161

SKA WERONIKA WILCZYN

Faux amis czy amis infidles definicja a praktyka

us Niniejszy artyku stanowi prbe cis lenia kategorii okres lonej jako faszywi przyjaciele cze s dnienie tumacza poprzez analize ci materiau sownika typu faux amis1 oraz uwzgle pojawienie sie tego typu be dw. czynnikw, ktre wyznaczaja

1. Charakterystyka omawianej kategorii

1.1. Definicja
najcze s dw w je zyku obcym polegaja cy Faux-amis bywaja ciej okres lane jako typ be zyka znaczenia lub formy przysuguja cej jego leksyna nadawaniu leksemowi jednego je zyku2. Wynika z tego, z e kategorii faux amis nie kalnemu odpowiednikowi w innym je klasa , jaka stanowia internacjonalizmy, ani z diachroninalez y utoz samiac z teoretyczna ciem zapoz tu jednak pewne powia zania naturalcznie zorientowanym poje yczen . Istnieja ne, o ktrych poniz ej. s wykazac W dalszej cze ci postaram sie , z e takie definiowanie zakada niejako pewien i komunikowania, przy czym, zdaniem autorki, nie jest to styl okres lony styl uczenia sie najbardziej skuteczny.

1.2. Kandydaci na faux amis

Do kategorii tej moz na zaliczyc ale tylko potencjalnie takie leksemy, czy sowa, ktrych trzna moz forma zewne e byc indywidualnie postrzegana jako obca graficznie i/lub fonetycznie. Moz na by je oglnie okres lic jako (subiektywnie) ksenomorficzne.

162

1.3. Istota be du typu faux amis

dy je zykowe w ogle moz O ile be na okres lic jako niezgodnos c z systemem lub norma zyka, o tyle interesuja cy nas typ niezgodnos uz ycia danego je ci wskazuje ponadto na swe zykowi wyjs z rdo. Jest nim mianowicie rzeczywiste udzielanie pierwszen stwa je ciowezyka obcego chodzi tu tylko o odpowiemu, przy czym w przekonaniu uz ytkownika je . dnios c , a nie supremacje grupe be dw was W tym s wietle, najlepiej charakteryzuje te nie zawodnos c zakadanej do odpowiednios ci, przy czym moz na tu mwic o rz nym jej stopniu, jak i odnosic ja rz nych aspektw struktury formalnoznaczeniowej i uz ycia domniemanego odpowiednika.

1.4. Kto decyduje o odpowiednios ci?

i praktyczDecyzja nalez y, oczywis cie, do konkretnego uz ytkownika, a jej konsekwencja nym potwierdzeniem wydania oceny pozytywnej jest jednostkowe i spontaniczne uz ycie nadawprzypuszczalnego odpowiednika. Niekoniecznie musi on byc zgodny z gramatyka one bowiem w sposb szczeglny zjawicy i jego reguami komunikacyjnymi, podlegaja zykowej (ang. linguistic variability) jak i presji czasowej, ktra moz skom zmiennos ci je e zykowe. Dodatkowo moz zwyka drastycznie ograniczyc strategie je e tu wchodzic w gre zanego z wierniestarannos c i wygodnictwo a takz e szukanie komfortu psychicznego zwia wypowiedzi w stosunku do sformuowanej w je zyku wyjs nos cia ciowym intencji. Istnieje u wyksztaconego (zwaszcza specjalistycztakz e oglna prawidowos c , zgodnie z ktra zyka obcego juz ilos rzeczywistych internie) uz ytkownika je samo obcowanie z duz a cia c cie ryzyka kreatywnos nacjonalizmw, moz e wpyna na s wiadome podje ci opartej na dos c dzyje zykowej. Inna oglna zasade stanowi to, z s cisej analogii mie e im lepiej znamy obcy zyk, tym bardziej nie ufamy prostym analogiom i wykazujemy tym wie ksza skonnos je c cej sie odpowiednios do weryfikacji nasuwaja ci3.

