1

2

HDROELEKTRK SANTRALLAR
VE
HDROELEKTRK SANTRAL TESSLER


(Gelitirilmi ve Geniletilmi kinci Bask)


Hidroelektrik santral tesisilerinde grev alacak mhendislerin temel eitimleri veya
tekml eitimleri ile HES tesislerinin fizibilite raporlarn hazrlayacak veya projelerini
yapacak mhendisler ve HES tesisleri ile ilgili diploma projesi yapacak renciler iin
teoriler, dizayn, imalat ve iletme esaslar.































Hidayet BAEME
Makine mhendisi
Hidroelektrik Santral Tesisleri Uzman
(TEK Hidroelektrik Santrallar Dairesi eski Bakan) ANKARA, Mays 2003

3


KNC BASKININ NSZ'


Mays 1980 de baslan birinci basknn nsz'nn yazlndan bu yana 20
seneye yakn bir zaman gemitir. Geen bu zaman iinde lkemizin hidroelektrik
enerji potansiyelinden yararlanma orannda byk bir gelime olmutur. O tarihte
iletme halindeki 54 adet barajl ve kanal tipi hidroelektrik santrallarmzn toplam
kurulu gc 1 854 MW ve yllk ortalama toplam retim kapasiteleri 9 000 GWh
civarnda iken 1999 yl ba itibariyle barajl HES says 39 ve kanal veya nehir
tipi HES 47 olmak zere iletme halindeki HES says 86'ya ve bu HES'larn
toplam kurulu gc 10 906 MW'ta, toplam yllk ortalama retim kapasitesi ise 38
644 GWh dzeyine ulamtr.

1999 yl ba itibariyle toplam kurulu gc 3 737 MW ve yllk ortalama
toplam retim kapasiteleri 12 539 GWh olacak 33 adet barajl ve kanal tipi HES
ina halinde bulunmaktadr. Ayrca, toplam kurulu gc 5 902 MW ve yllk
ortalama toplam retim kapasiteleri 18 625 GWh olacak 33 adet HES tesisinin de
projeleri hazrdr veya hazrlanmaktadr.

na halindeki HES'lar ile projeleri hazr olan ve hazrlanmakta olan
HES'larn yakn bir gelecekte devreye girmeleri ile lkemizin iletme halindeki
HES says 152'ye ve bu HES'larn toplam kurulu gc 20 545 MW'ta ve ortalama
toplam retim kapasiteleri ise 69 806 GWh/yl dzeyine ulaacaktr.

lkemizin ekonomik hidroelektrik enerji potansiyeli toplam 485 HES,
toplam 34.728 MW kurulu g ve toplam 123 040 GWh/yl ortalama retim olarak
hesaplandna gre son 20 ylda hidroelektrik enerji kaynaklarmzdan yararlanma
oran %7,3 den %31,4 dzeyine ulamtr. naa halindeki HES'lar ile
projeleri hazr ve hazrlanmakta olan HES'larn da devreye girmeleri ile bu oran
yakn bir gelecekte %56,7 mertebesine ulaacaktr.

lkemizin hidroelektrik enerji potansiyelinin deerlendirilmesindeki bu
gelimeye paralel olarak konu ile ilgili bilgi, tecrbe ve teknoloji gelimesinin de
ykselmesi memnuniyet vericidir.

Mays 1980 de az sayda baslan Hidroelektrik Santrallar ve Hidroelektrik
Santral Tesisleri isimli kitap ksa srede tkenmi ve HES'larn projelendirilmesi,
tesisi ve iletmesi ile ilgilenen pek ok meslektalar, mhendisler tarafndan aranr,
sorulur olmutur.

1980 ylndan 1995 ylna kadar geen 15 senelik sre iinde hidroelektrik
santral tesislerinin projelendirilmesinde, imalatnda, kalite kontrollarnda ve
svire'de "Vevey Engineering Works" hidrolik laboratuvarlarnda, Japonya'da
"Hitachi" firmasnn hidrolik laboratuvarlarnda, svire'de "Lozan Politeknik
niveristesi'nin " hidrolik laboratuvarlarnda, in'de "Harbin Electrcal Mashinery
Works (HEMW)" firmasnn hidrolik aratrma laboratuvarlarnda yaplan model
4

deneyleri almalarnda kazanlan bilgi ve tecrbelerin hidroelektrik santral
tesisleri ile ilgilenen veya ilgilenecek olan meslektalara aktarlmasnn faydal
olaca dnlmtr.

Bu dnce ile 1980 ylnda baslan "Hidroelektrik Santrallar ve
Hidroelektrik Santral Tesisleri" isimli kitab genileterek gelitirmek iin iki
seneden fazla alma yaplm ve bu almalar esnasnda, 1980 ylndan sonra
kazanlan bilgi ve tecrbeler ile birlikte, literatr listesinde kaydedilen pek ok
teknik yayndan da istifade edilmitir.

Ancak, yaplm olan gayretli almalara ramen geniletilmi ve
gelitirilmi olan "Hidroelektrik Santrallar ve Hidroelektrik Santral Tesisleri"
isimli elinizdeki bu kitabnda arzu edilen seviyede tamamlandn dnmek
mmkn deildir.

Gsterilen btn gayretlere ramen kitabn pek ok eksiklikleri olduunu
biliyor ve bu eksikliklerin ile kusurlarn sayn meslektalarmca hogr ile
karlacana inanyorum.

Bu dnce ile elinizdeki bu gsterisiz kitab, hidroelektrik santralcla
gnl vermi olanlar ile gnl verecek olanlara tekrar takdim ediyor ve onlara
faydal olmasn diliyorum.






Hidayet BAEME
ANKARA, 1999
















(Mays 1980de baslan birinci basknn nsz)
5


NSZ:

lkemizde mevcut 26 nehir havzasna den yllk ortalama ya miktar
530 milyar m
3
olup, bu miktar yan % 34n tekil eden 180 milyar m
3
kadar
tekrar denizlere akmaktadr.

Yaplan hesaplara gre lkemizin brt hidrolik enerji potansiyeli 431 milyar
kWh/yldr. Bu miktar enerjiden ekonomik olarak ylda 100 milyar kWh enerji
retilebilecei tahmin edilmektedir.

Bu gn lkemizde mevcut 54 adet hidrolik santraln toplam kurulu gc 1
854 MW olup, iletme halindeki bu hidrolik santrallarda retilebilmekte olan yllk
enerji miktar 9 milyar kWh civarndadr.

Halen ina halinde bulunan 4 038 MW gcndeki 17 adet hidrolik santraln
devreye girmesi ile retilebilecek olan enerji miktar 23 milyar kWh/yl ve
planlama aamasnda olan 6 043 MW gcndeki 38 adet hidrolik santraln devreye
girmesinden sonra da 56,5 milyar kWh/yl dzeyine ulaacaktr.

Henz istikaf aamasnda olan 14124 MW gcndeki 186 adet hidrolik
santraln devreye girmesinden sonra ise hidrolik santrallardan retilebilecek enerji
miktar 100,5 milyar kWh/yl dzeyine kabilecektir.

lkemizde ilk hidrolik santral 1929 ylnda iletmeye almtr. Aradan
geen 50 ylda ina edilen 54 adet hidrolik santraln tamam, yabanc lkelerdeki
firmalar tarafndan ina edildikleri gibi, halen ina halinde bulunan 17 adet
hidrolik santral da yabanc lke firmalar tarafndan ina edilmektedir.

Bu durum, lkemizin kstl olan dviz kaynaklarnn ok byk bir ksmnn
darya gitmesine, milyarlarca dolara varan bor yk altna girmesine neden
olduu gibi yatrmlarn ok pahalya mal olmasna, gecikmesine de neden olmakta
ve inanyorum ki lkemizin havasn teneffs eden ve olanaklarndan yararlanan
herkesi rahatsz etmektedir.

lkemizde kurulacak olan planlama ve istikaf aamasndaki 224 adet
hidrolik santral tesislerinin yurt d firmalara yaptrlmas halinde, lkemizin tm
dviz gelirleri 2000 yllarna kadar sadece hidrolik santrallarn tesisi iin harcansa
da, bu tesislerin pek ounun gerekletirilmesi mmkn olamayacaktr.

Bu bakmdan, planlama ve istikaf aamasnda bulunan ve lkemizin enerji
gereksinimini byk lde karlayacak olan 224 adet hidrolik santral tesislerinin
projelendirme, imalat, inaat ve montaj ilerinin Trk insannn emei ile, yurt ii
firmalar ve kurulular tarafndan gerekletirilmesi iin lkemizi ve lkemizin
kurulularn idare eden ve idare edecek olanlar ile lkemizin kamu ve zel kesim
firmalar ile kurulularnda grev yapan ve grev yapacak olan her meslek ve
kademedeki yurtdalara ok byk grevler dmektedir.
6


ok kk bir lde de olsa, hidrolik santral tesislerinin projelendirme,
imalat, montaj ve iletmesinde almakta olanlar ile alacak olanlara yardmc
olmak amac ile HDROLK SANTRALLAR VE HDROLK SANTRAL
TESSLER ile ilgili bir kitabn hazrlanmas ve hizmete sunulmas kanlmaz bir
grev olarak kabul edilmi ve bu grev, olanaklarn elverdii lde yerine
getirilmee allmtr.

Bu kitabn hazrlanmasnda, hidrolik santral iletmeciliinde 20 seneyi akn
bir srede kazanlan iletme tecrbeleri ile Hirfanl, Kesikkpr, Kovada II,
Doankent, kizdere, Gkekaya ve Keban Hidroelektrik Santrallarnda deiik
zamanlarda yaplan test almalarndan kazanlan tecrbelerden yararlanmann
yannda, kitabn sonunda kaydedilen baz yabanc teknik yaynlardan ve Escher
Wyss, Voith, Vevey, AEG, Simens, Ossberger, Creusot-Loire, Toshiba, Hitashi,
vs. gibi imalat firmalardan temin edilen eitli dkmanlardan da byk lde
yararlanlmtr.

Elinizdeki bu kitabn hazrlanmasnda, Mhendislik renimi gren ve su
makinalar dersi okuyan veya diploma projesi yapan rencilere, hidrolik
santrallarda greve yeni balayacak mhendislerin temel eitimleri ile hidrolik
santrallarn iletme ve bakm-onarmnda alan ve alacak olan mhendislerin
bilgilerinin gelimesine katkda bulunma ve hidrolik santral tesislerinin
projelendirmesi ile imalatnda alacak olan Mhendislere yardmc olmak iin
gerekli olan bilgilerin bir arada toplanmas hedef alnmtr.

Bu hedefe ulaabilmek iin 2 yl gibi uzunca bir sre olduka youn aba
sarfetmi olmasna karn, kitapta gzden kaan yanllklarn ve pek ok
eksikliklerin bulunabileceine inanmaktaym.

Ancak, kitabn tamamn veya herhangi bir blmn okuyacak olan sayn
mhendis meslekdalarmn deerli uyar ve eletirileri ile, ileride, bu kitabn daha
yararl ve daha kullanl bir hale getirileceini mit etmekteyim.

Elinizde bulunan bu gsterisiz kitab, hidrolik santralcla ve hidrolik
santrallara gnl vermi olanlar ile gnl verecek olanlara sunuyorum.



Hidayet BAEME
ANKARA-Aralk 1979






7




KNC BASKI N TEEKKR



Elinizde bulunan Hidroelektrik Santrallar ve Hidroelektrik Santral
Tesisleri isimli ikinci bask bu kitabn hayata geirilmesinde emei geen
Hidroelektrik Santrallar letme Dairesi Bakanlnn Bakanlar Sn. Fuat
KUTSALa ve Sn. Muzaffer BYKGMe, b. Md. Sn. brahim
SERVye, Md. Yrd. Sn. A.Aziz YKSELe, Tek. Br. Mesul Tkns. Sn.
Glen ATEOKa ve dier btn elemanlar ile Sn. Murat KILINa
sonsuz teekkrlerimi ve stn baar dileklerimi sunuyorum.


Hidayet BAEME


























8


9


Metrik Sistem ile Amerikan Sistemindeki Birimlerin Birbirine evrilmesi


Uzunluk: 1in=25,4 mm=2,54 cm=0,0254 m
1feet=12 in=0,3048 m
1m=3,28 ft

Arlk: 1 pound (1 libre)=0,4536 kg
1 kg=2,205 lb.

G: 1 Btu/h=0,2161 ft.lb/san=3,929x10
-4
HP=2,920x10
-4
kW
1 HP=2 545 Btu/h=550 ft.lb/san=0,7457 kW
1 kW=3 413 Btu/h=737,6 ft.lb/san=1,341 HP

Basn: 1 Paskal (Pa)=9,8692x10
-6
atm
1 lb/in
2
=0,068 atm
1 atm=101 325 Pa
1 Pa=1 Newton/m
2
(1 N/m
2
)=10 dyn/cm
2

Debi: 1 ft
3
/san=0,028m
3
/san; 1m
3
/san=35,31 ft
3
/san

Scaklk: X derece Fahrenheit (
o
F)=5/9.(X-32) derece Celsius (
o
C)
X derece
o
C=[(9/5).X+32] derece
o
F

zgl hz: n
s
(US) n
s
(Metrik HP) n
s
(kW)
1 0,225 0,263
4,45 1 1,16
3,81 0,86 1

;
.
25 , 1
5 , 0
H
P n
n
s
= n=d/dak; P=kW veya HP; H=m veya ft
1 metrik HP=75 kg.m/san














1

NDEKLER
KONU SAYFA NO

BLM I- HDROLK AKIM LE LGL BAZI GENEL BLGLER ......... 16-33

1 - SU DS, SU DEBS VE SU KUVVETNN GC ........................................ 16
2 - HDROLK AKIM LE LGL ANA KAVRAMLAR ........ .................................... 17
3- HDROLK AKIM LE LGL ANA DENKLEMLER .......................................... 18

3.1- Debi denklemi veya sreklilik denklemi ......................................................... 3
3.2- Bernoulli Denklemi ..................................................................................................... 3
3.3- Bernoulli Denkleminin Uygulanmas ........................................................ 21
3.4- Gerek Akkanlar Akm ........................................................................................ 23
3.5- Potansiyel trblans ve potansiyel trblans momenti ............................ 25

4- KLAVUZ KANATLARIN ARALIKLARINDA VE TRBN
ROTORU KANATLARININ ARALIKLARINDA AKAN
AKIKANLARIN GENEL KUVVET FADELER, EULER
DENKLEM VE TRBN DENKLEMLERNN ELDE EDLME ESASLARINA
KISACA GR .................................................................................................................. 34


BLM II- HDROLK TRBNLERN NDEK HDROLK
AKIMININ TEORK ESASLARI LE LGL
KAPSAMLI BLGLER ....................................................................................... 35-75

1- STASYONER HDROLK AKIMIN ENERJ DENKLEMLER ............................. 35

2- TRBNLERN H
e
FAYDALI HDROLK DLER ............................................ 37

3- DEVAMLI DNEN TRBN ROTORU KANATLARININ
ARALIKLARINDAK GEREK VE BAIL HDROLK AKIM
EKLLER ................................................................................................................................. .38

3.1- Genel Esaslar .....................................................................................................................38
3.2- Francis tipi ve Kaplan tipi hidrolik trbinlerde teetsel ve
eksenel aralklardaki akm durumlar ...................................................................40
3.3- Pelton tipi hidrolik trbinlerin kanatlarndaki (kepelerindeki)
hidrolik akm durumlar .......................................................................................... 43

4- SUYUN EVRME MOMENT VE GC .................................................................... 44

5- TRBN NDE ENERJNN DEM ....................................................................... 46

5.1- Genel Esaslar ................................................................................................................. 46
5.2- Kayplar ...................................................................................................................... 46
5.3- Di Kayiplar ................................................................................................................... 50
6- HDROLK TRBNLERN DENKLEMLER .............................................................. 50
2

6.1- Faydal net hidrolik d = H
th
............................................................................

50
6.2- G denklemi ............................................................................................................... 51
6.3- Enerji Denklemi ........................................................................................................... 51
6.4- Emre amade hidrolik d =H
i
............................................................................ 52

7- TRBN ROTORU DNME ARALIKLARINDAK BASIN = H

...................

52

8- HDROLK TRBNLERDE ENERJ BLANOSU VE VERMLER ................ 53

9- HDROLK TRBN ROTORLARININ GR VE IKILARINDAK
SU HIZLARI GENLER ................................................................................................... 56

10- HIZ GENLERNN ZM, G VE VERM
HESAPLAMALARI LE LGL SAYISAL RNEKLER .................................... 60

10.1- rnek ............................................................................................................................... 60
10.2- rnek ............................................................................................................................... 63
10.3- rnek ............................................................................................................................... 66

11- HDROLK TRBNLERN DEMLER VE KARAKTERSTK
BYKLKLER LE LGL KISA GENEL BLGLER ..................................... 67

11.1- Hidrolik dnn deimesi halinde trbinlerin deiimleri .............. 67
11.2- Trbin devir saysnn hidrolik dye ball ....................................... 67
11.3- Trbin debisinin hidrolik dye ball ................................................... 67
11.4- Trbin gcnn hidrolik dye ball .................................................... 69
11.5- Trbin devir says ile debisinin ve gcnn hidrolik dye
ball ile ilgili saysal rnekler ...................................................................... 70

12- GEOMETRK OLARAK BRBRNE BENZER OLAN HDROLK
TRBN ROTORLARI N BENZERLK KANUNLARI ................................... 72

12.1- Benzerlik kanunlarnn karlmas .................................................................. 72
12.2- Eit hidrolik dde alan ve geometrik olarak birbirine benzer
olan iki trbin rotoru ile ilgili saysal rnek ................................................. 74
12.3- Hidrolik dnn deimesi halinde trbinlerdeki deiimler
ile eit hidrolik dde alan ve birbirine geometrik olarak
benzer olan trbin rotorlar iin benzerlik kanunlarnn ksa
toplu zeti .................................................................................................................... 75

BLM III- HDROELEKTRK SANTRAL TESSLERNN
GREVLER VE YAPILI EKLLER
(SINIFLANDIRILMASI) HAKKINDA KISA
GENEL BLGLER ........................................................................................... 77-87


1- HDROELEKTRK SANTRAL TESSLERNN GREVLER .............................. 77
3

2- HDROELEKTRK SANTRAL TESSLERNN YAPILI
EKLLER (SINIFLANDIRILMASI) ..................................................................... 78

BLM IV- HDROLK TRBNLERN (SU TRBNLERNN)
TPLER, YAPILI EKLLER, KULLANILMA
SAHALARI, N TASARIMLARI VE BAZI
KARATERSTK DEERLER LE ANA
BOYUTLARININ TESBT HAKKINDA BLGLER .......... 88-131

.
1- GENEL AIKLAMALAR ...................................................................................................... 88

2- HDROLK TRBNLERN YAPILI EKLLER ..................................................... 89

2.1- st basn trbinleri (Francis ve Kaplan tipi hidrolik trbinler) ......... 89
2.2- Serbest pskrtmeli trbinler (Pelton tipi hidrolik trbinler) ................ 91

3- HDROLK TRBNLERN YAPILI EKLLERNE AT
AIKLAMALAR ........................................................................................................................ 93

3.1- st basn trbinleri (Francis ve Kaplan tipi trbinler) .......................... 94
3.2- Serbest pskrtmeli trbinler (Pelton trbinleri) ......................................... 103

4- HDROLK TRBNLERN KULLANILMA SAHALARI ....................................... 106

5- HDROLK TRBNLERN N TASARIMLARI VE BAZI
KARAKTERSTK DEERLER LE ANA BOYUTLARININ
TESBT ......................................................................................................................................... 109

5.1- Trbin Dizayn (Projelendirme) Dsnn Tesbiti ................................... 109
5.2- Trbin Gcnn ve Trbin Tipinin Tesbiti ................................................... 111
5.3- Trbin zgl Devir Saysnn Tesbiti ............................................................... 111
5.4- Trbin Devir Saysnn Tesbiti ............................................................................. 113
5.5- Trbin Rotoru (Trbin ark) Ana Boyutlarnn Tesbiti ......................... 121
5.6- Trbin Salyangozu Ana Boyutlarnn Tesbiti ............................................... 122
5.7- Trbin Emme Borusu Ana Boyutlarnn Tesbiti .......................................... 125
5.8- Francis Tipi Hidrolik Trbinlerde Kavitasyon Katsaysnn
ve Trbin Salyangozu Eksen Kotunun Tesbiti ............................................. 127

BLM V- HDROELEKTRK SANTRAL BNASI ANA
BOYUTLARININ VE TRBN-GENERATR
NTES AIRLIKLARI LE SANTRAL GEZER
KPR VNC KAPASTESNN VE ANA
BOYUTLARININ TESBT AKKINDA KISA
BLGLER .............................................................................................................. 133-150



4

1- HDROELEKTRK SANTRAL BNASININ TERTB VE ANA
BOYUTLARININ TESBT ............................................................................................... 133

1.1- Kk Gl HES Tesisleri Santral Binasnn Tertibi ve Ana
Boyutlarnn Tesbiti ................................................................................................... 133
1.2- Orta ve Byk Gl HES Tesisleri Santral Binasnn Tertibi ve Ana
Boyutlarnn Tesbiti ................................................................................................... 139

2- TRBN-GENERATR NTES AIRLIKLARININ TESBT ......................... 144

3- SANTRAL BNASI GEZER KPR KREN (GEZER KPR
VNC) KAPASTES VE ANA BOYUTLARI .............................................................. 150

BLM VI- HDROELEKTRK SANTRAL TESSLER SU YOLLARI
VE SU YOLLARI TEHZATI HAKKINDA BLGLER ... 152-205

1- SU YOLLARININ TANIMI .................................................................................................... 152

2- SU GR YAPISI (SU ALMA TESS) VE TEHZATI .......................................... 152

2.1- Su Giri Yaps Izgaralar ........................................................................................ 155
2.2- Izgara Temizleyicileri ............................................................................................... 156
2.3- Izgara Ykleri ............................................................................................................... 158
2.4- Izgaralarda Hidrolik Srtnme Kayplar ....................................................... 159
2.5- Su Alma Tesisleri Kapaklar ................................................................................. 160
2.6- Su Alma Tesisleri Giri Az Hidrolik Kayplar le Su Giri
Kapaklar Yuvalarndaki Hidrolik D Kayplar ..................................... 163

3- SU LETM KANALLARI ...................................................................................................... 164

4- TNELLER ................................................................................................................................... 168

4.1- Tnellerde Su Hzlar ................................................................................................ 170
4.2- Tneldeki Hidrolik Kayplar ................................................................................. 170

5- CEBR BORULAR VE CEBR BORU BRANMANLARI ...................................... 171

5.1- Genel Aklamalar ...................................................................................................... 171
5.2- Cebri Boruda Basn Deiimleri ve Basn Deiimleri Grafii ...... 172
5.3- Cebri Boruda Ani Basn Art (Pozitif Su Kou) Darbesi Hesab .. 173
5.4- Cebri Boruda Ani Basn Dmesi (Negatif Su Kou) Darbesi
Hesab ............................................................................................................................... 173
5.5- Cebri Boru Ekonomik apnn Hesab ............................................................. 175
5.6- Cebri Boru Et Kalnlnn Hesab ...................................................................... 177
5.7- Cebri Boru Tesisinin Arl ................................................................................ 178
5.8- Cebri Boruda Hidrolik Srtnmeler Nedeniyle Meydana
Gelen D Kayplarnn Hesab ......................................................................... 179
5

5.9- Cebri Boru Branmanlarnn (Ayrm Yerlerinin) Tertibi
ve Cebri Boru Branman Yerlerindeki Hidrolik D
Kayplarnn Hesab .................................................................................................... 182

5.10- Cebri Borularn Tesbiti ve Genlemeli, zlebilir
Ek Yerlerinin Tertibi ................................................................................................ 187
5.11- Cebri Borunun zlebilir Genleme Yerlerindeki
Szdrmazlk nlemleri ......................................................................................... 190
5.12- Cebri Borularn Emniyet Donanmlar ve Cebri Borular
Koruma Yntemleri ................................................................................................. 191

6- DENGE BACASI (SURGE TANK) ................................................................................... 192

6.1- Denge Bacasnn Grevleri ..................................................................................... 192
6.2- Denge Bacasnn Tipleri ........................................................................................... 194
6.3- Denge Bacasnn Yeri ................................................................................................ 195
6.4- Denge Bacasn Gerektiren artlar ...................................................................... 195
6.5- Denge Bacas Gerekip Gerekmediinin Devir Says
Reglasyonu Ynnden Tetkiki ........................................................................... 196
6.6- Denge Bacasnda Su Seviyesi Salnm Hesab ............................................ 199

7- BASINLI SU YOLLARI AMBALMAN HIZ LKS ............................................ 201

8- BASINLI SU YOLLARI KAPAMA ORGANLARI
(TRBNLERDEN NCEK KAPAMA ORGANLARI) .......................................... 202

8.1- Kresel Vanalar ............................................................................................................ 202
8.2- Kelebek Vanalar ........................................................................................................... 203
8.3- Basnl Su Yollar Kapama Organlarndaki (Trbinlerden
nceki Kapama Organlarndaki) Hidrolik Kayplar .................................. 204

9- HES TESSLER BASINLI SU YOLLARINDAK TOPLAM
HDROLK KAYIPLAR VE NET HDROLK D ............................................. 205

BLM VII- HDROELEKTRK SANTRAL TESSLER LE LGL
FZBLTE (YAPILABLRLK) RAPORLARININ
HAZIRLANMASI ALIMALARI HAKKINDA KISA
BLGLER .......................................................................................................... 207-243

1- GENEL AIKLAMALAR ...................................................................................................... 207

2- TARFLER ..................................................................................................................................... 209
2.1- Teknik Fizibilite ........................................................................................................... 210
2.2- Ekonomik Fizibilite ..................................................................................................... 210
2.3- Mali Fizibilite ................................................................................................................. 210
2.4- Mukayese Periyodu ve skonto Faktrleri ..................................................... 210
2.5- Yatrmn Tesis Dnemi Faiz Miktar ve Yatrm Bedeli ........................ 213
6

2.6- Enerji Faydalar ........................................................................................................... 214
2.7- HES Tesisleri Fizibilite (Yaplabilirlik) Raporlarnda Yer
Almas Gereken Konulara likin Aklamalar ............................................ 215

2.8- Barajsz (Depolamasz) Kanal veya Nehir Tipi HES
Tesislerinin Optimizasyonu ve Enerji retiminin Tesbiti ....................... 219
2.9- Barajl (Depolamal) HES Tesisleri Kurulu G
Optimizasyonu ve nite Says le Enerji retim
Miktarlarnn Tesbiti ................................................................................................. 225
2.10- HES Tesisleri le lgili Ekonomik Analiz ..................................................... 235
2.11- HES Tesisleri le lgili Yatrm Pln ve Mali Analiz ............................ 238

BLM VIII- HDROLK TRBNLERN KONSTRKSYONLARI
VE PROJELENDRLMES HAKKINDA KAPSAMLI
BLGLER .................................................................................................... 245-329

1- FRANCS TP HDROLK TRBN ROTORLARI ................................................... 245

1.1- Ana lleri ................................................................................................................... 245
1.2- izimleri ve konstrksyonlar ............................................................................ 248
1.3- Saysal rnekler ............................................................................................................ 258
1.4- Francis tipi byk gl bir trbin rotoru imalatnn
fotoraflarla aklanmas ......................................................................................... 266

2- KAPLAN TP HDROLK TRBN ROTORLARI .................................................... 269

2.1-Tayc Kanat Teorisi ................................................................................................ 269
2.2- Kaplan tipi trbin rotorlarnn izimleri ve konstrksyonlar ............. 273
2.3- Saysal rnek ................................................................................................................. 278
2.4- Kaplan Tipi Trbin Rotorlar ile lgili Dier Bilgiler ................................ 281

3- TRBN AYAR KANATLARI ............................................................................................ 285

3.1- Genel Konular ............................................................................................................... 285
3.2- Trbin ayar kanatlarna etkiyen kuvvetler ...................................................... 287
3.3- Trbin ayar kanatlarnn imal edildii malzemeler .................................... 288

4- AYAR KANATLARINI AYARLAMA EMBERLER ............................................. 290

4.1- Ayar emberlerinin konstrksyonlar ............................................................. 290
4.2- Ayar kanatlar iten ayarlanan ayar emberleri ........................................... 292
4.3- Ayar kanatlar dtan ayarlanan ayar emberleri ......................................... 292
4.4- Kaplan tipi trbinlerde ayar kanatlar ile rotor kanatlarnn
birlikte ayarlanmas .................................................................................................... 292

5- AYAR KANATLARINI AMA KAPAMA SERVOMOTORLARI ...................... 294

7

5.1- Genel Aklamalar ....................................................................................................... 294
5.2- Ayar kanatlar servomotorlarnn kapasitelerinin hesaplanmas .......... 295
5.3- Ayar kanatlar servomotoruna basnl ya temin eden
pompann ve ya tanknn kapasiteleri ............................................................. 298

5.4- Ayar kanatlar servomotorlarnn basnl ya pompalarnn ve
basnl ya tanklarnn kapasitelerinin hesaplanmas ile ilgili
saysal rnekler ............................................................................................................. 299

6- TRBN SALYANGOZU ....................................................................................................... 302

6.1- Genel Aklamalar ...................................................................................................... 302
6.2- Salyangoz kesitlerinin hesaplanmas ................................................................. 303
6.3- Konstrksyonlar ....................................................................................................... 308

7- TRBN EMME BORUSU .................................................................................................... 309

8- PELTON TP HDROLK TRBNLERN (Serbest
Pskrtmeli Hidrolik Trbinlerin) HESAPLANMASI
VE KONSTRKSYONLARI ............................................................................................. 311

8.1- Pelton Tipi Trbin Rotorlar ................................................................................... 311
8.2- Projelendirilmesi ve konstrksyonlar ............................................................ 312

9- PELTON DZES VE NES (PELTON ENJEKTR) ....................................... 318

10- PELTON DZES SU DEMET SAPTIRICISI ........................................................... 320

11- PELTON DZES NESNN VE SU DEMET
SAPTIRICISININ AYARLARI ......................................................................................... 312

12- PELTON TP TRBN SALYANGOZU ...................................................................... 326

13- SAYISAL RNEK ................................................................................................................... 327

BLM IX- HDROLK TRBN-GENERATR NTELERNN
BAZI MEKANK AKSAMI LE LGL BLGLER VE
HESAPLAMALAR ....................................................................................... 331-377

1- KELEBEK VANA DONANIMLARI LE LGL HESAPLAMALAR ................ 331

1.1- Kelebek Vana Mercei le lgili Hesaplamalar ............................................ 331
1.2- Kelebek vana servomotoru ile ilgili hesaplamalar ...................................... 332
1.3- Saysal rnek ................................................................................................................. 333

2- AFTLAR LE LGL BLGLER VE HESAPLAMALAR ...................................... 335

8

2.1- Genel aklamalar ........................................................................................................ 335
2.2- Hesaplama yntemleri ............................................................................................. 354
2.3- aft zerine scak sk geme tayc balklar ........................................... 338
2.4- aft kaplini civatalar ve kamalar ....................................................................... 339
2.5- aft dikeyliinin kontrol ........................................................................................ 341

3- YATAKLAR ................................................................................................................................. 342

3.1- Genel konular ................................................................................................................. 342
3.2- Kaymal klavuz ve tayc yataklar ile ilgili teorik bilgiler ................... 344
3.3- Kaymal yatak malzemeleri ................................................................................... 347
3.4- Hidrodinamik yalamal kaymal yataklarn hesaplanmas .................... 349
3.5- Bal yatak boluu (muylu dnme aral) ................................................... 350
3.6- Kaymal yatan tama katsays ....................................................................... 351
3.7- Gei devir says .........................................................................................................

351
3.8- Yalama ya miktar ................................................................................................ 352
3.9- Srtnme scakl , yatak scakl ve soutma ya miktar ................ 352
3.10- Srtnme scakl , yatak scakl ve soutma ya miktar ............. 354
3.11- Trbin klavuz yataklarnn konstrksyonlar ............................................ 359
3.12- Tayc yataklarn konstrksyonlar ............................................................. 360
3.13- Hidrodinamik yalamal kaymal yataklar ile ilgili saysal rnek .... 361
3.14- Tayc yatak yalama ya soutma suyu debisinin
hesaplanmas ................................................................................................................ 363

4- GENERATRLER LE LGL BAZI MEKANKSEL
HESAPLAMALAR .................................................................................................................. 364

4.1- Generatr soutma suyu debisinin hesaplanmas ........................................ 364
4.2- Toplam soutma suyu debisinin hesaplanmas ............................................. 364
4.3- Soutma suyu pompas tahrik motorunun gcnn hesaplanmas ..... 364
4.4- Saysal rnekler ............................................................................................................. 364
4.5- Generatr statoru ayaklarna etkiyen kuvvetlerin hesaplanmas .......... 366
4.6- Tayc yatak kprs ayaklarna etkiyen kuvvetlerin tespiti .............. 368
4.7- Tayc yatak kprs ayaklarnn tespit civatalarnn
hesaplanmas ................................................................................................................... 370
4.8- Ambalman hz esnasnda generatr rotor kutuplarnda meydana
gelen gerilmelerin hesaplanmas .......................................................................... 371
4.9- Trbin-generatrn dner ktlesinin atalet momenti GD deerinin
hesaplanmas ................................................................................................................... 372
4.10- Doankent B HES. generatr ile ilgili baz mekaniksel
saysal rnekler ........................................................................................................... 373

BLM X- HDROLK TRBNLERN ZGL DEVR SAYILARI,
MODEL DZLER, MODEL DENEYLER TEORLER
VE MODEL DENEYLERNN YAPILI EKL HAKKINDA
BLGLER ............................................................................................................. 379-437

9

1- GENEL ESASLAR ..................................................................................................................... 379

2- ZGL DEVR SAYISI .......................................................................................................... 381
2.1- Tek akml trbin rotorlarnda zgl devir says ........................................ 381
2.2- Birden fazla akml paralel bal trbin rotorlarnda zgl devir
says ................................................................................................................................... 384
2.3- Tek akml ve seri bal trbin rotorlarnda zgl devir says ............. 386
2.4- zgl devir saylarnn kullanlma sahalar .................................................... 386
2.5- zgl devir saysnn kullanlmas ile ilgili saysal rnekler ................. 388

3- H =1 m HDROLK DDE, TRBN ROTORU GR
API D
2
=1 m OLAN BRM TRBN n
2
, Q
2
ve

N
2
BRM
DEERLER ................................................................................................................................ 391

4- MODEL DENEYLER VE TATBKATI ........................................................................... 392
4.1- Genel Aklamalar ...................................................................................................... 392
4.2- Model Deneyi Yaplacak Esas Trbinin Garanti Edilecek
Karakteristik Deerleri ............................................................................................ 395
4.3- Esas Trbinin letme Verileri .............................................................................. 396
4.4- Model Oran .................................................................................................................. 396
4.5- Model Trbinin ve Esas Trbinin Ana Boyutlar ........................................ 397
4.6- Model Deneylerinde Kullanlan Birim Devir Says, Birim
Debi, Birim G vs. gibi Birim Deerler le lgili olarak Deiik
lkelerin Sistemlerindeki Birim Deerlere likin Formller
ve aretler Hakknda Ksa Bilgiler ................................................................. 401
4.7- Net Hidrolik Dye Bal Birim Devir Saylar ve Model
Deneyleri Esnasnda Model Trbinin Dndrlecei Devir
Saylar Hakknda Ksa Bilgiler ............................................................................ 403
4.8- Model Deneyleri Tehizatnn Ksaca Aklanmas ................................... 404
4.9- Model Trbinin Teknik Karakteristiklerinin Tesbiti in
Yaplan lmeler ......................................................................................................... 411
4.10- Atmosfer Basnc, Suyun Buharlama Basnc ve Su Scakl
le Su zgl Arl Model Deneyleri likileri Hakknda Ksa
Bilgiler ............................................................................................................................ 421
4.11- Model Deneylerinde Kullanlan l Aletleri ve Cihazlarn
Kabul Edilebilir Hata Miktarlar ...................................................................... 423
4.12- Model Deneyleri Sonularndan Yararlanmak Suretiyle
ve evirme Formlleri le Esas Trbinin Performans (Teknik
Karakteristik) Deerlerinin Hesaplanmas ................................................... 423
4.13- Model Trbinin Geometrik Benzerlik Snrlar Dahilindeki
Ksmlarnn Ana Boyutlarnn ve Profillerinin Tesbit
Edilmesi ......................................................................................................................... 428
4.14- Model Deneyleri Raporlarnda Yer Almas Gereken Bilgiler ve
Model Deneyleri Raporlarna Eklenmesi Gereken Dkmanlar ...... 430
4.15- Ayvack HES Trbinleri Model Deneyleri ve
Karacaren II HES Trbinleri Model Deneyleri
Sonular le lgili zet Deerler ...................................................................... 434
10

BLM XI- HDROLK TRBNLERN LETME ARTLARININ
DEMES HALNDEK DURUM VE HDROLK
TRBNLERN BAZI KARAKTERSTK ERLER
HAKKINDA BLGLER ............................................................................ 439-461

1- GENEL AIKLAMALAR ...................................................................................................... 439

2- DEB Q= DEKEN, FAYDALI HDROLK D H
e
= DEKEN
VE DEVR SAYISI n = SABT OLMASI HALNDE HDROLK
TRBNLERDE DURUM .................................................................................................... 440

3- n = DEKEN, H
e
= SABT VE a
0
= SABT OLMASI HALNDE
HDROLK TRBNLERDE DURUM .............................................................................. 442

4- D H
e
= DEKEN VE DEVR SAYISI n = SABT OLMASI
HALNDE DURUM ................................................................................................................... 444

5- HDROLK TRBNLERN DA KESTNE BENZEYEN
KARAKTERSTK ERLER (TEPE ERLER) ................................................... 445

BLM XII- HDROLK TRBNLERDE MEYDANA GELEN
KAVTASYON OLAYI HAKKINDA BLGLER ...................463-490

1- GENEL AIKLAMALAR ....................................................................................................... 463

2- KAVTASYON OLAYININ TARF .................................................................................. 464

3- KAVTASYON OLAYININ ZARARLI ETKLER ..................................................... 465

4- KAVTASYON OLAYINA ETK EDEN ETKENLER ............................................... 467

4.1- Tahrik suyunun fiziksel zellikleri ..................................................................... 467
4.2- Trbinin konstrktif zellikleri ............................................................................ 469
4.3- Atmosfer basnc (tesisin bulunduu yerin rakm) .................................... 473
4.4- letme artlarnn deimesi ................................................................................ 473

5- KAVTASYON OLAYININ SINIRININ TESBT EDLMES ................................. 477

6- SAYISAL RNEK ..................................................................................................................... 481

7- KAVTASYON OLAYINI NLEYC NLEMLER VE
KAVTASYON OLAYINDAN KAINMA ARELER .......................................... 482

8- KAVTASYON OLAYININ GZETM N METOTLAR ................................... 483

8.1- Titreim ve grlt seslerinin llmesi .......................................................... 483
8.2- Stroboskobik aratrma metodu ............................................................................. 483
11

8.3- Trbinin alma karakteristiklerindeki deiimlerin incelenmesi ..... 483
8.4- Kavitasyon olay tahribat sonucu kaybolan malzeme
arlnn llmesi ................................................................................................. 484

9- KAVITASYON OLAYI YNNDEN BAZI HIDROELEKTRIK
SANTRALLARIMIZLA ILGILI SAYISAL RNEKLER ......................................... 484

9.1- Keban Hidroelektrik santral trbinleri ............................................................ 485
9.2- Hirfanl Hidroelektrik santral trbinleri ......................................................... 486
9.3- Kesikkpr Hidroelektriksantral trbinleri ................................................. 488

BLM XIII- FRANCS TP HDROLK TRBNLERN EMME
BORULARINDA MEYDANA GELEN (VORTEKS)
(GRDAP) VE BASIN DALGALANMALARI
OLAYLARI LE BU OLAYLARIN SEBEP OLDUU
VBRASYON (TTREM) VE AFT SALINIMI
HAKKINDA BLGLER ........................................................................ 492-530

1.1- Girdap (Vorteks olay) hakknda genel bilgiler ............................................ 492
1.2- Girdap (vorteks) olay ile ilgili dier aklamalar ve girdap
(vorteks) olay helezonlarnn hareket etmesi ................................................ 494
1.3- Girdap (vorteks) olaynn meydana gelmesine tesir eden
etkenler ve bu etkenler ile ilgili aklamalar ................................................... 499
1.4- Francis tipi hidrolik trbinlerde meydana gelen girdap
(vorteks) olay ile ilgili aklamalardan karlacak sonular .............. 505
1.5- Francis tipi hidrolik trbinlerin emme borularnda meydana
gelen girdap (vorteks) olaynn zararl tesirleri ............................................. 507
1.6- Vorteks (Girdap) olay ile Basn dalgalanmalarn
nlemek veya mertebelerini azaltmak iin alnabilecek
balca nlemler ........................................................................................................... 509

2- HDROLK TRBN-GENERATR NTELERNDEK
MEKANK TTREMLER VE AFT SALINIMLARI .......................................... 518

2.1- Genel bilgiler ................................................................................................................ 518
2.2- Mekanik titreimlerin (vibrasyon olaynn) zararl etkileri ............. 524
2.3- Mekanik titreimlerin (vibrasyon olaynn) meydana gelmesine
tesir eden etkenler ......................................................................................................... 524
2.4- Mekanik titreimlerden (vibrasyon olayndan) kanma areleri ......... 525
2.5- aft salnm ve titreimleri ile trbin ve generatr klavuz
yataklarnn dnme boluklar arasndaki ilikiler ....................................... 530






12


BLM XIV- HDROLK TRBNLERDE YK-DEVR SAYISI
(FREKANS) REGLASYONU (AYARLAMASI)
HAKKINDA BLGLER ......................................................................... 532-603

1- REGLASYON, REGLE EDLEN TEHZAT, REGLASYON
TERTBATI, REGLASYON DEVRES ORGANLARI HAKKINDA
GENEL BLGLER, TARFLER VE ARETLER ...................................................... 532

1.1- Regle edilen tehizat ............................................................................................... 534
1.2- Reglasyon tertibat ................................................................................................... 534
1.3- Reglasyon devresi organlar ................................................................................ 535

2- HDROLK TRBNLERDE DEVR SAYISI REGLASYONU LE
LGL GENEL BLGLER .................................................................................................... 542

2.1- zole ebeke ile enterkonnekte ebekelerin trbin hz
reglasyonu ynnden ksaca izah .................................................................... 544
2.2- Trbin hz reglasyonu olay asndan hidrolik sistemler
hakknda ksa bilgiler ................................................................................................. 545
2.3- Su trbinlerinde kullanlan hz reglatrlerinin organlar
hakknda ksa bilgiler ................................................................................................. 546
2.4- Yk-frekans (devir says) reglasyonun gereklemesi ile
ilgili ksa bilgiler ......................................................................................................... 564

3- HDROLK TRBNLERDE YK-DEVR SAYISI REGLASYONU
N KULLANILAN HIZ REGLATRLERNN ZELLKLER VE
TPLER LE LGL GENEL BLGLER ........................................................................ 571

3.1- Modern hz reglatrlerinin sahip olmas gereken genel zellikler .... 571
3.2- Hz reglatrlerinin tipleri ve zellikleri .......................................................... 573
3.3- Deiik tiplerdeki hz reglatrlerinin intikal zellii (transfer
fonksiyonu) ifadeleri .................................................................................................. 583

4- HDROLK TRBNLERDE KULLANILAN HIZ REGLATRLERNN
ZELLKLERNN BELRLENMES N ANA ESASLAR ................................ 586

4.1- Hz reglatrlerinin kapasitesi .............................................................................. 586
4.2- Reglatrn statik zellikleri ................................................................................ 587
4.3- Reglatrn dinamik zellikleri .......................................................................... 591
4.4- Yardmc enerji kaynaklar ..................................................................................... 595
4.5- Reglatrn emniyet tertibatlar .......................................................................... 596
4.6- Kabul deneyleri ............................................................................................................ 596

5- HDROELEKTRK SANTRALLARDA YKDEVR SAYISI
REGLASYONU OLAYININ HESAPLANMASI LE LGL
BAZI KISA BLGLER .......................................................................................................... 596

13


5.1- zole ebekede veya ulusal ebekede alan bir hidrolik
trbin-generatr nitesine ait hz reglatrnn frekans cevab
ifadesi ................................................................................................................................. 596
5.2- Cebri boru ve denge bacasnn reglasyon olayna etkileri .................... 598
5.3- nite zerinden yk atlmas olaylar esnasnda devir saysnda ve
cebri boru basncnda meydana gelen ykselmeler hakknda ksa
bilgiler ................................................................................................................................ 599

BLM XV- MTCHEL-BANK TP ZEL SU TRBNLER
LE SU ARKLARI HAKKINDA KISA BLGLER ............ 605-615

1- MTCHEL-BANK TP ZEL SU TRBNLER ....................................................... 605

1.1- Genel Aklamalar ....................................................................................................... 605
1.2- Mitchel-Bank tipi zel su trbinleri ile ilgili teorik esaslar .................. 607
1.3- Birinci kademeli st basn etkisi .........................................................................609
1.4- Her iki kademedeki gler ve kademedeki oranlar ..................................... 609
1.5- Yapl ekilleri ve ana paralar ........................................................................ 610
1.6- Mitchel-Banki tipi trbinlerin iletme durumlar ......................................... 611
1.7- Mitchel-Banki tipi zel trbinlerle kk gl francis tipi
hidrolik trbinlerin karlatrlmas ................................................................... 612

2- SU ARKLARI ........................................................................................................................... 612

2.1- stten su alan arklar ................................................................................................. 613
2.2- Ortadan su alan arklar .............................................................................................. 614
2.3- Alttan su alan arklar .................................................................................................. 614
2.4- Su arklarnn yerine trbinlerin kullanlmas .............................................. 585

BLM XVI- HDROLK TRBN-GENERATR NTELERNN
BAZI NEML MEKANK PARALARININ MALATI
VE MONTAJI ESNALARINDA UYGULANMASI
GEREKEN KALTE KONTROLLARI HAKKINDA
KISA BLGLER ......................................................................................... 517-638

A- TRBN VE YARDIMCI TEHZATINA AT BAZI
PARALARIN MALATI ESNASINDA YAPILMASI
GEREKEN KALTE KONTROLLARI ............................................................................ 517

B- GENERATRLERE AT BAZI MEKANK PARALARIN
MALATI ESNASINDA YAPILMASI GEREKEN KALTE
KONTROLLARI ......................................................................................................................... 637

C- MONTAJ ESNASINDA YAPILACAK KALTE KONTROLLARI ..................... 638


14



BLM XVII- HDROLK SANTRAL TESSLERNN MONTAJI
VEYA BYK REVZYONU SONRASI DEVREYE
ALINMASI N YAPILMASI GEREKEN TESTLER
VE DENEYLER HAKKINDA KISA BLGLER ................ 640-643

A- NTE ALITIRILMADAN NCE TNEL VE CEBR BORU
BO KEN YAPILMASI GEREKEN KONTROLLER, AYARLAR
VE TESTLER ............................................................................................................................... 640

B- NTE YKSZ VE KAZSIZ OLARAK BOTA
DNDRLEREK YAPILMASI GEREKEN
KONTROLLAR VE TESTLER ............................................................................................ 642

C- NTE KAZLI VE YKL OLARAK ULUSAL ELEKTRK
EBEKESNE PARALEL BALI DNERKEN YAPILMASI
GEREKEN KONTROLLAR VE TESTLER .................................................................... 643

BLM XVIII- DEK TPLERDEK HDROLK
TRBN-GENERATR NTELERNN
VE DEK HES TESSLERNN
TATBKATINA AT EMALAR VE
KESTLER .................................................................................................... 645-695

1- MKRO VE MN TP HDROELEKTRK SANTRALLAR LE
LGL KESTLER .................................................................................................................... 645

2- BORU TP KAPLAN TRBNL (TUBULAR BULB TURBINES)
HES TESSLER DEK TATBKAT RNEKLER KESTLER
VE ANA BOYUTLARI ......................................................................................................... 648

3- DEK GLERDEK FRANCS TP HDROLK TRBN-
GENERATR NTELERNE AT KESTLER .......................................................... 654

4- DEK GLERDEK KAPLAN TP TRBN-GENERATR
NTELERNE AT KESTLER .......................................................................................... 670

5- DEK GLERDEK PELTON TP HDROLK TRBN-
GENERATR NTELERNN TATBKATINA AT KESTLER ...................... 690

LTERATR LSTES .................................................................. (LL1-LL12)..................... 696






15









BLM I


HDROLK AKIM LE LGL BAZI
GENEL BLGLER













16

[ ]
*

75
. . .
G B
H Q
N

=
[ ] kW
102
. H . Q .
N

=
BLM I - HDROLK AKIM LE LGL BAZI GENEL BLGLER

1- SU DS, SU DEBS VE SU KUVVETNN GC

Dnyamzda hayat iin en nemli unsur sudur.
Su, enerji kayna olarak da kullanlmaktadr.
Suyun, enerji kayna olarak doa ve teknikteki grnt ekillleri ok
eitlidir. Su enerjisi, nehir ve rmaklarda Kinetik enerji, yksek dalarda ve
yaylalardaki doal gllerde potansiyel enerji, akntl deniz boazlarnda
kinetik enerji ve gel-git olay bulunan denizlerde kinetik enerji eklinde
karmza kmaktadr.

Suyun akm enerjisi, hidrolik santrallardaki su trbinleri vastas ile mekanik
enerjiye ve bu mekanik enerji de, su trbinlerinin tahrik ettii generatrler vastas
ile elektrik enerjisine evrilmektedir. Elde edilen elektrik enerjisi ise, enerji iletim
hatlar vastas ile uzak yerlere nakledilerek kullanclara datlmaktadr. Ancak,
bir su trbininden su kuvveti yardm ile enerji retebilmek iin gerekli olan su
hzn elde etmek zere mutlaka bir dme yksekliine (=hidrolik dye) veya
bu su dsne uygun bir basn farknn bulunmasna gerek vardr.

Su ds veya hidrolik d deyiminden iki su yzeyi arasndaki ykseklik
fark anlalr. Bir hidrolik santral tesisinin su ds ise, st su yzeyi ile alt su
yzeyi arasndaki, yani su girii ile su k arasndaki ykseklik farkdr. Ancak
bu d brt hidrolik ddr.

Bir hidrolik santraln su iletim tesislerinde, yani su iletim kanallar, tnelleri,
cebri borular vs. gibi tesislerinde su molekllerinin srtnmeleri nedeni ile
kayplar meydana gelir. Meydana gelen bu kayplarn toplamna h
w
ve tesisin brt
hidrolik dsne H
b
diyecek olursak bu tesisin net hidrolik ds H
n
=H
b
-h
w
(m) olacaktr.

Bir su kuvvetinden elde edilebilecek olan N gc, suyun H
n
net hidrolik
ds, saniyede akan Q su miktar (debisi) ve suyun zgl arl ile
belirlenmektedir.

Bir su kuvvetinden su trbini vastas ile elde edilebilecek olan N gcn,
trbinin hidrolik ve mekanik kayplarna bal olan trbin veriminide gz nne
alarak aadaki eitlik ile hesaplayabiliriz:

(1)

*
BG = Beygir gc; 1 BG = 0,736 kW

(1a)



17

Saysal rnek

Net hidrolik ds H
n
= 150 (m), saniyedeki su debisi Q = 135 (m
3
/san) olan
bir su kuvvetinden verimi = 0,90 olan bir su trbini vastas ile elde edilebilecek
olan gc hesaplayalm:

2- HDROLK AKIM LE LGL ANA KAVRAMLAR

Boru, trbin vs. gibi bir ortamda akan bir akkann inceleme ve
aratrlmasndaki ana hedef, bilhassa birim alana etkiyen basnlarn ve
kuvvetlerin mertebeleri ile ynlerini tesbit etmektir. Bunun iin akkann
bulunduu hacimsel hidrolik akmn hz dalmn tesbit etmek gerekmektedir.
Herhangi bir hacimde akan bir akkann hz dalm bir alan tekil eder ve bu
alan hz dalm alan olarak anlr. Hz dalm alan, akkann akt hacmin
her noktasndaki ynleri ve byklkleri ile belirli olan hzlarn meydana getirdii
toplam alandr.

Hzlarn meydana getirdii alan zamana bal olarak deimiyorsa yani
akkann akmnn mevcut olduu hacmin her noktasndaki akkann akm
hzlarnn byklkleri ve ynleri sabit kalyorsa bu akma stasyoner akm ad
verilir. Buna karn hz dalm alan zamana bal olarak deiiyor, yani akkan
akmnn devam ettii hacmin her noktasndaki hzlarn byklkleri ve ynleri
sabit kalmyor ve zamana bal olarak deiiyor ise bu akm stasyoner olmayan
akm ad verilir.

Akm dalm alanna daha net bir aklk getirebilmek iin hidrolik akm
izgilerinin incelenmesi gerekir. Hidrolik akm izgileri, akkan molekllerinin
ak hz ynnde izmi olduklar gzle grlmeyen teorik izgilerdir. Hidrolik
akm izgilerinin ak hz ynndeki topluluu akm demetini meydana getirir.
Akm demetlerinin, akm borusu olarak anldklar da vardr. Bir boru iinde akan
bir akkann, pek ok akm demetleri meydana getirerek akt dnlebilinir.
Stasyoner hidrolik akmdaki (sabit hidrolik akmdaki) akm izgileri ve akm
demetleri deimedii halde, stasyoner olmayan (sabit olmayan) hidrolik akmdaki
akm izgileri ve akm demetleri devaml olarak deiirler.
Hidrolik santrallarn su iletim kanallarnda ve cebri borularnda akan tahrik
suyunun stasyoner bir akm tekil ederek aktn kabul edebiliriz. Ancak, su iletim
kanallarnda ve cebri borularda akan suyun kanal veya cebri boru cidarlarna
srtnmesinden ileri gelen srtnme kayplar nedeni ile cidar ksmlarndaki
akkan demetlerinin hzlar orta ksmlarndaki akkan demetlerinin hzlarndan
daha dk olmaktadr. Bu sebepledir ki cebri borudan akan ve tamam byk bir
akkan demeti gibi kabul edilebilen tahrik suyu iin ortalama bir ak hznn konu
edilmesi gerekmektedir.
BG 000 243
75
0,90 . 150 . 135 . 1000
75
. H . Q .
N
n
= = =
kW 848 178 kW 0,736 . 000 243 = =
18

dir. [m] sabit
2g
C

P
h
2g
C

P
h
2
1 1
1
2
0 0
0
= + + = + +
dir. [m] H sabit
2g
C

P
h
2
= = + +
3- HDROLK AKIM LE LGL ANA DENKLEMLER

3.1- Debi denklemi veya sreklilik denklemi

inde hidrolik bir akmn akt bir borunun her kesitinden birim zaman
iinde geen akkan miktar sabittir. Akkanlar sktrlamad ve basn altnda
hacimleri ile zgl arlklar deimedii iin bu kural her zaman iin geerlidir.
Bir borunun iinden akan akkan akm ister stasyoner olsun ister stasyoner
olmasn, bu borunun deiik enine kesitli 1 ve 2 noktalarndan birim zaman iinde
geen akkan debileri sabit olacaktr.

Yani Q
1
= Q
2
= Sabit = Q [m
3
/san ] veya

F
1
.C
1
= F
2
.C
2
= F .C m
3
/san. = Q [m
3
/san ] dir. (2)

Bu eitlikteki

F
1
,F
2
=Kanal veya cebri borunun 1 ve 2 noktalarndaki kesit alanlarn (m
2
),

C
1
,C
2
= Kanal veya cebri borunun 1 ve 2 noktalarndaki su hzlarn (m/san)
ifade etmektedirler.

3.2- Bernoulli Denklemi

Hidrolik akm ilminin dier nemli bir denklemi de Bernoulli eitliidir.
ekil 1- e gre Bernoulli denklemini yazacak olursak:

(3)


Veya daha genel olarak

(3a)


Bu eitlik, moleklleri arasnda i srtnmesi olmayan ideal bir akkann
stasyoner akm iin geerli olup hidrolik akm demetinin, herhangi bir yatay
dzleme gre, her noktasndaki h (m) ykseklii ile P/ basn yksekliinin ve
C
2
/2g (m) hz yksekliinin toplamlarnn sabit olduunu ifade etmektedir.

rnek olarak aadaki ekil 1- ve 2- de, bir borunun k az orta
ekseninden geen yatay bir dzleme gre bu borunun deiik noktalarndaki h
ykseklikleri ile P/ basn ykseklikleri ve C
2
/2g hz ykseklikleri ile basn
dalm hatt iaretlenmi bulunmaktadr.



19

Stasyoner olmayan hidrolik akm ekli iin yukardaki (3) ve (3a) numaral
eitliklere ivme tesirinin de ilave edilmesi gerekir.

Bernoulli denkleminin enerji denklemi olarak da yazlmas mmkndr.
Bu durumda Bernoulli denklemi yle ifade edilir: Akan bir akkann her bir
kilogramnn potansiyel enerjisi ile basn enerjisinin ve kinetik enerjinin
toplamlar sabittir.

Bernoulli denkleminin basn ynnden de ifade edilmesi mmkndr:
Bir akkann potansiyel basnc ile basncnn ve dinamik basncnn toplamlar
sabittir. Bu ifadeye gre . h + P + .C
2
/ 2g = . H [kp/m
2
]







ekil 1- Deiik kesitli bir boru donanmndaki P/ basn ykseklikleri ile C
2
/2g
hz yksekliklerinin seyri.










20

0

P
H 0

P
H
0
0
+ + = + +
ekil 2- Deiik kesitli bir boru donanmndaki P/ basn ykseklikleri ile C
2
/2g
hz yksekliklerinin seyri.

3.3- Bernoulli Denkleminin Uygulanmas

a) Hareketsiz yani durgun haldeki bir akkann hz v = 0 dr ve aadaki ekil 3-
e gre bu akkann hidrostatik durum denklemi;

dr.

Bu eitlikten H
0
- H = P/ -P
0
/ olarak alnr. H
0
-H h ile gsterilecek olursa
aadaki eitlik elde edilir.

h =P/ [m] veya P=.h [kp/m
2
] (4)

Bu eitlikteki P
o
= Suyun st yzeyine etkiyen atmosfer basnc olup, bu basn
sfr kabul edilir.

h = Suyun derinlii olup, derinlik arttka p basncnn deeri
dorusal
olarak artmaktadr.

1 kp/m
2
= 0,001 m ss (metre su stunu) =1 mm ss
1 m ss = 1000 kp/m
2

1 kp/cm
2
= 1 at = 10 m ss
1 m ss = 0,1 at

ekil 3- Su ile dolu bir kaptaki
hidrostatik durum ve
basn dalm emas.

21

= +
g 2
C P
2

2g
C

P
2g
C

P
H
2
a a
2
0 0
+ = + +
H . 2g C
a
=
[ ] /san m H 2g . F C . F Q
3
a a a
= =
b) Yatay bir boru donanmnda h
1
=h
2
olduundan

sabit (m) dir.

c) Genel durum (ekil 1- ve 2- de grld gibi deiik kesitli ve eimli bir boru
donanm):

st su yznde C
0
=0 (m/san), P
0
=0 (kp/m
2
) ve h
0
=H (m) ve borunun
kndaki F
a
kesitindeki su ykseklii h
a
= 0 (m) olduuna gre:

dir. C
0
= 0 ve

P
0
= P
a
= 0 (atmosfer basnc) olduundan:

H = C
a
2
/ 2g (m) olacaktr. ( Barajlardaki durum)

Bu eitlikten, Torricelli denklemi olarak bilinen aadaki (5) numaral
ifadeyi yazabiliriz.

(5)

(5) numaral eitlikten grld gibi suyun C
a
k hz sadece H hidrolik
dsne bal olup boru donanmnn F
a
k kesitine ve suyun zgl arlna
gre deimemektedir. Ancak, suyun Q debisi F
a
k kesitine ve C
a
k hzna
bal olarak deimektedir.

(6)

Ancak, bu durum ideal akkanlar iin ve gerek akkanlarn boru donanmlarndaki
srtnme kayplarnn ihmal edilmesi halleri iin geerli olmaktadr.

(6) numaral eitlikten yararlanlarak deiik kesitli bir boru donanmnn F
1
,
F
2
..... kesitlerindeki C
1
, C
2
..... akkan hzlar ve C
2
1
/2g, C
2
2
/2g ..... hz
ykseklikleri kolayca hesaplanabilecektir.

Deiik kesitli bir boru donanmndaki C
1
, C
2
.... hzlar ile C
2
1
/2g, C
2
2
/2g ....
hz ykseklikleri ekil 1- ve 2- de gsterilmitir. Bu ekillerde kesikli olarak
gsterilen izgiler boru donanmnn orta eksenindeki P/ basn yksekliini ifade
etmektedirler.

Statik basn olan P/ basn ykseklii piezometre borular ile, basn
ykseklii ile hz ykseklii toplamlar ise pitot borular ile llebilmektedir.
Piezometre borusu ile llen P/ basn ykseklii ile pitot borusu ile llen
basn ykseklii + hz ykseklii toplam arasndaki fark, l noktasndaki
dinamik basnc gsterir. Elde edilen bu deerden yararlanlarak suyun l
noktasndaki hz deerini hesaplamak mmkn olabilmektedir.
22

[ ] m
2g
C
h
2
w
. =
[ ] m sabit h
g 2
C P
h
g 2
C P
h
1
0
w
2
1 1
1
2
0 0
0
= + + + = + +


g 2
C
. h ;
g 2
C
. h
2
2
0
w
2
0
2
1
0
w
= =
Boru donanmlarnda, deiik kesitli iki noktadaki statik basnlarn
llmesi ve bu noktalara Bernoulli ve debi denklemlerinin tatbik edilmesi ile de
bu deiik kesitlerden geecek su hzlarnn hesaplanmas imkan dahilinde
bulunmaktadr.

ekil 2- nin 3 noktasndaki F
3
kesiti, borunun son ucundaki F
a
kesitinden
daha kk olarak seilmitir. Daha nce kaydedilen (2) numaral eitlie gre
Q
3
=Q
a
=Q olduundan C
3
>C
a
dr ve C
2
3
/2g > C
2
a
/2g dir. Bu yzden 3
noktasndaki basn borunun kndaki basntan daha dktr. Borunun
kndaki basn atmosfer basncna eit olduuna gre 3 noktasndaki basn
atmosfer basncndan daha dktr. Bu durum ekil 2- de kesikli izgi ile boru
ekseninden alt tarafta gsterilmi bulunmaktadr.

Baraj glnn st yzeyinden geen eksene enerji ekseni ad verilebilir. Bu
eksen, cebri boru ve trbin salyangozu su ile dolu ve trbin almaz iken
salyangoz ekseninden Pitot borusu ile llen toplam basn yksekliinden geen
eksen ile ayn eksendir.

3.4- Gerek Akkanlar Akm

imdiye kadar incelediimiz konular ve kaybettiimiz denklemler ideal
akkanlar iin geerlidirler. Ideal akkanlarda srtnme kayplar yoktur. Buna
karn gerek akkanlarn hareketleri ve basnlar, vizkoziteleri yznden
meydana gelen srtnme kuvvetleri ve kayplar nedeni ile, daha nce
kaydedilenlerden biraz daha deiiktir. Gerek akkanlarda kark kayplar ve
srtnme kayplar olmak zere meydana gelen bu kayplar basn ykseklii ile
dorusal orantl olarak artmaktadrlar. Srtnme kayplar ve dier kayplar
nedeni ile toplam hidrolik dnn bir miktar kaybolmaktadr.Kaybolan bu d
miktar, kayplar katsays olduuna gre, aadaki (7) numaral eitlikte
kaydedilmi bulunmaktadr.

(7)

Kayplar katsays, su iletim kanallar, cebri borular, kelebek vanalar,
kresel vanalar, dirsekler vs. gibi her bir su yolu organ iin deiik deerlere
sahip olmaktadr. Kayplar yksekliinin hesaba katlmas ile gerek akkanlar
iin Bernoulli denklemi aadaki ekli almaktadr:

(8)


(8) Numaral eitlikteki
23

g 2
C
.
g 2
C
. h
2
a
i
a
0
2
a
0
w
= =

[ ] m/san
1
H . g 2
C
i
a
+
=
[ ] m h H H
w
a
0
n
=
[m]
g 2
Ca
. ) (1
g 2
Ca
.
g 2
Ca
H
2
i
2
i
2
+ = + =
olarak hesaplanmakta ve boru donanmnn her deiik noktasndaki deerleri
aadaki ekil 4- de gsterilmi bulunmaktadr.
ekil 4- Gerek akkanlarn deiik kesitli bir boru donanmndaki P/ basn
ykseklikleri ile C
2
/2g hz ykseklikleri ve hw enerji kayb deerleri.

Yukardaki ekil 4- de, st su yzeyinden geen enerji ekseninden, her
deiik noktadaki h
w
kayplar deerleri karlmak suretiyle elde edilen enerji
hatt erisi noktal kesikli izgi ile iaretlenmi bulunmaktadr.

st su yzeyinde h
0
=H, P
0
=O, C
0
=0 ve borunun k kesitinde de
P
a
=P
0
=0 olduuna ve

olarak alndna gre (8) numaral eitlik

aadaki gibi yazlabilecektir:

(8a)

Bu eitlikten yararlanlarak gerek akkanlar iin borunun kndaki
akkan hz (9) numaral eitlikteki gibi yazlabilecektir:

(9)

(9) numaral eitlikte H = Brt hidrolik dy,

i
= Boru hattnn ba tarafndan k ucuna kadar ki
toplam kayplar katsaysn ifade ettiine gre net su ds, yani net hidrolik d
aadaki gibi olacaktr:

(10)
H
n
net hidrolik ds, trbinin tahrik edilmesinde
kullanlan faydal hidrolik ddr.
24

[ ] m/san 2gH . C
n a
=
2
1
a 2
a
2
1
1
a
a
1
F
.F
. C C ;
F
.F
C
C
|
|

\
|
= =
(
(

|
|

\
|
+
|
|

\
|
+
|
|

\
|
=
2
3
a
3
2
2
a
2
2
1
a
1
2
a
i
F
.F

.

F
.F

.

F
.F

.

2g
C

.

D
D

.
.
F
F

.
.
4
a
a
0
2 a
a
0
2
i
|

\
|
= =
Bir boru hattnn kndan nceki H
n
net hidrolik ds bilindii
takdirde, ktaki hidrolik akm kayplar da hesaba katlmak suretiyle, gerek bir
akkann boru hattndan k hzn aadaki eitlik ile de hesaplamak
mmkndr:

(11)

Bu eitlikteki hz katsays olup deeri 0,75-1,00 arasnda
deimektedir. 0,75< <1,00

(10) ve (11) numaral eitliklerle (2) numaral eitlikten yararlanlmak ve
ak katsaysn da hesaba katmak suretiyle boru donanmnn herhangi bir
noktasndaki F kesitindeki su hzn C = C
a
. . F
a
/ F veya C = C
a
. . D
a
2
/
D
2
eitlikleri ile hesaplamak mmkn olabilecektir. Bu eitliklerdeki
katsaysnn deeri 0,60-1,00 arasnda deimektedir. 0,60 < <1,00


i
Toplam boru kayplar katsays aada kaydedildii gibi
hesaplanabilmektedir:

olduundan





(12)

(12) numaral eitlikten u anlam karlmaktadr:
Bir akkan daralan bir boru hattnda veya kanalda genellikle dzgn bir
ekilde akt halde, fazlaca genileyen veya sert bir dirsek tekil eden bir boru
hattnda veya kanalda dzgn akm bozulmakta ve hidrolik akm ortamnda
trblanslar meydana gelmektedir.

3.5- Potansiyel trblans ve potansiyel trblans momenti

Bir banyo kvetinin iindeki suyun boaltlmas esnasnda grld gibi
suyun bir borudan boaltlmas esnasnda daima bir trblans meydana gelir ve
geni az suyun st yzeyinde olan ve suyun derinliklerine doru daralan huni
biiminde dner bir hacim oluur. Bu harekete potansiyel trblans veya
vorteks hareketi ad verilir ve aadaki eitlik ifade edilir:

C
u
. r = sabit (13)

2g
C

.

2g
C
.
2g
C

.

2g
C

.

2g
C

.

2
a
i
2
3
2
2
2
1
2
0
3
2
1
= + + =
a
25

[ ] kp.m sabit r . C
.
g
.Q
u
=
Bu eitlikteki C
u
, gerek hz C nin evresel bileeni ve r ise, dnen su
paralarnn dn yarapn ifade etmektedirler. (13) numaral eitlii Q su
debisini de hesaba katmak suretiyle yazacak olursak aadaki (13a) numaral
eitlik elde edilecektir:


(13a)

Bu eitliin sonucunun birimi, i, yahut enerjinin de birimidir. Bu duruma
gre (13a) numaral eitlikten, trblans iinde dnen su paracklarnn enerji
miktarnn sabit olduunu syleyebiliriz.

Potansiyel trblansn, trbin salyangozunun ynlendirici kanatsz
blgesinde, trbin ayar kanatlar arasnda ve trbin emme borusunda meydana
gelen potansiyel trblansn mertebesi ok byk ve iddetli bir vorteks olay
eklinde karmza kmaktadr.

4- KLAVUZ KANATLARIN ARALIKLARINDA VE TRBN ROTORU
KANATLARININ ARALIKLARINDA AKAN AKIKANLARIN GENEL
KUVVET FADELER, EULER DENKLEM VE TRBN
DENKLEMLERNN ELDE EDLME ESASLARINA KISACA GR

Klavuz kanatlarnn yahut trbin rotoru kanatlar aralklarnn her bir ayr
noktasndaki basn dalmlar hesaba katlmadan, kanallarn veya kanatlarn
aralklarndan akan akkann meydana getirdii kuvvetler hesaplanabilir. Bunun
iin kat cisimlerin mekaniinden tannmakta olan tahrik veya impls ifadesinden
yararlanlabilinir.

P.t = m. (C
1
-

C
2
) [kp.san] (14)
Burada p = Etkiyen kuvvet [kp]
t = Kuvvetin etkime sresi [san]
m = Tahrik edilen ktle [kp.san
2
/m]
C
1
= Balangtaki hz [m/san] ve
C
2
= t saniye sonraki hz [m/san] deerlerini ifade etmektedirler. (14)
numaral eitlikteki m.C
1
deerine balang impls veya giri impls, m.C
2

deerine ise k impls ad verilmektedir.

ekil 7- de grlen boru parasnn giriindeki ve kndaki impls ifadelerini
yazacak olursak:

Giri impls J
1
= m .C
1
ve
k impls J
2
= m .C
2
dir.

(14) numaral eitlikten yararlanlarak boru
parasna etkiyen kuvvetin ifadesini aadaki ekil 5- Bir boru parasndaki
(15) numaral eitlikteki gibi yazmak mmkndr: giri ve k implslar.

26

( ) [ ] kp C C
.
g
.Q
P
2 1
=

( ) [ ] kp C C
.
g
.Q
P
2 1
=
[ ]
[ ] kp ) Sin . C Sin . (C
.
g
.Q
P
kp ) Cos . C Cos . (C
.
g
.Q
P
2 2 1 1 y
2 2 1 1 x
=
=
(15)

Akkanlarda t=1 saniyede akan ktle
m/t=.Q/g olduuna gre akkanlar iin de
kuvvet ifadesini aadaki gibi yazabiliriz:

(15a)

imdi ekil 6- da grld gibi
erilmi ve hareketsiz halde bulunan bir kanal
parasn ele alalm:

Burada suyun C
1
giri hz ile C
2
k hznn
ynleri deiiktir. Bu yzden i grecek olan
etkili kuvveti elde edebilmek iin giri ve
ktaki impls deerlerini vektriyel olarak
toplamak gerekecek ve grafiksel izimler
kullanmak zorunda kalnacaktr. ekil 6- Sabit ve eri ulu bir
kaptan su k.

ekil 6- daki paralel kenarlarn tetkikinden kolayca grlebilecei gibi:


(15b)

(15c)

ekilde grlen P
x
kuvveti bu sabit kanal parasn yatay ynde hareket
ettirmee zorlayan, P
y
kuvveti ise sabit kanal parasn dey ynde aa bastran
aktif kuvvetlerdir.
ekil 7- U hz ile dzgn ve dorusal bir hareket yapan bir kanaldan kan suyun
hzlar.
Gerek yol ; Bal yol
27

imdi de ekil 7- de grld gibi yatay ve dzgn bir hat boyunca hareket
edebilecek ekilde yaplm olan erilmi bir kanal parasn ele alalm:

Bu kanal paras srtnmesiz bir ekilde ve u hz ile dorusal bir hareket
yapm olsun. Hidrolik bir trbin rotorunun kanatlar arasndaki su akmnn giri
ve k hzlarn tam olarak anlayabilmek iin ekil 7- deki hareketli kanal
parasnn iindeki su akmn incelemek faydal olacaktr. Su, sabit klavuz kanatl
1 tertibatndan C
0
hz ile hareketli S
ch
kanalna akm olsun. Hareketli S
ch
kanalna
C
1
hz ile giren su C
2
hz ile kanal terk edecektir. C
1
hz takriben C
o
hzna
eittir. Hareketli S
ch
kanalnn giriindeki 1 noktasndaki su hzlarn oklarla
iaretleyelim. Burdaki C
1
hz, suyun mutlak (gerek) hzn, W
1
hz ise suyun
bal (izafi) hzn ve U
1
hz da 1 noktasndaki C
1
hznn yatay bileenini ifade
etmektedir.

L klavuz kanatlarndan S
ch
hareketli kanala C
1
hz ile giren suyun 1
noktasndaki bir parac 1 saniye sonra 2 noktasna gelecektir. Ancak, bu 1
saniye sonunda 1 noktas 1 noktasna ve 2 noktas da 2 noktasna gelmi
olacaktr. Dolaysyle 1 noktasna giren su paracnn hareketli ve eri kanal
iindeki mutlak (gerek) ak hz C (m/san) ve bal (izafi) ak hz ise W (m/san)
olacaktr. Suyun bal hareket hz, gerek hareket hz ile yatay yndeki hareket
hz arasndaki vektriyel farka eit olacaktr.

Yani

W =

U C ve

U W C (16)

ekil 7- de U
1
=U
2
dir ve noktal kesikli izgi 1 noktasndaki bir su
paracnn mutlak (gerek) hareket hatt izgisini, kesikli izgi ise izafi (bal)
hareket hatt izgisini gstermektedir. U
1
hz vektr ile C
1
hz vektr arasndaki

1
as suyun hareketli kanatlar arasna giri asn, U
2
hz vektr ile C
2
hz
vektr arasndaki
2
as ise suyun kanatlar arasndan k asn ifade
etmektedirler. Keza, U
1
hz vektr ile W
1
hz vektr arasndaki
1
as
hareketli kanatlarn su giri taraf ucundaki giri asn ve U
2
hz vektr ile W
2
hz vektr arasndaki
2
as ise hareketli kanatlarn su k ucundaki k
asn gstermektedirler.

Suyun hareketli bir kanal iindeki veya trbin rotoru kanatlarnn arasndaki
C mutlak (gerek) hznn ve W izafi (bal) hznn hareket ynndeki U hz
zerine den bilekeleri, su kuvveti ve gcnn hesap edilebilmesi iin nem
kazanrlar.

Szkonusu hzlarn U hz ynndeki bilekeleri aada kaydedilmilerdir:

C
u
=C.os ve W
u
=W.Cos (17)

ekil 7- de izilen giri hzlar geni ile k hzlar geninden aadaki
ifadeler kolayca yazlabilecektir.
W
u1
=C
u1
-U
1
ve W
u2
=C
u2
-U
2
(18)


28

[ ] dir. kp ) C - C ( .
g
Q .
P
2 u 1 u x

=
( ) [ ] kp.m C . r C . r
.
g
Q .
r . P = M
2 u 2 1 u 1 x d
=

ekil 7- deki kanal hareket ettirmek iin etkiyen kuvvetin giri impls m.C
1

ve k impls ise m.C
2
dir.

(15 b) numaral eitlie gre hareketli kanal X ynnde hareket ettirmee
yarayan P
x
kuvvetinin deeri:

(19)

(18) ve (19) numaral eitliklerden yararlanlarak;

eitlikleri yazlabilecektir. Bu eitliklerdeki C ve W hzlarnn ynlerine, kuvvet
ynn doru olarak tesbit edebilmek iin, dikkat etmek gerekmektedir.

imdi ekil 7-deki hareketli kanaln bir afta bal olduunu dnelim ve su
kuvvetinin bu afta verdii dndrme momentini hesaplayalm. Kanaln aft
eksenine olan mesafesi, yani dnme yar ap suyun giriinde r
1
ve suyun knda
r
2
ise, dndrme momentinin deeri aadaki eitlikteki kadar olacaktr:

(20)

Bu eitlik, Euler denklemi olarak da anlmaktadr.

ekil 7- deki bir ok kanall elik bir diski bir afta baladmz dnelim.
Bylece ok ilkel bir su trbini elde etmi oluruz.

aftna M
d
dndrme momenti etkiyen ve W asal hz ile dnen bir trbinin
g ifadeleri aada ki gibidir.

N = M
d
.W [kp.m/san] (21)
N = M
d
.W / 75 [BG] (21a)
N = M
d
.W / 102 [kW] (21b)

Bu trbinin Q su debisi, H
n
net hidrolik ds ve
h
hidrolik verimi hesaba
katlmak suretiyle gc:

N = .Q.H
n
.
n
[kp.m / san] dir. (22)

(20) numaral eitlii hesaba katarak (21) ve (22) numaral ifadeleri
eitleyecek olursak aadaki eitlik elde edilecektir.

.Q .H
n
.
n
= .Q / g.(r
1
.C
u1
- r
2
.C
u2
).W [kp.m /san]
r
1
.W
1
=U
1
ve r
2
.W
2
=U
2
olan evresel hz deerlerini yukardaki eitlikte
[ ] [ ] U - U + W - W
.
g
Q .
= ) W + (U - W + U
.
g
Q .
P
2 1 2 u 1 u 2 u 2 1 u 1 x
=
29

[ ] m ) C . U - .C (U
.
g
1
= H .
2 u 2 1 u 1 n h
[ ] m H . +
2g
C
+

P
+ h =
2g
C
+

P
+ h
n h
2
2 2
2
2
1 1
1
2g
C - C
+

P - P
+ h - h = H .
2
2
2
1 2 1
2 1 n h
yerlerine koyarak gerekli ksaltmalar yapacak olursak aadaki (23) numaral
eitlik elde edilecektir:

(23)

Bu eitlie trbinlerin ana denklemi ad verilmektedir.

Trbin gcnn belirlenmesi ve trbin rotoru kanatlarnn su girii ve
klarndaki kuvvetlerin hesaplanabilmesi iin rotor kanatlarnn giri ve
klarndaki su hzlar genlerinden yararlanlmaktadr. Bu genler ekil 7-
deki hareketli kanaln giri ve kndaki hzlar iin izilen genlere
benzemektedirler.

Trbin rotoru kanatlarnn giri ve klarna ait hz genlerinin rotorunun
hareket ynndeki evresel bileenleri olan C
u1
ve C
u2
hzlarn lekli olarak
izilecek hz genlerinden alnacak olan deerleri (20) numaral eitlikte yerlerine
konacak olursa suyun trbin rotoruna verdii dndrme momenti
hesaplanabilecektir.

Trbin rotoru kanatlarnn giri ve kndaki hz genlerinin izilebilmesi
iin, rotor kanatlar formunun belirlenmesine yarayan
1
ve
2
kanat giri ve k
alarnn sihhatli bir ekilde tesbit edimeleri nem kazanmaktadr.

