075
A# 0 58.270466 D 3 293.664734 C# 5 1108.730591
B 0 61.735416 D# 3 311.126984 D 5 1174.659058
C 1 65.40638 E 3 329.627533 D# 5 1244.507935
C# 1 69.295647 F 3 349.228241 E 5 1318.510254
D 1 73.416199 F# 3 369.994385 F 5 1396.912964
D# 1 77.781746 G 3 391.995392 F# 5 1479.977539
E 1 82.406876 G# 3 415.304688 G 5 1567.981812
F 1 87.307053 A 3 440. G# 5 1661.21875
F# 1 92.498604 A# 3 466.163788 A 5 1760.
G 1 97.998848 B 3 493.883301 A# 5 1864.654785
G# 1 103.82618 C 4 523.251099 B 5 1975.533325
A 1 110. C# 4 554.365234 C 6 2093.004395
Talcla dc frcqucncias da afinaao icncrada
(Fonic. F IAZETTA, Tu1or1os de ud1o e oos11oo}


SrIe barmnIca c o nonc quc sc da scqucncia das frcqucncias corrcsondcnics aos
difcrcnics Iarnnicos dc una noia nusical. Lcvando cn conia una aroinaao cnirc as frcqucncias,
ara fins didaiicos, a scric Iarnnica do DO rcvcla nao so os Iarnnicos coniidos na frcqucncias, nas
ianlcn rclacs Iarnnicas lasicas do sisicna ional. Assin, a ordcn dc surgincnio dc cada
inicrvalo na scric Iarnnica dcfiniria a inoriancia c a consonancia dcssc inicrvalo (8a; 5J; 4J; 3M;
3n cic.}; c noias cquivalcnics aos rinciros Iarnnicos dcfinirian o acordc naior.

MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
14


O 1 Iarnonico c a frcqucncia fundancnial. O 2 Iarnonico icn o dolro da
frcqucncia do 1. Diz-sc quc forna con clc un inicrvalo nusical dc una "oitava". Un
son cuja frcqucncia fundancnial icnIa csic valor cvoca quasc a ncsna scnsaao do
quc un son cuja frcqucncia fundancnial scja o 1 Iarnonico c arccc scr a ncsna
noia nusical, acnas nais aguda (nais alia}. Tcn quasc a ncsna scric dc
Iarnonicos c sao acrcclidos cono icndo una rclaao csccial (icn o ncsno
chroma}. Ou scja, odc-sc auncniar ou dininuir un inicrvalo do dolro - nudando
significaiivancnic o scu son - scn csscncialncnic nudar o scu significado
Iarnonico. o quc sc cIana a cquivalcncia das oiiavas. O nonc dc oiiava icn quc
vcr con a scqucncia das 8 noias da cscala naior. Do Fc Mi Fa Sol La Si Do. Sc o 1
Iarnonico corrcsondcr 1 noia da cscala c for un Do, o 2 corrcsondcra ao uliino
Do da cscala; scra ianlcn Do, nas una oiiava acina.
A insisicncia dc sc dcfcndcr una Iioicsc acusiica" ara a origcn das rclacs ionais inlica
nuna naiuralidadc dos fcnncnos ionais; clcs scrian assin orquc csia c una roricdadc sonora. Ou
scja, scria un fcnncno unucsu. Ocorrc quc nuiios dados da sicologia c dc nusicas dc ouiras
culiuras (or ccnlo, nusicas africanas} arcccn nosirar quc as fornas das noias sc rclacionarcn
varian nuiio cn rclaao a scus valorcs naicnaiicos", c sao influcnciadas solrciudo or faiorcs
cutuus.

4.2. Origens histricas
En nossa culiura, o culiivo" dc ccciaiivas c rcsolucs na nclodia vcn dcsdc a Idadc
Mcdia. As fornas dc scqcncus c nodos fios dc noias, Icrdados dos canios da liiurgia judaica,
fornavan a lasc das rcgras dos nodos c das nclodias do canto gregorIano, gcncro inosio na nusica
sacra aic ccrca do scc. X. Esic iio dc nusica, lascado rincialncnic na forna ou nodo fio cn quc
cran fciias as nclodias, c cIanado dc nusica nodu.
Eniao, concaran a surgir noias sinuliancas cn inicrvalos dc 5as ou 4as, rcciidas ou
variadas, cn iccnicas cono o organum c o dIscantus (ccnlo 11}, dando incio ao dcscnvolvincnio da
oonu (onuiios, onuson; nusica con varias noias sinuliancas}. Essas iccnicas sc lascavan
no to dc nouncnto quc a linIa nclodica fazia, qual o inicrvalo quc cssc novincnio roduzia, qual
sua rclaao con o novincnio da ouira linIa nclodica cic. Eran lascadas cn consonancais crfciias
(4as, 5as}, na rinazia csccial quc sc dava ao novincnio or scniion asccndcnic (a scnsuc} c no
iraiancnio dc inicrvalos dissonanics cono rclacs cnirc duus notus. Nao Ia noao dc ucodc,
orianio, una vcz quc sao linIas nclodicas aralclas quc csiao cn qucsiao. Nun ccnlo iico, O DO
no ccnlo alaio nao scria considcrado una noia dissonanic do acordc dc FE ncnor (d-f-c}, ou una
aogiaiura da rincira invcrsao dc SI dininuio (rc-fa-si}, nas una dssonuncu cn rclaao a FE c una
consonuncu cn rclaao a FA.