1.5. Ustalanie zawartos ci sownika faux amis

dzie czy zadecyduje o tym rozbiez dzyje zykoPrzy ustalaniu listy sw istotym be nos c mie zykoznawce , czy tez wa stwierdzona przez je jednostkowe oceny samych uz ytkownikw dami w je zyku obcym. potwierdzone konkretnymi be bowiem skada, z Tak sie e nie wszystkie rozbiez nos ci formalno-semantyczne w zakre leksemw ksenosie danej listy zapoz yczen (ktrej nie moz na s cis le utoz samiac z lista sie wyborem lub utworzeniem niewas zyku morficznych) mszcza ciwego leksemu w je co dziaa tu zapewne ocena dopuszczalnos cej sie formy obcym. Tonizuja ci nasuwaja nam (na danym etapie uczenia sie ) norma je zyka z punktu widzenia tego co wydaje sie ostatnia cechuje z natury rzeczy duz c o wzmoz obcego. Te a niestabilnos c , nie mwia onym zykowej. Gdyby wie c oprzec dziaaniu zwykej zmiennos ci je ustalanie takiej listy na dw jednego lub kilku wybranych uz analizie be ytkownikw, efekt mgby okazac sie

163
statystycznie niezbyt reprezentatywny i nosic cechy dziaania indywidualnej kompetencji zycznej i strategii budowania wypowiedzi. obcoje d tez dzie uwaz Sta za najkorzystniejsze wyjs cie w tym wzgle amy skonfrontowanie dw uczniowskich z szeroka praktyka dydaktyczna analizy sownikowej i analizy be w postaci weryfikacji takich list wyjs dos i tumaczeniowa ciowych przez grupe wiadczozyka obcego i tumaczy. Wydaje sie niesusznym pomijanie takiej nych dydaktykw je cznie na obiepraktycznej i dos wiadczonej instancji pod pozorem opierania korpusu wya dzonych listach. ktywnie sporza

1.6. Wnioski
c sie nad poje ciem faux ami nie sposb pomina c Zastanawiaja centralnego punktu cy sie i procesy, ktre wyznaczaja postrzeganie odpowieodniesienia, jakim jest sam ucza dnios ci i reagowanie na nie.

2.0. Analiza materiau sownikowego

zykoBy skonfrontowac takie psycholingwistyczne ujmowanie kategorii faux amis z je analiza cze s znawcza ci wspomnianego sownika wybraam 190 kolejnych hase odpowiacych literom E i F (cay sownik liczy ok. 3000 hase). W nawiasie, tuz daja po okres leniu odpowiadaja cych jej hase. Dane te moga miec kaz dej podgrupy podano liczbe jednak tylko charakter orientacyjny, o czym poniz ej (3.1).

2.1. Rz nice o charakterze formalnym

2.1.1. Rz nice ortografii przy podobnej wymowie i odwrotnie (7) Przykady: pol. egzema fr. eczma (egzema); pol. flesz fr. flash (flas). to najcze s da ce w j. francuskim zapoz Podobnie jak 2.1.2., sa ciej wyrazy be yczeniami zykw, gwnie angielskiego i aciny. z innych je 2.1.2. Niewielka rz nica ortografii (brak jednej litery) poa czona z odpowiednia rz nica w wymowie (8) Przykady: pol. elegijny fr. lgiaque, pol. edykt fr. dit. 2.1.3. Wie ksza rz nica w ortografii poa czona z odpowiadaja ca jej rz nica w wymowie (12) Przykady: pol. floret fr. fleuret, pol. eunuch fr. eunuque (onyk). silnej interferencji, o ile uz W odrz nieniu od 2.1.12., przypadki te nie podlegaja ytkownikowi znana jest forma obca.