Trbin rotoru kanatlarnn arasndaki basn dalmnn aydnla
kavuturulabilmesi iin kanatlarn girileri ile klar arasnda Bernoulli
denkleminden ve suyun enerji deeri olan
h
.H
2
deerinden yararlanmamz
gerekmektedir.
Bu duruma gre:

(24)

Bu eitlii aadaki gibi deiik olarak yazabiliriz:
Bu eitlikteki deerler unlar ifade etmektedirler:


h
.H
n
= Trbindeki kayplar da hesaba katldktan sonra emre amade olan,
yani i gren gerek hidrolik d [m];
h
1
-h = Trbinin girii ile k arasndaki jeodezik ykseklik fark [m];
C
2
1
-C
2
2
/ 2 g = Trbin rotorunun girii ile k arasndaki hz fark [m];

Su trbinlerinde h
1
-h
2
=0 kabul edilebilinir. nk bu iki deer arasndaki
fark hidrolik dye gre ok kktr. stten su alan su arklarda h
1
-h
2
fark
deeri olduka byktr; fakat buna karn (P
1
-P
2
)/ deeri ile (C
2
1
-C
2
2
)/2g deeri
ihmal edilebilecek kadar kktr.
*Pelton tipi hidrolik trbinlerde (P
1
-P
2
)/ =0 dir.
30


Yani trbin rotorunun giriindeki hidrolik d tamamen hz enerjisine
dnmektedir ve bu hz enerjisinin tamam trbin rotorunun zerine dndrme
momenti olarak etkimektedir. Bu tip trbin rotorunun kanatlar (kepeleri)
arasnda, bir st basn mevcut olmayp, sadece atmosfer basnc vardr.

** Francis ve Kaplan tipi hidrolik trbinlerde ise (P
1
-P
2
)/ >0 dr. Yani bu
tip trbin rotorlarnn giriinde bir st basn mevcut olup bu st basn rotor
kanatlar arasnda hz enerjisine dnmektedir. Bu tip trbin rotorlarnda su
ksmen dndrme basnc ve ksmen de ters basn (tepki basnc, yani trbin
rotorunu itme basnc) olarak etki yapmaktadr.

imdi aadaki ekil 8a- ve 8b- ile (20) numaral eitlikten yararlanarak
gerek Pelton tipi trbinlerin (serbest pskrtmeli trbinlerin) ve gerekse Francis ve
Kaplan tipi trbinlerin (st basn trbinlerinin) rotorlarndaki enerji ile ilgili baz
genel aklamalar yapmaa alalm:

ekil 8a- da prensip emas grlen Francis tipi st basn trbininde ayar
kanatlarnn aralklarna C
0
hz ile giren su, takriben C
0
hzna eit olan C
1
hz ile
trbin rotoru kanatlar arasna girer ve trbin rotorunu teetsel ynde dndrr.
Suyun trbin rotoru kanatlarna giriinde meydana gelen (.Q/g).r
2
.C
u1
giri
momentinde herhangi

bir enerji kayb olmaz. nk burada sadece basn
enerjisinin hz enerjisine dnmesi szkonusudur. Trbin rotoru kanatlarnn giri
aralklarndaki suyun giri momenti sabit kalr ve rotor kanatlarnn aralklarna
giren herhangi bir su parac noktal izgi ile gsterilen mutlak (gerek) su
yolunu takip ederek rotor kanatlarnn kna ular. Bu esnada rotor kanatlarna
teetsel ynde bir dndrme momenti etkir ve trbin rotorunu dndrr. Su,
trbin rotoru kanatlarn ( .Q/g).r
2
.C
u2
k momenti ile terk eder.

(20) numaral eitlikten de kolayca grlebilecei gibi k momentinin
deerinin sfr olmas halinde trbin rotorunun M
d
dndrme momenti en byk
deerine ular. Bu durum, C
u2
deerinin sfr olmas hali iin mmkn
olabilmektedir. C
u2
deerinin sfr olabilmesi iin suyun, kanatlarn kndaki C
2

mutlak (gerek) hznn U evresel hzna tam dik olmas yani 90
0
olmas
gerekmektedir.

Trbin rotoru kanatlarnn deiik noktalarnda enerjinin deiimi ile ilgili
olarak (20) numaral Euler denklemi fazla bir ey ifade etmemektedir.

Suyun, rotor kanatlar kndaki mutlak (gerek) k hz olan C
2

genellikle byk olduu iin C
2
2
/2g deerine eit olan bir enerji kayb meydana
gelir. C
2
k hz nedeni ile kaybolan enerji miktarn azaltmak iin trbin
rotorunun kndan sonra emme borusunun kullanlmas gerekmektedir. Emme
borusunun kndaki su hz C
4
deerine kadar dtnden ve C
4
<C
2
olduudan
trbin rotorunun knda kaybolan enerjinin bir ksm emme borusunda geri
kazanlmaktadr. Yani C
2
4
/2g
31

[ ] m/san H . 2g . = C = C
e 1 a

[ ] m
2g
C C
H .

P P
2
1
2
1
n h
2 1

=

deerine eit olan enerji kayb C

2
2
/2g deerine eit olan enerji kaybndan daha
kk olmaktadr.


ekil 8b



b = dze ,




c = Trbin rotoru ,
OW = SS = st su seviyesi ,
UW = ASS = Alt su seviyesi

ekil 8a- Francis tipi bir trbinin
basit prensip emas.

ekil 8 b- de basit prensip emas
grlen Pelton tipi hidrolik trbinlerde
Pelton dzesi veya enjektr olarak isimlendirilen tertibattan pskrtlerek kan
ve rotor kepelerine arpan suyun hz:

dir.

Bu ifadedeki H
e
dze (enjektr) ekseni ile st su yzeyi arasndaki ykseklik
farkn, yani hidrolik dy ifade etmektedir. deeri ise dzedeki srtnme ve
k kayplar katsaysn ifade etmektedir.

Bu tip trbinlerde dzeden pskrerek rotor kepelerine C
1
hz ile arpan su
demeti, trbin rotorunu ( . Q / g) . (C
1
. D
1
/2) momenti (enerjisi) ile evirmekte
ve btn enerjisini trbin rotoruna braktktan sonra C
2
0 hz ile trbin rotorunu
terk etmektedir. Suyun C
2
k hznn deeri sfra yakn olduu ve C
1
giri
hznn deerine gre ihmal edilebilecek kadar kk olduu iin ( . Q / g) . C
u2
. r
2
k enerjisinin (k momentinin) deeri de takriben sfra eit olmaktadr.

Francis tipi hidrolik bir trbinde, trbin rotoruna etkiyen statik st basn,
(24) numaral eitlie gre aada kaydedildii gibi de ifade edilebilir:


(25)



32

[ ] m
2g
W W
+
2g
U U
=

P P
2
1
2
2
2
2
2
1 2 1

[ ] m
2g
W W
+
2g
U U
+
2g
C C
= H .
2
1
2
2
2
2
2
1
2
2
2
1
n h

2g
C C
2
2
2
1
=

2g
U U
2
2
2
1
=

2g
W W
2
2
2
1
Francis tipi trbinlerde h
1
- h
2
= 0 kabul edilebildiine gre (23)
numaral eitliide aada kaydedildii gibi gelitirebiliriz:

Burada, hz genlerindeki kosins ifadesinden yararlanarak eitliin sa
tarafna izafi (bal) hzn ve evresel hzn, W
2
= U
2
+ C
2
- 2U . C
u

veya W
2
- U
2
= C
2
- 2U . C
u
deerlerini koyarak aadaki (25a)
numaral eitlii elde edebiliriz:

(25a)


(25a) numaral eitliin sol taraf yerine (25) numaral eitlikteki deerini
yazacak olursak aadaki (24a) numaral eitlik elde edilmi olacaktr:


(24a)


Bu eitlikteki;


Hz deiimi yksekliini;



Santrifj kuvvetleri yenmee yarayan statik basn deerini;



Suyun rotor kanatlar giriinde W
1
olan bal hzn rotor kanatlar
knda W
2
deerine ykseltmee yarayan statik basn deerini
ifade etmektedirler.

Yukarda aklamaya allan genel esaslar aadaki ekil 9a- ve 9b- ile
ematik olarak gstermek imkan dahilinde bulunmaktadr.

ekil 9a- Francis veya Kaplan tipi bir st basn trbinine giren bir su
demetinin basn ve hz yksekliklerini, ekil 9b- ise Pelton tipi serbest
pskrtmeli bir trbine etkiyen su demetinin basn ve hz ykseklikleri
grafiklerini ifade etmektedirler.



[ ] m
2g
C . 2U C

2g
C . 2U C

P P
1 u 1
2
1 2 u 2
2
2 2 1

33




ekil 9a- Kaplan ve Francis tipi hidrolik trbinlerde (st basn trbinleri)
bir su demetinin basn ve hz ykseklikleri diyagram.






ekil 9b- Pelton tipi hidrolik trbinlerde bir su demetinin basn ve hz
ykseklikleri diyagram.








34







BLM II

HDROLK TRBNLERN NDEK
HDROLK AKIMIN TEORK ESASLARI
LE LGL KAPSAMLI BLGLER



















35

[ ] m . kp
2
C
.
g
G
2
C
. m E
2 2
k
= =
BLM II-HDROLK TRBNLERN NDEK HDROLK AKIMININ
TEORK ESASLARI LE LGL KAPSAMLI BLGLER


1- STASYONER HDROLK AKIMIN ENERJ DENKLEMLER

Bir hidrolik trbinin Q su debisi ile H
n
dsnn ve n devir saysnn
deerlerinin sabit kalmas halinde bu trbin sabit bir ykle ve sabit bir dndrme
kuvveti ile alr. Bu durumda trbin iinde sabit bir hidrolik akm (stasyoner
hidrolik akm) mevcut olup stasyoner hidrolik akmn C hz trbinin her bir
kesitinde zamansal olarak sabit kalr. Ancak kesit deitike hidrolik akmn C hz
da deiir. Byle sabit (stasyoner) hidrolik akmlar iin enerjinin sreklilii ve
kaybolmazl esas geerli olur.

Sreklilik artlarna gre akan bir akkann her F kesitinde bir ok hidrolik
akm izgisi meydana gelir ve bu hidrolik akm izgileri ile birim zaman iinde
akan akkann toplam trbinin Q debisine eit olur. Sreklilik artlarna gre
hidrolik akm izgilerinin toplamnn bykl F kesitine dik olan C akm hzlar
ile belirlenir. Yani, akkann C hzlarnn byklkleri F kesitinin bykl ile
ters orantl olarak deiir. Su gibi gerek akkanlarda, herhangi bir F kesitinden
geen hidrolik akm izgilerinin ortalama C hzlar kullanlrlar.

Daha nceki blm I-3.1- deki (2) numaral denklem de kaydedildii gibi,
stasyoner (sabit) hidrolik akmlarda aada kaydedilen sreklilik denklemi
geerlidir.

Q = C .F = C
1
.F
1
= C
2
.F
2
= ............................................. = sabit.

Stasyoner hidrolik akmlarda deiik enerji eitleri iin de aada verilen
eitlikler geerlidirler:

1.1- Potansiyel enerji (durum enerjisi) = E
p


E
p
= G.h [kp.m] (26)

1.2- Basn enerjisi = E
b


E
b
= p.F.S [kp.m] 27)

1.3- Hz enerjisi (kinetik enerji) = E
k

(28)


Bu eitliklerdeki; G = Arlk [kp] olup, G = . V
V = Hacim [m
3
] olup, V = F . S
36

it sab
2
C
.
g
G

P
. G h . G E
2
= + + =
sabit
g 2
C P
h H
2
= + + =

F kesit alanndan geen akkann ktlesi m =

G
g

Herhangi bir x - x dzlemine gre ykseklik = h (m)
Akkann zgl arl [kp/m
3
] =
Akkann basnc [kp/m
2
] = p
Akkann ortalama ak hz [m/san] = C dir.
Aadaki ekil 10- da grld gibi yksek bir depodan veya glden dz
bir boru ile alnan suyun, herhangi bir X-X dzlemine gre, rnein trbin
salyangozunun orta eksenine gre toplam enerjisi E = E
p
+ E
b
+ E
k
= sabit olup,
bu enerjiye hidrolik akm enerjisi ad verilir. Yani hidrolik akmn toplam enerjisi
aadaki gibidir:
(28a)

Bu eitliin her iki tarafn Gye blerek, eitlii hidrolik akmn hz birimine
evirerek yazacak olursak;

(28b)


eitlii elde edilecek ve bu eitliin, daha nceki blm I-3.2- de verilen (3a)
numaral eitliin ayns olduu grlecektir.


Bu eitlikteki; h = Herhangi bir dzleme gre ykseklik (m),
P/ = Basn ykseklii (mss) veya (m),
C
2
/2g = Hz ykseklii (m/san),dir.


ekil 10- Bir cebri borunun deiik noktalarndaki enerji ykseklikleri prensip
emas.
37

[ ] m
2 2
2
2
2 2
2
2
1 1
1
1
w w
h
g
C P
h h
g
C P
h + + + = + + +

[ ] m h
2g
C

P
h
2g
C

P
h
w
2
u u
u
2
0 0
0
+ + + = + +
) )
n w g w u 0 max u
H . 2g h H ( 2g h h h ( 2g C C = = = =
Hidrolik akmn enerji denklemi 1732 ylnda BERNOULLI tarafndan
aklanm olup, BERNOULLInin enerji denklemleri blm I- 3.2- de
kaydedilmi bulunmaktadr.
ekil 10- da prensip emas grlen cebri boru iinden akmakta olan trbin
tahrik suyu iin, srtnmeler nedeni ile meydana gelen h
w
enerji kayplarn gz
nne almak artyla, BERNOULLI denklemini tatbik edecek olursak aadaki
eitlikleri elde etmi oluruz:
(28c)

Ayn ekilde;
(28d)


ekil 10- da basit emas grlen cebri borunun O ve U noktalarndaki
basnlar birbirine eit ve C
0
= 0 (m/san) olduu iin bu cebri borunun
sonucundan kan suyun k hz:

(29)


ekil 10- daki cebri borunun O noktas ile U noktas arasndaki enerji fark
H
n
= H
g
- h
w
(m) olup bu enerji farknn tamam U noktasnda hz enerjisine
(kinetik enerjiye) dnmektedir ve U noktasndaki hz enerjisinin deeri E
k
=
C
u2
/ 2g (m) dir.
Bu durum Pelton tipi hidrolik trbinler iin aynen geerlidir.

2- TRBNLERN H
e
FAYDALI HDROLK DLER

Aadaki ekil 11- de bir hidrolik trbinin basit prensip emas
grlmektedir. Suyun, trbin giriindeki e noktas ile trbin kndaki a noktas
arasndaki arlk birimine dntrlm olan enerji miktarna trbinin H
e
faydal
hidrolik ds ad verilir. H
e
faydal hidrolik d trbin vastas ile B
blgesinde, yani trbinin iinde giriten ka kadarki blgede mekanik enerjiye
(mekanik ie) dnr ve bu mekanik i ile de trbinden N
n
faydal gc almak
mmkn olur. Trbinlerin dizaynnda (projelendirilmesinde) kullanlan H
n
net
hidrolik d H
e
faydal hidrolik d ile ayn ddr; H
n
= H
e
dir.





38

[ ] m
g 2
C C P
X E E H
2
a
2
e e
a e e

+ + = =

ekil 11- Hidrolik bir trbin donanmnn
basit prensip emas.


H
g
= Brt hidrolik d,
Q = Su debisi,
e = Suyun trbine giri noktas,
a = Suyun trbinden k noktas
C
e
= Suyun trbine giri hz,
C
a
= Suyun trbin emme borusundan
k hz,
P
a
= Atmosfer basnc,
N
n
= Trbinin faydal gc.


ekil 11- de basit emas grlen trbine e noktasnda giren suyun H
e

faydal hidrolik ds Q debisi ile birlikte e noktasnda E
e
= X + (P
e
/) + (C
e2
/2g) kadar bir hidrolik akm enerjisi yaratabilir. Buna karn trbinin kndaki a
noktasnda, basn P
a
= 0 ve H
a
= 0 olduu iin, sadece E
a
= C
a
2
/ 2g kadar bir
enerji vardr ve a noktasndaki bu E
a
enerjisi kullanlamadan trbini terk eden bir
enerjidir.

Bu duruma gre bir hidrolik trbinin H
e
faydal dsn aadaki eitlik ile
ifade edebiliriz:

(30)

Ancak, salyangozsuz olarak imal edilen st basn trbinlerinde C
e
= C
a

olduu ve P
e
= 0 olduu iin H
e
= H
n
olduuna dikkat edilmelidir.


3- DEVAMLI DNEN TRBN ROTORU KANATLARININ
ARALIKLARINDAK GEREK VE BAIL HDROLK AKIM
EKLLER

3.1- Genel Esaslar

Aadaki ekil 12 a- da grld gibi aralklar ok dar olan ve hareketsiz
durumda bulunan R kanatlarn ele alalm. Bu kanatlarn nnde ve arkasnda
paralel bir hidrolik akm mevcut olsun. Q
i
debisi ile akan bu hidrolik akm, ekilde
grld gibi kanatlara
1
as altnda W
1
hz ile girer ve kanatlar
2
as
altnda ve W
2
hz ile terk eder.


39

ekilde grlen kanatlarn t aralklar kanat boylarna gre ok kk
olduu iin kanatlarn aralklarndan akan hidrolik akm paracklar devaml
dzgn bir ekilde ve kanatlarnn yzeylerine tam uygun olarak akarlar. Bu
esnada Q
i
debisindeki akkan akmnn yn deitirmesi, kanatlarn giriindeki 1
noktasndaki '
1
giri as ve 2 noktasndaki '
2
k as ile snrldr. '
1
kanat
giri as,
1
akkan giri as '
2
kanat k as ve
2
akkan k asdr.
Akkannn kanatlar arasndan gemesi esnasndaki yn deitirme miktar
1
ve

2
alar ile snrl olur.






ekil 12-






imdi R kanatlarn ekil 12 b- de grld gibi X ekseni dorultusunda U
hz ile hareket ettirelim. Bu durumda R kanatlarnn arasndaki akm bal (nisbi)
bir hidrolik akma dnr ve bu bal akmda akkan paracklar hareketli R
kanatlarnn aralklarndan W hz ile akarlar. Bu yzden W, W
1
ve W
2
hzlarna
bal hzlar veya nisbi hzlar ad verilir.

Bal akmn
'
1
ve
2
kanat alar yardm ile deimeyen R kanatlarnn
aralklarnda devam ettirilmek istenmesi halinde Q
i
debisinin, su akmn
ynlendiren L sabit kanatlarnn aralklarndan C
1
hz ve
1
as ile hareketli R
kanatlarna sevk edilmesi gerekir. Ancak, buradaki C
1
hz U evresel hz ile W
1

bal hznn bilekesi olup mutlak su hz veya gerek su hz olarak
isimlendirilmektedir. Akkann, kanatlarn giriindeki W
1
bal (nisbi) hz ile U
evresel hzn bilekesi C
1
gerek giri hz olduu gibi kanatlarn kndaki W
2
bal hz ile U evresel hzn bilekesi de akkann kanatlarn kndaki C
2

gerek hzdr.

Akkan akmnn kanatlarn giriindeki ve kndaki bal ve gerek hzlar
ekil 12 b-, 14 a- ve 14 b- de grld gibi hz genleri ile daha kolay ve daha
sade olarak gsterilebilirler.

ekil 12 a- ve b- de grld gibi kanatlarn aralklarnn byle ok dar
olmas hidrolik trbinler iin gerek duruma tam olarak uygun deildir. nk
gerek Francis tipi ve gerekse Kaplan tipi st basn hidrolik trbinlerinin trbin
ayar kanatlarnn veya trbin rotoru kanatlarnn saylar ok fazla olamaz. Ayrca,
40

bu tip trbinlerde t kanat aralklarnn kanat boyuna oranlar, yani t/ oranlar
bal olarak t/ 1 gibi byk olabilmektedir.
Bu tip trbinlerin kanatlarnn aralklarnda hkm sren bal hidrolik
akmlarn daha iyi anlalabilmesi iin aadaki ekil 13 a- ve b- deki hidrolik
akmlar ksaca inceleyelim:







ekil 13-







ekil 13 a- nn tetkikinden grlecei gibi hidrolik akm, kanat aralklarnn
giriinden uzakta bulunmakta, kanat aralklarna girdikten ve kanat aralklarn terk
ettikten sonra da devam etmektedir. Ayrca kanatlarn arasndaki hidrolik akm
izgilerinin kanadn d bkey yzeyine uyarak yol aldklar grlmektedir. Keza,
paralel akmdaki akm giri as
1
in
'
1
kanat giri asna eit olmad ve
2

akm k asnn da

2
kanat k asna eit olmad grlmektedir. Ayn
zamanda, kanatlarn aralklarndan geen Q

debisinin paracklarnn, 1
noktasndan 2 noktasna yol almalar esnasnda kanat srt blgesindeki bal
hznn W deeri, kanadn i bkey ksmndaki bal hznn W
1
deerinden daha
byk olmaktadr. Bundan dolay kanatlarn d bkey taraflarndaki yani arka
yzeylerindeki P basncnn deeri, kanatlarn i bkey taraflarndaki yani i
yzeylerindeki P
1
basncndan daha kk olmaktadr. Bu yzden kanatlarn d
yzeyleri ile i yzeyleri arasnda bir basn fark domakta ve bu basn farkndan
dolay da kanatlar T ynnde itmee alan bir kuvvet meydana gelmektedir.

Yine, ekil 13 b- de grld gibi R kanatlarndan nce su akmn
ynlendirici sabit L kanatlarn koyalm ve R kanatlarn X dorultusunda U hz ile
hareket ettirelim. Bu durumda, ekilde grld gibi ynlendirici sabit L
kanatlarnn knda hidrolik akmnn W
1
, C
1
, U hzlar geni ve hareketli R
kanatlarnn knda ise hidrolik akmn W
2
, C
2
, U hzlar geni meydana
gelecektir.

3.2- Francis tipi ve Kaplan tipi hidrolik trbinlerde teetsel ve eksenel
aralklardaki akm durumlar

Bundan nceki madde 3.1- deki ekil 12 b- ve 13 b- de incelenen hidrolik
akm durumu, R kanatlarnn X ynnde dorusal olarak hareket etmesi ve L
41

yneltici sabit kanatlar ile R hareketli kanatlar arasndaki aralklarn dz olmas
durumlar iin idi. Gerek Francis tipi hidrolik trbinlerde ve gerekse Kaplan tipi
hidrolik trbinlerde hareketli kanatlar rotor kanatlar olup, bunlar dairesel olarak r
yarapnda ve W asal hz ile dnerler. Bu tip trbin rotorlarnn kanatlarnn
yapt dairesel dnme hareketinin evresel hz U = r . W dr.

Ayrca, dairesel olarak hareket eden rotor kanatlar ile trbin ayar
kanatlarnn tesbit edildii sabit ember arasndaki aralk dorusal olmayp dairesel
bir boluktur.

Aadaki ekil 14- de Francis tipi hidrolik bir trbin rotorunun kanat
aralklar ile rotor kanatlarnn giri ve k ularndaki hz genleri ematik
olarak gsterilmi bulunmaktadr.



ekil 14- Francis tipi hidrolik bir trbin rotoru dnme aralklar ile kanat aralklar
ve kanatlarn giri, k hz genleri prensip emas.


Francis tipi hidrolik trbinlerde rotor boyutlarnn belirlenmesi, genel olarak
rotor giri ap D
1
= 2r
1
ve rotor k ap D
2
= 2r
2
deerleri ile rotor giriindeki
kanat ykseklii b
1
ve rotor kndaki kanat ykseklii b
2
deerlerinin tesbiti ile
yaplmaktadr. Bundan sonra rotor giriindeki evresel hz U
1
= r
1
.W ve
rotor kndaki evresel hz ise U
2
= r
2
. W = U
1
. r
1
/r
2
olarak
hesaplanmaktadr.

Francis tipi hidrolik trbinlerde C gerek su hznn rotor giriindeki ve rotor
kndaki C
1
ve C
2
deerlerinin evresel hz ynndeki C
u1
ve C
u2
bileenleri ile
ekil 14 b- de grlen meridyensel (boylamsal) akm izgisine teet olan C
m1
ve
C
m2
bileenlerinin tesbit edilmesi byk nem tamaktadr. C
m1
hznn yn rotor
giriindeki F
1
= 2 . r
1
. b
1
dzlemine ve C
m2
hznn yn ise rotor k
kesiti olan F
2
= 2 . r
2
. b
2
kesitine dik olmaktadr.
42

1 1 1 m 1
1
sin . r . 2
Q
C . r . 2
Q
b

= =
2 2 2 m 2
2
sin . r . 2
Q
.C r . 2
Q
b

= =


C
m1
ve C
m2
hzlarnn deerleri ekil 14 c- deki hz genleri diyagramndan:

C
m1
= C
1
. sin
1
ve C
m2
= C
2
. sin
2
olarak tesbit edilmektedir.

Daha nce kaydedilen enerjinin sreklilii eitliine gre Q = C
m1
.F
1
= C
m2
.F
2
= sabit olduundan F
1
= Q/C
m1
ve F
2
= Q/C
m2
olarak kaydedilebilir.

F
1
ve F
2
nin deerleri, C
m1
ve C
m2
nin deerlerinde yerlerine konularak,
aada kaydedilen b
1
rotor giri ykseklii ile b
2
rotor k ykseklii elde
edilebilecektir:

(31)



(32)


Kaplan tipi hidrolik trbin rotorlarnda ise, aadaki ekil 15- de
grld gibi, b kanat boyu sabit kalmakta ve deeri b = D
1
- D
n
/2ye eit
olmaktadr. y - y silidirik kesitindeki evresel hz ise U
1
= U
2
= U = r . W
deerine eit olmaktadr. ekil 15 a- ve b- de Kaplan tipi hidrolik trbin
rotorlarnn kanat giri ve klarndaki hz genleri gsterilmi bulunmaktadr.

Kaplan tipi hidrolik trbin rotorlarnda da rotor giri ve kndaki C
m1
ve
C
m2
meridyensel (boylamsal) hzlar, F
1
ve F
2
giri ve k kesitlerine dik olmakta
ve deerleri ise C
m1
= C
1
. sin
1
ve C
m2
= C
2
. sin
2
ye eit olmaktadr. Ancak,
Kaplan tipi hidrolik trbin rotorlarnda F
1
= F
2
= F olduu ve F = 2 . r . b
olduu iin C
m1
= C

= C
m
= Q / F ve rotor kanat boyu da b = Q / 2 . r . Cm
deerine eit olmaktadr.

Kaplan tipi hidrolik trbin rotorlarndaki C gerek su hzlarnn, rotor giri ve
kndaki, evresel hz ynndeki C
u1
ve C
u2
bileenleri de ekil 15 c- deki hz
genleri diyagramndan C
u1
= C
1
. cos
1
ve C
u2
= C
2
. cos
2
olarak tesbit
edilmektedir.







43




ekil 15- Kaplan tipi hidrolik trbinlerin rotorlar kanat aralklar ve kanat giri ve
kndaki hz genleri.

3.3- Pelton tipi hidrolik trbinlerin kanatlarndaki (kepelerindeki) hidrolik akm
durumlar

Bu tip trbinlerin rotor kanatlarndaki (kepelerindeki) hidrolik akm
durumlarnn incelenebilmesi iin aadaki ekil 16- da grlen rotor kepelerine
arpan su demetinin tam ortasndan kesilmi durumunu incelemek gerekir.

U = evresel hz,

C
0
= Kepelere arpan
su hz,

d
0
= Kepelere arpan
su demetinin ap,

s
= Kepelerin gbek
kntsndaki su
demetini kesme as,

r = Kepelerin ortasndan
geen rotor yarap

'
2
= Kepelerin k as.

ekil 16- Pelton tipi hidrolik trbin rotoru kepelerindeki hidrolik akm
durumlar prensip emalar.

44


1 u 1 1 1 1 1 u
C
.
g
Q .
cos . C
.

g
Q .
cos . = = =
C
.
g
Q .
cos . C
.

g
Q .
cos .
2 u 2 2 2 2 2 u
= = =
Pelton dzesinin (pskrtcsnn) memesinden fkran ve basnsz olarak
C
0
hz ile Pelton trbininin rotor kepelerine arpan su demetinin ap d
0
olsun.
Bu su demeti U = r . W evresel hz ile dnmekte olan rotor kepelerine
arptka kepelerin S gbeindeki
s
as tarafndan su demeti iki eit paraya
ayrlr. Su demetinin ikiye ayrlan her yar paras, W
1
= W
2
bal hzlar ile rotor
kepelerinin yarm daire eklindeki yar paralarn yalayarak takriben 180
o
kadar
geriye dnerler. Su demetinin, takriben 180
o
geriye dnen bu yar paralar
2
alar ile ve C
2
hzlar ile rotor kepelerinin yar paralarn terk ederler. Rotor
kepelerinin 2 noktasndaki
2
su k alar, bu noktalardaki '
2
kanat k
alarndan daha byktr. Rotor kepelerinin giriinde 1 noktasndaki U evresel
hz ile W
1
bal hz arasnda W
s
gibi bir bileen meydana gelir. Bu W
s
hz bileeni
enerji kaybna sebep olmakta; ancak
s
kesme asnn kk tutulmas ile enerji
kayplarnn miktar azalabilmektedir.


4- SUYUN EVRME MOMENT VE GC

Herhangi bir H
e
faydal hidrolik dy bir trbinde mekanik ie
evirebilmek iin bu H
e
dsnde debisi Q (m
3
/san) olan suyun trbin rotoruna
arptrlmas veya trbin rotorunun kanatlarnn aralarndan geirilmesi
gerekmektedir. Ancak bu sayede ve suyun trbin rotoruna evresel ynde etkiyen
kuvvetlerinin meydana getirdii dndrme momenti ile mekanik bir i yapmak
mmkn olabilir.

Bir hidrolik trbin rotoruna etkiyen su akmnn evresel kuvvetleri ve
dndrme momenti, rotor kanatlarnn aralklarndaki basnlar hesaplanmadan,
suyun evirme momenti ve evirme gc eitlikleri yardm ile hesaplanabilirler.

Bir su akmnn evirme kuvveti deyiminden, rotor kanatlar aralklarnda
akan ve ktlesi m = . Q / g ve gerek ak hz C olan su miktarnn saniyede
yapm olduu i miktar anlalr. Saniyede yaplan bu i miktar = ( . Q / g) .
C deerine eittir.

Ancak, saniyede yaplan bu iinin birimi (kp) dur ve bu kuvvetinin
yn trbin rotorunun giriinde rotorun dn ynnde, trbin rotorunun knda
ise rotorun dn ynne terstir.

Aadaki ekil 17- de ematik olarak gsterilen Francis tipi bir hidrolik
trbin rotorunun kanatlarnn aralklarndan geen su akmnn 1 noktasndaki
evirme kuvveti:

(33)

2 noktasndaki evirme kuvveti ise:

(34)
45

( ) [ ] kp C C .
g
Q .
T
2 u 1 u 2 u 1 u
= =
[ ] m kp r . C
.

g
Q .
r . J
1 1 u 1 1 u 1
= =
[ ] m kp r . C
.

g
Q .
r . J
2 2 u 2 2 u 2
= =
[ ] m kp ) r . C r . (C
.
g
Q .
J J M
2 2 u 1 1 u 2 1 d
= =

Ancak, bu iki kuvvetin ynleri birbirine ters olduundan trbin rotorunu
dndrmee alan T kuvvetinin deeri I
u1
- I
u2
kadar olacaktr. Bu duruma
gre trbin rotorunu dndren T kuvvetinin deeri:

(35)

(35) numaral bu eitlik, daha nceki blm I.4- de kaydedilen (19) numaral
eitliin tamamen ayndr.


ekil 17- Francis tipi hidrolik bir
trbin rotorunda suyun evirme
kuvveti ve evirme momentinin
ematik olarak gsterilii.

I
u1
= Giri kuvveti,
I
u2
= k kuvveti,
J
1
= Giri momenti,
J
2
= k momenti,
R = Trbin rotoru


ekil 17- nin tetkikinden grld gibi Francis tipi trbin rotorlarnda rotor
giriindeki
u1
kuvvetinin manivel kolu r
1
yarap ve rotor kndaki
u2
manivela kolu ise r
2
yarapdr. Bu duruma gre 1 noktasndaki J
1
giri momenti
ile 2 noktasndaki J
2
k momentini aadaki gibi yazabiliriz:


Giri momenti: (33a)


k momenti: (34a)


Hidrolik akmn rotor giriindeki ve rotor kndaki momentlerinin fark ise
trbin rotorunu dndren M
d
dndrme momentidir. Bu durumda hidrolik akmn
trbin rotorunu dndren M
d
dndrme momenti iin aadaki eitlii yazabiliriz:


(35a)

(35 a) numaral bu eitlik, daha nceki blm I.4- de kaydedilen (20)
numaral eitliin tamamen ayndr.
46

Yine daha nceki blm I.4- de (21) numaral eitlik elde edilirken
kaydedildii gibi aftna M
d
dndrme momenti etkiyen ve W asal hz ile
dnmekte olan bir hidrolik trbinin gc N = M
d
. W (kgm/san) dir.

Yukardaki eitliklerden grld gibi hidrolik akmn trbin rotorunu
dndrmee alan T kuvvetinin ve trbin rotorunu dndren M
d
dndrme
momentinin deerlerini hesaplamak iin rotor kanatlarnn aralklarndaki hidrolik
akmn basnlarn veya hzlarn bilmeye gerek yoktur. Sadece rotor giriindeki
ve rotor kndaki gerek su hzlarnn evresel hz ynndeki bileenlerinin
bilinmesi, suyun evirme kuvveti ile evirme momentinin ve gcnn
hesaplanmas iin yeterli olabilmektedir.

5- TRBN NDE ENERJNN DEM

5.1- GENEL ESASLAR

Hidrolik trbinlerden, belirli iletme sahalarnda ve belirli iletme artlarnda
en yksek verimle almalar beklenir. Hidrolik trbinlerin mmkn olabilen en
yksek verimle almalar, enerji kayplarnn mmkn olduu kadar kk
tutulmas ile salanabilir. Hidrolik trbine verilen enerji E, hidrolik trbinin enerji
kayplar E
v
ve trbinden alnan enerji A ile gsterilecek olursa trbin verimini
aadaki gibi ifade edebiliriz:

Alnan kullanlabilir i (A) E - E
v

Trbin verimi = =
Verilen enerji (E) E

Ancak, her hidrolik trbinde gerek i kayplar ve gerekse d kayplar
nedenleri ile ayrca, trbinin gerek ar yklerde ve gerekse dk yklerde
altrlmalar nedenleri ile byk enerji kayplar meydana gelir. Meydana gelen
bu kayplarn byklne, trbinin bykl ve tipi ile proje, konstrksyon,
imalat ve yaplan iletmenin iyilik derecesi veya hatal oluu byk lde tesir
eder.

Hidrolik trbinlerde meydana gelecek olan enerji kayplarn matematiksel
olarak hesaplama olana tam olarak bulunamad iin, kayplarn kk olmasn
salamak amac ile projelendirme, model deneyleri, imalat ve iletme esnasnda
gereken zenin gsterilmesi gerekmektedir.

5.2- KAYIPLAR

kayplar, suyun temas ettii yzeylere srtnmesi, boru dirseklerinde ve
trbin iinde yn deitirmesi, ak kesitlerindeki deimeler ve k kayplar
nedenleri ile meydana gelmektedir. Aadaki maddelerde enerji kayplar
hakknda ayrntl ksa bilgiler verilmi bulunmaktadr.


47

5.2.1- Su debisi kayplar

Su debisi kayplar, yalnz Francis tipi hidrolik trbinlerle Kaplan tipi
hidrolik trbinlerde rotor dnme boluklarndan kaan kaak sular nedeni ile
meydana gelir. Trbin ayar kanatlar arasndan gelen su debisi Q ve rotorun
evresindeki dnme boluklarndan kaan su debisi Q

olduuna gre trbin

rotorunun kanatlar arasna giren tahrik suyunun debisi Q
i
=Q - Q

= (1 - Q

/ Q )
= (1- ) . Q kadardr.

Trbin rotoru dnme boluklarndan kaan Q

su debisi nedeni ile trbin

gcnde N

gibi azalma meydana gelir. Q

kaak sular debisinin azaltlabilmesi

iin rotor dnme boluklarnn mmkn olduu kadar kk yaplmas veya
labirentler kullanlmas yoluna gidilmektedir. Ancak, trbin-generatr aftlarnda
meydana gelebilecek elastik ekil deitirmeler (elastik bklmeler) esnasnda
trbin rotorunun sabit ksmlara arpmas tehlikesinin mevcut olmas nedeni ile
dnme boluklar belirli bir deerden daha kk olarak yaplamamaktadr.

Q

kaan sular debisinin Q

n
konstrksyon debisine (nominal su debisine)
oran, zen gsterilerek projelendirilen ve zen gsterilerek imalat yaplm olan
tesislerde 0,01 ile 0,04 arasndadr.

n
= Q

/Q
n
= 0.01 - 0.04 Buradaki kk deerler labirentli byk trbin
rotorlar iin olup, byk deerler ise labirentsiz kk trbin rotorlar iindir.

5.2.2- Hidrolik akm kayplar

Trbin ayar kanatlarnn yerletirildii ayar kanatlar emberi kanal, trbin
rotoru kanatlarnn aralklar ve trbin emme borusu, hidrolik akm kayplarnn
incelenmesi ynnden, dz bir boru donanm ile kabaca mukayese yaplabilirler.
rnein Francis ve Kaplan tipi hidrolik trbinlerin ayar kanatlar emberlerinin
kanallar ile Pelton tipi hidrolik trbinlerin dzeleri (pskrtcleri) ap daralan
bir boru donanm ile, Kaplan ve Francis tipi trbinlerin rotorlar aralklar daralan
ve dnen bir kanal ile, emme borular ise ap genileyen dirsekli bir boru
donanm ile karlatrlarak incelenebilirler.

Bir trbinden geen su debisi Q = 0 ile Q = Q
max
=1,3 Q
n
deerleri
arasnda deiebilir. Su akmnn, ayar kanatlar emberi aralklar ile ayar
kanatlarnda hz artar; trbin rotoru kanatlarnn aralklarndaki hz daha da artar
ve yn deiir. Emme borusunda ise hz yavalar ve yn deiir. Su akmnn,
ayar kanatlar emberi aralklarnda, ayar kanatlar aralklarnda ve trbin rotoru
kanatlarnn aralklar ile emme borusunda srtnmeler, yn deitirmeler ve kt
enerji deiimi gibi nedenlerle meydana gelen hidrolik akm direnlerini yenmesi
gerekmektedir. Trbinde meydana gelen srtnme kayplar h
vr
, dirsek kayplar
h
vk
, yn deitirme ve vuruntu kayplar h
st
ve kt enerji kayplar ise h
vu
ile
gsterilebilirler.
48


Trbinlerde meydana gelen srtnme kayplar ile dirsek kayplar ve enerji
kayplar, genel olarak hidrolik akmn snr tabakasnn kalnlna baldrlar. Bu
snr tabakas boru hatlarnn i yzeylerinde ve trbinlerde ise suyun temas ederek
getii btn yzeylerde meydana gelmektedir. Snr tabakasnn meydana geldii
blgelerde de genellikle trblansl bir hidrolik akm mevcuttur.

Aadaki ekil 18- de daralan, dz ve genileyen borularda meydana gelen
trblansl hidrolik akml snr tabakalar gsterilmi bulunmaktadr.



ekil 18- Deiik tip borularda snr tabakasnn meydana geli ekilleri.

a) Hzlanan hidrolik akm, b) Sabit hidrolik akm, c)Yavalayan hidrolik akm.

snr tabakasnn deeri, bilhassa hzlanan hidrolik akmlarn meydana
geldii yzeylerin przsz hale getirilmesi ile kltlebilinir. Buna karn,
hidrolik akmn yavalad yerlerde, keskin keli dirseklerde ve ani kesit
deimelerinde snr tabakasnn kalnl artmakta ve snr tabakasnda
zlmeler meydana gelmektedir. Snr tabakasndaki zlmeler, trbin emme
borusunda hz enerjisinin basn enerjisine dnmesinde h
vu
kayplarnn ve
dirseklerde ise h
vk
kayplarnn meydana gelmesine neden olmaktadr. h
vu
ve h
vk

kayplar, emme borusu genileme kayplarnn kk tutulmas ve dirseklerdeki
= r/d erilik oran deerinin byk seilmesi ile kltlebilmektedir.

= r/d ifadesindeki; r = dirsein eriliinin yar ap,
d = dirsek borunun kendi ap dr.

Hidrolik akm kayplarndan bir tanesi de, trbin ayar kanatlarndan kan
suyun trbin rotoru kanatlarna uygun bir a ile girememesi nedeni ile meydana
gelen ve aadaki ekil 19- da W
s
olarak gsterilen hidrolik arpma veya hidrolik
darbe kayplardr. W
s
hidrolik darbe kayplar, Francis tipi hidrolik trbinlerin
bilhassa dk yklerde veya ar yklerde altrlmalar esnasnda iddetle artan
bir kayptr.
49

Hidrolik akm hznn karesi ile orantl olarak artan, dier hidrolik akm
kayplar da dahil olmak zere, toplam hidrolik akm kayplar iin h
vst
simgesi
kullanlr.

a) Nominal ykle alma hali W
s
=0

b) Dk ykle alma hali, W
s
rotor
dn ynne ters ynde;

c) Ar ykle alma hali. W
s
rotor
dn yn ile ayn ynde.

ekil 19- Francis tipi trbin rotorlarnda W
s
hidrolik darbe kayplarnn meydana
geliinin hz genleri ile ifadesi.

5.2.3- k Kayplar

k kayplar ifadesinden, artk bir daha kullanlamayacak olan ve su akm
ile trbin rotorunun terk eden C
2
2
/2g akm enerjisi anlalmaktadr. h
va
= C
2
2
/2g
k kayplar, emme borusu bulunmayan Pelton tipi hidrolik trbinlerde tamamen
kaybolmaktadr. Emme borusu bulunan Francis ve Kaplan tipi hidrolik trbinlerin
emme borularnda C
2
2
/2g olan k kayplarnn bir ksm geri
kazanlabilmektedir. Su akmnn trbin rotorunu terk ettii yerdeki C
2
olan k
hz, emme borusunun knda C
a
deerine der. Trbin emme borusunun
verimi
s
olduuna gre trbin rotoru kndaki C
2
2
/2g olan k kaybnn emme
borusunda geri kazanlan ksm m
1
=
s
. C
2
2
/2g

kadardr.
50

( )
2g
C
. 1
2g
C
.
g 2
C
g 2
C
h
2
2
S
2
2
S
2
2
2
a
va
= = =
( )
2g
C
.
1 h h h H H
2
2
s vst va vst e th
= =

Bu duruma gre k kaybn aadaki eitlik ile ifade edebiliriz:


(36)


5.3- DI KAYIPLAR

Trbin rotorunun alt gvdesi ile st gvdesinin, dnme boluklarndan kaan
kaak sularn iinde dnmesi dolaysyla meydana gelen srtnme kayplar ile
trbin klavuz yatanda ve trbin salmastralarnda meydana gelen srtnme
kayplarnn sebep olduu g kayplarna d kayplar ad verilmektedir. D
kayplarn trbin rotorunun su ile srtnmesinden ileri gelen miktar, trbin
rotorunun devir saysnn 3. Kuvveti ile ve trbin rotoru giri apnn 5. Kuvveti ile
orantl olarak deimektedir ve aadaki eitlik ile hesaplanmaktadr.

L
R
= k . n
3
. D
1
5
(37)

Bu ifadedeki; L
R
= Trbin rotorunun su iinde su ile srtnmesi nedeni
ile meydana gelen g kayb;

k = Deneyle tesbit edilen katsay;

n = Trbin rotorunun devir says;

D
1
= Trbin rotorunun giri apdr.

D kayplarn, trbin klavuz yatandaki ve trbin salmastralarndaki
srtnmeler yznden meydana gelen L
m
g kayb miktar ile trbini iletmek iin
altrlmas zorunlu olan hz reglatr ve basnl ya pompalar gibi
tehizatlarda harcanan g kayplar miktarlar geici veya kesin kabul deneyleri
esnasnda tesbit edilmelidir.

6- HDROLK TRBNLERN DENKLEMLER

6.1- Faydal net hidrolik d = H
th


H
e
faydal hidrolik dden h
vst
hidrolik kayplarn ve h
va
k
kayplarn karacak olursak faydal net hidrolik d veya trbin rotorunda
tam olarak faydalanlan d olarak isimlendirilen H
th
dsn elde ederiz.

(38)

Bu eitlikten yararlanlarak hidrolik verimi aadaki gibi kaydedebiliriz:



51

( )
H . 2g
C

.
1
H
h
1
H
H

e
2
2
s
e
vst
e
th
h
= =

( ) C . U C . U .
g
Q .
N
2 u 2 1 u 1

h
=

g
C . U C . U
H
2 u 2 u1 1
th

=
e
2 u 2 1 u 1
h
H . g
C . U C . U
=
1 u 1
2
1
2
1 1 1 1
2
1
2
1
2
1
C . 2U U C Cos . C . 2U U C W + = + =
2 u 2
2
2
2
2 2 2 2
2
2
2
2
2
2
C . 2U U C Cos . C . 2U U C W + = + =
2
W U C
C . U
2
1
2
1
2
1
1 u 1
+
=
2
W U C
C . U
2
2
2
2
2
2
2 u 2
+
=
2
1
2 1
1
1
1 1 d h
r
U
W W . r U ve
r
U
W W . r U ; W . M N = = = = =
(39)


6.2- G denklemi

Q
i
su debisinin H
th
faydal net hidrolik dsnde trbin rotoruna verdii N
h

g miktar:

N
h
= .Q
I
. H
th
(40)

olduundan ve

(35a) numaral eitlik ile M
d
= .Q /g (C
u1
. r
1
C
u2
. r
2
) olarak verildiinden
(40) numaral eitlii aadaki ekle sokabiliriz:

(41)

(40) ve (41) numaral eitlikleri birbirine eitleyerek H
th
deeri iin aadaki
eitlii elde ederiz:

(42)

Bu durumda (39) numaral hidrolik verim ifadesine uygun olarak da aadaki
eitlii yazabiliriz:

(39a)


6.3- Enerji Denklemi

Yukardaki madde 6.2- de kaydedilen (41) ve (42) numaral eitlikler trbin
rotoru iindeki hidrolik akm iin pek fazla bir ey ifade etmemektedirler. Burada,
ekil 14 c- den ve kosins teoreminden yararlanlarak enerji denklemini tesbit
etmek nem kazanmaktadr.

ve


dir.

Bu ifadelerden; ve


eitlikleri elde edilebilecektir.

52

g 2
W W U U C C
H
2
1
2
2
2
2
2
1
2
2
2
1
th
+ +
=
g 2
C
H H
2
2
th i
+ =
2g
C

.
h - H
2g
W W U U C
H
2
2
s vst e
2
1
2
2
2
2
2
1
2
1
i
+ =
+ +
=

h h
P P
H
2 1
2 1
+

1
1
2
1
1
h

P
2g
C
E + + =
Bu iki deeri (42) numaral eitlikte yerlerine koyacak olursak aadaki (43)
numaral enerji denklemi elde edilecektir.

(43)


6.4- Emre amade hidrolik d =H
i


(44)

Emre amade (kullanlmaya hazr) hidrolik d, ekil 20- de ematik olarak
gsterilen trbin rotorunun 1 ve 2 noktalar arasndaki enerji fark olup, bu enerji
farknn deerini (42), (43) ve (44) numaral eitliklere uygun olarak aadaki gibi
yazabiliriz:

(45)

Emre amade hidrolik d;

1) C
1
gerek su hznn domasna;

2) Deeri (U
1
2
-U
2
2
)/2g olan ve dnen trbin rotoru kanatlarnn aralklarnda
meydana geldiinden Q
i
debisindeki su akmna ters ynde etkiyen merkezka
kuvvet basncnn yenilenmesine;

3) Q
i
debisinin trbin rotoru kanatlarnn aralklarndaki bal su hznn rotor
giriindeki W
1
olan deerinin rotor kndaki W
2
deerine ykselmesine hizmet
etmektedir.

7- TRBN ROTORU DNME ARALIKLARINDAK BASIN = H

olarak gsterilen trbin rotoru dnme aralklarndaki basncn bykl,

ekil 20- deki 1 noktas ile 2 noktas arasndaki basn enerjisi fark ile potansiyel
enerji farknn toplamlar kadardr.

(46)

H

basnc da, aada kantlanaca gibi, merkezka kuvvetler basncnn

yenilenmesine ve Q
i
su debisi akmnn trbin rotoru kanatlarnn arasnda
hzlanmasna hizmet etmektedir.

Q
i
su debisi ile aadaki ekil 20- de grlen trbin rotorunun 1 noktasna
gelmi olan hidrolik akm enerjisi;

dr.

53

g 2
C C
H h h
P P
g 2
C C
E E H
2
2
2
1
2 1
2 1
2
2
2
1
2 1 th

+ = +

= =

g 2
W W U U
g 2
C
H H
2
1
2
2
2
2
2
1
2
1
i
+
= =

ekil 20- deki 1 ve 2 noktalar arasndaki enerji fark

E
1
- E
2
= H
th
olduu iin


ve

(43) numaral eitlikten yararlanlarak aadaki eitlii yazabiliriz:
(44) numaral eitlikten yararlanlarak da aadaki eitlii kaydedebiliriz:

(46a)


Aadaki ekil 20- de Kaplan tipi bir hidrolik trbindeki enerji deiimleri
grafik olarak gsterilmi bulunmaktadr.


ekil 20- Kaplan tipi hidrolik bir trbinde enerji deiimlerinin grafikle
gsterilmesi.

8- HDROLK TRBNLERDE ENERJ BLANOSU VE VERMLER

Herhangi bir Q debisindeki suyun enerji bilanosu aadaki ekil 21- de
ematik olarak gsterilmi bulunmaktadr:





g 2
W W U U
g 2
C C
H H
2
1
2
2
2
2
2
1
2
2
2
1
th
+
=

54


Herhangi bir Q debisindeki ve H
e
faydal
hidrolik ddeki suyun verebilecei
emre amade (kullanlabilir) gc:

N
th
= .Q.H
e
[kp. m/san] (47)

Emre amade olan bu gcn:

1- Hidrolik akm kayplar ve k
kayplar nedenleri ile kaybolan miktar:
N
vh
=.Q.h
vi
;

2- Trbin rotoru dnme aralklarndan
kaan kaak sular nedeni ile kaybolan
miktar:
N

= .Q .H
th

ekil 21- Hidrolik trbinlerdeki enerji
;

bilanosu emas.

3-Trbin rotorunun su ile srtnmesi nedeni ile kaybolan miktar: N
R
=k.n
3
.D
1
5
;

4-Trbin klavuz yatandaki ve trbin salmastralarndaki srtnmeler nedeni ile
kaybolan miktar: N
m
kadardr.

Bu kayplar nedeni ile:
1- Hidrolik g: N
h
=N
th
-N
vh
-N

;
2- Trbin rotorunun trbin aftna verdii g: N
i
=N
h
-N
R;

3- Trbin aftndan generatre verilen g: N
n
=N-N
m;

kadardr.

Bu duruma gre verimler:
Debisel verim:
V
=Q
i
/Q=(Q-Q

)/Q=(1-Q

)/Q;
Trbin rotorunun i verimi:
i
=(N
h
-N
R
)/N
h
=N
i
/N
h
;
Mekanik verim:
m
=(N
i
-N
m
)/N
i
=N
n
/N
i;
olmaktadr.

Bu duruma gre (47) numaral eitlikteki emre amade g ifadesi ile hidrolik
g ifadesini aadaki gibi gelitirebiliriz:

N
h
=.Q.H
e
-.Q.h
vi
-.Q.H
th
=.Q.(H
e
-h
vi
)-.Q.H
th

Daha nce kaydedilen (38) numaral eitlikten faydalanlarak;
N
h
=.(Q-Q

).H
th
=Q
i
.H
th
olarak kaydedebiliriz.
55

m r
N
N
N
N N N
th
h
th
m R h
=

=
[ ] BG
.
75
H . Q .
N
e
n
=
[ ] kW
.

102
H . Q .
N
e
n
=
imdi tekrar (39) ve (40) numaral eitlikleri ve Q
i
=
v
.Q deerini kullanarak
aadaki eitlikleri sralayabiliriz:

Hidrolik g: N
h
=
v
.
h
. .Q .H
e

N
h
=
v
.
h
.N
th
(48)

Trbin rotorunun trbin aftna verdii g: N
i
= N
h
-N
R
=
i
.N
h

N
i
=
v
.
h
.
i
.N
th
(49)

Trbinin toplam verimi (genel verimi): N
n
= N
i
-N
m
=
m
.N
i

N
n
=
v
.
h
.
i
.
m
. N
th
(50)

Trbin aftndan alnan g miktar: =
v
.
h
.
i
.

m
olduundan
N
n
= .N
th
= . .Q . H
e
50a)


Veya: (50b)


(50c)

ayet N
R
ve N
m
deerleri N
th
ile r=N
R
/N
th
ve m=N
m
/N
th
olarak oranlanacak
olursa verim ifadesi daha kullanl bir hale getirilebilir. Bu durumda

olarak yazlabilir ve =
v
.
h
-r-m

olarak ve
v
=1- olarak alnmak suretiyle aadaki eitlik yazlabilir:

=(1-).
h
-r-m (51)

Hidrolik trbinlerin en uygun iletme sahalarndaki yklerde altrlmalar
halinde trbin genel verimi ile hidrolik verim, debisel verim ve rotor i verimi ile
mekanik verim deerleri, aadaki izelge 1- de kaydedilen deerler kadar
olmaktadr.

izelge:1- eitli tiplerdeki hidrolik trbinlerdeki deiik verimlerin deerleri
Hidrolik trbinin cinsi ve bykl
v

h

i

m

Kk gl st basn trbinleri 0,80 0,95 0,88 0,99 0,97
Orta gl st basn trbinleri 0,85 0,97 0,92 0,99 0,98
Byk gl st basn trbinleri 0,92 0,99 0,95 0,98 0,99
Kk gl Pelton tipi trbinler 0,80 - 0,85 0,97 0,97
Orta gl Pelton tipi trbinler 0,85 - 0,88 0,98 0,98
Byk gl Pelton tipi trbinler 0,88 - 0,91 0,98 0,99

56

C . C 1 W W U U C C
2
2
s
2
v
2
1
2
2
2
2
2
1
2
1
2
i + = + + =
( ) C . 1 C
2
2
s
2
a =

9- HiDROLK TRBN ROTORLARININ GiRi VE IKILARINDAK SU
HIZLARI GENLER

Hidrolik trbin rotorlarnn giri ve klarndaki su hzlarnn deerleri ile
izilen hz genleri, gerek su hz ile bal su hznn evresel hz ile aralarndaki
bantlarn ve gerek gerek su hznn ve gerekse bal su hznn evresel hz
ynndeki ve boylamsal (meridyensel) akm izgileri ynndeki bileenlerinin
durumlarnn tesbit edilmesine, deiik su hzlarnn trbin rotorunun kanat
formuna ve kanat aralklarna etkilerinin incelenmesine, trbin rotoru iindeki
enerji deiiminin aratrlmasna olanak saladklar iin trbin rotorlarnn
projelendirilmesine esas tekil ederler.

Suyun, trbin rotoru kanatlarnn giriindeki ve kndaki evresel hzlar
ile bal hzlar ve gerek hzlarnn deerleri ve bu hzlarn evresel hz veya
boylamsal akm izgisi ynlerindeki bileenlerinin deerleri, hz genleri yardm
ile tesbit edilebilirler.

Hz genlerinin tekili iin daha nce kaydedilen (45) numaral eitliin her
iki tarafn H
e
faydal hidrolik d ile blecek olursak aadaki eitlii elde etmi
oluruz:
imdi bu ifadedeki her kesir su akm hzlarnn yzdesi olarak enerji
deiimlerini ve enerji kayplarn vermektedir. Bu ifadedeki her bir enerjiyi
aada kaydedilen semboller ile gsterecek olursak :

Bu deerleri (45) numaral eitlikte yerine koyacak olursak aadaki (45a)
numaral eitlik elde edilecektir.

(45a)

Daha nce kaydedilen (36) numaral eitliin yerine aadaki (36a) numaral
eitlii; keza, daha nce kaydedilen (39) ve (39a) eitliklerin yerine aadaki
(39b) eitliini ve (46a) numaral eitliin yerine de aadaki (46b) numaral
eitlii kullanabiliriz:
(36a)

e
2
2
s
e
vst
e
2
1
e
2
2
e
2
2
e
2
1
e
2
1
e
i
2g . H
C
.
2g . H
h
1
2g . H
W
2g . H
W
2g . H
U
2g . H
U
2g . H
C
H
H
+ =
+ + =

e
vst
2
v
e
2
2
2
2
e
2
1
2
1
e
2
2
2
2
e
2
2
2
2
e
2
1
2
1
e
2
1
2
1
e
i
2
i
H . 2g
h
C ;
H . 2g
C
C ;
H . 2g
W
W ;
H . 2g
W
W
;
H . 2g
U
U ;
H . 2g
U
U ;
H . 2g
C
C ;
H
H
C

= = = =
= = = =
57

W W U U C C
H
H
C
2
1
2
2
2
2
2
1
2
1
2
i
e
2
+ = = =

2
1
2
2
2
1
2
i W ' W C C =
dir. W ' W C
2
1
2
2
2
1 + =
2
i C
2
2
2
2
2
1 W U U +
2
1
2
2
2
2
2
1
2
1
2
i W W U U C C + + =
C C C . ) (1 C 1 ) C . U C . U 2(
2
2
2
i
2
2
s
v
2 u
2
1 u
1
h
= = =
(39b)

(46b)


(45a) numaral eitlik, hidrolik trbin rotorlarnn giri ve klarndaki su
hzlar genlerinin izilmesine olanak salar.

imdi, bu ifadeye gre PISAGOR teoreminden yararlanarak ve bir pergel-
cetvel yardm ile hz genlerinin izimini aklayalm:
(45a) numaral eitlikteki
2
2
2
2
2
1 W U U +

byklklklerinin yerine, yandaki
ekil 22- de grld gibi,
i
C ve
2
2 W
vektrlerinin son ular ile
1
C ve
1
W
vektrlerinin ayn giri dikeyi zerinde
bulunmas halinde,
2
2 W deerini
kullanabiliriz.

Bu durumda ekil 22- de PISAGOR
teoremine gre:

ekil 22- Hz genlerinin izilmesi.

O halde; dir ve

imdi
2
2 W yerine tekrar,

deerlerini koyacak olursak:

olacaktr.


ekil 22- deki 1 noktas merkez olmak zere
i
C yarapl bir yay ve
1
U
vektrnn son ucu merkez olmak zere de
2
W yarapl bir yay izilecek olursa
bu iki yay parasnn kesitii G.D. noktas giri dikeyinin getii nokta olarak
tesbit edilecektir.
2 2 2
1
2
2
2 2
2
1
2 2 2
1
2
i
2 2
2
1
2 2 2
2
2 2
2
i
x y W ' W
x b W

x y C C
x a C
y b ' W y a C
=
+ =
=
+ =
+ = + =
58

e
2
2
2
2
e
2
1
2
1
e
2
1
2
1
H . 2g
U
U ,
H . 2g
U
U ,
H . 2g
C
C = = =

H . 2g
C
C ;
H . 2g
W
W ;
H . 2g
W
W

H . 2g
U
U ;
H . 2g
U
U ;
H . 2g
C
C
e
2
2
e
2
2
e
1
1
e
2
2
e
1
1
e
1
1
= = =
= = =
Aadaki ekil 23 a- da
2
>90
o
olmas hali
2
W vektrnn izim ekli ve
ekil 23 b- de ise
2
<90
o
olmas hali iin
2
W vektrnn izim ekli gsterilmi
bulunmaktadr.

ekil 23- Hidrolik trbinlerde giri ve k hz genlerinin izimi


2
>90
o
olmas hali iin:
2
<90
o
olmas hali iin:


Daha nce kaydedilen

hidrolik enerji durumlarnn kare kklerini alacak olursak zgl hzlar olarak
isimlendirilen aadaki ifadeler elde edilecektir:





(52)

(52) numaral eitliklerdeki zgl hzlar duruma gre meydana gelen hzlar
ile, H
e
faydal hidrolik ddeki en byk deerli
e e
H . g 2 C = hz arasndaki
hz ilikilerinin vektriyel olarak, yani izimle belirlenmesine yaramaktadr.

W - U U W
n W ' U

W - U U W
m U W
n W U m U W
2
2
2
2
2
1
2
2
2
2
2
2
1
2
2
2
2
2
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
1
2
2
1
2
2
=
= +
=
+ =
= + + =

H . 2g
C
C ve
H . 2g
W
W ,
H . 2g
W
W

e
2
2
2
2
e
2
2
2
2
e
2
1
2
1 = = =

59

ekil 145- de Francis tipi hidrolik trbin rotorlar ile Kaplan tipi hidrolik
trbin rotorlarna ait zgl hzlar ile ilgili eriler verilmi bulunmaktadr. Bu
erilerden yararlanlarak lekli hz genleri izilebilir. rnein, ekil 145- deki
erilerden alnan zgl hzlarn birimi iin lek olarak 100 mm veya 200 mm
kullanlabilir.

Aadaki ekil 24- de grld gibi, Pelton tipi hidrolik trbinlerle Francis
tipi ve Kaplan tipi hidrolik trbinlerin rotorlarnn kanat aralklarnn formlar,
suyun U
1
evresel hz ve C
1
gerek hznn evresel hz ynndeki C
u1
bileeni ile
belirlenmektedir.

Q
i
su debisinin rotor kanatlarndan
2
=90
o
lik a ile ve C
2
gerek hz ile
kt dnlerek (39b) numaral eitlikteki
2 u
2 C . U deerini sfra eitliyecek
olursak, yani
2 u
2 C . U =0 kabul edecek olursak (39b) numaral eitlie gre rotor
giriindeki evresel hz deerini 1 U =
h
/2.
1 u
C olarak kaydedebiliriz.

Hidrolik verim
h
=
2
2
2
i C C olarak belirli olduu iin 1 U

deeri
1 u
C

deeri
ile ters orantl olarak deiir. Bylece, ekil 24a- da grld gibi , 1 U
deerinin kk olmas
1 u
C

deerinin bymesini etkiler ki bu durum kanat
formlar fazla bklerek kanatlar kepe haline getirilmi olan pelton tipi hidrolik
trbin rotorlarnda mevcuttur.

ekil 24 c- de grld gibi, 1 U

deerinin bymesi iin
1 u
C

deerinin
klmesini etkiler ki bu durumda kanatlarnn formu ok az bklm olan
Kaplan tipi hidrolik trbin rotorlarnda mevcuttur.




a) Pelton tipi hidrolik
trbin rotorlarnda
hz genleri.


b) Francis tipi hidrolik
trbin rotorlarnda
hz genleri.




ekil 24 a-b- Pelton, Francis tipi hidrolik trbin rotorlarnn kanatlarnn kesit
formlar ve su girileri ile klarndaki hz genleri prensip
emalar.
60



c) Kaplan tipi hidrolik
trbin rotorlarnda hz
genleri.



ekil 24 c- Kaplan tipi hidrolik trbin rotorlarnn kanatlarnn kesit formlar ve
su giri k hz genleri prensip emalar.

Bilindii gibi Pelton tipi hidrolik trbin rotorlarnda, suyun, rotor dnme
aral basnc 0 olduundan dnme aralndaki
2
C

deeride 0 C
2
=

dr.

O halde
0 C
2
=

ve 1
i
C C = ; keza,
1 u
C 1 C dir. Bu tip trbinlerde suyun rotordaki evresel
hz ok kk ve hidrolik verim
h
=0,90 kadardr. Gerek su hznn zgl deeri
ise 1
i
C C = =0,97 ve buna uygun olarak
2
i C = 0,94 dr. zgl evresel hz ise
1 U = U = 0,94/2.0,97 0,47 dir.

Francis tipi hidrolik trbinlerle Kaplan tipi hidrolik trbinlerde (st basn
hidrolik trbinlerinde) ise rotorun dnme aralndaki basn deeri sfrdan
byktr. O halde dnme aralndan kaan basnl suyun gerek zgl hz
deerinin karesi
2
C

>0 dr. Bu durumda, bu tip trbinlerde

2
C

deerinin bymesi
ile 1 U zgl evresel hz deeri bymekte ve
1 u
C

deeri ise klmektedir.

Kaplan tipi hidrolik trbin rotorlarnda 1 U en yksek deere ulamakta ve
2
C

0,75 olmaktadr.
Francis tipi hidrolik trbin rotorlarnda ise
2
C

= 0,55-0,70 arasnda
deimektedir.

10-HIZ GENLERNN ZM, G VE VERM HESAPLAMALARI
LE LGL SAYISAL RNEKLER

10.1- RNEK

1- Dzgn konik emme borulu Kaplan tipi hidrolik bir trbin ele
alalm.Bu trbinin giri ap D
1
=1350 mm ve gbek ap D
n
=580 mm olsun.
Trbinin faydal hidrolik ds H
e
=4 m, devir says n=175 d/dak su akmnn
rotordan dikey ktaki as
2
= 90
o
, trbin emme borusunun verimi
s
=% 60,
suyun emme borusundan ktaki zgl k hz
2
a C =% 6 ve zgl hidrolik
akm kayplar
2
v C =% 4 olduuna gre:

61

[ ] m/san
60
n . D .
H . 2g . U U
e
1
1
= =
a) D ortalama rotor ap iin dey giri ve ktaki hz genlerini izelim;

b) Rotor dnme aral su kaaklar kayplar kayplar n=% 2, rotorun su
iinde srtnme kayplar r =% 1 ve mekanik kayplar m=% 1,5 olduuna
gre kW olarak faydal N
n
gcn hesaplayalm:

ZMLER
a)
2
a C =% 6=0,06 ve
s
=% 60=0,60 olduuna gre (36a) numaral eitlikten
yararlanarak suyun zgl k hzn hesaplayalm.

Suyun evresel hz

(61 a) numaral eitlikten yararlanarak
Suyun dey ktaki k as
2
=90
o
;
2 2
C C
m
= ve Kaplan tipi
trbinlerde
m m m
C C C C = = =
2 1
2 olduundan, imdi hz genlerinin izimi
iin btn deerler mevcuttur. Mevcut olan bu deerlere gre aadaki ekil
25- de grlen 2 C , 2 U , 2 W k zgl hzlar genini izebiliriz.

Bu geni, lekli olarak ve 1 U =1,0=100 mm; 2 C =
2 m
C =0,387=38,7 mm
olarak izecek olursak 2 W zgl hzn lerek tesbit edebiliriz. imdi, 2 C , 2 U ,
2 W k geninden yararlanlarak giri genini izelim: i C =1,025=102,5 mm
ve Kaplan tipi trbin rotorlarnda 1 U = 2 U olduu iin 2 W = 2 W dir. Buna gre
aadaki ekil 25- de grlen 1 noktas merkez olmak zere i C =102,5 mm
yarapl bir yay paras ve 1 U hz vektrnn son ucu merkez olmak zere de 2 W
yarapl bir yay paras izilerek bu iki yay parasnn kesitikleri 3 noktas tesbit
edilir. Bu 3 noktas giri dikeyinin getii noktadr. Giri dikeyini veren bu
noktadan dikey bir izgi ile 2 C ve 2 W hz vektrlerinin son ularndan geen yatay
izginin kesitii 4 noktas rotor giriindeki 1 C ve 1 W hz vektrlerinin son
ularn veren noktadr. 1 noktas ile 4 noktasnn aras 1 C hznn deerini ve
1 U = 2 U nin son ucu ile 4 noktas aras ise 1 W hznn deerini verecektir.

[ ]
1,0 U 1,0
4 . 9,81 . 2 . 60
.175 .0,965 3,14
H . 2g . 60
n . D .
U
m 0,965
2
0,58 1,35
2
D D
D
1
e
1
n 1
= = = =
=
+
=
+
=
1,05 C 1,05 0,15 . 0,60 0,04 1 C . C - 1 C i
2
2
s
2
V
2
i = = + = + =
0,387 C 0,15
0,60 1
0,06
1
C
2
s
2
a 2
2
= =

= C
62





ekil 25- Kaplan tipi trbinin hz
genleri.








b) Enerjini devamll ifadesine gre Q=F.C
m
dir.
Buna gre [ ] /san m H . 2g . C . b . r . . 2 Q
3
e m
=

Bu duruma gre rnekte verilen trbin rotorundan geen su debisi

[ ] /san m 4 4 . 9,18 . 2 . 0,387 . 0,385 . 825 0,4 . 3,14 . 2 Q
3
= =

imdi (39 b) eitlikten yararlanarak ilk nce hidrolik verimi hesaplayalm.

Debisel verim
h
=1-
n
=1-0,02=0,98 ve r=0,01; m=0,015 olduundan (51)
numaral eitlie gre toplam verim aada kaydedildii gibi hesaplanabilecektir.

=
v
.
h
- r- m = (1-n ) .
h
- r- m =0,98 .0,90 - 0,01 - 0,01 - 0,15= 0,867
= % 86,7

Suyun zgl arl =1000 kg/m
3
olduuna gre (50 c) numaral eitlikten
yararlanlarak ta rneimizdeki trbinin gc aadaki gibi hesaplanabilecektir.

rnekteki Kaplan tipi hidrolik trbine ait hz genleri diyagramndan
1 C =0,59 olarak alnarak
2
1 C =0,345 deerinden ve (46b) numaral eitlikten
[ ] [ ] dir. m b . .r . 2 F ve m/san H . 2g . C C C
2
e
m
2 m
= = =
0,387 C C
0,4825m r 0,4825 m 0,965 / 2 D / 2 r
0,385 m b 0,385 m
2
0,58 1,35
2
D D
b
2 m
n 1
= =
= = = =
= =

=

90 %
0,90 0,15 . ) 0,60 (1 0,04 1 C . ) (1 C 1
h
2
2
s
V
h
=
= = =
BG 187 1,36 . 136 kW 136 0,867
.
102
.4 .4 1000

.
102
.H .Q
N
e
n
= = = = =
63

yararlanlarak bu trbin rotorunun dnme boluklarndan kaan kaak
sularn zgl basnc
2
1
2
i
2
C C C =

= 1,05 - 0,34 = 0,705 = 70,5 % olarak tesbit

edilebilir. Ancak bu deeri ekil 25- deki lekli hz geninden de grafiksel
olarak tesbit edebilme olana vardr.

10.2- RNEK

2- Francis tipi hidrolik bir trbin rotorunun Q=Q
n
debisi iin aada kaydedilen
deerler verilmektedir:

1 U =0,75 ; 2 U =0,525 ; C
m1
=0,24 ; C
m2
=0,27;

C =1,0;
1
=70
0
;
2
=70
0


Bu trbin rotoru iin:

1- a) q = Q/Q
n
= 1 tam debideki hz genlerini;
b) q = Q/Q
n
= 0,75 debideki giri ve k hz genlerini izelim.

2- a) q = Q/Q
n
= 1 tam debideki hidrolik verimi;
b) q = Q/Q
n
= 0,75 debideki hidrolik verimi hesaplayalm.

ZMLER

1-a) Aadaki ekil 26- da grld gibi 1 noktasndan 1 U =0,75=75 mm ve 2 U
=0,525=52,5 mm mesafeler alnmak suretiyle 1 U ve 2 U hz vektrlerinin
son ular iaretlenir. 1 U vektrne C
m2
=0,27=27 mm uzaklkta bir parelel
izilir ve 2 U nin ucundan
2
=24
o
lik bir izgi izilerek bu izginin, 1 U ve
2 U vektrlerine C
m2
=27 mm mesafede parelel olarak izilen izgi ile
kesitii 2 noktas tesbit edilir. 1 noktas ile 2 noktas aras ve 2 U nin son
ucu ile 2 noktas aras birletirilir. Bylece Q/Q
n
=1 tam debideki k geni
izilmi ve 2 C ile 2 W hz vektrleri elde edilmi olunur.

2 C ve 2 W k hzlar vektrlerinin ynleri ve deerleri bu genden tesbit
edilebilir.

Daha sonra da ekil 26- da grld gibi 2 U nin son ucu merkez olmak
zere 2 W yarapl bir yay izilir ve bu yayn 1 noktasndan geen dikey
izgi ile kesitii 2" noktas tesbit edilir. Sonra da 1 U in son ucu merkez
olmak zere 2" noktasndan geen 2 W yarapl bir yay ile 1 noktas merkez
olmak zere i C =1,0=100 mm yarapl bir yay izilir ve bu iki yayn
kesitii 3 noktas tesbit edilir. Bu 3 noktas giri dikeyinin getii nokta
olduundan bu noktadan geen giri dikeyi izilir. imdi 1 U hz vektrne,
C
m1
=0,24=24 mm uzaklkta bir parelel izilir. 1 U vektrne parelel olarak
64

2 (3/4) 2 2 m
(3/4) 2 m W . 0,75 W ve C . 0,75 C = =
1 W . 0,75 W ve C . 0,75 C
(3/4) 1 1 m
(3/4) 1 m = =
izilen bu izginin 3 noktasndan geen dikey izgiyi kestii 4 noktas 1 C
giri hz vektrnn son ucundan
1
=70
o
lik bir izgi izilerek bu izginin,
1 U vektrne C
m1
=0,24=24 mm uzaklktaki parelel izgiyi kestii 5 noktas
tesbit edilir. 5 noktas 1 W giri hz vektrnn son ucudur. 4 noktas ile 5
noktas aras, yani 1 C hz vektrnn son ucu ile 1 W hz vektrnn son
ucu birletirilerek s W hidrolik darbe bileeni tesbit edilir.

Demek oluyor ki yukarda verilen deerlere sahip olan Francis tipi bu trbin
rotoru q=Q/Q
n
=1 tam debide, yani %100 ayar kanad aklndaki debide
maksimum yk ile alrken hidrolik darbeli (Trbin rotorundan kaynaklanan
titreimli) olarak alacaktr.

ekil 26- Francis tipi trbin rotorunun giri ve kndaki su hzlar genleri.

Q/Q
n
=1, yani %100 debide alma esnasnda
s
W hidrolik darbe vektr
mevcut;
Q/Q
n
=3/4, yani %75 debide alma esnasnda
s
W hidrolik darbe vektr
mevcut deil.

1-b) Francis tipi trbin rotorlarnda, deiik debilerle alma halinde rotor
kanatlarnn aralklarn deitirme olana bulunmad iin enerjinin
devamll artlarna gre rotor kanatlarnn aralklarndan geen su
akmnn q=0,75 debideki boylamsal (meridyensel) hz bileeni ile bal hz
da ayn oranda azalacaktr. Yani q =Q/Q
n
=0,75 tam debide



keza; olacaktr.
65

Bu duruma gre, 3/4 tam debideki hz genlerinin izimi iin gerekli olan
i C deeri bu saysal rnein 1-a) blmnden aynen alnarak ve
2
kanat
k as da deimeyecei iin hz genlerinin izimi mmkn olur.
Bu deerden yararlanlarak ekil 26-da grlen 2 noktas ve
(3/4) 2
C

deeri
tesbit edilebilir.

imdi 3/4 tam debideki
(3/4) 2
W deerini tesbit edelim. Bu deerin tesbit
edilmesi iin nce verilen ekil 23- de gsterilmiti.


2
<90
o
iin ekil 26- daki 3 noktas tesbit edilir.

3 noktasnn tesbiti iin 1 noktas merkez olmak zere
i
C =1,0=100 mm
yarapl bir yay izilir. Sonra da 1 U hz vektrnn son ucu merkez olmak
zere 2 W
(3/4)
yarapl bir yay izilir. Bu iki yayn kesitikleri 3 noktasndan
geen giri dikeyinin
1
=70
o
asndaki izgi ile kesitii 4 noktas
(3/4) 1
C ve
(3/4) 1
W hz vektrlerinin son ularn verir.

1 U hz vektrne parelel olarak izilen
(3/4) 1 m C =0,75.0,18=18 mm
mesafedeki izginin 4 noktasndan gemesi, 3/4 tam debi ile yani maksimum
ykn %75 i ykle alan Francis tipi trbin rotorunda s W hidrolik darbe
vektrnn deerinin sfr olduunu ve trbinin vuruntusuz olarak ve en
yksek verimle altn ifade eder.

2- Yukarda izilen hz genlerinden yaplan lmelere gre:

olarak tesbit edildiinden (39 b) numaral eitlikten yararlanlarak trbinin
hidrolik verimleri hesaplanabilecektir.




dir mm 20,25 0,2025 0,75.0,27 C . 0,75 C
2 m
(3/4) 2 m = = = =
0,07 mm 7 C ve 0,68 mm 68 C iin 0,75 q b)
; -0,085 mm 8,5 C ve 0,55 mm 55 C iin 1 q a)
2(3/4) u 1(3/4) u
2 u 1 u
= = = = =
= = = = =
91 % 0,91
5) 0,525,0,08 (0,75,0,55 . 2
) C . U C . U ( . 2 : iin 1 Q/Q q a)
h
h
2 u 2 1 u 1
h n
= =
+ =
= = =
94,6 % 0,946
) 0,07 . 0,525 - 0,68 . 0,75 2.(
) C . U - C . U ( . 2 : iin 0,75 3/4 Q/Q q b)
h
h
(3/4) 2 u (3/4) 2 1(3/4) u (3/4) 1
h n
= =
=
= = = =
66

60
.n D .
H . 2g . U U
e
1
1
= =
2
2 2 1 2 1 ' W W ; W W ; U U = = =
Elde edilen bu hidrolik verim deeri de Francis tipi trbinlerin 3/4
Q
max
=Q
opt
.. debisi ile almalar esnasndaki verimlerinin, 4/4 Q
max
debisi
ile almalar esnasndaki verimlerinden daha yksek olduunu aka
gstermektedir.

10.3- RNEK

3- H
e
=1000 mlik faydal bir hidrolik d de ve 750 devir/dakika devir says
ile altrlacak olan ve ekil 85- de rotor kepelerinin basit emas grlen
Pelton tipi bir trbin rotoru imal edilecektir.

a) Bu trbin rotorunun evresel zgl hz 1 U =U =0,46 olduuna gre ap ne
kadar olmaldr?

b) Emre amade zgl d
i
C =94 %, rotor kepelerinin su demetini kesme
as
s
=8
o
ve suyun kepelerden k as
2
=14
o
olduuna gre suyun
rotor kepelerinden ktaki zgl kayp miktar ne kadar olacaktr ?

ZMLER

a) U
1
=0,46; n=750 dev/dak ve H
e
=1000 m olduuna gre:

ifadesinden D rotor ap hesaplanabilir.

b) Bu sorunun zm iin aadaki ekil 27- de grlen hz genlerinin
izilmesi gerekecektir.


ekil 27- Pelton tipi hidrolik
trbin rotorlarnda giri
k su hzlar genleri

Pelton tipi trbin rotorlarnda 1 U = 2 U =U olduu iin (46 b) numaral
eitlikteki rotor dnme boluundaki zgl basn eitlii gibi yazlabilir.
Bu duruma gre Pelton tipi hidrolik trbin rotorlar iin

olarak alnr.
Hz genlerinin izimi iin 0 noktasndan saa doru U
1
=U=0,46=46 mm lik bir
doru paras izilerek 1 noktas iaretlenir. 1 noktasndan saa doru
s
/2=4
o
al
m 1,64 D
0,46
.
750 . 3,14
.1000 9,81 2. . 60
U
.

.n
H . 2g 60.
2r D
1
e
=
= = =
0 W W U U C
2
1
2
2
2
2
2
1
2
= + =
67

) C . U C . (U
g
1
H .
2 u 2 1 u 1 n h
=

u1 1 n h
.C U
g
1
H . =

u1 1 e h
C . U H . g . =
e h 1
2
1 e h
H . g . U veya U H . g . = =
bir izgi ile sola doru
s
=14
o
al dier bir izgi izilir. O noktas merkez
alnarak C
i
2
i
C = 94 , 0 = 0,97 = 97 mm yarapl bir yay izilir. Bu yayn
s
/2=4
o
al izgiyi kestii 2 noktas 1 W bal su hz vektrnn son ucudur.

Bu defa da 1 noktas merkez alnarak 2 1 W W = yarapl bir yay izilerek
bu yayn B=14
o
al izgiyi kestii 3 noktas tesbit edilir. 3 noktas da suyun rotor
kepesi kndaki bal hznn son ucunu verir. 0 noktas ile 3 noktas aras rotor
kepesi kndaki 2 C gerek hz deerini verir. 2 C nin hz geni diyagramndan
llerek alnan deeri 2 C =13mm=0,13 dr. Bu duruma gre rotor kepelerinin
kndaki kayp
2
2 C =0,13
2
=0,017=1,7 % olacaktr.