4.3. Escalas menores
A ariir do incio da Fcnasccna (ca. 1400}, sao cada vcz nais adoiados cono nodclos ara
MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
15
alicaao dcsias iccnicas as cscalas maIores (con una icra naior cnirc os graus I c III} c menores
(con una icra ncnor cnirc os graus I c III}. Cada una dclas rcrcscniava un iio dc nodo ncdicval
(vcr caiulo 7.4}, so quc con a alicaao dos rincios dc Iarnonia funcional (icnsao X rclaancnio}.
Podc-sc dizcr cniao quc as cscalas naiorcs c ncnorcs funcionan Iarnonicancnic nais ou ncnos da
ncsna nancira, nas rcrcscnian nodos (ou Iunorcs", diganos} difcrcnics. Podc-sc dizcr ianlcn,
sinlificando, quc una cscala naior qualqucr icra as ncsnas noias quc una ouira cscala ncnor,
rclacionada con a rincira, nas con a funao dc inica rcalizada cn ouira noia (ou, quc a scgunda
cscala indica un rclaancnio"cn un noia difcrcnic da rincira}. Una cscala ncnorcon as ncsnas
noias cscala cIanada dc menor naturaI. Ecnlo.





Diz-sc cniao quc a cscala dc LA ncnor c a cscala reIatIva menor dc DO naior, c a cscala dc DO naior,
a reIatIva maIor dc LA ncnor. Assin.
MI Menor < reIatIva > SOL MaIor
SI Menor < reIatIva > RE MaIor
FA# Menor < reIatIva > LA MaIor
VI Menor < reIatIva > I MaIor
I Menor < reIatIva > III MaIor

As cscala ncnorcs ianlcn icrao scu rorio cano Iarnnico.


Ocorrc quc ncsic cano Iarnnico nao Iavcra acordcs rcarados ara fazcr a funao dc doninanic.
Para funcionar (ara soar icnsa}, a funao dc doninanic icn quc scr fciia nun acordc maIor no grau
V. Assin, a cscala c alicrada, c colocada una noia quc iorna o acordc do V grau naior. Surgc cniao a
cscala ncnor barmnIca, ianlcn con scu rorio cano Iarnnico.


MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
16
Finalncnic, una alicraao do grau VI ianlcn cn un scniion cria a cscala menor me1d1oo, a
rincio ara criar una linIa ncdcu fluida cnirc os graus V c VII alicrado. Na vcrdadc o sisicna
ional arccc scnrc qucrcr ncgar o iio dc son da nusica nodu, isio c, scn funcs dc icnsao c
rclaancnio, lascada no uro novincnio nclodico, no colorido da cscala, no nodo. A cscala ncnor
Iarnnica lcnlra un ar nodal" no inicrvalo dc un ion c ncio cnirc os graus VI c VII, c or isso
rocura scr concnsada or un nodclo nais ncdco".
ossvcl fazcr ianlcn una lisia dc acordcs c graus nais usados cn un cano Iarnnico ncnor,
orquc, na vcrdadc, cssas cscalas nunca aarcccn uras, isoladas dcniro dc una conosiao nusical
inicira, salvo nos nanuais cnocirados dc icoria nusical. A cscala ncnor c scnrc una so, c scu
asccio nuianic, nuna visao unconu, sc dcvcn anics dc iudo ao jogo dc funcs Iarnnicas.

ESCALAS GRAUS
Menor natural In7 IIn7( 5} III7M IVn7 Vn7 VI7M VII7
Menor harmnica In(7M} IIn7( 5} III7M(=5} IVn7 V7 VI7M VII
Menor meldica In(7M} IIn7 III7M(=5} IV7 V7 VIn7( 5} VIIn7( 5}
Acordes mais usados
(ex. LA menor)
In7
An7
IIn7( 5}
Dn7( 5}
III7M
C7M
IVn7
Dn7
V7
E7
VI 7M
F7M
VII
C=

(ccnlos cn ionalidadcs ncnorcs. ccnlos 13 a 17}.

ero1o1os: consiruir os canos Iarnnicos dc iodas as cscalas ncnorcs, c analisar os
ccnlos 18 a 22.