164
2.1.4. Rz nice dotycza tylko jednej kategorii gramatycznej w obre bie danej rodziny wyrazw (3) du na moz Interferencja bardzo silna, ze wzgle liwos c postrzegania tej odmiennos ci jako danego je zyka. Opanowanie tych rz niezgodnej z logika nic wymaga sporego wyrobienia zykowego i nie uciekaniu sie do prostej analogii. je Przykady: pol. ekskomunikowac fr. excommunier, chociaz : pol. komunikowac fr. comuniquer; tymczasem fr. comunication pol. komunikacja, chociaz fr. excomunication pol. ekskomunika. 2.1.5. Spora rz nica w zakresie sowotwrczym (41) Przykady: pol. filatelistyka fr. philatlie, pol. egzotyka fr. exotisme, pol. elektromonter fr. monteur-lectricien. dny odpowiednik zachowuje zazwyczaj duz Be y stopien transparencji znaczenia, mimo cy w odbiorze. z e formalnie moz e byc dos c irytuja sowa takie wymagaja sporej uwagi i koncentracji, gdyz daW uczeniu sie obco wygla ca (brzmia ca) forma wydaje sie gwarantowac ja peen sukces odpowiednika, analogiczne tu miec cego sie . go. Duz e znaczenie moga osobiste mnemotechniki i skojarzenia ucza 2.1.6. Wnioski sie w rz Trudnos ci te o charakterze wybitnie interferencyjnym wyraz aja nego stopnia warstwy znaczeniowej wypodeformacjach formalnych przy czym z reguy nie zakcaja rozumienia form poprawnych przez ucza cego sie . Ta atwa identywiedzi ani nie blokuja samej formy, sta d tez cy sie ani nauczaja cy nie fikacja niejako usuwa w cien wage ani ucza szczeglnie motywowani do wykorzeniania takich zakcen cych jednak irytowac sa (moga cej je zykiem obcym). u osoby dos c biegle wadaja

2.2. Rz nice formalne poza ortograficzne

2.2.1. Odmienny rodzaj gramatyczny (14) Przykady: pol. errata (f) fr. errata (m), pol. Ewangelia (f) fr. vangile (m). bie tej grupy be dy sa szczeglnie uporczywe w odniesieniu do rzeczownikw W obre francuskich, ktrych forma zakon czona na -e nie wskazuje na rodzaj gramatyczny (np. cie formy be dnej zalez phoque, flegme, Egypte, fresque). W innych przypadkach uniknie y prostej analogii. Me ski rodzaj rzeczownikw od oglnych strategii nie poddawania sie cych sie na -a zazwyczaj nie stanowi trudnos kon cza ci dla osb zaawansowanych. 2.2.2. Niemoz nos c utworzenia jakiejs kategorii gramatycznej przy istnieja cej (lub zakadanej) odpowiednios ci sowa podstawowego (2) Przykady: pol. efektowny fr. efficace, pol. erekcyjny (akt) fr. derection.

165
czyc Do grupy tej moz na by wa takz e te przypadki (gwnie przymiotniki i przyswki), gdzie taka moz liwos c co prawda istnieje lecz derywat francuski jest znacznie mniej uz ywany. zykowej jest tu rwnie wysoki w 2.2.3., z wyja tkiem osb nader Stopien trudnos ci je cych analogie . nieufnie stosuja 2.2.3. Istnienie odpowiednika, przy wya czeniu pewnych typw uz ycia (2) Przykady: fr. format nie moz e byc uz yte w zwrotach przenos nych, np. czowiek, przedsie pic wzie cie duz ego formatu; fr. forcer nie moz e wysta w zwrotach takich, jak forsowac jakis projekt, czyja s kandydature . zykowej jest tu bardzo wysoki. Stopien trudnos ci je 2.2.4. Sowo brzmi obco, lecz nie moz na go przekalkowac nawet zmieniaja c jego forme (34) Przykady: pol. elaborat fr. lucubration, pol. fatamorgana fr. mirage. zyka innego niz ce w perChodzi tu zazwyczaj o zapoz yczenia z je francuski i nie maja c pozbawione wia z z takim cepcji frankofonw statusu internacjonalizmw, a wie acego sie statusem poziomu transparencji. zbytnio skutecznos Wbrew pozorom, przypadki takie nie zagraz aja ci komunikacji zycznej, gdyz obcoje z reguy cakowita nieakceptowalnos c i niezrozumiaos c uz ytej forzykowych reakcji u interlokutora, co kon zaniechaniem my prowadzi do metaje czy sie z cy danej formy. Jedynie w sytuacjach gdzie takie sprze enie zwrotne nie jest moz liwe, ucza moz sie e nie dostrzegac potrzeby przyswojenia sobie was ciwej formy lub, o ile jest mu jako synonim znanego juz ona znana, traktowac ja mu ekwiwalentu. 2.2.5. Wnioski na koniecznos Trudnos ci te wskazuja c rozpatrywania mechanizmw interferencyjnych cych na poziomie zaawansowanym korekcie dos zyjako podlegaja wiadczenia w uz yciu je puja cych tam odpowiednikw. W uwadze tej zawarta jest ka obcego i obserwacji wyste przesanka, by w interferencji upatrywac nie tyle mechanizm o charakterze automatycz strategie wykorzystywania wiedzy i dos zycznego. nym co raczej pewna wiadczenia obcoje

2.3. Rozbiez nos ci semantyczne

2.3.1. Faux amis czystej krwi: odpowiednik formalny istnieje, lecz sens nie pokrywa sie (18) Przykady: pol. festyn fr. fte, fr. festin pol. uczta. Przypadek ten moz e powaz nie a wykrycie be du jest moz zakcic komunikacje liwe tylko w wypadku zauwaz enia zasadniczej nieprzystawalnos ci uz ytego ekwiwalentu w danym konteks cie.