11- HDROLK TRBNLERN DEMLER VE KARAKTERSTK
BYKLKLER LE LGL KISA GENEL BLGLER

11.1- Hidrolik dnn deimesi halinde trbinlerin deiimleri

Hidrolik trbinlerin tiplerini ve rotorlarn ayrntl olarak incelemee
balamadan nce hidrolik trbinleri incelemee ve hidrolik trbin rotorlarn
gelitirmee yarayan baz benzerlik kanunlarndan ksaca bahsetmek yararl
olacaktr.

(23) numaral trbin ana denklemindeki veya

(39a) numaral
e
u2 2 u1 1
h
H . g
C . U C . U

= g denklemindeki U
2
.C
u2
deerini sfr

olarak kabul edecek olursak
(23a)


veya

(39c)

denklemi elde edilecektir. Bu eitliklerdeki H
n
=H
e
olup emre amade, yani i gren
faydal hidrolik ddr.

11.2- Trbin devir saysnn hidrolik dye ball

Daha nce kaydedildii gibi C
u1
=C
1
.Cos
1
dir. Trbin rotoru kanat giri
asn
1
=90
o
olarak seecek olursak giri hzlarna ait gen dik al bir gen
olur. Bu dik gende C
1
.Cos
1
=U
1
olur. Bu durumda yukarda kaydedilen (39c)
numaral eitlik aadaki ekle dnr:
(39d)
68

e h 1 h
H . g . U ve H . g . U = =
e
e h
h
1
H
H

.H .g
.H .g
U
U
= =
60
n . D .
U ve
60
n . .D
U
n
1
= =
e n 1
H
H

n
n
U
U
= =

H
H

n
n
veya
H
H

n
n
n n e n
= =

m dak
devir

H
n
H
n
n
n
n
e
n
1 (

= =
H . . g U ve
cos
U
C
h
= =

1
>90
o
veya
1
<90
o
olmas halleri iin elde edilecek olan (39 d) numaral
eitlie benzer eitlikler de, trbin rotorunun giri apndaki evresel hzn
karesinin hidrolik dye bal olarak deitiini gsterecektir.

Ayn trbin rotorunun, birbirinden farkl olan H ve H
e
gibi iki ayr hidrolik
dde altrld dnlecek olursa bu deiik hidrolik dler iin bu trbin
rotorunun evresel hzlar

olacaktr.

Bu iki eitlii birbirine oranlayacak olursak:

eitlii elde edilecektir.


olduundan dolay


oransal eitlikleri elde edilecektir.



(53)

Bu eitliin anlam udur:

Bir hidrolik trbin rotoru birbirinden farkl iki hidrolik dde kullanlacak
olursa bu trbin rotorunun farkl dlerdeki devir saylarnn birbirine oran,
farkl olan hidrolik dlerin karekklerinin birbirine oranna eit olacaktr.

Buradaki H hidrolik dsn H=1 (m) olarak alacak olursak n=n
1
olacak ve
1 (m) hidrolik dde alacak bu trbin rotorunun n
1
birim devir says aadaki
deere eit olacaktr:

(54)


11.3- Trbin debisinin hidrolik dye ball

Daha nce kaydedildii gibi trbinden geen tahrik suyunun Q debisi iin
aadaki eitlik geerlidir.

Q=F.c
Yine trbin rotoru kanatlarnn giri as
1
=90
o
olmas halinde
olmaktadr.


69


cos
H . . g
.
F Q ve
cos
H . . g
C
h h
= =

H
H
H
H
Q
Q
n e
n
= =
(
(

= =
m
/san m

H
Q
H
Q
Q
3
n
n
e
n
1
e n n
H . Q
H . Q
N
N
=
n
Q
Q
e
H
H
O halde ; 55)

Rotor kanatlar giri as
1
>90
o
veya
1
<90
o
olmas halleri iin de benzer
eitlikler geerli olup, bu durum Q trbin debisinin, hidrolik dsnn
karekkne, yani H ya gre deitiini gstermektedir.

Yine trbin rotorunun H ve H
e
gibi birbirinden farkl iki hidrolik dde
altrldn dnelim. Trbin rotorunun ayn F kesiti ve as iin farkl
hidrolik dlerde aadaki eitlikler geerlidir.

Bu iki eitlii birbirine oranlayp gerekli sadeletirmeleri yapacak olursak
aadaki eitlik elde edilecektir:

(56)


Bu eitliin anlam udur:

Birbirinden farkl iki hidrolik dde altrlan hidrolik bir trbin rotorunun
farkl dlerdeki debilerinin birbirine oran, bu farkl dlerin karekklerinin
birbirine oranna eittir.

72 numaral eitlikteki H dsn H=1 (m) olarak kabul edecek olursak Q=Q
1

olacak ve 1 (m) hidrolik dde alan bu trbin rotorunun birim debisi aadaki
deere eit olacaktr:


(57)


11.4- Trbin gcnn hidrolik dye ball

Daha nce kaydedilen (1) numaral eitlik ile trbin gc N=(.Q.H /
75). olarak ve (50 b) numaral eitlik ile de N
n
=(.Q
n
.H
e
/ 75). olarak
verilmiti. Bu iki eitlii birbirine blerek gerekli ksaltmalar yapacak olursak

eitlii elde edilecektir.

deeri yerine (56) numaral eitlikteki deerini koyacak olursak

aadaki eitlik elde edilecektir:



cos
. H g .
. ve F
cos
. H g .
. F Q
e h h
=
70


H . H
H . H
H
H
H
H
.
H
H
N
N
n n
3
e
3
e
e
n
= = =
(

= =
3
n n
n
e e
n
1
m / BG
H . H
N
H . H
N
N
BG 480 0,80 .
75
1000.3.15

.
75
H . .Q
N
n n
n
= = =


(58)

Bu eitliin anlam udur:

Birbirinden farkl iki hidrolik dde altrlan bir hidrolik trbin rotorunun
farkl dlerde verdii glerin birbirine oran, bu farkl dlerin kplerinin
karekklerinin birbirine oranna eit olmaktadr.

(58) numaral eitlikteki H dsn H=1 (m) olarak kabul edecek olursak
H=1 (m) hidrolik ddeki bu trbinin birim gc N
1
olacaktr. Bu durumda H=1
(m) hidrolik dde alan bu trbinin birim gc aadaki deere eit olacaktr:

(59)



11.5- Trbin devir says ile debisinin ve gcnn hidrolik dye ball ile
ilgili saysal rnekler

RNEK

1- H
n
=15 m hidrolik dde n
n
=120 dev/dak devir says ile dnen ve Q
n
=3
m
3
/san debide alan hidrolik bir trbinin =0,80 verimdeki gc

dir.

Bu trbin H=18 m hidrolik dde, yani 3 m daha yksek bir dde
altrlacak olursa, trbin verimi sabit kalmak artyla, trbinin devir
saysndaki, debisindeki ve gcndeki deiimler ne kadar olacaktr ?

ZM
olacaktr.

Eer bu trbin H=1 m hidrolik dde altrlacak olursa:


BG 630
15 15.
18 . .18 480
H . H
H . H . N
N den
H . H
H . H
N
N
/saniye; m 3,3
15
18 . 3
H
H . Q
Q den
H
H
Q
Q
; dev./dak 132
15
18 . 120
H
H . n
n den
H
H
n
n
n n
n
n n
n
3
n
n
n
n
n
n
n
n
= = = =
= = = =
= = = =
71

; m / (dev/dak) 31
15
120
H
n
n
n
n
1
= = =
; m / /san) (m 0,76
15
3
H
Q
Q
3
n
n
1
= = =
m / m) / (BG 8,27
15 . 15
480
H . H
N
N
n n
n
1
= = =

Birim devir says


Birim su debisi


Birim g :


RNEK

2- Hidrolik ds H
n
=65 m, devir says n
n
=200 dev/dak, debisi Q
n
=8 m
3
/san
ve
verimi =0,83 olan bir trbin rotoru H=65,3 m hidrolik d ile
altrlacak olursa, yine trbin verimi sabit kalmak art ile, devir
saysndaki, debisindeki ve gcndeki deiimler ne olacaktr?

N
n
= . Q
n
. H
n
. / 75=1000 .8 .65 .0,83 / 75=5 755 BG.

ZM


Yukarda verilen 1 ve 2 numaral saysal rneklerdeki deerler tetkik
edildiinde grlecektir ki yksek hidrolik dlerde alacak ekilde imal edilen
hidrolik bir trbinin dsnde az miktarda meydana gelebilecek deimeler trbin
gc ile debisinde az miktarda deimesine neden olmaktadr. Fakat buna karn
dk hidrolik dlerde alacak ekilde imal edilen hidrolik trbin rotorlarnda
ise hidrolik dde az miktarda da olsa bir deiiklik meydana gelmesi, gerek
trbin debisindeki ve gerekse trbin gcndeki deimeler daha byk olmaktadr.
Bu durumun byle olmas doaldr. Zira 1 no.lu saysal rnekte H
n
=15 m hidrolik
dde meydana gelen 0,3 mlik bir deime nominal hidrolik dnn %2si
kadar bir deime olduu halde; 2 no.lu saysal rnekte H
n
=65 m hidrolik dde
meydana gelen 0,3 mlik bir deime nominal hidrolik dnn ancak %0,5i
kadardr.

. BG 795 5
65 . 65
65,3 755.65,3. 5
H . H
H . H . N
N
/san; m 8,02
65
65,3 . 8
H
H . Q
Q
; dev/dak 200,5
65
65,3 . 200

H
H . n
n
n n
n
3
n
n
n
n
= = =
= = =
= = =
72

60
n . .D

60
n . .D
yani U; U U
2 2 1 1
2 1
= = =

D
D
n
n
1
2
2
1
=
12- GEOMETRK OLARAK BRBRNE BENZER OLAN HDROLK
TRBN ROTORLARI N BENZERLK KANUNLARI

12.1- Benzerlik kanunlarnn karlmas

Trbin gcn belirleyen Q su debisi ile H su ds deiik ekillerde
olabilirler. rnein, H ok byk, Q ok kk; H ok kk, Q ok byk, H
byk, Q byk; H kk, Q kk v.s. gibi.

Hidrolik d ve debinin deiik olan bu deerleri, hidrolik trbinin tipini
belirlerler. ok yksek hidrolik dler ve kk debiler iin Pelton tipi hidrolik
trbinler; orta deerdeki hidrolik dler ve her deerdeki debiler iin Francis tipi
hidrolik trbinler ve kk hidrolik dler ve her deerdeki debiler iin de
Kaplan tipi hidrolik trbinler kullanlrlar. Ancak, hidrolik dnn ve su debisinin
deerlerine gre trbin gleri ve devir saylar deiik olarak seilirler.

Biz bu blmde geometrik olarak birbirine benzeyen iki trbin rotorunun
karlatrlmal incelemesini yapmaya alacaz. Bu inceleme esasnda bir trbin
rotorunun D, s, b, vs. gibi lleri dier bir trbin rotorunun ayn lleri ile bir
oran dahilinde kltlm veya byltlm olarak kabul edilecek; fakat her iki
trbin rotoruna ait kanatlarn
1
giri alar ile
2
k alar sabit ve her iki
trbin rotorunda eit olarak kalacaklardr.

nceleme yapacamz 1 no.lu trbin rotorunun giri ap D
1
, devir says n
1

ve debisi Q
1
olsun. 2 no.lu trbin rotorunun ise giri ap D
2
, devir says n
2
ve
debisi Q
2
olsun. Bu iki trbin rotorunun, birbirine eit olan H hidrolik dleri ile
altklarn dnelim:

Hidrolik dler eit ve rotorlarnn
1
ve
2
kanat giri ve k alar da eit
olduklar iin bu iki trbin rotorunun kanatlarnn aralklarndan geen suyun C
gerek hzlar ile W bal hzlar ve U evresel hzlar da birbirlerine eit olacaktr.
Bu durumda

olacaktr.

Bu eitlikte gerekli ksaltmalar yaplacak olursa

D
1
. n
1
= D
2
. n
2
eitlii elde edilecektir.

Bu son eitlikteki devir saylarn birbirine oranlayacak olursak aadaki
eitlik elde edilecektir:


(60)


73

|

\
|
= |

\
|
=
m
Z
- sin . D . b Z .
m
1
- sin
.
Z

. D . b F
|

\
|
=
m.P
Z
P
sin .

.
D F
2

D
D
F
F
2
2
2
1
2
1
=
2
1
2
1
Q
Q
F
F
=
Francis tipi bir trbin rotorunun D, s, b, , t ve a gibi lleri
yandaki ekil 28- de ematik olarak gsterilmi olup, trbin
rotorunun su giri kesiti olan F kesiti aadaki gibi
hesaplanmaktadr.

F= a . b . z

Bu eitlikteki a = Giriteki iki kanat aras genilik,
b = Su giri ykseklii,
Z = Rotor kanat saysdr.

ekil-28

Rotor giri ap evresindeki iki kanat aras blm mesafesi
Z
D .
t

= dir.

Kanat kalnl s olduuna gre:

a + s= t . sin dr ve a = ( .D /Z). sin - s dir.

Kanat kalnl s, rotor ap Dnin mde biri olarak yani s=D/m olarak
gsterilebilinir. Bu durumda:

Bu eitlikteki a deerini F = a . b . z eitliinde yerine koyacak olursak:

ifadesi elde edilir.

Kanat ykseklii b, rotor ap Dnin pde biri olarak yani b=D/p olarak
gsterilecek olursa:

eitlii elde edilir.

Bu ifadeyi her iki trbin rotoru iin yazacak olursak:

Birbirine geometrik olarak benzer olan bu iki trbin rotorunun F
1
kesitini F
2

kesitine oranlayacak olursak aadaki eitlik elde edilecektir:

(61)

F
1
. C
1
= Q
1
ve F
2
. C
2
= Q
2
olduuna ve C
1
= C
2
olduuna gre

olduu grlecektir.
|

\
|
= =
m
1
- sin
.
Z

D
m
D
- sin
.
Z
D .
a
|

\
|
= |

\
|
=
P . m
Z
P
sin .
. D F ve
P . m
Z
P
sin .
. D F
2
2 2
2
1 1
74

2
1
2
2
2
1
2
1
Q
Q
D
D
F
F
= =

D
D
Q
Q
2
1
2
1
2
1
=
2
1
2
1
Q
Q
D
D
=
2
1
1
2
Q
Q
n
n
=
*
N
N
n
n

N
N
. H . Q
. H . Q

. H . Q
. H . Q

n
n
2
1
1
2
2
1
2 2 2
1 1 1
2
1
1
2
=
= = =

eitliklerini aadaki ekillerde yazmak mmkndr.


(62)



(62a)


Daha nce kaydedilen (60) numaral eitliin (62a) numaral eitlik ile
birletirilmesi ile de aadaki eitlik elde edilecektir:

(63)


(63) numaral eitliin sa tarafnn . H ile arplarak gelitirilmesi ile de
aadaki (64) numaral eitlik elde edilebilecektir:






(64)

Bu eitliin anlam udur:
Ayn tipte ve eit hidrolik dde kullanlan ve geometrik olarak birbirine
benzer olan iki trbin rotorunun devir saylarnn birbirine oran, bu iki trbin
rotorunun glerinin tersinin kare kklerinin birbirine oranna eittir.

* Burada dikkat edilmesi gereken husus udur:

Her iki trbin rotoruna ait
1
ve
2
verimleri birbirine eit olarak kabul
edilmilerdir. Ancak gerek durum byle deildir ve tatbikattaki byk trbin
rotorlarnn verimi, kk trbin rotorlarnn veriminden daha byktr. rnein,
modelinin 10 defa bytlmesi ile de elde edilen bir trbin rotorunun verimi,
modelinin veriminden nn takriben %7si kadar daha byktr.


12.2- Eit hidrolik dde alan ve geometrik olarak birbirine benzer olan
iki trbin rotoru ile ilgili saysal rnek

Birinci trbin rotorunun ap D
1
, debisi Q
1
, gc N
1
ve devir says n
1

bilinmektedir. Bu trbin rotoruna geometrik olan benzer olan ve eit hidrolik d
75

2
1
1 2
1
2
2
1
D
D

.
n n
D
D
n
n
= =

2
n
D . 2
D

.
n n
1
1
1
1 2
= =
2
1
2
2
1 2 2
1
2
1
2
1
D
D

.
Q Q
D
D
Q
Q
= =
Q 4
D
) D (2

.
Q Q
1 2
1
2
1
1 2
= =
1 2
1
2
1
1 2
4 N
2
) n (

n
. N N = =
N
.

n
n
N
N
N
n
n

1 2
2
2
1
2
2
1
1
2
= =
ile alan ikinci bir hidrolik trbin rotorunun ap D
2
=2 D
1
olduuna gre bu
trbin rotorunun n
2
devir says, Q
2
debisi ve N
2
gcne olacaktr ?

(60) numaral eitlie gre


olacaktr.

(62) numaral eitlie gre


olacaktr;


(64) numaral eitlie gre


olacaktr.



12.3- Hidrolik dnn deimesi halinde trbinlerdeki deiimler ile eit
hidrolik dde alan ve birbirine geometrik olarak benzer olan trbin
rotorlar iin benzerlik kanunlarnn ksa toplu zeti

a) Birbirinden farkl H ve H
n
gibi hidrolik dlerde alan ayn trbin rotoru iin:

H = 1 metre olmas hali iin:

b) Eit hidrolik dde alan ve aplar D
1
ve D
2
gibi farkl byklklerde olan,
fakat geometrik olarak benzer olan trbin rotorlar iin:

Yukardaki a) ve b) maddelerinde kaydedilen eitliklerin birlikte
kullanlmas ile baka eitliklerin de elde edilebilecei Blm X- da grlecektir.



3/2
n
3/2
3
n
3
n
n
n
n
n
H
H

H
H

N
N
;
H
H

Q
Q
;
H
H

n
n
= = = =
3/2
n
n
3
n
n
1
n
n
1
n
n
1
H
N

H
N
N ;
H
Q
Q ;
H
n
n = = = =

n
n

N
N
;
D
D
Q
Q
;
D
D

n
n
2
1
2
2
2
1
2
2
2
1
2
1
2
1
2
1
= = =
76









BLM III


HDROELEKTRK SANTRAL VE
TESSLERNN GREVLER YAPILI
EKLLER (SINIFLANDIRILMASI)
HAKKINDA KISA GENEL BLGLER










77

BLM III- HDROELEKTRK SANTRAL TESSLERNN GREVLER VE
YAPILI EKLLER (SINIFLANDIRILMASI) HAKKINDA
KISA GENEL BLGLER


1- HDROELEKTRK SANTRAL TESSLERNN GREVLER


Hidroelektrik santral tesisleri, suyun hidrolik akm enerjisini elektrik enerjisine
dntrmek ve sudan elektrik enerjisi retmek amac ile kurulan tesislerdir.

Hidroelektrik santral tesisleri kurulacaklar yerin toporafik durumuna gre eitli
tiplerde ve ekillerde tesis edilirler ve grevleri aada ksaca kaydedilen tesislerin
tamamn veya bir ksmn ihtiva ederler.



- Baraj gvdesi ve gl : Nehir suyunun depolanmas ve su dsnn
elde edilmesine hizmet eder;


- Su alma tesisleri : Baraj glndeki veya nehir yatandaki suyun su iletim
tesislerine alnmasna ve gerektiinde suyun
kapatlmasna hizmet eder;


- Su yollar tesisleri: Su iletim kanal veya su iletim tneli (basnsz tnel)
veya enerji tneli (basnl tnel) veya cebri boru vs. gibi
su iletim tesisleri suyun trbinlere iletilmesine yararlar;


- Santral binas : ine trbinler ve yardmclar ile generatrler ve
yardmclar gibi elektromekanik tehizatn ve koruma,
kontrol-kumanda gibi elektriki tehizatn ve dier
yardmc tehizatn yerletirilmesine yarayan zel bir
binadr;


- Santral k suyu kanal: Trbinlerden kan suyun nehir yatana intikalini
salayan bir tesistir;


- alt tesisleri : Transformatrler, elektriki devre kesicileri, ayrclar,
parafudrlar vs. gibi elektriki tehizatn monte edildii
mahallerdir;


78


-Dip savak tesisleri: Baraj glnn suyunu gerektiinde nehir yata
mansabna brakmaa yarayan tesislerdir;


-Dolu savak tesisleri: Ar yal yllarda baraj gl maksimum su
seviyesine kadar dolduunda, baraj gvdesinin zarar
grmemesi iin fazla gelen sularn nehir yatann
mansabna atlmasna yarayan tesislerdir.



2- HDROELEKTRK SANTRAL TESSLERNN YAPILI EKLLER
(SINIFLANDIRILMASI)


Hidroelektrik santral tesislerinin kurulaca yerin toporafik durumuna gre
eitli ekillerde yapldn yukarda ksaca kaydetmitik. eitli ekillerde kurulmakta
olan hidroelektrik santral tesislerini eitli snflandrmalara ayrmak mmkndr.
Yaplabilecek olan balca snflandrmalar aada ksaca kaydedilmitir.


A- Dlerine gre:

- Alak dl hidroelektrik santrallar H < 10 m
- Orta dl hidroelektrik santrallar H = 10 - 50 m
- Yksek dl hidroelektrik santrallar H > 50 m


B- Kurulu glerine (Kapasitelerine) gre:

- ok kk kapasiteli (mikrotip) hidroelektrik santrallar < 100 kW
- Kk kapasiteli (minitip) hidroelektrik santrallar = 100 - 1 000 kW
- Orta kapasiteli hidroelektrik santrallar = 1 000 - 10 000 kW
- Byk kapasiteli hidroelektrik santrallar > 10 000 kW


C- Depolama durumuna gre:

- Depolamal (baraj gll veya tabii gll) hidroelektrik santrallar
- Depolamasz (kanal tipi veya nehir tipi) hidroelektrik santrallar


D- Baraj gvdesinin tipine gre:

- Arlkl beton gvdeli barajl hidroelektrik santrallar
- Beton kemer gvdeli barajl hidroelektrik santrallar
79


- Kaya dolgu gvdeli barajl hidroelektrik santrallar
- Toprak dolgu gvdeli hidroelektrik santrallar


E- Santral binasnn konumuna gre:

- Yer st hidroelektrik santrallar
- Yer alt hidroelektrik santrallar
- Yar gml veya batk hidroelektrik santrallar


F- alma (Ulusal elektrik sisteminin ykn karlama) durumuna gre:

- Baz yk hidroelektrik santrallar
- Puant yk hidroelektrik santrallar
- Hem baz yk ve hemde puant yk hidroelektrik santrallar


G- Trbinli / Pompajl hidroelektrik santrallar


Yukarda ksaca snflandrlmas yaplan hidroelektrik santral tesislerinin inai
ksmlar ile ilgili bilgilerin topluma aktarlmas konunun uzmanlarna braklm olup
ileride su yollar tesis ve tehizat ile zellikle hidrolik trbinler ile ilgili kapsaml
bilgilerin verilmesine allacaktr.

Ancak aada, deiik tiplerdeki baz hidroelektrik santral tesislerine ait sadece
birka prensip emasnn verilmesi ile yetinilecektir.


















80


Alak dl hidroelektrik santral tesisleri prensip emalar



ekil 29- Tek tarafa ina edilen nehir tipi bir hidrolik santral tesisinin basit
emas.

1- Santral binas; 2- Su giri kapaklar; 3- Su giri zgaralar; 4- Bent ve
dolu savak gvdesi; 5- Kapakl su boaltma havuzlar.




ekil 30- ift tarafl ina edilmi nehir tipi bir hidrolik santraln basit emas.

1- Santral binalar; 2- Bent gvdesi ve dolu savaklar.

81



Koy iine ina edilen nehir tipi hidrolik santrallar




ekil 31- Koy iine ina edilmi nehir tipi bir hidrolik santraln basit
emas.

1- Santral binas; 2- Su giri kapaklar; 3- Su giri zgaralar; 4- Bent gvdesi
ve dolu savaklar.


Kanal zerine ina edilen hidrolik santrallar




ekil 32- Kanal zerine ina edilmi bir hidrolik santral tesisinin basit emas.

1- Ssantral binas; 2- Bent gvdesi ve dolu savaklar; 3- Su giri zgaralar;
4- Kaln zgaralardan geen yzer yabanc maddeleri boaltma kanal.

82



Orta dl (orta basnl) hidrolik santrallar (H<50 m)




ekil 33- Orta dl kanal tipi bir hidrolik santral tesisinin basit emas.

1- Su alma tesisleri, 2- st ak su iletim kanal,
3- st ak su biriktirme havuzu (ykleme havuzu),
4- Cebri boru, 5- Santral binas, 6- Kelebek vana,
7- Kaplan tipi hidrolik trbin, 8- Generatr,
9- Trbin emme borusu k kapa.






ekil 34- Orta dl beton arlk baraj tipi bir hidrolik santral tesisinin basit
emas.

1- Baraj gvdesi (bent), 2- Su giri zgaras, 3- Su giri kapa, 4- Basnl
su galerisi, 5- Santral binas, 6- Francis tipi hidrolik trbin, 7- Generatr,
8- Emme borusu k kapa.

83



Yksek dl (yksek basnl) hidroelektrik santral tesisleri H>50 m

Barajl yksek dl hidroelektrik santral tesisleri











ekil 35- Barajl yksek dl bir hidrolik santral tesisinin basit
emas.


I- Su giri tesisleri, II- Basnl su galerisi veya tneli, III- Denge bacas,
IV- Kelebek vana tesisleri, V- Cebri boru, VI- Santral tesisleri. 1- Su alma
tesisleri zgaralar, 2- Su alma kapa, 3- Kelebek vana, 4- Cebri boru ek
yerleri, 5- Cebri boru ayak betonlar, 6- Cebri boru dirsek betonlar,
7- Kresel vana, 8- Pelton tipi hidrolik trbin.


84














































ekil 36- Barajl ve yksek dl bir hidroelektrik santral tesisi boy kesiti emas

85

Doal gll yksek dl hidrolik santrallar


ekil 37- Doal gll yksek dl hidrolik santral tesisleri basit
emas.

1- Su evirme bendi, 2- Su giri tesisleri, 3- Kum geidi ve dinlendirme
havuzu, 4- st ak su iletim kanal, 5- Su iletim galerisi veya tneli, 6- Su
haznesi veya doal gl, 7- Denge bacas, 8- Cebri boru, 9- Santral tesisleri,
10- Doal gl aya veya dolu sava, 11- letim tneline yaklam galerisi.


Hem trbin ve hem de pompa olarak altrlabilen hidroelektrik santrallar


ekil 38- Hem trbin ve hem de pompa olarak alabilen bir hidrolik santral
tesisinin basit emas.

1- st baraj veya depo, 2- Alt baraj veya depo, 3- Trbin ve pompa iin cebri
boru, 4- Trbin, 5- Motor-generatr, 6- Manevra kaplini (kavramas),
7- Pompa, 8- Kresel vana, 9- Dairesel vana, 10- Kapama vanas, 11-
Silindirik kapak,

Q
p
pompa olaral alma esnasnda baslan su debisi,
Q
t
trbin olarak alma esnasnda tketilen (ekilen) su debisi,
H
sp
st su yzeyi ile alt su yzeyi arasndaki seviye fark
(hidrolik d veya geodezik basma ykseklii).
86


ekil 38- de basit prensip emas grlen ve hem trbin ve hem de pompa
olarak altrlabilinen hidroelektrik santral tesisleri ulusal elektrik ebekelerinin
puant g gereksinimini karlamak amac ile tesis edilirler. Ulusal elektrik
ebekelerine bal olan dier hidrolik veya termik santrallarn rettikleri enerji
miktar puant saatleri dndaki gece saatlerinde gereken fazla, puant saatleri iinde
ise gerekenden daha az olabilir. Hem trbin ve hem de pompa olarak
altrlabilen hidrolik santral tesisleri, puant saatlerinin dndaki gece saatlerinde
ulusal elektrik ebekesinden enerji ekerek niteler motor-pompa olarak
altrlmak suretiyle alt su deposundan st su deposuna su baslr. Puant
saatlerinde ise st su deposundan su ekilerek niteler trbin-generatr olarak
altrlmak suretiyle elektrik enerjisi retilir ve retilen enerji ulusal elektrik
ebekesine verilir. Bylece hem puant saatlerinde ulusal elektrik ebekesinin ilave
g gereksinimi karlanm ve hem de puant saatleri dnda dier hidrolik ve
termik santrallar en yksek verimle altrlma olanaklarna kavuturulmu olunur.

Hem trbin-generatr ve hem de motor-pompa olarak altrlabilinen bu tip
hidrolik santrallarn verimi aadaki ekilde hesaplanr:





















0,73 0,70
) N ( gc motor ekilen ebekeden
) N ( gc generatr verilen ebekeye

M
G
u
= =
87









BLM IV


HDROLK TRBNLERN
(SU TRBNLERNN) TPLER, YAPILI
EKLLER, KULLANILMA SAHALARI,
N TASARIMLARI VE BAZI
KARAKTERSTK DEERLER LE ANA
BOYUTLARININ TESBT HAKKINDA
BLGLER








88


BLM IV- HDROLK TRBNLERN (SU TRBNLERNN) TPLER,
YAPILI EKLLER, KULLANILMA SAHALARI, N
TASARIMLARI VE BAZI KARATERSTK DEERLER
LE ANA BOYUTLARININ TESBT HAKKINDA BLGLER


1- GENEL AIKLAMALAR


Hidrolik trbinler, suyun hidrolik akm enerjisini devaml olarak dner
arklar (rotorlar) yardm ile mekanik enerjiye eviren dner (dinamik) hidrolik
makinalardr.

Hidrolik makinalar su trbinleri (hidrolik trbinler) ve su arklar olmak
zere ikiye ayrlrlar. Su trbinlerinin dinamik hidrolik makinalar olmasna karn
su arklar su arl kuvveti makinalardr.

Hidrolik trbinlerde trbin rotoru kanatlarnn aralklarndan geerilen suyun
basn enerjisi ile hz enerjisi, dnen trbin rotorunun kanatlarnn aralklarnda
mekanik enerjiye dnrler. Buna karn su arklarnda, suyun mevcut olan
potansiyel enerjisi, suyun ark kepelerine dolmak ve arlk tesiri ile ark
dndrmek suretiyle mekanik enerjiye dnr.

Su trbinleri, yani hidrolik trbinler takriben 135 yldan beri imal
edilmektedirler. 19. Yzyl iinde FOURNEYRON, JONVAL, HENSCHEL,
SCHWAMKRUG, ZUPPINGER vs. tarafndan gelitirilmi olan basit ve kk
gl su trbinleri ok abuk yaylm ve su trbinlerinin tahrik ettii
generatrlerde retilen elektrik enerjisi 1891 ylnda OSKAR von MILLER
tarafndan enerji iletim hatt ile uzak yerlerdeki mterilere nakledilebilmitir.

Su trbinlerinden elde edilen elektrik enerjisinin enerji iletim hatlar ile uzak
mesafelere iletilmesi ile birlikte daha byk, daha gl ve birbirleri ile parelel
olarak alan hidrolik santrallar kurulmaya balamtr.

Ancak, modern anlamda otomatik olarak yk-frekans ayarlamas yaplabilen
Francis, Kaplan ve Pelton tipi hidrolik trbinler 1920lerden itibaren yaylmaa
balamlardr. Artk bu tip trbinler ok yaygn olarak kullanlmakta, gnmzde
imal edilen byk gl hidrolik trbinlerin verimleri %93-95 mertebesine kadar
ykselmi bulunmaktadr.

Su trbinlerinin modernleerek byk bir gelime gsterilmelerine karn su
arklar fazla geliememi ve ok kk hidrolik dl ve su debisi ok fazla
deien da kylerinde ok dar bir kullanma sahas iinde kalmlardr.



89

2- HDROLK TRBNLERN YAPILI EKLLER

letme tarzlarna, yapl ekillerine, hidrolik dye ve su akmnn
(hidrolik akmn) rotordaki ynne gre hidrolik trbinleri eitli snflandrmalara
tabi tutmak mmkndr. Ancak, genellikle, hidrolik trbinleri st basn
trbinleri ve serbest pskrtmeli trbinler olmak zere iki ana gruba ayrmak
mmkn grlmektedir.

2.1- st basn trbinleri (Francis ve Kaplan tipi hidrolik trbinler)

st basn trbinleri grubuna Francis tipi hidrolik trbinler ile Kaplan tipi
hidrolik trbinler girmektedir. Bu tip trbinlerde enerji deiimi iin aadaki
ekil 39-a basit prensip emas grlen R trbin rotorundan baka rotordan nce L
ayar mekanizmasnn ve rotordan sonra da S emme borusunun tesis edilmesi
gerekmektedir.

Bu tip trbinlerde, trbin rotoru kanatlarnn aralklarnda suyun giri
basncnda bir dme meydana gelir ve su basncnda meydana gelen bu dme,
suyun ivmelenmesine yani hzlanmasna hizmet eder.

Francis tipi hidrolik trbinler ilk defa 1838 ylnda Amerikal HOWD
tarafndan kefedilmi ve 1848 ylndan da yine Amerikal FRANCIS tarafndan
gelitirilerek denenmitir.

Kaplan tipi hidrolik trbinler ise 1912 ylnda Prof. Dr. VIKTOR KAPLAN
tarafndan gelitirilerek bugnk anlamda modernletirilmilerdir.


















ekil 39 a- Francis tipi bir ekil 39 b- zerine aft balanm Francis
st basn trbinin n tipi bir hidrolik trbinrotorunu
basit prensip emas. fotoraf.
90

Yukardaki ekil 39a- da Francis tipi bir trbinin basit prensip emas, ekil
39b- de Francis tipi bir trbin rotorunun fotoraf ve ekil 40a-, 40b- de ise Kaplan
tipi bir hidrolik trbin rotorunun fotoraflar gsterilmi bulunmaktadr.













ekil 40 a- Kaplan tipi bir hidrolik ekil 40 b- Kaplan tipi bir hidrolik
trbin rotoru fotoraf (kanatlar ak) trbin rotoru fotoraf (kanatlar kapal)

Hem Francis tipi hidrolik trbinlerde ve hem de Kaplan tipi hidrolik
trbinlerde kullanlan trbin ayar kanatlar ve ayar kanatlarn ayarlama emberi
mekanizmas 1860 ylnda Prof. FINK tarafndan kefedilmi ve gnmze kadar
gelime gstermitir. Bu tip trbinlerde kullanlan ayar kanatlarn ayarlama
emberi mekanizmasnn prensibini aklayc basit bir sistem aadaki ekil 41a-
ve 41b- de ve daha gelimi bir ayar emberi mekanizmas ise ekil 41c- de
fotoraflar gsterilmi bulunmaktadr.















ekil 41 a- Ayar kanatlarnn ekil 41 b- Ayar kanatlarnn aklarn
aklarn ayarlayan ayar ayarlayan basit bir ayar emberi
emberi mekanizmasnn mekanizmasnn fotoraf.
basit prensip emas.


91

ekil 41 a- ve 41 b- de grlen:

a- Ayar emberi, b- Ayar kanatlar kolu, c-Ayar kanatlar, d- Ayar
kanatlarnn yerletirildii ember, e- Servomotorun hareketini ayar
emberine ileten kol.






ekil 41 c- Gelimi bir ayar emberi mekanizmas fotoraf.

Francis tipi hidrolik trbinler H=2 (m) ile 600 (m) hidrolik dler ve N=2
(kW) ile 600 000 (kW) gler arasnda imal edilmektedirler. Gnmzde, gc
N= 800 000 (kW) olan Francis tipi hidrolik trbinler imal edilmi bulunmaktadr.

Kaplan tipi hidrolik trbinler de H=2 (m) ile 60 (m) hidrolik dler ve N=2
(kW) ile 200 000 (kW) gler arasnda imal edilmektedirler. Gnmzde, gc
N=500 000 (kW) olan Kaplan tipi trbinler imal edilmi bulunmaktadr.

2.2- Serbest pskrtmeli trbinler (Pelton tipi hidrolik trbinler)

Bu tip trbinler 1880 ylnda Amerikal PELTON tarafndan kefedilmi ve
gelimeleri gnmze kadar devam etmitir. Pelton tipi hidrolik trbinler ok
yksek hidrolik dler ve kk su debileri iin kullanlmaktadrlar. Aadaki
ekil 42- de Pelton tipi bir hidrolik trbinin rotoru ve ekil 43- de ise rotor
kepelerine su fkrtan Pelton dzesinin basit bir prensip emas gsterilmi
bulunmaktadr.

92





ekil 42- Pelton tipi bir hidrolik trbin rotoru fotoraf




ekil 43- Pelton tipi bir hidrolik trbine ait Pelton dzesi basit prensip
emas.


Pelton tipi hidrolik trbinlerde dze memesinden fkran su ekil 42- de
grlen Pelton arknn evresindeki kepelere teetsel olarak arpar. Bu arpma
ile suyun hz enerjisi (kinetik enerjisi) mekanik ie dnm olur ve trbin rotoru
dner. Trbin rotorunun evresindeki kepelere suyun arptrlmas bir veya birka
Pelton dzesi ile yaptrlabilinir. Genellikle kk gl Pelton tipi hidrolik
trbinlerin 1 veya 2 dzesi olmasna karn byk gl Pelton tipi hidrolik
trbinlerin 4 veya 6 adet dzesi bulunur.

Pelton tipi hidrolik trbinler H = 60 (m) ile 1 000 (m) hidrolik dler
arasnda ve N = 2 (kW) ile 100 000 (kW) arasndaki gler iin imal
edilmektedirler. Gnmzde N = 300 000 (kW) gcnde Pelton tipi hidrolik
trbinler imal edilmi bulunmaktadr.
93


zel ve ok basit bir trbin tipi olmakla beraber aadaki ekil 44- de
prensip emas grlen Michell-Banki tipi trbinler de serbest pskrtmeli hidrolik
trbinler snfna dahil edilebilirler. Bu tip trbinler 1903 ylnda Avusturyal
Mhendis M.MICHELL tarafndan kefedilmi ve 1917 ylnda da Macar Prof.
D.BANKI tarafndan gelitirilmitir.

Bu tip zel trbinlerin kullanlma sahas ok dar olup, kk glerde ve
kylerin elektriklendirilmesi iin tatbikat alan bulabilmektedirler.



ekil 44- Michell-Banki tipi bir
zel hidrolik trbinin basit prensip
emas.

D
1
= Rotorun d ap,

D
2
= Rotorun i ap,

a = Su girii ve su debisinin
ayarlama dzeni.


3- HDROLK TRBNLERN YAPILI EKLLERNE AT
AIKLAMALAR

Tahrik suyunun rotor giriindeki basncna gre hidrolik trbinleri:

1- st basn trbinleri: 1.1- Francis tipi hidrolik trbinler,
1.2- Kaplan tipi hidrolik trbinler,

2- Serbest pskrtmeli
trbinler: 2.1- Pelton tipi hidrolik trbinler,
2.2- Michell-Banki tipi zel trbinler

olmak zere gruplara ayrmtk.

Bunlardan st basn trbinlerini yani Francis ve Kaplan tipi hidrolik
trbinleri yapl ekilllerine gre de, rnein trbin salyangozunun ekline gre de
aada kaydedilen gruplara ayrmak mmkndr.

1. a- Salyangozsuz st basn trbinleri,
1. b- Beton salyangozlu st basn trbinleri,
1. c- elik salyangozlu st basn trbinleri,
1. d- Boru tipi (boru iine yerletirilen) st basn trbinleri.

94

Ayrca, Francis tipi hidrolik trbinleri eksen durumuna, Kaplan tipi hidrolik
trbinleri rotor kanatlarnn durumuna, Pelton tipi hidrolik trbinleri ise eksen
durumuna ve dze (enjektr=pskrtc) saysna gre de aada kaydedilen
deiik gruplandrmalara ayrmak mmkndr:

Francis tipi trbinler: 1- Yatay eksenli Francis tipi hidrolik trbinler,
2- Dey eksenli Francis tipi hidrolik trbinler.

Kaplan tipi trbinler: 1- Rotor kanatlar sabit olan pervane tipi hidrolik
trbinler,
2- Rotor kanatlar ayarlanabilen Kaplan tipi hidrolik
trbinler.

Pelton tipi trbinler: 1- Yatay eksenli Pelton tipi hidrolik trbinler,

1.1- Tek dzeli Pelton tipi hidrolik trbinler,
1.2- Birden fazla dzeli Pelton tipi hidrolik trbinler,

2- Dey eksenli Pelton tipi hidrolik trbinler,

2.1- Tek dzeli Pelton tipi trbinler,
2.2- Birden fazla dzeli Pelton tipi trbinler.


Hidrolik trbinlerin yapl ekillerine gre yaplan yukardaki
snflandrmada kaydedilen baz trbin ve ekilleri ile ilgili olarak aada baz
ksa genel bilgiler verilmi bulunmaktadr.


3.1- st basn trbinleri (Francis ve Kaplan tipi trbinler)

3.1.1- Salyangozsuz st basn trbinleri

Aadaki ekil 45 a- ve 45 b- de basit emalar grlen bu tip trbinler
H=5 (m) hidrolik dlere ve N=500 (kW) glere kadar imal edilen kk gl
ve eski tip trbinlerdir. 250 (kW) glere kadar yatay eksenli olarak ve 250-500
(kW) glere kadar da dey eksenli olarak imal edilirler. Ancak gnmzde byle
kk gler iin de modern hidrolik trbinler imal edilmektedir.









95


ekil 45 a- Yatay eksenli Francis tipi salyangozsuz bir trbin emas.

1- Su giri zgaras, 2- Su giri kapa, 3- Trbin rotoru, 4- Trbin emme
borusu, 5- Trbin yata ve aft, 6- Trbin ayar kanatlarn el ile ayarlama
mekanizmas, 7- Volnt, 8- k suyu kapak yuvalar.

















ekil 45 b- Dey eksenli Francis tipi salyangozsuz trbin emas.

1- Su giri zgaras, 2- Su giri kapa, 3- Su galerisi betonu, 4- Trbin
rotoru, 5- Trbin emme borusu, 6- Devir ykseltme anzuman, 7- Generatr,
8- kavrama, 9- Hz reglatr, 10- k suyu kapa yuvas.

96

3.1.2- Beton salyangozlu st basn trbinleri

Bu tip trbinlerin kullanld yerler byk su debili ve hidrolik ds H=
10 (m) kadar olan nehir tipi hidrolik santrallardr. Beton salyangozlu st basn
trbinlerinin salyangoz kesiti genellikle dikdrtgen trapez kesitli olarak betondan
ina edilirler ve salyangozlarn i yzeyleri ayrca elik sa konstrksyon ile
kaplanmazlar.

Bu tip trbin tesislerinin basit bir emas aadaki ekil 46- da gsterilmi
bulunmaktadr.

ekil 46- Beton salyangozlu Kaplan tipi bir trbin emas.

1- Su giri zgaralar, 2- Beton salyangoz, 3- Yneltici sabit kanatlar, 4-
Trbin ayar kanatlar, 5- Trbin rotoru, 6- Trbin emme borusu, 7- aft, 8-
Generatr, 9- Trbin emme borusuna giri galerisi, 10- Gezer kpr vinci.

SS=st su seviyesi, ASS=Alt su seviyesi.

3.1.3- Boru tipi st basn trbinleri

H=25 (m) hidrolik dlere ve N=10 000 (kW) glere kadar imal edilirler.
Bu tip trbinlerin rotorlar Kaplan tipi hidrolik trbin rotorlardr. Salyangozlar
bulunmad ve daha ziyade dzgn rejimli nehirlerde veya nehirlerin akm rejimi
dzenlenmi olan ksmlarnda ve bir boru iine yerletirilebilecek ekilde imal
edildikleri iin boru tipi trbin adn alrlar. Yatay eksenli veya eik eksenli
olabilirler.

97

Aadaki ekil 47-, 48-, 49- ve 50- de deiik boru tipi trbinli nehir tipi
hidrolik santral tesislerinin basit emalar verilmi bulunmaktadr.

ekil 47- Boru tipi bir st basn trbinli hidrolik santral emas.

a- Trbin rotoru, b- Trbin aft, c- anzuman, d- Generatr, e- Su giri
kapa f - Su giri zgaras, g- Izgara temizleme tertibat, h- Trbin k
suyu kapa, i - k suyu kapa tahrik mekanizmas.


ekil 48- H=6 (m), n=165/1 000 dev/dak ve N=1 200 (kW) gcnde boru tipi
trbinli bir hidrolik santral emas.
98



ekil 49- H=5,3 m, Q=99,5 m
3
/san, n=85/750 dev/dak N=4 650 kW gcnde boru
tipi trbinli bir trbin-generatr nitesi kesit emas.

1- Trbin ayar kanatlar, 2- Trbin rotoru kanatlar, 3- Rotor kanatlarn
ayarlama dzeni, 4- Devir ykseltici anzuman, 5- Generatr.


ekil 50- Boru tipi trbinli modern bir hidroelektrik santral emas.
99


3.1.4- Dairesel kesitli elik salyangozlu st basn trbinleri

Dairesel kesitli elik salyangozlu Kaplan tipi st basn trbinleri H=60 (m)
hidrolik dlere ve N=500 000 (kW) glere kadar imal edilmektedirler.

Dairesel kesitli elik salyangozlu Francis tipi st basn trbinleri ise H=600
(m) hidrolik dlere ve N=600 000 (kW) glere kadar imal edilmektedirler.
Gnmzde N=800 000 (kW) gcnde dairesel kesitli elik salyangozlu Francis
tipi hidrolik trbinler imal edilmi bulunmaktadr.

Bu tip trbinlerin dairesel kesitli elik salyangozlarnn evresine betorname
demirli ok salam beton iinde kalan betorname demirleri elik salyangoza
kaynak edilmek suretiyle balanrlar.

H=100 (m) hidrolik dlere kadar gri dkmden yaplan ve H=250 (m)
hidrolik dlere kadar da elik dkmden yaplan salyangozlarn kullanlmas
olana vardr. Ancak, gnmzde imal edilen byk gl hidrolik trbinlerin
salyangozlar artk haddelenmi elik salarn uygun formlarda bklp kaynak
edilmeleri yntemi ile imal edilmektedirler.

Aadaki ekil 51-, 52-, 53- ve 54- de dairesel kesitli elik salyangozlu
Kaplan ve Francis tipi st basn hidrolik trbinlerinin kesit emalar gsterilmi
bulunmaktadr.



ekil 51- Dairesel kesitli elik salyangozlu Kaplan tipi bir st basn hidrolik
trbin tesisinin kesit emas.
100


Dairesel kesitli trbin salyangozlarnn elik salarn ekillendirilmesi ve
kaynak konstrksyonlu olarak imal edili yntemleri hakknda, daha sonraki
blm VIII-6- da, ayrca bilgi verilmi bulunmaktadr.




ekil 52- Dairesel kesitli dkme demir salyangozlu yatay eksenli ve kk
gl Francis tipi bir st trbinin yar kesit emas.

a- Trbin ayar kanatlar, b- Ayar kanad yata, c- Szdrmazlk contas, d-
Ayar kanad kolu e- Ayar kanad kolunun ayar emberine balants, f-
Trbin kapa, g- Ayar emberi mekanizmas, h- Ayar kanatlarnn tesbit
edildii hz emberi, i- Anma emberleri (aynalar), k- Anma emberi, l-
Trbin rotoru.
101



ekil 53- Dairesel kesitli, elik dkm salyangozlu yatay eksenli Francis tipi bir
hidrolik trbinin kesit emas.

H
n
= 364 m,
Q
n
= 18,75 m
3
/san,
n
n
= 500 dev/dak.,
N
n
= 80 000 BG.

1 - elik dkm salyangoz,
2 - Ynlendirici sabit kanatlar,
3 - Ayar kanatlar,
4 - Trbin rotoru,
5 - Emme borusu,
6 - Trbin aft,
7 - Trbin yata
102




ekil 54- Dairesel kesitli elik salyangozlu, dey eksenli Francis tipi bir st
basn hidrolik trbinin kesit emas
.
H
n
=265 m; Q
n
=51,3 m
3
/san.;
n
n
300 dev/dak; N
n
163 000 BG.

1- elik satan imal edilmi salyangoz, 2- Trbin ayar kanatlar,
3- Trbin rotoru, 4- elik sa kaplamal emme borusu, 5- Generatr,
6- Trbin hz reglatr.
103


3.2- Serbest pskrtmeli trbinler (Pelton trbinleri)

3.2.1- Pelton tipi hidrolik trbinler

Pelton tipi hidrolik trbinler yatay eksenli veya dey eksenli olarak imal
edilmektedirler. Genellikle kk ve orta gl Pelton tipi hidrolik trbinler yatay
eksenli ve tek dzeli (1adet pskrtcl) veya 2 dzeli (2 adet pskrtcl)
olarak ve byk gl pelton tipi hidrolik trbinler ise dey eksenli ve 4 veya 6
adet gibi ok dzeli olarak imal edilirler.

Aadaki ekil 55- ve 56- da yatay eksenli ekil 57- de ise dey eksenli
Pelton tipi hidrolik trbinler ile ilgili emalar verilmi bulunmaktadr.









ekil 55- Yatay eksenli Pelton tipi bir hidrolik trbin-generatr nitesinin emas


H
n
=940m, Q
n
=4,42 m
3
/san, n
n
=500 dev/dak, N
n
=50 000 BG.

104



a)


b)

ekil 56- Yatay eksenli 2 dzeli (2 pskrtcl) bir hidrolik trbin-generatr
nitesinin emas.

H
n
=358,5m, Q
n
=12,35 m
3
/san, n
n
=375 dev/dak, N
n
=52 400 BG.

a) Dze eksenlerine paralel kesit grn,
b) Genel grn.

1- Trbin rotoru, 2- Dze (pskrtc) inesi, 3- Su demeti saptrcs, 4- Su
demeti saptrcsna kumanda servomotoru, 5- D muhafaza, 6- k suyu
ukuru elik kaplamas, 7- Su freni dzesi (pskrtcs), 8- Generatr,
9- Trbin kresel vanas.
105


a) Dikey kesit grn.


b) Dzelerin ekseninden geen yatay kesitin stten grn.

ekil 57- Dey eksenli, 6 dzeli Pelton tipi bir trbin-generatr nitesi emas.
H
n
=540 m, Q
n
=18 m
3
/san, n
n
=360 dev/dak, N
n
=135 000 BG.
106

3.2.2- Michell-Banki tipi zel hidrolik trbinler

Michell-Banki tipi zel hidrolik trbinlerle ilgili olarak ksa ayrntl bilgiler
blm XIV- de verilmi bulunmaktadr.

4- HDROLK TRBNLERN KULLANILMA SAHALARI

Hidrolik dnn ve trbinden geecek su debisinin deerlerine gre hidrolik
trbinlerin kullanlma sahalar deiir.

Kaplan tipi hidrolik trbinler byk su debilerinde ve kk dlerde
kullanrlar iken Francis tipi hidrolik trbinler genel olarak orta ykseklikdeki su
dlerinde ve orta deerlerdeki su debilerinde kullanlrlar.

Pelton tipi hidrolik trbinler ise kk su debilerinde ve ok yksek su
dlerinde kullanlrlar.

Aadaki ekil 58- ve ekil 59- daki grafiklerde su dsne ve su debisine
bal olarak hidrolik trbinlerin kullanlma sahalar gsterilmi bulunmaktadr.

ekil 58- ve 59- da verilen grafikler kullanlarak hangi hidrolik dde ve
hangi su debisinde hangi tip hidrolik trbinin kullanlabileceini tesbit edebilmek
iin ncelikle hidrolik dnn ve su debisinin tesbit edilmesi gerekmektedir.

Barajl (depolamal) hidroelektrik tesislerinde ve barajsz (depolamasz)
kanal veya nehir tipi hidroelektrik santral tesislerinde hidrolik dnn nasl tesbit
edilecei takip eden madde 5- de ksaca aklanmaya allmtr.



















107






ekil 58- Hidrolik d deerleri ile su debisi deerlerine gre hidrolik trbinlerin
kullanlma sahalar.



108









ekil 59- Hidrolik d deerleri ile su debisi deerlerine gre hidrolik trbinlerin
kullanlma sahalar.


109

5- HDROLK TRBNLERN N TASARIMLARI VE BAZI
KARAKTERSTK DEERLER LE ANA BOYUTLARININ TESBT


5.1- Trbin Dizayn (Projelendirme) Dsnn Tesbiti

5.1.1- Barajl (Depolamal) Hidroelektrik Santral Tesislerinde Trbin
Dizayn Dsnn Tesbiti

Hidroelektrik santral tesislerinde kullanlan hidrolik trbinlerin projelendirilmeleri
iin dizayn dsnn tesbit edilmesi ok byk nem tamaktadr. zellikle barajl
(depolamal) HES tesislerine ait baraj gllerinin su seviyeleri mevsimlere gre byk
deiiklikler gsterir. Bu duruma bal olarak da bu tip hidrolik santrallarn su dleri
mevsimlere gre byr veya klr. Bu nedenle barajl (depolamal) HES tesislerinde
kullanlacak hidrolik trbinler iin yle bir dizayn (projelendirme) ds seilmesi
gerekir ki baraj gl seviyesi ykseldii veya alald zamanlarda trbinler bu
durumdan en az etkilensin ve yksek verimle altrlabilsin.

Barajl (depolamal) HES tesislerinde baraj gllerinin su seviyelerine gre
deimekte olan maksimum ve minimum brt hidrolik dler ile su yollarndaki
hidrolik kayplar ve net hidrolik dler ile trbin dizayn (projelendirme) dsn
tarif edebilmek iin aadaki ekil 60- da verilen ema tertip edilmitir. Bu ekildeki
emann tetkikinden anlalaca gibi:

*Maksimum Brt D

Baraj glnn maksimum iletme seviyesi ile, santralda sadece bir adet trbin
yksz olarak almakta iken, santral k suyu seviyesi arasndaki kot fark kadardr
ki bu fark, yani maksimum brt d, trbin dizayn dsnn %125inden daha byk
olmamaldr.

*Minimum Net D

Baraj glnn minimum iletme seviyesi kotu ile, santraldaki btn trbinler
%100 ayar kanad aklklar ile almakta iken oluan santral k suyu seviyesi kotu
arasndaki kot farkndan, su yollarndaki btn hidrolik kayplar ktktan sonra kalan
net ddr ki bu d, trbin dizayn (projelendirme) dsnn %65inden daha kk
olarak seilemez.

*Dizayn (Projelendirme) Ds

Baraj glnn arlkl ortalama iletme seviyesi kotu ile, santraldaki btn
trbinler %100 ayar kanad aklklar ile almakta iken oluan santral k suyu
seviyesi arasndaki kot farkndan, su yollarndaki btn hidrolik kayplar ktktan sonra
kalan net ddr.
110

5.1.2- Barajsz (Depolamasz) Kanal ve Nehir Tipi HES Tesislerinde Trbin
Dizayn (Projelendirme) Dsnn Tesbiti
ekil 60- Francis ve Kaplan tipi hidrolik trbinler iin iletme (altrlma) dleri ile
dizayn (projelendirme) dsn gsterir prensip emas.
111

75
. H . .Q
N
t d

=
t d
. H . Q . 3,3 1 =
102
. H . .Q
N
t d
=
t d
. H . Q . 9,8 =
Bu tip hidroelektrik santral tesislerinde su iletim kanal, su iletim tneli (basnsz
tnel) ve ykleme havuzu su seviyeleri ile santral k suyu seviyeleri de ok byk
deiiklikler gstermemektedir. Bu nedenledir ki bu tip HES tesislerinde ykleme odas
su seviyesi st kotu ile santral k suyu seviyesi st kotu arasndaki farktan basnl su
yollarndaki btn hidrolik kayplar karldktan sonra kalan net d trbin dizayn
ds olarak tesbit edilebilir.

5.2- Trbin Gcnn ve Trbin Tipinin Tesbiti

5.2.1- Trbin Tipinin Tesbiti

Net hidrolik ds ve debisi tesbit edilmi olan bir hidrolik trbinin tipi, baz
hidrolik trbin imalats firmalar tarafndan hazrlanm olan ve birer rnei ekil 58-
ve ekil 59- da verilen abaklardan yararlanmak suretiyle tesbit edilebilir.

5.2.2- Trbin Gcnn Tesbiti

Hidrolik trbinlerin gc aada verilen formller ile veya baz hidrolik trbin
imalats firmalar tarafndan hazrlanm olan ve takip eden sayfalardaki ekil 61-, 62-,
63-, 64-, 65-, 66-, ve 67-, de rnekleri verilen grafiklerden yararlanmak suretiyle tesbit
edilebilir.


(BG) veya (kW)


(BG) veya (kW)


Bu eitlikteki N = Trbin gc........................... (BG) veya (kW)

= Suyun zgl arl............... (1000 kg/m
3
)

Q = Trbin debisi......................... (m
3
/san)

H
d
= Trbin dizayn net ds...... (m)


t
= Trbin verimi........................ (%)

5.3- Trbin zgl Devir Saysnn Tesbiti

Hidrolik trbinlerin zgl devir saylar deiik imalatc firmalar ve aratrmaclar
tarafndan hidrolik net dizayn dsne bal olarak gelitirilmi olan ve aada
kaydedilen amprik formllerden istifade edilerek tesbit edilebilir.



112

5.3.1- Francis Tipi Hidrolik Trbinlerin zgl Devir Saysnn Tesbiti

A. Oesterlene gre :
0,7
d
max S
) (H
500 3
n = (dev/dakm)

* Voithe gre :
0,7
d
max S
) (H
140 4
n = (dev/dakm)

* Kuarner Bruga gre :
0,7
d
max S
) (H
000 5
n = (dev/dakm)

* Egyazarofa gre :
0,7
d
max S
) (H
000 5
n = (dev/dakm)

* USA Bureau of Reclamationa gre :
0,5
d
max S
) (H
334 2
n = dev/dakm)

* F.Siervo ve F.Levaya gre :
0,65
d
max S
) (H
470 3
n = (dev/dakm)

Bu eitliklerdeki n
s

max
= Trbin zgl devir saysnn maksimum deeri (dev/dak-m)

H
d
= Trbinin dizayn net ds (m)


5.3.2- Kaplan Tipi Hidrolik Trbinlerin zgl Devir Saysnn Tesbiti


* F.Keyle gre :
0,4
d
max S
) (H
750 1
n = (dev/dakm)


* Mazarofa gre :
0,57
d
max S
) (H
200 2
n = (dev/dakm)


* USA Bureau of Reclamationa gre :
0,5
d
max S
) (H
702 2
n = (dev/dakm)

* F.Leva ve F.Siervoya gre :
0,489
d
max S
) (H
417 2
n = (dev/dakm)

113



) (
) (
.
) (
) (
.

5 , 0
25 , 1
2 / 1
4 / 5
N
H
n
N
H
n n
d
s
d
s
= =
p
f . 0 6
n =
5.4- Trbin Devir Saysnn Tesbiti

Hidrolik Trbinlerin n projelendirilmesi esnasnda trbin gc, trbin tipi ve
zgl devir says tesbit edildikten sonra trbin devir saysnn tesbiti iin;

a) zgl devir saysndan istifade ile,

b) Baz imalat firmalarca hazrlanm olan ve takip eden sayfalarda verilen ekil 61-,
62,- 63-, 64-, 65-, 66- ve 67- de verilmi olan abaklardan istifade ile,

c) Frekans formlnden istifade ile trbin devir says tesbit edilebilir.

Burada dikkat edilmesi gereken en nemli husus, hidrolik dden azami gcn
elde edilmesi iin zgl devir says n
s
in maksimum deeri ve trbin devir says n
nin bir alt deeri seilmelidir.

Trbin devir says arttka trbin ve generatr ebatlar ile santral binasnn
boyutlar klr ve elektromekanik tehizatn fiyat azalr. Fakat buna mukabil trbinin
kavitasyon olay tehlikesine kar daha derine tesis edilmesi gerekir ve bu nedenle
hafriyat bedeli artar. Bu hususlar dnlerek n
s
ve n deerlerinin uygun seilmesi
gerekir.


Trbin devir says: (dev/dak)


ve (dev/dak)

Bu eitlikteki; n = Trbin-generatr devir says, (dev/dak)
n
s
= Trbinin zgl devir says, (dev/dak-m)
H
d
= Trbinin dizayn net ds, (m)
N = Trbin gc, (BG)
f = Ulusal elektrik sistemi frekans, (50 H
z
)
P = Trbinin tahrik ettii generatrn ift kutup says, (adet)

Frekans 50 Hz olan bir enterkonnekte ebekeyi besleyecek olan trbin-generatr
nitesinin devir says, 1500 1000 750 600 500 428 375 300 250 214 -
187,5 166,7 150 125 107 93,75 75 ve 60 dev/dak deerlerinden birine uygun
olarak seilebilir.

Hidrolik net ds ve debisi bilinen bir hidrolik trbinin devir saysnn tesbit
edilmesine yarayan abaklar takip eden sayfalardaki ekil 61 62 63 64 65 66 ve
67 - de verilmitir.
114



ekil 61- Dey eksenli Francis tipi hidrolik trbinler iin D-Debi-G-Devir says
ilikileri
115

YATAY EKSENL FRANCS TP HDROLK TRBNLER



ekil 62- Yatay eksenli Francis tipi hidrolik trbinler iin D-Debi-G-Devir says
ilikileri
116

KAPLAN TP HDROLK TRBNLER


ekil 63- Kaplan tipi hidrolik trbinler iin D-Debi-G-Devir says ilikileri
117

1 ENJEKTRL PELTON TP HDROLK TRBNLER



ekil 64- 1 Enjektrl Pelton tipi hidrolik trbinler iin D-Debi-G-Devir says
ilikileri
118

2 ENJEKTRL PELTON TP HDROLK TRBNLER

ekil 65- 2 Enjektrl Pelton tipi hidrolik trbinler iin D-Debi-G-Devir says
ilikileri
119

3 ENJEKTRL PELTON TP HDROLK TRBNLER

ekil 66- 3 Enjektrl Pelton tipi hidrolik trbinler iin D-Debi-G-Devir says
ilikileri
120

4 ENJEKTRL PELTON TP HDROLK TRBNLER

ekil 67- 4 Enjektrl Pelton tipi hidrolik trbinler iin D-Debi-G-Devir says
ilikileri
121

( )
( )
0,67
s 3
5 , 0
d 3
3
n . 0,0211
(m)
n
H . . 84,47
D
=
=
1000
n . 2,5
0,31 k
(m)
n
) (H . k . 84,5
D : ap D
S
u
0,5
d u
3 3
+ =
=
5.5- Trbin Rotoru (Trbin ark) Ana Boyutlarnn Tesbiti

Deiik firmalar veya aratrmaclar tarafndan, trbinin zgl devir saysna ve
trbin rotoru k apna bal olarak, gelitirilmi olan amprik formllerden istifade
edilerek trbin rotoru ana boyutlarnn tesbiti yaplr.

5.5.1- Francis Tipi Hidrolik Trbin Rotoru Ana Boyutlarnn Tesbiti

*USA Bureau of Reclamation'a gre:







*Siervo ve Leva'ya gre:



ekil 68-Francis tipi trbin rotoru
ana boyutlar.
Trbin rotoru orta giri ap :
3
s
1
D . )
n
5 , 94
4 , 0 ( D + = (m)
Trbin rotoru alt giri ap :
s
3
2
n . 00038 , 0 96 , 0
D
D
+
= (m)

H
1
ykseklii : H
1
= ( 0,94 + 0,000025. n
s
) . D
3

H
2
ykseklii :
3
s
2
D . )
n
42
05 , 0 ( H + = 50< n
s
<110 iin (m)

H
2
ykseklii :
s
3
2
n . 0013 , 0 16 , 3
D
H

= 110< n
s
<350 iin (m)

Bu eitliklerdeki : H
d
= Trbin dizayn (projelendirme) net ds (m)

n = Trbinin devir says (dev/dak)

n
s
= Trbinin zgl devir says (dev/dakm)


122

D . )
n
94,64
0,25 ( D
M
s
m
+ =
5.5.2- Kaplan Tipi Hidrolik Trbin Rotorlar Ana Boyutlarnn Tesbiti


* USA Bureau of Reclamation'a gre:



* Siervo ve Leva'ya gre:

ekil 69- Kaplan tipi trbin rotoru ana
boyutlar.


Trbin rotoru gbei ap : (m)

H
M
ykseklii :
M 403 , 0
S
m
D . )
n
94 , 6
( H = (m)
H
1
ykseklii :
M 5
s
1
D . )
10
n . 17 , 5
38 , 0 ( H + = (m)

D
M
= Trbin rotoru kanatlarnn dtan da ap ls (m)

5.6- Trbin Salyangozu Ana Boyutlarnn Tesbiti

Deiik firmalar veya aratrmaclar tarafndan trbinin zgl devir saysna ve
Francis tipi trbinlerde rotorun (arkn) D
3
k apna, Kaplan tipi trbinlerde ise rotor
kanatlarnn D
m
d apna bal olarak gelitirilmi olan ampirik formllerden istifade
ederek tesbit edilebilirler.

Francis tipi hidrolik trbin salyangozlarnn ana boyutlar aadaki ekil 70- de,
bu ana boyutlar ile ilgili ampirik formller aadaki madde 5.6.1- de; Kaplan tipi
hidrolik trbinlerin salyangozlarnn ana boyutlar aadaki ekil 71- ve 72- de, bu ana
boyutlar ile ilgili ampirik formller ise aadaki madde 5.6.2- de verilmitir.



0,67
s 3
0,5
d 3
M
) (n . 0,0233
(m)
n
) .(H 84,47.
D
=
=
3
s
u
0,5
d u
M M
10
n . 1,61
0,79 k
(m)
n
) .(H 84,5.k
D : ap D
+ =
=
123

(m) D . )
n
48,8
(1,50 D
(m) D . )
n
49,25
(1,32 C
(m) D . )
n
54,8
(1,1 B
(m) D . )
n
19,56
(1,2 A
(m/sn)
) (n
84,4
V
3
s
3
s
3
s
3
s
0,44
s
1
+ =
+ =
+ =
=
=
5.6.1- Francis Tipi Hidrolik Trbin Salyangozu Ana Boyutlar

*Siervo ve Leva'ya gre:

Salyangoz giriindeki su hz = V
1
















ekil 70- Francis tipi trbin salyangozu
ana boyutlar emas


M= ( 0,60+0,000015 . n
s
).D
3
(m); D
3
= Trbin rotoru su k d ap (m)


5.6.2- Kaplan Tipi Hidrolik Trbin Salyangozu Ana Boyutlar

*Siervo ve Leva'ya gre:

a) Keli kesitli beton salyangoz ana boyutlar:
Salyangoza su girii hz V
1
=2,44 - 1,19. n
s
/ 1 000 (m/san)

(m) .D ) n . 0,00049 0,88 ( L (m); D . ) n . 0,00065 0,1 ( I
(m) .D )
n
81,75
0,79 ( H (m); D . )
n
96,5
0,89 ( G
(m) .D )
n
131,4
1,0 ( F (m); D . )
n
63,6
(0,98 E
3 s 3 s
3
s
3
s
3
s
3
s
+ = + =
+ = + =
+ = + =
(m)
10
n
1,48. 0,55
D
C (m);
10
n
8,92. 0,76
D
B
5
s
M
2
5
s
M
2
+
=
+
=
124

[ ]
(m) D .
10
n . 2,71
1,21 E
(m) D .
10
n . 5,74
1,59 D
(m) D .
10
n . 3,24
1,46 C
(m) D .
10
n . 3,79
1,26 B
(m) D . ) (n . 0,40 A
(m/san)
n
729,21
3,17
M
4
s
1
M
4
s
1
M
4
s
1
M
4
s
1
M
0,20
s 1
s
1
|

\
|
+ =
|

\
|
+ =
|

\
|
+ =
|

\
|
+ =
=
+ = V
( )
(m) D .
n
136,28
1,03 M
(m) D .
n
105,29
1,44 L
(m) D . n 21,47. 0,44 I
(m) D .
n
4,69
1,19 H
(m) D .
n
7,79
1,36 G
(m) D .
10
n 3,18.
1,62 F
(m) D .
10
n 2,11.
1,48 E
(m) D .
10
n 9,05.
1,58 D
M
s
2
M
s
2
M s 2
M
s
2
M
s
2
M
5
s
2
M
5
s
2
M
5
s
2
|
|

\
|
+ =
|
|

\
|
+ =
=
|
|

\
|
+ =
|
|

\
|
=
|

\
|
=
|

\
|
=
|

\
|
=








ekil 71- Keli kesitli beton salyangoz
ana boyutlar emas
b) Dairesel kesitli elik sa salyangoz
ana boyutlar:
Salyangoza su girii hz = V
1
(m/san)















ekil 72- Dairesel kesitli elik sa
salyangoz ana boyutlar emas.

125



5.6.3- Pelton Tipi Hidrolik Trbin Su Datcs Ana Boyutlar

*Siervo ve Leva'ya gre:


A = Cebri boru k ile kresel
vana i ap (m)

B = 0,595+0,694.L (m)

L = 0,78+2,06.D
3
(m)

D
3
= Trbin rotoru d ap (m)

D = 0,219+0,70.L (m)

E = 0,43+0,70 . L (m)

Su datcs giriindeki su hz

V
1
= 0,82+0,358. H
d
(m/san)

H
d
= Pelton trbinin dizayn net ds (m)
ekil 73- Pelton trbini su datcs
ana boyutlar emas


5.7- Trbin Emme Borusu Ana Boyutlarnn Tesbiti

Gerek Francis tipi ve gerekse Kaplan tipi hidrolik trbinlerin emme borular ana
boyutlarnn tesbiti de deiik firmalar ve aratrmaclar tarafndan trbin rotoru apna
ve trbin zgl saysna bal olarak gelitirilmi olan aada kaydedilen ampirik
formllerden istifade ile tesbit edilebilirler.



(m)
10
n . 1,2
2,06
D
M ; (m) D . )
10
8,7.n
(0,74 L
(m) D . )
n
31,80
(0,45 I ; (m) D . )
n
31,86
(1,13 H
(m) D . )
n
4,63
(1,25 G ; (m) D . )
n
72,17
(1,45 F
5
s
M
1 M
4
s
1
M
s
1 M
s
1
M
s
1 M
s
1

= + =
= + =
+ = + =
126

5.7.1-Francis Tipi Hidrolik Emme Borusu Ana Boyutlarnn Tesbiti

*Siervo ve Leva'ya gre:
Emme borusuna su giri hz:
s
2
n
248
8,74 V + = (m/san)
D
3
= Trbin rotoru su k ap (m)


ekil 74- Francis tipi trbin emme
borusu ana boyutlar emas

5.7.2- Kaplan Tipi Trbin Emme Borusu Ana Boyutlar

*Siervo ve Leva'ya gre:

Emme borusuna su giri hz: V
2
=8,42+250,25/n
s
(m/san)
) (m D .
9,28 - n . 0,25
n
S
(m) D . )
n
0,0013
- (1,6 R
(m) D . )
n
22,6
(0,58 Q
(m) D . ) 0,00056.n - (1,37 P
(m) D . )
n
140,7
(0,83 O
(m) D . )
n
203,5
(1,54 N
3
s
s
3
s
3
s
3 s
3
s
3
s
|
|

\
|
=
=
+ =
=
+ =
+ =
(m) D . )
n
33,8
2,63 ( Z ; (m) D . )
n
53,7
(1,10 V
(m) D . ) n . 0,0007 - 0,51 ( U ; (m) D . )
n
0,00019
(1,50 T
3
s
3
s
3 s 3
s
+ = + =
= + =
(m) D . )
10
n . 7,98
- (1,25 R ; (m) D . )
n
18,40
- (0,66 Q
(m) D . )
n
16,35
- (1,26 P ; (m) D . )
10
n . 1,65
- (1,40 O
(m) D . )
10
n . 2,14
- (2,00 N ; (m) D . )
10
n . 7,82
(0,24 H
M
5
s
M
s
M
s
M
5
s
M
6
s
M
5
s
t
= =
= =
= + =
127






D
M
= Trbin rotoru kanatlar
d ap (m)






ekil 75- Kaplan tipi trbin emme borusu ana
boyutlar


5.8- Francis Tipi Hidrolik Trbinlerde Kavitasyon Katsaysnn ve Trbin
Salyangozu Eksen Kotunun Tesbiti



ekil 76- Salyangoz ekseni ve trbin emme ykseklikleri


(m) D . )
n
102,66
(2,58 Z
(m) D . )
10
n . 5,12
(1,20 T
(m) D . )
n
201,51
(4,26 S
M
s
M
4
s
M
s
+ =
+ =
+ =
128


D
2
= Trbin rotoru kanatlar giri ucu alt ap. (m)

D
3
= Trbin rotoru kanatlar k ucu alt ap. (m)

H
s
= Santral k suyu seviyesi ile rotor kanatlar
su girii alt ucu arasndaki mesafe. (m)

Z= H
s
+b (m)
Santral k suyu seviyesi ile salyangoz ekseni
arasndaki mesafe = Trbin emme ykseklii ,

b = Trbin rotoru kanatlar girii alt ucu ile
salyangoz eksen kotu arasndaki mesafe (m)




ekil 77- Francis ve Kaplan tipi trbinlerde zgl devir saysna bal D
3
'n %si
olarak b deerleri grafii.


H
k r
= Kritik d, yani trbinin altrlabilecei
en dk hidrolik d (m)

n
s
= Trbinin zgl devir says (dev/dak-m)

= Kavitasyon katsays
129


H
a
= Tesisin bulunduu yerdeki atmosfer basnc (mss)

H
v
= Tahrik suyunun buharlama basnc (mss)

H
b
= Tesisin bulunduu yerdeki atmosfer basnc ile trbini tahrik eden suyun
buharlama basnc arasndaki fark (mss)

H
s
= H
b
- . H
kr
(m) ;

H
b
= H
a
- H
v
(m)



Tesisin kurulaca yerin rakamna gre deien H
a
atmosfer basnc deerleri ile
trbini tahrik edecek suyun scaklna gre deien H
v
buharlama basnc deerleri
aadaki izelgelerde kaydedilmitir.


ZELGE 2 ZELGE 3

ATMOSFER (HAVA) BASINCI SUYUN BUHARLAMA
BASINCI
Deniz
seviyesinden
H
a
H
a


SICAKLIK C
o
H
v
; (m) ss
Ykseklik:
(m)
mm. Cva
stunu
m. olarak su
stunu
5 0.089
10 0.125
0 760.00 10.351 15 0.174
500 715.99 9.751 20 0.239
1000 674.07 9.180 25 0.324
1500 634.14 8.637
2000 596.18 8.120
2500 560.07 7.628
3000 525.75 7.160
3500 493.15 6.716
4000 462.21 6.295


Kavitasyon katsaysnn tesbiti iin deiik firmalar ve aratrmaclar tarafndan
gelitirilmi olan ampirik formller takip eden sayfada kaydedilmitir.


130

50327
) n (

1,64
s
=





*USA Bureeau of
Reclamationa gre:





*Masonyie gre:


*Siervo ve Levaya
gre:










ekil 78-
tesis
kavitasyon katsays grafii


ekil 78- deki grafiin tetkikinden grlecei gibi iletme esnasnda ki
tesis

deeri ile trbinin projelendirilmesi esnasnda tesbit edilen
trbin
deerinin:


tesis
>
trbin
olmas halinde trbinde kavitasyon olay beklenmez !


tesis
<
trbin
olmas halinde ise trbinde ar derecede kavitasyon olay ve kavitasyon
tahribat meydana gelir !


2
s
)
100
n
( . 0,032 =
4
1,41
s
10
) (n
.
0,754 =
131


Trbin dizayn (projelendirilmesi) esnasnda yle bir kavitasyon katsays tesbit
edilmeli ve yle bir trbin eksen kotu (salyangoz eksen kotu) tesbit edilmelidir ki
iletme esnasnda kavitasyon olay meydana gelmesin. Bunun iin trbin eksen kotu ile
santral k suyu seviyesi arasndaki Z fark, yani trbin eksen kotu, trbinin n dizayn
esnasnda kavitasyonsuz bir iletme yapabilecek ekilde tesbit edilmelidir.

letme esnasnda meydana gelen fiili H
s
veya Z emme ykseklikleri deerleri
hesap edilenden farkl ve zellikle +H
s
veya +Z deerleri yksek deerlerde
gerekleirse trbinde ar derece kavitasyon olay ile birlikte vuruntular ve titreimler
meydana gelir. Bu durum trbin rotorunun tahrip olmasna ve trbin-generatr
nitesinin dner ksmlarnn, zellikle generatr rotoru kutuplar balantlarnn tahrip
olmasna sebep olur. Bu nedenlerle trbinin n dizayn esnasnda H
s
ve Z emme
ykseklikleri ile kavitasyon katsaysnn doru olarak tesbit edilmesi byk nem
tar.
































132









BLM V

HDROELEKTRK SANTRAL BNASI
ANA BOYUTLARININ VE TRBN-
GENERATR NTES AIRLIKLARI
LE SANTRAL GEZER KPR VNC
KAPASTESNN VE ANA
BOYUTLARININ TESBT HAKKINDA
KISA BLGLER









133


BLM V- HDROELEKTRK SANTRAL BNASI ANA BOYUTLARININ VE
TRBN-GENERATR NTES AIRLIKLARI LE SANTRAL
GEZER KPR VNC KAPASTESNN VE ANA
BOYUTLARININ TESBT HAKKINDA KISA BLGLER



1- HDROELEKTRK SANTRAL BNASININ TERTB VE ANA
BOYUTLARININ TESBT


Hidroelektrik santral binasnn ana boyutlarnn tesbitine balayabilmek iin ilk
nce trbin rotoru ap ile trbin salyangozu ve emme borusunun ve trbinin
yerletirilmesi gereken eksen kotunun tesbit edilmesi gerekir. Bunlara ilave olarak
santral binas evre kotu ile takn halinde oluacak su kotunun ve generatr ana
boyutlarnn da bilinmesi gerekir. Bunlar tesbit edilip bilindikten sonra tehizatn genel
yerleimi yaplarak santral binas tertip edilir. Bu yerleim ve tertibe gre santral
binasnn ana boyutlar tesbit edilir.



1.1- Kk Gl HES Tesisleri Santral Binasnn Tertibi ve Ana Boyutlarnn
Tesbiti


ok fazla derine gmlmesi gerekmeyen kk gl hidroelektrik santral
binalarnn ana boyutlarnn tesbiti ve tertibi ile ilgili baz rnekler aadaki ekil 79-,
80-, 81-, 82- ve 83- de ematik olarak verilmitir. Bu ekillerin tetkikinden grlecei
gibi santral binasnn ana boyutlar, trbin rotoru k ap D
3
ile bantl olarak
verilmitir.
















134




A-A KEST

ekil 79- Yatay eksenli kk gl Francis tipi trbinli bir HES binas ana boyutlar
ve tertibi prensip emas.

Tehizat: 1- Generatr, 2- Trbin, 3- Hz reglatr, 4- Generatr kesicisi, 5- Kontrol
panosu, 6- Elektriki balantlar hcresi, 7- Sznt sular drenaj pompas,
8- Basnl hava kompresr ve basnl hava tank

135



A-A KEST


ekil 80- Dey eksenli kk gl Francis tipi trbinli bir HES binas ana boyutlar
ve yerleim ekli prensip emas.

Tehizat: 1- Generatreratr, 2- Trbin, 3- Hz reglatr, 4- Generatr.Kesicisi,
5- Kontrol panosu, 6- Ntr noktas hcresi, 7- Soutma suyu pompalar,
8- Sznt sular drenaj pompas, 9- Basnl hava kompresr ve basnl
hava tank.
136




A-A KEST


ekil 81- Kk gl ve salyangozsuz dey eksenli Francis tipi trbinli bir HES
binas ana boyutlar ve yerleim ekli prensip emas.

Tehizat: 1- Generatr, 2- Trbin, 3- Hz reglatr, 4- Generatr kesicisi, 5- Kontrol
panosu, 6- Generatr ntr noktas hcresi, 7- Sznt sular drenaj pompas,
8- Basnl hava kompresr ve basnl hava tank.
137



A-A KEST


ekil 82- Dey eksenli kk gl keli salyangozlu Kaplan tipi trbinli bir HES
binas ana boyutlar ve yerleim ekli prensip emas.