Exemplo 10) (Idade Mdia), Ofcio de Segundas Vsperas.
Exemplo 11) (Idade Mdia), Exemplo de organun.
Exemplo 12) --------
Exemplo 13) Rita Lee e Roberto de Carvalho, Mania de voc.
Exemplo 14) Czerny, Estudos escolhidos (p/ piano) N 33.
Exemplo 15) Luis milan, Pavana (em DO maior).
Exemplo 16) Toquinho e Vincius de Moraes, Tarde em Itapo.
Exemplo 17) -------
Exemplo 18) L. V. Beethoven, Piano Trio em DO menor, op. 1/3 (1mov.
trecho)
(exerccio cap. 4)
Exemplo 19) Chico Buarque, Roda Viva.
(exerccio cap. 4)
Exemplo 20) Cartola, As rosas no falam.
(exerccio cap. 4)
Exemplo 21) Jimi Hendrix, Crosstown traffic.
(exerccio cap. 4)
Exemplo 22) ------
MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
17
5. HARMONIA A QUATRO VOZES

As rcgras dc Iarnonia a quairo vozcs sao cicnsas c un ouco confusas. Muiios dos nanuais
a rcsciio sc iornan inicrninavcis dicionarios" dc novincnios dc vozcs, scn alicaao aarcnic. Na
vcrdadc, o quc crncia cssas rcgras c scnrc una icnsao cnirc un sisicna ional (funcional} c suas
origcns nodais. En cada dcialIc sc scnic o cso dc un noiivo Iisiorico, una raiica csccfica, una
iradiao -- ou un ronincnio.
Os concciios sc lascian cn rinciro lugar na sinlificaao das rcgras dc rclacs cnirc as
varias nclodias da olifonia (as rcgras dc contuonto}, lancjada or Luicro, duranic o crodo da
Fcforna, ao icniar dcscnvolvcr una nova forna dc canio nos riios rcligiosos, fciia cos cs c nao or
un coro rofissional. E, cn scgundo lugar, no surgincnio da raiica dc Iuxo cudo.

5.1. Coral
A sinlificaao didaiica" das nocs da olifonia rcnasccniisia foi conscguida con rcgras
lasianic clciias, faccis dc scrcn alicadas c quc fornan un sisicna nuiio cocrcnic, quc odc scr
arcndido c anlancnic dcscnvolvido.
As quairo uozcs iradicionais do coro (sorano, coniralio, icnor, laio} cran iraiadas cono noias dc un
acordc, cuja rincial noia csia no Iuxo. As noias corrcsondcnics s quairo vozcs cran gcralncnic fornadas
clas noias da tudc c a rcciiao dc una dcsias noias, as vczcs a fundancnial do acordc, ouiras vczcs a
quinia, nuncu u tcu.

Os liniics das tcsstuus das vozcs sao rcsciiados; c, ara nanicr una unidadc sonora no acordc, as vozcs
nao odcn conicr ntcuuos nuocs quc otuuu cnirc si.



A scqucncia nusical c fornada clo cncadcancnio dc acordcs. Essc cncadcancnio icndc a scr Ionogcnco c
fluido; o coral sc iorna assin cono quc una nussu cocsu. Para isso, cn rinciro lugar sao naniidas, cnirc
un acordc c ouiro, as noias conuns aos dois, c as ouiras noias sc novcn o nnino ossvcl cnirc un acordc
c ouiro.

MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net


(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
18
As rcgras dc novincnio cnirc as vozcs scrvcn ianio ara faciliiar as linIas nclodicas quanio ara nanicr
cssc scniido dc cocsuo ional, c cviiar a sonoridadc associada nusica nodu, scn funcs Iarnnicas, con
novincnios aralclos dc vocs cic. Assin, os novincnios cnirc as vozcs dcvcn scr rcdoninanicncnic dc
dcocs contuus, scn cuzuncnto cnirc as vozcs (iroca da ordcn dc aliura das quairo vozcs laio, icnor,
coniralio, sorano} c rincialncnic scn 5us c Sus uucus (novincnio nodal}.

As unicas noias crniiidas nos acordcs sao as noias da iradc. Noias csiranIas iradc sao considcradas
dssonuncus ncdcus, quc icn dc sc novcr or grau conjunio ara una noia do acordc. notus dc ussugcn,
Ioduduus, untccuocs, ctudos, uogutuus, sutos ccnlos (a} aic (f}.