166
2.3.2. Przypadek jak poprzedni z tym, z e stosuje sie tylko do jednego z sensw wyrazu wieloznacznego (4) Przykad: pol. faktura fr. facture ale tylko w handlu; w odniesieniu do struktury dziea literackiego, malarskiego, etc. nalez y uz ywac fr. texture; uz yte w tym sensie fr. facture jest o wiele rzadsze i bardziej wyszukane. Jest to przypadek szczeglnie delikatny i trudny do opanowania, nawet na poziomie bardzo zaawansowanym. 2.3.3. Istnienie odpowiednios ci z wya czeniem pewnych kolokacji (4 ) Przykady: pol. francuski (piesek, klucz, ciasto) fr. (persone) fragile, (cl) anglaise, (pte) feuillete. Komentarz jak wyz ej. 2.3.4. Sowu polskiemu odpowiadaja 2 lub wie cej terminy francuskie (23) , gdy odpowiadaja ce Nie chodzi tu o przypadki jak w 2.3.3. lub 2.2.3., lecz o sytuacje sie rejestrem, cze stos lub terminy francuskie, przy dos c podobnym znaczeniu, rz nia cia zakresem uz ycia. dzy fr. fabrique i usine: pierwszy z nich jest terminem Przykady: konkurencja mie z cym z szerokiego uz sto jeszcze stosowanym we szym a przy tym wychodza ycia choc cze w pewnych kolokacjach, np. pol. ceny fabryczne fr. prix de fabrique (lub prix dusine). sobie z nim Przypadek ten moz na zaliczyc do najwyz szego stopnia trudnos ci, radza wre cz znajomos je zyka. tylko osoby z finezyjna cia 2.3.5. Wnioski dne uz tu prowadzic Podobnie jak w 2.4., be ycia moga do nieporozumien , przy czym dzie od stwierdzenia ich nieprzystawalnos wykrywalnos c ich zalez ec be ci do kontekstu lub sytuacji.

2.4. Rozbiez nos ci pozaje zykowe

2.4.1. Inny sposb odbierania (wartos ciowania) obcego odpowiednika (2) Przykady: pol. ferma fr. ferme, ale fr. poulet de ferme pol. kurcze wiejskie (nie fermowe). sprzeczne z logika danego je zyka, sa rwnie trudne do opanoRz nice te, choc nie sa wania jak 2.3.2. 2.4.2. Domniemany ekwiwalent zachowuje pewna transparencje , lecz nie stosuje sie do realiw lub poje c znanych danemu spoeczen stwu ( 2)

167
Przykady: pol. eksternista, studia eksternistyczne. Przypadek nalez y do najtrudniejszych z nim uporac c brak odpowiednios do opanowania. Moz na sie stwierdzaja ci w realiach c omwienie. i stosuja

3. Podsumowanie i wnioski
3.1. Ograniczenia klasyfikacji
dkowania hase wedug tradycyjnych kryteriw je zykoznawczych nie Nasza prba uporza a to z dwch powodw: moz e uchodzic za udana dkowaniem hase mimo dos a) trudnos ci z jednoznacznym przyporza c znacznego zrz nicowania podgrup, cej typw rz b) reprezentowanie przez jedno haso dwu lub wie nic. Dodajmy, z e nie prbowalis my tu wprowadzac kryteriw diachronicznych, co na pewno nie uatwioby sprawy. Moz na sobie co prawda wyobrazic przedstawienie liczniej reprezentowanych podgrup du na stopien jako continuum (osi) zorganizowanych ze wzgle reprezentatywnos ci. Praktycznie jednak o miejscu na osi decydowayby dos wiadczenie uz ytkownika i strategie komunikacyjne stosowane w danej sytuacji.