Tehizat: 1- Generatr, 2- Trbin, 3- Hz reglatr, 4- Generatr kesicisi, 5- Kontrol
panosu, 6- Generatr ntr noktas hcresi, 7- Soutma suyu pompas, 8-
Sznt sular drenaj pompas, 9- Basnl hava kompresr ve basnl hava
tank.

138




A-A KEST


ekil 83- Kk gl Mitchel-Banki tipi trbinli bir HES binas ana boyutlar ve tertip
ekli prensip emas.

Tehizat : 1- Generatr, 2- Trbin, 3- Hz reglatr, 4- Gen.kesicisi, 5- Kontrol
panosu, 6- Generatr ntr noktas hcresi, 7- Parafudr ve koruma hcresi, 8-
Sznt sular drenaj pompas, 9- Basnl hava kompresr ve basnl hava
tank.



139

1.2- Orta ve Byk Gl HES Tesisleri Santral Binasnn Tertibi ve Ana
Boyutlarnn Tesbiti

Orta ve byk gl hidroelektrik santral (HES) binalar ana boyutlarnn tesbiti
de, trbin rotoru ap ve trbin salyangozu ana boyutlar ile trbin emme borusu ana
boyutlarnn byklkleri dikkate alnarak yaplmakta ise de, byle HES binalarnn
tertibi biraz zordur.

Ancak genel olarak aada ksaca kaydedildii gibi:

- Trbin rotoru, trbin emme borusu, trbin salyangozu ana
boyutlar ve trbin eksen kotu hesaplanarak tesbit edilir ve tesbit edilen bu
deerlere gre trbin emme borusu ve trbin salyangozu yerletirilir;

- Bundan sonra santral binas evre kotu ile feyezan kotu dikkate
alnarak generatr yuvas boyutlarna gre generatr yerletirilir ve generatr
kotu dzenlenir. Bu aamada generatrlerin muhafazalar arasnda ve
generatr muhafazas ile santral duvarlar arasnda en az 1,5 (m) aralk
braklmasna dikkat edilir;

- Trbin kotu ykseklii ile generatr kotu ykseklii tesbit edilir;

- Orta ve byk gl HES tesisi santral binas ana boyutlar ve tertibi, bu ekilde
yapldktan sonra detayl projelendirme ve inai proje hesaplar bu konularda uzman ve
tecrbeli inaat mhendisleri tarafndan yaplr. Santral binasnn duvar kalnlklar,
niteler blokunun enine ve boyuna kesitlerinin detaylar ile boyutlandrlmas ve idari
blok ile montaj blokunun detay projeleri ve proje hesaplar bu konuda tecrbeli uzman
inaat mhendisleri tarafndan yaplr.

Aadaki ekil 84-, 85-, 86-, 87-, 88-, 89-, 90-, 91- ve 92- de orta ve byk gl
HES tesisleri santral binas tertibi ve ana boyutlarnn tesbiti ile ilgili prensip emalar
verilmi bulunmaktadr.

ekil 84- Hidrolik trbin salyangoz, ekil 85- Hidrolik trbin salyangozu ile
emme borusu yerletirme emme borusunun yerletirilmesi
prensip emas. ve boyutlandrlmas
140


a) b)

ekil 86- Hidrolik trbin-generatr nitesinin yerletirilmesi aamalar enine kesit
prensip emas


ekil 87- HES binas trbin salyangozu eksen kotu tertip plan ve boyutlandrlmas
prensibi.

141


ekil 88- HES binas kelebek vana kotu tertip plan



ekil 89- HES binas trbin kotu tertip plan

142


ekil 90- HES binas generatr kotu ve idari blok tertip plan



ekil 91- Tipik HES binas niteler bloku enine kesiti.
143




ekil 92- Tipik bir HES binas nite bloku enine kesiti ve boyutlar.


D
G
= Generatr yuvas ap,
t = Generatr yuvas duvar kalnl (0,30-0,50 m),
C = Galeri (min 1,50 m),
V = Kelebek vana galerisi genilii,
b = Kumanda odas ve kablo datm odas genilii (6-8 m),
H = Kren ray ile generatr salonu zemini aras mesafe.
(Bu mesafe kren boyutlar izelgesinden alnr !)
h = Kren ray ile at kirii aras mesafe.
(Bu mesafe kren boyutlar izelgesinden alnr !)
P = Krenin kaldrma kapasitesi,
L = Kren akl (Kren raylar eksenleri aras mesafe),
Z = Toplam emme ykseklii,
P
1
= Hava pay (emniyet pay),

144



2- TRBN-GENERATR NTES AIRLIKLARININ TESBT

Hidroelektrik santral binas kreninin (gezer kpr vincinin) kaldrma kapasitesinin
tesbit edilebilmesi iin ncelikle trbin generatr nitesinin rotor vs. gibi en ar
paralarn arlklarnn bilinmesi gerekir.

Hidrolik trbin generatr nitelerinin en ar paralar genellikle trbin rotoru ile
generatr rotoru olur.

Trbin rotoru ile generatr rotorunun arlklar baz imalat firmalar tarafndan
hazrlanm olan grafiklerden yararlanmak suretiyle doruya yakn olarak tesbit
edilebilirler.



ekil 93- Generatr statoru arln tesbit grafii

kVA = Generatr gc, n = Generatr devir says (dev/dak)

145










ekil 94- emsiye tipi generatr rotor arln tesbit grafii

kVA = Generatr gc, n = Generatr devir says (dev/dak)





146










ekil 95- Dey eksenli normal tip generatr rotor arl grafii

kVA = Generatr gc, n = Generatr devir says (dev/dak)





147










ekil 96- Komple generatr arl tesbit grafii

kVA = Generatrn gc, n = Generatrn devir says (dev/dak)







148

(cm) B x (m) D
2
ort







ekil 97- Francis tipi trbin rotoru arln tesbit grafii







149









BLM VI

HDROELEKTRK SANTRAL TESSLER
SU YOLLARI VE SU YOLLARI
TEHZATI HAKKINDA BLGLER












150

3- SANTRAL BNASI GEZER KPR KREN (GEZER KPR VNC)
KAPASTES VE ANA BOYUTLARI

Santral binas gezer kpr kreninin kaldrma kapasitesi, trbin-generatr
nitesinin en ar paralar grubunun (rnein generatr rotoru + generatr aft) toplam
arlnn deerine gre tesbit edilir.

Gezer kpr kreninin ana lleri ise kaldrma kapasitesi ve kren raylar aras
mesafeye gre belirlenir.

Aadaki ekil 98- de gezer kpr kreninin ana boyutlar ve takip eden sayfadaki
izelgede ise DIN standartlarna gre 40-250 (t) aras kaldrma kapasiteli 4 motorlu ve
yardmc kancal standart gezer kpr krenlerinin ana boyutlar verilmi bulunmaktadr.






ekil 98- 4 motorlu ve yardmc kancal standart bir gezer kpr kreni ana boyutlar.



151

4 Motorlu ve yardmc kancal, DIN normlarna uygun ve 40-250 (t) aras kaldrma
kapasiteli gezer kpr krenlerinin ana boyutlar izelgesi.



152

BLM VI- HDROELEKTRK SANTRAL TESSLER SU YOLLARI VE SU
YOLLARI TEHZATI HAKKINDA BLGLER


1- SU YOLLARININ TANIMI

Bir hidroelektrik santral tesisinde trbinlerin tahriki ve elektrik enerjisi retimi
iin kullanlan suyun kaynaktan alnarak trbinlere kadar sevk edildii su alma yaps,
su iletim kanal, keltme havuzlar, su iletim tneli (basnsz tnel), denge bacas,
ykleme havuzu, enerji tneli (basnl tnel), cebri boru, vs. gibi suyun getii yollara
su yollar ve bu su yollar zerinde bulunan hidromekanik tehizata ise su yollar
tehizat ad verilir.

Hidroelektrik tesislerin yapl ekline gre yukarda kaydedilen su yollar
tesislerinin biri veya birka bir hidroelektrik tesiste yer alabilir.

Su yolllarndan geen su basnsz ise bu su yollarna basnsz su yollar ad
verilir. rnein, su iletim kanallar ve su iletim tnelleri basnsz su yollardr.

Su yollarndan geen su basnl ise bu gibi su yollarna da basnl su yollar ad
verilir. rnein, enerji tnelleri ve cebri borular basnl su yollardr.

Aadaki maddelerde su yollar tesisleri hakknda ksa bilgiler verilmitir.

2- SU GR YAPISI (SU ALMA TESS) VE TEHZATI

Hidroelektrik tesisin yapl ekline gre, suyun kaynaktan veya nehir yatandan
alnarak keltme havuzlarna veya su iletim kanalna veya su iletim tneline, barajl
HES tesislerinde ise suyun baraj glnden alnarak basnl su iletim tneline (enerji
tneline) veya cebri borulara geiini salayan tesislerdir.

Hidroelektrik tesisin yapl ekline gre deiik tip su giri yaps tesisleri ina
edilmektedir.

Kanal veya nehir tipi HES tesislerine ait su alma yaplar ile barajl HES
tesislerine ait su alma yaplar birbirlerine nazaran olduka deiiklikler gsterdii gibi
kanal veya nehir tipi HES tesislerine ait su alma yaplar, toporafik duruma ve
akarsuyun srkledii ask maddelerinin cins ve miktarlarna gre de deiiklikler
gsterir.

Keza, barajl HES tesislerine ait su alma yaplar da toporafik duruma bal
olarak deiiklikler gsterir.





153


Aadaki ekil 99-, 100- ve 101- de deiik tip su alma yap emalar verilmi
bulunmaktadr.















ekil 99- Nehir veya kanal tipi bir HES tesisi su alma yaps genel yerleimi prensip
emas.




154









ekil 100- Nehir tipi bir HES tesisi su alma yaps genel yerleimi prensip emas.




155




ekil 101- Barajl bir HES tesisine ait su giri yaps genel yerleim plan.

2.1- Su Giri Yaps Izgaralar

Her eit HES tesisi su giri yapsnda bulunmas gereken zgaralarn ana grevi
trbinlere zarar verebilecek yzer kat maddelerin tnele veya cebri boruya girmesini ve
trbinlere intikalini nlemektedir. Bu nedenle su alma yaps zgaralarnn aralklar
trbinlerin rotor kanatlar k aralklarndan daha dar olmaldr.
156

Su giri yaps zgara demirlerindeki aralklar, kk gl hidrolik trbinli HES
tesislerinde 4-5 (cm)yi, byk gl HES tesislerinde ise 10-12 (cm)yi gememelidir.

2.2- Izgara Temizleyicileri

Kanal veya nehir tipi hidroelektrik santrallarn tahrik sular bilhassa ilkbahar
ve sonbahar mevsimlerinde aa paralar, ot, yosun, dal, yaprak gibi pek ok
yzer yabanc maddeleri de beraberlerinde srkler. Bu gibi yabanc maddelerin
tnel ve cebri boru gibi kapal su yollarna girmesi ve oradan da trbin ayar
kanatlarnn aralklarna veya trbin rotoru kanatlarnn aralklarna intikal etmesi
son derece sakncal sonular dourur.

Bu sebebledir ki suyun getirdii yzer yabanc cisimlerin daha tnele ve
cebri boruya girmeden nlenmesi gerekir. Bunun iin kanal tipi ve nehir tipi
hidrolik santrallarn su alma tesislerine zgaralar yerletirilir. Bu zgaralar kaln
zgara ve ince zgara olmak zere arka arkaya iki kademeli olarak da
yerletirilebilirler. Bylece tahrik suyunun getirdii yzer yabanc maddelerin
zgaralara taklmas ve tnele, cebri boruya ve oradan da trbin ayar kanatlarnn
aralklarna veya trbin rotorunun kanatlarnn aralklarna ulamalar nlenmi
olunur.

Kanal veya nehir tipi hidroelektrik santrallarn su alma tesislerinde bulunan
zgaralar suyun srkledii yzer yabanc cisimlerin taklmas ile abucak
tkanabilir ve suyun kanala veya tnele veya cebri boruya gemesi zorlaabilir ve
trbin gc azalabilir. Bu sebeplerdir ki zgaralarn sk sk temizlenmeleri gerekir.

Kk gl ve kk debili hidroelektrik santrallarn su giri tesislerindeki
zgaralar trmkla insan kuvveti ile temizleme olana bulunabilirse de byk
debili hidrolik santrallarn su giri zgaralarn insan kuvveti ile temizlemek ok
zorlar. Bu yzden bu tip santrallarn su giri zgaralarnn makina kuvveti ile
temizlenmeleri gerekir. Su giri zgaralarn deiik tiplerdeki zgara temizleme
makinalar ile temizlemek mmkn olabilmektedir. Aadaki ekil 102- ve 104-
de iki deiik zgara temizleme makinasnn prensip emalar gsterilmi
bulunmaktadr.

Gerek kanal veya nehir tipi hidroelektrik santrallarn ve gerekse yapay veya
doal gll hidroelektrik santrallarn su giri tesislerinde kullanlan zgaralarn
aralklar, nominal ykteki trbin ayar kanatlarnn aralklarndan daha dar olacak
ekilde projelendirilirler. Su giri zgaralar, genellikle uygun kalnlk ve
geniliklerdeki yass lma demirlerinin, aadaki ekil 103- de grld gibi,
uygun aplardaki yuvarlak demirlerle birbirlerine eit aralklarla tesbit edilmeleri
ile imal edilirler ve yzer yabanc cisimlerle tkandklarnda eilmemeleri iin
uygun kalnlktaki profil demirleri ile takviye edilerek salamlatrlrlar.



157




ekil 102- Kanal tipi bir hidrolik santraln su giri zgarasn makinal temizleme
dzeni.

a- Izgara, b- Trnakl temizleme kepesi, c- elik tel halat, d- Tambur, e- Trnakl
temizleme fras, f- Tahrik motoru, g- anzuman, h- Emniyet kavramas, i-
Elastik kavrama, j- Halat gerdirme temizleme ve klavuzlama arl.


ekil 102- de basit prensip emas grlen zgara temizleyicisi, kk su debili
kanal tipi santrallarn su giri zgaralarn temizlemek iin uygun bir sistemdir. Byk
su debili nehir tipi hidrolik santrallarn su giri zgaralar ok geni olur. Byle ok
geni olan su giri zgaralarn zgara geniliine eit genilikte bir zgara temizliyicisi
ile temizlemek ekonomik olmaz. Bu yzden bu tip santrallarn su giri zgaralar, ray
zerinde saa-sola haraket edebilen temizleyiciler tesis edilerek temizlenirler. Ray
zerinde hareket edebilen bir zgara temizleyicisinin basit prensip emas ekil 104- de
gsterilmitir.


ekil 103- Bir zgarann meydana
getirili prensip emas.


a
1
, a
2
= Ucu vidal demir ubuklar,
b = ara paralar,
c= lama demirleri.


158




ekil 104- Ray zerinde gezinebilen bir zgara temizliyicisinin basit prensip emas

R- Izgaralar, P- Trmkl temizleme arabas, R
r
- Halatlar, L- Dekovil arabas, D
a
-
4 Paral kapak, D
h
- Kapak kaldrma vinci, S
ch
- Hidrolik kumandal hzl kapanan
kapak, D- Szdrmazlk contalar.

2.3- Izgara Ykleri

Su giri yaps zgaralarnn nndeki su hz, alak dl HES tesislerinde 0,50-
0,75 (m/san) arasnda, orta ve yksek dl HES tesislerinde ise 0,75-1,50 (m/san)
arasnda olabilir.

Su giri yaps zgaralarnn ksmen veya tamamen tkanmas halinde zgaralara
byk hidrolik ykler tesir eder ve bu ykler zgaralar emeye zorlar. Izgaralarda
meydana gelebilecek ykler aadaki ekil 104 a- ve 104 b- de ematik olarak
gsterilmitir.

159



ekil 104 a- Ksm tkanma halinde ekil 104 b- Tam tkanma halinde
zgara yk zgara yk


2.4- Izgaralarda Hidrolik Srtnme Kayplar

Su giri yaplar zgaralarnda hidrolik srtnmeler sebebiyle meydana gelecek
kayplar zgara demirlerinin kesitlerinin cinslerine, demirlerin kalnlklarna ve
aralklarnn dar veya geni olmas gre artar veya azalr. Aadaki ekil 105- de zgara
demirleri profiline gre deien kayplar katsaylar ile yine aadaki eitliklerde
hidrolik srtnme kayplar eitlikleri kaydedilmitir.

Su giri yaps zgaralarnn projelendirilmesinde srtnme kayplarnn 3-5
(cm)yi gememesine dikkat edilmelidir.


ekil 105 a- Su giri yaps zgara demirleri kalnlk ve aralklar emas.
160


2g
V
. K H
2

r r
|
|

\
|
=

* Izgaralardaki hidrolik srtnme kayplar = H
r


= Izgara demirleri kesitinin cinsine gre
deien kayp katsays.

t = Izgara demiri et kalnl (m)

b = Izgara demirlerinin aralklar (m)

v = Izgara nndeki su hz (m/san)

= Izgarann yatay ile yapt a= 70-75
o


g = Yerekimi ivmesi = 9,81 (m/san)
ekil 105 b- Izgara demirleri
profili
cinslerine bal katsaylar.


* Fizibilite raporu hazrlama aamasndaki hesaplamalar iin H
r
zgara kayplar
aada verilen eitlik ile hesaplanabilir ve bu eitlikteki kayplar katsays K
r
= 0,25
olarak kabul edilebilir.

(m)



2.5- Su Alma Tesisleri Kapaklar

2.5.1- El Kuvveti ile Tahrikli Kzakl Srgl Kapaklar

Bu tip kapaklar basit ve ucuz olular nedeni ile 4 (m) su yksekliine ve 5 (m)
genilie kadar, kk su santrallar iin emniyetle kullanlabilirler. Su alma yeri
genilii 5 (m)den daha geni olan yerlerde yan yana iki veya daha fazla kzakl srgl
kapak bir arada kullanlabilir. Bu tip kapaklar genellikle el ile ve bir dili ark
mekanizmas ile alp kapatlacak ekilde aa kalastan veya elik satan imal
edilebirler. Bu tip kapaklar U demirinden yaplm yuvalar iinde aa-yukar hareket
ettirilirler.

Takip eden sayfadaki ekil 106- ve 107- de el ile tahrikli iki deiik kzakl
srgl kapak emas verilmi bulunmaktadr.
(m) sin .
2g
V
.
b
t
. H
2
1,33
r
|
|

\
|
|

\
|
=
161


ekil 106- El ile tahrik edilen kzakl srgl kapak emas.


ekil 106- El ile tahrik edilen kzakl bir srgl kapak emas.
162


2.5.2- Makaral Kzakl Kapaklar

Barajl HES Tesislerinin su alma yaplarnda kullanlan bu tip iki deiik kapan
fotoraf aadaki ekil 107- de grlmektedir.

ekil 107- Makaral kzakl deiik iki kapak fotoraf


2.5.3- Silindirik Kapaklar


Yandaki ekil 108- de basit prensip
emas grlen silindirik kapaklar
yksek hidrolik dl hidrolik
santrallarn denge bacalarnn altnda
veya hem trbin ve hem de pompaj
olarak altrlabilen hidrolik
santrallarn st su depolarnda su
yolunun alp kapatlmas iin
kullanlrlar.



ekil 108- Silindirik Kapak emas

163


2.6- Su Alma Tesisleri Giri Az Hidrolik Kayplar le Su Giri Kapaklar
Yuvalarndaki Hidrolik D Kayplar

* Su giri az hidrolik d kayb = H
e


K
e
= Giri az geometrisine gre
deien kayp katsays

V= Su giri azndaki su hz (m/san)

g = 9,81 (m/san
2
)

. Standart dairesel an az giri
iin K
e
= 0,05-0.10

. Standart kare an az giri ekil 109 a- Su giri az emas
iin K
e
= 0,10-0,20

. Daire veya kare dz giri
iin K
e
= 0,20

. Keskin kenarl giri iin K
e
= 0,50

* Su giri kapa yuvas kayplar = H
S

V= Su giri azndaki su hz (m/san)

g = Yerekimi ivmesi = 9,81 (m/san
2
)



ekil 109 b- Su giri kapa
yuvas
emas


. Batardo kapa yuvas iin K
s
= 0,02

. Ana kapak yuvas iin K
s
= 0,05
(m)
g 2
V
. K H
2

e e
|
|

\
|
=
(m)
2g
V
. K H
2
s s
|
|

\
|
=
164


Q
C . U
.
Q
C . U

.
1 . H
3
|

\
|
+ =
3- SU LETM KANALLARI

Kanal tipi HES tesislerinde bulunan su iletim kanallar, bir su kaynandan veya
nehir yatandan su alma yaps tesisleri ile alnan suyu belli bir d kazanmak amac
ile istenilen yere nakletmeye yarayan basnsz su yollardr.

Su iletim kanallarnn kesitleri kare, dikdrtgen, trapez, gen, dairesel veya
parabolik ekillerde olabilirse de tatbikatta en ok kare ve trapez kesitli su iletim
kanallar kullanlmaktadr.

Su iletim kanallarnn eimleri, kanaln tesis edilecei blgenin iklim artlarna
gre deiir. Genellikle k mevsimleri yumuak geen ve don olay grlmeyen
blgelerde ina edilen HES tesisleri su iletim kanallarnn eimleri kk (rnein
0,0001 gibi !), buna karlk k mevsimleri ok sert geen ve iddetli don olaylar
meydana gelen blgelerde ina edilen HES tesisleri su iletim kanallarnn eimleri
byk (rnein 0,001 gibi !) olarak seilir.

K aylarnda iddetli don olay meydana gelen blgelerde ina edilen HES
tesisleri su iletim kanallarnn, eimlerini byk tutarak hidrolik d kaybna ve
dolayisiyle enerji retiminin azalmasna meydan vermemek iin, kanal kesitinin kare
veya dairesel yaplarak zerinin betonla ve sonrada 40-50 cm. Kalnlnda toprakla
rtld hallerde vardr.

st ak su iletim kanallar aadaki ekil 110- da grld gibi kare kesitli
veya trapez kesitli olarak ina edilirler. Ak su kanallarnn taban ve yan yzeyleri
beton ile kaplanrlar. Bu tip kanallardaki ortalama su hz genellikle 1 (m/sn)
civarndadr.

Su iletim kanallarnn kesiti F = Q/c eitlii ile hesaplanr. Buradaki Q
kanaldan geirilecek olan su debisini (m
3
/sn) ve C ise kanaldan geirilecek suyun
ortalama hzn (m/sn) ifade etmektedirler.

Ak su kanallarnn tabannn durumuna gre, kanaldan geirilecek olan suyun
ortalama C hz 1 (m/sn) den daha dk olarak da seilebilir.

Su kanallarnda suyun C ortalama hz ile akabilmesi iin kanalda bir aknt
eiminin, yani kanaln herbir kilometresi arasnda belirli bir dye isabet eden bir kot
farknn bulunmas gerekir.
1000 metre boyda su kanalnn iki ucu arasndaki kot farkn H ile gsterecek olursak :

(m) dir.

Burada: H= 1 km kanal boyutundaki kot fark (m);
ve aadaki izelge 5- de kaydedilen Bazin katsaylar;
C= Kanaldan geen ortalama su hz (m/san);
Q= Kanaldan geen su debisi (m
3
/san);
U= Kanaln slak evresi (m).
165



ekil 110- Kare kesitli ve trapez kesitli ak su kanallar.


Kare kesitli su kanalnda: Trapez kesitli su kanalnda:
b = 2t de U/F deeri en Yan yzey as = 60
o
(yan
kktr. eimi 5:3) ve b
m
= 1,7 t de U/F
deeri en kktr.
U= Islak kanal evresi (m); U= Islak kanal evresi (m);
F= Kanaldaki su kesiti (m
2
); F= Kanaldaki su kesiti (m
2
);
t= Kanaldaki su derinlii (m); t= Kanaldaki su derinlii (m);
b= Kanal genilii (m). b= Kanaln ortalama genilii (m);
= Yan yzey as (
o
).

Yan yzey as = 60
o
olan trapez kesitli st ak su iletim kanallarnda
yan yzey eimi 5:3, ortalama su genilii b
m
= 1,7 (t) ve su ile temas eden kanal
yzeyinin slak evresi U = 3,4 (t) dir.

Yan yzey as = 45
o
olan trapez kesitli st ak su iletim kanallarnda
yan yzey eimi 1:1, ortalama su genilii b
m
= 1,8 (t) ve slak evresi U = 3,6 (t)
dir.

= 30
o
olan trapez kesitli st ak su iletim kanallarnda yan yzey eimi
3:5, b
m
= 2,3 t, U = 6,6 t dir.


ZELGE : 5- Bazin kat saylar
Kanaln taban ve yan yzeylerinin cinsi
Przsz beton kaplama 0,15 0,03
Yontulmu ta kaplama 0,19 0,07
Krma ta kaplama 0,24 0,25
Toprak ve kum akl (kaplamasz) 0,28 1,25


166

m. 97 , 2
7 , 1
15
7 , 1
F
t = = =
2,42 m
1,7
10
1,7
F
t = = =
Saysal rnek

1,4 km boyunda = 60
o
yan yzey ak trapez kesitli ak bir su kanal
yontulmu ta ile kaplanmtr. Bu kanaldan bir hidrolik santrala Q = 15 m
3
/san debili
bir suyun iletilmesi iin:

a) Su hz C = 1 m/san olmas halinde;

b) Su hz C = 1,5 m/san olmas halinde kanaln eimi yani beher 1000
metresindeki kot fark (d) ne kadar olmaldr?

zm

a) C = 1 m/san olduuna gre:

Kanaln yan yzey as = 60
o
de ortalama su genilii;

b
m
= 1,7 t ve slak evre U = 3,4 t dir.

F = b
m
. t . =1,7 t
2
den

Kanaln slak evresi U = 3,4 t = 3,4 . 2,97 = 10,1 m.

1 Nolu Bazin katsaylar izelgesinden, yontulmu ta ile kaplanm ak su
iletim kanal iin = 0,19 ve = 0,07 alnarak btn deerler (28) numaral eitlikte
yerlerine konulmak suretiyle 1 km kanal boyundaki kot fark hesaplanr.

Kanaln ba ile 1 km sonras arasndaki kot fark. 1,4 km boyundaki kanaln ba
taraf ile sonu arasndaki kot fark ise 0,134 . 1,4 = 0,188 m olacaktr.

b) C = 1,5 m/san su hz olduuna gre :


Kanaldaki su derinlii

Islak evre U = 3,4 t = 3,4 . 2,42 = 8,23 m



m 134 , 0
15
1 . 10,1
.
15
1 . 10,1

.
0,07 1 0,19
Q
C . U
.
Q
C . U
. 1 . H
3 3
= |

\
|
+ = |

\
|
+ =
2
m 10
5 , 1
15
C
Q
F = = =
2
m 15
1
15
C
Q
F den C . F Q = = = =
167

1 km kanal boyundaki d fark :

H = 0,372 m

1,4 km kanal boyundaki d fark ise 0,372.1,4 = 0,521 m olacaktr.

Kanaldaki su hznn, kanaln eimine, yani kanaln ba ile sonu arasndaki d
farkna ne derece tesir ettii yukardaki saysal rneklerde aka grlmektedir.

Hidrolik dden fazla kaybetmemek iin kanaldaki su hz C=1 (m/san) civarnda
seilmektedir. Ancak, k mevsimleri ok sert geen iklimlerde kurulacak olan kk
hidrolik santrallarn ak su kanallarnn buzlanmamas ve byk iletme sorunlar
yaratmamas iin su hznn C=1,5-2,0 (m/sn) arasnda seilmesi gerekmektedir.

Aadaki ekil 110 c- de st ak ve trapez kesitli bir su iletim kanalnn su
ykseklii su debisi anahtar erisi verilmi bulunmaktadr.

Su iletim kanallarndaki su hzn aada kaydedilen eitlik ile de tesbit etmek
mmkndr.

Burada: V = Kanaldaki su hz (m/san)
R = Hidrolik yar ap =
U
F
(m)
F = Kanaln slak kesit alan (m
2
)
U = Kanaln slak kesit evresi (m) ekil 110c-
n = Kanaln przllk katsays (-)
S = Hidrolik eim =
boyu Kanal
ayb k D
(-)
ZELGE - 6
Kanaln su ile temas eden slak yzeyinin cinsi n przllk katsaylar
Temiz imento sval yzey 0,010 - 0,012 aras
imento harl yzey 0,011 - 0,013 aras
Beton boru yzey 0,012 - 0,015 aras
Beton kapl yzey 0,012 - 0,016 aras
imento harl moloz ta yzey 0,017 - 0,025 aras
imento harl yontma ta yzey 0,015 - 0,018 aras

15
.1,5 8,23
.
15
.1,5 8,23
.
0,07 1 0,19
Q
U.C
.
Q
U.C
.
1 . H
3 3
|

\
|
+ = |

\
|
+ =
n
S . R
V
2 / 1 3 / 2
=
168

4- TNELLER

Hidrolik santrallar tesislerinde trbin tahrik suyunun iletimi iin kullanlan
tneller, su yzeyi havaya ak basnsz tneller, basnl tneller ve cebri boru
tnelleri olmak zere trl tesis edilirler.

st ak su iletim kanallar don olay, heyelan, sel sular gibi doa artlarndan
ve aa yapraklar veya paralar gibi d etkenlerden kolayca etkilendikleri ve byk su
basnlarna dayanamadklar iin byk su basnlarnn ve debilerinin iletilmesinde
kanallarn yerine tneller kullanlr. Ancak su iletim tnellerinin tesis edilmesi ok
pahal olduu iin sadece gereken yerlerde ve gereken ap uzunluklarda ina edilirler.
Su iletim tnelleri ok salam, su szdrmaz olarak ve i dzeyleri przsz olarak ina
edilmelidirler. Su iletim tnellerinin kesit ekilleri ile kaplama ekilleri aadaki ekil
111- de basit olarak gsterilmi bulunmaktadr.

ekil 111- Hidrolik santrallarda kullanlan su iletim tnellerinin eitleri.

ekil 111- deki; I- Su yzeyi havaya ak, basnsz, beton pskrtme
kaplama yaplmam dairesel kesitli ve beton kaplamal;

II- Su yzeyi havaya ak, basnsz, ince beton pskrtmesi ile kapl
dairesel kesitli beton kaplamal tnel;

III - Basn altnda alan, beton kaplamal, beton enjeksiyonlu, dairesel
kesitli, taban ksm dz tnel;

IV- Basn altnda alan, beton kaplamal, beton enjeksiyonlu, i yzeyi
tecritli ve dairesel kesitli, taban ksm dz tnel;

V- Basn altnda alan,betonarme kafes kirili beton kaplamal, beton
enjeksiyonlu, ankrajl tnel;

1- Betonarme demirleri, 2-3- kafes kiriler, 4- Ankraj demirleri;

VI- inden a cebri borusunun geirilmesine yarayan tnel.
169


Hidrolik bakmdan en iyi tnel kesiti dairesel kesittir. Dairesel kesitli tneller ok
salam olarak ina edilebilirler. indeki su st yzeyi ak hava irtibatl olan basnsz
su iletim tnellerinde doldurma as olarak nitelendirilen as = 300
o

olduunda tnelden en iyi bir yararlanma salanabilmektedir.

indeki su yzeyi ak hava ile irtibatl olan basnsz tnelleri st kapal su
iletim kanallar olarak niteliyebiliriz. Bu yzden bu tip tnellerde J = 0,0015 - 0,0005
gibi ok kk bir eim bulunmas gereklidir.

Buna karn p = 100 at basnca kadar ki basnl su iletim tnellerinde ok daha
fazla eim verilebilir ve hatta tnel eimini 90
o
ye kadar meyilli olarak, yani tneli tam
dikey olarak ina etmek mmkn olabilir. Aadaki ekil 112- de tam dik olarak ina
edilmi ve sonra bir dirsekle yatay hale getirilmi basnl bir su iletim tnelinin boy
kesiti gsterilmi bulunmaktadr.





ekil 112- Dikey eksenli basnl tnelli bir yer alt santral kesiti .




170

m)
3 4 2
2
(
.R K
L .V
H
/
t
=
Su iletim tnellerinin ekilleri ve zellikleri, tnelin geirecei su debisine, su
basncna, tnelin ina edildii arazinin yapsna ve tnelin zerindeki dan
byklne gre deiir. basnlarn byk olmas halinde tnelin betonarme
kaplanmas ve beton enjeksiyonu yaplarak zel szdrmazlk nlemlerinin alnmas
gerekir.

Su iletim tnellerinin F kesitinin bykl tnelden geirilecek olan Q su
debisinin ve C su hznn byklklerine gre seilir. Deiik tiplerdeki tnellerde su
ak hzlar aada kaydedilen deerler arasnda seilirler.

4.1- Tnellerde Su Hzlar

Hidroelektrik santral tesislerindeki bir tnelden geen suyun hz arttka tnel
ap klr ve tnelin inaat maliyeti der. Fakat buna mukabil, tnelden geen suyun
hz arttka, tnelde meydana gelen hidrolik srtnme kayplar artar ve dolaysyle net
hidrolik d azalr ve enerji retimi kayplar artar. Bu nedenle bir HES tesisi iin
gerekli olabilecek tnel apn ve tnelden geirilecek su hzn seerken mutlaka
ekonomik ap analizi yaplmaldr. Ancak n fizibilite raporu hazrlama aamas
almalar iin aada kaydedilen su hzlar kullanlabilir.

- Kablamasz, kaba kaya yzeyli basnsz tnellerde C = 1-1,5 (m/san)

- Kablamasz, dzeltilmi kaya yzeyli tnellerde C = 1,5-3 (m/san)

- Beton kaplamal przsz yzeyli tnellerde su hz C = 2-4 (m/san)

- elik kaplamal przsz yzeyli tnellerde su hz C = 3-5 (m/san)

Yukarda kaydedilen su hzlar deerleri tnelden geen suyun andrc srnt
maddesi tamad durum iin geerlidir. Tnelden geen suyun andrc srnt
maddesi tamas halinde su hznn 2,5 (m/san) den daha kk seilmesi
gerekmektedir.

4.2- Tneldeki Hidrolik Kayplar

HES tesisleri iin hidrolik bakmdan en uygun tnel kesiti dairesel kesittir.
Dairesel kesitli bir tnelde hidrolik srtnmeler nedeniyle meydana gelen H
t
hidrolik
kayplarn aada kaydedilen amprik forml yardmyle hesaplayabiliriz.

* Manningse gre:


Bu eitlikteki H
t
= Tneldeki hidrolik srtnme kayb (m)

L = Tnel boyu (m)

V = Tnelden geen suyun hz (m/san)
171

R = Tnelin hidrolik yar ap (m)
(Islak kesit alan/Islak kesit alan evresi)

K = Hz katsays = 1/n (-)

n = Tnel przllk katsays (-)

Beton kaplamal tneller iin n=0,014-0,016 olarak alnr.


5- CEBR BORULAR VE CEBR BORU BRANMANLARI

5.1- Genel Aklamalar

Hidroelektrik santral (HES) tesisinin cinsine ve toporafya durumuna gre baraj
gl ile trbinler arasndaki basnl borulara, veya ykleme odas ile trbinler
arasndaki basnl borulara, veya denge bacas ile trbinler arasndaki basnl borulara
cebri borular ad verilir. Bir cebri borudan birden fazla trbine su nakleden ve cebri
borudan ayrlm olan kollara da cebri boru ayrmlar veya cebri boru branmanlar
ad verilir.

Gerek cebri borular ve gerekse boru branmanlar elik sa levhalarn kvrlp
kaynakla birbirlerine birletirilmeleri ile imal edilirler.

Yksek hidrolik dl HES tesislerindeki cebri borularn boylar ok uzun
olduu iin HES tesislerinin toplam maliyeti iindeki cebri boru maliyeti pay ok
yksek olabilir. Bu nedenle uzun boylu cebri borularda ekonomik cebri boru apnn
tesbiti byk nem tar.

Yksek hidrolik dl santrallarda kullanlan cebri borularn et kalnlklarnn
ve balant yerlerinin yksek statik ve dinamik zorlamalara dayanabilecek ekilde
seilmesi zorunludur.

Cebri borular, uygun kalnlklardaki kvrlm elik salarn birbirlerine kaynak
edilmeleri veya perinlenmeleri ile imal edilirler. Kullanlan elik salarn snek
olmas gerekir. Cebri borularn imalatnda genellikle St. 37, St. 42 ve St. 52 elik
salar kullanlrlar. Bu salarn akma snrlar
s
= 21-36 (kp/mm
2
) ve kopma uzamalar
ise = % 27-22 arasnda deiir.

Cebri borularn imal edilecei malzemelerin ekme, bkme ve atlama
zorlamalarna kar da gerekli dayanma zelliine sahip olmas ve imal edilen cebri
borularn i yzeylerinin przsz, i ve d yzeylerinin paslanmaya kar koruyucu bir
kaplama ile kaplanm olmas gerekir. Ayrca, cebri borularnn ek yerlerinin su
szdrmaz ve scaklk deiimleri ile meydana gelen genlemeleri zarar grmeden
karlayabilecek ekilde yaplmalar gerekir.


172

5.2- Cebri Boruda Basn Deiimleri ve Basn Deiimleri Grafii

Bir Hidroelektrik Santral (HES) tesisindeki trbin-generatr nitesinin yk,
enterkonnekte sistemdeki bir arza nedeniyle veya bizatihi nitedeki nemli bir arza
nedeniyle, nitenin koruma organlar tarafndan ani olarak sfrlanacak olursa yani cebri
borudan akan su ktlesinin n trbinin ayar kanatlar tarafndan ani olarak kapatlacak
olursa bu su ktlesinin hz da ani olarak sfr olur. Ve bu yzden zellikle cebri
borunun alt ucunda ani olarak byk bir basn art meydana gelir. Byle ani olarak
cebri boru iinde meydana gelen basn artna pozitif basn art veya pozitif su
kou ve bu ani basn ykselmelerinin cebri borunun i cidarlarna yapaca ani
darbeye de pozitif su kou darbesi ad verilir.

Bir HES tesisindeki trbin-generatr nitesi enterkonnekte ebekeye parelel bal
ve yksz olarak veya ok dk almakta iken herhangi bir nedenle ani olarak tam
ykle yklenecek olursa, yani ok dk bir ayar kanad akl ile almakta olan
trbinin ayar kanatlar ani olarak %100 akla kadar alacak olursa bu defa da cebri
borudan ani olarak byk bir su ktlesi ekilmi olur ve zellikle cebri borunun alt
ucunda ani olarak byk bir basn dmesi meydana gelir. Byle ani olarak meydana
gelen basn dmesine de negatif basn dmesi veya negatif su kou ad verilir.
Bu ani basn dmesinin cebri borunun i cidarlarna yapaca ani vakum darbesine de
negatif su kou darbesi ad verilir.

HES tesislerine ait cebri borularda meydana gelebilecek ani basn deiimlerini
temsil eden Basn Deiimleri Grafii aadaki ekil 113- de verilmi
bulunmaktadr.

ekil 113- HES tesislerine ait cebri borulardaki basn deiimleri grafii
173

1 1
h
2H
. h h
0
0
0 x ma
+ =


t . 100
D
1
1414
a
|

\
|
+
=

g
v . a

.
2H
1
h
2
0
0
|

\
|
=
5.3- Cebri Boruda Ani Basn Art (Pozitif Su Kou) Darbesi Hesab

Bir HES tesisi cebri borusunda, ani yk atlmalar nedeniyle meydana gelecek
olan ani geici basn ykselmesi (pozitif su kou) darbelerinin ekil 113- de grlen +
h
max
deerinin mertebesi + h
max
= 2.V.L/g.T
c
(m) su stunu kadar olacaktr.

Bu eitlikteki; h
max
= Pozitif su kou darbesi (m)

V = Cebri borudan geen suyun hz (m/san)

L = Cebri borunun boyu (m)

g = Yer ekimi ivmesi = 9,81 (m/san
2
)

T
c
= Trbin ayar kanatlarnn ani
kapanma sresi = 6-8 (san)


5.4- Cebri Boruda Ani Basn Dmesi (Negatif Su Kou) Darbesi Hesab

Bir HES tesisi cebri borusunda meydana gelebilecek olan ani geici basn
dmesi (negatif su kou) darbesinin mertebesi aada kaydedilmitir.


(m) dir.




(m)





(m/san)

Bu eitliklerdeki H
o
= Trbin ayar kanatlar ani olarak
almadan nceki max statik d (m)


V = Cebri borudaki ortalama su hz (m/san)




174

L
.... L . V L . V L . V
V
3 3 2 2 1 1
ort
+ + +
=

(m/san)

a = Basncn cebri boruda yaylma hz (m/san)

D = Cebri borunun i ap (m)

t = Cebri borunun et kalnl (m)

g = Yer ekimi ivmesi = 9,81 (m/san
2
)




ekil 114- Cebri boru iinde basn dalgasnn yaylma hz grafii



HES tesislerine ait cebri borularda meydana gelecek ani basn dmesi (negatif
su kou) darbesinin maksimum deeri 10 (m) su stunundan daha kk olmaldr.
-h
max
10 (m) olmas halinde cebri boru iindeki su ktlesi stununda
ayrlmalar meydana gelir ve bu yzden cebri boru iinde oluacak vakum cebri boruyu
kertebilir.


175

0,86
0,75
d
0,5
max
) (H
) (N
. 0,634 D
(
(

=
0,75
d
0,5
max
) (H
) (N
.
0,438 D =
466 , 0

d
max
H
N

.
0,175 D
|
|

\
|
=

5.5- Cebri Boru Ekonomik apnn Hesab

HES tesislerine ait cebri borularn ekonomik apnn hesab ve en uygun en
ekonomik cebri boru apnn tesbiti ok nemlidir. zellikle yksek hidrolik dl ve
uzun cebri borulu HES tesislerinde toplam tesis bedeli iindeki cebri boru tesis bedeli
paynn olduka yksek oluu en ekonomik cebri boru apnn tesbitinin nemini artrr.

HES tesislerine ait cebri borularn en ekonomik apn aada ksaca kaydedildii
tesbit edebiliriz.

5.5.1- Ekonomik Su Hzlarndan stifade le Cebri Boru Ekonomik apnn
Tesbiti

Ekonomik apa ait su hz V =
d
H 2g . 125 , 0 (m/san) dir.
H
d
= Cebri boru dizayn ds (m)

Cebri borudan geen su debisi Q = F. V (m
3
/san)

Cebri boru kesit alan F= . D
2
/ 4 (m
2
)

Olduuna gre ekonomik ap D=
d
H 2g . 0,125 . / Q 2 (m) dir.

Bu yol ile cebri boru ekonomik apn tesbit ederken kullanlacak su hz
deerleri, cebri borunun st ksmlarnda 2,0-3,0 (m/san) ve alt ksmlarnda ise 3,0-5,0
(m/san) arasnda seilerek, fizibilite (yaplabilirlik) raporu hazrlama aamas
almalar yaplabilir.

5.5.2- Amprik Formllerden stifade le Cebri Boru Ekonomik apnn
Tesbiti

Aada kaydedilen deiik otoriteler tarafndan gelitirilmi olan amprik
formllerden istifade ile fizibilite (yaplabilirlik) raporu hazrlama aamas almalar
iin cebri boru ekonomik ap tesbiti yaplabilir. Bu formller genellikle sabit apl ve
ksa boylu cebri borularn aplarnn tesbitinde kullanlr.

*Sarkariaya gre cebri boru ekonomik ap: (m)



*Biere gre cebri boru ekonomik ap: (m)



*Davise gre cebri boru ekonomik ap: (m)

176

Bu eitliklerdeki N
max
= Cebri borudan su eken trbinlerin toplam max gc (BG)

H
d
= Cebri borunun dizayn (projelendirme) ds =
H
0
+(+h
max
) (m)

H
0
= Maksimum statik d (m)
+h
max
= Maksimum pozitif su kou darbesi (m)

5.5.3- Ayrntl Hesaplamalar le Cebri Boru Ekonomik apnn Tesbiti

Bir HES tesisinin cebri borusu ve cebri borular, tesisin kurulduu yerin
toporafyas gerei, ok uzun ve deiik aplardaki deiik boylardan meydana geliyor
ise ayrntl hesaplamalar ile ekonomik ap analizinin yaplmas gerekir.

Ayrntl hesaplamalar ile ekonomik ap analizi iin alternatif deiik apl cebri
borular iin TL/yl veya US$/yl bazna indirgenmi Tesis bedeli
faizleri+amortismanlar erisi ile hidrolik srtnme kayplarndan ileri gelen d
kayplarnn sebep olduu retim kayplar bedeli erileri izilir. Bu iki eriye ait yllk
toplam masraflar erisi izilerek bu yllk toplam masraflarn en dk olduu nokta
tesbit edilir. Bu noktaya ait cebri boru ap en ekonomik cebri boru ap olarak seilir.
Ayrntl hesaplamalar sonucunda izilecek olan en ekonomik ap tesbitine ilikin
prensip emas aadaki ekil 114- de verilmitir.
ekil 114- HES tesisleri iin en ekonomik cebri boru ap tesbiti prensip emas
177


.
. . 50

p
em
d
K
D H
S + =

HES tesislerine ait cebri borularn en ekonomik apnn tesbiti iin ekil 114-
deki prensip emasnda grlen grafiklere benzer bir emann izilebilmesi iin D
1
,
D
2
, D
3
,......D
10
gibi alternatif her bir deiik ap ile ilgili:

. Cebri boru et kalnlklar ile arlklarnn ve tesis bedelinin;

. Cebri boru meydana gelecek toplam hidrolik srtnme kayplarnn ve bu srtnme
kayplarndan ileri gelen hidrolik d kayplarnn sebep olaca yllk elektrik
enerjisi kayb miktar ile bedelinin;

. Cebri boru tesis bedelinin 50 yllk ekonomik mr ierisindeki faiz giderleri ile
amortisman bedeli giderinin ve iletme-bakm onarm giderlerinin; ayr ayr tesbit
edilmesi gerekmektedir.

* Cebri borularn 50 yllk ekonomik mr iin:

. Yllk bakm onarm masraflar giderleri %1,5
. Yllk amortisman oran %6,0
. Tesis masraflar yllk faiz oran %10,0 kabul edilir.

5.6- Cebri Boru Et Kalnlnn Hesab

(mm)


Bu eitliklerdeki:
S = Cebri boru elik sacnn et kalnl (mm)

H
d
= Cebri borunun projelendirme ds (m)

D = Cebri borunun i ap (m)

= Cebri boru kaynak dikileri iin iyilik
katsays (-)

* Rntgen kontrolu yaplmayan kaynak
dikileri iin = 0,70 - 0,80

* %100 Rntgen kontrolu yaplan kaynak
dikileri iin = 1,0


em
= elik sacn emniyet gerilmesi (kg/cm
2
)

K
P
= elik sa levhalarn korozyon
pay = 2,0 (mm) alnr !

178

** Cebri borularn imalatnda kullanlan elik sa levhalarn akma snr gerilmesinin
1/2 si veya ekme mukavemeti kopmasn gerilmesinin 1/4
em
deeri olarak
alnr ! Bu deerlerden hangisi daha kk ise bu kk deer
em
deeri olarak
kullanlr !

** Cebri boru branmalarnn imalatnda kullanlan elik sa levhalarnn et kalnln
tesbit iin kullanlacak
em
deeri elik sa levhann ekme mukacemeti kopma
snr gerilmesinin 1/6s kadar alnr !

** Cebri borunun yukarda kaydedildii ekilde tesbit edilen S et kalnl deeri, d
basnca kar hesap edilecek S
min
et kalnl deeri ile karlatrlr ve bu deerden
hangisi daha byk ise bu byk deer cebri borunun et kalnl olarak seilir !

D basnca kar cebri boru min. et kalnl aadaki ampirik formller ise
hesaplanr.

D < 1,80 (m) apndaki cebri borularda S
min
= 5 . D
0,77
+ 2 (mm)

D > 1,80 (m) apndaki cebri borularda S
min
= 4,54 . D
0,97
+ 2 (mm)

5.7- Cebri Boru Tesisinin Arl

Cebri borunun plak arl G = 25. D. S . L (kg)

Bu eitlikteki; D = Cebri borunun i ap (m)

S = Cebri boru sacnn et kalnl (mm)

L = Cebri borunun boyu (m)

Bu eitlik ile hesaplanan cebri borunun G plak arlna, elik takviye
emberleri (takviye kuaklar) ve cebri boru ayaklar ile beton ktlelere balant
paralar arlklar olarak

* Toprak altna denecek cebri borular iin %10 G;

* Akta denecek cebri borular iin ise %20 G; kadar bir ilave yaplarak cebri boru
tesisinin gerek arl tesbit edilir.








179


4
D

A
R ;
R
.L .V) (n
H
o

4/3
2
f
= = =

2g
V

.

D
L
.
Hf
2
=

D
K
. 0,01
10 /
0

|
|

\
|
=
5.8- Cebri Boruda Hidrolik Srtnmeler Nedeniyle Meydana Gelen D
Kayplarnn Hesab

5.8.1- Dz Cebri Borularda Hidrolik D Kayb Hesab

Cebri borularda hidrolik srtnmeler nedeniyle meydana gelen H
f
d
kayplar aratrmac deiik otoriteler tarafndan gelitirilmi olan aada kaydedilmi
amprik formller yardm ile hesaplanr.


* Manningse gre:


Bu eitlikteki; H
f
= Dz cebri borudaki hidrolik d kayb (m)

n = Cebri borunun przllk katsays
kaynakl elik cebri boru iin n = 0,012 ( - )

V = Cebri borudan geen suyun hz (m/san)

L = Cebri boru dz ksmnn boyu (m)

A = Cebri borunun kesit alan (m)


0
= Cebri boru i apnn evresi = . D (m)

D = Cebri boru i ap (m)


*Darcy ve Weisbacha gre: (m)



(-)

Bu eitlikteki; L = Cebri boru dz ksmnn boyu (m)

D = Cebri borunun i ap (m)

V = Cebri borudan geen suyun hz (m/san)

g = Yer ekimi ivmesi = 9,81 (m/san
2
)

K
0
= 5 (Kaynakl elik cebri borular iin !)

180


2g
V
.
K H
2
d d
=
Hidrolik srtnmeler nedeniyle bir cebri boruda meydana gelen d kayb
yukarda kaydedilen ve cebri borunun dz ksmndaki d kayplarn ifade eden H
f

deerinden ibaret deidir. Cebri borularn dirsek ksmlarnda, kesit deiim yerlerinde
ve branman ksmlarnda da kayda deer d kayplar meydana gelir. Bu kayplarn
her biri aada ksaca ve emalar verilerek aklanmaya allmtr.

5.8.2- Cebri Boru Dirseklerindeki Hidrolik D Kayplarnn Hesab

ekil 115- Cebri boru dirseklerinin dirsek asna, dirsek ekline ve R dirsek boyunun
D dirsek apna oranna bal K
d
katsaylar grafikleri.

* Dirseklerde d kayplar (m)

V= Cebri borudan geen su hz (m/san); K
d
grafiklerden alnacak katsay
181


2g
V
.
K H
2
2
c c
=
5.8.3- Cebri Boru Kesit Deiim Yerlerindeki Hidrolik D
Kayplarnn Hesab

a- Daralan kesit deiim yerlerindeki hidrolik d kayplar = H
C


(m)

K
c
= Aadaki ekil 116- daki grafikten alnacak katsay
V
2
= Daralan kesitteki su hz (m/san)
g = Yer ekimi ivmesi = 9,81 (m / san
2
)




ekil 116-
Cebri boruda daralan
kesit yerindeki d
kayplar katsaylar
grafii.








b- Genileyen kesit deiim yerlerindeki d kayplar =H
e



ekil 117- Cebri
boruda genileyen
kesit yerindeki d
kayplar katsaylar
grafii.









2g
V V

.
K He
2
2 1
e
2

=
182

5.9- Cebri Boru Branmanlarnn (Ayrm Yerlerinin) Tertibi ve Cebri Boru
Branman Yerlerindeki Hidrolik D Kayplarnn Hesab


5.9.1- Cebri Boru Branman Yerlerinin Tertibi

Aadaki ekil 118- de branman yerleri tertip ekilleri prensip emalar, ekil
119- ve 120- de ise iki deiik tatbikat ekli verilmi bulunmaktadr.



ekil 118- HES tesisleri cebri boru branman (ayrm) yerleri tertip ekilleri prensip
emalar




183




ekil 119- HES tesisleri cebri boru branman (ayrm) yeri tertip ekli tatbikat rnei






ekil 120- HES tesisleri cebri boru branman (ayrm) yeri tertip ekli tatbikat rnei







184

2g
V
.
K H
2
b b
=

5.9.2- Branmandan leri Gelen Ana Borudaki Hidrolik D Kayb =H
b



(m)


V = Ana cebri borudaki su hz (m/san)
g = Yer ekimi ivmesi = 9,81 (m/san
2
)
K
b
= Q
b
/ Q
a
oranna ve branman asna bal
bu katsay aadaki grafikten seilir ! ( - )


ekil 121- Branmandan ileri gelen ana cebri borudaki hidrolik d kaybnn hesab
iin K
b
katsaylarn tesbit grafikleri

Q
a
= Ana cebri borunun 1-1 kesitinden geen su debisi (m
3
/san)
Q
b
= Branman (ayrm) borudan geen su debisi (m
3
/san)





185



ekil 122- Deiik cins branmanlardan ileri gelen ana cebri borudaki hidrolik d
kayplarnn hesab iin K
b
katsaylar grafikleri

Q = Ana cebri borudan geen su debisi (m
3
/san)
Q
a
= Branman borudan geen su debisi (m
3
/san)
d = Ana cebri borunun i ap (m)
d
a
= Branman borunun i ap
(m)
= Branman (ayrm) as (
o
)
V = Ana cebri borudan geen su hz (m/san)
186

h .
A
A
.
Q
Q
. K K H
vb
a
b
2 2
b
a
2 1 b
(
(

|
|

\
|
|
|

\
|
+ =

5.9.3- Branman (Ayrm) Borulardaki Hidrolik D Kayb =H
b



(m)


h
vb
= Branman borudaki su hz seviyesi =
g 2
V
2
b
(m/san)
g = Yer ekimi ivmesi = 9,81 (m/san
2
)
Q
a
= Ana cebri borudaki su debisi (m3/san)
Q
b
= Branman borudan ekilen su debisi (m3/san)
A
a
= Ana cebri borunun kesit alan (m
2
)
A
b
= Branman borunun kesit alan (m
2
)
K
1
ve

K
2
= Branman borudaki hidrolik d kayplar
katsaylar olup aadaki ekil 123- de
verilen grafiklerden alnr. ( - )

ekil 123- Cebri boru branmalarnda hidrolik d kayplarnn hesab iin K
1
ve K
2

katsaylar grafikleri.
187


5.10- Cebri Borularn Tesbiti ve Genlemeli, zlebilir Ek Yerlerinin Tertibi

Cebri borular arazi zerinde akta veya galeriler iinde ve zerleri kapal olarak
denirler. Genel olarak byk apl cebri borular akta ve beton ayaklar zerine,
kk apl ve k mevsimleri sert geen blgelerdeki cebri borular ise galeriler iinde
ve zerleri kapal olarak tesis edilirler. Gerek scaklk deiimleri nedeni ile ve gerekse
basn dalgalanmalar nedeni ile cebri boru boyunda meydana gelecek olan deiimlerin
(genleme ve bzlmelerin) karlanabilmesi iin cebri borunun muayyen yerlerinde
genlemeli, zlebilir ek yerleri (expansion joint) tertip edilir.

Akta denen cebri borular beton tesbit ktleleri ile tayc-kayc mesnetler
zerine tesbit edilirler. Cebri borularn dirsek ksmlar beton tesbit ktlelerine sabit
olarak tesbit edilirler. Dz ksmlar ise tayc beton ktleler zerine oturtularak kayc
(yani eksenel ynde hareket edebilecek) bir ekilde bu tayc beton mesnetlere
balanrlar.

Beton tesbit ktleleri arasndaki mesafenin ok uzun olmas halinde cebri borunun
dirsek ksmlar haricinde dz ksmlarnda da tesbit ktlelerinin yer almas gerekebilir.

Cebri borunun her bir tesbit ktlesinin santral binas taraf nnde genlemeli,
zlebilir bir ek yeri (expansion joint) tertip edilir. Tesbit ktlelerinin nnde tekil
edilen bu genlemeli zlebilir ek yerleri, cebri borunun dendii muhitte meydana
gelecek scaklk deimeleri esnasnda ve trbinden ani yk atma esnasnda meydana
gelecek cebri boru ii basncnn deiimlerinde, cebri borunun eksenel ynde genleip
esnemesine ve hareket etmesine imkan salar. Tayc mesnetler ise cebri borunun
askda tutulmasn ve cebri borunun eksenel ynde hareketini mmkn klar.

Aadaki ekil 124- de cebri boru tesbit ktleleri ile kayc mesnetlerin ve
zlebilir genlemeli ek (expansion joint) yerlerinin tertibine ilikin prensip emas,
ekil 125- de cebri boru dirsek yerinin beton ktleye tesbit ekli prensip emas, ekil
126- da dirsek yerinin mekanik balant ile tesbitine ilikin prensip emas ve ekil 127-
de byle mekanik bir balantnn fotoraf grlmektedir. ekil 128- ve 129- da ise
cebri borunun beton tayc-kayc mesnetler zerine tesbit ekillerine ait deiik
tatbikat rnekleri grlmektedir.











188



ekil 124- HES tesislerine ait cebri borularn beton tesbit ktlelerine tesbiti ve
tayc-kayc beton ayaklar ile zlebilir genleme yerlerinin
(expansion joint) tertibine ilikin prensip emas.



ekil 125-
Cebri boru dirseinin beton
tesbit ktlesi ile tesbitine
ilikin bir rnek ve tayc
kayar beton ktleye cebri
borunun oturu ekli prensip
emas.




ekil 126-
Cebri boru dirseinin beton
ktleye mekanik balant ile
tesbitine ilikin prensip emas.

I = Beton Ktle

II = Kaya zemin

III = Mekanik gerdirmeler ve
tesbit civatalar.
189


Cebri boru dirsek blgesinin beton
zemine mekanik balant ile tesbit ekli
de tatbikatta grlmektedir.

Yandaki fotorafta byle bir tatbikatn
rnei ve yukardaki ekil 126- da ise
byle bir tatbikatn prensip emas
grlmektedir.

ekil 127- Cebri boru dirseinin
mekanik balant ekline ait fotoraf.


ekil 128- Cebri borunun tayc beton mesnetler zerine tesbitine ait makaral
tatbikat rnei prensip emas.












ekil 129- Cebri borunun tayc beton mesnetlerzerine kayc tesbitine ait tatbikat
rnei prensip emas.
190


5.11- Cebri Borunun zlebilir Genleme Yerlerindeki Szdrmazlk nlemleri

HES tesislerine ait cebri borularn zlebilir genleme yerlerinin tertip tarz ve
bu yerlerdeki szdrmazlk nlemleri tatbikat ekilleri aadaki ekil 130-, 131- ve 132-
deki emalarda grlmektedir.



ekil 130- Cebri borularda genleme ekil 131- Cebri borularda genleme
yerlerindeki szdrmazlk yerlerindeki szdrmazlk
nlemi tatbikatna ait bir nlemi prensip emas.
rnek emas.






ekil 132- HES tesisleri cebri borularnn zlebilir genleme yerlerindeki
szdrmazlk nlemine ait deiik bir tatbikat rnei emas.



191

5.12- Cebri Borularn Emniyet Donanmlar ve Cebri Borular Koruma
Yntemleri

Yksek hidrolik dl (yksek basnl) santrallarn cebri borularnn kopma,
yrtlma veya ezilme gibi tehlikelere kar korunmas ve gerekli emniyet nlemlerinin
alnmas gerekmektedir.

Herhangi bir nedenle cebri borunun iinden geen su hznn, maksimum ykteki
trbinin ekmi olduu su hznn zerine kmas halinde cebri borunun ba tarafnda
tesis edilmi olan kelebek vanann ani ve otomatik olarak kapanmas gerekir.

Cebri borunun ba tarafnda tesis edilen kelebek vanaya, cebri borunun tehlikeye
dmesi halinde, yani cebri borudan geen su hz belirli bir deere eritiinde ani ve
otomatik olarak kapama kumandas verebilmek iin ar su hz kontrol ve koruma
cihazlar olarak adlandrlan zel koruma donanmlar kullanlrlar. Bu cihazlar, uyar
sinyallerini mekanik veya elektrik-elektronik olarak su hzndan alrlar ve ar su hz
sinyallerini aldklar anda cebri borunun bandaki kapama organna derhal kapama
kumandas verirler. Mekanik olarak alan bir ar su hz koruma cihaz nn ok
basit bir prensip emas aadaki ekil 133- de gsterilmi bulunmaktadr.

Herhangi bir nedenle trbin-generatr nitelerinin devreden kmas ve cebri
borunun boaltlmas esnasnda cebri boru iinden boalan suyun yerine yeterli miktarda
havann girmesi ve cebri boru iindeki basncn atmosfer basnc altna derek cebri
borunun zarar grmemesi iin zel havalandrma donanmlar kullanlrlar.

Keza, bo olan cebri boruya su doldurulmas esnasnda cebri boru iindeki
havann skmamas ve ak havaya atlmas iinde yine zel havalandrma
donanmnn bulunmas gerekir.

ekil 133-

A = Ar su hz koruma cihaz,

B = Cebri boruyu havalandrma
tertibat,

F = Kelebek vana merceini kapama
arl,

Fl = Doldurma-boaltma donanm,

R = Trnakl kilit tertibat,

St= Ar su hznda oynayan plaka,

O = Kelebek vana merceini ama servomotoru.

192


6- DENGE BACASI (SURGE TANK)

6.1- Denge Bacasnn Grevleri

Hidroelektrik santral (HES) tesislerine ait basnl su iletim tneli (enerji tneli)
ve cebri borularnda, yani basnl su yollarnda, meydana gelecek ani geici basn
ykselmeleri (pozitif su kou) darbelerini veya ani geici basn dmesi (negatif su
kou) darbelerini snmletirerek cebri borunun ve basnl tnelin hasar grmelerini
nleyen ve cebri boru ile tnelin ap, et kalnl ve beton kalnl ynlerinden en
ekonomik bir ekilde yaplmalarn salayan hazneler denge bacas grevini ifa eden
tesislerdir.

Bir hidroelektrik santralda trbin-generatr nitesi zerindeki yk, herhangi bir
nedenle ani olarak atlacak olursa yani trbin ayar kanatlar ani olarak kapanacak olursa
cebri boru ve basnl tnel iinde hareket halindeki su ktlesinin hz ani olarak sfr
olur. Ve bu yzden cebri borunun zellikle alt ucunda ani olarak byk bir basn art
meydana gelir. Bu basn art cebri boru ve basnl tnel iinde hzla membaya yani
baraj glne doru yaylarak baraj gl su yz ile cebri boru alt ucu arasnda yaylma
hz ve basnc azalan dalgalar halinde yansyarak devam eder. Denge bacas bu basn
dalgalarnn byk bir ksmn kendi serbest su yzeyinde snmletirerek membaya
(basnl tnel tarafna) intikalini nler ve bu sayede tneldeki ar basn darbeleri
nlenmi ve tnel korunmu olur.

Bir hidroelektrik santralda trbin-generatr nitesine ani olarak tam yk alnacak,
yani trbin ayar kanatlar ani olarak %100 akla kadar alacak olursa bu defa da
cebri boru iinden ani olarak byk bir su ktlesi ekilmi olaca iin cebri boru
iindeki su ktlesinin hz ani olarak artar ve cebri boru i basnc ani olarak derek
negatif su kou darbesi olay meydana gelir. Bu durumda tnelden cebri boruya ani
olarak yeterli miktarda su ktlesi intikal edemeyecei iin denge bacas iinde
depolanm su ile boruya ani olarak gerekli miktarda su salanm olur ve cebri borunun
hasar grmesi nlenir.

Denge bacasnn dier nemli bir grevi de, trbin-generatr nitesinin zerindeki
yk salmlarnn nlenmesine yani reglasyon olayna katkda bulunmak ve kapal
basnl su yolunun boyunu ksaltarak cebri boruda oluacak basn dalgalanmalarnn
mertebesini azaltmak ve basnl su yolu ynnden reglasyon olayn bozucu bir etkeni
nlemektir.









193

Denge bacasnn yukarda ksaca aklanan grevlerini temsil eden prensip
emalar aadaki ekil 134 a- ve 134 b- de grlmektedir.






ekil 134 a- Denge bacasnn basn dalgalanmalarna kar hidroliki grev prensip
emas.












194



ekil 134 b- Trbinlerden ani yk atma veya trbinlere ani yk alma esnalarnda
meydana gelen basn dalgalanmalarn snmletirme ynnde denge
bacas seviyelerini gsterir prensip emas.

6.2- Denge Bacasnn Tipleri

Denge bacalar, tesis edilecekleri yerin toporafya durumuna gre akta elik sa
konstrksyon veya betorname veya beton kaplamal olarak yar gml veya tam
gml veya yer altnda ina edilebilirler. Bunlardan birka tip denge bacas prensibi
aadaki ekil 135- de grlmektedir.



ekil 135- HES tesisleri denge bacas tipleri prensip emalar.



195


.T g
2.V.L
h
c
max
=
6.3- Denge Bacasnn Yeri

Bir HES tesisi iin gerekli grlecek denge bacasnn en uygun yeri santral
binasna mmkn olabilecek en yakn yerdir. Fakat yksek hidrolik dl HES
tesislerinde, santral binasna yakn bir yerde tesis edilecek denge bacasnn ykseklii
ok fazla olaca ve ekonomik ynden uygun dmeyecei iin, bu her zaman mmkn
olmayabilir. Bu nedenle yksek hidrolik dl HES tesislerindeki denge bacas,
genellikle cebri borunun enerji tneline yakn bir noktasndaki dirsek zerinde ina
edilir. Orta dl HES tesislerindeki denge bacasn tnel zerinde ve santral binasna
mmkn olabilecek en yakn bir yerde ina etmek faydaldr.

6.4- Denge Bacasn Gerektiren artlar

Bir HES tesisinde basnl kapal su yolunu tekil eden enerji tneli ve cebri
boruda meydana gelecek pozitif su kou (ani basn ykselmesi) darbesi mertebesinin
trbinin net dsne orannn, yani h
max
/ H
n
orannn

*50 m dye kadarki HES tesislerinde % 50;

*150 m dye kadarki HES tesislerinde % 25;

*250 m dye kadarki HES tesislerinde % 15;

*250 m dye kadarki HES tesislerinde % 5; deerlerini amamas gerekir.

Yaplacak hesaplar sonunda bir HES tesisindeki cebri boruda meydana gelecek su
kou darbesi mertebesinin, yukarda kaydedilen oranlar at grld takdirde
aada ksaca kaydedilen iki tedbirden birini almak gerekecektir.

a) Basnl su yolu zerine, mmkn olabilecek en uygun bir yere, uygun bir denge
bacas ina edilmesi;

b) Veya, cebri boruda oluacak su kou darbesini trbinin emme borusuna veya santral
k suyu kanalna dearj edebilecek bir emniyet valfinin (prassure relief valve) tesis
edilmesi;

Ancak, dnlecek bu tedbirlerden hangisinin daha uygun olaca yaplacak
teknik ve ekonomik hesaplamalar sonunda kararlatrlabilir.

Bir HES tesisi cebri borusunda meydana gelebilecek ani basn art (pozitif su
kou) darbesinin mertebesi; daha nceki madde 5.3- de kaydedildii gibi,


(m) dir.



196

Bu eitliklerdeki; h
max
= Ani basn art (pozitif su kou) darbesi (m)

V = Cebri borudan geen suyun hz (m/sn)

L = Basnl kapal su yolunun toplam boyu (m)

g = Yer ekimi ivmesi = 9,81 (m/san
2
)

T
c
= Trbin ayar kanatlarnn %100 aklktan
% 0 akla kadar ani kapanma sresi (sn)
(Bu sre 6 ila 8 saniye kadardr !)

ayet basnl kapal su yolunun toplam L boyu
L
1
, L
2
, L
3
, ........ gibi deiik aplardaki deiik
boydaki ksmlardan meydana geliyor ise V hz
iin V
ort
= ( V
1
.L
1
+V
2
.L
2
+V
3
.L
3
+....) / L deeri alnr !


Yaplacak olan hesaplarn sonucuna gre:

. Ani basn ykselmesi (pozitif su kou) darbesinin h
max
deeri ile maksimum
hidrostatik basncn H
o
deerinin toplam bykl, yani h
max
+ H
0
ar basn
deerine gre projelendirilecek cebri boru maliyeti daha dk basnca gre
projelendirilecek cebri boru maliyeti + denge bacas maliyeti toplamndan daha
byk oluyorsa;

. Hidroelektrik Santraldaki nitelerden bir tanesinin zerinden maksimum ykn
ani olarak atlmas esnasnda nitenin devir saysnda meydana gelecek hz art
%45den daha byk oluyor ise;

denge bacasnn gerekli olduu kanaat kesinleir.

Bu duruma gre bir HES tesisi iin denge bacas gerekip gerekmediine karar
verebilmek iin aadaki madde 6.4- de kaydedilen devir says reglasyonu olay
ynnden de mutlaka tetkik edilmesi gerekmektedir.


6.5- Denge Bacas Gerekip Gerekmediinin Devir Says Reglasyonu Ynnden
Tetkiki

Bir HES tesisinde basnl su iletim tneli (enerji tneli) ve cebri boru gibi
basnl su yollarnn trbin-generatr nitesinin devir says reglasyonunu
bozmayacak ve yk-frekans salnmna sebep olmayacak uygun hidrolik artlarda
projelendirilip tesis edilmesi byk bir nem tar.


197


H . g
.V L
T
w

=

N . 000 67
WR . n
T
max
2 2
m

=
Bir hidroelektrik santraldaki trbin-generatr nitesine ait dner ynde bir etki
yaparken, basnl su yollar uygun hidrolik artlarda dizayn ve tesis edilmemi olan su
ktlesi nitenin devir says reglasyonunun bozulmas ynnde rol oynar. Bu nedenle
bir HES tesisine ait basnl su yollarnn ilk projelendirilmesi aada ksaca kaydedilen
hesaplamalarn mutlaka yaplmas gerekir.

Bir HES tesisindeki, denge bacasnn gerekli olup olmadnn reglasyon olay
ynnden tetkiki iin, tam ykle almakta olan bir trbin-generatr nitesinin
zerindeki ykn ani olarak atlmas esnasnda devir saysnda meydana gelecek artn
mertebesi aada kaydedilen eitliklerden ve aadaki ekil 136- da verilen
grafiklerden yararlanmak suretiyle tesbit edilir.

Tarifler ve aretler:

T
c
= Trbin ayar kanatlarnn %100 aklktan %0 akla
kadar ani olarak kapanma sresi (ani tam kapanma sresi) (san)

T
c
= ( 0,25+T
f
) (san)

T
f
= Servomotorun, trbin ayar kanatlarn %100 aklktan
yksz dndrme aklna kadar ani kapatma sresi (san)

T
m
= Trbin-generatr nitesi toplam dner ktlesinin mekaniki
yol alma sresi veya nitenin harekete geme (ivmelenme) sresi (san)

T
w
= Basnl su yollarndaki su ktlesinin sfr hzdan V hzna
eriebilmesi iin gerekli sre (Su ktlesinin ivmelenme sresi) (san)

L = Basnl su yollarnn toplam uzunluu (m)

V = Basnl su yollarndan geen suyun hz
(m/san)

H = Hidrolik d (m)

n = Trbin-generatr nitesinin senkron
devir says (d / dak)


(san)



(san)

veya
198


N . 000 268
GD . n
T
max
2 2
m

=
1,25
max
1,5
2
2
n
N
985,7. WR
: si WR Trbin
|
|

\
|
=

n
N
. 3942,8 GD
: si GD Trbin
1,25
max
2
1,5
2
|
|

\
|
=
1,25
1,5
2
2
n
kVA
. 000 15 WR
si: WR Generatr
|
|

\
|
=
1,25
1,5
2
2

n
kVA
. 000 60 GD
: si GD Generatr
|
|

\
|
=
1,25
d
0,5
max
s
) (H
) .(N n
n =


(san)


USBRye gre T
m
>2T
w
olmaldr.



(kg-m
2
)






(kg-m
2
)


ekil 136- Devir says reglasyonu ynnden denge
bacas gerekip gerekmediini tetkik iin
yardmc grafikler.


(kg-m
2
)




(kg-m
2
)





Trbin zgl devir says (d / dak m)


S
R
= S
R
. (1 + k) (%) ve k = T
w
/ T
f
(-)

Yukarda eitliklerden yararlanmak suretiyle gerekli deerler hesaplanr. ekil
136- daki grafiklerden yararlanmak iin T
c
/T
m
oran tesbit edilir. Trbinin n
s
zgl devir
says kullanlarak ilgili grafikten trbin generatr nitenin devir says art oran olan
199


g . F
L . F
.
A
Q
S
D
T T max
max
= =

g . F
L . F
. 2 T
D
T T
= =
S
R
deeri bulunur. Bulunan bu S
R
deeri, ani yk atma esnasnda cebri boruda meydana
gelecek ani basn ykselmesi (pozitif su kou) darbesinin etkisi dikkate alnmadan
tesbit edilen hz art yzdesi deeridir. Cebri boruda meydana gelecek basn
ykselmesinin (pozitif su kounun) etkisi de dikkate alndnda trbin-generatr
nitesinin devir saysnda meydana gelecek olan S
R
yzde deeri S
R
yzde deerinden
daha yksek olacaktr.

S
R
=S
R
.(1+k) ifadesiyle tesbit edilecek devir says art yzdesi S
R
>0,45 veya daha
byk bir deer tesbit edilmesi halinde trbin generatr nitesinin devir saysnn
reglasyonu ynnden de denge bacasnn gerekli olduuna karar verilir.

6.6- Denge Bacasnda Su Seviyesi Salnm Hesab

ekil 137-

Su seviyesinin max. kabarma miktar (m)
(Tneldeki srtnme kayplar
ihmal edilmitir.)

Su seviyesinin dalgalanma (salnm) periyodu (san)

Bu eitliklerde ki;

Q
max
= Cebri borudan geecek maksimum su debisi (m
3
/san)

F
D
= Denge bacasnn kesit alan (m
2
)

L
T
= Denge bacas ile rezervuar aras tnelin basnl su yolu boyu (m)
200

2
H
-
g . F
L . F

.
F
Q
S
t
D
T T
T
max
max
=
4
H
-
g . F
L . F

.
F
Q
S -
t
D
T T
T
max
max
=

|
|

\
|

t
max
2
n

min
H
V

.

H
L . F

.
0,1 F
T T

F
T
= A = Basnl su yolunun (enerji tnelinin) kesit alan (m
2
)

g = Yer ekimi ivmesi = 9,81 (m/san
2
)

Enerji tneli farkl kesitlerdeki farkl boylardan meydana geliyor ise A
ort
deeri
alnr.

A
ort
= (A
1
. L
1
+ A
2
. L
2
+) / L gibi !

Enerji tnelindeki (basnl su iletim tnelindeki) H
t
hidrolik srtnme
kayplarn dikkate alacak olursak denge bacasndaki su seviyesindeki kabarma ve
dme miktarlar aada kaydedildii gibi olacaktr.

Maksimum seviye kabartmas: (m)

*Denge bacas hava pay: stte: 0,20. S
max
olmaldr!

Minimum seviye dmesi: (m)

* Denge bacas altnda minimum 0,20 . S
max
kadar su kalmaldr!
* Tneldeki H
t
srtnme kayplarnn deeri daha nceki madde 4.2- de kaydedilmi
bulunmaktadr.

Cebri boruda meydana gelen basn dalgalanmalarnn kendini beslememesi ve
abuk snmlemesi, yani trbinin devir says reglasyonunu bozucu bir etki
yapmamas iin denge bacasnn yeterli kesite ve +S
max
ile -S
max
seviyeleri arasnda
yeterli ykseklie sahip olmas gerekmektedir. Denge bacasnn maksimum su seviyesi
ile minimum su seviyesi arasndaki minimum kesit alan


(m
2
)

deerinden daha byk olmaldr.

Bu ifadedeki;

F
T
= Basnl tnelin kesit alan (m
2
)

L
T
= Basnl tnelin uzunluu (m)

H
n
= Net hidrolik d (m)

F
D
= Denge bacas kesit alan (m
2
)

201

) (n . n . 0,63 n
0,2
s
r
=

H
H
. n
r
n
0,5
max

d
r
max

|
|

\
|
=
V
max
= Tnelden geecek suyun max hz (m/san)

H
t
= Basnl tneldeki hidrolik kayplar (m)


7- BASINLI SU YOLLARI AMBALMAN HIZ LKS

Bir HES tesisindeki trbin-generatr nitesinin devir says reglasyonunun
problemsiz olarak salanabilmesi iin basnl su yollarnn hidrolik ynden ok iyi
incelenmesi ve projelendirilmesi gerektiini daha nceki madde 6.4- de ksaca
aklamtk.

Bir HES tesisindeki trbin-generatr nitesinin zerindeki maksimum ykn
herhangi bir nedenle ani olarak sfr olmas halinde cebri boruda meydana gelecek ani
basn ykselmesinin (pozitif su kounun) tesiri ile nitenin devir saysndaki
ykselmenin ambalman hz deerine kadar ykselip ykselmeyecei konusu da mutlaka
incelenmelidir.


* Amblaman hz = (dev/dak)


(dev/dak)


Bu ifadelerdeki;

n
r
= Trbinin, H
d
dizayn dsnde ve ayar kanatlarnn %100
aklnda, yksz olarak dnerken ulaaca en yksek
devir saysdr. (dev/dak)

n
rmax
= Trbinin, maksimum pozitif su kou h
max
deeri de dikkate
alnarak ayar kanatlarnn %100 aklnda, yksz olarak
dnerken ulaaca en yksek devir saysdr. (dev/dak)

n
s
= Trbinin dizayn dsndeki zgl devir says (dev/dak-m)
(Daha nceki blmlerde aklanmtr !)

H
d
= Trbinin dizayn (projelendirilme) net ds (m)

H
max
= Maksimum net hidrolik d (m)

n = Trbin generatr nitesinin senkron devir says (dev/dak)


202

8- BASINLI SU YOLLARI KAPAMA ORGANLARI (TRBNLERDEN
NCEK KAPAMA ORGANLARI)

Orta hidrolik dl santrallarda cebri borularn sonunda ve trbinlerden nce
kapama organ olarak kelebek vanalar kullanlrlar.

Yksek hidrolik dl ve uzun cebri borulu hidrolik santrallarda ise cebri
borularn ba tarafnda kelebek vanalar veya silindirik kapaklar ve cebri borularn
sonunda ise kresel vanalar veya dairesel vanalar kapama organ olarak kullanlrlar.

Bu vanalardan hangisinin, nerede ve en uygun olarak kullanlaca, hidrolik
dye, cebri boru apna, kapama organnn tesis edilecei yerin hacmine, kapama
organnn imali iin gerekli olan malzeme ve iilik bedeline, yani kapama organnn
tesis bedeline ve istenilen iletme emniyeti derecesine bal olan bir ok etkenin
gznnde bulundurulmas ile tesbit edilir.

Ancak, bir genelleme yaparak, kelebek vanalarn 7-8 m aplara ve 250-300 m su
dlerine, kresel vanalarn 4-5 m aplara ve 600-700 m su dlerine ve dairesel
vanalarn ise 3-4 m aplara ve 1000 m su dlerine kadar kullanldklar sylenebilir.

8.1- Kresel Vanalar




ekil 137- Yksek hidrolik dlerde kullanlan bir kresel vana emas



203


8.2- Kelebek Vanalar

ekil 138- HES tesislerinde kullanlan bir kelebek vana emas.

1- Vana Gvdesi, 2- Vana Mercei, 3- Kapama Arl, 4- Balant Flan,
5- Kelebek vanay ama servomotoru, 6- Szdrmazlk nlemleri











ekil 139- Kelebek vana merceinde szdrmazlk nlemleri detaylar.