O unico acordc dissonanic adniiido c o do grau V con sciina, con un inicrvalo dc 4


a
auncniada (o iriono}
rcsolvido cn novincnio conirario or scniion, no iio dc rcsoluao classica da nusica crudiia.

MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net


(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
19

Na vcrdadc, ncsno csias rcgras odcn scr considcradas rclaiivas; faiorcs acusiicos c
arisiicos odcn fazcr con quc as rcgras scjan violadas. sofisiicaao da Iarnonia (acordcs con sciina,
nona cic.}; cscriia insiruncnial (quaricio dc cordas, orqucsira cic.}; cnfasc cn nclodias ou
novincnios dc noias csccficos; concnsacs" nclodicas nos casos dc novincnios roilidos; assin
or dianic.
Assin, a Iarnonia coral c anics dc iudo Iarnonia uu coral, quasc cono un gcncro nusical
csccfico. J. S. DACHc o ncsirc inconicsiavcl dcsia raiica, c scus 371 corais icn ccnlos dc iodas
as ossililidadcs iccnicas. No ccnlo 23, odcn scr cnconiradas noias dc assagcn c anicciacs.
O csiilo rcnasccniisia dc JOSQUIN DE PFEZ (ccnlo 24} c nais csiaiico, con figuracs iniiando o rudo
dos grilos. O noicio Auc Vcun Cous dc MOZAFT(ccnlo 25} nosira un cquillrio cnirc as funcs
Iarnnicas, un sisicna Iarnnico auio-suficicnic rorio do classicisno. Finalncnic, o ccnlo
jazzsiico do gruo TAKE SIX(ccnlo 26} ja rovcn dc sisicnas c iradics Iarnnicas lcn difcrcnics,
nas ainda nanicndo o scniido dc cocsuo cnirc os acordcs c sua unconududc.

Exemplo 23) J. S. Bach, Coral 115 - Was mein Gott will, das gscheh
allzeit (da Paixo segundo So Mateus, BWV 244).
Exemplo 24) Josquin Desprez, El grillo.
Exemplo 25) W. A. Mozart, Ave Verum Corpus (moteto).
Exemplo 26) Take 5, Come unto me (transcr. Paulo Rowlands).

5.2. Baixo cifrado
O laio cifrado c una forna dc anoiaao dc acordcs cn una ariiiura, dcscnvolvido duranic o
crodo do Darroco ara a raiica do aconanIancnio no cravo. Havia a linIa do laio, c os nuncros
cnlaio dc cada noia indicavan os inicrvalos difcrcnics dos da iradc. Assin.

A inlcncniaao do laio cifrado accniuou o caraicr vcriical do cnsancnio Iarnnico (noias


dc acordcs, alcn dc sinlcs rclacs dc inicrvalos cnircs noias dc nclodias difcrcnics}, c criou una
icrninologia confusa ara noiaao, csccialncnic na qucsiao da nucsuo. A idcia dc quc un ncsno
acordc odc icr difcrcnics noias no laio so foi sisicnaiizada or FAMEAU no conco do crodo do
Classicisno (scc. XVIII}; a noiaao do laio cifrado nisiura as rclacs inicrvalarcs c os graus da
cscala, c assin.

MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net


(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
20

Havia rcgras csccficas ara conduao dc acordcs c ara suas invcrscs, dc acordo
rincialncnic con a raiica do icclado. A scgunda invcrsao dc un acordc, or ccnlo, cra roilida,
ossvcl acnas no I grau cono dula aogiaiura ara o V.


ero1o1os: analisc do ccnlo 27 (MOZAFT}, dos ccnlos 28 c 29 (J.S.DACH} c do ccnlo 30
(HAENDEL} graus, acordcs, novincnio das vozcs, noias dissonanics, laio cifrado -- c Iarnonizaao
dos ccrccios do ccnlo 31 (HINDEMITH}.

Exemplo 27) W. A. Mozart, Ave verum corpus.
(exerccio cap. 5)
Exemplo 28) J. S. Bach, Coral 10 Aus tiefer Not schrer ich zu dir.
(exerccio cap. 5)
Exemplo 29) J. S. Bach, Coral 11 Jesu, num sei gepreiset.
(exerccio cap. 5)
Exemplo 30) G. F. Haendel, Concerto Grosso op. 6, N12 (mov. 3 Air with
Double)
(exerccio cap. 5)
Exemplo 31) P. Hindemith, Curso condensado de harmonia, ex. 20.
(exerccio cap. 5)

Вам также может понравиться