3.2. O pojmowaniu obcos ci je zyka obcego

zykoznawczej a czy sie dos Nalez y wyraz nie stwierdzic , z e stosowanie klasyfikacji je c naturalnie z interpretowaniem zjawisk w kategoriach interferencji (rozumianej jako autentyczny wpyw struktur L1 na L2). tac Trzeba jednak przy tym pamie , z e z rda mechanizmw interferencyjnych znajduja najprawdopodobniej w takiej oglnej strategii uczenia sie i komunikowania, ktra sie s odpowiednios je zyzakada (najcze ciej implicite) zasadnicza c strukturalno-znaczeniowa kw. Zauwaz my jeszcze, z e to naiwne lecz rozpowszechnione przekonanie znajduje zycznych oraz w tym niejako potwierdzenie w samym fakcie istnienia sownikw dwuje zyka obcego rozpatruje jako rz c sie systemie nauczania, ktry cechy je nice, nie staraja trznej spjnos ciowym, symprzy tym odsaniac ich wewne ci (zwaszcza w zakresie poje bolicznym i kulturowym). wtedy jako mniejszos Kontrastywna lista typu faux amis jawi sie c czy margines cej odpowiednios zasadniczo panuja ci, a gwnym sposobem jej opanowania jest zapamie tanie odchylen . je zyka obcego jako przekodowywanie elementw i zjawisk je zyka Styl uczenia sie naturalne obniz ojczystego niesie ze soba enie motywacji do wykrywania rozbiez nos ci bszych niz ge te widoczne na powierzchni.

168

3.3. Specyfika faux amis

Z punktu widzenia dydaktycznego i komunikacyjnego wyrz nionym podgrupom nie zawsze odpowiada jeden, okres lony rodzaj czy stopien trudnos ci. Nie ma tam tez takich sownictwa obcoje zycznego problemw, ktrych nie moz na by spotykac w uczeniu sie c przyja c zwaw ogle. O ile wie (przynajmniej teoretycznie), z e faux amis zagraz aja moz szcza osobom, ktrych styl uczenia sie na okres lic w skrcie jako przekodowywanie zykowego, sownik typu faux amis winien byc wczes niejszego dos wiadczenia je tak skonstruowany by: w sposb punktowy, a) suz y osobom o takim was nie stylu uczenia sie cac b) mg znieche do stosowania takiego stylu jako strategii oglnej, poprzez ukazytrznie, wanie rz nic jako uzasadnionych wewne tkowos swa obje tos c) potrafi neutralizowac przypisywany im status wyja ci i sama cia dowodzi skali zjawiska braku odpowiednios ci, odkrywaniu i poszanowaniu autonomii je zyka d) konsolidowa te strategie, ktre suz a obcego. c, w tym uje ciu, dos , faux amis nie be da Krtko mwia c paradoksalnie zreszta bynajmniej przypadkiem szczeglnym oglnie obserwowanej odpowiednios ci wiernych zyprzyjaci, lecz raczej swobodnym zachowaniem zadomowionych w logice danego je zycznych ka leksemw. Nie moz na od nich oczekiwac by byy lojalne wobec swych obcoje cy na ich wiernos przyjaci a licza c tumacz nie ma raczej prawa zgaszania pretensji dzie. w tym wzgle

3.4. A co z definicja ?
c, w preferowanym tu stylu faux amis nie powinny sie was Idealnie rzecz biora ciwie inaczej wynika to zapewne z kontrastywnego podejs pojawiac . O ile dzieje sie cia do nauki zyka obcego. je c naste puja co: Definicja do jakiej w ten sposb dochodzimy brzmiaaby wie Faux amis to niezamierzony (be dny lub niepoprawny) efekt stosowania przez uz ytkownika je zyka obcego analogii w tworzeniu i rozumieniu form uznawanych jako ksenomorficzne w je zyku wyjs ciowym na mocy zakadanej odpowiednios ci tych leksemw.

Przypisy
1 2 3

polsko-francuski sownik trudnos zykowych. Chodzi tu o przygotowywany przez B. Rabiller i autorke ci je czny sownik je zykoznawstwa stosowanego, Warszawa 1984, s. 267. A. Szulc, Podre d tez Sta przygotowywany sownik zakada co najmniej s redni poziom zaawansowania u odbiorcw.