Kelebek vanalardaki hidrolik
srtnme kayplarnn mertebesini
azaltmak ve imalat kolayl salamak iin
kelebek vana merceklerinin dairesel dz
disk eklinde yapld tatbikatlar da
vardr. Byle bir mercek diskin basit bir
emas yandaki ekil 140- da grlmektedir.
ekil 140- Disk mercek emas

204


2g
V

.
K H
2

v v
=
8.3- Basnl Su Yollar Kapama Organlarndaki (Trbinlerden nceki Kapama
Organlarndaki) Hidrolik Kayplar

HES tesislerindeki basnl su yollarnda en ok kullanlan kapama organ olan
kelebek vanalara ve kresel vanalara ait prensip emalar aada verilmitir. Kelebek
vana ile kresel vanann aklna gre deien kayplar katsaylar aadaki izelgede
kaydedilmitir.

Kelebek ve kresel vanalardaki H
v
hidrolik d kayplar aadaki eitlik ile
hesaplanr.

(m)

V = Vanadan geen suyun hz (m/san)
g = Yerekimi ivmesi = 9,81 (m/san
2
)
K
v
= Tam aklktaki kelebek vana iin
D
t
0.20-026 (-)
K
v
= Tam aklktaki kresel vana iin 0 dr !













a) Kelebek vana b) Kresel vana


ekil 141- HES tesislerinde kullanlan kelebek ve kresel vana prensip emalar

Kelebek ve kresel vanalar iin K
v
katsaylar izelgesi. ZELGE -7
Vana cinsi
Vanann aklk dereceleri ve K
v
katsaylar
Kelebek
Vana
= 90
o
70
o
50
o
30
o
0
o

K
v
=
Sonsuz 750,0 32,6 3,91 t / 0
Kresel
Vana
= 80
o
60
o
40
o
20
o
0
o

K
v
=
Sonsuz 206,0 17,3 1,56 D


205

9- HES TESSLER BASINLI SU YOLLARINDAK TOPLAM HDROLK
KAYIPLAR VE NET HDROLK D

Bir hidroelektrik santral (HES) tesisinin basnl su yollarnda hidrolik
srtnmeler nedeniyle meydana gelen d kayplarnn cinsleri ve ifadeleri daha nceki
maddelerde ksaca aklanmt. Bunlar:

- Su giri yaps zgaralarndaki kayplar:
g 2
V
. K H
2
r r
= (m)
- Su giri azndaki giri kayplar:
g 2
V
. K H
2
e e
= (m)
- Su giri kapa yuvasndaki kayplar:
g 2
V
. K H
2
s s
= (m)
- Basnl enerji tnelindeki kayplar:
3 / 4 2
2
t
R . K
V . L
H = (m)
- Cebri boru dz ksmlarndaki kayplar:
3 / 4
2
f
R
V) . (n . L
H = (m)
- Cebri boru dirseklerindeki kayplar:
g 2
V
. K H
2
d d
= (m)
- Cebri boru kesit deiim yerlerindeki kayplar:
g
V
K H
c c
2
.
2
2

= veya
g
V V
K
c
2
.
2
2
2
1

(m)

- Cebri boru branmanndaki kayplar:
vb
2
a
b
2
b
m
2 1 b
h .
A
A
.
Q
Q
. K K H
(
(

|
|

\
|
|
|

\
|
+ = (m)
- Branmandan ileri gelen ana borudaki kayplar:
g
V
K H
b b
2
.
2

= (m)
- Kelebek veya kresel vana kayplar:
g
V
K H
V V
2
.
2

= (m)

olup btn bu kayplarn toplam H deerini tekil eder.

H = H
r
+ H
e
+ H
s
+ H
t
+ H
f
+ H
d +
H
c
+ H
b
+ H
v
(m)

HES tesisinin baraj gl su yzeyi ile santral k suyu su yzeyi arasndaki kot
fark veya barajsz HES tesislerinde ykleme odas su yz ile santral k suyu su
yz arasndaki kot fark H
b
brt hidrolik d olduuna gre HES tesisinin H
n
net
hidrolik ds aada kaydedilen deer kadar olacaktr.

H
n
=H
b
- H (m)
206









BLM VII

HDROELEKTRK SANTRAL TESSLER
LE LGL FZBLTE
(YAPILABLRLK) RAPORLARININ
HAZIRLANMASI ALIMALARI
HAKKINDA KISA BLGLER











207

BLM VII- HDROELEKTRK SANTRAL TESSLER LE LGL
FZBLTE (YAPILABLRLK) RAPORLARININ
HAZIRLANMASI ALIMALARI HAKKINDA KISA
BLGLER


1- GENEL AIKLAMALAR

Bir hidroelektrik santral (HES) tesisinin kurulmas iin ok nemli unsurlar olan
Q su debisi, H su ds (hidrolik d) ve su geliri miktar gibi deerlerin bilinmesi
gerekir. Bu deerler, zerinde HES tesisi kurulacak nehir noktasnn ya alannn
byklne, ya alanna den yllk ya miktarna ve HES tesisi kurulacak yerin
toporafik durumuna gre azalr veya oalrlar. Bu yzden bir nehir zerinde
kurulmas dnlen bir HES tesisinin kurulu gcnn, trbin-generatr nitesi
saysnn ve yllk elektrik retiminin tesbiti ynnden nehirin getirecei yllk su
miktar ile aylk ortalama su debilerinin bilinmesi byk bir nem tar.

Nehirlerin su debisi, senenin yal veya kurak gemesine ve mevsimlere gre
1/50-1/1000 arasnda deiebilmektedir.

Doal gl veya yapay gl (baraj gl) gibi gllerde de su seviyesi devaml sabit
kalmamakta ve su gelirinin az olduu kurak mevsimlerde ve kurak yllarda su
seviyesinin azalmasna karn su gelirlerinin fazla olduu ilkbahar aylarnda ve yal
yllarda su seviyeleri ykselmektedir.

Bir nehir zerinde veya doal gl eteinde bir HES tesisi kurabilmek iin
ncelikle bu nehir veya doal gln su gelirlerinin uzun yllar sren gzlem ve rasat
almalar ile doru olarak tesbit edilmesi gerekmektedir. lkemizdeki nehirlerin su
gelirleri rasat almalar Elektrik leri Etd daresi (EE) Genel Mdrl tarafndan
yaplmaktadr.

Bir nehir zerinde veya doal bir gl eteinde veya bir baraj gl eteinde
kurulacak bir HES tesisinin kurulu gc, bu nehirin senenin ok byk bir ksmnda
veya sadece ok kk bir ksmnda sahip olduu su debisine gre tesbit edilemez.
Nehir veya kanal tipi depolamasz bir HES tesisinin veya baraj gll (depolamal) bir
HES tesisinin kurulu gcn ve trbin-generatr nitesi saysn tesbit edebilmek iin
ilerideki maddelerde ksaca aklanan titizlikle almalarn yaplmas gerekir.

Bir nehir zerinde kurulmas dnlen HES tesisinin kurulu gcn ve nite
saysn doru olarak tesbit edebilmek iin bu nehirin senenin ne kadar sresinde veya
yzdesinde ve rasat sresinin ne kadar yzdesinde ne miktar su debisine sahip olduunu
aadaki ekil 142- de grlen debi sreklilik erisine benzer grafiklerle dzenlenip
tesbit edilmesi gerekir.



208





ekil 142-
Bir nehirin su debisi
grafikleri












1 Dzelenmi (sralanm) su debileri erisi

2 Tabii su debileri seyir erisi


Nehir veya kanal tipi (depolamasz) HES tesislerinde genellikle santraln kurulu
gc, senenin 80-100 gnnde, dier bir ifade ile rasat sresinin %20si ile %30u
arasndaki su debileri dikkate alnarak tesbit edilir.

Barajl (depolamal) HES tesislerinin kurulu gc ise, ulusal elektrik ebekesinin
enerji ihtiyac yannda ayn zamanda pik g ihtiyac da dikkate alnarak tesbit edilir.

Bir ulusal elektrik ebekesine bal elektrik santrallarnn gvenilir enerji retim
miktarlarnn toplam o ulusal elektrik ebekesinin gvenilir enerji ihtiyacndan fazla
olmaldr. Keza, ulusal bir elektrik ebekesine bal elektrik santrallarnn pik glerinin
toplam o ulusal elektrik ebekesinin pik g ihtiyacndan daha fazla olmaldr. Bu
nedenlerle bir HES tesisinin planlanmasnda hem ulusal elektrik ebekesinin enerji
ihtiyac ve hemde pik g ihtiyac dikkate alnr.

Elektrik enerjisine depolama imkan olmadndan gerek HES tesislerinin ve
gerekse Termik Santral tesislerinin retimlerinin besleme sahalarndaki tketicilerin
talebine uygun olmas zorunluu vardr.

Termik santrallarn retimlerinin gnn saatlerine gre azaltlp oaltlmas,
gerek santral verimi ynnden ve gerekse bu tip santrallardan ksa srede yk
deiiklii yapmann zorluu ynnden, uygun deildir.

209

Barajl (depolamal) HES tesislerinin en byk ve nemli zellii, elektrik
enerjisini retimini, tketicilerin taleplerindeki dalgalanmalara uygun olarak ok ksa
srede ve kolayca yapabilmeleridir. Bu bakmdan termik santrallar genellikle baz yk
santral olarak altrlrlar. Barajl HES tesisleri ise hem ksmen baz yk ve hemde
puant (pik) yk santral olarak altrlrlar. Bu nemli zelliklerden dolay fizibilite
(yaplabilirlik) raporlar hazrlanrken barajl (depolamal) HES tesisleri, baz lkelerce
termik santrallara gre %20 avantajl kabul edilerek kurulu g tesbiti yaplrlar.

Nehir veya kanal tipi, barajsz (depolamasz) HES tesislerinde gelen suyu enerjiye
dntrme zorunluu nedeniyle bu tip HES tesisleri tketicilerin yk taleplerindeki
dalgalanmalara karlamaa msait deildirler.

Hidroelektrik santral (HES) gerekletirilebilmesi iin deiik meslek gruplarna
mensup tecrbeli uzman elemanlar tarafndan aama aama pek ok ettlerin ve
almalarn yaplmas gerekir. Aama aama yaplmas gereken bu almalar aada
kaydedildii gibi zetleyebiliriz:


Aama 1- Su Gelirleri Ettleri ile Zemin Ettlerinin Yaplmas almalar;

Aama 2- Master Planlama Raporu hazrlama almalar:

Aama 3- Kesin Planlama (Fizibilite = Yaplabilirlik) Raporu hazrlama
almalar;

Aama 4- hale iin gerekli Kesin Projeler ile hale artnamalerinin
hazrlanmas almalar;

Aama 5- malat ve Tatbikat Projelerinin hazrlanmas almalar;

Aama 6- naat, malat, Montaj, Kontrolluk ve letmeye Alma
almalar;

Bu notlarla, sadece fizibilite (yaplabilirlik) raporu hazrlama almalar ile ilgili
baz ksa bilgilerin verilmesine allmtr.

2- TARFLER

Bir HES tesisi ile ilgili fizibilite (yaplabililik) raporunun hazrlanmasnda en
uygun seenein tesbiti iin projenin tatbikat ile meydana gelebilecek btn iyi ve kt
tesirlerin gznnde bulundurulmas ve bunlarn gerektii ekilde deerlendirilerek
hesaba katlmas gerekir. Yaplacak ettler neticesi en uygun olarak kabul edilen
seenek (alternatif) aada ksaca kaydedilen hususlar yerine getirmelidir.




210

2.1- Teknik Fizibilite

Teklif edilen HES tesisleri projesi, Mhendislik bakmndan mevcut teknolojik
imkanlar ile ina edilebilir olmal ve bu art yerine getirmeyen HES tesisi projesinin
ekonomik olup olmadnn aratrlmas yaplmaldr.

2.2- Ekonomik Fizibilite

Teklif edilen HES tesisleri projesinin tatbikat ile elde edilecek faydalar, projenin
gerekletirilmesi iin yaplacak olan faydalardan daha fazla olmaldr. Ekonomik
fizibilite teknik fizibilitenin tamamlaycs olup teknik fizibiliteden sonra aranan ilk
arttr.

2.3- Mali Fizibilite

Teklif edilen HES tesisleri projesi, elde edilecek gelirleri ile kendi kendini geri
deyebilmelidir. Bu durumda projenin finansman ok kolay olur.

Kamu kesimi yatrmlar iin mali fizibilite ekonomik fizibilitenin bir
tamamlaycs mahiyetindedir. Ancak, zel sektr yatrmlar iin mali fizibilite esas
arttr.

2.4- Mukayese Periyodu ve skonto Faktrleri

HES tesisleri ile ilgili olarak hazrlanacak fizibilite (yaplabilirlik) raporlarnda
deerlendirmeye alnacak alternatif zmlerin (seeneklerin) mukayesesinde,
mukayese periyodu iinde yaplacak btn masraflar ile yine mukayese periyodu iinde
elde edilecek btn faydalar (gelirler), iskonto nisbeti yardm ile, birer tek sayya irca
edilir (evrilir) ve bylece seeneklerin mukayesesi yaplr.

zel Sektr HES tesisleri iin mukayese periyodu 20 seneyi pek gemez. Hatta
ou kez yatrmn 5-10 sene gibi ok ksa bir sre iinde kendini geri demesi istenir.
Ancak, lkemizde Devlet Su leri (DS) Genel Mdrl tarafndan, HES tesisleri ile
ilgili alternatif zmler iin, mukayese periyodu 50 sene olarak alnmaktadr.

2.4.1- Fayda-Masraf Ak

HES tesisleri ile ilgili olarak hazrlanacak fizibilite raporlarnda deerlendirmeye
alnacak her alternatifin, ekonomik ynden faydalar (gelirleri) ve masraflar (giderleri)
olmak zere iki ayr cephesi vardr.

Aadaki ekil 143- de grld gibi btn faydalarn (gelirlerin) ve btn
masraflarn (giderlerin) tesbit edilen deerleri zamana bal olarak dey eksende,
mukayese periyodu da yatay eksende iaretlenerek izilecek fayda-masraf ak
diyagram ile mukayesesi yaplr.


211











ekil 143- Fayda-masraf ak diyagram rnei


2.4.2- skonto Faktrleri

HES tesisleri projeleri alternatiflerinin mukayesesinde fayda-masraf ak
diyagram ile tesbit edilen deerlerin tek bir deere irca edilmesi iin iskonto faktrleri
kullanlr. Bundan maksat belirli bir tarihteki fayda (gelir) veya masraf (gider)
deerlerinin baka bir tarihteki e deerini bulmak ve ekonomik mukayeseyi
yapabilmektir.
212





* Bugnk bir harcamann ileri bir tarihteki deeri:

A B C

0 1 2 . . . n
0 1 2 3 . . . . . . . . m

B
D
= A
D
. (1+t)
n


Bu ifadedeki; B
D
= A noktasndaki bir harcamann %t faizi ile birlikte birleik faiz
hesabna gre n sene sonra B noktasndaki deeridir.
A
D
= A noktasndaki harcama miktardr.

n = A noktas ile B noktas arasndaki yl saysdr.

t = Yllk faiz oran (%8, %10, %12 vs. gibi !)


* leri bir tarihteki bir harcamann (giderin) veya gelirin (faydann) bugnk deeri:

Bu ifadedeki; B
D
= C noktasnda yaplan C
D
miktarndaki bir harcamann veya elde
edilecek gelirin %t faiz fiyat ile B noktasndaki deeridir.

C
D
= C noktasndaki gider veya gelir miktardr.

m = B noktas ile C noktas arasndaki yl saysdr.

t = Yllk iskonto oran (%8, %10, %12 vs. gibi !)

leri tarihlerde her yl eit olarak elde edilecek faydalarn (gelirlerin) veya eit olarak
yaplacak masraflarn bugnk deeri:


A B

0 1 2 . . . . . . . . . . . . . . . n


m
D
D
) t 1 (
C
B
+
=
a
.
) t 1 (
1 ) t 1 (
A
n
n
D
+
+
=
213


Bu ifadedeki; A
D
= A noktasndan B noktasna kadar her yl eit a miktarlarnda
yaplacak masraflarn veya elde edilecek gelirlerin toplamnn %t
iskonto oran ile A noktasndaki deeridir.

n = A noktasndan B noktasna kadar ki toplam yl saysdr.

a = A noktasndan B noktasna kadar her yl eit olarak elde edilecek
gelirler veya her yl eit olarak yaplacak masraflardr.

t = skonto oran ( %8, %10, %12 vs. gibi !)


* leri tarihlerde her yl deiik miktarlarda elde edilecek gelirlerin veya yaplacak
masraflarn bugnk deeri:

A B

1

2

3
. . . . . . . . . . . . . . .
n

0 1 2 . . . . . . . . . . . . . . . n


Bu ifadedeki; A
D
= Her yl deiik miktarlarda B noktasna kadar yaplacak masraflarn
veya elde edilecek gelirlerin % t iskonto oran ile A noktasndaki
bugnk deeridir.

a
1
, a
2
, a
3
,a
n
= Her yl deiik miktarlarda elde edilecek gelirler veya yaplacak
masraflardr.

n = A noktasndan B noktasna kadar ki yl saysdr.

t = Yllk iskonto oran (%8, %10, %12 gibi !)

2.5- Yatrmn Tesis Dnemi Faiz Miktar ve Yatrm Bedeli

Bu ifadedeki; f = Yatrmn tesis dnemi faiz miktar,
P
B
= Yatrmn proje bedeli,

t = Tesis dnemi faiz %si (%9,5, %10 gibi !),

n = Yatrmn tesis (ina) sresi,

Y
B
= Tesis dnemi faizleri dahil yatrm bedelidir !
n
n
3
3
2
2
1
1
D
t) (1
a
. . . . . .
t) (1
a
t) (1
a
t) (1
a
A
+
+ +
+
+
+
+
+
=
[ ]
B B
n/2
B
P f Y ve 1 t . P f + = + = ) 1 (
214


2.6- Enerji Faydalar

HES tesislerine ait fizibilite raporlar hazrlanrken, retilecek olan enerjinin
faydalarn hesaplamak iin en ucuz ikinci alternatif prensibinden istifade edilir ve
genellikle ayn miktar g ve enerjiyi retecek bir termik santral ile mukayese edilir.
Mukayese edilecek termik santral, kmr-fuel oil veya doal gaz ile alan bir termik
santral olabilir. Mukayese edilecek olan termik santraln kapasitesi incelenen HES
kapasitesi ile ayn olmaldr.

Yaplan mukayese en ucuz termik santral retiminin maliyeti, incelenen HES
retiminin enerji faydas olarak alnmaldr. Bunun iin yk merkezleri civarnda tesis
edilmesi dnlen termik santraln 35 senelik bir mr sresi iindeki yllk masraflar,
birim kW kurulu g bana sabit gider ve birim kWh retim bana da deiken gider
olmak zere iki ksma ayrlr. Bylece, incelenen HES tesisinin salayaca, beher kW
ve kWh bana, faydalar tesbit edilmi olur.

Mukayese iin prototip olarak ele alnan termik santraln yk faktr deeri de bir
deiken olarak hesaplara dahil edilir ve prototip termik santraln yk faktr %60 -
%80 arasnda kabul edilir.

Buna karlk mukayeseye esas olarak incelenen HES tesisinin yk faktr ise
ancak %20 - %60 arasnda olabilir.

Ancak, HES tesislerinin enerji faydalar, gvenilir enerji faydas, sekonder enerji
faydas ve pik g faydas olmak zere unsurdan teekkl eder.

2.6.1- Gvenilir Enerji ve Gvenilir Enerji Faydas

HES tesislerinde 20 yln 19unda, dier bir ifade ile su gelirlerini rasat sresi 20
yl ise yirmi yln 19 ylnda veya rasat sresi 200 ay ise bu 200 ayn %95inde yani 190
aynda mutlaka retilebilecek olan enerji miktar gvenilir enerji olarak isimlendirilir.

HES tesislerinin gvenilir enerjisinin beher kWhnin faydas, yukarda ksaca izah
edilen bir termik santraln beher kWh bana isabet eden sabit giderler ile deiken
giderlerinini toplam deeri kadar kabul edilir ve bylece incelenen HES tesisinin
gvenilir enerji faydas hesaplanr.

2.6.2- Sekonder Enerji ve Sokender Enerji Faydas

HES tesislerinde enerji retiminde trbinlerin tahriki iin kullanlan su gelirleri
her yl dzenli deildir. Yal geen ve su gelirlerinin fazla olduu yllarda gvenilir
enerjiden ok daha fazla enerji miktarlarna Sekonder enerji ad verilir ve bir HES
tesisinin retecei toplam enerji miktar gvenilir enerji miktar ile sekonder enerji
miktarnn toplamlar kadar olur.

215

HES tesislerinin beher kWh sekonder enerjisinin faydas olarak da, mukayese
edilen termik santraln kWh bana sadece yakttan intikal eden deeri alnarak,
retilebilecek sekonder enerjisinin faydas bulunur.

2.6.3- Pik G Faydas

HES tesislerine ait fizibilite raporlarnn hazrlanmasnda pik g faydasnn
alnmas konusunda lkemizdeki ilgili ve yetkili kurulularn politikalar zaman zaman
deimektedir. Bu nedenle HES tesislerinin pik g faydasnn hesaplanmas
ynteminin izahna girilmeyecektir.

2.7- HES Tesisleri Fizibilite (Yaplabilirlik) Raporlarnda Yer Almas Gereken
Konulara likin Aklamalar

Bir HES tesisi ile ilgili olarak hazrlanacak fizibilite raporunda aada ana
balklar ile alt balklar kaydedilen konular incelenerek yer alm olmal ve tesisin
kesin yaplabilirlii, incelenen alternatifler arasnda gerek teknik ve gerekse ekonomik
alardan en uygun en gerek ve en gvenilir seenein teklif edilen seenek olduu
kantlanm olmaldr.

HES tesisleri yaplabilirlik raporlarnda yer alacak konularn ana balklar ile alt
balklar aada blmler ve maddeler halinde kaydedilmitir.


Blm 1- Yatrmn Mahiyeti ve Cinsi

1.1- Yatrmn ksaca tantlmas

1.2- Projenin gerekesi


Blm 2- Proje Sahasnn Tantlmas

2.1- Proje sahasnn doal durumu

- Proje sahasnn kesin koordinatlar ve toporafyas
- Proje sahasnn genel jeolojik durumu
- Proje sahasnn deprem durumu
- Proje sahasnn iklim durumu

2.2- Proje sahasnn sosyal durumu

- Yrenin nfus durumu
- Yrenin ulam imkanlar durumu
- Yrenin haberleme imkanlar durumu
- Yrenin eitim tesisleri imkanlar durumu
- Yrenin salk tesisleri imkanlar durumu
216



2.3- Proje sahasnn ekonomik durumu

- Yrenin tarm imkanlar durumu
- Yrenin endstri tesisleri durumu
- Yrenin ticaret imkanlar durumu
- Yrenin turizm imkanlar durumu

2.4- Proje sahasnn arazi mlkiyeti ve araziden yararlanma durumu

2.5- Varsa, daha nce yaplm olan ettler hakknda bilgiler

Blm 3- Gelime Pln

3.1- Gelimeyi gerektiren nedenler

3.2- Mevcut tesisler

3.3- Enerji Talebi tahmini

3.4- Teklif edilen tesisler

3.5- Plnn etkinlii

Blm 4- Su Kaynaklar (Hidroloji) Durumu

4.1- Yrenin yeralt ve yerst su kaynaklar durumu

4.2- Yrenin meteorolojik durumu

4.3- Su akm tahminleri (Aylk ve Yllk Su Gelirleri Tahminleri)

4.4- Sulama, endstri ve kullanma sular ihtiyalar

4.5- Takn durumu (Barajl HES tesisleri iin)

4.6- Rezervuar iletme almalar (Barajl HES tesisleri iin)

4.7- Sedimantasyon (Srnt ve kelti Maddeleri) durumu

Blm 5- Jeolojik Durum

5.1- Genel jeoloji

5.2- Baraj yeri ve gerekli tesis yerlerinin jeolojisi (Barajl HESler iin)

217

5.3- Baraj gl sahasnn jeolojisi (Barajl HES tesisleri iin)

5.4- Malzeme ettleri

5.5- Deprem ettleri

Blm 6- Kurulacak Tesisler

6.1- Rezervuar iletme politikas ve optimizasyon (Barajl HESler iin)

6.2- Baraj tipi ve yksekliinin seimi (Barajl HES tesisleri iin)

6.3- Dolu savak ve dip savak tesisleri (Barajl HES tesisleri iin)

(**) 6.4- Kurulu g optimizasyonu (En uygun kurulu gcn seilmesi)

(**) - Barajsz (depolamasz) kanal veya nehir tipi HES tesisleri kurulu gcnn
optimizasyonu

(**) - Barajl HES tesisleri kurulu gcnn optimizasyonu

6.5- Su alma yaplar ve tehizat

6.6- Su iletim kanal ve/veya su iletim tneli optimizasyonu

6.7- Cebri boru ve cebri boru apnn optimizasyonu

6.8- Denge bacas

6.9- Santral binas ve kuyruk suyu kanal

6.10- Trbin tipi, trbin gc ve nite says

6.11- Generatr tipi ve kapasitesi

6.12- G transformatr ve kapasitesi

6.13- Koruma, kontrol ve kumanda tehizat

6.14- AC ve DC i ihtiya tehizat

6.15- Santral yardmc tehizat

6.16- alt tesisleri

6.17- Enerji iletim hatlar

218

Blm 7- Projenin Gerekleme Sresi

7.1- Kesin proje hazrlama sresi

7.2- naat, imalat ve montaj sreleri

7.3- Deneme iletmesine ve ticari iletmeye balama tarihleri

Blm 8- Tesis Maliyeti

8.1- Giderlerin hesaplanmasndaki esaslar

8.2- Tesislerin keif zetleri izelgeleri

8.3- Yllk giderler izelgesi

8.4- Dviz ihtiyac izelgesi

8.5- Yatrm bedeli izelgesi

Blm 9- Ekonomik Analiz (**)

9.1- Ama

9.2- Faydalar (sulama, takndan koruma, enerji, vs. gibi !)

9.3- Yatrm bedeli ve yatrm bedeli izelgesi

9.4- Yatrmn yllk giderleri

9.5- Yatrmn salayaca faydalar (projenin yllk gelirleri)

9.6- Yatrmn fayda-masraf analizi

9.7- Duyarllk analizi

Blm 10- ok maksatl Yatrm HES tesisleri iin maliyet taksimi

Blm 11- Tesisin Yatrm Pln ve Mali Analiz (**)

11.1- Ama

11.2- Yatrm bedelinin yllara dalm

11.3- letme sermayesi

11.4- letme dnemi giderleri
219

11.5- Yatrmn finansman pln

11.6- Dviz ve kredi ihtiyac ve tesis dnemi kredi giderleri

11.7- letme dnemi kredi faizleri ve ana para geri demeleri

11.8- Amortismanlar

11.9- Nakit ak ve enerji sat gelirleri

11.10- krllk oran

11.11- Duyarllk analizi

Blm 12- Alternatif zmler

Bir HES tesisi ile ilgili olarak hazrlanan fizibilite raporuna, yukarda kaydedilen
konularla ilgili bilgi ve belgelerden baka, kurulacak HES tesisi antiyelerinde
kullanlacak enerji kaynann nereden temin edilecei, HES tesisini kuracak zel sektr
kuruluunun mali yetenei, i para, d para, zkaynak artrm pln ve kredi verecek
banka veya kredi kurumunun niyet mektubu gibi belgelerin birer rneinin eklenmesi
gerekmektedir.

Bir HES tesisi iin yukarda ksaca kaydedilen konular ihtiva edecek bir fizibilite
(yaplabilirlik) raporunun hazrlanmas iin deiik meslek gruplarndan bir ok
tecrbeli uzman elemanlarn alma yapmalar gerekir.

Bu notlarla, daha nceki BLM VI-, madde 5- de verilen bilgilere ilave olarak,
sadece yukarda (**) ile iaretlenen konular hakknda ksa bilgiler verilmee
allacaktr.

2.8- Barajsz (Depolamasz) Kanal veya Nehir Tipi HES Tesislerinin
Optimizasyonu ve Enerji retiminin Tesbiti

Kanallar veya nehirler zerinde ina edilen depolamasz HES tesislerinin kurulu
gcnn optimizasyonu ve nite saysnn tesbiti iin nehir veya akarsuyun tertiplenmi
debi sreklilik erisinden istifade edilir.

Nehir veya akarsuyun tertiplenmi debi sreklilik erisinde zamann %95inde
mevcut olan minimum su debisi, depolamasz nehir veya kanal tipi HES tesisinin
gvenilir gcnn (firm gcnn) ve gvenilir retiminin (firm retiminin) tesbitine
yarar. Ancak bu tip HES tesislerinin kurulu gc gvenilir (firm) gten daha byk
olarak seilir ve retimleri de gvenilir retimden daha byk olur. Bu tip HES
tesislerinde kurulu g gvenilir debiye gre seilecek olursa senenin byk bir
ksmnda enerji retiminde kullanlamadan yani trbinlerden geirilemeden boa akacak
sular olacaktr. Bu nedenle barajsz (depolamasz) nehir veya kanal tipi akarsu HES
tesislerinin kurulu gc, genellikle senenin 80-100 gnnde veya su gelirlerini rasat
220

sresinin %20 - %30unda mevcut olan su debisine gre seilirler. Bylece, bu tip HES
tesislerinde zamann %95i ile %25i arasndaki daha byk su debileri ile de sekonder
enerji retimi yaplm olur.

Barajsz, yani depolamasz nehir veya kanal tipi HES tesislerinin kurulu g
optimizasyonu ve nite saysnn tesbiti iin genel prensip yukarda ksaca kaydedildii
gibi olmakla beraber senenin 80-100 gnnde veya akm rasat sresinin %20 - %30u
arasndaki su debilerinin miktarlar hayli farkl olabilir. Bu nedenle bu aralklardaki
farkl su debileri ve bu farkl su debilerini trbinlerden geirecek farkl nite saylar
iin ileride verilen rnektekine benzer ekilde kurulu g ve nite says optimizasyonu
yapmak gerekir.

Depolamasz nehir veya kanal tipi HES tesislerinde retilecek sekonder enerjinin
beher kWhnin deeri, daha nceki madde 2.6.2- de kaydedildii gibi, bir termik
santralda beher kWh yansyan sadece yakt bedeli kadardr.

Barajsz (depolamasz) HES tesislerinin kurulu gcnn ve nite says ile
gvenilir ve sekonder enerji retim miktarlarnn tesbiti iin yaplacak iletme
almalarnda aada ksaca kaydedilen formller ve mukayese izelgeleri kullanlr.
Bu tip HES tesislerinin iletme almalarnda, ayet mevcut ise gnlk su akm
lmlerine ait gnlk ortalama su debileri, gnlk su akmlar lmleri mevcut deil
ise aylk ortalama su debileri kullanlr.

E= 9,8 .Q . H
n
.
T
.
G
.
Tr
. h (kWh/gn) veya (kWh/ay)

Bu eitlikdeki; E = Gnlk veya aylk enerji retim miktar
h = Gndeki veya aydaki saat miktar
Q = Enerji retimi iin trbinlenen suyun debisi (m
3
/sn)
H
n
= Net hidrolik d (m)

T
= Trbin verimi (%)

G
= Generatr verimi (%)

Tr
= Transformatr verimi (%)
H
n
= H
B
-H (m)
H
B
= Brt hidrolik d (m)
H = Basnl su yollarndaki toplam d kayb (m)

Barajsz, kanal veya nehir tipi HES tesislerinde giri suyu seviyesi ve keza k
suyu seviyesi ok az deitii iin bu tip HES tesisleri iin H
B
brt hidrolik ds sabit
olarak kabul edilebilir.
Yukarda kaydedilen eitlik yardm ile deiik su debileri ile ve deiik
glerdeki nite saylarndan meydana gelecek toplam kurulu gler iin yaplacak
iletme almalar ile bu debilere ve glere tekabl eden enerji retimleri tesbit edilir.
Daha sonrada bu glere ve nite saylarna tekabl eden yatrm maliyetleri tesbit
edilerek maliyet hesab izelgesi ile kurulu g ve nite says optimizasyonu izelgesi
tanzim edilerek marjinal rantabilitesi en yksek olan kurulu g ve nite says
belirlenir.
221


Yukarda ksaca kaydedilen hususlar aklayc rnek izelgeler mteakip
sayfalarda verilmitir.


2.8.1- Alternatif evirme Debisi Kapasitelerine Gre Kurulu G Aratrmas

(RNEKTR)

evirme Debileri (m
3
/san) : 6 9 12 15 18

nite says x nite debisi 2x3 2x4,5 2x6 3x5 3x6
Trbin gc (MW) 2x3 2x4,5 2x6 3x5 3x6
Generatr gc (MW) 2x3,06 2x4,6 2x6,12 3x5,1 3x6,12
Generatr gc (MVA) 2x3,6 2x5,41 2x7,2 3x6,0 3x7,2
Toplam kurulu g (MW) 6 9 12 15 18

MVA = MW / Cos ve Cos = Generatr g faktr = 0,85


2.8.2- Alternatif evirme Debisi Kapasitelerine Gre Cebri Boru ap
Optimizasyonu


(RNEKTR !)

No evirme Debileri (m
3
/san) : 6 9 12 15 18

1 Trbin net ds (m) 113 113 113 113 113
2 Maks. statik d (m) H
B
H
B
H
B
H
B
H
B
3 Maks.su kou darbesi (m) H
1
H
2
H
3
H
4
H
5
4 Proje ds (2)+(3) (m) H
B
+H
1
H
B
+H
2
H
B
+H
3
H
B
+H
4
H
B
+H
5

5 Cebri boruda su hz (m/san) 4,52 4,77 4,88 4,92 4,96
6 Cebri boru ap (m) 1,3 1,55 1,77 1,97 2,15
7 Cebri boru et kalnl (mm)
8 Cebri boru boyu (m)
9 Cebri boru arl (kg)
10 Cebri boru yatrm bedeli
ile faiz+amort.masr. (10
3
US$)
11 Cebri boruda d
kayplar (m)
12 D kayplarndan ileri
gelen enerji kayplar
bedeli (10
3
US$)
13 TOPLAM MASRAFLAR
(10)+(12) (10
3
US$)

222

2.8.3- Alternatif evirme Debileri le Yaplan letme almalar
Sonular zeti

(RNEKTR !)

evirme Debileri (m
3
/san) : 6 9 12 15 18


Brt d (m) H
B
H
B
H
B
H
B
H
B

nite saysxnite debisi 2 x3 2 x4,5 2 x 6 3 x5 3 x 6
Net d (m) 113 113 113 113 113
Gvenilir debi (m
3
/san)
Ortama debi (m
3
/san)
Yllk ortalama su geliri (10
6
m
3
)
Gvenilir (firm) g (MW)
Toplam kurulu g (MW)
Gvenilir (firm) enerji (kWh/yl)
Sekonder enerji retimi (kWh/yl)
Toplam enerji retimi (kWh/yl)

2.8.4- Alternatif evirme Debisi Kapasitelerine Gre Tesis ve Tehizat
Karakteristikleri

(RNEKTR !)

evirme Debileri (m
3
/san) : 6 9 12 15 18

1-GENEL :

- Toplam kurulu g (MW) 6 9 12 15 18
- nite says (-) 2 2 2 3 3
- nite tipi (-)
- Toplam enerji retimi
(106 kWh/yl)
- Ykleme havuzu max.kotu (m)
- Kuyruk suyu seviyesi (m)
- nite ekseni kotu (m)

2- TRBNLER

- Trbin tipi (-)
- Net d (m)
- Trbin debisi (m
3
/san)
- Trbin gc (MW)
- Devir says (d/dak)
- zgl hz (d/dak-m)

223

3- GENERATRLER

-
-
-
2.8.5- Alternatif Kurulu Glere Gre Maliyet (Yatrm Bedeli) Hesaplar
zeti

(RNEKTR !)

Sra ALTERNATF KURULU GLER (MW)
No GDERLERN CNS (10
3
US$) 6 9 12 15 18

1- Su giri yaps ve tehizatnn bedeli :
2- Su iletim kanal bedeli :
3- Ykleme odas ve tehizat bedeli :
4- Cebri boru bedeli :
5- Santral binas ve yard.teh.bedeli :

A- NAAT LER TOPLAM BEDEL :
(1)+(2)+(3)+(4)+(5)

6- Trbinler ve yard.tehizat bedeli :
7- Generatrler ve yard.teh.bedeli :
8- Trafolar, alt tesisleri ve koruma,
kontrol, kumanda tehizat gibi
elektriki tehizat bedeli :
9- Sigorta, nakliye ve gmrkleme
bedeli :
10- Montaj giderleri :

B- ELEKTROMEKANK TEH. BEDEL :
(6)+(7)+(8)+(9)+(10)

C- TESS KEF BEDEL (A)+(B) :
11- Beklenmeyen giderler (%10 C) :

D- TESS BEDEL (C)+(11) :
12- Etd, proje, mhendislik, mavirlik
ve kontrolluk hizmetleri
bedeli (%15 C) :

E- PROJE BEDEL (D)+(12) :
13- stimlak bedeli :

F- ARA TOPLAM (E)+(13) :
14- naat (Tesis) dnemi faizleri
224

(letme dnemi bana irca edilmi !) :
n = 2 yl, t = % 9,5 gibi !

G- TOPLAM YATIRIM BEDEL (F)+(14) :
* Yatrmn birim maliyeti (10
3
US$ / kW) :
* Yatrmn birim maliyeti (10
6
TL / kW) :

2.8.6- Alternatif Kurulu Glerinin Optimizasyonu (En Uygun Kurulu
Gcn Seimi)
(RNEKTR !)
Sra
No AIKLAMALAR Birim 6 9 12 15 18

1- TOPLAM YATIRIM BEDEL : 10
3
US$

2- YILLIK GDERLER
2a- Faiz ve amortismanlar : 10
3
US$
n = 50 yl, t = 9,5 gibi !

2b- letme ve bakm onarm : 10
3
US$
giderleri % 1,5 x (Keif bedeli)

2c- Yenileme giderleri : 10
3
US$
( %0,5 Keif bedeli)

3- YILLIK TOPLAM GDERLER : 10
3
US$ A
1
B
1
C
1
D
1
E
1

(2a+2b+2c)

4- YILLIK TOPLAM GELRLER : 10
3
US$ A
2
B
2
C
2
D
2
E
2

(Yllk toplam enerji sat gelirleri)

5- Fayda / Masraf Oran (A2/A1) : ---------- X ----- ----- ----- -----

MUKAYESE : --------- A
2
/ A
1
= X= 1 (Marjinal Rantabilite)

5a- Gelir (Fayda) art : 10
3
US$ Yok B
2
-A
2
C
2
-A
2
D
2
-A
2
E
2
-A
2


5b- Gider (Masraf) art : 10
3
US$ Yok B
1
-A
1
C
1
-A
1
D
1
-A
1
E
1
-A
1


5c- Marjinal Rantabilite : % 1 B
2
-A
2
C
2
-A
2
D
2
-A
2
E
2
-A
2
B
1
-A
1
C
1
-A
1
D
1
-A
1
E
1
-A
1


B
2
-A
2
C
2
-A
2
D
2
-A
2
E
2
-A
2

NOT: =1,15 ; = 1,28 ; = 1,0 ve = 0,85 olsun .
B
1
-A
1
C
1
-A D
1
-A
1
E
1
-A
1

225

Yukardaki rnekte kabul edilen marjinal rantabilite rakamlarna gre aadaki
ekil 144- deki bir grafik izecek olursak marjinal rantabilitesi en byk olan optimum
(en uygun) kurulu g kolayca grlebilecektir.
ekil 144 -
2.9- Barajl (Depolamal) HES Tesisleri Kurulu G Optimizasyonu ve nite
Says le Enerji retim Miktarlarnn Tesbiti

Barajl HES tesislerinin kurulu g ve nite says optimizasyonu prensip olarak
depolamasz nehir ve kanal tipi HES tesislerinin kurulu g ve nite says
optimizasyonu ile ayn olmakla birlikte biraz daha karmak ve zordur.

Barajl HES tesislerinde genellikle aylk, mevsimlik ve yllk su feyezanlarn ve
su gelirlerini regle edip depolamak imkn vardr. Bu nedenle baraj glne gelen aylk
ve yllk su gelirlerinin iletme almalar yaplarak nce akm rasat sresinin %95inde
garantili olarak elde edilebilecek gvenilir (firm) g deeri ile gvenilir (firm) enerji
miktar tesbit edilir. Daha sonra da retilmesi mmkn olabilecek sekonder enerji
miktar hesaplanr.

Barajl HES tesislerinde, retilecek sekonder enerjiyi ulusal elektrik ebekesine
enjekte etme imkan bulunduundan ve barajl HES tesisleri baraj glnde depolanan
feyezan sularn ulusal elektrik ebekesinin pik g ihtiyacn karlamada kullanmak
kolayl bulunduundan, kurulu g, gvenilir (firm) gcn 10 katna kadar seilebilir.

Barajl HES tesislerinde feyezan debilerini baraj glnde depolamak ve bu sular
kurak mevsimlerde enerji retimi iin kullanmak mmkn olduu iin baraj
gllerindeki su seviyeleri ve dolaysyla trbinlerin hidrolik dleri ile beher kWh
enerji retimi iin harcanan zgl su sarfiyatlar aylara ve mevsimlere gre byk
deiiklikler gsterir. Dolayisiyle barajl HES tesislerinin gvenilir enerji retim
miktarlarn tesbit iin yaplan iletme almalar esnasnda baraj glnn minimum
iletme seviyesindeki H
min
su ds, baraj glnn maksimum iletme seviyesindeki
H
max
su dsnn %50sinden daha kk seilemez. Yani H
min
= 0,50 H
max

deerinden daha aa inilmez. Baka bir ifade ile, bu tip HES tesislerinde kullanlan
Francis ve Kaplan tipi hidrolik trbinlerin
226

dizayn ve iletme snrlar artlar H
min
%65 H
dizayn
ve H
max
%125 H
d
olduundan
H
min
/ H
max
= %65 H
d
/ %125 H
d
= %50 deerinden daha kk olamaz.

Barajl HES tesislerinin kurulu gcnn, ulusal elektrik ebekesinin puant (pik)
gcnn karlanmasna katkda bulunmas amac ile gvenilir (firm) gcn 10 katna
kadar seilebileceini daha nce kaydetmitik. Ancak bu tip HES tesislerinin kurulu
gc, ekonomik mlahazalar ile gvenilir enerji bedelleri ile sekonder enerji bedelleri,
pik g faydas bedeli ve sistem stabilitesi gibi faktrler dikkate alnarak yaplacak
kurulu g optimizasyonu almalar sonunda, gvenilir gcn 3 kat ile 10 kat
arasnda bir deerde seilebilir.

Barajl (depolamal) HES tesislerinin yaplabilirlik raporunun hazrlanmas
esnasnda yaplacak iletme almalarnda;

. Baraj gl giri akmlarnn (Baraj glne gelecek aylk su debileri ile miktarlarnn);

. Baraj glnden, enerjiye dntrlmeden, sulamalar iin alnacak aylk su debileri
ile miktarlarnn (var ise !);

. Hidroelektrik Santraldan mansaptaki sulamalar iin braklmas gereken aylk su
debileri ile miktarlarnn (var ise !);

. Baraj glnde meydana gelecek olan aylk buharlama miktarlarnn;

. Takn kontrolu iin mevsimlere gre baraj glnn ayarlanmas gereken su
seviyeleri deerlerinin;

. Baraj glnn seviye-hacim ilikisi deerlerinin;

. Santral k suyunun su seviyesi-debi ilikisi deerlerinin;

. Basnl su yollarnda meydana gelecek toplam hidrolik d-debi ilikisi deerlerinin;

. Net dnn deimesi ile deiecek olan trbin verimi-net d ilikisi deerlerinin;

. Trbin verimine gre deiecek olan
s
santral verimi-trbin verimi ilikisinin; dikkate
alnmas ve baraj gl minimum iletme seviyesinin altna inilmeden mmkn
olduu kadar fazla enerji retilmesi gerekmektedir.

Bir HES tesisinin
s
santral verimi
s
=
T
.
G
.
Tr
ve santral k gc
ise N = 9,8 . Q . H
n
.
s
(kW) dr. Bu ifadelerdeki
T
= trbin verimi,
G
= generatr verimi,
Tr
= transformatr verimi, Q = santraldan trbinlenen toplam
su debisi, H
n
= aylk ortalama net hidrolik ddr.


227

h
.
2
) H (H

.
Q
.
K E
0 1
+
=
h
.

.
2
) H (H

.
Q . 9,8 h . N E
s
0 1
+
= =

D e 1
0 1
1 0 1
Q Q B
.
2
) F - (F
- Q V V + =
Barajl bir HES tesisi ile ilgili yaplabilirlik raporunun hazrlanmas esnasnda
yaplacak iletme almalarnda kullanlabilecek gl hacmine ait eitlik ile enerji
retimine ait eitlik aada kaydedildii gibi olacaktr.

2.9.1- Hacim

(10
6
m
3
)

Bu ifadedeki; V
1
= Ay sonu gl seviyesine ait gl hacmi, (10
6
m
3
)
V
0
= Ay ba gl seviyesine ait gl hacmi, (m
3
)
Q
1
= Ay iinde gelen su miktar, (10
6
m
3
)
Q
e
= Ay iinde enerji retimi iin trbinlenen su miktar, (10
6
m
3
)
Q
D
= Ay iinde dolu savaktan atlan su miktar (varsa !), (10
6
m
3
)
F
1
= Ay sonu gl seviyesine ait su yz alan, (km
2
)
F
0
= Ay ba gl seviyesine ait su yz alan, (km
2
)
B
1
= Ay iinden glden buharlaan su miktar. (10
6
m
3
)

2.9.2- Enerji retimi


(kWh/ay)

s
=
T .

G .

Tr
olduundan,

9,8.
s
= K olarak gsterecek olursak,

ifadesi elde edilecektir. (kWh/ay)


Bu ifadelerdeki;
E = Aylk enerji retim miktar, (kWh/ay)
K = (9,8.
T .

G .

Tr
) katsays, (-)
Q = Enerji retimi iin trbinlenen su debisi, (m
3
/san)
H
1
= Ay sonu gl kotuna ait net d, (m)
H
0
= Ay ba gl kotuna ait net d, (m)
h = Ay iindeki zaman miktar, (saat)
N = Santraln toplam kurulu gc, (kW)
N
T
= Trbinlerin toplam kurulu gc. (kW)

2.9.3- letme almalar Program

Barajl HES tesislerinin iletmesi iin hazrlanacak ve iletme almalarnda
kullanlacak bilgisayar programnda aylk zaman birimleri esas alnr ve bu programla
yaplacak iletme almalarnda enerji retimi iin trbinlenen sularn, ayet var ise,
santraln kndan sonraki (mansaptaki) ovalarn sulama suyu ihtiyalarn karlamas
salanr.


228

letme iin hazrlanacak bilgisayar programnn girdileri aada kaydedilenler
olacaktr:

. Aylk doal giri akmlar (Baraj glne gelecek aylk su miktarlar) (10
6
m
3
/ay);

. Baraj glnden enerjiye dntrlmeden menba taraf sulamalar iin
ekilecek su miktarlar (10
6
m
3
/ay);

. Santral kndan sonraki mansap taraf ovalarn sulama suyu ihtiyac (10
6
m
3
/ay);

. Baraj glnn seviye (m) - hacim (10
6
m
3
) - alan (km
2
) ilikisi deerleri;

. Baraj gl yzeyinden meydana gelecek aylk buharlama miktarlar (mm ve 10
6

m
3
/ay);

. Baraj glnn minimum ve maksimum iletme seviyeleri (m);

. Santral k suyu seviyesinin braklan su debilerine bal forml ( - );

. Trbin verimini net hidrolik dnn fonksiyonu olarak veren forml ( - );

. Net hidrolik dy trbinlenecek su debisinin fonksiyonu olarak veren forml ( - );

. Hidrolik d kayplarn trbinlenen su debisinin fonksiyonu olarak veren forml
( - );

2.9.4- letme almalar Esaslar

. letme almasna balamadan nce, baraj glnden ekilecek olan sulama sular
doal giri akmlarndan dlerek, aylk net giri akmlar tesbit edilir;

. letmeye balanldnda baraj glnn tam dolu olduu kabul edilir;

. nce bir n iletme yaplarak tahmini bir firm g girilir ve bu tahmini firm g ile
firm enerji retimi yaplp ay sonu gl seviyesi ve hacmi kontrol edilir;

Ay sonu gl hacmi = Ayba gl hacmi + baraj glne giren aylk net su miktar -
buharlaan aylk su miktar - firm gc ve retimi salayan su
miktar.

Bu ekilde yaplan n iletme ile sadece firm enerji retilir ve suyum fazlas dolu
savaktan atlr.





229

Yaplan bu n iletme almasnda tesbit edilen ay sonu gl seviyesinin
minimum iletme seviyesinin altna dmemesi gerekir. Eer minimum iletme
seviyesinin altna dlrse denenmekte olan firm g bir miktar azaltlp iletme
tekrarlanr. Yaplan bu n iletme almasnda tesbit edilen ay sonu gl seviyesi akm
rasat sresinin ancak %5 inde minimum iletme seviyesinin altna dmesine
msade edilmelidir.

. Bu ekilde yaplan n iletme ile en uygun firm g tesbiti yapldktan sonra kesin
iletmeye balanr ve kesin iletmede, n iletme almalarnda tesbit edilen firm g
ve firm retimler aynen alnarak, dolu savaktan atlan sular ile kurulu gce bal
olarak retilebilecek sekonder enerji miktarlar hesaplanr;

. Bylece hem firm retimler ve hem de sekonder enerji retimleri tesbit edilmi olur;

. Santraln tam kurulu gle altrlmasna ve mmkn olduu kadar fazla su
trbinlenerek mmkn oldu kadar fazla enerji retilmesine ramen ay sonu gl
seviyesi hala maksimum iletme seviyesinin zerinde kalyorsa bu durumda mecburen
dolu savaktan su atlr;

. Enerji retimi iin trbinlenen sularn santraln kndan sonraki (mansaptaki)
ovalarn sulama suyu ihtiyalarn karlayp karlamad kontrol edilir. Eer bu
ovalarn sulama ihtiyalar iin yeterli miktarda su braklmam ise eksik kalan su da
trbinlenerek sekonder enerji retilir.

. letme periyodu boyunda her ay iin yukarda ksaca kaydedilen ilemler tekrar
edilerek gvenilir (firm) g tesbit edilmi ve gerek gvenilir (firm) ve gerekse
sekonder enerji retimleri ile toplam enerji retim miktarlar tesbit edilmi olur.


2.9.5- Barajl HES Tesisi letme almalar Girdilerine likin rnek
izelgeler

RNEK 1- Baraj gl aylk doal akmlar (su gelirleri) izelgesi;

RNEK 2- Baraj glnden ekilecek aylk sulama sular izelgesi (sulama varsa!);

RNEK 3- Baraj glnn aylk net su gelirleri izelgesi;

RNEK 4- Baraj glnden aylk buharlama miktarlar izelgesi;

RNEK 5- Baraj mansabndaki ovalarn aylk sulama suyu ihtiyalar
izelgesi;

RNEK 6- Baraj gl seviye-hacim ve seviye-alan deerleri izelgesi;

RNEK 7-Trbinlerden geen su debisi-santral k suyu seviyesi izelgesi;
230

...........Baraj Gl Aylk Giri Akmlar (Aylk Su Gelirleri) izelgesi (RNEK 1)

(Birimler milyon m
3
cinsindendir)

Yl Ekim Kasm Aralk Ocak ubat Mart Nisan Mays Haz. Tem. Aus. Eyll Ekim Top. Ortal.
1965
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
2002
Ort.

231

................Baraj Glnden ekilecek Sulama Sular (var ise !) (RNEK 2)

(Birimler milyon m
3
cinsindendir !)

Ekim : ......... ubat : 0,00 Haziran : .............
Kasm : 0,00 Mart : 0,00 Temmuz : ..............
Aralk : 0,00 Nisan : ......... Austos : .............
Ocak : 0,00 Mays : ......... Eyll : ..............


..................Baraj Gl Aylk Net Su Gelirleri izelgesi (RNEK 3)

(Birimler milyon m
3
cinsindendir !)

rnek 1- deki izelge deerlerinden rnek 2- deki izelge deerleri karlarak
elde edilecek deerlerin kaydedilecei izelge aynen rnek 1- gibi olacaktr !


.................Baraj Gl Aylk Buharlama Deerleri izelgesi (RNEK 4)


Ekim : ........ mm ubat : ........ mm Haziran : ......... mm
Kasm : ........ " Mart :.......... " Temmuz : .......... "
Aralk : ........ " Nisan : ......... " Austos : .......... "
Ocak : ......... " Mays : ......... " Eyll : .......... "

Not: Bu izelgedeki mm cinsinden buharlama deerleri, iletme almalar esnasnda
tesbit edilecek aylk ortalama gl seviyesindeki yukardaki mmlere tekabl eden
milyon m
3
su miktar olarak nazar dikkate alnacaktr !


..........Baraj Gl Mansabndaki Ovalarn Sulama Suyu htiyac (var ise !)
(RNEK 5)

(Birimler milyon m
3
cinsindendir !)

Ekim : ........ ubat : ........ Haziran : .........
Kasm : ........ Mart :.......... Temmuz : ..........
Aralk : ........ Nisan : ......... Austos : ..........
Ocak : ......... Mays : ......... Eyll : ..........

Not: letme almalar esnasnda enerji retimi iin trbinlenen aylk su miktarnn bu
izelgede kaydedilecek deerlerden kk olmamasna dikkat edilecektir.




232

...........Baraj Gl Seviye - Hacim ve Seviye - Alan Deerleri izelgesi (RNEK 6)

Seviye Alan Hacim (10
6
m
3
)

(Kot)
(m) (10
6
m
2
) 0,00 0,01 0,02 0,03 0,04 0,05 0,06 0,07 0,08 0,09

190,00

,10

,20

,30

,40

,50

,60

,70

,80

,90

191,00

,10

,20

,30
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
220,00

Not: Bu tip izelgedeki deerler baraj glnn dip kotundan max. feyezan kotlarna
kadar devam eder.




233

.............HES Trbinlerden Geen Su Debisi - Santral k Suyu Seviyesi izelgesi

(RNEK 7)

Trbinlenen Kuyruk Suyu Trbinlenen Kuyruk Suyu
Su Debisi Seviyesi Su Debisi Seviyesi
(m
3
/san) (m) (m
3
/san) (m)
............. ............. .............. ...............
............. ............. .............. ...............
............. ............. .............. ...............
. . . .
. . . .
. . . .
............. ............. .............. ...............



2.9.6- Barajl HES Tesisleri letme almalar Sonular ktlar
rnekleri

Barajl HES tesislerinin iletme almalar sonularna ilikin ktlar ok byk
bir hacim tutar. nk su gelirleri ile ilgili ka yllk rasat mevcut ise her bir yl iin ve
her bir yln her bir ay iin ayr ayr iletme yapmak ve bu iletme sonularnn
ktlarn almak gerekir.

Bu notlarda, sadece bir yla ve bu bir yln 12 ayna ait iletme sonular kts ile
ilgili bir rnek ile yine bu bir yla ait iletme almalar sonular zetine ilikin rnek
verilmitir.

Takip eden sayfalarda iletme almalar sonular ktlarna ait bu iki rnek
grlmektedir.















234
















































235



...............Baraj Gl x Yllk (12 Aylk) letme almalar zeti (RNEK !)


. Yllk ortalama su geliri miktar : ..................................... 10
6
m
3

. Aylk ortalama su geliri miktar : ..................................... 10
6
m
3

. Aylk ortalama firm (gvenilir) su miktar : ..................................... 10
6
m
3

. Aylk ortalama sekonder su miktar : ..................................... 10
6
m
3

. Aylk ortalama trbinlenen su miktar : ..................................... 10
6
m
3

. Aylk ortalama savaklanan su miktar : ..................................... 10
6
m
3

. Aylk ortalama gl seviyesi :..................................... m
. Yllk ortalama trbinlenen su miktar : ..................................... 10
6
m
3

. Yllk ortalama savaklanan su miktar : ..................................... 10
6
m
3

. Aylk ortalama gvenilir (firm)
enerji retimi : ..................................... Gwh
. Aylk ortalama sekonder enerji retimi : ..................................... Gwh
. Yllk ortalama enerji retim miktar : ..................................... Gwh
. Ekim ay ortalama enerji retimi : ..................................... Gwh
. Kasm ay ortalama enerji retimi : ..................................... Gwh
. Aralk ay ortalama enerji retimi : ..................................... Gwh
. Ocak ay ortalama enerji retimi : ..................................... Gwh
. ubat ay ortalama enerji retimi : ..................................... Gwh
. Mart ay ortalama enerji retimi : ..................................... Gwh
. Nisan ay ortalama enerji retim : ..................................... Gwh
. Mays ay ortalama enerji retimi : ..................................... Gwh
. Haziran ay ortalama enerji retimi : ..................................... Gwh
. Temmuz ay ortalama enerji retimi : ..................................... Gwh
. Austos ay ortalama enerji retimi : ..................................... Gwh
. Eyll ay ortalama enerji retimi : ..................................... Gwh
. Gvenilir g : ..................................... MW
. Toplam kurulu g : ..................................... MW
. Yk faktr : ..................................... %



2.10- HES Tesisleri le lgili Ekonomik Analiz

2.10.1- Ekonomik Analizin Amac

Bu blmde projenin lke ekonomisine katks, buna karlk lkenin projeye
tahsis edecei kaynak gznne alnarak bir deerlendirme yaplmas gerekmektedir.





236


2.10.2- Yatrm Bedeli

Tesbit edilen proje bedeline, %9,5luk indirgeme oran ile hesaplanan iletme
dnemi bana irca edilmi inaat (tesis) dnemi faizlerinin ve istimlak bedelinin
eklenmesi ile ekonomik analize esas yatrm bedeli hesaplanr. Ekonomik analize esas
olan yatrm bedeli izelgesi rnek olarak aada verilmitir.

...........MW Kurulu Gcndeki...............HES ile ilgili Ekonomik Analize Esas
Yatrm Bedeli izelgesi (RNEK TR !)

GDERLERN CNSLER
TUTARI
10
3
US$ 10
6
TL
1- NAAT LER BEDEL
1.1- antiye tesisleri
1.2- Ulam yollar
1.3- Su giri yaps ve tehizat
1.3- Enerji tneli
1.4- Cebri boru
1.5- Santral binas ve mtemilat
1.6- Santral
2- DAM TEHZAT BEDEL
2.1- Kelebek vanalar
2.2- Trbinler ve yardmc tehizat
2.3- Generatrler ve yardmc tehizat
2.4- Trafolar ve alt tesisleri
2.5- Koruma, kontrol ve kumanda tehizat
2.6- ihtiya AC ve DC tehizat
2.7- Yedekler
3- SGORTA, GMRKLEME ve NAKLYE BEDEL
4- MONTAJ GDERLER
A- Tesis Keif Bedeli=(1)+(2)+(3)+(4)
5- BEKLENMEYEN GDERLER (% 10 A)
B- Tesis Bedeli=(A)+(5)
6- ETT, PROJE, MHENDSLK, MAVRLK ve
KONTROLLUK HZ. (%15 A)

C- Proje Bedeli (B)+(6)
7- STMLAK BEDEL
D- Ara Toplam=(C)+(7)
8- LETME DNEM BAINA RCA EDLM
NAAT DNEM FAZLER

E- TOPLAM YATIRIM BEDEL

237


2.10.3- Yatrmn Yllk Giderleri

Bir HES tesisi yatrmnn yllk giderleri iki ana unsurdan olumaktadr.

a) Faiz + amortismanlar + yenileme giderleri,
b) letme ve bakm giderleri.

a) Faiz + amortismanlar + yenileme giderlerinin hesabnda:

. Faizlerin hesabnda %9,5 orannda irdirgeme (iskonto) uygulanaca;

. Mhendislik hizmetleri bedeli ile genel giderler bedelinin amortisman
oranlarnn %20;

. Eletromekanik tehizat bedeli amortisman orannn %8;

. Cebri borular, vanalar ve ulam yollar bedelleri amortisman orannn %6;

. naat ileri bedeli amortisman orannn %4 olduu ve

. letmenin 25.ci ylnda tesis bedelinin 2/3 kadar bir yenileme masraf
yaplaca kabul edilir.

b) letme giderlerinin hesabnda:

Personel giderleri ile iletme ve bakm malzemeleri giderleri ve tesislerin sigorta
giderleri ile genel giderler dikkate alnr. Bu giderlerin toplam, genellikle tesise ait keif
bedelinin %1,5 miktar kadar kabul edilir.

2.10.4- Yatrmn Salayaca Faydalar ( Projenin Yllk Gelirleri)

Fizibilite raporu hazrlama almalar aamasnda ekonomik analizi yaplan HES
tesisinde retilecek enerjinin yarataca faydann hesaplanmasnda gvenilir (firm)
enerji retiminin beher kWhtinin deeri ile sekonder enerji retiminin beher kWhnin
deeri ve ve birim kW veya MW kurulu gcn pik g deeri, Enerji ve Tabii
Kaynaklar Bakanl, Devlet Su leri (DS) Genel Mdrl ve Elektrik retim A..
(EA) Genel Mdrl gibi kurulular tarafndan tesbit edilmi deerler alnarak
projenin yllk toplam gelirleri hesaplanacaktr.

2.10.5- Yatrmn Fayda-Masraf Analizi

Kurulacak HES tesisi ile ilgili olarak, yukardaki madde 2.10.3- ve 2.10.4- de
ksaca kaydedildii gibi, hesaplanan yllk gider ve gelir deerleri kullanlarak
hazrlanacak ekonomik analiz sonular bir izelge halinde verilir. Byle bir izelge
rnei aada verilmitir.

238


....................HES Fayda - Masraf Analizi sonular izelgesi (RNEKTR !)


(1US$ = ........ TL)

A- TOPLAM YATIRIM BEDEL 10
3
US$ 10
6
TL
B- PROJENN YILLIK GDERLER
Faiz ve amortisman giderleri
letme ve bakm giderleri
Yenileme giderleri
C- YILLIK RETM MKTARLARI
Gvenilir (firm) enerji retim miktar Gwh
Sekonder enerji retim miktar Gwh
D- PROJENN YILLIK GELRLER
Gvenilir (firm) enerji geliri
Sekonder enerji sat geliri
Pik g faydas geliri
E- EKONOMK ANALZ
Fayda/Masraf oran (%)
Fayda-Masraf fark (US$ / Yl)


2.11- HES Tesisleri le lgili Yatrm Pln ve Mali Analiz

2.11.1- Ama

Bu blmde, projenin, yatrmc zel irket tarafndan mali deerlendirmesinin
yaplmas amalanr.

na edilecek olan HES tesisi zel irket tarafndan, Yap-let-Devret (YD)
modeline gre gerekletirilecek ise bu model uyarnca Enerji ve Tabii Kaynaklar
Bakanl retilecek enerjiyi maliyetleri karlayacak ve projeye yatrlacak zkaynaa
US$ baznda %15-20 civarnda bir kr salayacak fiyatla satn almay garanti
etmektedir. Bu nedenle, mali analizin ve nakit ak izelgesinin YD modeli esaslarna
uygun olarak hazrlanan ve Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl ile zerinde mutabakat
salanacak ekilde hazrlanmas gerekmektedir. Yani yaplacak mali analiz, yatrmc
zel firma tarafndan retilecek elektrik enerjisinin sat iin yatrmc zel firmaya
yaplacak demeler ile ilgili fiyatlar belirlemelidir.
239


2.11.2- Yatrm Bedekli ve Yllara Dalm

Daha nce belirlenen proje bedeline, iletme sermayesi ve proje iin alnacak
kredinin tesis dnemindeki faizleri ile istimlak bedeli ve %30 olarak kabul edilen iilik
ve benzeri giderler dndaki tm harcamalara ait Katma Deer Vergisi (KDV)
eklenerek mali analize esas tekil eden toplam yatrm bedeli tesbit edilir. rnein, 3 yl
srecek bir tesis dnemi iin 11 MW gcndeki bir HES tesisine ait toplam yatrm
bedeli takip eden sayfalardaki rnek izelgede grlmektedir.

2.11.3- letme Giderleri ve letme Sermayesi

Personel giderleri ile iletme bakm malzemeleri ve genel giderler ile tesislerin
sigorta giderlerinin toplam iletme giderlerini oluturur. Projenin gerektirdii iletme
sermayesi olarak, yllk iletme giderlerinin iki aylk tutar kadar bir mebla kabul edilir.

2.11.4- Yatrmn Finansman

Tesis edilecek HES tesisi projesinin finansman iin kullanlacak kredi miktar ile
kredi artlar ve kullanlacak zkaynak miktar yatrmn finansman izelgesinde ve
kredi faizi ve ana para geri demeleri izelgesinde gsterilir. rnein, 11 MW
gcndeki bir HES tesisinin gerekletirilmesi iin, KDV demeleri hari, yaplacak
10.745.500 - US$ tutarndaki toplam yatrm bedelinin %53,5luk ksmn tekil
eden 5.754.000 - US$ tutarnda bir d kredi ve 4.991.500 - US$ tutarnda da bir
zkaynak kullanlm ve kullanlacak bu d kredinin artlarnn 3 yl ana para geri
demesiz toplam 8 yl vadeli ve US$ baznda %12 faizle temin edilmi olsun !

Byle bir HES tesisi ile ilgili yatrm bedeli ve yllara dalm izelgesi
mteakip sayfada grlmektedir.

2.11.5- Dviz (Kredi) htiyac ve Faiz Giderleri

rnek olarak verilen HES tesisine ait elektromekanik tehizatn ok nemli ve
byk bir blmnn yurt dndan temin edilecei varsaylmtr. Mteakip
sayfalardaki rnek izelgenin tetkikinden grlecei gibi projenin dviz ihtiyac
5.754.000 -US$ olup bu miktar kredinin 649.000 -US$lk ksm ina (tesis) dnemi
faizleridir.

2.11.6- Amortismanlar

rnekte, 15 yla eit olarak datlan amortisman miktar, KDV demeleri ve
iletme sermayesi dndaki yatrm harcamalar iin, 713.800 US$ / Yl olarak
verilmitir.




240



241
















































242

...............HES KRED FAZ VE ANA PARA GER DEMELER ZELGES

(RNEK TR !)

(10
3
US$)
YILLAR
Alnan
Kredi
Miktar
Kredinin Ana
Para Geri
demeleri
Dnem Sonu
Bakiye Bor
Miktar
Tesis
Dnemi
Faizleri
letme
Dnemi
Faizleri
1. Yl 560,3 0,0 560,3 33,6 0,0
2. Yl 3.985,6 0,0 4.545,9 306,4 0,0
3. Yl 1.208,1 0,0 5.754,0 309,6 0,0
4. 42.Ay 0,0 575,4 5.178,6 0,0 345,2 655,9
Yl 48.Ay 0,0 575,4 4.603,2 0,0 310,7
5. 54.Ay 0,0 575,4 4.027,8 0,0 276,2 517,9
Yl 60.Ay 0,0 575,4 3.452,4 0,0 241,7
6. 66.Ay 0,0 575,4 2.877,0 0,0 207,1 379,7
Yl 72.Ay 0,0 575,4 2.301,6 0,0 172,6
7. 78.Ay 0,0 575,4 1.726,2 0,0 138,1 241,7
Yl 84.Ay 0,0 575,4 1.150,8 0,0 103,6
8. 90.Ay 0,0 575,4 575,4 0,0 69,0 103,5
Yl 96.Ay 0,0 575,4 0,0 0,0 34,5
TOPLAM 5 754,0 5 754,4 --- 649,0 2 207,7









243

2.11.7- Nakit Ak ve Enerji Sat Fiyatlar

YD modeline gre tesis edilecek olan rnekteki HES tesisi projesi yatrmc firma
tarafndan 15 yl sre ile iletilecektir. Bu sre iinde retilecek elektrik enerjisine
denecek fiyat, firmann kendi kusuru nedeni ile ortaya kacak haller hari, btn
iletme giderleri + mali ykmllkler + kanuni ihtiyatlar + vergiler + kredi faizleri ve
ana para geri demeleri ile dier yasal giderler dldkten sonra, yatrmc zel
firmaya bu HES tesisi iin harcad zkaynak US$ baznda %15-20 civarnda bir net
kr salayacak dzeyde olacak ve ayrca firma, bu tesis iin harcayaca zkayna 15
yllk iletme dnemi iin geri almasn salayacaktr.

2.11.8- Krllk Oran

HES tesisleri fizibilite raporlarndaki mali analizlerde i karllk orann tesbit
etmek iin Cent/kWh enerji sat fiyat kullanlr. na edilecek HES tesisinin, tevik
tedbirleri asndan, kalknmada ncelikli olan veya olmayan yrede yer almas
gznnde bulundurulur ve yatrm indiriminden ne lde yararlanaca dikkate alnr.

2.11.9- Duyarllk Analizi

Kurulacak olan HES tesisi projesinin yaplabilirliinin belirlenmesinde esas alnan
yatrm bedeli deerlerinde projenin gerekletirilmesi esnasnda meydana gelebilecek
sapmalarn tesisin yaplabilirliini ne lde etkileyeceinin belirlenmesi amac ile
Duyarllk Analizi yaplmas gerekir.

Yatrmn yaplabilirliini (fizibil olup olmadn) etkileyecek en nemli faktr
yatrm bedelidir. Yatrm bedelinin, fizibilite raporunda ngrlen deerden %10, %15,
%20 oranlarnda amas halinde i karllk orannn alaca deerleri belirlemek ve bu
durumlarda dahi i karllk orannn kabul edilebilir deerlerde kalp kalmadn
grmek yatrmc zel sektr kuruluu asndan ok byk nem tar.
















244








BLM VIII

HDROLK TRBNLERN
KONSTRKSYONLARI VE
PROJELENDRLMES HAKKINDA
KAPSAMLI BLGLER













245

[ ] m
n
U . 6 , 84
D
1
1
1
=
BLM VIII- HDROLK TRBNLERN KONSTRKSYONLARI VE
PROJELENDRLMES HAKKINDA KAPSAMLI BLGLER

1- FRANCS TP HDROLK TRBN ROTORLARI

1.1- Ana lleri

Bu tip trbin rotorlarnn projelendirilmesi ve konstrksyonu iin rotorun D
1

giri ap ile b
1
su giri ykseklii ile D
2
k ap veya D
s
emme borusu balang ap
ana lleri tekil etmektedirler.

Aadaki ekil 145- de grlen bu ana ller Q
n
, H
e
, n
n
ve n
s
gibi deerlerin
bilinmesi halinde kolayca hesaplanabilmektedirler. Keza trbin rotorunun giriindeki ve
kndaki su hzlar da Q
n
, H
e
, n
n
ve n
s
gibi deerlerin bilinmesi halinde kolayca
hesaplanabilmektedir.

Aadaki ekil 145- de n
s
zgl devir saysnn fonksiyonu olarak 1 U , C
m1
, ve
S C gibi su hzlar erilerle verilmi bulunmaktadr.

Faydal net hidrolik d H
e
(m), nominal devir says n
n
(dev/dak), evresel hz
gH 2 . U U
e
1
1
= (m/san) olduuna gre U
1
=.D
1
.n
n
/60 (m/san) ifadesinden
yararlanarak rotorun D
1
giri apn (m) U
.
n
H

.

2g . 60
D 1
n
e
1
= olarak
hesaplayabiliriz.

Daha nce kaydedilen (54) numaral eitlie gre birim devir says
e n 1
H / n n = olduundan, yukardaki ifadede gerekli sadeletirmeleri de yaparak
trbin rotorunun D
1
giri apn aadaki gibi hesaplayabiliriz:

(65)

Enerjinin devamll artlarna gre Q
n
=C
m1
.F
1
(m
3
/san)
olduundan trbin rotorunun D
1
giri apndaki F
1
su girii kesitini F
1
= .D
1
.b
1
( m
2
)
olarak kaydedebiliriz.

Hidrolik akmn rotor giriindeki hz deeri
e
1 m
1 m
2gH . C C = olduundan
rotorun giriindeki b
1
su yksekliinin yani trbin ayar kanatlarnn yksekliini
(m)
2gH . C . D .
Q
b
e
1 m
1
n
1
= olarak kaydedebiliriz.
Daha nce kaydedilen (57) numaral eitlie gre Q
1
birim su debisi
Q
1
=Q
n
/
e
H olduundan b
1
rotor giri yksekliini (66) nolu formlde
kaydedilen eitlik yardm ile tesbit edebiliriz.
246






n
H . U . 84,6
D
n
1
1
=



n 1
m1
n
0
H D . C
Q . 0,072
b =


n
s
2
H 2g . C
Qn 4
D
.
=



n
s
2
H . C
Qn
0,536 D =















ekil 145- Francis ve Kaplan tipi hidrolik trbin rotorlarnn ana lleri ve zgl
devir saysnn fonksiyonu olarak rotor su giriindeki ve su kndaki
zgl su hzlar, zgl evresel hzlar,
k
kavitasyon katsays
karakteristik erileri





247

[ ] m
C
Q
. 0,536 D D
s
1
S 2
= =
( ) [ ] m
2gH . C
Q
C
Q
d D
4

F
2
e
s
n
s
n 2
w
2
s S
= = =
[ ] cm M
.
.
16
3 d
d
z d
w

=
[ ] m d
C
Q

.
0,287 D
2
w
s
1
s
+ =
[ ] m
D . C
Q . 0,072
b
1
1 m
1
1
=


(66)

Trbin rotorunun D
2
k apndaki ve trbin emme borusunun balang
ksmnda ki su hz
e
s
s 2
gH 2 . C C C = = (m/san) oldugundan trbin rotorunun k
kesitini ve emme borusunun balang kesitini 4 / D .
2
s 2
= =
s
F F (m
2
)
olarak kaydedebiliriz.

Yine enerjinin sreklilii artlarna gre Q
n
=C
2
.F
2
=C
s
.F
s
(m
3
/san) olduundan
dolay rotor k apn ve emme borusu balang apn aada kaydedildii gibi
hesaplayabiliriz:

Bu eitlikte gerekli sadeletirmeleri yaparak ve Q
n
/
e
H = Q
1
birim su debisi
deerini koyarak trbin rotorunun D
2
k ap ile emme borusunun D
s
balang
apn aadaki ifade ile tesbit edebiliriz:

(67)

Kk gl ve yatay eksenli baz trbinlerde trbin aft emme borusu iinden
geecek ekilde imal edilebilir bu gibi durumlarda trbin aftnn apn d
w
ile
gsterecek olursak emme borusunun F
s
balang kesitini ve D
s
balang apn
aadaki eitliklerde kaydedildii gibi hesaplayabiliriz.




Yine Q
1
birim su debisi kullanld taktirde:

(67a)


Trbin rotorunun dndrme momenti M
d
(cm .kg) olduuna ve trbin aftnn
imal edildii malzeme iin msaade edilebilir burulma zorlamas
dz
(kg/cm
2
) olduuna
gre trbin aftnn d
w
ap aada kaydedildii gibi hesaplanabilecektir:


(68)



[ ] m
H .

C
Qn
.
2g .
4
D D
e s
s 2
= =
248

1.2- izimleri ve konstrksyonlar

Bilinen ok geni teorik bilgilere ramen, Francis tipi trbin rotorlarnn
boyutlu olarak bklen (ekillendirilen) kanatlarnn arasndaki trblansl ve
boyutlu hidrolik akmn matematik yolla tam olarak hesaplanmas bugn iin mmkn
olamamakta ve baz yaklak hesaplamalar yaplmaktadr. Bu yzden bu tip trbinlerin
rotor kanatlarnn ve kanat aralklarnn iziminde kanat formlar byk lde n
s
devir
saysna bal kalmakta ve hidrolik akm teorilerinin basitletirilmi baz temel
esaslarndan ve izim geometrisinden yararlanlmakla yetinilmek durumunda
kalnmaktadr.

Bu durum, rotorlarn projelendirilmesinden nce kural olarak deiik izimler
yapmay ve kesin izim iin en yksek verim elde edebilecek ve garantili ve gvenilir
bir iletme salayacak ekilde model deneylerinin yaplmasn ve model deneyleri
esnasnda rotor kanatlarnn formlarnda gerekli dzeltmelerin gerekletirilmesini
gerektirmektedir.

Hidrolik laboratuvarlarnda yaplan geni kapsaml model deneylerinden alnan
sonulara gre kesin izim ve projelendirmelerin yaplmas ve rotor
konstrksyonunun, matematiksel hesaplamalarn yannda model deneyleri sonularna
da dayandrlmas zorunlu olmaktadr.

Francis tipi hidrolik trbin rotorlarnn kanat formlar ile aralklarnn izimi iin,
kanatlar boylamsal ve enlemsel akm izgileri ile markalanarak, rotorlar kk
trbinlere ayrlmakta ve trbin ayar kanatlarndan emme borusuna kadar simetrik akm
izgileri izilerek kk trbinlerin (blm trbinlerin) kanatlarn girilerindeki ve
klarndaki su hzlarna ait hz genleri ve kanat profilleri izilmektedir.

Genel olarak rotor kanatlarnn ve kanat aralklarnn 1:1 lek ile izilmesi daha
isabetli sonularn alnmasn kolaylatrmaktadr.

Agdaki ekil 146- ve 147- de grld gibi Francis tipi hidrolik bir trbin
rotorunun boylamsal kesitinin taslak projesi, rotorun K
i
st gvdesini izleyen S
i
akm
izgisi ve K
a
alt gvdesini S
a
akm izgileri ile snrlandrlm bulunmaktadr . Bu S
i
ve
S
a
akm izi izgileri, trbin ayar kanatlarndan emme borusuna kadar bir daire yay
veya daire yayna yakn yaylar tekil edecek ekilde izilmeli ve yle bir yol
izlenmelidir ki suyun C
m
ortalama boylamsal akm hz devaml olarak emme
borusunun balangcnda C
s
= C
2
k akmna dnebilsin.

zgl devir says n
s
>175 olan Francis tipi trbin rotorlarnn iziminde K
a
alt
gvdesinin giriteki boaz dirsei ekil 148- de grld gibi D
1
giri apna eit
dairesel bir silindir eklinde tertiplenmesi ve mmkn olduu kadar byk yar apl bir
yay ile kavislendirilmelidir.



249












ekil 146-
Francis tipi hidrolik trbin rotoru
kanat aralklarnn izimi.



Hidrolik akmn S
i
ve S
a
iz izgileri ile snrlandrlm olan boylamsal kesit, su
akmnn bir dzlem zerindeki grn ifade etmektedir. Bu dzlem zerinde, ekil
147- de grld gibi S
i
, S
1
, S
m
, S
2
...S
a
boylamsal (meridyensel) akm izgileri
izilmek sureti ile trbin rotoru, kk-ksmi trbin rotorlarna ayrlr ve boylamsal
(meridyensel) iki akm izgisi arasnda kalan simetrik dairesel her boluk kk ksmi
bir trbin olarak incelenmektedir.








ekil 147-
Francis tipi trbin rotoru
kanatlarnn aralklarnn izimi.













250


S
i
, S
1
, S
m
, S
2
,...S
a
boylamsal (meridyensel) akm izgileri izildikten sonra bu
defada n
o
, n
1
, n
2
,...n
a
gibi enlemsel (potansiyel) akm izgileri izilerek rotorun K
i
st
gvdesi ile K
a
alt gvdesi arasndaki hidrolik akm ortam boylamsal ve enlemsel akm
izgileri ile bir a gibi markalanr.

Meydana getirilen bu a zerindeki her akm izgisi bir dner alann izini ifade
eder. Boylamsal (meridyensel) olarak izilen her iki hidrolik akm izgisi arasnda kalan
dairesel simetrik hacimden, yani her bir kk-ksmi trbinden eit miktarda su geer.

Boylamsal (meridyensel) akm izgileri arasndaki enlemsel (potansiyel) izgiler
boyunca C
m
boylamsal (meridyensel) akm hznn sabit kald kabl edilir. Gerekte,
C
m
boylamsal akm hz enlemsel akm izgileri boyunca sabit kalmaz. Ancak, zgl
devir says n
s
<175 olan Francis tipi trbin rotorlarnn kanat aralklarnn izimi iin bu
kabul yaplabilir.

Bu durumda, b
1
su giri ykseklii ve D
2
= D
s
emme borusu balang ap
uygun aralklarla n sayda paraya ayrlr. Su giri yksekliinin b
1
deerinin byk
olmas halinde, bu ayrm daha ok sayda n para ve b
1
deerinin dk olmas halinde
ise daha az sayda n para olur. Bylece hidrolik akm hem trbin rotoruna girmeden
nce ayar kanatlarnn arasnda ve hem de trbin rotoruna girdikten sonra rotor
kanatlarnn arasndaki dairesel bolukta n paraya blnm ve rotor kanatlarna
girmeden nce n+1 adet hidrolik akm izgisi elde edilmi olur.

S
i
, S
1
, S
m
, S
2
,...S
a
gibi bu akm izgilerinin emme borusunun balang
noktasndaki 3
i
, 3
1
, 3
m
, 3
2
,..3
a
gibi noktalar enerjinin sreklilii kuralna gre tesbit
edilir ve 3
1
noktasndaki ap d
s1
= n / 1 .D
s
; 3
m
noktasndaki ap d
sm
= n / 2 . D
s
ve 3
2
noktasndaki ap ise d
s2
= n / 3 . D
s
kadar olur.

O
1
-3
1
; O
m
-3
m
; O
2
-3
2
noktalar aras gz karar ile ve uygun yay izgileri ile
birletirilir ve sonrada, gz karar ile izilen bu izgilerin aralklar ekil 146- da
grlen a . r arpmlar her enlemsel (potansiyel ) izgi boyunca sabit olacak ekilde
kontrol edilerek dzeltilirler. Bu kontrollar iin genellikle 3 ila 5 adet enlemsel
(potansiyel) akm izgisi yeterli olabilir.

zgl devir says n
s
>175 olan trbin rotorlar iin yukarda aklanan basit izim
tarz yeterli olamaz. zgl devir says n
s
>175 olan trbin rotorlarndaki akm izgileri
dirsekleri nedeni ile meydana gelen merkez ka kuvvetlerin dikkate alnmas gerekir.
zgl devir says n
s
>175 olan Francis tipi trbin rotorlarnda enlemsel (potansiyel)
akm izgileri boyunca C
m
boylamsal (meridyensel) hzlar birbirine eit olmazlar ve
ekil 147- de grld gibi evreye doru daha byk, merkeze doru ise daha kk
deerlere sahip olurlar.

251

Yksek zgl devir sayl n
s
>175 Francis tipi trbin rotorlar kanatlarnn boylar
ve bu kanatlarn aralarndan geen su akm izgilerinin boylar ekil 147- de grlen Z
e

ve Z
a
gibi dairesel izdmler ile snrlandrlmaktadrlar. Bu dairesel izdmler ile
D
1
, D
1i
, D
2i
ve D
2a
aplar ve (65) numaral eitlik ile de bu aplara ait
2a 2i 1i 1 U , U , U , U zgl evresel hz deerleri tespit edilebilinir. n
s
<175 olan Francis
tipi trbin rotorlarnda Z
e
dairesel izdm D
1
apndaki dairesel bir silindir yzeyi
zerinde bulunur. n
s
zgl devir says deerinin bymesi ile 1 U zgl evresel hz
deerinin ykselecei ve
1
kanat giri as kld iin hidrolik akm teknii
bakmndan uygun olmayan kanat aralklar meydana gelir.

Bu yzden n
s
>175 olan Francis tipi trbin rotorlarnda Z
e
izdm izgisinin
merkez istikametinde geri ekilmesi gerekir.

zgl devir says n
s
>175 olan Francis tipi trbin rotorlarnda daha ksa kanat
aralklar ve daha ksa kanat boylar elde edebilmek iin kanatlarn E giri kenarlar
kesilir ve kanatlarn giri kenarlarn dairesel izdm olan Z
e
izgisi ekil 147 ve 148-
de grld gibi dairesel olarak ie doru Z
e
izgisine kadar geri ekilir ancak bu
durumda Z
e
ile Z
e
arasnda kanatsz dairesel bir hacim meydana gelir. Meydana gelen
kanatsz ve dairesel kesitli bu hacimde tahrik suyu tarafndan trbin rotoruna verilmi
bir dndrme momenti bulunmad iin sadece evresel hz ynnde sabit J
u
momenti
ve akm izgisi boyunca da sabit J
m
momenti olan enlemsel (potansiyel) bir g
mevcuttur.

Daha nce kaydedilen (35a) numaral eitlie ve aadaki ekil 148- e uygun
olarak kanatsz olan dairesel hacimdeki momentleri aadaki gibi ifade edebiliriz:


J
u
= r
1
.
1 u C

= r
1
.
1 u C

J
m
= r
1
.
1 m C = r
1
.
1 m C ve


1 u C = r
1
/ r
1 .

1 u C

1 m C = r
1
/ r
1 .

1 m C








252






ekil 148- zgl devir says n
s
>175 olan Francis tipi trbin rotorlarnda kanat
boyunun ksaltlmas ve kanat giri asnn bytlmesi ile ilgili prensip
emas ve kanat giriindeki su hzlar geni.

zgl devir says n
s
>175 olan Francis tipi trbin rotorlarnda kanatlarn giri
kenarlar kesilerek ekil 147- ve148- de grld gibi Z
e
giri kenar izgisinin Z
e
ne
kaydrlmas ile daha byk bir
1
kanat giri as ve daha ksa bir
1
kanat boyunu
elde etmek mmkn olabilecektir. Bu tip trbin rotorlarnda
1
kanat boylarnn
ksaltlmas ve
1
kanat giri alarnn bytlmesi ile su akmnn rotor kanatlarnn
giriindeki W
s
darbe bileenini ortadan kaldrmak ve kanatlarn giri kenarlarnn arka
yzeylerinde meydana gelecek olan kavitasyon olayn azaltmak mmkn
olabilmektedir.

Genel olarak yksek zgl devir sayl Francis tipi trbin rotorlar kanatlarnn
ekil 158- de gsterilen A k ucu kenarlar boylamsal (meridyensel) bir dzlem
zerinde bulunurlar. Yani yksek zgl devir sayl Francis tipi trbin rotorlar
kanatlarnn gerek giri kenarlar ve gerekse k kenarlar aadaki ekil 149- da
grlen u evresel hz vektrne diktirler. Buna karn dk zgl devir sayl Francis
tipi trbin rotorlar kanatlarnn giri kenarlar ile k kenarlar aadaki ekil 149- da
grld gibi u evresel hz vektrne dik deildirler ve boylamsal dzlemlerle gibi
bir a tekil ederler. Bu durum, dk zgl devir sayl Francis tipi trbin rotorlar
kanatlarnn boylarnn daha uzun fakat kanatlarn daha az bkml olmalarn salar.



ekil 149- Dk zgl devir
sayl Francis tipi
bir trbin rotoru.

253



imdi ekil 150- de grld gibi rotorun D
1
giri ap ile ilgili esas hz
genlerini izelim. Bu izimde mevcut s C C ve C , U , U 2 1 m 2 1 = deerleri iin ilk
nce, q =1 tam su debisinin q = 0,75 ile 0,80i civarnda en yksek verim elde
edebilecek ekilde, S
m
ortalama akmnn giri k hzlar deerleri kullanlr. q =1 tam
su debisinin q = 0,75 ile 0,80 i civarnda en yksek verim elde edilebilmesi iin rotor
kanatlarnn giriindeki W
s
hidrolik darbe bileeninin yok edilmesi ve 2 C k hznn
2 W k hzna tam dik olmas gerekir.

Ortalama akm hz deerlerine gre izilen bu ana hz geninden sonra ekil
150-de grld gibi geri kalan dier akmlarla ilgili hz genleri izilir. Dier
akmlarla ilgili hz genlerinin iziminde rotor kanatlarnn aralklarnn
projelendirilmesi iin akm izgilerinin yaylarna teetsel olan
1 m C boylamsal
(meridyensel) su akm hzlarnn kullanlmas gerekir. Akm izgilerinin yaylarna
teetsel olan bu
1 m C boylamsal (meridyensel) su akm hzlar, ekil 151- de grld
gibi
1 m C boylamsal (meridyensel) su akm hzlar derecelik alar tekil ederler ve
byklkleri ise Cos / C C
1 m 1 m = deerine eit olurlar.

Aadaki ekil 151- de grld gibi
1 m C boylamsal su hz ile ve gerek su
hznn 1 C deeri ile as altnda izilen su giri hzlar genleri, hidrolik akm
izgisi yaylarna teetsel olan dzlemler zerindeki su hzlarn verirler.




ekil 150- Francis tipi trbin
rotorlarnn giri k
su hzlar genleri.



q = 1 iin S
m
akm hz;
q = 0,75 iin S
m
akm hz;
----- q = 1 iin S
i
akm hz;
q = 1 iin S
a
akm hz;





ekil 148- de ksaca akland gibi zgl devir says n
s
>175 olan Francis tipi
trbin rotorlarnda kanatlarn giri kenarlar kesilerek boylar ksaltldndan bu durum
ekil 151- de izilen hz genlerinde gz nne alnmtr.
254



ekil 151-
n
s
>175 olan Francis tipi trbin
rotorlar iin izilmi olan giri
ve k hz genleri.






Trbin rotoru kanat aralklarndan geen suyun giri ve k hzlar genleri
izildikten sonra imdide Z
1
rotor kanat saysn ve t
1
kanat aralklar ile S
1
kanat
kalnlklarnn tespitini aklamaya alalm:

ok byk glerdeki Francis tipi trbin rotorlarnn paral olarak imal edilmesi
gibi zel durumlar hari, kk ve orta gl Francis tipi trbin rotorlar ile byk
gl Francis tipi trbin rotorlar tek paral olarak imal edilirler. Buna karn trbin
ayar kanatlar ve hz emberi gibi su akmn ynlendirici ve su debisini ayarlayc
tertibatlar montaj ve ayar kolaylklarnn salanmas amac ile paral olarak imal
edilirler.

Trbin rotoru kanatlar ile trbin ayar kanatlarnn arasndan geen su basncnda
bir rezonas ve titreim (basn dalgalanmas) meydana gelmemesi iin genellikle trbin
rotorunun kanat says Z
1
tek say olarak ve trbin ayar kanatlarnn says Z
0
ise ift say
olarak seilirler. Trbin rotoru kanatlarnn aralklarnda her hangi bir tkanma meydana
gelmemesi ve tehlikeli bir durumun domamas iin rotor kanatlarnn k kenarlar
arasndaki en dar t
2min
aralnn, su giri zgaralarnn aralklarndan daha geni olmas
gerekir. Rotor kanatlarnn giriinde mmkn olabilecek en byk t
1max
aral da
aadaki ekil 152- de grld gibi
s
kanat boyu as tarafndan kapatabilmeli;
yani
s
kanat boyu as
t
kanat arl asndan daha byk olmaldr. Bylece kanat
arlklarnda yeterli enerji deiimi meydana gelmesi salanmaldr. Rotor kanatlarnn,
kanat arlklarnn yeterince kapatabilmeleri iin
s
/
t
>1 olmaldr.

ekil 152- Rotor kanat boyu
as ile kanat
aralk as.

s
= Kanat boyu as,

t
= Kanat aralk as,
t
1
= Kanat giri aral,
t
2
= Kanat k aral,
S
1
= Kanat kalnl.

s
/
t
> 1 olmaldr.

255

Kanat giri aralklar olan t
1
deeri ile kesin hz genlerinden tespit edilen
1

kanat giri as ve
2
kanat k asndan yararlanlarak ekil 157- de grld gibi
rotorunun kanat formlarnn ve kanat aralklarnn kesin izimi yaplabilir. Bu izimler
esnasnda su akm izgilerinin meydana getirdii gerek akm yzeylerine takribi
yaknlkta olan koni ve silindir eklindeki yardmc yzeyler kullanlr. Yksek zgl
devir sayl Francis tipi trbin rotorlar kanatlarnn gerek giri ve k alar
1
ve

2
olup deerleri
1
=
1
+
1
ve
2
=
2

2
olacak ekilde seilirler. Burada
= 2
o
ila 5
o
olarak alnmas yeterlidir.

boyutlu ve hacimsel olarak bklmekte olan Francis tipi trbin rotorlar
kanatlarnn imali iin ekil 158- de grld gibi kanatlar normal yatay eksende a, b,
c, d, e, f, g, h,......dan kesilmi gibi markalanr. Bu markalama izgileri, kanatlar pres
kalbnn modelinin imalinde kullanldklar iin, modelci izgileri olarak anlrlar.

Kural olarak, modelci izgileri izim geometrisi esaslarna gre, yani tasar
geometri esaslarna ve ekil 158- de grld gibi kanat yzeyi ile dik bir demet tekil
eden bir dzlem zerinde bulunan 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6 izgilerinin kanat yzeyi zerindeki
0, 1, 2, 3, 4, 5, 6 ve a, b, c, d, e, f, g, h izgileri yardm ile tespit edilirler.
Modelci izgileri olarak isimlendirilen bu izgiler yle tertip edilmelidir ki
1
kanat
giri as ve
2
kanat k as iin aklanan snr artlar kullanlarak yeterli
byklkte kanat yzeyi elde edilebilsin.

Modelci izgileri olarak nitelendirilen ve ekil 158- de grlen a, b, c, d, e, f, g, h
izgileri normal dzlem zerindeki a, b, c, d, e, f, g, h izgilerinin aralklarndaki
yksekliklere uygun olarak, kanatlarn imal edilecei malzemenin bzlme pay gz
nne bulundurulmak sureti ile, aa tahtalar zerine tanacak olurlarsa bu tahtalarn
st ste yaptrlmas ile rotor kanadnn aa kabartma eklindeki kalb elde edilmi
olunur.

Trbin rotorlarna hem merkezka kuvvetler ve hem de eksenel kuvvetler etkide
bulunurlar. Merkezka kuvvetler rotor alt gvdesi, rotor kanatlar ve rotor st gvdesi
tarafndan karlanr. Eksenel kuvvetler (trbin rotoru kanatlarna etkiyen hidrolik yk)
ise, trbin rotoru kanatlar, trbin rotoru st gvdesi ve trbin aft zerinden tayc
yataa intikal eder ve tayc yatak tarafndan karlanr.

Kabul olunabilir en yksek H
n
hidrolik dsn deki evresel hz deeri
U
1
=60 m/snden daha byk olamayaca iin statik ve dinamik dengesi salanm, yani
statik ve dinamik balans iyi yaplm ve trbin kanatlarnn formlar ile giri ve k
alar birbirine eit olarak imal edilmi btn trbin rotorlarnda merkezka
kuvvetlerin fazla bir etkisi yoktur. Ancak, su ak ynndeki aft eksenine paralel
eksenel kuvvetlerin (hidrolik itme kuvvetinin = hidrolik ykn) etkisi olduka fazladr.
Eksenel kuvvetlerin (hidrolik itme kuvvetinin) deerini tecrbelere dayanarak tespit
edilen aadaki ampirik forml ile byk bir dorulukla hesaplayabiliriz:

A
s
= n
s
. D
1
2
. H
n
(kp) (69)

256

Bu eitlikteki; A
s
= Hidrolik yk veya eksenel hidrolik itme kuvveti (kp)

n
s
= zgl devir says,

D
1
= Rotor giri ap (m) ,

H
n
= Kabul olunabilir en yksek nominal hidrolik d (m) dr.

Kk gl Francis tipi trbin rotorlarnda meydana gelen eksenel hidrolik itme
kuvvetini rotorun st gvdesini uygun ekilde deliklerle delerek, rotorun zerindeki
kaak sularn basncn trbin emme borusunun merkez blgesine irtibatlandrmak sureti
ile azaltmak mmkndr. ekil 241 b- de grlen paralel ift akml Francis tipi trbin
rotorlarnda birbirine eit olan ters ynl hidrolik itme kuvvetlerinin toplam deeri sfr
olmaktadr.

Trbin rotoru zerine geirilen dner labirentler ile bu labirentlerin karsndaki
sabit labirentler arasnda apsal dnme boluklar S
p
= D
1
/500 ile D
1
/100 arasnda
deiir. Labirentlerin S
p
dnme boluklarndan kaan kaak sularn trbin rotoru
zerinde ilave bir hidrolik itme kuvveti yaratmamas ve emme borusuna geiinin
salanmas iin trbin rotorunun st gvdesine delinen deliklerin toplam kesiti veya
kaak suyu emme borusuna boaltan tahliye borusunun kesiti S
p
apsal dnme
boluklarnn toplam kesitinden 4 ila 5 kat daha byk olmaldr.

H
n
= 30 (m)ye kadar nominal hidrolik dler iin kullanlan Francis tipi
trbin rotorlarnn kanatlar elik salardan alt ve st gvdeleri ise gri dkmden imal
edilebilirler. elik satan imal edilen rotor kanatlarnn alt ve st gvdeler ile birleen
kenarlarna ekil 155- de grld gibi krlang kuyruu diler alr. Alt ve st
gvdelerle dkm ilemi ile birleen elik satan kanatlara bylece salamlk
kazandrlm olunur. elik satan imal edilen rotor kanatlarnn ekil 152- de grlen
S
1
kalnlklar aadaki izelgede kaydedilen deerlere gre seilmelidir. Kazanlan
tecrbelere gre rotorun alt ve st gvdelerinin S et kalnlklar elik sa kanadn S
1

kalnlndan en az 6 ila7 kat daha kaln olmal ve elik sa kanadn gvde iine girecek
olan S

derinlii ise S
1
kanat kalnlnn takriben 3 kat olmaldr.

Yani; S 6 ile 7. S
1
ve S

3. S
1
olmaldr.

n
s
= 175 175-250 250-400
H
n
=10 m S
1

0,125.
1
D 0
,
15.
1
D 0
,
20.
1
D D
1
(mm) olarak !
H
m
=10-30 m S
1

0,20 . b
1
.
1
Z / H
n

(mm)
b
1
(mm) olarak !

elik satan yaplan rotor kanatlarnn E giri kenarlar ile A k kenarlar
talanarak ekil 152- de grld gibi ekillendirilirler.
257

yi bir hidrolik akm ve yksek bir mukavemet (dayankllk) salanabilmesi iin
yksek hidrolik dler de kullanlan byk gl ve yksek zgl devir sayl trbin
rotorlarnn kanatlar ekil 154- de grld gibi hidrodinamik kesitli olarak elik
dkmden imal edilirler. Byle byk gl ve yksek zgl devir sayl Francis tipi
trbin rotorlar, ya alt ve st gvde ile kanatlar ile birlikte elik dkmden dklrler
veya alt ve st gvdeler ayr ve kanatlar ayr olarak imal edildikten sonra kanatlar
gvdelere kaynak edilmek suretiyle kaynak konstrksyonlu olarak imal edilirler. Alt
ve st gvdelerin kanatlarla birlikte elik dkmden imal edilmeleri halinde alt ve st
gvdelerin kalnlklar, hidrodinamik kesitli kanatlarn en kaln ksmndaki S
max

kalnlklar ile ayn deerde seilirler.

H
n
= 100 (m) hidrolik dlere kadar kullanlan kk ve orta gl Francis tipi
trbin rotorlar yksek kaliteli gri dkmden de imal edilebilirler. Ancak daha yksek
hidrolik dlerde kullanlan kk ve orta gl Francis tipi trbin rotorlar ile her
dde alan byk gl Francis tipi trbin rotorlarnn yksek kaliteli elik
dkmden imal edilmeleri arttr.

Aadaki ekil 153- de elik dkmden imal edilmi byk gl Francis tipi bir
trbin rotoru ile ekil 154- de bu trbin rotorunun kanatlarnn hidrodinamik biimli
kesiti gsterilmi bulunmaktadr.




ekil 154- ekil 153- de
Kesit resmi grlen trbin
rotoru kanatlarnn
hidrodinamik biimli
kesiti.




ekil 153- Rotoru elik dkmden iml edilmi byk gl Francis tipi bir trbinin
kesiti.

H
n
= 45 m, Q
n
= 185 m
3
/san, n
n
= 116 dev / dak, N
n
= 87200 BG.

258

.
75
H . Q .
N
e
n
=
e
n
e
n
S
H
N

.
H
n
n =
m dev/dak/ 67
5
150
.
H
n
n
e
n
1
= =
1.3- Saysal rnekler

Faydal net hidrolik ds H
e
= 5 m nominal debisi Q
n
= 2m/san ve nominal
devir says n
n
=150 dev/ dak olan Francis tipi kk gl bir trbin rotoru imal
edilecektir bu trbin rotorunun:

1.3.1- Verim = 0,83 olduuna gre zgl devir saysn ve ana llerini
hesaplayalm;
1.3.2- Hidrolik akm izgilerini ve rotor profilini izelim
1.3.3- Rotor kanatlarnn giri ve kndaki su hzlar genlerini izelim;
1.3.4- Rotor kanatlarnn projelendirilmesini yapalm ve
1.3.5- Su akmn kontrollerini yapalm

ZMLER

1.3.1-zgl devir saysnn ve rotorun ana llerinin hesaplanmas

(50 b) numaral eitlie gre faydal g;
(156 a) numaral eitlie gre zgl devir says;
Blm X-27 numaral cetvelden grlecei gibi bu rotor, normal zgl devir sayl
Francis tipi bir trbin rotorudur.

Bu rotorun birim devir says;

ve birim su debisi ise; Q
1
=Q
n
/
e
H =2,0 / 5 = 0,895 m
3
/ san dir.

zgl devir says n
s
= 210 olan Francis tipi bir trbin rotoru iin ekil 145- deki
erilerden U
1
= 0,79 ; C
m1
= 0,233 ve C
2
= C
s
= 0,247 olarak alnr. (65) numaral
eitlikten yararlanlarak rotorun D
1
giri ap aadaki gibi hesaplanr:
(66) numaral eitlie grede rotorun b1 giri ykseklii hesaplanr.
(67) numaral eitlie gre rotorun D
2
k ap ve emme borusunun balang ap;
D
2
= D
s
= 0,536 . s
1
C / Q dir.

110 BG .0,83
75
1000.2.5
N
n
= =
210
5
110

.
5
150
n
s
= =
mm 997 m 97 0,9
67
0,75 . 84,6
n
U . 84,6
D
1
1
1
= = = =
277mm 0,277m
0,997 . 0,233
0,895 . 0,072
D . C
Q . 0,072
b
1
m
1
1
= = = =
mm 020 1 m 02 , 1
247 , 0
895 , 0
. 6 53 , 0 D D
s 2
= = = =
259

Bu duruma gre rotorun ana lleri D
1
= 1 000 mm, D
2
= 1 020 mm ve b
1
= 275
mm olarak seilebilir.

1.3.2- Akm izgilerinin ve rotor profilinin izimi

Akm izgileri daha nceki ekil 147- de akland gibi 5 adet akm izgisi
olarak izilmi olup aadaki ekil 155- de gsterilmitir.

Rotor profilinin projelendirilmesi iin ekil 145- deki karakteristik erilerden
zgl devir says n
s
= 210 olan bu trbin rotoru iin U
1i
= 0,72; U
2i
= 0,415 ve U
2a
=
0,8 olarak tespit edilir. Bu deerlerin yardm ile rotor kanatlarnn giri kenarlarnn Z
e

dairesel izdm ile k kenarlarnn Z
a
dairesel izdmndeki akm emalar izilir.

rneimizdeki trbin rotoru akm izgileri emas ve iyi bir kanat aral
profilinin elde edilmesine dikkat edilerek tespit edilmi olan kesin rotor profili aadaki
ekil 155- de gsterilmi bulunmaktadr.











ekil 155-
Akm izgilerinin ve rotor profilinin
kesin projesinin izimi.









1.3.3-Rotor giri ve kndaki hz genlerinin izimi

lk nce S
m
ortalama akm izgisi ile ilgili hz genleri izilir. Ancak S
m
ortalama
akm izgisindeki su hzlar ile ilgili hz genlerinin izilebilmesi iin ekil 155- de
mevcut olan zgl hzlardan baka kanatlarn F
2
k aral kesitindeki C
m2
ortalama
boylamsal (meridyensel) hz deeri ile C
i
ve C
m
hz deerlerinin de bilinmesi
gerekmektedir. Enerjinin sreklilii kuralna gre C
m2
= Q
n
/F
2
dir. Buradaki F
2
, ekil
260

e
m2
m2
2
m2
2gH
C
C ve 3m/san
0,66
2,0
F
n
Q
C = = =
155- de grlen 2
m
noktasndan geen n
2
enlemsel (potansiyel) izgisinin kanat
aralklarndaki dner alan olarak dnlebilir rneimizdeki trbin rotorunun arlk
merkezi yar ap r
2n
=D
2n
/2 = 0,29 m ve kanat kenarlarnn alm boyu
n
= 0,43 m
alnarak GULDN kuralna gre F
2
= 2 . r
2n
.
n
= 2 . 0,29. 0, 43 = 0,78 m olarak
tespit edilir.

Rotor kanatlarnn kalnlklarndan dolay rotor k kesitindeki kesit daralmas
F
2
nin %15 i kadar alnr. Bu duruma gre rotor kanatlarnn kndaki kanat
aralklarnn gerek kesiti F
2
= 0,85 F
2
= 0,85 . 0,78 = 0,66 m dir. O halde rotor
kanatlarnn kndaki ortalama C
m2
boylamsal (meridyensel) hznn deeri:

olduundan


Emre amade net hidrolik d H
i
ve faydal net hidrolik d H
e
olduuna gre
yzdesel enerji deiimi olan C
i
= H
i
/ H
e
deerini 0,95 olarak alalm. Bu duruma gre
C
i
= 0,975 olacaktr.

imdi U
1
= 0,79 ; U
2m
= 0,58 ; C
m1
=0,233 ; C
m2
= 0,3 ve C
i
= 0,975 olarak
bilindiine gre q=1 tam debi iin S
m
ortalama akm izgisi ile ilgili giri ve k
hzlar genleri izilebilir. q=0,75 trbin debisindeki S
m
ortalama akm izgisi ile ilgili
hz genleri de kanatlarn giriindeki su akmnn W
s
hidrolik darbe bileeni yok
olacak ve C
2
hz vektr W
2
hz vektrne tam dik olacak ekilde ve ekil 150- de
akland gibi izilir.

Aada kaydedilen ilave hesaplamadan grld gibi = 0,83 olarak aldmz
trbin verimi gereki bir deerdir. Hz genleri diyaramndan ortalama k hz C
2
= 0,3

alnarak bu hza isabet eden akm kayb C
v
2
= 0,10 ve emme borusu verimi
s
=
0,70 dir. Bu duruma gre:

C
i
=1 - C
v
2
+
s
. C
2
= 1 - 0,10 + 0,70 . 0,3 = 0,96 ve C
i
= 0,98 dir.
(55 b) numaral eitlie gre hidrolik verim;

h
=C
i
- C
2
= 0,96 - 0,3 = 0,97 dir.

Trbin rotoru dnme aral = 0,02, rotor st ve alt gvdelerinin su ile
srtnmesi sonucu meydana gelen srtnme kayb r = 0,010 ve mekanik kayplar (yatak
srtnmeleri ile salmastra srtnme kayplar) m = 0,015 alnarak (51) numaral eitlie
gre trbinin toplam veriminin = (1- ) .
h
- r - m = 0,98 . 0,87 0,025 = 0,83 olduu
ve rneimizin bandaki kabuln gereki olduu grlecektir.

dir. m/san 0,3
0,66
3
Cm2 =
261

Dier akm izgileri ile ilgili hz genleri ekil 150- de grld gibi W
2
hzlarnn C
2(3/4)
hzlar ile x noktasnda kesime yapacak ekilde izilirler. Daha
sonrada kanatlarn giri kenarlarnn kesilerek Z
e
konumuna getirilmi durumlarna ait
her bir akm izgisi ile ilgili hz genleri izilirler. Bu durumla ilgili hz genleri
aadaki ekil 157- de gsterilmi bulunmaktadr.

ekil 157- de grlen bu hz genleri, aadaki ekil 156- da grld gibi
1

ve
2
kanat giri ve k alar ile suyun kanatlarn aralklarndaki C
m1
ve C
m2

boylamsal (meridyensel) hzlarnn ve t
1
ve t
2
kanat giri ve k aralklarnn kanatlar
boyunca ve kanatlar enince devaml olarak deiecek ekilde ve kanatlarn giri ve k
kenarlarnn ekil 158- de grlen I-I, A-A ve M-M dzlemlerine anmlar yaplm
olarak izilmilerdir.



E=Z
e
giri kenarnn anm A=Z
a
k kenarnn anm

ekil 156- Kanat giri as
1
ile

kanat k as

2
nin, kanat giri aral t
1
ile kanat
k aral t
2
nin ve kanatlarn aralklarndaki C
m1
ve C
m2
boylamsal
(meridyensel) hzlarnn kanat boyunca ve kanat enince srekli bir ekilde
deiimleri.

262









ekil 157- a-b-c ekil 184- deki I-I, A-A ve M-M dzlemlerindeki
1
kanat giri ve
2

kanat k alar ile S
i
, S
a
, S
m
, akm izgilerindeki su hzlar ile ilgili giri
ve k hzlar genleri


a) A-A dzlemindeki kanat alar ve S
a
akm izgisindeki hz genleri;
b) M-M dzlemindeki kanat alar ve S
m
akm izgisindeki hz genleri;
c) - dzlemindeki kanat alar ve S
i
akm izgisindeki hz genleri;
263

139,3
23
1020 .
Z
D .
t
; 100,4
23
735 .
Z
D .
t
; 71
23
520 .
Z
D .
t
mm
mm
mm
1
2a
a 2
1
2m
m 2
1
2i
i 2
= = =
= = =
= = =
dir. 1,75
15,7
27
o
o
t
s
= =

dir. 15,7
23
360
Z
360
0
1
o
t
= = =



1.3.4- Rotor kanatlarnn projelendirilmesi

Rotor kanatlarnn projelendirilmesi iin rotorun kanat saysn Z
1
= 23 ve
kanatlarn kalnlklarn ise S
1
= 0,15 .
1
D = 0,15 . 1000 = 5 mm olarak seelim.

ekil 158- de grld gibi kanatlarn giri kenarlarndaki 1
i
, 1
m
ve 1
a

noktalarndaki kanat blm aralklar:

Ayn ekilde grlen 2
i
, 2
m
ve 2
a
noktalarndaki kanat blm aralklar ise:







olacaktr.

Kanatlarn blm
as

Kanat boyu as
s
= 27
o
ve kanatlarn giriinde her 5 kanat iin giri as
ilavesi
1
= 2
o
ve kanat k as
ilavesi ise
2
= 5
o
olarak alalm.

Kanatlarn birbirini kapatma oran =

Bu temel esaslar ile rotor kanatlar aralklarnn profili, anm yaplm olan
yardmc konik ve silindirik yzeyler zerine izilebilir ve eksenel kesitlerin yardm ile
de ekil 158- de grlen modelci izgileri izilebilir ekil- 157 ve 158- de grld
gibi rneimizdeki trbin rotoru iin sadece I-I ve M-M konik yzeylerinin anmlar
ile A-A silindirik yzeyinin anm yaplm ve kanatlarn adan hya kadar ki modelci
izgilerinin izilmesi iin 0 dan 6ya kadar ki eksenel kesitlerden yararlanlmtr.

dir. 136,6
23
1000 .
Z
D .
t
; 125,3
23
917,5 .
Z
D .
t
; 114
23
835 .
Z
D .
t
mm
mm
mm
1
1a
a 1
1
1m
m 1
1
1i
i 1
= = =
= = =
= = =
264













ekil 158- I-I ve M-M konik
yzeyleri ile A-A silindirik
yzeylerde yararlanlarak rotor
kanatlarnn projelendirilmesi ve
kanatlarn zerine modelci
izgilerin markalanmas.













1.3.5- Su akm kontrolnn yaplmas

rneimizde projelendirdiimiz ve boyutlandrdmz trbin rotorunun Q
n
debisi
ile alabileceini kantlamak iin imdi de akm kontroln yapalm. Bunun iin rotor
kanatlarnn Z
a
k kenarlarndaki dairesel alan iinde bulunan ve Z
a
kanat kenarlarna
dik olan F
a
= (t
2
- t
2
) .
a
kanat aralndaki C
m2
= C
m2
.Cos
2
= C
m2
.Cos.
e
gH 2 boylamsal (meridyensel) hz deerinin verilmi olmas gerekmektedir.
Bu deerin ekil 182- den tesbit edilmesi ile her bir kanat aralndan geen su miktar
enerjinin sreklilii kuralndan yararlanrarak aadaki gibi hesaplanr.

q = .C
m2
. F
a
= (t
2
- t
2
) .
a
. C
m2
.Cos

.
e
gH 2

[m
3
/san]
Rotorumuzda Z
1
adet kanat aral bulunduuna gre Z
1
kanat aralndan geecek olan
toplam Q debisi Q = q . Z
1
(m/san) olacaktr.

265

Kanatlarn klarndaki aralklarda kanat kalnl nedeni ile t
2
kadar bir
daralma meydana gelecektir. Her bir kanat aralnda meydana gelecek olan t
2
daralma
miktar S
1
kanat kalnlndan yararlanlarak ekil 159- da gsterildii gibi tespit
edilebilmektedir.

Yine ekil 159- da grld gibi rotor kanatlarnn Z
a
k kenarlarnn
a
anm zerine her 2 m C akm izgisi iin t
2
- t
2
deeri ve bu deere isabet eden
2 m C

. F
a
arpm tanacak olursa 2
a
- m - n - Z
i
alannn hacmi olarak q erisi
elde edilir veya hacimsel toplamn y eksenindeki son deeri olarak q = 2 m C

.
F
a
ifadesi elde edilir. rneimizdeki trbin rotoru iin ekil 159- dan q = 0.09
m/san olarak alnr ve kanat aral says Z
1
= 23 olduuna gre bu rotordan
geebilecek olan suyun Q debisi:

Q = Z
1
. q = 23 . 0,09 = 2,03 m/san > Q
n
olarak tespit edilecektir














ekil 159- Su akm
kontrol grafikleri.
















266

1.4- Francis tipi byk gl bir trbin rotoru imalatnn fotoraflarla
aklanmas

Daha nceki madde 1.3- de byk gl Francis tipi trbin rotorlarnn alt ve st
gvdeleri ayr ayr ve kanatlarda ayr ayr olmak zere elik dkmden dkldkten
sonra kaynak konstrksyon ile birletirilerek tek bir para haline getirildii
kaydedilmiti. Byle bir imalat yntemi aada ekil 160-, 161-, 162-, 163- ve 164- de
fotoraflarla aklanm bulunmaktadr.






ekil 160-
st gvdesinin i yzeyi
tornalanarak kanat aralklarna
gre markalandktan sonra rotor
kanatlarnn zel bir merkezleme
tertibat yardm ile st gvdeye
tesbit edilmesi.






ekil 161- Rotor kanatlarnn st gvdeye tesbit edilmesi.
267






ekil 162- st gvdeye kaynak puntas yaplarak tesbit edilen rotor kanatlarnn alt
gvdeye oturacak olan kenarlarnn alt gvdesinin i yzeyinin formuna
uygun olarak torna edilmesi.


ekil 163- Alt gvdenin kanatlarn zerine oturtulmas.
268







ekil 164- st ve alt gvdelere tesbit edilmi olan rotor kanatlarnn kesin kaynak
ilemlerinin yaplmas.

269

W A R
2 2
+ =
2
W

. .
b
.
g

.
W
2
w

= l
2
W

. .
b
.
g

.
A
2
a

= l
Kesin kaynak ilemi bittikten sonra kanatlarn aralklarndaki destekler
sklmeden nce trbin rotoru sl ileme tabi tutulacak ve kaynak esnasnda meydana
gelen bnyesel gerilmeler giderildikten sonra rotor kanatlarnn aralklarndaki
payandalar sklecektir. Daha sonra da trbin rotorunun dikey bir torna tezgahnda
kesin ilemesi yaplacaktr. Kesin ilemesi yaplan trbin rotorunun en son olarak
dinamik balans yaplacak ve bundan sonra trbin rotoru kullanlmaya hazr hale
getirilmi olacaktr .

2- KAPLAN TP HDROLK TRBN ROTORLARI

2.1-Tayc Kanat Teorisi

Kaplan tipi hidrolik trbin rotorlarnn projelendirilmesinde tayc kanat teorisi
ana esas tekil eder. Tayc kanat teorisi snrsz paralel bir akm ortam iinde
boyundaki ve b geniliindeki tayc bir kanadn ekil 165- de grld gibi akm
asnda ve W

akm hz ile hareket ettirilmesi esasna dayanr. ekil 165- de grlen

akm as, kanat yzeyi ile W

akm hz arasndaki adr.


ekil 165- W

akm hzndaki snrsz bir akm ortam iinde akm as ile hareket
eden tayc bir kanat.

ekil 165- de grlen tayc kanat zerine W

akm hzna dik A kaldrma

kuvveti ile W kar koyma kuvveti etkide bulunur. Bu tayc kanadn bombeli olan srt
yzeyindeki basn ile dz olan yzeyi arasndaki basn fark A kaldrma kuvvetinin
meydana gelmesine sebep olur ve A kuvveti tayc kanad kaldrmaya yarar. W kuvveti
ise tayc kanat profilinin W

hzndaki akmla srtnme sonucu meydana gelen

srtnme kuvvetini yenmee hizmet eder.

Birimsiz olan
a
kaldrma kat says ve
w
diren kat says gz nnde tutulduunda
alan F = b. olan tayc kanat yzeyi iin aadaki ifadeleri yazabiliriz:

Kaldrma kuvveti: (70)


Diren (kar koyma) kuvveti: (71)

Bileke kuvvet: (72)
270


Bu eitliklerdeki
a
ve
w
katsaylar model deneyleri ile tespit edilirler ve
asnn foksiyonu olarak aadaki ekil 166- da grld gibi grafiklerle verilirler.


ekil 166 a- akm asnn fonksiyonu olarak
a
ve
w
katsaylar.
b-
w
katsaysnn fonksiyonu olarak
a
katsays ve profil alar.

Tayc kanadn akma kar kuvvetinin kaldrma kuvvetine oran kayma says olarak
isimlendirilir. Kayma says, tayc kanadn akm teknii zelliklerini belirtir.

Kayma says = tan
a
w
A
W

= =
Kayma says kldke A kaldrma kuvvetinin W kar koyma kuvvetine
oran byr. ekil 166 b- de kayma says S akm ile dik eksen arasndaki as ile
belirtilmitir. Tayc bir kanadn kullanma sahas ekil 166b- de grlen a ve b
noktalar ile snrl bulunmaktadr. ekil 166 b- de grlen a noktasndan daha yukar
deerlerde alma, akmn tayc kanattan ayrlmas nedeni ile tayc kanat iin
tehlikelidir. ekil 166 b- deki a noktasnn stnde ve b noktasnn altnda tan kayma
saylarnn deerleri byr. En uygun olan
min
kayma as 0 noktasna teet olan S
0

akm noktas ile dik eksen arasndaki adr.


a
ve
w
katsaylar asna ve tayc kanadn profil ekline baldrlar. ekil
166 b- de grlen 622 numaral ince GTTNGER profili kk
a
katsaysna ve 624
numaral kaln GTTNGER profili ise daha byk
a
katsaysna sahiptir.

Tayc bir kanat iin geerli olan yukarda kaydedilen esaslar, Kaplan tipi
hidrolik trbin rotorunun eksenel kanat aralklarna
1
as ile giren ve rotor
kanatlarnn aralklarndan
2
as ile kan su akm iinde hareket eden rotor kanatlar
iin de geerlidirler.
271


Kaplan tipi hidrolik trbin rotorlarnda:

1- Kanatlarn aralklarna W
1
hz ile giren ve kanatlarn aralklarndan W
2
hz ile kan
su akmnn geometrik ortalama hz W olarak alnr;

2- Aadaki ekil 167- de grld gibi y
1
ve y
2
gibi iki dairesel dzlemle snrl
olan silindirik kesitin genilii b ksmi aralklar kk ksmi trbinler veya birim
trbinler olarak incelenirler.

3- Aralk genilii b olan bu kk ksmi trbinlerin t
1
= . D/Z
1
olan kanat
aralklar aadaki ekil 167- de grld gibi, bir dzlem zerine anmlar yap
olarak incelenebilirler.



ekil 167- Kaplan tipi hidrolik bir trbin rotorunun eksenel tayc kanat aralklarndaki
kuvvetler ve giri-k hz genleri.


Tayc kanat teorisindeki
a
ve
w
katsaylar ve kayma as yerine Kaplan
tipi trbin rotorlar kanatlar iin
ag
ve
wg
katsaylar ile
g
as kullanlacak olursa
ekil 167- de grld gibi kanatlarn aralklarndaki teetsel T kuvvetinin deerini
aadaki gibi kaydedebiliriz:

272

2
W

. .
b
.
g

.
A
2
ag

= l
g
cos
A
R

=

2
W

.

cos
) ( sin

. .
b
.

g

.
T
2
g
g g
ag

= l
) ( sin . cos
sin
.
W
) C (C . 2
t
.
B
g
g
2 u 1 u ag
g

= =

l

) ( sin
sin
.
W . U

t
.
B
g
h
ag
g

= =

= =
W . U

t
.
B
h
ag
g
l
T=R . sin (

-
g
) (73)

W

akm hzna dik olan A kaldrma kuvveti:

(70a )


evresel T kuvveti ile A kaldrma kuvvetinin bilekesi:

dir. Bu duruma gre (73) numaral eitlii aadaki gibi kaydedebiliriz:


(73a)

T kuvveti suyun evirme gc eitliinden yararlanlarak da hesaplanabilir. ekil
167- de grld gibi ksmi kanat alan f = b.t olduuna ve rotor kanatlarnn
aralklarndan geen suyun boylamsal (meridyensel) hz C
m
=W

.sin

olduuna gre
ksmi su akm q = f .C
m
= b . t .W

. sin

dr. Bu durumda (35) numaral eitlikten
yararlanlarak T kuvvetini

T= ( . q/g).(C
u1
-C
u2
) olarak veya T= (/g).b . t . W

. sin

. (C
u1
-C
u2
) (73b)
olarak kaydedebiliriz.

(73a) ve (73b) numaral eitliklerin birbirine eitlenmesi ile kanatlarn projelendirilmesi
iin ok nemli olan B
g
ykleme saysn elde ederiz:


(74)

yi seilmi kanat profillerinde
g
as ok kk olduu iin
cos
g
=1 olarak alnabilir ve bylece (74) numaral eitlik sadeletirilebilir. Kaplan
tipi trbin rotorlarndaki evresel hz U=U
1
=U
2
olduu ve hidrolik verim
u 2 u 1 u
h
C . U 2 ) C C ( . U 2 = = olduu iin (74) numaral eitlikteki B
g
ykleme
saysn aadaki gibi sadeletirerek yazabiliriz:

(74a)

g
asnn ihmal edilmesi halindeki B
g
ykleme saysnn deerini aadaki gibi
kaydedebiliriz:

(74b)


273

2.2- Kaplan tipi trbin rotorlarnn izimleri ve konstrksyonlar

Francis tipi trbin rotorlarnda olduu gibi Kaplan tipi trbin rotorlarnn
iziminde de ekil 145- de verilen grafiklerden yararlanlr. Rotorun D
1
ap (65)
numaral eitlikten ayar kanatlarnn (su giriinin) b ykseklii (66) numaral eitlikten
ve gbek ap D
n
ise
1
1 n
n
D . U / U D =

oranndan yararlanlarak hesaplanr, daha sonra
da akm emas izilir. Kaplan tipi hidrolik trbin rotorlar en yksek verime isabet eden
iletme sahasnda altrlmalar esnasnda rotor kanatlarnn nnde ve arkasndaki su
akm ortamnda C
m
=C
m1
=C
m2
boylamsal (meridyensel) hzlarnn sabit olduu
kabul edilebilir. Bu yzden ekil 169- da grlen sadece S
i
, S
m
,ve S
a
akm izgilerinin
D
1
ve D
n
aplarndaki akm hzlar ile ilgili hz genlerinin izilmesi yeterli olur.

Kaplan tipi hidrolik trbin rotorlarnn izimi iin S
i
Akm izgisi ile S
a
akm
izgisi arasndaki kk ksmi trbinlerden eit su debisi geecek ekilde S
i
, S
m
,ve S
2

akm izgilerinin yerleri belirlenir. Yani ekil 170- de grlen S
1
, S
m
,ve S
2
akm
izgileri yle izilir ki S
i
-S
1
, S
1
-S
m
, S
m
-S
2
ve S
2
-S
a
akm izgileri arasnda kalan her bir
kk ksmi trbinden eit su debisi geer ve bu ksmi su debilerinin toplam trbinin su
debisine eit olur.

Aadaki ekil 170- de Kaplan tipi bir hidrolik trbinin ve bu trbinin tahrik
ettii generatrn komple kesit resmi, ekil 165- de ise sadece trbin rotoru ile ayar
kanatlarnn prensip emas ve rotor kanatlarnn aralklarndaki S
i
, S
1
, S
m
, S
2
ve S
a
gibi
akm izgileri ile bu izgilerce snrlanan teorik ksmi trbinlerin dairesel izgileri
gsterilmi bulunmaktadr.

Rotor kanatlarnn projelendirilmesi iin, hz genleri ile B
g
ykleme says ve
iinde, en iyi Kaplan tipi trbin rotorunun elde edilebilecei deneylerle tespit edilmi
kanat profillerinin lleri ile eitli karakteristik deerlerinin grafiklerinin bulunduu
profil kataloglarnn elde olmas gerekir. Says rotor boyutlarna gre deien ksmi
trbinlerin hz genleri, q=1 tam su debisi iin ve her ksmi trbinin
h
hidrolik
veriminin birbirine eit olduu kabul edilerek izilirler.

En iyi kanat profilinin kullanlmas halinde kayma as ok kld iin B
g

ykleme says (74 b) numaral eitlikten yararlanlarak tespit edilebilir.

B
g
ykleme saysnn tespiti iin esas olan
ag
kanat aral kaldrma kat saysnn
tespit edilmesi ok nemlidir. B
g
ve B
g
deerleri, hz genleri diyagramndan alnan
U ve W

nin deerleri ile ters orantl olarak deitiklerinden rotor gbek apndaki
U ve W nin deerleri en kk ve ykleme says en byk, buna karn rotor
evresinde ise U ve W nin deerleri en byk fakat ykleme saysnn deeri en kk
olacaktr. Bu durum rotor kanatlarnn mukavemeti (dayankll) ynnden de uygun
dmektedir.

274

Ancak, Kaplan tipi trbin rotorlarnn gbek ksm ok kaln olduu iin
kavitasyon olay ynnden tehlike ile karlalma olasl byktr.

Kaplan tipi trbin rotorlar ok deien hidrolik dlerde almak durumunda
olduklarndan kanat profilinin seiminde kavitasyon olayndan kanmak iin en yksek
H
n
hidrolik d iin kabul edilebilir
ag
deeri almamaldr ve ayrca, kayma says
olan tan =
w
/
a
deeri kk kalmaldr.

Kaplan tip trbin rotorlarnn kanat profilinin eiminde almamas gereken
ag
deerleri aadaki ekil 168- de gsterilmi bulunmaktadr.


ekil 168- Kaplan tipi trbin
rotorlar kanatlarnn
ag
kanat aral katsaylar
erileri.

H
e
= Faydal net hidrolik d

U = zgl evresel hz,

ag
=

Kanat aral katsays,

i = Rotor gbek apnda kabul
edilebilir
ag
katsays,

a = Rotorun d apnda kabul
edilebilir
ag
katsaylar.


Daha nceki ekil 242- de kaydedildii gibi Kaplan tipi trbin rotorlarnn kanat
says, hidrolik dye ve zgl devir saysna bal olarak, Z
1
= 4 ile 8 arasnda
deiir. zgl devir says yksek olan Kaplan tipi trbin rotorlarnda U ve W hzlar
byk ve zgl devir says kk olan Kaplan tipi trbin rotorlarnda ise U ve W
hzlar kk olduklar iin ve hidrolik d arttka ekil 142- de grld gibi zgl
devir says azald fakat buna karn ekil 168- de grld gibi
ag
deerleri artt
iin, zgl devir says kk olan Kaplan tipi trbin rotorlarnn B
g
ykleme deerleri
ile /t oranlar byk; buna karn zgl devir says byk olan Kaplan tipi trbin
rotorlarnn B
g
ykleme deerleri ile /t oranlar kk olacaktr. Bu yzden zgl devir
says kk olan Kaplan tipi trbin rotorlarnn Z
1
kanat aralklar byk olacak ve
rotor kanatlar byk ykle yklenmee elverili olacaktr. Buna karn zgl devir
says byk olan Kaplan tipi trbin rotorlarnn Z
1
kanat aralklar daha kk olacak
ve rotor kanatlar da daha az yklenmee elverili olacaktr.

275

. b
.Y a

o
g
max
ag
+ =
l
B
g
,
ag
ve t = .D / Z
1
deerlerinden yararlanlarak her bir kk ksmi trbin
profili iin kanat boyu hesaplanmak suretiyle kanat aralklar tespit edilebilecektir.

Kaplan tipi trbin rotorlar kanatlarnn projelendirilmesinde yle bir yol izlenir ve
yle hareket edilir ki her bir kk ksmi trbin iin seilen kanat aralklar profilleri
silindirik kesitler olarak izilir ve bu silindirik kesitler kanat profili srt ile

-
g
as
tekil edecek ve kanatlarn son ular ise eksenel bir dzlemde bulunacak ekilde
yerletirilirler.

kanat as ekil 171- deki hz genlerinden ve

g
as ile seilen kanat
aralna ait
ag
deerine uygun olarak ekil 163- deki erilerden seilirler.

Kanat profilinin iyi seilmesi halinde ekil 166 a- da grld gibi
ag
nin deeri

g
asndan deeri ile dorusal orantl olarak ykseldii iin
g
asnn deeri
aadaki eitlik yardm ile hesaplanabilecektir:


(75)


Bu eitlikteki:

Y
max
= ekil 166 b- de grlen kanat profilinin kalnl a ve b deerleri
ise
karakteristik profil kanat saylardrlar.

Kaplan tipi trbin rotorlar kanatlarnn imali iin de yine kanat srt yzeyleri ile
i yzeylerinin devamllk seyrini veren modelci izgilerine gerek vardr.

Rotor kanatlarna etkiyen C merkezka kuvveti ile ekil 167- de grlen T ve S
hidrolik kuvvetleri rotor kanatlarnn M
s
ayar momentini verirler. Rotor kanatlarndaki
basn dalmna ve T ve S kuvvetlerinin bilekesi olan R kuvvetinin kanat hareket
eksenine mesafesine gre deien bu M
s
ayar momentini matematik yolla tam olarak
hesaplama olana bulunamamaktadr. Fakat bu M
s
kanat ayar momentini model
deneyleri ile ve aadaki eitlik yardm ile tam olarak tespit etmek mmkn
olabilmektedir.


M
s
= m . D
1
3
. H
n
[m.kp] (76)






276



ekil 169- Kaplan tipi bir hidrolik trbin rotorunun boylamsal (meridyensel) akm
izgileri ve bu akm izgilerine isabet eden ksmi trbinlerin silindiriksel
ap izgileri ile markalanmas.

Model deneyleri ile bu ifadedeki m deeri belirlendikten sonra D
1
ve H
n
deerleri
(m) birimi ile (76) numaral eitlikteki yerlerine konulduunda M
s
ayar momenti
hesaplanabilecektir. Rotor kanatlarnn ekme, eilme ve burulma gibi zorlamalara
maruz kalan muylularnn da tespit edilip boyutlandrlmas nemli bir konudur.

Rotor kanatlarnn ayarlanmas iin gerekli kuvvetlerin meydana getirilmesi iin,
kural olarak, basnl ya ile alan ve ii bo olan trbin-generatr aftnn iinden
geen bir aft yardm ile rotor kanatlarna ayarlama kuvveti temin eden hidrolik
servomotorlar kullanlr. ekil 170- de byle bir servomotor ile ii bo olan trbin-
generatr aft ve servomotor pistonu koluna bal olan kk apl hareket iletim aft
basit olarak gsterilmi bulunmaktadr .

277






ekil 170 Kaplan tipi bir hidrolik trbin-generatr nitesinin komple kesit emas.

1- Trbin rotoru kanatlar, 2- Trbin rotoru gbei, 3- Trbin rotoru kanatlarn
ayar tertibat, 4- Trbin-generatr aft, 5- Trbin rotoru kanatlarn ayarlama
servomotoru, 6- Servomotor pistonu kolu uzants olan hareket iletim aft, 7- Trbin
ayar kanatlarn ayarlama servomotoru.


278

[ ]; m / dak) / (dev 224
5
500
H
n
n
e
n
1
= = =
710
5
115

.
5
500
H
N

.
H
n
n
e
n
e
n
s
= = =
BG 115 0,85
.
75
5 . .2 000 1

.
75
H . Q .
N
e n
n
= = =
Kk gl Kaplan tipi trbin rotorlarnn kanatlar ile kanat muylular gri
dkmden, byk gl Kaplan tipi trbin rotorlarnn kanatlar ile kanat muylular ise
yksek evsafl paslanmaz elik dkmden imal edilirler. Dkm ileminden sonra
kanat yzeylerinin kopya freze tezgahlarnda zenle ilenmesi ve sonra da talanmas
gerekir. Kaplan tipi trbinlerde boaz kavitasyonu veya rotor dnme boluu
kavitasyonu olarak anlan kavitasyon olayndan saknmak amac ile rotor kanatlarnn
alt blgedeki trbin emme borusu evresel yzeyi de krom-nikelli malzeme ile
kaplanr.

Kaplan tipi trbin rotorlarnn gbekleri iki para olarak imal edilirler. Gri
dkmden veya elik dkmden imal edilen bu paralardan bir tanesi trbin aftna
tespit edilir ve zerine rotor kanatlarnn muylular balanr. Bu parann i ksmna da
rotor kanatlarnn ayar tertibat yerletirilir. Rotor gbeinin ikinci paras ise birinci
parann kapa ve rotor kepi grevini grr ve birinci paraya balanr.

2.3- SAYISAL RNEK

Faydal net hidrolik ds H
e
= 5 m, su debisi Q
n
= 2 m/san ve devir
says n
n
= 500 dev/dak olan kk gl Kaplan tipi bir trbinin tahmini
toplam verimi = 0,85 dir. Byle bir trbine ait rotorun:

2.3.1- n
s
zgl devir saysn ve ana llerini hesaplayalm;
2.3.2- Boylamsal (meridyensel) kesitlerini ve akm emasn izelim;
2.3.3- Hz genlerini izelim;
2.3.4- Kanatlarn profilini seelim ve
2.3.5- Kanatlarnn projelendirilmesini yapalm:

ZMLER

2.3.1- zgl devir says ve rotor ana llerinin tespiti:


Trbinin gc:


zgl devir says:


rneimizdeki bu trbin yksek zgl devir sayl Kaplan tipi bir trbindir ve bu
trbinin

Birim devir says:


zgl devir says n
s
= 710 olan Kaplan tipi bu trbin rotoru iin ekil 145- de U =
1,82; C
mo
= 0,245 ve U
n
= 0,725 olarak tesbit edilir. Bu deerlerden yararlanlarak;
279

; m 0,688
224
1,82 . 84,6
n
U . 84,6
D
1
1
1
= = =
m 0,275
1,82
0,688 . 0,725
U
D . U
D
1
1
n
n
= = =


Trbin rotoru ap


Su giri ykseklii (ayar kanad ykseklii):

Rotor gbek ap :

olarak tespit edilir. Bu duruma gre D
1
=690 mm, b
0
=270 mm ve D
n
=275 mm olarak
rotorun ana lleri tespit edilmi olur.

2.3.2-Boylamsal (meridyensel) kesitler ve akm emas

D
1
, C
mo
ve D
n
deerleri tespit edildiine gre ekil 164- de grld gibi
boylamsal (meridyensel) kesitler izilir ve akm emasnn projelendirilmesi iin trbin
rotoru 4 ksmi trbine ayrlr C
m1
deeri sabit byklk olarak alnabileceinden ve
bylece her ksmi trbindeki su debisi birbirine eit ve q=Q
n
/4=0,5 m
3
/san olarak
alnabileceinden enerjinin sreklilii kuralndan yararlanlarak:

F
1
- F
a
= F
a
- F
m
= F
m
- F
i
- F
n
= q / C
m1
= q / C
m2
olarak yazlabilir.

Ksmi trbinlerin D
a
, D
m
,ve D
i
aplar ve rotor kanatlar aralklarndaki birbirine
paralel olan S
1
, S
m
, S
2
akm izgilerinin yerleri ekil 164- de gsterilmi bulunmaktadr.


2.3.3- Hz genlerinin izimi:

Aadaki ekil 171- de grlen hz genleri q=1 tam su debisi iin ve hidrolik
verim
h
= 0,92 alnarak izilmilerdir. Her ksmi trbin iin U evresel hz deeri ile

h
= 2 .U . C
u
deerleri, izelge 8- de grld gibi, sabit olarak alnabilecekleri
iin hz genleri ekil 171- de grld gibi izilmilerdir.




; m 0,270
0,688 . 0,245
.0,895 0,072
D . C
Q . 0,072
b
1
0 m
1
0
= = =
0,634
5 . 2g
6,3
2gH
C
C
m/san 6,3
) 0,275 0,69 (
2,0 . 4
) D D (
Q . 4
C
e
1 m
1 m
2 2 2
n
2
1
n
1 m
= = =
=

= ve
280










ekil 171- Hz genleri ve kanat profilleri.


a) Boylamsal (meridyensel) akm izgilerinin anm ve ksmi trbinlerin aplar
ile U ,
g
,
ag
,

, C
u
,
g
, ve t erileri;

b) Ksmi trbinlerin D
a
, D
m
, ve D
i
aplarndaki su akm genleri;
c) D
i
apndaki kanat profili ve su akm hz genleri;
d) D
m
apndaki kanat profili ve su akm hz genleri;
e) D
a
apndaki kanat profili ve su akm hz genleri.

2.3.4- Kanat Profillerinin Seimi

Kanatlarn profillerinin izimi iin GTTNGER kanat profilleri seilmitir.
Gttinger profilleri akm teknii bakmndan birbirlerine benzer olup aadaki katsay
ile belirlenirler.

g
max
ag
. 0,092
Y . 4
+ =
l
281

2.3.5- Kanatlarn Projelendirilmesi

Hidrolik Akm teknii bakmndan kusursuz ve salam bir rotor kanadnda
projelendirme iin gerekli kanat aral katsays
ag
ile

as ve W

akm hz kanat
yzeyi arasndaki
g
as keza, kanat boyu ile Y
max
kanat kalnl deerleri rotor
yarap r nin fonksiyonu olarak aadaki izelge 8- de kaydedilmi bulunmaktadr.

Bu deerler ekil 166 a- da da erilerle gsterilmi bulunmaktadr. Gerek bu
erilerden gerekse izelge 8- de alnan deerlerle rneimizdeki Kaplan tipi trbin
rotorunun kanat profilleri ekil 166 b- ,c- ,d- ve e- deki gibi projelendirilmitir.

ZELGE 8
Deerler
D
1

S
a

D
a

S
1

D
m

S
m

D
i

S
2

D
n

S
i

D (m) 0,69 0,615 0,527 0,422 0,275
U
1,82 1,625 1,39 1,115 0,725
C
u
=
h
/ 2
0,253 0,284 0,331 0,415 0,636

hz genlerinden
21,5
o
27
o
50,5
o

W

hz genlerinden
1,725 1,37 0,81
B
g
=
h
/ U .W

0,293 0,484 1,57

ag
0,34 0,51 1,1
t
1
= B
g
. D / z
1
(m) 0,542 0,414 0,216
= B
g
. t
1
/
ag
(m) 0,465 0,393 0,308
Y
max
(m) 0,0225 0,028 0,042
Y
max
/ 0,0485 0,00715 0,136

g
= [
ag
(4. Y
max
/ )] / 0,092 1,59 2,45 6,05

-
g

20,9 24,55 44,45


2.4- Kaplan Tipi Trbin Rotorlar ile lgili Dier Bilgiler

Kaplan tipi hidrolik trbin rotorlar, ayarlanabilir kanatl ve sabit kanatl olmak
zere iki tip olarak imal edilirler. Sabit kanatl Kaplan tipi trbin rotorlarnauskur tipi
Kaplan trbinler ad da verilmektedir. Uskur tipi Kaplan trbin rotorlarnn kanatlarn
rotor gbeine belirli ada sabit olarak yerletirilmi olup su debisi ve yk deise de
rotorun kanatlarnn asn deitirme olana yoktur. Aadaki ekil 172- de kanatlar
ayarlanabilen Kaplan tipi trbin rotorunun fotoraf, ekil 173- de ise kanatlar
ayarlanamayan uskur tipi bir Kaplan trbin rotorunun fotoraf grlmektedir.

282







ekil- 172
Kanatlar ayarlanabilen
Kaplan tipi trbin rotoru.








ekil- 173
Uskur tipi (kanatlar ayarlanamayan)
Kaplan tipi trbin rotoru.






Bilindii gibi Kaplan tipi hidrolik trbinler dk hidrolik dlerde ve genellikle
nehir tipi hidrolik santrallarda kullanlrlar. Ancak, nehirlerin tad su debileri
mevsimlere gre ok deiir.

Su debilerinin ok deimesi halinde, trbini en iyi verimle altrabilmek iin
rotor kanatlarnn alarnn da deitirilmesi gerekir. Bu gibi durumlarda uskur tipi
Kaplan trbinleri rotorlar kullanl deildirler.

Nehir tipi hidrolik santrallarda kanatlar ayarlanamayan uskur tipi Kaplan
trbinlerinin kullanlmas halinde, nehir sularnn artt mevsimlerde sudan yeterince
yaralanabilmek iin santraldaki uskur tipi Kaplan trbinlerinin saysnn fazla olmas
gerekir. Bu durum santraln tesis masraf ile iletme ve bakm masraflarnn artmasna
neden olur.

Uskur tipi Kaplan trbinlerinin yukarda ksaca kaydedilen sakncal ynlerinin
bulunmas nedeni ile kanatlar ayarlanabilen Kaplan tipi trbin rotorlar gelitirilmidir.
Kaplan tipi hidrolik trbin rotorlarnn kanatlarnn ekillerinde istenildii ekilde
ayarlanabilme zelliine sahip olmann dnda uskur tipi Kaplan trbin rotorlarna ait
kanatlardan farkl bir durum bulunmamaktadr.

283

Aadaki ekil 174- de kanatlar ayarlanabilen Kaplan tipi trbin rotorlarna ait
verim, g ve su debisi karakteristik erileri ile kanatlar ayarlanamayan (sabit kanatl
uskur tipi) Kaplan tipi trbin rotorlarna ait verim, g ve su debisi karakteristik erileri
verilmi bulunmaktadr. ekil 175- de ise her iki trbin rotoruna ait g-su debisi
karakteristik erileri verilmi bulunmaktadr.


= trbin verimi (%)
= rotor kanatlar as (%)
a
o
= ayar kanatlar akl
(%)










Q= Trbin debisi % (H = sabit, n = sabit)

ekil 174- Kaplan tipi hidrolik trbinlere ait , , a
0
, Q karakteristik erileri.

Kaplan tipi hidrolik trbin rotorlarna ait
k
verim erisi, deiik debiler iin imal
edilmi olan sabit kanatl (uskur tipi) Kaplan tipi trbin rotorlarna ait
1
,
2
,
3
,
4
gibi
verim erilerini iine alan bir eridir. Bu durum kanatlar ayarlanabilen Kaplan tipi bir
trbin rotorunun kanatlar ayarlanamayan birok Kaplan tipi (uskur tipi) trbin yerine
kullanlabileceini ve kanatlar ayarlanabilen Kaplan tipi trbin rotorlarnn daha
kullanl ve modern rotorlar olduunu ifade etmektedir.

Keza, kanatlar ayarlanabilen Kaplan tipi bir trbin rotoruna ait olup ekil 175- de
grlen N
K
g erisi de, deiik debiler iin imal edilmi olan sabit kanatl (uskur tipi)
Kaplan tipi trbin rotoruna ait N
pr1
, N
pr2
, N
pr3
, N
pr4
gibi g erilerini iine alan bir
eridir. Bu durumda kanatlar ayarlanabilir Kaplan tipi trbin rotorlarnn sabit kanatl
Kaplan tipi trbin rotorlarndan daha kullanl olduunu ifade etmektedir.

Kaplan tipi trbin rotorlarna ait baz karakteristik byklkler iin tanzim edilmi
olan izelge 9- daki deerlerden yaralanlarak, en uygun ddeki en uygun yke
tekabl eden, yani en iyi verim elde edilebilen ykteki Q
opt
debisi iin rotor kanatlarnn
arasndan geen su akmnn C
m
ortalama hzn aadaki eitlikteki gibi hesaplamak
mmkn olabilecektir.
[ ] san. / m
) D D (
.
4
Q
C
2
N
2
1
opt
m

284


ekil 175- Rotor kanatlar ayarlanabilen Kaplan tipi trbin rotoruna ait debi-g
karakteristik erisi ile rotor kanatlar ayarlanamayan (sabit kanatl uskur
tipi trbin) Kaplan tipi trbinlere ait g-debi karakteristik erileri.

N
K
= Ayarlanabilir kanatl Kaplan tipi trbin rotoru,
N
Pr
= Sabit kanatl Kaplan tipi (uskur tipi) trbin rotoru.

ZELGE 9- Kaplan trbini rotorlar iin baz karakteristik deerler.

n
s

Rotor
tipi
H
max

(m)

*
2
2
2
H
g
C
(

\
|
H
san m
H
C
opt m
/


2


1
N
D
D

1
0
D
b

*

hopt

|

\
|
m
san m
H
U
a
/

1

Rotor
kanat
says D
1
3m.iin
450 Uskur 30 0,20 1,80 0,89 0,95 6,0 7 ile 6
500 Tipi 25 0,22 1,92 0,4 0,885 0,945 6,5 7 ile 6
600 Ve 16 0,26 2,15 ile 0,37 0,87 0,925 7,5 6 ile 5
700 Kaplan 11 0,29 2,35 0,5 0,85 0,895 8,5 5 ile 4
800 Tipi 7,5 0,32 2,50 0,82 0,87 9,5 4
900 rotorlar 5,0 0,37 2,65 0,795 0,835 10,5 4

* D
1
= 2m iin H dan 1 karlr ve D
1
= 1m iin ise Hdan 2 karlr.



285

3- TRBN AYAR KANATLARI

3.1- Genel Konular

Francis ve Kaplan tipi hidrolik trbinlerde (st basn trbinlerinde) kullanlan
trbin ayar kanatlar, trbin salyangozunun iindeki sabit ynlendirici kanatlardan (hz
emberinden) geen tahrik suyunu trbin rotoru kanatlarna ynlendirmeye ve tahrik
suyunun debisini ayarlamaya yararlar.

Trbin ayar kanatlar hidrodinamik kesitli olarak imal edilirler ve ekil 41a-, 41b-
de grld gibi trbin rotorunu evreleyen ve ykseklii trbin rotorunun b
0
su giri
yksekliine eit olan zel bir ember zerine dizilirler.

Alt ve st muylularndan hareket edebilecek ekilde tespit edilen ayar kanatlarnn
st ular ayar emberi tertibat zerindeki zel kollara balanrlar.

Dk hidrolik dlerde alan Francis ve Kaplan tipi trbinlere ait ayar
kanatlar elik dkmden veya elik saclarn ekillendirilip kaynak edilmesi ile imal
edilebilirler. Ancak orta ve yksek hidrolik dlerde alan Francis tipi trbinlerle
byk gl Francis ve Kaplan tipi trbinlere ait ayar kanatlarnn yksek kaliteli elik
dkmn dvlmesi suretiyle imal edilmeleri gerekmektedir.

Trbin ayar kanatlarnn projelendirilmesi trbinin Q
n
nominal debisine gre
yaplr. Trbin ayar kanatlar profilinin ba ucundan ve son ucundan geen profil
ekseninin C
1
gerek su hz yn ile ayn olacak ve profillerinin kuyruklarndan geen
daire apnn, trbin rotorunun D
1
giri apndan ok az byk olacak ekilde
yerletirilirler. Trbin ayar kanatlarnn kuyruk ksmndaki
s
profil asnn 10
o
ile 15
o

arasnda seilmesi yeterli grlr.

Trbin ayar kanatlarnn
0
boylar, ayar kanatlarnn Z
0
saysna gre deiir.
Trbin ayar kanatlarnn Z
0
says genellikle 4e blnebilen bir say olarak seilirler.
Trbin ayar kanatlarnn Z
0
saysnn az olmas ayar emberinin ucuza imal edilmesine
olanak verir. Ancak, az sayda ayar kanadna sahip olan ayar emberini ayarlama
kuvveti ( hareket ettirme kuvveti) ok daha byk olur. Bu yzden az sayda ayar
kanad yerine ok sayda ayar kanadnn kullanlmas tercih edilir.

Trbin ayar kanatlarnn her bir aralnn kesiti f
0
= b
0
. a
0
= Q
n
/Z
0
. C
1
.
e
H g 2 (m
2
) dir ve ok sayda ayar kanad ile su debilerinin kusursuz bir ekilde
ayarlamak veya kapatmak olanak dahilinde bulunmaktadr. Ayrca, ayar kanatlarnn
saysnn oaltlmas ile boyutlarn kltmek ve imalatlar ile ileme, tama ve
montaj ilerinde kolaylklar salamak mmkn olabilmektedir.

Ayar kanatlar kapandklar zaman birbiri ile temas eden ve aadaki ekil 176-
da A ve B ile gsterilen noktalarndaki dikey yzeylerin su szdrmayacak ekilde ve
birbirlerine tam paralel olarak ok byk bir zenle ilenmeleri gerekmektedir.

286


ekil 176- Kapal vaziyetteki trbin ayar kanatlarna etkiyen kuvvetin basit prensip
emas.

Trbin ayar kanatlar aldklar zaman zerlerine etkiyen hidrolik yklerin
mertebesi azalr. Kapal vaziyetteki bir trbin ayar kanadna etkiyen hidrolik ykn
mertebesi, ak vaziyetteki ayar kanadna etkiyen hidrolik ykten daha byktr. Bu
yzden, trbin ayar kanatlar kapal durumda iken, zerlerine etkiyen en byk hidrolik
yk gz nne alnarak boyutlandrlrlar.

Aadaki ekil 177- de ak durumdaki ayar kanatlarna etkiyen hidrolik ykler
ematik olarak gsterilmi bulunmaktadr.


ekil 177- Ak durumdaki ayar kanatlarna etkiyen hidrolik yklerin basit
prensip emas.

287

Trbin ayar kanatlarnn gvde ksmlarnn profilleri hidrolik dye, trbinin
gcne ve zgl devir saysna gre deiirler. ekil 176- ve 177- de gvde ksmlarnn
basit emas grlen ayar kanatlar byk gl st basn trbinlerinde (Francis ve
Kaplan tipi hidrolik trbinlerde ), ekil 178- de grlen ayar kanatlar dk zgl devir
sayl Francis tipi trbinlerde ve ekil 179- da grlen ayar kanatlar ise yksek ve
normal zgl devir sayl Francis ve Kaplan tipi hidrolik trbinlerde kullanlmaktadrlar.




ekil 178- Trbin ayar ekil 179- Trbin ayar kanatlar
kanatlar emas basit emas.



3.2- Trbin ayar kanatlarna etkiyen kuvvetler

Kapal ve ak vaziyetteki trbin ayar kanatlarna etkiyen hidrolik kuvvetler ekil
176- ve 177- de ematik olarak gsterilmilerdir.

Kapal durumdaki bir trbin ayar kanadna etkiyen hidrolik kuvvetin mertebesi
aadaki (131) numaral eitlik yardm ile hesaplanmaktadr:

P= b
0
.1
0
. . H [kp] (77)

Bu eitlikteki; b
0
= Ayar kanatlarnn gvdesinin ykseklii,
l
0
= Ayar kanatlarnn gvdesinin genilii,
= Suyun zgl arl,
H = En yksek hidrolik d dr.


288

3.3- Trbin ayar kanatlarnn imal edildii malzemeler

Trbin ayar kanatlarnn imalinde kullanlan alamsz, dk alaml ve yksek
alaml elik dkm malzemelerin kimyasal ve mekaniksel zellikleri aadaki 10-,
11-,12- ve 13- no. lu izelgelerde kaydedilmi bulunmaktadr.

ZELGE 10- Alamsz elik dkm malzemeler:

a
r
e
t
l
e
r

Mekanik zellikler Kimyasal terkipler
M
i
n
.

a
k
m
a

s

(
k
p
/
m
m
2
)

e
k
m
e

m
u
k
a
v
e
m
e
t
i

(
k
p
/
m
m
2
)

L
=
5
d

b
o
y
d
a
k
i

m
i
n
.

u
z
a
m
a

(
%
)

M
i
n
.

e
n
t
i
k

d
a
r
b
e

m
u
k
a
v
e
m
e
t
i

(
k
p
/
m
m
2
)


C

(%)

Si

(%)

Mn

(%)
P
(max)



(%)
S
(max)



(%)
Stg

40.97 20 40-50 20 6
0,15-
0,20
0,30-
0,50
0,50-
0,80
0,04 0,04
Stg

45.97 23 45-55 17 5
0,20-
0,28
0,30-
0,50
0,50-
0,80
0,04 0,04
Stg

50.97 25 50-60 14 4
0,28-
0,36
0,30-
0,50
0,50-
0,80
0,04 0,04


ZELGE 11- Dk alaml elik dkm malzemeler:


Mekaniksel
zellikler
Kimyasal terkipler

a
r
e
t
l
e
r

M
i
n
.

a
k
m
a

s

(
k
p
/
m
m
2
)

e
k
m
e

m
u
k
a
v
e
m
e
t
i

(
k
p
/
m
m
2
)

L
=
5
d

b
o
y
d
a
k
i

m
i
n
.

u
z
a
m
a

(
%
)

M
i
n
.

e
n
t
i
k

d
a
r
b
e

m
u
k
a
v
e
m
e
t
i

(
k
p
/
m
m
2
)


C


(%)

Si


(%)

Mn



(%)

P
(max)


(%)

S
(max)


(%)

Ni



(%)

Cr



(%)

Mo



(%)

V



(%)
Stg
L1
35
55-
70
18 4
0,18-
0,26
0,30-
0,70
1,3-
1,7
0,035 0,035 - - - -
Stg
L2
35
55-
70
18 4
0,18-
0,28
0,30-
0,70
0,6-
0,7
0,035 0,035
1,8-
2,2
- - -
Stg

L3
40-
60
60-
85
14-
18
5-8
0,22-
0,30
0,30-
0,50
0,5-
0,8
0,03 0,03 -
0,9-
1,2
0,25-
0,45
-
Stg
L4
30-
70
55-
95
14-
18
6-18
0,10-
0,40
0,30-
0,50
0,5-
0,9
0,03 0,03
0,25-
1,50
2,0-
3,75
0,20-
0,80
0,15
Stg
L5
50-
65
70-
95
12-
16
6-12
0,15-
0,35
0,30-
0,50
0,5-
0,8
0,03 0,03
2,80-
3,50
0,9-
1,2
0,25-
0,45
0,15

289

ZELGE 12- Yksek alaml elik dkm malzemeler ve zellikleri:


Mekaniksel
zellikler
Kimyasal terkipler

a
r
e
t
l
e
r

A
k
m
a

s

(
k
p
/
m
m
2
)

e
k
m
e

m
u
k
a
v
e
m
e
t
i

(
k
p
/
m
m
2
)

L
=
5
d

b
o
y
d
a
k
i

m
i
n
.

u
z
a
m
a

(
%
)

e
n
t
i
k

d
a
r
b
e

m
u
k
a
v
e
m
e
t
i

(
k
p
/
m
m
2
)


C


(%)

Si


(%)

Mn


(%)

P


(%)

S



(%)

Ni



(%)

Cr



(%)

Mo



(%)

Cu



(%)
Min Min Min Min Max Max Max Max Max Max Max Max Max
Stg
Lh1
45
65-
80
15 4
0,08-
0,18
0,35
0,30-
0,80
0,035 0,035
0,0-
1,25
13,0-
14,0
- -
Stg
Lh2
65
90-
105
5 1
0,06-
0,14
0,35
0,20-
0,60
0,035 0,035
0,0-
1,25
12,5-
13,3
0,0-
0,8
-
Stg
Lh3
60
75-
90
10 35
0,08-
0,16
0,35
0,30-
0,80
0,035 0,035
1,5-
2,0
12,0-
13,0
- -
Stg
Lh4
18
50-
60
30 20
0,04-
0,10
0,30-
0,80
0,30-
0,80
0,035 0,035
9,0-
13,0
16,0-
19,0
- -
Stg
Lh5
35-
55
60-
80
25-
35
10-
18
0,06
0,30-
0,80
0,30-
0,80
0,035 0,035
7,0-
9,0
19,0-
21,0
0,5-
2,75
0,5-
1,75
Stg
Lh6
50-
60
65-
80
8-16 2-6 0,07
0,60-
1,00
2,5-
3,0
0,035 0,035
2,25-
2,75
19,0-
22,0
2,25-
2,75
1,25-
1,75


ZELGE 13- Yksek alaml elik dkm malzemeler:

Malzeme zellikleri 1. Malzeme 2. Malzeme 3. Malzeme 4. Malzeme
ekme mukavemeti
(kp/mm
2
)
70-75 90-100 104 110
Akma snr muk. (kp/mm
2
) 50-55 70-80 97 75
Uzama L
o
=5d boyda (%) 20-25 16-20 17 10-13
entik darbe muk. (kpm/cm
2
) 10-15 11-16 9-10 3-5
Yzey sertlii HBr. (kp/mm
2
) 200-220 280-300 300-310 350
Karbon miktar (%C ) 0,05-0,07 0,04-0,07 0,05-0,07 0,05-0,07
Krom miktar (%Cr) 12-13 12-13 12-13 16-17
Nikel miktar (%Ni ) 1,3-1,5 3,7-4,3 3,8-4,2 3,8-4,2
Molibden miktar (%Mo

) 0,3-0,4 0,3-0,4 0,4-0,6 0,8-1,2

290

4- AYAR KANATLARINI AYARLAMA EMBERLER

4.1- Ayar emberlerinin konstrksyonlar

Trbin ayar kanatlar ayar emberinin grevi, trbin iin gerekli olan giri
momentini meydana getirmek, her iletme durumu iin gerekli olan su debisini
ayarlamak ve bir kapama organ rol oynamakdr. Bu artlar, Prof. FNK tarafndan
gelitirilmi olan ve trbin ayar kanatlarnn aralklarn iletme artlarna gre
ayarlayabilen (deitirebilen) ayar emberi vastas ile gerekletirilebilmektedir.

letme artlarna gre su debisinin ayarlanmas iin ayar emberinin alt ve st
aynalar ile snrlanan dairesel-silindiriksel boluuna, daha nceki ekil 41a- ve 41b-
ile aadaki ekil 180- de grld gibi, trbin ayar kanatlar yerletirilirler.




ekil 180- Dairesel-silindiriksel boluuna ayar kanatlar yerletirilmi komple ayar
emberi fotoraf.


Kk gl ve kk boyutlu Kaplan ve Francis tipi hidrolik trbinlerin ayar
emberleri elik dkm veya gri dkmden imal edilirler. Buna karn byk gl ve
byk boyutlu Francis ve Kaplan tipi trbinlere ait ayar emberleri elik sa levhalardan
ve kaynak kontrksyonlu olarak imal edilirler.

291

Trbin ayar kanatlarnn aklklarn ayarlamaya yarayan ayar emberleri eitli
ekillerde tertip edilebilirler. Aadaki ekil 181- de ayar emberlerinin tertip ekilleri
basit prensip emalar ile aklanm bulunmaktadr.


ekil 181- Ayar kanatlar emberinin tertip ekilleri prensip emalar.

1- Ayar emberi, 2- Klavuz ember, 3- Klavuz takozlar, 4- Ayar kollar, 5- Ayar
aft, 6- Hidrolik servomotorlar, 7- ift pistonlu dairesel tertipli hidrolik servomotorlar,
8- Tek silindirli ve ift pistonlu dairesel tertipli hidrolik servomotorlar.

ekil 181- de basit prensip emalar grlen ayar emberlerini aadaki gibi
aklayabiliriz:

ekil 181 a- Dey ve yatay eksenli Francis ve Kaplan tipi trbinler iin ayar
kanatlarn iten ayarlayabilen ayar emberi prensip emas;

ekil 181 b- Dey ve yatay eksenli kk gl Francis tipi trbinlerin ayar
emberi prensip emas;

ekil 181 c- Dey eksenli ve byk gl Francis tipi trbinlerin ayar
kanatlarn simetrik eksenli tahrikle dtan ayarlayabilen ayar
emberi prensip emas;

292

ekil 181 d- Dey eksenli Francis ve Kaplan tipi trbinlerin ayar kanatlarn
dairesel tertipli simetrik servomotorlar vastas ile dtan
ayarlayabilen ayar emberi prensip emas.


4.2- Ayar kanatlar iten ayarlanan ayar emberleri

ekil 41 a-, 41 b-, 179- ve 181 a- da basit prensip emalar grlen ayar kanatlar
iten ayarlanan ayar emberleri sadece kk gl ve salyangozsuz Francis tipi
trbinlerde kullanlrlar. Bu tip ayar emberlerinde ayar kanatlar manivela kollar suyun
iinde bulunur. Bu yzden bu paralarn takma ve skme zorluklarnn yannda ayar
kanatlar muylularnn yataklarnn yalanma durumlar da iyi deildir. Bu sebepledir ki
bu tip konstrksiyonlarda ayar kanatlarnn muylularndaki basn p=50 kp/cm
2
den
daha yukar kmamaldr.


4.3- Ayar kanatlar dtan ayarlanan ayar emberleri

Ayar kanatlar dtan ayarlanan ayar emberlerinde ayar kanatlarnn emniyet
kollar ile manivela kollar dtan ember zerinde bulunduu iin takma, skme ve
yalama ileri kolaylkla yaplabilir.

Byk gl Francis ve Kaplan tipi hidrolik trbinlerin ayar kanatlarn ayarlama
emberleri genellikle ekil 180- ve 181 c- de grld gibi dtan ayarlanr tipte imal
edilirler.

Gnmzde trbin ayar kanatlarnn her biri ayr ayr olmak zere birer hidrolik
sevomotor tarafndan ayarlanan ve ayar emberi bulunmayan byk gl hidrolik
trbinlerde imal edilmektedir.


4.4- Kaplan tipi trbinlerde ayar kanatlar ile rotor kanatlarnn birlikte
ayarlanmas

Kaplan tipi hidrolik trbinlerde ayar kanatlar ile birlikte ayn anda rotor
kanatlarnn aklklarnn da (alarnn da) en yksek verim elde edilecek ekilde
ayarlanmas gerekmektedir.

Aadaki ekil 182- de Kaplan tipi trbinlere ait ayar kanatlar ile rotor
kanatlarnn ayn anda birlikte ayarlanmasn salayan ayar emberi tertip tarz ile iftli
reglasyon devresinin basit prensip emas gsterilmi bulunmaktadr.

Aadaki ekil 183- de ise trbin ayar kanatlar ile rotor kanatlarnn en byk
a
1
aklnn 0,4a
1
; 0,6a
1
; 0,8a
1
ve 1,0a
1
kat aklklarndaki trbin verimleri
q=Q/Q
max
debilerinin fonksiyonu olarak karakteristik erilerle gsterilmi
bulunmaktadr.

293






ekil- 182
Kaplan tipi trbinlerin ayar
kanatlar ile rotor kanatlarn
ayn anda birlikte ayarlamaya
yarayan ift ayar (ifte
reglasyon) devresi basit
prensip emas.











a- Yk-frekans (devir says) deiimini hisseden l sistemi (uar toplu sarka
sistemi); b- Snmletiricili (amortisrl = dash-potlu) geri besleme; c- Ya datm
valfi; d- Ayar kanatlarn kumanda servomotoru; e- Ayar kanatlarn ayarlama emberi;
f- Rotor kanatlarnn ayarlanmasn ayar kanatlarnn ayarlamasna uyduran kam; g-
Ya datm valfi; h- Rijit geri besleme; i- Rotor kanatlarn ayarlama servomotoru.





ekil- 183
Kaplan tipi hidrolik trbinlerde
ayar kanatlarnn ve rotor
kanatlarnn en byk a
1
aklnn
0,4a
1
; 0,6a
1
; 0,8a
1
kat
aklklarndaki trbin verimleri
erileri.







294


5- AYAR KANATLARINI AMA KAPAMA SERVOMOTORLARI

5.1- Genel Aklamalar

Ayar emberi vastasyla trbin ayar kanatlarn ap kapatabilmek, yani ayar
kanatlarnn aklklarn (Kaplan tipi trbinlerde ayar kanatlar ile birlikte rotor
kanatlarnn aklklarn) ayarlayabilmek iin bir kuvvete gerek vardr. Gereksinme
duyulan bu kuvvet hidrolik servomotorlar yardm ile elde edilir.

Trbin ayar kanatlar ile ayar kanatlarn ama-kapama servomotoru arasndaki
kanat ayarlama organlarnn hareketli ksmlarnda ki srtnme kuvvetleri tam olarak
hesaplanamadndan, ayar kanatlarn amak ve kapatmak iin gerekli olan kuvvetlerin
hesaplanmasnda model deneylerinden yaralanlr.

Aadaki ekil 184- de grld gibi ayar kanatlarn ama kuvveti P
0
ve ayar
kanatlarn kapama kuvveti P
s
grafiklerle verilir.




ekil 184- Ayar kanatlarn ama ve
kapama kuvvetleri grafikleri.

P
0
= Ama kuvveti (kp),
P
s
= Kapama kuvveti (kp),
S
0
= Servomotor kursu (m),




Ayar kanatlarn ama kapama servomotorunun kursu S
0
olduuna gre en byk
ama kuvvetinin yapt i A
r
= P
max
. S
o
olacaktr.

Tatbikatta, ayar kanatlarn ayarlama iinin mertebesi aadaki eitlik yardm ile
hesaplanabilmektedir.

A
r
= k . N
max
/
n
H [kp.m] (78)

Bu eitlikteki k katsays, ayar kanatlarn iten veya dtan ayarlanma durumuna
gre deimektedir. ten ayarlanan ayar kanatlar iin k = 2,2-2,4, dtan ayarlanan
ayar kanatlar iin k = 1,5-1,7 dir.
Trbin ayar kanatlarn ama-kapama servomotorlarnn kapasitelerinin
hesaplanmas yntemleri aadaki maddelerde ayrntl olarak aklanm
bulunmaktadr.

295

5.2- Ayar kanatlar servomotorlarnn kapasitelerinin hesaplanmas

Trbin ayar kanatlarna ama-kapama kumandalar iin gerekli olan ayar
kuvvetlerini salayan servomotorlarn kapasitelerini hesaplayabilmek iin
hesaplamalarda kullanlan iaretlerin aklanmas faydal olacaktr.

Aadaki ekil 185- ve 186- da hesaplamalarda kullanlan iaretler gsterilmi
bulunmaktadr.

ekil 185- Ayar kanad ve ayar kanad servomotoru ile kuvvet iletim kollarnn basit
prensip emas.

ekil 186- Ayar kanad ve ayar kanad servomotoru ile hareket iletim kollar ve ayar
emberi prensip emas.

296

[ ]
0
x
1
2
S
a
m
H H
D
D

.

sin
sin

kp
Z
Z

.
.
1

.
M P

=
=
l
[ ] kp.m
2
d

.
D
.

.
b
.
10
H
.
M
a
0 0
n
f
=
[ ] kp
Z
1

.

.

1

.
M P
s m
f f
l
=
aretler ve anlamlar;

D
0
= Ayar kanatlarnn dizildii blm dairesinin ap;
D
a
= Servomotor piston kolunun baland blm dairesi ap;
D
x
= Ayar kanatlar emniyet kollarnn baland blm dairesinin ap;
S
k
= Servomotor pistonunun kursu;

m
= Ayar kanad manivela kolunun boyu;

e
= Ayar kanad emniyet kolunun boyu;
D
sp
= Servomotor pistonunun ap;
D
sk
= Servomotor piston kolunun ap;
d
a
= Ayar kanad muylusunun ap;
P
H
= Ayar kanatlarna etkileyen hidrolik yk;
Z
a
= Ayar kanatlarnn says;
P
f
= Ayar kanatlar muylularnn srtnme kuvveti;
M
H
= Ayar kanatlarnn hidrolik momenti;
M
f
= Ayar kanatlar muylularnn srtnme momenti;
b
0
= Ayar kanatlar gvdesinin (su giriinin) ykseklii;
= Ayar kanatlar muylularnn srtnme katsays;
= Ayar kanatlarnn kol etkisi;
H
n
= Faydal nominal hidrolik d;
P

= Ayar kanatlarn amak iin gerekli kuvvet;

P
s
= Ayar kanatlarn kapamak iin gerekli kuvvet;
m = Her bir ayar kanad muylusuna etkiyen moment
Z
s
= Ayar kanatlarn ama-kapama servomotoru says.

5.2.1- Ayar kanatlarna etkiyen hidrolik yk = P
H



(79)



NOT: Ayar kanatlarnn M
H
hidrolik momenti model deneyleri ile tespit
edilmektedir.

5.2.2- Ayar kanatlar muylularnn srtnme momenti = M
f


(80)


= 0,20 - 0,25 arasnda deiir.


5.2.3- Ayar kanatlar muylularnn srtnme kuvveti = P
f

297

( ) [ ] kp M Z M .
.Z

P P P
f a
s
H s
m
f
.
H
+ = =
l
( ) [ ] kp M Z . M
.
Z . m
B
P

Z
1

.
B
.
m
1

.
M
Z
Z

.
B
.

m
1

.
M P P P
f a H
s
s
a

s
f
H f H
+ =
+ = + =
[ ] kp.m R .
Z
Z
.
sin
sin
.
D
D
. P m
a
S
2
1
x
0

=
0
X
1
2
D
D

.

sin
sin
[ ] kp.m R
.

.

1

.

Z
Z

.
P m
m
a
S

l =
[ ] kp
. Z
M M . Z
Z
. m . Z
P
m S
f H a
m
.
S
a

l l
+
= =
[ ] kp
Z
M M . Z
P
m
.
S
f H a
S
l

=

(81)

5.2.4- Ayar kanatlarn amak iin gerekli kuvvet = P

[kp]

(82)


5.2.5- Ayar kanatlarn kapamak iin gerekli kuvvet = P
s


(83)


5.2.6- Her bir ayar kanad muylusuna etkiyen moment = m

m = P
1
. R . sin
1
[kp.m] (84)
(84a)



olduundan


(84b)



5.2.7- Servomotorunun ama ve kapama kuvvetleri:

Ama kuvveti: (85)



Kapama kuvveti: (86)

olarak alnrlar.



[ ] kp
sin
P
P
2
2
1

=
[ ] kp
Z
Z

.
D
D
.
P P
a
s
x
0
2
=
298

( ) [ ] m S . D D
4

D
.
4

V
3
k
2
sk
2
sp
2
sp g
(

+ =
[ ]

cm
P .
P . 4
D
Y

sp

=
[ ] dak / litre 60
.
t
V
Q
g
p
=
5.2.8- Servomotorun ap = D
sp

Servomotor pistonu hareket ettiren yan basnc P
y
(kp/cm
2
) olduuna gre
servomotorunun D
sp
apn aadaki eitlik ile hesaplayabiliriz:

(87)

5.2.9- Servomotorun kapasitesi (hacmi) = V
g


(88)


5.3- Ayar kanatlar servomotoruna basnl ya temin eden pompann ve ya
tanknn kapasiteleri

5.3.1- Basnl ya pompasnn debisi = Q
p



(89)

Bu eitlikteki; V
g
= Servomotor hacmi (litre)
t = Servomotorun kurs sresi (san).

5.3.2- Basnl ya tanknn hacminin ve basn deiimlerinin hesaplanmas

Kullanlan iaretler ve aklamalar:

P
1
= Nominal iletme snrlar iinde tanktaki minimum ya basnc (kp/cm
2
);
P
2
= Yardmc ya pompasnn alma basnc (kp/cm
2
);
P
3
= Ya basnc dk alarmnn alnaca basn (kp/cm
2
);
P
4
= Ya basncnn dmesi halinde durdurma basnc (kp/cm
2
);
P
5
= Ayar kanatlarn kapatabilecek minumum ya basnc (kp/cm
2
);
V
g
= Ayar kanatlar servomotorlarnn hacmi (litre);
V
gb
= Ayar kanatlar servomotor borularnn hacmi = %10 V
g
(litre);
V
gt
= Servomotorlarn ve ya borularnn toplam hacmi = (V
g
+ V
gb
) (litre);
V
v
= Kelebek vana servomotorlarnn hacmi (litre);
V
vb
= Kelebek vana servomotorlar ya borularnn hacmi = %5.V
v
(litre);
V
vt
= Kelebek vana servomotorlar ile ya borularnn
toplam hacmi = (V
v
+ V
vb
) (litre);
V
y
= Basnl ya tanknn ya doldurulan ksmnn hacmi (litre);
V
h
= Basnl ve ya tanknn hava doldurulan ksmnn hacmi (litre);
V
yt
= Basnl ya tanknn toplam hacmi = (V
y
+ V
h
) (litre).




299

( ) ( ) ( ) 3V V . 1 P V . 1 P
1,3
gt h 4
1,3
h 1
+ + = +
( ) ( ) ( )
1,3
vt gt h 5
1,3
h 4
V V V . 1 P .V 1 P + + + = +
( ) ( )
( ) ( ) 1 P / V . 1 P V
V . 1 P V . 1 P
5 h 1 h
h 5 h 1
+ + =
+ = +
NOTLAR:

1- Basnl ya tanknn P
1
normal artlardaki minimum iletme basnc, trbin
ayar kanatlar servomotorlar tam kurs boyunca defa hareket ettikten sonra
ve ya pompalar tarafndan ya takviyesi yaplmakszn, durdurma rlesinin
alaca P
4
basn deerinden daha aa bir deere dmemelidir;

2- Basnl ya tanknda P
4
deerine den ya basnc, trbin ayar kanatlar
servomotorlar ile kelebek vana servomotorlarn tam kurslar boyunca bir defa
hareket ettirdikten sonra P
5
basncndan daha aa bir deere dmemelidir;

3- Trbin ayar kanatlarn ve kelebek vanasn bir defa kapatabilecek olan P
5

basncndaki ya miktar faydal toplam ya miktarnn %10undan daha az
olmamaldr.

imdi basnl ya tankndaki basn deimeleri ile ilgili eitlikleri kaydedelim:

a- Basnl ya tankndaki basn P
1
kg/cm iken trbin ayar kanatlar
servomotorlarnn tam kurs boyunca defa hareket etmeleri sonucundaki
basn P
4
olduuna gre;
(90)

b- Basnl ya tankndaki basn P
4
kp/cm iken trbin ayar kanatlar
servomotorlar ile kelebek vana servomotorlar tam kurs boyunca bir defa
hareket ettikten sonraki basn P kp/cm olduuna gre;

(91)

c- Basnl ya tankndaki basn P
5
kp/cm iken trbin ayar kanatlar
servomotorlarn tam kurs boyunca bir defa hareket ettirdikten sonra basnl
ya tankndaki havann hacmi V litre olduuna gre:

(92)
(92a)

d- P
5
basncndaki yan hacmi V
y
= V
yt
- V
h
+ %10 . V
y
(93)

5.4- Ayar kanatlar servomotorlarnn basnl ya pompalarnn ve basnl ya
tanklarnn kapasitelerinin hesaplanmas ile ilgili saysal rnekler

5.4.1- Ayvack (Hasan Uurlu) Hidroelektrik Santrallerdeki Francis tipi
hidroelektrik trbinlere ait


Faydal maksimum hidrolikd ............................H
nmax
= 126,20 m;
Trbin ayar kanatlarnn ykseklii .............................. b
0
= 96,6 cm
Ayar kanatlarnn dizilii emberin blm dairesi ap ...D
0
= 540 cm
300

Ayar kanatlarnn muylu ap...................................... d
a
= 24 cm;
Ayar kanatlar muylularnn srtnme katsays .......... = 0,243;
Ayar kanatlarnn says.............................................. Z
a
= 20
Ayar kanatlarnn manivela kolu.................................. m = 67,5 cm ve servomotor
says Z
s
= 2 olduuna gre:

a ) Ayar kanatlar muylularn srtnme momenti = M
f


Model deneyleri ile tespit edilen ayar kanatlarnn hidrolik momenti
M
H
= 0,352 . 10
4
kp.m olduuna gre;

b ) Servomorlarn ama kuvveti = P


c ) Servomotorun ayar kanatlarn kapatmak iin verdii kuvvet = P
s


d) Servomotorun ap = D
sp

Servomotor pistonunu hareket ettiren ya basnc
P
y
= 21 kp /cm olduuna gre;

Servomotor pistonu ve silindiri ap D
sp
= 75 cm;
Servomotor pistonu kolunun ap D
sk
= 25 cm;
Servomotor pistonu kurs boyu S
k
= 42 cm;
Servomotor pistonu kurs sresi t = 20 san olduuna gre;


( )
kp .10 7,43 P
2.0,675
.10 6,02 .0,352 20
. Z
M M . Z
P
4

4
m s
f H a

=
+
=
+
=
l
( )
kp 10 . 0,58 P
10 . 0,58
0,675 . 2
10 . 6,02 0,352 . 20
. Z
M M . Z
P
4
s
4
4
m s
f H a
s
=
=
+
=

=
l

mm 750
D
750
21 .
10 . 43 , 7 . 4
P .
P . 4
D
sp
4
y

sp
=
= = =
kp.m 10 x 6,02 M
2
0,24

.
5,40
.
3,14
.
96,6
.
10
126,2

.
0,243
2
d

.
D .
.
b
.
10
H

.
M
4
f
a
0 0
nmax
f
=
= =
301

e) Servomotor kapasitesi = V
g


f ) Basnl ya pompasnn kapasitesi = Q
p


5.4.2- Basnl ya tankndaki basn deiimleri

Normal artlarda minumum ya basnc .............................. P
1
= 24,5 kp/cm
2

Yardmc ya pompasnn devreye giri basnc .................. P
2
= 23 kp/cm
2

Ya basn dkalarm basnc ..................................... P
3
= 22.5 kp/cm
2

Durdurma rlesinin alma basnc ................................... P
4
= 21,5 kp/cm
2

Ayar kanatlarn kapatabilecek minumum ya basnc ........ P
5
= 17.5 kp/cm
2

Ayar kanatlar servomotorlarnn hacmi ............................ V
g
= 352 litre
Ayar kanatlar servomotorlarnn ya borularnn hacmi .... V
gb
= 35,2 litre
Ayar kan. serv. ve ya borularnn toplam hacmi ............... V
gt
= 387.2 litre
Kelebek vana servomotorlarnn hacmi ............................. V
v
= 1 600 litre
Kel. vana serv. ve ya borularnn hacmi ........................... V
vb
= 80 litre
Kel. vana serv. ve ya borularnn toplam hacmi ............... V
vt
= 1 680 litre
Basnl ya tankndaki ya hacmi .................................... V
y
= 6 000 litre
Basnl ya tankndaki hava hacmi .................................. V
h
= 12 000 litre
Basnl ya tanknn toplam hacmi .................................. V
yt
= 18 000 litre
olduuna gre:

a) Basnl ya tank basnc P
1
= 24,5 kp/cm iken ayar kanatlar servomotorlarnn
tam kurs boyunca 3 defa haraket etmeleri sonundaki P
4
basnc:

(P
1
+ 1) . V
h
1,3
= ( P
4
+1) . (V
h
+ 3V
gt
)
1,3

(24,5) . 1200
1,3
= ( P
4
+1). (1200 + 3 . 387,2)
1,3

P
4
= 21,6 kp/cm
2
> P
4
= 21,5 kp/cm
2


b) Basnl yan zerindeki P
4
basncndaki havann hacmi = V
h

( P
1
+1 ) . V
h
= ( P
4
+1 ) . V
h
c ) Basnl ya tankndaki basn P
4
= 21,5 kp /cm iken ayar kanatlar
servomotorlar ile kelebek vana servomotorlarnn tam kurs boyunca 1 defa hareket
etmelerinden sonraki P
5
basnc:
( )
( ) litre 352
1000
1

.
42
.
25 75
4

75
.

4

V
litre
1000
1

.
S
.
D D
4

4
D
.
V
2 2 2
g
k
2
sk
2
sp
2
sp
g
=
(

+ =
(
(

+ =
dakika / litre 056 1 60
.

20
352
60
.

t
V
Q
g
P
= = =
( )
600 litre 13
1 21,5
000 12 . 1) (24,5
1) (P
V . 1 P
V
4
h 1
h
=
+
+
=
+
+
=
302


(P
4
+1) . V
h
1,3
= ( P
5
+1) . (V
h
+V
gt
+
Vvt
)
1,3

(21,5+1) .13 600
1,3
= ( P
5
+1) . (13 600+ 387,2+ 1 680)
1,3

P
5
= 17,72 kp/cm
2
> P
5
= 17,5 kp/cm
2


d ) Basnl yan zerinde bulunan P
5
basncndaki havann hacmi = V
h


( P
1
+1 ) . V
h
= ( P
5
+1) . V
h
V
h
=( P
1
+1 ) . V
h
/( P
5
+1)
e) P
5
basncndaki yan hacmi = V
y


V
y
= V
yt
V
h
= 18 000 16 550 = 1 450 litre
V
y
= 1 450 litre > %10 V
y
= 600 litre

6- TRBN SALYANGOZU

6.1- Genel Aklamalar

Francis ve kaplan tipi hidrolik trbinlerde kullanlan salyangozlarn grevi tahrik
suyunun trbin rotorunun evresine eit basn ve eit hzlarla 360

derece datmak ve
tahrik suyunu ayar kanatlarnn aralklarna ynlendirmektir.

Trbin salyangozunda eit basn ve hzlarla 360

derece datlarak trbin ayar
kanatlarnn aralklarna ynlendirilen su, ayar kanatlarnn aralklarnda trbin
rotorunun kanatlarnn aralklarna intikal eder.

Trbin salyangozunun giriindeki (cebri borunun sonundaki) su hz, hidrolik
dye bal olarak C = 0,9.H (m/san) olarak hesap edilir. Ancak, hidrolik dnn
ok yksek olmas halinde salyangoz giriindeki su hznn C = 11-12 (m/san)
deerinin zerine kmamas iin nlemler alnr. Trbin salyangozunun yle uygun
ekillendirilmesi gerekir ki, trbin ayar kanatlarnn her bir aralna eit basnta, eit
hzda ve eit debide su intikal etsin.

Francis ve kaplan tipi hidrolik trbinlerin salyangozlar zerinde yaplan model
deneyleri gstermitir ki, salyangozun dairesel kesitlerindeki hidrolik akmlar sabit hz,
moment ve basn kuralna uygun olarak teekkl etmektedirler. Salyangoz kesitlerinin
bu kurala uygun olarak hesaplanabilmesi iin zel integral hesaplar yaplmas
gerekmektedir.



e V
h
litr 550 16
1) (17,5
000 12 . 1) (24,5
=
+
+
=

% 24,5 100
.

000 18
450 1
= =

yt
y
V
V
303


.

2
Q
Q
0
=

=
(0)
5
r
4
r
u 0
dr . b . C Q
6.2- Salyangoz kesitlerinin hesaplanmas

Francis ve kaplan tipi hidrolik trbinlerin salyangozlarnn kesitlerinin
hesaplanmasnda grafiksel veya nmerik integral yada trigonometrik integral metotlar
kullanlr. Aada trigonometrik integral metodu ile salyangoz kesitlerinin
hesaplanmas aklanm ve bu hesaplamada kullanlan iaretlerde aadaki ekil 187-
zerinde gsterilmi bulunmaktadr.

ekil 187- Salyangoz kesitlerinin hesaplanmasnda kullanlan iaretler.

Hidrolik bir trbine ait bir salyangozun en geni kesitinden giren su akmnn
debisi Q ve su akmnn salyangoz iinde dn as (katettii yol as ) derece
olduuna gre genel debi ifadesi aadaki gibi olacaktr:

(94)

ekil 213- de grlen herhangi bir asndaki kesitten geecek olan suyun debisini
aadaki gibi yazabiliriz.

(95)

Bu eitlikteki C
u
= Suyun salyangoz iindeki C gerek hznn U evresel hz
ynndeki
bileeni;
b = Su akm kesitinin genilii;
r
4
= Salyangozun i ap = salyangozun hz emberinin d ap;
r
5
= Herhangi bir kesitte salyangozun d apdr.
304

( ) ( )
( )
( )
( ) ( )

= =
4
r
4
r
5
r
4
r

4
4 u
4 4 u
o
dr
.
r
b
. r . C dr
.
b
.
r
r . C
Q
( ) ( ) ( )

2.
Q
r . b . C
4 4 m4
=

( )
( )
( )
( ) ( ) ( ) 4 4 4
4 u
4 m
r
r
b . tg . b
.
C
C

.
dr
.
r
b
5
4
= =

dr
.
r
b
.
r
1
f ve

r
b
.
tg . f
5
4
r
r 4
1
) 4(
) 4(
) 4( ) 1(

=
=

Sabit hz moment kuralna gre salyangozun her kesitinden geen su debisi
iin geerli olan (95) numaral eitlii aadaki gibi yazabiliriz:


(95a)

Salyangozun en geni kesitinden giren suyun debisi, salyangozun ynlendirici
kanatlarnn aralklarndan geen debilerinin toplamna eit olaca ve her bir
ynlendirici kanat aralna eit olarak dalaca iin aadaki (96) numaral eitlik
her iletme durumu iin geerli olmaktadr:

(96)

Salyangozun ynlendirici kanatlarnn alarn ile gsterecek olursak
yukarda kaydedilen (95), (95a) ve (96) numaral eitliklerden yararlanlarak geometrik
byklkler ile su akm deikenleri arasnda aadaki ifadeyi yazabiliriz;

(97)


(97) numaral eitliin her iki tarafn r
4()
ile blecek olursak bu takdirde birimsiz
olan aadaki eitlik elde edilecektir;

(98)


(98a)


Francis tipi hidrolik trbinlerin salyangozlarnn kesitleri kural olarak ekil 187-
de grld gibi dairesel kesitlidirler. Bu dairesel kesitten ynlendirici kanatlarn
bulunduu hz emberine gei de mukavemet teknii ve imalat kolayl ynlerinden
teetsel bir eri ile yaplmaktadr. Bu yzden (98) numaral eitlie /r
4
deerini dahil
etmek mmkn olabilmektedir.

ekil 213- de grld gibi b = 2 . . sin ve r = r
4
+ (cos - cos ) dir.
Ayrca r yaraplar ile alar arasnda aadaki ilikiler vardr;

r = r
4
iken = ve
r = r
5
iken = dir.
Bu duruma gre; dr = .sin . d dir.

Yukarda kaydedilen b, r ve dr deerlerini (98 a) numaral eitlikte yerine
koyacak olursak aadaki eitlik elde edilecektir.



305

d
.
) cos (cos
.

r

1
sin

.
r

. 2
d . sin . .
) cos (cos r
sin . 2

.

r
1
f

4
2
2
4

4 4
1

+
|
|

\
|
=
+
=




(99)


Bu ifadedeki f
1
integralinin deerinin hesaplanmasn kolaylatrmak iin
deiik alar ve /r
4
deerleri iin saysal cetveller hazrlanmaktadr. Deiik
alar ve /r
4
oranlar iin hazrlanm olan saysal deerler aadaki izelge 14-, 15-,
16- ve 17- de kaydedilmi bulunmaktadr.

NOT: Bu cetvellerdeki deerler aadaki gibi deerlendirilmelidirler;

rnein : 2746 - 2 = 0.2746.10
-2
; 1300 + 1= 0,13.10
+1
gibi


ZELGE- 14

/ r
4

0,03 0,05 0,07 0,09 0,11 0,13
0
0
2746-2 7484-2 1440-1 2339-1 3433-1 4711-1
30
0
2677-2 7307-2 1409-1 2291-1 3369-1 4634-1
40
0
2581-2 7053-2 1361-1 2217-1 3264-1 4494-1
50
0
2433-2 6658-2 1287-1 2098-1 3092-1 4263-1
60
0
2232-2 6118-2 1184-1 1933-1 2853-1 3937-1
70
0
1985-2 5447-2 1056-1 1726-1 2551-1 3525-1
80
0
1702-2 4676-2 9075-2 1486-1 2199-1 3043-1
90
0
1398-2 3848-2 7479-2 1226-1 1818-1 2519-1
100
0
1093-2 3013-2 5865-2 9630-2 1429-1 1983-1
110
0
8059-3 2222-2 4332-2 7122-2 1058-1 1470-1
120
0
5510-3 1521-2 2969-2 4887-2 7271-2 1011-1
130
0
3424-3 9457-3 1846-2 3042-2 4531-2 6310-2
140
0
1868-3 5127-3 1003-2 1655-2 2466-2 3437-2
150
0
8164-4 2265-3 4436-3 7325-2 1093-2 1525-2
160
0
2507-4 6961-4 1364-3 2253-3 3364-3 4697-3
170
0
3268-5 9076-5 1779-4 2940-4 4392-4 6133-4


306





ZELGE - 15

/ r
4

0,15 0,17 0,19 0,21 0,25 0,29
0
0
6173-1 7801-1 9592-2 1154-0 1587-0 2075-0
30
0
6078-1 7694-1 9474-1 1141-0 1574-0 2064-0
40
0
5900-1 7475-1 9213-1 1111-0 1535-0 2015-0
50
0
5603-1 7107-1 8768-1 1058-0 1465-0 1927-0
60
0
5182-1 6580-1 8128-1 9821-1 1362-0 1796-0
70
0
4465-1 5906-1 7304-1 8835-1 1228-0 1622-0
80
0
4015-1 5112-1 6330-1 7666-1 1068-0 1414-0
90
0
3328-1 4242-1 5259-1 6377-1 8907-1 1182-0
100
0
2623-1 3349-1 4157-1 5047-1 7066-1 9396-1
110
0
1948-1 2489-1 3093-1 3760-1 5277-1 7033-1
120
0
1341-1 1716-1 2135-1 2599-1 3655-1 4882-1
130
0
8376-2 1073-1 1336-1 1628-1 2295-1 3071-1
140
0
4566-2 5862-2 7298-2 8899-2 1258-1 1685-1
150
0
2028-2 2602-2 3247-2 3963-2 5605-2 7526-2
160
0
6250-3 8024-3 1002-2 1223-2 1732-2 2329-2
170
0
8164-4 1049-3 1310-3 1600-3 2267-3 3049-3














307

ZELGE - 16

/ r
4

0,33 0,37 0,41 0,45 0,49 0,53
0
0
2613-0 3199-0 3828-0 4498-0 5207-0 5952-0
30
0
2606-0 - - - - -
40
0
2549-0 - - - - -
50
0
2441-0 3005-0 3615-0 4269-0 4965-0 5701-0
60
0
2279-0 2810-0 3386-0 4005-0 4665-0 5365-0
70
0
2063-0 2549-0 3077-0 3645-0 4253-0 4998-0
80
0
1802-0 2230-0 2698-0 3202-0 3742-0 4317-0
90
0
1509-0 1872-0 2268-0 2697-0 3158-0 3649-0
100
0
1203-0 1495-0 1815-0 2162-0 2536-0 2936-0
110
0
9021-1 1123-0 1367-0 1632-0 1918-0 2224-0
120
0
6275-1 7831-1 9547-1 1142-0 1345-0 1562-0
130
0
3955-1 4946-1 6041-1 7239-1 8548-0 9939-1
140
0
2177-1 2723-1 3331-1 4006-1 4733-1 5518-1
150
0
9725-2 1216-1 1495-1 1797-1 2127-1 2483-1
160
0
3012-2 3783-2 4641-2 5586-2 6617-2 -
170
0
3947-3 4961-2 6091-3 7336-3 8696-3 -

ZELGE 17

/ r
4

0,57 0,61 0,65 0,69 0,73 0,77
0
0
6731-0 7542-0 8383-0 9254-0 1015+1 1107+1
50
0
6475-0 7286-0 8131-0 9010-0 9920-0 1086+1
60
0
6101-0 6874-0 7681-0 8522-0 9390-0 1030+1
70
0
5579-0 6294-0 7043-0 7824-0 8636-0 9477-0
80
0
4924-0 5564-0 6235-0 6936-0 7666-0 8424-0
90
0
4170-0 4719-0 5296-0 5900-0 6530-0 7186-0
100
0
3361-0 3810-0 4283-0 4778-0 5297-0 5837-0
110
0
2550-0 2896-0 3261-0 3645-0 4046-0 -
120
0
1795-0 2042-0 2303-0 - - -
308


6.3- Konstrksyonlar

Haddelenmi elik salarn bklerek ekillendirilmesi ve kaynak edilmek
suretiyle birbirine birletirilmesi yntemi ile imal edilen byk gl Francis tipi
trbinlere ait dairesel kesitli salyangozlarn konstrksyonu aadaki ekil 188-, 189-
ve 190- da fotoraflarla gsterilmi bulunmaktadr.

ekil 188- Ayr, ayr ekillendirilen elik salarn punta kayna ile bir araya getirilerek
kesin kaynak ilemine hazrlanmas yoluyla salyangoz imalat.


ekil 189-
Salyangoz ynlendirici
kanatlarnn ve hz
emberinin kaynak
konstrksyon yntemi
ile imal edilmesi.












309



ekil 190 Kaynak konstrksyon ile imal edilen salyangoz ynlendirici kanatlarnn
ve hz emberinin geici montaj ile, i ve d aplarnn kesin montaj
ncesi dey bir torna tezgahnda tornalanmas.

7 TRBN EMME BORUSU
Trbin rotoru kanatlarnn kndaki C
2
2
/2g k enerjisinin deeri, n
s
zgl
devir saysnn deeri ile doru orantl olarak artmaktadr. Bu yzden bilhassa Kaplan
tipi trbin rotorlarnn kanatlarnn kndaki C
2
2
/2g

k enerjisi, trbin rotoruna giren
enerji miktarnn % 50 sine yaklaabilir.

Ancak, deneysel aratrmalar ve lmeler ile trbin emme borusuna ve emme
borusu dirseine uygun bir formun verilmesi ile trbin rotoru kanatlarndan kan
enerjinin byk bir ksm tekrar geri kazanlabilir ve bylece trbinin toplam verimi
ykseltilebilir.

Trbin rotoru kanatlarnn knda daima mevcut olan ve iddeti trbin debisine
ok bal olan k girdab (vorteksi) yznden rotor kndaki C
2
gerek su hznn
yn ve bykl ile bu C
2
hznn boylamsal (meridyensel) bileenlerinin ynleri ve
byklkleri ok deiik olur. Bundan baka, trbin rotorunun devir saysna bal
olarak meydana gelen ve trbin emme borusuna ekil verilmesine tesir eden su
hzlarnn deiimlerini matematiksel yolla tam olarak tespit edebilme olana yoktur.
Bu yzden trbin emme borularnn ve emme borular dirseklerinin
projelendirilmesinde model deneylerinden ok byk lde yararlanlmas ve emme
borusunun formu ile boyutlarnn model deneylerinden alnan sonulara dayanmas
gerekmektedir.

Trbin emme borusuna enerjinin tekrar geri kazanlmas ve enerji
deiiminin yeterince salanabilmesi iin genellikle aadaki ekil 191- de grlen
310

boyutlandrmalar yaplmakta ve bu boyutlandrmalar yaplan pek ok model
deneylerinden alnan sonulardan kazanlan tecrbelere dayanmaktadr.



ekil 191-
Trbin emme borusu
prensip emas ve ana
boyutlar.



D
s
= Emme borusu balang ap = Trbin rotoru k ap ( D
2
);
T = Emme borusu ykseklii;
T
1
= Emme borusunun dzgn konik ksmnn ykseklii;
L
1
= Emme borusunun dirsek boyu;
h = Emme borusu dirseinin ykseklii;
L = Emme borusunun yatay ksmnn boyu;
H = Emme borusu k aznn ykseklii;
F
2
= Emme borusu balang kesiti;
C
2
= Emme borusu balangcnda suyun gerek hz;
F
3
= Emme borusu k az kesiti;
C
3
= Emme borusu k azndaki suyun gerek hz .

Sadece dairesel kesitli ve dzgn konik olarak imal edilen emme borularnn
boylar L=5 veya 8. ) F F (
2 3
olarak ve genileme as ise =8
o
-10
o
arasnda
seildiinde emme borusunun verimi
s
=%70-%80e kadar ykselebilir.

Ancak, emme borusunun k kesitindeki suyun en byk hz C
3
=1 (m/san)
deerini gememesi gerektiinden, emme borusunun boyu ok uzun olur. Bu durum ok
byk kaz ilemi gerektireceinden, emme borusu ve tesis ok pahal olur. Ayrca, bu
tip emme borularnda kavitasyon olay tehlikesi ok artar. Bu yzden, dairesel kesitli
dzgn konik emme borular yerine ekil 191- da prensip emas grlen dirsekli emme
borular tercih edilirler. Dirsekli emme borularndan iyi bir verim elde edilebilmesi iin
dairesel kesitten dikdrtgen kesite gei blgesindeki dirsek ksmnda ok iyi bir basn
dalmnn salanmas ve emme borusunun dikdrtgen kesitli blgelerinde ters
akmlarn meydana gelmesinden saknlmas ve F
3
k kesitindeki maksimum
su hznn 1 (m/san) civarnda bulunmas; C
3
=1 (m/san) den byk olmamas
gerekmektedir.

ekil 191- de prensip emas grlen dirsekli emme borusunun, ekil zerinde
kaydedilen boyutlarda imal edilmesi halinde
s
=% 85 e kadar ykselmektedir.

Emme borularnn dairesel kesitli dzgn konik olan T
1
=0,8 D
s
yksekliindeki
ksmlar elik sa ile kaplanrlar ve bu elik kaplamalar beton ksmn iindeki
311

[ ] m
n
40
ile
n
38
n
U . 84,6
D
1 1 1
1
1
= =
betonarme demirlerine ok salam bir ekilde kaynakla tespit edildikten sonra d
evrelerinden betonla kaplanrlar.
Aadaki ekil 192- de iki k gzl bir emme borusunun 3 grn ve ekil
192a- da ise dzgn konik olarak imal edilen kk gl Francis trbinlere ait bir
emme borusu emas grlmektedir.










ekil 192-
Byk gl Francis
tipi trbinlerde ve
Kaplan tipi trbinlerde
kullanlan 2 k gzl
bir emme borusunun 3
grn.





ekil 192 a Kk gl Francis
tipi trbinlerde kullanlan dzgn
konik bir emme borusu emas.

8 PELTON TP HDROLK TRBNLERN (Serbest Pskrtmeli Hidrolik
Trbinlerin) HESAPLANMASI VE KONSTRKSYONLARI

8.1- PELTON TP TRBN ROTORLARI

8.1.1- Ana lleri:

Pelton tipi trbin rotorlarnn ana lleri, Pelton dzesi memesinden fkran su
demetinin d
0
apna ve rotor kepelerinin ortalarndan geen D
1
apna gre
belirlenmektedir. Pelton tipi trbin rotorlarnn zgl evresel hz 1 U = 0,45 ile 0,48
arasndadr. Bu duruma gre (65) numaral eitlikten yararlanlarak D
1
apn aadaki
eitlik yardm ile hesaplayabiliriz:
(100)


312

Bu eitlikte n
1
birim devir says deerinin n
1
= n
n
/
e
H olduu unutulmamaldr!

Pelton dzesi memesinden fkran su demetinin kesiti f
0
= . d
0
2
/4 (m
2
)
olduundan ve iyi tertip edilmi bir Pelton dzesinden fkran su hznn deeri
C
0
= 0,98.
e
H 2g. (m/san) olduundan, Q
n
= C
0
. F
0
enerjinin sreklilii kural ile (57)
numaral eitlikten yararlanlarak su demeti ap iin aadaki eitlii kaydedebiliriz;

d
o
= 0,543.
1
Q [m] (101)
Bu eitlikteki birim su debisi olan Q
1
deerinin Q
1
= Q
n
/
e
H olduu unutulmamaldr!

Daha nce kaydedildii gibi Pelton tipi trbinlerde
h
. H
e
= (1/g ) .U
1
.C
u1
;
U
1
=
h
. g . H
e
/C
u1
(m/san) dir.

Bu tip trbinlerde C
u1
= C
1
ve H
e
= C
1
2
/ 2g . U
2
olarak yazlabileceinden bu
deerlerin U
1
=
h
. g . H
e
/ C
u1
ifadesinde yerlerine konulup gerekli ksaltmalar
yapldnda U
1
C
1
/ 2

elde edilir.

Pelton tipi trbin rotorlarnda W
1
= C
1
-U
1
olduundan W
1
U
1
= C
1
/2

olarak
yazlabilir.

Ayrca, bu tip trbinlerde W
1
= W
2
ve U
1
= U
2
dir.

Pelton tipi trbin rotoru kepelerindeki
2
kanat k as
2
= 4
o
-10
o
arasnda
deimektedir.

8.2- Projelendirilmesi ve konstrksyonlar

Pelton tipi trbin rotorlarnn projelendirilmesi iin su demetinin d
0
apndan ve
D
1
pskrtme dairesi apndan baka rotor kepelerinin boyutlarna ve saysna da gerek
vardr.

Daha nce de kaydedildii gibi Pelton tipi trbinlerin rotor kepeleri elipsoid
biimli simetrik iki yarm paradan meydana gelmektedir. Elipsoid biimli simetrik iki
yarm paradan meydana gelen Pelton rotoru kepelerinden, iine pskren su
demetinin enerjisini tam olarak almas beklenir. Pelton dzesinden fkran su demetinin
enerjisinin tam olarak alnabilmesi iin rotor kepelerinin srekli bkml, i yzeyleri
ok itinal talanm ve elipsoid biimli iki yar parann tam simetrik olmas ve ayrca,
ekil 195- de grlen kepeler aras t
1
aralklarnn tek damla suyun enerjisinin bile
boa gitmeyecek ekilde uygun olarak seilmesi gerekir.

Pelton tipi trbin rotorlarnda yksek verim elde edilebilmesi iin rotor
kepelerinin ekil 193- de grlen ana lleri aada kaydedildii gibi seilmelidir.

h = (2,8-3,2) . d
0
; b = (2,8-3,2) . d
0
; t = 0,8 . d
0
313

Keza, rotor kepelerinin ekil 85- de grlen
s
su akm kesme as
s
= 7
o
-15
o

ve yan kenar as (kanat k as) ise
2
= 4
o
-8
o
arasnda seilmelidir.







ekil 193- Pelton tipi trbin rotoru kepelerinin
(kanatlarnn) ana lleri .





Pelton tipi bir trbinin dk yklerde altrlmas esnasnda trbin veriminin en
yksek olmas isteniyorsa, rotor kepeleri ana lleri iin yukarda verilen deerlerin
kk olanlar seilmeli; buna karn trbinin yksek yklerde altrlmas esnasnda
trbin veriminin en yksek olmas isteniyorsa yukarda verilen deerlerin bykleri
seilmelidir.

Aadaki ekil 194- ve 195- de grld gibi rotor kepeleri ayr ayr tek
paral ve tek kepeli olarak imal edilebildikleri gibi ikier kepeli tek paral olarakda
imal edilebilirler. Tek kepeli veya iki kepeli olarak imal edilen bu paralar ekil 194-
ve 195- de grld gibi rotor diski (rotor gbei) zerine zel civatalar ve pimler
veya civatalar ve kamalar yardm ile tespit edilirler. Bu tespit iinin ok salam ve
emniyetli olmas, ayrca darbeli zorlamalara kar dayankl yaplmas gerekir.

Pelton trbini dzesinden fkran (pskren) su demetinin d
0
apnn D
1

pskrme apna orannn yani d
0
/ D
1
orannn ok byk olmas halinde tek tek imal
edilen kepelerin rotor diskine salam ve kusursuz bir ekilde tesbit edilmesi pek
mmkn deildir. Bu yzden d
0
/ D
1
orann ok byk olmas halinde

ikier kepe bir
arada tek bir para olarak imal edilen konstrksyon eklinin seilmesi daha uygun olur.

Fazla zorlamaya maruz kalmayan kk gl Pelton tipi rotor kepeleri rotor
diski ile birlikte tek paral olarak gri dkm malzemeden imal edilebilirler. Byk
zorlamalara maruz kalan byk gl Pelton rotorlarnn ise gerek kepeleri ve gerekse
gbekleri (diskleri) ayr ayr ve alaml elik dkm malzemelerden imal edilirler.

Trbin rotorunun dnmesi esnasnda Pelton dzesinin memesinden pskren su
demetinin kepeler tarafndan paralanmamas iin kepelerin u ksmlar ekil 16-,
193-, 194- ve 195- de grld gibi oyulurlar. Kepeler aras blm aral t
1
mesafesi,
yukarda kaydedildii gibi, suyun tek damla enerjisi boa gitmeyecek ve sudan tam
olarak yararlanlacak ekilde seilir.

314

Pelton tipi trbin rotorlarnn kepeleri arasndaki t
1
blm aralklar, aadaki
ekil 195- de grlen ve su demetinin d st ksmndaki paracklarnn bal yolu
(yrngesi) olan R
a
yrngesi yardm ile tespit edilir. Kepeler arasndaki t
1
blm
aralklar, ap D
s
= (D
1
+2e) olan bir daire zerinde bulunmaktadr. Buradaki D
1

pskrtme dairesi ap, e ise pskrtme ekseni ile kepenin ucundaki oyuk ksmn
izdii daire yay arasndaki mesafedir.

ekilde grlen t
s
ise suyun bal yolu olan R
a
yrngesinin D
s
apl daire
zerindeki hatvesidir.







ekil 194- Pelton tipi trbin
rotoru kepeleri ve rotor
gbeine (diskine) tespit
ekilleri .





1- Kepeler;

2- Kepe tespit kuyruklar;

3- ok hassas altrma gemeli
tespit civatalar;

4- Gergi pimleri;

5- Gergi kamalar.









315


ekil 195- Pelton tipi trbin rotoru kepelerinde su paracklarnn (molekllerinin)
bal yollar.
Pelton tipleri trbin rotorlarndaki kepe says
1
1
1
t
D .
Z =

dir.
t
1
= ( 2/3 - 3/4 ) . t
s
; b
s
= 1,1 . d
0
ve e = (1,1 - 1,2 ) . d
0
olarak seilirler.

ekil 195- de grld gibi su demetinin d st ksmnda 0 noktasnda bir su parac
R
a
bal yolunu takip etmekte alt d ksmndan 0' noktasndaki bir su paras ise R
i
bal yolunu takip ederek yol almaktadr. Ancak R
a
ve R
i
yrngeleri D
s
apndaki daire
zerinde 4 noktasnda birlemektedirler.

Rotor kepelerinin ekil 195- de grlen S kesme az kenar ile K yan
kenarlarnn ykseklikleri ayn dzlem zerinde bulunacak ekilde imal edilmeli ve
ayrca, tek dzeli Pelton tipi trbinlerde dzenin memesinden fkrp kepelere
arptktan sonra paralanarak takriben 180
o
geri dnen suyun dier dzelerden fkran
su demetlerine arpmamas veya zarar vermemesi iin iki dze arasndaki a 50
o
den
daha kk olmamaldr.

Pelton tipi trbin rotorlarnn kepelerine iki kuvvet etkide bulunurlar.
Bunlardan bir tanesi C merkezka kuvveti, dieri ise su demetinin P
s
pskrme
kuvvetidir. Byk hidrolik dler iin imal edilen byk gl Pelton trbinlerinin
kepeleri ve su basnc byk olur. Bu yzden C ve P
s
kuvvetlerinin mertebeleri de ok
ykselir. G arlndaki kepelerin arlk merkezinin yar aplar R
s
D
1
/ 2 kadardr.
Bu duruma gre 2R
s
apndaki evresel hz U'
s
U
1
kadardr ve her biri G arlnda
olan beher kepeye etki eden merkez kuvvetinin mertebesi aadaki eitlik yardm ile
bulunacak deer kadardr:

316

[ ] kp
D . g
.U .G 2
R
U . m
C
1
2
1
S
2
S
=

=
[ ] kp
D
H . G
. 0,9 C
1
e
n

[ ] kp
D
H . G
. 3 C
1
e
d

( ) [ ] kp /
2
n n
C n n C =
( ) [ ] kp C C
.
g
Q .
P
u2 u1
n
S
=
[ ] kp C
.
g
Q .

.
2 P
0 x S
n
ma
=
[ ] kp C
.

g
Q .

.
P
0 Sn
n
=
(102)


Devir says n = 0 olduu zaman C merkezka kuvvetinin etkisi yok olur ve
devir says n
d
ambalman hz deerine kt zaman ise en yksek deere ular.
Nominal n
n
iletme devir saysndaki evresel hz deeri U
1
= 0,48 .
e
H g 2 (m/san)
olduu iin n
n
devir saysnda merkezka kuvvetinin C
n
deeri aadaki eitlikteki
kadardr;

(102a)

Ambalman devir says n
d
= 1,8. n
n
olarak alndnda ambalman hzdaki C
d
merkezka kuvvetinin deeri aada kaydedilen mertebeye ykselir;

(102b)

Herhangi bir n ara devir saysndaki merkezka kuvvetin C deeri ise aadaki
kaydedildii kadardr;

(102c)

Suyun evirme gc ifadesinden yararlanlarak Pelton dzesi inesinin tam
aklnda yani q = Q / Q
n
= 1 tam debide dze memesinden fkran suyun rotor
kepelerine etkiyen P
s
pskrme kuvvetini aadaki gibi kaydedebiliriz;

(103)

Devir says n = 0 olduu zaman P
s
pskrme kuvvetinin deeri en byk ve
n =n
d
olduu zaman (ambalman devir saysnda ) ise sfrdr. Trbin aft tam olarak
frenlendiinde (n = 0 olduunda) C
u2
= -C
u2
C
0
olacandan meydana gelecek olan en
byk pskrtme kuvvetinin deeri aada kaydedildii gibi olacaktr:

(103a)

Nominal n
n
iletme devir saysnda su demetinin C
0
hz u evresel hzna tam dik
olduundan rotor kepelerinin knda suyun C gerek hznn u evresel hz
ynndeki C
u2
bileeninin deeri C
u2
= 0 dr. Bu sebepledir ki n
n
nominal devir
saysnda rotor kepelerine etkiyen P
Sn
pskrme kuvvetinin deerini aadaki gibi
yazabiliriz;

(103b)

Pelton dzesinden fkran suyun C hznn kepeye girite evresel hz
ynndeki bileenin deeri C
u1
= C
0
= 0,98.
e
H g 2 (m/san) ve nominal debi deeri
Q
n
= ( . d
0
2
/4) .C
0
(m
3
/san) olarak alnarak (103 a ) ve (103 b ) numaral eitliklerdeki
317

P
Smax
ve P
Sn
pskrme kuvvetlerini aadaki ifadeler yardm ile daha kolay
hesaplayabiliriz ;

P
Smax
3 000 . d
0
2
. H
e
[kp] (103c)

P
Ssn
1 500 . d
0
2
. H
e
[kp] (103d)

Bu eitliklerdeki d
0
su demeti ap ve H
e
faydal net hidrolik d (metre) olarak
alnmaldrlar !

Pelton trbini rotoru kepelerine etkiyen merkezka kuvvetin deeri C ve
pskrme kuvvetinin deeri ise P
S
olduuna gre kepelere etkiyen R bileke kuvvetinin
deeri; R =
2 2

S
P C + [kp] dir. Bu kuvvetlerden C merkezka kuvveti, kepeleri
devaml olarak ekme zorlamasna ve kepe balant civatalar ile pimlerini devaml
olarak kesme zorlamasna maruz brakr. P
S
pskrme kuvveti ise kepeleri periyodik
aralkl olarak darbeli eme zorlamasna ve kepe balant civatalar ile pimlerini
darbeli kesme zorlamasna maruz brakr.

Kepelerin rotor diskine balanmasna yarayan kuyruk ksmlarna etkisi altnda
brakan R bileke kuvveti kuyruk ksmnda ok byk gerilme zorlamas dourur. C ve
P
S
kuvvetlerinin bilekesi olan R kuvvetinin en yksek deerinin hangi devir saysnda
meydana geldii aadaki ekil 196- da devir saysnn fonksiyonu olarak gsterilmi
bulunmaktadr.


ekil 196- Pelton tipi trbin rotoru
kepelerine etkiyen kuvvetler.


C = Merkezka kuvvet (kp);
P
S
= Pskrme kuvveti (kp);
R = Bileke kuvveti (kp);
n
n
= Nominal devir says (d/dak);
n
d
= Ambalman devir says = 1,8. n
n


Pelton tipi trbinlerin rotor kepeleri balantlar, ekme, eme, kesme gibi deiik ve
darbeli zorlamalara kar ok salam ve emniyetli bir ekilde rotor diskine (gbeine)
balanmaldrlar.

Aadaki izelge 18- de Pelton tipi trbin rotorlarnn zgl devir saysna bal
olarak deien kepe saylar ile dier baz saysal deerler kaydedilmi bulunmaktadr.





318

ZELGE- 18
n
s
Rotor ap
H
max

g 2
C
2
2


H
C
2
D
1
/d
o


d
o
>55
mm

h

d
o
<55
mm

h
d
o
>55
mm

Rotor
kepe
Says
Z
1


(m) -
m
san / m

- (%) (%) (%) Adet
4
Kk zgl
devir sayl
Pelton tipi
Trbin
rotorlar

1800
0,0125
ile
0,05
0,5
ile
1,0
56 0,83 0,82 0,85 40
6 1300 38,3 0,84 ,0835 0,875 37
8 1100 28,8 0,855 0,853 0,893 34
10 1000 23,3 0,865 0,863 0,903 30
12
Normal zgl
devir sayl
Pelton tipi
trbin
rotorlar

850 19,6 0,875 0,870 0,910 28
14 750 17,1 0,882 0,875 0,915 26
18 650 13,1 0,883 0,877 0,917 22
22
Yksek zgl
devir
sayl Pelton
tipi trbin
rotorlar.

500 10,4 0,875 0,880 0,910 20
26 450 8,5 0,865 0,870 0,90 17
32 400 6,4 0,84 0,855 0,885 15


9- PELTON DZES VE NES (PELTON ENJEKTR)

ekil 197- ve 198- de prensip emalar grlen Pelton dzesi ve inesinden,
kusursuz bir kapama, her deiik aklkta przsz ve trblanssz ve dairesel kesitli su
demetinin fkrmasna olanak salama ve istenilen her deiik debide ok az bir enerji
kaybna sebep olacak ekilde su debisinin ayarlanmasna olanak vermesi gibi grevler
beklenir. Bu yzden Pelton dzeleri inelerinin trblans meydana gelmeyecek ekilde
ok iyi merkezlenmi ve ok uygun olarak profillendirilmi ve ayrca dze gvdesi
iindeki kaburgalarn ortasnda ok iyi yataklanm olmas gerekmektedir. Bunlara ek
olarak Pelton dzelerinin su k azlar kavislerinin yaraplarnn byk olmas ve
Pelton dzesi memelerinden fkran su demetinin hznn memeden karken ok
ykselebilmesi, ayrca, Pelton dzesi inesinin ok hassas bir ayarlama tertibatna sahip
olmas ve inelerin ayarlanmas iin gerekli olan kuvvetin kk olmas gerekmektedir.
Pelton tipi hidrolik trbinlerde kullanlan Pelton dzeleri ve ineleri iin aadaki
ekil 197- de kaydedilen ana ller imalatta esas alnrlar. ekilde kaydedilen kk
deerler H
e
< 400 (m) net faydal hidrolik dler iin, byk deerler ise H
e
> 400 (m)
net faydal hidrolik dler iin geerlidirler.
319

Doru olarak llen Pelton dzelerinde su debisinin, inenin S kursu ile takriben
dorusal orantl olarak deitii grlr. Bu durum ekil 198- de grafiksel olarak
gsterilmi bulunmaktadr.




ekil 197-
Pelton dzesinin ve
inesinin ana lleri.






ekil 197- de grld gibi Pelton dzesi ve inesinin projelendirilmesi iin ine
kursu S
n
0,8.d
0
olarak alnmtr. Ancak, bu kursun, ekil 198- deki grafiklerle benzer
su debisi grafiklerinin izilmesi ile kontrol edilmesi ve gerekiyorsa dzeltme yaplmas
gerekmektedir.

ekil 198- Pelton dzesi ve inesinin konstrksyonu ve su debisi kontrol grafikleri.

Yukardaki ekil 198- de grlen Pelton dzesi memesinden su k kesiti f
m
=2
.r.a [m
2
] ve enerjinin sreklilii kuralna gre dze memesinden fkran suyun debisi
Q= . f
m
.
e
H g 2 (m
3
/san) dir. Bu eitlikteki katsaysnn deeri = 0,85 - 0,98
arasnda deimektedir.
320

Q = . f
m
.
e
H . 2g eitliine gre 3-4 deiik f
m
kesiti iin Q debileri ve bu
3-4 deiik f
m
kesitini veren a llerine isabet eden S ine kurslar hesaplanmak
suretiyle ekil 198- dekine benzer Q su debisi karakteristik kontrol erisi
izilebilir ve Q
n
su debisi iin gerekli olan S
n
= 0,8 d
0
ine kursunun kontrol
yaplabilir.

Pelton dzesi gvdesinin ve memesinin S
1
et kalnlklar daha nceki blm
VI- 5.6- da kaydedildii esaslara gre tespit edilirler.

Basn gerilmeleri 150 (kg/cm) nin altnda olan dze memelerinin ve
gvdelerinin imalinde gri dkm malzemelerin kullanabilme olana bulunmasna
karlk basn zorlamas gerilmeleri 150 (kp/cm) den byk olan dzelerin
gvdelerinin ve memelerinin alaml elik dkm malzemelerden imal edilmeleri
gerekmektedir.

Erozyon veya kavitasyon tahribatna uradklarnda kolayca sklebilmelerine ve
yedekleri ile deitirilebilmelerine olanak salamak amac ile Pelton dzesi memesinin
boaz halkas, meme gvdesine civatalarla balanabilecek ekilde ve Pelton dzesi
inesinin profillendirilmi olan ba ksm ise ine aftna vidalanarak balanabilecek
tarzda imal edilmelidirler.

Dze memesinin boaz halkas, dze inesinin profillendirilmi ba ksm ve aft,
korozyon, erozyon ve kavitasyon tahribatlarna kar dayankl olan aadaki izelge
19- da kaydedilmi yksek Cr

-Ni alaml elik dkm malzemelerden imal edildikten
sonra st yzeylerinin sertletirilerek talanmas gerekmektedir.

ZELGE 19
Malzeme cinslerinin zellikleri
Karbon % 0,04-0,07 0,05-0,07 0,05- 0,07
Krom % 12-13 12-13 16-17
Nikel % 3,7-4,3 3,8-4,2 3,8-4,2
Molibden % 0,3-0,4 0,4-0,6 0,8-1,2
ekme mukavemeti 90-100 kp/mm
2
104 kp/mm
2
110 kp/mm
2

Akma snr 70-80 kp/mm
2
97 kp/mm
2
75 kp/mm
2

Uzama % 16-20 17 10-13
entik darbe muk. 11-16 kp/cm
2
9-10 kp/cm
2
3-5 kp/cm
2

Sertlik derecesi 280-300 Brinell 300-310 Brinell 350 Brinell

10- PELTON DZES SU DEMET SAPTIRICISI

Pelton dzesi su demeti saptrcsnn grevi, dze inesinin kapanmas esnasnda
dze memesinden fkran suyun rotor kepelerine arpmasn ve rotorun devir saysnn
belirli bir deerin zerine kmasn nlemektir.

Bu duruma gre Pelton dzesi su demeti saptrcsnn kapanma hznn, dze
inesinin kapanma hzndan yksek olmas gerekmektedir.
321

Aadaki ekil 199- da Pelton dzesi su demeti saptrcsnn basit prensip
emas gsterilmi bulunmaktadr.


a) b) c) 1/2 Q

ekil 199- Pelton dzesi su demeti saptrcsnn basit prensip emas.

a) Dze inesi ve su demeti saptrcs tam ak;

b) Dze inesi tam aklktan 1/2 akla kapanyor; ancak, bu kapanma
ilemi gereklemeden nce su demeti saptrcs grevini yapyor;

c) Dze inesi ve su demeti saptrcs 1/2 ak.

11- PELTON DZES NESNN VE SU DEMET SAPTIRICISININ
AYARLARI

Bilindii gibi Pelton tipi hidrolik trbinler ok yksek hidrolik dler iin
kullanlmaktadrlar. Bu yzden bu tip trbinlere su ileten cebri borularn boylar ok
uzun olmaktadr.

Daha nceki blm VI- 5.2 - 5.3 ve 5.4 - de akland gibi trbinlerde ani yk
deiimleri meydana gelmesi esnasnda cebri borularda meydana gelecek olan ani geici
basn dalgalanmalar cebri borular iin tehlike oluturacak mertebelere ulaabilir.

Bu yzden Pelton tipi trbinlerde kullanlan Pelton dzesi inesinin T
s
gibi bir
kapama sresine uygun olarak yava kapanmas gerekmektedir. Ancak, Pelton dzesi
inesinin bu T
s
kapama sresine uygun olarak yava kapanmas esnasnda trbin devir
saysnn belirli bir deerden fazla ykselmemesi iin dze memesinden fkran su
demetinin rotor kepelerine arpmasnn nlenmesi gerekmektedir. Bu iin
yaplabilmesi, yani dze inesinin yava kapanmas esasnda dze memesinden fkran
suyun yolunun saptrlmas ve bylece devir saysnn belirli bir deerinin zerine
kmasnn nlenmesi iin kullanlan ve su demeti saptrcs olarak isimlendirilen
organlar kullanlrlar. Dze memesinin dnda yer alan ve ekil 199- da basit prensip
emas grlen su demeti saptrcsnn kapanma sresi (su demetini saptrmak iin
geen sre) dze inesinin kapanma sresinden ok ksa olmaktadr. Bu durumu,
Kovada II Hidroelektrik Santralna ait Pelton tipi hidrolik trbinlerle ilgili ve aadaki
Cetvel 20- de kaydedilen deerlerin tetkikinden daha kolay bir ekilde anlamak
mmkndr.

322

ekil 199- ve 200- de basit prensip emas grlen su demeti saptrcs, trbin
yknn her azalmas esnasnda Pelton dzesi inesinden daha hzl hareket ederek su
demetini saptrarak ineden nce dze memesinden pskren suyu azaltacak ve trbin
yknn her oalmas esnasnda ise yine dze inesinden daha hzl hareket ederek
dze memesinden pskren su demetine engel tekil etmeyecek ekilde geri
ekilecektir.

Bu sayede ani yk deiimleri esnasnda hem trbin devir saysnda meydana
gelebilecek ar deiimlerin ve hem de cebri boruda meydana gelebilecek olan ani
basn dalgalanmalarnn nne gemek ve cebri borunun yeter derecede gvenilir bir et
kalnl ile imal edilerek tesis masraflarn azaltmak mmkn olabilecektir.

Aadaki izelge 20-, 21-, ve 22- de Kovada II Hidroelektrik Santralndaki
Pelton tipi trbinler ile ilgili baz karakteristik deerler kaydedilmi bulunmaktadr.



ekil 200- Yatay eksenli Pelton tipi bir trbinin emas ve Pelton dzeleri ile su demeti
saptrclarnn genel grnm.

N = 43 500 BG, n = 500 dev/dak , n
s
= l9, H = 750 m, D
l
= 2 170 mm.





323


ZELGE : 20- Kovada II HES. Pelton trbinlerine ait baz deerler.
Trbinin
yk
Saptrcnn
akl
Saptrcnn
kapanma sresi
Dze inesinin
akl
Dze inesinin
kapanma sresi
8 MW 50 % 1,5 san. 17 % 9 san.
16 MW 70 % 1,8 san 39 % 23 san.
24 MW 86 % 2,0 san. 71 % 43 san.
26 MW 91 % 2,2 san. 78 % 49 san.
30 MW 100 % 2,5 san. 100 % 57 san.


ZELGE : 21- Kovada II HES. Pelton trbinlerine ait baz deerler.
Trbinden
braklan ykler
Yk
braklmadan
nceki salyangoz
basnc
(P
0
)
Yk brakldktan
sonraki
salyangoz basnc
(P
max
)
Meydana gelen
basn
ykselmesi
(P
max
-P
o
)
Geici basn
ykselmesi
% miktar
(X
Pmax
)
MW kp/cm
2
kp/cm
2
kp/cm
2
%
8 MW 42,0 43,0 1,0 2,38
16 MW 41,5 43,0 1,5 3,61
24 MW 41,2 43,5 1,5 3,57
26 MW 41,0 42,5 1,5 3,66
30 MW 40,5 42,0 1,5 3,70


ZELGE : 22- Kovada II HES. Pelton trbinlerine ait baz deerler.
Trbinden
braklan
ykler
Saptrc
akl
Dze
inesinin
akl
Ykl
trbinin
devir says
Yk
atldktan
sonraki
devir
Meydana
gelen devir
says
ykselmesi
Geici nisbi
devir says
ykselmesi
MW % % dev/dak dev/dak dev/dak %
8 50 17 500 550 50 10
16 70 39 500 570 70 14
24 86 71 500 590 90 18
26 91 78 500 600 100 20
30 100 100 500 610 110 22

Pelton tipi trbinlere ait Pelton dzesi inesinin aadaki ekil 201- de grlen
K
n
kapanma kuvveti dze inesinin tam kapal olmas halinde en yksek K
nmax

deerine ular ve inenin S hareket kursu ile takriben doru orantl olarak deierek S
n

tam kurs boyunda en kk K
nmin
deerine der.

Pelton dzesi ine bann en uygun profilde yaplmas ile K
n
kuvvetinin deerini
drmek mmkn olabilmektedir.
324

[ ] kp P . ) d (d .
4

K
2
s
2
m max n
=
[ ] kp K K K R
K f n n
+ =
[ ] kp P . ) d (D .
4

K
2
s
2
K K
=
[ ] kp.m
600 2
H . d

.
Z A
e
a ab
3
0
=
S
n
= ne kursu;
K
n
= Basn fark ile ineyi
kapatmaya alan kuvvet;
K
K
= Su servomotoru
vastasyla ineyi
amaya alan
kuvvet;
K
f
= Yay kuvveti ile ineyi kapat-
maa alan kuvvet;
R
n
=Fark kuvveti (inenin ayar
kuvveti). ekil 201- Pelton dzesi inesi kuvvet dengelemesi
prensip emas,
Dze memesi boaz halkasnn ap = d
m
, dze inesi aftnn ap = d
s
ve kapal
olan dzedeki suyun statik basnc P = H
e
/ 10 (kp/cm
2
) olduuna gre dze inesini
kapatmaa alan en byk K
nmax
kuvvetinin deeri aada kaydedildii kadar
olacaktr:
(104)


Dze inesinin ayarlanmas iin gerekli olan R
n
kuvvetinin sabit ve mmkn
olduu kadar kk elde edilebilmesi iin, K
f
kuvveti dze inesinin S
n
kursu ile
dorusal ters orantl olarak deien bir yay, K
K
kuvveti sabit ve dze iindeki su
basnc ile alan bir servomotor kullanlr. Bu Servomotorun ap = D
k
, dze inesi
aftnn ap d
s
ve dzedeki suyun statik basnc P = H
e
/ 10 (kp/cm
2
) olduuna gre
dze inesini devaml olarak ak tutmak isteyen K
K
kuvvetinin deeri aada
kaydedilen eitlik yardm ile hesaplanabilecektir:

(105)

Dze inesini ayarlamak iin gerekli olan R
n
fark kuvvetinin deeri:
(106)

Dze inesini ayarlama iinin mertebesi ise aada kaydedildii gibidir:

A
n
= R
n
. S
n
[kp.m] (107)

Pelton tipi bir trbinde dze memesinden pskren su demetinin ap = d
0
,
faydal net hidrolik d = H
e
ve su demeti saptrclarnn says = Z
a
olduuna gre,
bir saptrcy ayarlamak iin gerekli olan iin deeri deneysel tecrbelere gre
d
0
3
. H
e
/ 2 600 (kp.m) ve Z
a
saydaki saptrcy ayarlamak iin gerekli i:

dr. (108)

[Bu eitlikteki d
0
ap (cm) olarak alnmaldr]
325

Pelton dzesi inesi ile su demeti saptrcsn ayarlamak iin gerekli olan toplam
i miktar ise aadaki eitlikte kaydedildii kadardr :

A
r
= A
n
+ A
ab
[kp.m] (109)

Pelton trbinlerinde kullanlan Pelton dzesi inesinin ayarlanmas ile su demeti
saptrcsnn ayarlanmas (reglasyonu) ift reglasyonlu hz reglatr tarafndan
gerekletirilmektedir. Dzelerin ineleri ile su demeti saptrclarnn birbirleri ile
uyum iinde ayarlanmas (reglasyonu) ile ilgili basit bir prensip emas aadaki
ekil 202- de gsterilmitir:



ekil 202-

Pelton tipi bir trbinin
dze inesinin ve su
demeti saptrcsnn
birlikte reglasyonu
prensip emas.





a = Devir says deiimini hisseden l dzeni (uar toplar);
b = Yumuak snmletiricili geri besleme;
c = Dze inesi;
d = Basnl ya datma valfi;
e = Basnl ya ile alan servomotor;
f = Dze inesinin ve su demeti saptrcsnn birlikte ayarlanmasn
dzenleyen kam;
g = Su demeti saptrcs;
h = Basnl ya datm valfi;
i = Su demeti saptrcsn ayarlama servomotoru.

Byk gl Pelton tipi trbinlere ait dze inelerini ve su demeti saptrclarn,
ekil 202- deki basit prensip emasnda grld gibi birbirleri ile uyum iinde
senkronlam vaziyette birlikte alan ayr ayr servomotorlar ile ayarlamak
gerekmektedir.

Gnmzde imal edilmekte olan byk gl ve modern Pelton tipi trbinlerin
dzelerinin iinde aft ve aft yataklamas tesis edilmemekte; dzeden kan su
demetinin ayarlanmas ekil 203- de grlen ve hz reglatrnden gelen hidrolik
kumanda kuvvetleri ile alan iten ayarl hidrodinamik profilli dzelerle
gerekletirilmektedir.

326



ekil 203- ten ayarl, hidrodinamik profilli bir Pelton dzesi ve inesinin emas.


12- PELTON TP TRBN SALYANGOZU

Pelton tipi hidrolik trbinlere ait salyangozlarn balca grevleri, Pelton
dzelerinin eit aralklarla yerletirilmesine ve dzelerde meydana gelen kuvvetlerin
beton zemine dalmasna olanak salamaktadr.

Dey eksenli ve 6 dzeli byk gl (N=106 000 BG) Pelton tipi bir trbin
salyangozunun fotoraf aadaki ekil 204- de grlmektedir.




ekil- 204
Dey eksenli ve byk gl
bir Pelton tipi trbine ait 6
dzeli bir salyangoz.





Byk gl Pelton tipi trbinlerin salyangozlarnn boyutlar ok byk olduu
iin tama ve montaj kolaylklar salamak amac ile, ekilde grld gibi, paral
olarak imal edilirler. Bu paralar genellikle elik dkm veya kaynakl elik sa
konstrksyonlu olarak yaplmaktadrlar.

327

; BG 130 1 N
0,85
.

75
200 . 0,5 . 000 1

.

75
H . Q .
N
n
e
n
=
= =
19 ; n
200
1 130

.

200
425
H
N

.

H
n
n
s
s
e
n
e
n
=
= =
; m dak) / 30 (dev /
200
425
H
n
n
e
n
1
= = =
; m /san) / 0,0354 (m
200
0,5
H
Q
Q
3
1
e
n
= = =
; m 1,3
30
39
n
39
D
1
1
= = =
0,102 m; d
0,0354 0,543 . Q 0,543 . d
0
1 0
=
= =

13- SAYISAL RNEK

Faydal hidrolik ds H
e
= 200 m, debisi Q
n
= 0,5 m
3
/san, devir says n
n
= 425
dev/dak. ve tahmini verimi = 0,85 olan kk gl Pelton tipi bir trbinin:

13.1- Rotorunun gcn, zgl devir saysn, birim debisini, apn, su demeti
apn, evresel hzn, birimsel evresel hzn, rotor kanatlarna etkiyen
merkezka kuvvetin ve pskrme kuvvetinin deerleri ile bileke kuvvetin
deerini ve rotor kepelerinin tespit edilecei civatalarn apn
hesaplayalm;

13.2- Dze memesinin apn, dze inesinin bann ve aftnn aplarn,
dzeninin i apn, ine kursunu, dze inesini kapatma alan kuvveti, bu
kuvvetin yapt ii ve su demeti saptrcsnn ayar ii ile dzenin
cidarlarna etkiyen gerilme zorlamasnn deerini tespit edelim:

ZMLER:

13.1- Rotor ile ilgili hesaplamalar

Trbinin nominal gc:





zgl devir says:




zgl devir says n
s
= 19 olduuna gre ekil 242- den yararlanlarak bu trbinin
1 dzeli olarak imal edilmesi gerektii tespit edilecektir.
O halde 1 dzeli olan Pelton tipi bu trbin rotorunun:

Birim devir says:


Birim su debisi:


Rotor ap: (100) numaral eitlikten yararlanlarak


Su demetinin ap:

328

; 28,8 m/san
60
425 . 1,3 .
60
n . D .
U
n 1
1
= = =
, den
4
d .

.
C Q
2
o
0 n
=
ve 0,46
200 . 2g
28,8
H 2g
n . D .
U
e
1
n 1
= = =
Daha sonra da ekil 221- de grlen:

e mesafesi: e = 1,1. d
o
= 1,1 . 0,102 = 0,112 m;

D
s
dairesi ap: D
s
= D
1
+ 2
e
= 1,3 + 2 . 0,112 = 1,525 m;

evresel hz:


Birimsel evresel hz :


Enerjinin sreklilii kuralna gre
S U = 0,54 ve 0 C = 0,98 deerlerinden yararlanlarak ekil 195- de grlen R
a
su
yrngesini ve buna uygun olarak da R
i
su yrngesini izebiliriz ve rotorun kepe
saysn (18) numaral cetvelden Z
1
= 22 olarak seebiliriz.

ekil 193- de grlen kepeye benzer olarak elik dkmden imal edilecek olan
her bir kepenin arl G = 25 (kg) olarak tahmin edilerek kepelere etkiyen C
merkezka kuvvetinin deerini (102) numaral eitlik yardm ile hesaplayabiliriz.
Kepelere etkiyen pskrme kuvvetini deeri (103 d ) numaral eitlie gre hesaplanr:

P
S
= 1500 . d
0
2
. H
e
= 1500 . 0,1
2
. 200 3000 kp

Kepelere etkiyen bileke kuvvet: R =
2 2
R C + =
2 2
0 00 3 250 3 + 4 400 kp

4 400 (k) kuvvetle kesme zorlamasna maruz kalan 1 adet kepe tespit
civatasnn ap, emniyet faktr de gz nnde bulundurularak, d = 50 (mm) olarak
tespit edilir.

13.2- Pelton dzesi ile ilgili hesaplamalar
Dzeden fkran su demetinin d
0
= 102 (mm) olarak hesap edilen apn
daha uygun bir say alarak d
0
= 105 (mm) kabul edilerek ekil 197- de kaydedilen
boyutlandrmalara uygun olarak yaplan hesaplamalarla aadaki deerler elde edilir.
kp 250 3
.1,3 9,81
28,8 . 25 . 2
D . g
U . G . 2
C
2
1
2
1
= =
0,54 0,46
.

1,3
1,525
U
.

D
D
U
1
1
S
S
= = =
0,98
200 . 2g
61,20
H 2g
C
C
m/san
.0,102
0,5 . 4
d .
Q . 4
C
e
0
2
0
0
2
o
n
= = =
= = = ; 20 , 61
329

77 kp.m
600 2
200 . 10,2
600 2
H . d
A
3 3
e
ab
0
= =
Dze memesinin boaz ap: d
m
= 125 (mm);
Dze gvdesinin i ap: d
r
= 300 (mm);
Dze inesi bann ap : d
k
= 155 (mm);
Dze inesi aftnn ap : d
s
= 70 (mm);
Dze inesinin kurs boyu: S
n
= 84 (mm);

rneimizdeki Pelton trbinine ait su demetinin pskrmesi esnasndaki k
katsaysn = 0,85 ve ekil 198- de grlen a aral ile r yarapn a = 3,9 (cm) ve
r =4 ,5 (cm) alarak dze memesi boaznn kesitini f
m
=2 .r.a = 2 . 4,5.3,9=110 (cm
2
)
olarak ve bu kesitten pskrecek olan su debisini ise;

Q = .fm.
e
H g 2 = 0,85 . 0,011 . 200 . 81 , 9 . 2 =0,585 (m
3
/san) olarak tespit
ederiz.
Q>Q
n
olduundan dze memesinin f
m
kesitinin yeterli olduu grlecektir.

kat saysnn uygunluuna dikkat edilerek f
m
kesitinin 3-4 ara deeri iin Q
debileri hesaplanmak suretiyle ekil 198- deki su debisi karakteristik erisi elde edilmi
ve Q
n
= 0,5 (m
3
/san) su debisi iin dze inesinin kurs boyunun S
n
= 65 (mm) olmas
gerektii tespit edilmitir.

Dzedeki suyun statik basnc p = H
e
/ l0 = 20 (kp/cm
2
) olduundan kapal
vaziyetteki dze inesine etkiyen kuvvetin mertebesi (104) numaral eitlik yardm ile
hesaplanabilecektir:

Srtnme kuvvetlerinin ihmal edilmesi halinde dze inesini ayarlamak iin
gerekli en byk i =A
nmax
=K
nmax
.S
n
=1 700.0,065=110 (kp.m) olarak tespit edilecektir.

Su demeti saptrcsnn ayar ii olacaktr.

rneimizde ki kk gl Pelton tipi trbinin dze inesi ile su demeti
saptrcsnn ayarlanmas (reglasyonu), kk bir hz reglatr ile
gerekletirilebilecektir.

rneimizdeki Pelton tipi trbinin gc ve hidrolik ds olduka kk
olduklarndan gerek dze gvdesi ve gerekse dze memesi elik dkm malzemeden
imal edilebilir ve dze gvdesi ile dze memesinin et kalnlklar S
r
= 25 (mm) seilerek
blm VI- 5.6 da aklananlardan yararlanlarak kabul edilebilir zorlama gerilmesi

olarak tespit edilir.


( ) ( ) kp 700 1 .10 7,0 12,5
.
4

p
.
d d
.

4

K
2 2
S
2 2
m nmax
= = =
2
r
r
z
/cm kp 120
2,5 . 2
30 . 20
S . 2
D . p
= = =
330








BLM IX

HDROLK TRBN-GENERATR
NTELERNN BAZI MEKANK
AKSAMI LE LGL BLGLER VE
HESAPLAMALAR












331

BLM IX- HDROLK TRBN-GENERATR NTELERNN BAZI
MEKANK AKSAMI LE LGL BLGLER VE
HESAPLAMALAR

1- KELEBEK VANA DONANIMLARI LE LGL HESAPLAMALAR

Aada kelebek vana merceine etkiyen kuvvetler, kelebek vana merceini ama
ve kapama servomotorunun kapasitesi ile ilgili baz hesaplamalar verilmitir.

1.1- Kelebek Vana Mercei le lgili Hesaplamalar


ekil 205- Kelebek vana momentlerinin hesaplanmasna etkisi olan byklkleri
gsterir basit prensip emas.

H
n
= Kelebek vana merceinin nndeki ve arkasndaki net dler, (m)
h
vk
= Kelebek vana merceinden ileri gelen hidrolik d kayplar, (m)
Q = Kelebek vanadan, yani trbinden geen su debisi, (m
3
/san)
D
k
= Kelebek vana merceinin ap, (m)
D
2
= Trbin rotorunun su k ap, (m)
M
h
= Kelebek vana merceini kapatacak hidrolik moment, (kp.m)
M
s
= Kelebek vana mercei muylularnn yataklarna srtnmesi
nedeniyle meydana gelen ters yndeki moment, (kp.m)

332

[ ] kp.m
.
2
d

.
P M
s
s
=
[ ] kp P
.
4
D .
L
st
2
k
k
=
[ ] m
.
L
. 2 D
y
k
pk

=
[ ] kp.m
.
Z
D

.
L M
k
k i
=
1.1.1- Kelebek vana merceini kapatabilecek olan hidrolik moment = M
h


M
h
=
t
. . D
k
3
. h
vk
[kp.m] (110)

Bu eitlikteki;
t
= Kelebek vana merceinin aklna gre deien kuvvet katsays
olup deeri 0,002 - 0,20 arasnda deimektedir.
= Suyun zgl arl, dr.

1.1.2- Kelebek vana mercei zerine etkiyen dengelenmemi kuvvet = P

P =
p.
. D
k
2
. h
vk
[kp] (111)

Bu eitlikteki;
p
= Kelebek vana merceinin aklna gre deien basn katsays
olup deeri 0,10 - 1,15 arasnda deimektedir.
= Suyun zgl arl dr.

1.1.3- Kelebek vana merceinin muylularnn srtnmesi ile doan ters
moment (srtnme momenti)

(112)

Bu eitlikteki; P

= Kelebek vana merceine etkiyen dengelenmemi kuvvet,
d
s
= Kelebek vana mercei muylusunun ap,
= Kelebek vana mercei muylusu ile yata arasndaki srtnme
katsays = 0,10 - 0,30

1.2- Kelebek vana servomotoru ile ilgili hesaplamalar

1.2.1- Kelebek vana yk = L
k

(113)

Bu eitlikteki; P
st
= En byk statik basn dr. [kp/cm
2
]


1.2.2- Servomotor pistonu kolunun ap = D
pk



(114)

Bu eitlikteki;
y
= Servomotorun piston kolunun emniyetli zorlanma
gerilmesidir. [kp/cm
2
]

1.2.3- Servomotorun iletme momenti = M
i

(115)

333

[ ] m
)
2

( cos . . P .
M
. 2 D
a
p
y

=
l
m S
.
4
D .
V
3
k
2
p
S
(

=

Bu eitlikteki; D
p
= Servomotor pistonunun ap m,
= Servomotor silindiri ile pistonu arasndaki srtnme
katsays = 0,15 - 0,30 arasndadr.
Z = Servomotor saysdr.

1.2.4- Servomotor pistonunun ap = D
p

(116)



Bu eitlikteki; P
y
= Servomotor pistonunu hareket ettiren yan en dk
iletme basnc [kg/cm
2
],
= Servomotor piston kolunu kelebek vana merceinin
muylusuna balayan manivela kolunun boyu,

a
= Servomotorun piston kolu ile servomotor manilev
kolu arasndaki a dr.

1.2.5- Servomotorun hacmi = V
s


(117)

Bu eitlikteki; S
k
= Servomotor pistonunun kurs boyudur.

1.3- Saysal rnek

Bir hidroelektrik santraln (Ayvack HES.nn) maksimumu faydal hidrolik
ds H
n
= 126,20 m, kelebek vana merceinin ap D
k
= 4 500 mm, kelebek vana
servomotorunun en dk iletme basnc P
y
= 17,5 kg/cm
2
ve santraln maksimum
statik basnc P
st
= 131,5 mss = 13,15 kg/cm
2
olduuna gre, bu santraln kelebek
vanas ile ilgili olarak aadaki byklkleri hesaplayalm:

1.3.1- Kelebek vana yk

1.3.2- Servomotor pistonu kolunun ap

Burada;
y
= 3 500 kp/cm
2
olarak alnmtr.


[ ] kp 2 092 000 13,15
.

4
450 . 3,14
P
.
4
D .
L
2
st
k
k
2
= = =
[ ] mm cm
3,14 . 350
2 092 000
2 .
.
L
2 . D
y
k
pk
275 5 , 27 = = = =
334

1.3.3- Servomotor iletme momenti

Burada servomotor says Z = 2 olarak ve servomotor pistonu ile silindiri
arasndaki srtnme katsays = 0,22 olarak alnmtr.

1.3.4- Servomotor pistonunun ap
D
p
= 120 cm = 1 200 [mm]

Burada, servomotor pistonunu kolunu kelebek vana merceinin muylusuna
balayan manivela kolunun boyu = 110 cm ve servomotor piston kolu ile manivela
kolu arasndaki a
a
= 121,5
0
olarak alnmtr.

1.3.5- Servomotor hacmi
Burada servomotor pistonunun kursu S
k
= 141,4 cm olarak alnmtr.

(110) ve (111) numaral eitliklerdeki
t
ve
p
katsaylar ile h
vk
enerji kayplar
hidrolik dye ve kelebek vanann aklk derecesine gre Ayvack HES. iin
aadaki izelge 23- de grld gibi deimektedirler.

NOT : Kelebek vana mercei 0
0
de tam ak ve 80
0
de ise tam kapal
konumdadr.
ZELGE - 23
Deikenler
Kelebek vana merceinin aklk derecesi
0
0
10
0
20
0
30
0
40
0
50
0
60
0
70
0
80
0

H
n
=
1
1
1
,
0

m

t
0,00 0,11 0,12 0,09 0,05 0,03 0,009 0,002 0,00

p
0,18 0,40 0,80 1,05 1,02 0,93 0,84 0,79 0,77
h
vk
4,67 5,13 7,42 16,4 26,39 49,44 81,85 107,5 111,0
H
n
=
1
2
6
,
2
0

m

t
0,00 0,11 0,12 0,09 0,05 0,03 0,009 0,002 0,00

p
0,18 0,40 0,80 1,05 1,02 0,93 0,84 0,79 0,77
h
vk
5,30 5,88 8,43 15,24 30,01 56,21 93,05 122,2 126,2
[ ] kp.cm 10 . 15 0,22
.

2
65

.
000 092 2
.
Z
D

.
L M
6
P
k
= = =
90) - 121,5 ( cos . 110 . 17,5 . 3,14
15.10
. 2
2) / - ( cos . . P .
M
. 2 D
6
a y
i
p
= =
l l
litre 600 1 cm 000 596 1 141,4
.

4
120 . 3,14
S
.

4
D .
V
3
2
k
2
p
s
= = = =
335

[ ] cm
.
M 16
d 3
d
z
max

=

2- AFTLAR LE LGL BLGLER VE HESAPLAMALAR

2.1- Genel aklamalar

Bilindii gibi, aftlar moment nakleden makine paralardrlar. Hidrolik trbin-
generatr nitelerinde kullanlan aftlar da, su kuvvetinin trbin rotorunda meydana
getirdii dndrme momentini generatr rotoruna nakletme grevini yaparlar.

Hidrolik trbin-generatr nitelerinde kullanlan aftlarn ap ile aft
kaplinlerinin balant civatalarnn saylar ile aplar, aft zerinden nakledilecek olan
dndrme momentinin mertebesine gre hesaplanrlar.

Daha nceki blm I-4- deki (21 a) ve (21 b) numaral eitliklerde kaydedildii
gibi bir N gc iin bir trbin aft tarafndan nakledilecek olan momentin mertebesi
M
d
= 75 . N / W veya M
d
= 102 . N / W veya M
d
= 974 . N / n (kp.m) dir.

Ancak bu momentler, N (BG) gcndeki veya N (kW) gcndeki normal
dndrme momentleri dir.

Yine daha nceki blm XI-,3- de kaydedildii gibi hidrolik bir trbin-generatr
nitesinde en byk moment , trbin ayar kanatlarnn %100 aklnda geen suyun
trbin rotoruna verdii dndrme momentinin trbin aftnn frenlenmesi halinde devir
says n = 0 olmas esnasnda meydana gelmektedir. Bu durumda meydana gelen en
byk M
dmax
momentinin deeri, N
n
nominal gcndeki ve n
n
nominal devir saysndaki
M
dn
nominal dndrme momentinden ok daha byk olmaktadr.

Blm XI-,3- deki izelge 41- de kaydedilen deerlerin tetkikinden grlecei
gibi Pelton tipi trbinler iin M
dmax
2 M
dn
, Francis tipi trbinler iin
M
dmax
= (1,7-2,2 ) . M
dn
ve Kaplan tipi trbinler iin ise M
dmax
= (2,3-2,8) . M
dn
dr.

2.2- Hesaplama yntemleri

Hidrolik trbin generatr nitelerinde kullanlan aftlarn aplar M
dmax

momentleri gz nne alnarak aadaki eitlik yardm ile hesaplanrlar:


(118)

Bu eitlikteki ;

d = aftnn ap (cm);

M
dmax
= aft tarafndan nakledilmesi gereken en byk dndrme momenti (kp cm );


z
= aft malzemesinin kabul edilebilir burulma zorlamas gerilmesi (kp/cm
2
) dr.
336

[ ] cm
n
N
. k d
4
2
>
[ ] cm
n
N
. k
.
M . 16
d
3
1
3
m d
z
ax

= =
aft apn veren yukardaki (118) numaral eitlik ayn zamanda
3
1
N/n . k deerine
eittir. Yani:

(118a)

Bu eitlikteki;
k
1
= Sabit katsay olup deeri
z
nin deerine gre deimektedir ve kabul
edilebilir
z
deerlerine gre deien k
1
katsaylar aadaki izelge 24- de
kaydedilmi bulunmaktadr.

N = Trbin-generatr nitesinin en byk gc (BG);

n = Trbin-generatr nitesinin nominal devir says (dev/dak).

ZELGE 24

z
=(kp/cm
2
)
100 150 200 300 500 700 900
k
1
= 15,4 13,5 12,1 10,7 9,0 8,5 7,4


aftlar, bir moment naklederken maruz
kaldklar burulma zorlamas nedeniyle
aadaki ekil 231- de grld gibi belirli
bir burulmaya urarlar. Dolaysyla d aft
apn hesaplarken bir metre aft boyunda
meydana gelecek olan gibi bir burulma
asnn kabul edilmesi halinde ve 1m aft
boyundaki burulma as olduuna gre aft
ap:

olmaldr.

= 0,25
0
/ m iin k
2
= 12,0
= 0.50
0
/ m iin k
2
= 10,1
= 1,0
0
/ m iin k
2
= 8,5
N = aftn iletecei en byk g (BG) ;
n = aftn devir says (dev/dak ).



ekil 206- aft burulmas prensip emas.

3
d
z
3
d
max
d
M . 16
veya
d .
M . 16
=
337

2
b b a a
X
x 2 b a b a
x b
2
D
b
2
D
x a
2
D
a
2
D
2 1 2 1
2 2 1 1
2
2
1
1
2
2
1
1
+
=
+ =
+ = +
+ + = +
Trbin-generatr aftlar, elik dkm, dvlmesi ve gerekli sl ilemler
yapldktan sonra ilenmesi ile imal edilirler. Trbin-generatr aftlarnn imalinde en
ok dikkat edilmesi gereken nokta, kaplin yzeyleri ile kaplin deliklerinin ok hassas
ilenmesi ile kaplin yzeylerinin aft eksenine tam dik olarak ilenmesi konusudur.

Yeni imal edilmi olan veya kullanlm bir aftn iki ucundaki kaplin
yzeylerinin birbirine paralelliine, yani, kaplin yzeylerinin aft eksenine tam dik olup
olmadn kontrol etmek mmkndr. Aadaki ekil 207- de kaplin yzeylerinin
paralellik ve aft eksenine diklik kontrol prensip emas gsterilmi bulunmaktadr.

ekil 207- Flanl bir aftda iki flann orta ekseni arasnda eksen kakl veya
deformasyon kontrol.

x = ki flan ekseni arasndaki kaklk veya deformasyon olduuna gre:


kinci eitliin her iki tarafn (-1) ile
arparak iki eitlii taraf tarafa toplarsak:



olacaktr. (119)

Bu eitliin tetkikinden grlecei gibi aft zerinde sadece bir eksende mevcut
olan x gibi bir deformasyonun tespit edilebilmesi iin a
1
, b
1
, a
2
ve b
2
gibi drt lnn
alnmas yetecektir.

Trbin generatr aftlarnn dikeylik kontrolleri ile ekil 207- de grlen a
1
, b
1
, a
2

ve b
2
llerinin alnmasnda kullanlmak zere bir i ap mikrometresi ve 4,5 Voltluk
bir pil ve bir kulaklk ile meydana getirilen zel l aletinin prensip emas aadaki
ekil 208- de gsterilmi bulunmaktadr.
338

[ ] cm
. p . .d . 0,5
M
L
2
1
max d
=

ekil 208- Trbin-generatr aftlarnn dikeylik kontrolleri ile deformasyon
kontrollerinde kullanlan mikrometre, pil ve kulaklkl l dzeni.

2.3- aft zerine scak sk geme tayc balklar

Hidrolik trbin-generatr aftlarnn muylular veya dey eksenli aftlardaki
tayc balk muylular elik dkm malzemeden aftlarla birlikte dvlerek ilenirler.
Ancak baz durumlarda byk apl olan muylular veya tayc balklar dvme
olanaklar snrl olabilir. Bu gibi durumlarda aftlar veya muylular elik dkm olmak
zere birbirlerinden ayr ayr olarak dklrler ve gerekli dvme ve sl ilemle, gerilim
giderme ileri yaplp, kabaca ilendikten sonra sk geme ile birletirilirler. Daha sonra
da ince ileme yaplr.

Ancak, sk gemenin en byk momenti emniyetli ve gvenilir bir ekilde
geirebilmesi iin belirli bir ykseklie sahip olmas gerekmektedir. Aadaki ekil
209- da gsterilen L sk geme boyu, sk geme yerindeki d apna ve aftn
nakledebilecei M
dmax
momentine bal olarak aada kaydedilen eitlik yardm ile
hesap edilebilmektedir.

(120)


Bu eitlikteki;

L = Sk geme boyu (cm);

M
dmax
= aftn nakledilebilecei en byk moment (kp.cm);

d
1
= Sk geme yaplan yerdeki aft ap (cm);

p = Sk geme yaplan tayc balk ile aft arasndaki sklk
basnc (kp/cm
2
);
(elik dkm malzemeler iin P = 1 000 kp/cm
2
)

= Tayc balk ile aft aras srtnme katsays.
(elik dkm malzemeler iin = 0,10 - 0,13 )
339



ekil 209- Scak sk geme yaplm bir tayc balk emas.

2.4- aft kaplini civatalar ve kamalar

Hidrolik trbin-generatr aftlar, trbin aft, generatr aft, ikaz aft ve bazen
de trbin aft ile generatr aft arasna balanan ara aft gibi birden fazla aftn
birbirine balanmas ile meydana gelirler. Byle birden fazla aftn birbiri ile
birletirilmesi, aadaki ekil 210- da grld gibi kaplinler ve kaplin balant
civatalar ile kamalar vastasyla gerekletirilir.

Trbin-generatr aftlarnn nakletmesi gereken en byk M
dmax

momentlerinin kaplin balant civatalar ve kamalar tarafndan da gvenle
nakledilebilmesi gerekir. Bu bakmdan kaplin bal civatalar ile kamalarnn
kesitlerinin doru olarak tayin edilmesi byk nem kazanmaktadr.

Aada, ekil 210 a- ve b- de kaplin balant civatalar ile kamalarnn
yerletirilmesi ile ilgili basit prensip emalar ve kaplin balant civatalar ile
kamalarnn kesitleri ile gerilme hesaplamalar yntemleri gsterilmi bulunmaktadr.
340

a) Civatalar b) Kamalar

ekil 210- Kaplin balants prensip emas.

F
1
= Kaplin civatalarnn toplam kesit alan,
d
1
= Kaplin civatalarnn ap,
Z
1
= Kaplin civatalarnn says,
E = Kaplin kamalarnn boyu,
H = Kaplin kamalarnn ykseklii,
Z = Kaplin kamalarnn says,
F
2
= Kaplin kamalarnn toplam kesit alan olduuna gre:

1
= Kaplin civatalarnn sklmas ile meydana gelen ilk gerilme (kp/cm
2
);
P
g
= Kaplin civatalarnn ilk gerilme kuvveti (kp);
= Kaplin yzeyleri arasndaki srtnme katsays (0,12-0,15);
P
s
= Kaplin yzeylerinin srtnmesi ile nakledilen kuvvet (kp);
M
ds
= Kaplin yzeylerinin srtnmesi ile nakledilen moment (kp. cm);
R
1
= D
1
/2 = Kaplin civatalarnn dizildii dairenin yarap (cm);
Md
max
= Kaplin zerinden nakledilecek en byk moment (kp.cm);
M
dk
= Kaplin kamalarnn nakledecei moment (kp.cm);
P
k
= Kaplin kamalarna etkiyen kuvvet (kp);
R
2
= D
2
/2 = Kaplin kamalarnn dizildii dairenin yarap (cm);

2
= Kaplin kamalarnn gerilmesi (kp/cm) olduuna gre:
P
g
=
1
. F
1
[kp] (121)
P
s
= . P
s
[kp] (122)


ir. Z.E.H d F ;
4
d .

.
Z F
2
2
1
1 1
= =
341

M
ds
= P
s
. R
1
[kp.cm] (123)
M
dk
= M
dmax
- M
ds
[kp.cm] (124)
P
k
= M
dk
/

R
2
[kp] (125)

2
= P
k
/F
2
[kp/cm
2
] (126)

2.5- aft dikeyliinin kontrol

Aadaki ekil 211- de aft dikeyliinin kontrol prensip emas gsterilmi
bulunmaktadr. aft dikeyliinin kontrolnde l almak iin kullanlan lme dzeni
daha nce ekil 208- de gsterilmiti.
aftn tam dik olmas halinde
a

= a
a
; b

= b
a
; C

= C
a
ve d

= d
a
olacaktr.

ekil 211- aft dikeylii kontrol prensip emas.

342

3- YATAKLAR

3.1- Genel konular

Hidrolik trbin-generatr nitelerinin gvenilirlikleri byk lde yataklarn
shhatli ve iyi bir ekilde almasna bal olduundan, yataklarn ekilleri ile iyi bir
ekilde yalanmas yntemlerinin tespiti iin youn almalar ve pek ok aratrma
yaplmtr.Yataklarn yalama durumlar, yatak srtnmesi gcnn deimesine
byk lde etki yapmaktadr.

Yatay eksenli hidrolik trbinlerde kullanlan klavuz yataklar, aft arl ile
birlikte trbin rotoru arln da tarlar. Bu tip trbinlerin klavuz yataklarnda
msaade edilebilir ykleme basnc P = 25 (kp/cm
2
) kadar olup, yatak boyu aft apnn
0,8 - 1,2 kat arasnda deiir. ( = 0,8-1,2) . d

Hidrolik trbin-generatr nitelerinde trbin rotoru kanatlar zerine etkiyen
eksenel hidrolik yk (eksenel itme yk) ile trbin rotoru dnme boluklarndan kaan
su, rotor st gvdesi yzeyi zerine etkir. Bu hidrolik ykn bir yatak tarafndan
karlanmas gerekir. Bu grevi yapan yataa tayc yatak ad verilir.

Yatay eksenli trbin-generatr nitelerinin tayc yataklar ile dey eksenli
trbin-generatr nitelerinin tayc yataklar prensip olarak birbirleri ile ayndrlar.
Ancak, dey eksenli hidrolik trbin-generatr nitelerinin tayc yataklarnn, trbin
rotoruna etkiyen hidrolik yk ile birlikte trbin rotoru ve aft, generatr rotoru ve aft
ve ikaz generatr rotoru ve aft gibi tm dner ksmlarn mekanik ykn de
karlamas gerekir.

Hidrolik trbin-generatr nitelerine ait tayc yataklar, genellikle, yatay eksenli
trbinlerde trbin klavuz yata ile mterek bir hazne iine, dey eksenli trbinlerde
ise generatr klavuz yata ile mterek bir hazne iine yerletirilecek ekilde dizayn
edilirler.

Hidrolik trbin-generatr nitelerine ait tayc yataklar iin msade edilebilir
maksimum ykleme basnc p = 40 (kp/cm
2
) dir. Bu tip yataklarn yatak papularnn
dizildii dairesel halkann i apnn d apna oran, yani tayc yatak pabularnn
zerinde alan tayc halkann i apnn d apna oran D
i
/D
a
= 1/1,5 olarak
seilmektedir.

Dey eksenli hidrolik trbin- generatr nitelerine ait trbin klavuz yataklarnn
boylar (yatak zarf ykseklikleri) = (l,2-1,5).d arasnda olup bu tip trbinlerin klavuz
yataklar iin kabul edilebilir ykleme basnc p = 3 (kp/cm
2
) kadardr. Burada
kaydedilen = 1,2 d deeri byk apl olan aftlar iin, = 1,5 d deeri ise kk
apl aftlar iin seilmelidir.



343

[ ] kp
D . n
N . 432 1
2 / D
M
p
1
max
1
dn
= =
Yandaki ekil 212- de dey
eksenli bir hidrolik trbin-generatr
nitesine ait tayc yatan prensip
emas gsterilmi bulunmaktadr.



ekil 212- Tayc bir yatak emas.



a = aft,
b = ki paral tayc kama,
c = Tayc balk,
f = Basnl yalama ya memeleri.



ekil 212- de grlen b tayc kamalar yksek kaliteli dvme elikten, c tayc
bal yksek kaliteli elik dkmden, d tayc halkalar St.37 ayar dklm ve
dvlm veya haddelenmi yumuak elikten, pabular ile ise ASTM CA-15 ayr
dklm ve dvlm veya haddelenmi elik malzemelerden imal edilirler. Tayc
yatan e papularna kaplanan beyaz metal malzemeler hakknda ileride ayrntl bilgi
verilecektir. Ayn ekilde, yataklarn ekilleri ve yalama teorileri hakknda da ileride
ayrntl bilgi verilmitir.

Gerek yatay eksenli ve gerekse dey eksenli Pelton tipi trbin-generatr
nitelerinin tayc yataklarn herhangi bir yk etkilemez. Dey eksenli Pelton tipi
hidrolik trbin-generatr nitelerinin tayc yataklarna etkiyen yk, sadece trbin ve
generatrn dner ktlelerinin toplam mekanik arl kadardr. Bu tip nitelerdeki
trbin klavuz yatana etkiyen ve deeri trbin rotorunu dndren evresel kuvvete eit
olan kuvvetin deeri aadaki eitlik yardm ile hesaplanr.

(126)


Bu eitlikteki;

P = Pelton tipi trbinin klavuz yatana etkiyebilecek kuvvet (kp);

M
dn
= Nominal ykteki trbin dndrme momenti (m.kp);

D
1
= Trbin rotoru kepeleri orta eksen ap (m);

N
max
= Trbinin maksimum gc (BG);

n = Trbin rotorunun devir says (dev/dak) dr.
344

( ) [ ] kp 000 1
.
H
.

4
D .

.
0,72 - 0,16 P
max
2
2
hf
=
( ) [ ] kp 000 1
.
H
.
4
D .

.
0,95 - 0,8 P
max
2
1
hk
=
Gerek dey eksenli ve gerekse yatay eksenli Francis tipi hidrolik trbin-
generatr nitelerinin tayc yataklarna etkiyen hidrolik itme (hidrolik yk) aadaki
eitlik yardm ile hesaplanr;

(127)

Bu eitlikteki;
P
hf
= Francis tipi trbinlerdeki hidrolik itme (hidrolik yk) (kp);
D
2
= Trbin rotorunun k ap (m);
H
max
= En yksek hidrolik d (m);

0,l6 Katsays zgl devir says n
s
= 70 olan Francis tipi hidrolik trbinler iin;
0,72 Katsays, zgl devir says n
s
= 450 olan Francis tipi trbinler iin olup, bu
deerlerin arasndaki katsaylar n
s
zgl devir says ile dorusal orantl olarak
artmakta veya azalmaktadr.

Kaplan tipi hidrolik trbin-generatr nitelerinin tayc yataklarna etkiyen
hidrolik yk ise aadaki eitlik ile hesaplanmaktadr.

(128)

Bu eitlikteki;

P
hk
= Kaplan tipi trbinlerde hidrolik yk (kp);
D
1
= Trbin roptoru ap (m);
H
max
= En yksek hidrolik d (m);

0,8 Katsay 4 kanatl Kaplan tipi trbin rotorlar iin ve 0,95 katsays ise 7 kanatl
Kaplan tipi trbin rotorlar iin olup ara katsaylar rotor kanat says ile dorusal orantl
olarak deiirler.

Hidrolik trbin-generatr nitelerinde kullanlan klavuz yataklar ile tayc
yataklar genel olarak kaymal yatak eklinde imal edilmektedirler. Klavuz yataklarla
tayc yataklarn konstrksyon ekillerine gemeden nce, kaymal yataklar ile ilgili
olarak baz teorik bilgilerin verilmesi faydal olacaktr.

3.2- Kaymal klavuz ve tayc yataklar ile ilgili teorik bilgiler

3.2.1- Yalama ve srtnme ilikilerinin temel esaslar

a) Sv srtnme koullar:

Kaymal bir yatan gvenli bir ekilde alabilmesi iin yalamann kusursuz ve
mkemmel olmas gereklidir. Yatak srtnmesi ile snmasnn ve bozulmasnn
nlenebilmesi iin kayma yzeylerinin birbirinden bir ya filmi vastas ile tamamen
ayrlmas ve sv srtnme olaynn gereklemesi gereklidir.
345

Kaymal yataklar iin ok nemli olan ve arzu edilen sv srtnme olaynn
gereklemesi iin hidrodinamik yalama teorisinden yararlanlarak aadaki
koullarn yerine getirilmesi gerekmektedir:

a) Hareket ynnde daralmakta olan bir aralk mevcut olmaldr;
b) Kayma yzeyleri birbirlerine kar bal hareketli olmaldr;
c) Yalama ya, kayma yzeyleri zerinde ok iyi bir yapma zellii
gsterebilmelidirler.

Bu koullar salayabilen bir yalamadaki fiziksel olaylar aadaki ekil 213- de
ematik olarak gsterilmi bulunmaktadr.





a) nden grn, b) Yandan grn.


ekil 213- Ayarlanm bir dzlemdeki hidrodinamik basn

ekil 213- de ematik olarak gsterildii gibi bir sv tabakas zerinde as
altnda ve V hz ile hareket eden bir A dzleminin altnda kama eklinde hidrodinamik
bir basn meydana gelir. Meydana gelen bu basncn seyri nden ve yandan
grnlerle ekil 213- de gsterilmitir.

ekilde grld gibi hareketli A dzlemi ile sabit dzlem arasndaki araln en
dar olduu yerden az nceki basn P
max
deerine ykselmektedir. A dzleminin altnda
meydana gelen P toplam basn d kuvvetlerle dengeyi salayncaya kadar A dzlemi
yukar doru kalkar. A dzleminin altnda meydana gelen sv basnc, V hz bydke
artar.

Yzeyi A kadar olan bu hareketli dzlemin (A dzleminin) altnda meydana gelen
basncn P
m
ortalama deeri P
m
=P

/ A dr.


b) Kaymal yatan srtnme ilikileri:

Dairesel bir kaymal yatakta meydana gelen yalama ya basn ekilleri
aadaki ekil 215- de ematik olarak gsterilmi bulunmaktadr.
346

aft dnme durumunda deil iken F yatak kuvvetinin etkisi ile, yatak iinde alt
ksma tam olarak oturur. Dnmee balarken ilk nce aft ile yatak arasnda kuru bir
srtnme vardr. nk kayma yzeyleri arasnda ya henz etkili deildir. Dnmee
balayan aft muylusu, yatak iinde ilk nce dn ynnde saa doru ykselmek ister.

aft dndke muyluda tutunan ya muyluda kalr ve kuru kark srtnmeye
dnr. Yani belirli bir devir saysndan itibaren kayma yzeyleri, ya filmi tabakas
vastas ile birbirinden yer yer ayrlrlar.

Ayn zamanda, yatakta ya giriinin hemen arkasnda meydana gelen ya filmi
tabakas, devir says ykseldike muyluyu sol yukarya doru zorlamaa balar. Bu
durum, gei devir says ad verilen belirli bir devir saysna kadar devam eder. Gei
devir saysndan itibaren kark srtnme olay ortadan kalkar ve yatak ile aft muylusu
arasnda yrtlmaz bir ya filmi meydana gelir. aft muylusu ile yatak arasnda yrtlmaz
ya filminin meydana gelmesi ile muylu yataktan tamamen ayrlr ve artk sv srtnme
olay balam olur.

Sv srtnme ile birlikte elverili ve gvenilir kayma olay da balam olur.

Sv srtnme olaynn balayabilmesi iin meydana gelen ya filmi kalnlnn,
muylu ve yatak yzeylerinde mevcut toplam przlk yksekliinden daha fazla olmas
gerekir. Demek oluyor ki aft muylusu ve yatak yzeylerindeki toplam przllk
ykseklii ne kadar kk olursa sv srtnmeye gei o derecede erken balayacaktr.
Sv srtnmede yatak srtnme ve snmas ok kktr.

Devir says ykseldike ya filmi basnc bymekte ve aft muylusu da yataktan
uzaklaarak muylunun orta ekseni yatan orta eksenine yaklamaktadr. Teorik olarak
devir says n= olduunda aft muylusunun eksenleri ile yatak eksenleri birbirleri ile
st ste akmaktadr.

Aadaki ekil 214- de hem yatak srtnmesi ile evresel hz arasndaki ilikiler
ve hem de P
m
ortalama yatak ykleri ile yalama ya vizkoziteleri arasndaki ilikiler
gsterilmi bulunmaktadr.

ekil 214- Kaymal yatak srtnmesi
karakteristik erileri.

P
m
= Ortalama yatak yk;
= Srtnme katsays;
v = Srtnme hz;
= Ya vizkozitesi.

c) Kaymal yataklarda basn seyri:

Kaymal yataklarda sv srtnme esnasndaki basn seyri aadaki ekil 215- de
gsterilmi bulunmaktadr. ekil 215- in tetkikinden grlecei gibi kaymal bir yatakta
meydana gelen en yksek P
max
ya basnc en dar dnme boluu h
0
dan az evvel
347

meydana gelmektedir. En dar dnme boluu h
0
dan biraz sonrada ya filmi basnc sfr
olmaktadr.

Matemetiksel hesaplamalar iin nemli olan yatan yzeyine etkiyen ortalama
yzey basnc P
m
yatan yarsna eit olarak dalm gibi dnlr. P toplam ya
basnc, aft muylusuna etkiyen d kuvvetleri dengelemeye yarar.

ekil 215- Kaymal yataklarda meydana gelen ya basnc seyri prensip emalar,

a) Ya kanal almam kaymal yatak

b-c) Ya kanal alm kaymal yatak

ekil 215- in tetkikinden grlecei gibi alm olan ya kanal basn seyrini
bozmaktadr ve meydana gelen ya filmi basnc kanal yerinde sfra dmekte ve bu
nedenle de P
m
ortalama ya filmi basnc, P
m
ortalama ya filmi basncndan daha
kk olmaktadr.

Ancak byk apl kaymal yataklarda muylu ile yatak arasna birka noktadan
ya giriinin salanmas iin ya kanallar almas gerekli grlmektedir.

3.3- Kaymal yatak malzemeleri

3.3.1- Kaymal yatak zarfnn (gvdesinin) veya pabularnn malzemeleri

Kaymal yataklarn zarflar (gvdeleri) genellikle pik dkm veya elik dkmden
imal edilirler. Dk mukavemet isteyen yerlerde pik dkmde yksek mukavemet
gereken yerlerde ise elik dkmden imal edilen yatak gvdeleri kullanlrlar.

Kaymal tayc yatak pabular genel olarak elik dkm malzemeden veya
dvme elik malzemeden imal edilirler.
Pik dkm malzemeden imal edilen yataklarn beyaz metal ile kaplanmas
olduka zordur. Buna karn elik dkmden yaplan yatak yzeylerinin kalaylanmas
ve beyaz metal ile kaplanmas daha kolay ve emniyetlidir.



348

3.3.2- Kaymal yataklarda kullanlan beyaz metaller

Kaymal yataklarda kullanlan beyaz metal malzemelerin kimyasal ve mekaniksel
zellikleri eitli standartlarla belirlenmitir. Ancak kaymal yatan alma artlarna
gre standart d beyaz metallerinde kullanlmas mmkndr.

Aadaki izelge 25- de DIN 1703 e gre kaymal yataklarda kullanlan beyaz
metallerin zellikleri ve izelge 26- da ise Keban HES. trbin-generatrlerinin tayc
yataklarnda kullanlan beyaz metalin zellikleri kaydedilmi bulunmaktadr.

Beyaz metal ile kaplam olan kaymal bir yatakta beyaz metalin ana metal
zerine ok iyi yapm olmas ve yapmayan yzeylerin toplam ok iyi yapan
yzeylerin %2 sinden daha kk olmas gerekir. Ayrca yapmayan yzeylerin yatak
kenar ksmlarnda veya toplu halde birarada bulunmamas gerekir. Beyaz metalin ana
metal zerine iyi yapp yapmad ultrasonik malzeme muayene cihazlar ile kontrol
edilebilir.


ZELGE 25- DIN 1703e gre kaymal yataklarda kullanlabilecek beyaz metallerin
zellikleri:

Beyaz metalin iareti
Kimyasal terkibi
Yzey
sertlii
HBr
(kp/mm
2
)

Kullanld
yerler
Sn
(%)
Pb
(%)
Sb


(%)
Cu
(%)
Cd
(%)
As
(%)
LgPbSb 12 - 86 12 1 - 1 18
Normal
zorlanan
yataklarda
LgPbSn 5 (WM 5) 5 78,5 15,5 1 - - 22 Daha yksek
zorlanan
yataklarda. LgPbSn 10 (WM 10) 10 73,5 15,5 1 - - 23
LgPbSn 6 Cd 6 76,5 15 1 0,8 0,7 26
ok yksek
zorlanan
yataklarda. LgPbSn 9 Cd 9 75 14 1 0,5 0,5 28
LgSn 80 (WM 80) 80 2 12 6 - - 27 Darbeli olarak
zorlanan
yataklarda. LgSn 80 (WM 80 F) 80 - 11 - - 28






349

ZELGE 26- Keban HES nitelerinin tayc yataklarnda kullanlan beyaz metalin
zellikleri:

Kimyasal bileimi: % Teknolojik ve mekaniksel zellikler:

Kurun (Pb) %0,06
Kalay (Sn) %80,5
Kadmium (Cd) %1,2
Bakr (Cu) %5,5
Antimuan (Sb) %12,0
Nikel (Ni) %0,3
Arsenik (As) %0,5

Sertlik: 20
o
C de 35 HBr
Sertlik: 50
o
C de 27,9 HBr
Sertlik: 100
o
C de 17,3 HBr
Yumuama scakl: 235
o
C
yi dklebilme scakl: 520
o
C
Ezilme snr :20
o
C de 8,2 kg/mm
2

(DIN 50106 d 0,2) :100
o
C ta 4,9 kg /mm
2

Bklme mukavemeti : bw 39,2 kg/mm
2

(DIN 31660 B/2 Stahl C 10 ile)
zgl arlk : 7 340 kg/mm
3

Dzgn dorusal genleme
Katsays : 20,2 mm/sn
o
C 10-6




3.4- Hidrodinamik yalamal kaymal yataklarn hesaplanmas

Kaymal yataklar hidrodinamik yalama teorisi esas zerine hesaplanr ve
nominal iletme devir saysnda almakta olan kaymal yataklarda sv srtnme
olaynn mevcut olduu ve yatan kabul edilebilir snrlar iinde snd kabul edilir..
Kaymal bir yatan ortalama yzey basnc aadaki gibidir;

P
m
= F / b . d [kp/cm
2
] (129)

Bu eitlikteki;
F = Yataa gelen yk (kp);
b = Yatan boyu (cm);
d = Yatan ap (cm); dir.

Sv srtnme halinde en yksek yalama basnc P
max
=4.P
m
kuvvetini yatak
malzemesi kalc bir deformasyon olmadan tayabilmelidir.

Emniyet faktr olarak 1,5 says seildiinde P
max
6.P
m

d
olmaldr.
Buradaki
d
yatak malzemesinin ezilmesi snr mukavemetidir.

Kaymal yataklarda b/d oran 0,5-1,0 arasnda olmaldr. b/d<0,5 oran uygun
deildir. b/d<0,5 olmas halinde ya basnc decek ve sv srtnme olay
ktleecektir.

350

[ ] cm
S . 2,35 2
d .
h
0
0
+
=

7
S

7
d .
h
0
=


ekil 216-
Kaymal bir yatan
boyutlar ve ykleri,


3.5- Bal yatak boluu (muylu dnme aral)

Yatan gerek ap d ,
Muylunun gerek ap d,
Dnme boluu S=(d-d) dr.
Bal dnme boluu : =S/d dir.

S dnme boluunun en byk ve en kk deerleri olabildii gibi bal
dnme boluunun da en byk ve kk deerleri vardr. Genel olarak bal yatak
boluu yatak malzemesine bal deildir; fakat yatan yzey basncna ve srtnme
hzna gre deimektedir.

deeri 0,5/1 000-1,5/1 000 arasnda deiebilmektedir.

3.5.1- En kk ya filmi kalnl

En kk ya filmi kalnl, muylunun yatak iinde eksantrik olarak dnmesi
halinde meydana gelen en dar yalama aral olarak dnlebilir. Vogelpohle gre
b/d 1 alnmas halinde en dar yalama aral aadaki eitlik ile tespit edilebilir.

(130)

h
0
= En dar yalama aral,
d = Muylu ap,
S
0
= Yatan tama kat says,
R
t
= Kayma yzeylerindeki
przllk derinlii.

(130 a)
h
0
0,0005-0,01 cm = 5-10 m
ekil 217- En dar yalama aral ve przllk
derinlii prensip emas.

Kayma yzeylerinin birbirinden tamamen ayrlmas iin gerekli olan en kk ya
filmi kalnl, iki yzeydeki przllk derinliklerinin toplamndan daha byk
olmaldr.
h
min
R
t
0,8 . h
0
[cm] (131)



351


n .
. P

.
10
.w
. P
S
2
m 5
2
m
0
=
[ ] dev/dak
C . d .
P
0,13 n

m
g

3.5.2 Bal (izafi) ya filmi kalnl =

Bal ya filmi kalnl, muylunun yatak iinde almas esnasndaki
eksantriklik durumunu belirleyen bir tanm says olarak incelenir ve aadaki eitlik ile
ifade edilir:
3.6- Kaymal yatan tama katsays = S
0


Yatak boyutlarna baml olan bu byklk , yatan sv srtnme durumu ile
yklenme durumu da gz nne alnarak aadaki eitlik yardm ile tespit edilir:
Bu eitlikteki;

(132)

P
m
= Yatak yzeyine etkiyen ortalama kuvvet (kp/cm
2
);
= Bal yatak boluu
= Yatak yalama yann dinamik vizkozitesi (kp. san/m
2
);
n = Yatak iindeki muylunun devir says (dev/dak);
3.7- Gei devir says = n
g


Kark srtnmeden sv srtnmeye gei anndaki, yani nite ilk defa
altrlrken kark srtnmeden sv srtnmeye geiteki, nite durdurulurken de
sv srtnmeden kark srtnmeye geiteki devir saysna gei devir says ad
verilir. Vogelpohl e gre gei devir says aadaki eitlik yardm ile tespit edilir :

(133)

Bu eitlikteki;
n
g
= Gei devir says (dev/dak);
P
m
= Yatak yzeyine etkiyen ortalama kuvvet (kp/cm
2
);
= Yatak yalama yann dinamik vizkozitesi (cm );
d = Muylu ap (cm );
C

= Gei katsays.

Gei katsaysnn deeri genellikle 1 ila 2 arasnda deiir. ok iyi
altrlm yataklarda gei katsays 6 ya kadar ykselebilir. Ancak gei devir
saysnn hesaplanmasnda emniyet bakmndan C

=1 alnr.

Aadaki ekil 218- de gei devir says
karakteristik emas gsterilmi
bulunmaktadr.

ekil 218- Durdurulmakta olan bir nitenin
kaymal yatann srtnme
durumu karakteristik erisi.
.0,4) (max 0,3 - 0,04
d
h . 2

0
=
352

[ ] kcal/dak .V F. . 0,14
427
.V.60 . F
Q
R
=
[ ] C t
A .
Q
t
0
0
R
+ =

3.8- Yalama ya miktar (Q)

Sv srtnme olaynn devam edebilmesi iin kayma yzeylerine belirli bir miktar
ya verilmesi gerekmektedir. Kayma yzeylerine iletilmesi gereken ya miktar
Klemencice gre aada kaydedilen eitlik yardm ile hesaplanabilmektedir:

Q 0,0003. d
2
.b .n . [litre/dak] (134)

Bu eitlikteki;

d = Muylu ap (yatan i ap ) (cm);
b = Yatak boyu (cm );
n = Muylunun devir says (dev/dak );
= Yatan bal boluu dur.

3.9- Srtnme scakl , yatak scakl ve soutma ya miktar

Yataklarda srtnmeler nedeni ile meydana gelen scaklk aadaki eitlik ile
hesaplanmaktadr :

(135)

Bu eitlikteki;

Q
R
= Srtnme nedeni ile yatakta
meydana gelen scaklk (kcal/dak);
F = Yataa etkiyen kuvvet (kp);
= Yatak srtnme katsays;
Yatak tama katsays S
0
1 iin
S
3.
iin 1 S ve
S
. 3
0
0
0

= = dr.
V = Muylunun yatak yzeyinden kayma hz (m/san) dir.

Srtnmeler nedeni ile yatakta meydana gelen scakln (snn) bir ksm
yalama ya tarafndan, bir ksm aft ve yatak gvdesi tarafndan alnr.

Yalama ya bir pompa vastas ile devaml olarak devredilerek yalanan
yataklar hari, scakln hemen hemen tamam yatak gvdesi ve aft tarafndan
alnmaktadr. Meydana gelen ve yatak gvdesi ile aft tarafndan dar atlan Q
a
s
miktar ile Q
R
s miktar arasnda belirli bir scaklkta denge olur.

Q
R
= Q
a
= . A ( t - t
0
) [ kcal/dak]
(136)

Bu eitlikten yatan ve yalama yann iletme scakl olan t scakl hesaplanabilir.

(136a)
353

[ ] C t
S A.
.V 042.F.
t
o
0
0
+
|
|

\
|

[ ] lt/dak
) t (t 0,4
Q
) t (t . . C
Q
Q
1 2
R
1 2
R
k

Bu eitlikteki;

t = Yatan ve yalama yann scakl (
o
C );
Q
R
= Yatakta meydana gelen s (kcal/kp);
= Is gei katsays (kcal/dak. m derece);
Sakin havada 0,2 (kcal/dak. m derece);
Hareketli havada 0,3-0,4 (kcal/dak. m derece);
A = Scaklk geiini salayan toplam yzey (m);
t
0
= Ortam scakl (
o
C ) dr.

(136 a) Numaral eitlikteki Q
R
yerine Q
R
= 0,14.F..V deeri ve tama katsays
S
0
>1 iin = 3. /
0
S deeri konulacak olursa t yatak scakl iin aadaki eitlik
elde edilecektir:
(136b)


Yatak ssn datan A toplam yzeyi, A
L
yatak gvdesi yzeyi ile A
w
aft
yzeyinden meydana gelir. A = (A
L
+ A
w
)
Yatak gvdesi yzeyi A
L
.H (B+H / 2) = [( 20 - 25). d.b] eitlii ile hesaplanabilir.
Bu eitlikteki; H = Yatak gvdesi ykseklii (m);
B = Yatak gvdesi genilii (m);
d = Muylu ap (m);
b = Yatak ykseklii (m) dir.
aftn s datan ksmnn yzeyi ise A
w
0,25 A
L
kadardr.

Bir pompa vastas ile yalama ya dolam yaptrlan yataklarda, srtnme
scaklnn bir ksm yatak gvdesi tarafndan dar verilirken byk bir ksm yalama
ya ile soutma suyuna verilmektedir. Byk gl hidrolik trbin-generatr
nitelerinde yataklarn yalama yalar zel bir pompa vastas ile devaml olarak
devridaim yaplarak kapal sistem iinde soutma suyu ile soutulur.

Bu durumda da yine belirli bir scaklkta s dengesi meydana gelir. Meydana
gelen s dengesi aadaki eitlikteki gibidir:
Q
R
= Q
a
= . A (t-t
0
) + C . .Q
k
(t
2
-t
1
) [kcal/dak]; (137)
. A (t-t
0
) = Yatak gvdesinin atlan scaklk [kcal/dak];
C . .Q
k
(t
2
-t
1
) = Ya dolam ile atlan scaklk [kcal/dak];

Yatak gvdesi vastas ile atlan s miktar ya devridaim vastas ile atlan s
miktarndan ok kktr. Bu duruma gre ve (136) numaral eitlik yardm ile gerekli
yalama ya miktar iin aadaki eitlik yazlabilir:

(138)

354

[ ] kp/cm P
) d (D
4

F
P
2
Z m
2 2
a
m

=
Bu eitlikteki;
Q
k
= Gerekli yalama ya miktar (lt/dak);
Q
R
= Srtnme nedeni ile meydana gelen s miktar (kcal/dak);
C. = Ortam zgl scakl (kcal/lt.derece);
Ya iin C. 0,4 (kcal/lt. derece);
Su iin C. 1 (kcal/lt. derece);
t
1
= Yalama yann giri scakl (
o
C );
t
2
= Yalama yann k scakl (
o
C ) dr.

Yalama ya vizkozitesinin fazla deimemesi iin (t
2
-t
1
) scaklklar fark 10-15
o
C yi gememelidir.

Linneckene gre, yalama yann yataa giriteki gerekli basnc P
e
. v
2
/150
(at). Daha nce kaydedildii gibi = Yatan bal boluu, v = muylunun kayma hz
(m/san) dr.

3.10- Kaymal tayc yataklarn hesaplanmas

3.10. 1- Dz tabla eklindeki kaymal tayc yataklar

Tayc yataklarn en basit ve pratikte en az kullanlan eklidir. Bu tip yataklarda
alma esnasnda srtnen yzeyler arasndaki yk dalm, aadaki ekil 219- da
grld gibi, hiperbol eklinde olup orta ksmlardaki basn teorik olarak sonsuza
kadar ykselir. Bu durum yatan ar derecede snmasna ve abucak tahrip olmasna
neden olur. Orta ksmdaki bu sakncann azaltlmas iin ekil 219- da grld gibi
alt para halka eklinde yaplr. Bu tip kaymal tayc yataklar kk devirlerde ve az
ykl durumlarda kullanlabilirler.




P
m
= Ortalama yzey basks (kp/cm );
F
a
= Eksenel yk (kp);
D = Tayc halkann d ap (cm);
d = Tayc halkann i ap (cm);
P
mz
= Kabul edilebilir yzey basks (kp/cm).

d/D 0,5 - 0,6 olarak seilmelidir.


ekil 219- Dz tabla eklinde kaymal
bir tayc yatak emas.


Bu tip yataklarda ilk hareket srtnme momenti ifadesini aadaki gibi kaydedebiliriz:

355

M
Ra
= Srtnme momenti (kp.cm);
F
R1
= Halka yzeyinin arlk dairesi zerine etkiyen srtnme kuvvetlerinin bilekesi
(kp);

1
,r,R = ekil 219- da grlmektedirler;

0
= lk hareket esnasndaki srtnme katsays.

Normal devirle alan tayc yatak balndaki M
R
srtnme momentinin
deeri M
R
=F
R2
.
2
=F
a
..(D+d/4) (kp.cm) olup bu durumdaki M
R
srtnme momentinin
deeri, M
Ra
srtnme momentinin deerinden daha kktr.

Bu tip yataklarda yalama kanallarnn veya ya alma azlarnn bulunmay
nedeni ile hidrodinamik sv srtnme olay gerekleemez. Sv srtnme sadece
hidrostatik yalama ile temin edilebilir.

3.10.2- Hidrodinamik yalamal pabulu tayc yataklar

ekil 219- da grlen tayc halkay paralara ayrmak ve bu paralara ya
azlar amak suretiyle hidrodinamik yalamal pabulu tayc yataklar elde edilirler.
Hidrodinamik yalamal pabulu tayc yataklar daha iyi yalandklar ve daha iyi
souyabildikleri iin ok byk yklerde kullanlabilirler.

Aadaki ekil 220 a- ve b- de tayc yatak tablasnn (halkasnn) paralara
blnmesi ve ya alma azlarnn almas ile ilgili prensip emalar grlmektedir.



ekil 220- Hidrodinamik yalamal tayc yatak alt halkalarnn paralara ayrlmas ve
ya alma azlarnn tekili prensip emalar.

Prensip olarak pabulu tayc yataklar da normal kaymal yataklar gibi
hesaplanrlar.

Bu tip yataklarda pabularn toplam tama yzeyi, tayc balk halkas
yzeyinin % 80i kadar olmaldr. Ayrca, ekil 220 b- de grlen b pabu genilii
b 0,3 d
m
ve pabu boyu ise b kadar olmaldr. Bu durumda P
m
ortalama yzey
basks aadaki eitlikteki gibi olacaktr:
356

[ ]
[ ] m h
P
. .b.n d
. 5,6 h
cm h
P
. n . .b d
. 0,00056 h
min
m
m
o
min
m
m
o
>
>
( ) [ ] m b d h
3
2
m in m
+
] [kp/cm
b . d
F . 0,4
b . 0,3 . d . 0,8
F
P
2
m
a
m
a
m
=
(140)


Bu eitlikteki;
F
a
= Tayc yataa etkiyen eksenel kuvvet (kp);
d
m
= Tayc yzeyin ortalama ap (cm);
b = Tayc yzeyin genilii (cm); dir.

Hidrodinamik yalamal pabulu tayc yataklarda normal iletme artlarnda
oluan en kk ya filmi kalnl, ayn zamanda tayc yatak pabucundan muyluyu
yukar doru kaldrmaya alan ya filmi kalnl olup, aadaki kadar olmaldr:




(141)


Gersdoferin aratrma almalarna gre h
min
deeri yle olmaldr:

(141a)


(141) numaral eitlikteki d
m
, b ve P
m
deerlerinin anlamlar (140) numaral
eitliin altnda aklanmtr.

n = aftn devir says (dev/dak);
= Yan dinamik vizkozitesi (kp.san/m
2
);
h
min
= En kk ya filmi kalnl (cm veya m).

ekil 220- de grlen t derinlii, pabucun muylu dn yn kenarnda t 1,25.h
0

ve dier kenarna yaklatka da t 0 mertebesinde almaldr.

Hidrodinamik yalamal pabulu tayc yataklarda sv srtnme durumunda
tanabilecek en byk yk aadaki eitlik ile tespit edilir:

F
max
16 . d
m
. b
2
. n. [kp]
(142)

Bu eitlikteki d
m
, b, n ve deerlerinin anlamlar daha nceki eitliklerde
akland gibidir.

Bu tip yataklarda F
max
/F
a
oran, yatan iletmedeki alma emniyeti ve
gvenirlii olarak deerlendirilir. rnein 5 kat bir emniyet faktr alnrsa, yani
F
max
=5 F
a
olarak alnrsa (142) numaral eitlikten yararlanlarak ya vizkozitesi
tespit edilebilir.
357

[ ] dev/dak
. b . d . 16
F
n
2
m
a
g


b . P
v .
0,3.
m
=
Dey eksenli hidrolik trbin-generatr nitelerine ait tayc yataklar iin n
g

gei devir saysn aadaki eitlik yardm ile hesaplayabiliriz:


(143)


Bu eitlikteki F
a
, d
m
, b, ve deerlerinin anlamlar daha nceki eitliklerde
akland gibidir.

Gvenli bir iletme iin mutlaka n
g
<n olmaldr.

Bu tip yataklarda kayma yzeyleri arasna mutlaka iletilmesi gereken ve ya
filminin kararl olmas iin gerekli olan ya miktar aadaki eitlik yardm ile
hesaplanr:

Q 4,2 . Z . b. v. h
0
[lt/dak ] (144)

Bu eitlikteki b, h
0
nceki eitliklerde akland gibidir;

Z = Tayc yatan pabu (lokma) says ;
V = Tayc baln (muylunun) evresel hz (m/san);
V = . d
m
. n/60 (m/san).

Bu tip yataklarda srtnmeler nedeni ile meydana gelecek olan s miktar da
(135) numaral eitlik yardm ile hesaplanabilecektir. Ancak bu tip yataklar iin
srtnme katsaysn aadaki eitlikten tespit etmek gerekmektedir:


(145)

Bu eitlikteki , v, P
m
ve b deerlerinin anlamlar daha nceki eitliklerde
akland gibidir.

Yine bu tip yataklardaki t scaklk ykselmesi de (136 b) numaral eitlik yardm
ile hesaplanabilmektedir. Ancak, (136 b) numaral eitlikteki b deerinin yerine tayc
yataklar iin d
m
ortalama ap deerinin konulmas gerekmektedir. A deeri yerine de
tayc yatan sadece ya ile temas eden yzeylerinin toplamnn alnmas
gerekmektedir.

Aadaki ekil 221- de dey eksenli bir hidrolik trbin-generatr nitesine ait
hidrodinamik yalamal pabulu tayc yatan kesit emas gsterilmi
bulunmaktadr. Bu tayc yatan yalanmas iin gerekli olan ya, kapal bir devre
iinde devaml olarak soutuculardan ve filtreden geirildikten sonra ya memelerinden
yatak pabularna soutulmu olarak intikal ettirilmektedir.

358


ekil 221-

Dey eksenli bir hidrolik trbin
generatr nitesinde kullanlan
hidrodinamik yalamal pabulu
tayc yatan kesit emalar.

a)

1- Tayc balk halkas,

2- Tayc balk,

3- Pabular (lokmalar),

4- Ya filtresi,
b)
5- Ya memeleri,

6- Ya borusu.

c)







ekil 222 Gc N
n
= 67 500 kW, devir says n
n
= 375 dev/dak , dey yk P
d
= 445
ton olan dey eksenli Francis tipi bir hidrolik trbin-generatr nitesine
ait tayc yatak kesiti.

359


Aadaki ekil 223 a- ve b- de ise yatay eksenli ve 142 000 BG gcnde bir
hidrolik trbin-generatr nitesinin tayc yata emas ve yarm fotoraf gsterilmi
bulunmaktadr.

a) b)

ekil 223- Yatay eksenli bir hidrolik trbin-generatr nitesinde kullanlan
hidrodinamik yalamal pabulu tayc yatak.

3.11- Trbin klavuz yataklarnn konstrksyonlar

Aadaki ekil 224- ve 225- de hidrolik trbinlerde kullanlan klavuz
yataklarnn konstrksyon ekilleri prensip emalar gsterilmi bulunmaktadr.





ekil 224-
aftla beraber ya haznesi
dnen ve yalama ya aft
zerine alm helisel kanal
ile devridaim edilen bir trbin
klavuz yata prensip emas.

38 G = Yatak scakl
kontrol sistemi;

99 = Ya seviyesi kontrol
sistemi;




360

ekil 225-
Yalama ya pompa
vastas ile devridaim edilen
bir trbin klavuz
yatann prensip
emas.

38 G = Ya scakln
kontrol sistemi;

99 = Ya seviyesini
kontrol sistemi;

96 W = Soutma suyunu
kontrol sistemi;

PQ
1
ve PQ
2
= Ya pompalar;

r
1
ve r
2
= Tek ynl valfler;



3.12- Tayc yataklarn konstrksyonlar

Aadaki ekil 226- da tayc bir yatan kesit emas ve ekil 227- de ise
tayc yatak pabularnn fotoraf grlmektedir.



ekil 226- Dey eksenli bir hidrolik trbin-generatr nitesinde kullanlan tayc bir
yatan kesit emas.
361



ekil 227- Dey eksenli bir hidrolik trbin-generatr nitesinde kullanlan
tayc yatak pabularnn grn.

3.13- Hidrodinamik yalamal kaymal yataklar ile ilgili saysal rnek

Devir says n = 1 500 olan yatay eksenli bir generatrn kaymal klavuz yatana
etkiyen yk F= 1 800 kp dur.

Bu yatak iinde dnen aft ap d = 80 mm olduuna gre:

a) En uygun yatak malzemesini seelim;
b) Yatak geniliini ve yzey basksn hesaplayalm;
c) Yatak boluunu ve kayma yz kalitesini tayin edelim;
d) Gei devir saysn hesaplayalm;
e) Gerekli yalama ya miktarn tespit edelim;
f) Scaklk (snma) kontroln yapalm;
g) Uygun grlen normal yalama yan belirleyelim.

zmler

a) yi bir kayma zellii, yksek kayma hz ve az miktarda zorlanma iin izelge
25- deki kalay ve kurun alam Lg Pb Sn

5 (WM5) malzemesi uygun
grlmtr.

b) b/d oran = 1 olarak alnarak yatak genilii b = d = 80 mm seilmitir.

Ortalama yatak basnc P
m
=F/d . b=1 880/9,9= 8 kp/cm
2
olarak hesaplanmtr.

Seilen bu yatak metalinin ezilme mukavemetinin yeterli olup olmadnn
kontrol edilmesi gerekir.
362

Yataktan beklenilen sv srtnme iin geerli olan P
max
6 . P
m

d
dr.
Lg

Pb

Sn 5 beyaz metali iin 20
o
C deki ezilme mukavemeti
d
= 690 kp/cm
2
> P
max

dr. Bu duruma gre yatak boyu b = 80 mm yeterlidir.

c) En uygun yatak boluunun tayini iin en uygun bal yatak boluu tespit edilir.

Yatak yzeyine etkiyen ortalama bask kuvveti P
m
=28 kg/cm ve kayma hz
V= . d
n
/ 60 = . 0,08. 500 / 60 = 6,3 m/san iin bal yatak boluu
1,6 / 1 000 0,0016 olarak seilir.

= 1,6 / 1 000 ve d = 80 mm iin geme tolerans olarak H8/e8 seilir.
80 H8 iin 0 + 54 ve e8 iin -72, -126 dr.

Bu duruma gre ortalama yatak boluu S = 126 m olarak tespit edilir.

Uygun bir kayma yz kalitesi tespit edebilmek iin nce (130a) numaral eitlie
gre en kk ya filmi kalnl tespit edilir.
Bylece minimum yalama kalnl h
min
0,8 h
0
0,8 . 18 14 m olarak tespit
edilir. (178) numaral eitlie gre R
t
= h
min
= 14 m olduundan yatan kayma
yzeyindeki przllk derinlii R
t
7 m olarak tespit edilmi olur. zen gsterilerek
hassas torna edilmi beyaz metal kapl yataktaki przllk derinlii R
t
6-10 m
arasnda olacandan R
t
7 m yzey przlln elde etmek mmkn olabilecektir.

d) (133) numaral eitlie gre n
g
gei devir says tespit edilir.
Ya vizkozitesi = 0,0021 ve gei katsays C

= alnmtr. n
g
= 220 dev/dak
olduuna gre n/n
g
= 1 500/220 = 6,8 olacaktr. n/n
g
= 6,8>v = 6,3 m/san
olduundan dolay bu yatak mutlaka sv srtnme blgesinde ve gvenilir bir
ekilde alacaktr.

e) Sv srtnmenin devaml ve muntazam bir ekilde srmesi iin gerekli olan
yalama ya miktar (134) numaral eitlie gre Q 0,0003.d
2
.b.n.
0,0003. 8
2
.8.1 500.0,0016 0,37 litre/dak.
Bu miktar ya, aftn srtnmesi ile yatak yzeylerine rahatlkla alnabilecektir.

f) nce (135) numaral eitlie gre yatakta meydana gelecek s miktarn
hesaplayalm,
Q
R
0,14 .F. .v
dev/dak 220
1 . 8 . 0,0021
28
0,13
.C d . n
P

.
0,13 n

m
g

0,0032
2,3
0,0016 . 3
S
. 3
1 S
o
o
= = = > iin;
m 18 cm 0,0018
7
8 . 0,0016
7
d .
h
o

<
363

[ ] [ ] [ ] C 84 C 20
0,2 . 0,4
5,1
t , C t
A .
Q
t
o o o
0
R
= + = + =
000 1 . ). t (t
) - (1 . .n d . . . F . 9,8 . 0,24
Q
ts 1 2
y n m t
2

=
Q
R
0,14 . 1 800 . 0,0032 . 6,3 = 5,1 kcal/dak

Is datm yapan toplam yzey A = A
L
+ A
w
dir.

A
L
25 . b . d 25 . 0,08 . 0,08 0,16 m
2
dir.

A
w
0,25. A
L
0,25.0,16 0,04 m
2
dir.

Toplam yzey A 0,20 m
2
dir.

(136 a) eitlii yardm ile yatan iletme scakl;

olarak gerekleecektir.


g) t = 84
o
C scaklk iin dinamik vizkozitesi

= 21 cP olan bir yalama ya seilmitir.


3.14 Tayc yatak yalama ya soutma suyu debisinin hesaplanmas


(146)


Bu eitlikteki:

Q
2
= Tayc yatan yalama yan soutma suyu debisi (m
3
/dak);

F
t
= Hidrolik ve mekanik yk dahil olmak zere tayc yataa etkiyen toplam
maksimum yk (kp);

= Tayc balk halkas ile pabular arasndaki srtnme katsays 0,002 - 0,003
dr;

d
m
= Tayc balk halkasnn ortalama ap olup deeri d
m
= ( d
1
+d
2
)/2=(D+d )/2 dr

n
n
= Generatrn nominal devir says (dev/dak);

y
= Tayc yatak ya haznesinin s datma etkisi olup deeri 0,05 civarndadr;

ts
= Tayc yatak yan soutan soutucularn verimi olup deeri 0,80 civarndadr.



364

( )
( )

000 1 . . t t
60 . ) - (1 . 1 . N . 0,24
Q
gr 1 2
g g g
1

=
[ ] kW

h
.
60
Q
. 9,8 N
p
pm
=
4- GENERATRLER LE LGL BAZI MEKANKSEL HESAPLAMALAR

4.1- Generatr soutma suyu debisinin hesaplanmas

(147)


Bu eitlikteki;

Q
1
= Generatr havasn soutma radyatrlerinden dakikada geecek olan soutma suyu
debisi (m
3
/dak);
N
g
= Generatrn maksimum k gc (kW);

g
= Generatrn verimi 96-98 %;

g
= Generatr d muhafazasnn s datma etkisi 0,05;
t
2
= Generatr soutma radyatrnden kan su scakl (
o
C );
t
1
= Generatr soutma radyatrne giren su scakl (
o
C );
Genellikle t
2
- t
1
= 10
o
C olarak alnr.

gr
= Generatr havasn soutma radyatrlerinin verimi
Genellikle
gr
= 0,80 olarak alnr.

4.2- Toplam soutma suyu debisinin hesaplanmas

Toplam soutma suyu debisi, (146) numaral eitlik yardm ile hesaplanan Q
2

debisinin ve (147) numaral eitlik yardm ile hesaplanan Q
1
debisinin toplamlarnn
%20 fazlas kadar alnmaldr.

Q = (Q
1
+Q
2
) . 1,2 [m
3
/dak] (148)

4.3- Soutma suyu pompas tahrik motorunun gcnn hesaplanmas

(149)


Bu eitlikteki; N
pm
= Soutma suyu pompas tahrik motorunun gc (kW);
Q = Gereken toplam soutma suyu debisi (m
3
/san);
h = Soutuculardaki kayplar dahil pompann basma ykseklii (m);

p
= Soutma suyu pompasnn verimi (%)

4.4- Saysal rnekler

Ayvack (Hasan Uurlu ) HES. her bir generatrnn gc N
g
= 145 000 kW,
devir says n
n
= 167 dev/dak, generatr soutucularnn verimi
gr
= 0,80, tayc
yatak soutucularnn verimi
ts
= 0,80, generatrn verimi
g
= 0,96, generatr
d muhafazasnn s datma etkisi
y
= 0,05, tayc yatak haznesinin s datma
etkisi
g
= 0,05, soutma suyunun k ile girii arasndaki scaklk fark t
2
-t
1
=10

365

( ) ( )
( )
( ) ( )
/dak. m 9,918 Q
9,918
1000 . .0,80 10
.60 0,05 1 . 0,96 - 1 . 000 145 . 0,24
Q
/dak. m
000 1 . . t t
60 . 1 . 1 . N . 0,24
Q
3
1
1
3
gr 1 2
g g g
1
=
=

=
( )
( )
( )
/dak. m 1,02 Q
1,02
000 .1 .0,80 10
0,05 1 . 167 . 2,35 . . 0,03 . 986 . 9,8 . 0,24
Q
/dak. m
000 1 . . t t
1 . n . d . . . F . 9,8 . 0,24
Q
3
1
1
3
ts 1 2
y m t
2
=
=

=
kW 123
0,60
35
.
60
13
. 9,8 N
kW

h
.
60
Q
. 9,8 N
pm
p
pm
= =
=
o
C tayc yataa etkiyen toplam yk F
t
= 986 ton, tayc balk halkas ile tayc
yatak pabular arasndaki srtnme katsays = 0,003, tayc balk halkasnn
ortalama ap d
m
= 2,35 m, soutma suyu pompasnn verimi
p
= 0,60 ve pompann
toplam basma ykseklii h = 35 m olduuna gre:

a) Generatr havasn soutma suyu debisini,

b) Tayc yatak yalama yan soutma suyu debisini,

c) Toplam soutma suyu debisini,

d) Soutma suyu pompasnn gcn hesaplayalm:


zmler


a)










b)







c) Q = (Q
1
+Q
2
). 1,2 = (9,918 + 1,02). 1,2 = 13

Q = 13 m
3
/ dak.



d)




366


4.5.- Generatr statoru ayaklarna etkiyen kuvvetlerin hesaplanmas

a) nite almaz iken

Yatay ykler: = 0 ton
Dey ykler: kaz generatr statorunun arl = 12 ton
Ana generatr statorunun arl = 170 ton
Generatr hava soutucularnn arl = 10 ton
kaz generatr stator kprs arl = 41 ton
----------------------------------------------------------------
Dey ykler toplam .............................= 233 ton

b) nite normal artlarda alrken

Toplam dey yk: = 233 ton
Yatay ykler:

Dndrme momenti M
d
=0,974 . N
g
/n
n
.
g
(ton.m)

N
g
=145 000 kW
n
n
=167 dev/ dak

g
= 0,98 (generatr verimi)

Aadaki ekil 228- de grld gibi stator ayaklar tespit civatalarnn orta
noktalarndan geen daire ap D
sa
= 9,8 m olduundan stator ayaklar tespit
civatalarna etkiyen kuvvetlerin yarap R
sa
=D
sa
/2 = 4,9 m dir.

Bu duruma gre stator ayaklarnn tespit civatalarna etkiyen yatay ykn
mertebesi = M
d
/R
sa
(kp) dr.

Stator ayaklarnn tespit civatalarna etkiyen yatay yk = 864,5 ton.m / 4,9 m
= 176,4 ton dur.


ekil 228- Ayvack HES. generatr statoru
ayaklar tespit civatalarnn balant ekli
prensip emas.



24 adet tespit civatas (M 90)

m . ton 5 , 864
0,98 . 167
000 145
. 974 , 0 M
d
= =
367

c) Generatrn 3 faz ksa devre olmas halinde

Dey ykler = .......................................................... 233 ton .
Yatay ykler = Normal artlarda almadaki
Yatay yk . n to 980
0,18
1

.
176,4
' ' X
1
d
= =

d) Generatr 1 faz ksa devre olmas halinde

Dey ykler = ........................................................... 233 ton
Yatay ykler = Normal artlardaki almadaki
Yatay yk.
' ' X X
6 , 2
d 2
+

Yatay yk = ton. 274 1
0,18 0,18
2,6
. 4 , 176 =
+


e) Generatr frenlerinin almas esnasnda

Frenler normal artlarda ve dengeli olarak alyor ise:
Dey ykler = ................................................................ 233 ton.
Yatay ykler = ................................................................ 0 ton.

Bu durumda, generatr tek faz ksa devreye maruz kaldndan meydana gelen
yatay yklerin mertebesi en yksek deerde olduundan generatr stator ayaklarnn
tespit civatalarnn 1274 ton yke dayanabilecek ekilde boyutlandrmalar gerekecektir.

4.5.1- Generatr statoru ayaklarnn tespit civatalarnn hesaplanmas


24 adet 56 x 37 cm
ebadnda elik plaka


24 adet M 90 cvata


ekil 229- Generatrn
stator ayaklarnn tespit
civatalar ve plakalarnn
yerletirilmesi emas.



0,18 ' ' X
d
=
0,18 ' ' X ; 18 , 0 X
d 2
= =
368

Dey ykler nedeni ile stator ayaklarnn oturduu beton yzeylerin gerilmesi:

Dey yklerin dald toplam yzey S=24.56.37 (cm
2
)
Beton gerilmesi = ) (kp/cm 4,68
) (cm 37 . 56 . 24
(kp) 000 233
2
2
=

elik plakalarn altndaki temel betonu 40 kp/cm gerilmeye (ezilme gerilmesine)
dayanabileceinden emniyet faktr 40/4,68 9 olacaktr.

Generatrn 1 faz ksa devre olmas halinde tespit civatalarn kesmeye alacak
olan yatay kuvvet 1 274 000 kp olduuna ve stator ayaklarnn tespit iin 24 adet cvata
kullanldna gre her bir tespit civatasna etkiyecek olan yatay kesme kuvvetinin
deeri 1 274 000/24 =53 083 kp olacaktr.

Civatalarn imal edildii malzemenin kesme gerilmesi mukavemeti = 1 000
kg/cm
2
olarak alndnda her bir civatann kesiti 53 083/1 000 = 53 cm
2
olacaktr. Bu
durumda her bir civatann ap kolayca tespit edilebilecektir: 53 = . d/4;
d = / 53 . 4 8,2 cm; d 3 olarak tespit edilecektir.

Ancak her bir civatann ap d = 3,5= 90 mm olarak seilmelidir.

4.6- Tayc yatak kprs ayaklarna etkiyen kuvvetlerin tespiti

a) nite almaz iken:

Dey ykler: kaz generatr rotoru = 11 ton
Ana generatr rotoru ve aft = 325 ton
Trbin rotoru ve aft = 80 ton
Tayc kpr = 59 ton
--------------------------------------------------------
Toplam = 475 ton
Yatay ykler: = 0 ton

b) nite normal artlarda alrken:
Yatay ykler: = 0 ton

NOT: Tayc balk halkas ile tayc yatak pabular arasndaki srtnme
katsays = 0 olarak kabul edilmitir.
Yatay yk = Dey yk. = 0 olarak hesaplanmtr.

Dey ykler:

Dner ksmlarn toplam mekanik arl ........ = 475 ton
Hidrolik yk ..................................................... = 570 ton
-----------------------------
Toplam =1 045 ton
369

c) Generatr frenlerinin almas esnasnda

Generatr frenlerinin ayn zamanda ve dengeli olarak almas esnasnda
meydana gelen yatay kuvvetler aadaki gibi hesaplanmtr ;
ekil 230- Frenleme esnasnda fren silindirlerine ve tayc kpr ayaklarna etkiyen
yklerin prensip emas.

Generatr frenlerinin hava basnc P
f
= 15 kp/cm
Fren pistonlarnn ap d
f
= 196,2 mm
Fren pistonlarnn says Z
f
= 8 adet
Fren diski ile frenler arasndaki srtnme katsays
f
= 0,27 olduuna gre:
c.1) Fren pistonlarna etkiyen dey yk
4
d .
.
P . Z F
2
f
f f d

=
c.2) Fren silindirleri tespit civatalarna etkiyen yatay kesme kuvveti =F
T


F
T
=
f
. F
d
= 0,27. 36,3 = 9,8 ton = 9 800 kp

c.3) Tayc kpr ayaklarnn tespit civatalarna etkiyen yatay kesme yk =F
H


Bu durumda tayc yatak kprs ayaklarnn altna konan elik plakalarn
yzeyini, temel betonun ezilmemesi iin, 1045 ton yke dayanacak ekilde hesap
edilmesi gerekmektedir. Tayc yatak kprs ayaklarnn tespit civatalarnn
kesitlerinin, kesme ynnden 6,7 ton yatay kuvvete dayanabilecek ekilde ve fren
silindirlerinin tespit civatalarnn ise yine kesme ynnden 9,8 ton yatay kuvvete
dayanabilecek ekilde hesaplanmas gerekmektedir.

ton 36,3 kp 300 36
4
62 , 19 .
. 15 . 8 F
2
d
= = =

6 700 kp 6,7 ton
3,5
8 2,405 . 9,
R
. F R
F
tk
T g
H
= = =
370

Aadaki ekil 231- de tayc kpr ayaklarnn altna konacak elik plakalar ile
ayaklarn tespit civatalarn say ve boyutlar kaydedilmi bulunmaktadr.



16 adet 45 x 50 cm elik plaka

16 adet M 48 tespit civatas




ekil 231- Tayc kpr
ayaklarnn plakalarnn ve
tespit civatalarnn boyutlarn
gsteren prensip emas.


Tayc kpr ayaklarnn altndaki temel betonun gerilmesi


4.7 Tayc yatak kprs ayaklarnn tespit civatalarnn hesaplanmas

Tayc yatak kprs ayaklarnn tespit civatalarnn kesiti sadece frenleme
esnasnda meydana gelen yatay kuvvetin mertebesine gre hesap edilmemektedir.

Tespit civatalarnn kesitleri en kt artlar gz nne alnarak , rnein, nite
alrken her hangi bir arza nedeni ile tayc yatak yalamasnn yok olmas ve
tayc yatak pabularnn beyaz metal kaplamasnn hasar grerek tayc balk
halkasnn yatak pabularna srtmesi ve aradaki srtnme katsaysnn = 0,28
deerine kadar kmas halinde meydana gelen yatay kuvvetin tayc kpr ayaklarnn
tespit civatalarn kesememesi veya elastik deformasyon snr dnda zorlayamamas
prensibi esas alnarak hesaplanrlar.

rnein Ayvack HES. generatrlerine ait tayc yatak kprs ayaklarnn
M 48 mm apndaki 16 adet tespit civatas, frenleme esnasnda meydana gelen
F
H
= 6,7 ton yatay kesme kuvvetine dayanabilecek ekilde hesaplanmam;
ton 289,5 ton/cm 1 . 16
.
4
4,8 .
F
2
2
H
= = yatay kesme kuvvetine dayanabilecek ekilde
hesaplanmtr.




2 2
2
40kp/cm 29 kp/cm
m 16.45.50 c
kp 1 045 000
< =
371

2
2
5
A
1

784 kp/cm
070 cm 1
kg 8,4.10
S
F
= = =
3,2
784
2500

a
= = =
4.8- Ambalman hz esnasnda generatr rotor kutuplarnda meydana gelen
gerilmelerin hesaplanmas

Veriler: Aadaki ekil 256- da grlen rotor kutbunun
A-A kesiti S
A
= 1 070 cm
B-B kesiti S
B
= 950 cm

Rotor kutbu ekirdeinin imal edildii malzemenin elastik deformasyon (akma snr)
mukavemeti
a
= 2 500 kp/cm
Ambalman devir says (% 195 nominal devir) = 325 dev/dak;
Her kutbun A-A kesitine etkiyen merkezka kuvvet = F
1
= 8,4.10
5
kp;
Her kutbun B-B kesitine etkiyen merkezka kuvvet ile rzgar kuvvetinin toplam
= F
2
= 8,8.10
5
kp olduuna gre:

A A kesitindeki gerilmeler:

a) ekme gerilmesi:


b) Akma snr gerilmesine gre emniyet faktr

B B kesitindeki gerilmeler:

a) Kesme gerilmesi:
k
= 650 kp/cm
b) Eme gerilmesi:
e
= 640 kp/cm
c) Toplam kark gerilme:
ke
=
k
+
e
=1 290 kp/cm
d) Akma snr gerilmesine gre emniyet faktr 94 , 1
290 1
500 2
ke
a
= = =

ekil 232-
Rotor kutbunun krlang
kuyruu ksmndaki gerilme
ynnden kritik kesitleri
gsterir prensip emas.



4.8.1- Generatr rotor gbeindeki gerilmelerin hesaplanmas

Aadaki ekil 233- de basit prensip emas verilen generatr rotor gbeinde
kutuplarn baland krlang kuyruu ksmn orta ksmnda geen C-C kesitindeki
gerilmeler:
372

57 , 1
860 2
500 4

kt
a
= = =
( )
( ) K
.
n
n

.
H/2 1
.
n
/2 t t . N . 364
GD
r
n r 3/2
2
c d 2

+
+
=
a) Rotor sann akma snr gerilmesi
a
= 4 500 kp/cm ;
Rotor salarnn d yar ap r
2
= 394,2 cm;
Rotor salarnn i yar ap r
1
= 347 cm;

b) Rotor salarnn her birinin d
evresindeki gerilme
1
= 91 kp/cm ;

c)
1
gerilmesi nedeni ile rotor
gbeinin i evresinde meydana
gelen gerilme zorlamas
2
= 1 050 kp/cm;

d) Dnme nedeni ile rotor
gbeinin i evresinde
meydana gelen gerilme
zorlamas
3
= 1 810 kp/cm;

e) Karmak toplam zorlama gerilmesi
kt
= 1 050 + 1 810 = 2 860 kp/cm;

f) Akma snr gerilme zorlamasna gre emniyet faktr







ekil 233-
Generatr rotor gbei
sacnn gerilmeler
ynnden kritik olan
C C kesiti basit emas.

r
1
= Rotor nvesi i yar ap,
r
2
= Rotor nvesi d yar ap.




4.9-Trbin-generatrn dner ktlesinin atalet momenti GD deerinin
hesaplanmas

Hidrolik bir trbin generatr nitesinin dner ksmlarnn (dner ktlesinin) atalet
momenti GD deeri aadaki eitlik yardm ile hesaplanmaktadr:

(150)


373

Bu eitlikteki;

GD = Atalet momenti [ton. m];
N = nitenin gc [kW];
t
d =
Hz reglatrnn l zaman [san];
t
c
= Trbin ayar kanatlarnn kapanma sresi [san];
n = nitenin nominal devir says [dev/dak];
H = Yk atma esnasnda meydana gelen ani geici basn ykselmesi [m];
n
r
= (n
d
- n/n) - ;
n
d
= Ambalman devir says [dev/dak];
n = Ani geici oransal devir says ykselmesinin maksimum deeri - ;
K = Sabit katsays = 0,80 ila 8,90 dr.

Ayvack HES. niteleri iin:
N = 140 000 kW; n
r
0,95;
t
d
= 0,25 san;
n
= 0,35;
t
c
= 6,8 san; K = 0,85;
n = 166,7 dev/dak; GD =15 400 ton.m dir.
n
d
= 325 dev/dak;

4.10- Doankent B HES. generatr ile ilgili baz mekaniksel saysal rnekler

4.10.1- Generatr stator ayaklarna etkiyen kuvvetlerin hesaplanmas;

a) nite almaz iken:

Dey ykler:
Generatr statorunun sabit ksmlarnn arl = 85 ton
Generatrn dner ksmlarnn arl =107 ton
Trbinin dner ksmlarnn arl = 14 ton
Toplam =206 ton
Yatay ykler: = 0 ton

b) nite normal artlarda alrken

Dey ykler:
Generatr statorunun sabit ksmlarnn arl = 85 ton
Generatrn dner ksmlarnn arl =107 ton
Trbinin dner ksmlarnn arl = 14 ton
Hidrolik yk =105 ton
Toplam G
1
= 311 ton

Tayc yatak kprs stator zerine oturtulmu olduundan 311 ton olan dey
ykn tamam statorun ayaklar zerine etkimektedir. Stator ayaklarn beton zemine
balayan yzeyler aadaki ekil 234- de gsterilmi bulunmaktadr. ekil 234- den
grld gibi stator ayaklarn beton temele balayan plakalarn alan A
1
=50x95x6
374

adet = 28 500 cm dir. Bu duruma gre normal iletme halinde stator ayaklarnn beton
zemine etkiyen P
1
basncnn deeri
2
1
1
1
kp/cm 84 , 10
500 28
000 311
A
G
P = = =


ekil 234- Doankent B HES. generatr stator ayaklar basit emas.

Yatay ykler:
Dndrme momenti M
dn
= 0,974. N
g
/n (ton.m)
N
g
= 45 000 kVA, n = 375 dev/dak. olduundan.
M
dn
= 0,974 .45 000 / 375 = 116, 9 ton.m

Stator ayaklarnn tespit edildii dairenin ortalama ap D = 5,6 m, yarap
R = 2,8 m olduundan stator ayaklarn etkiyen teetsel yatay yk = F =M
dn
/ R =
116,9 / 2,8 = 41,75 ton.

Stator ayaklarnn yatay teetsel yklere kar beton zeminle temas eden yzeyi
= A
2
= 29. 50. 6=8 700 cm dr.

Normal iletme halinde stator ayaklarnn beton zemine etkiyen yatay teetsel yk
basnc = P
2
= 41 750 / 8 700 = 4,80 kp/cm dr.

c) Generatrn 1 faz ksa devre olmas halinde:

Meydana gelen ksa devre momenti M
dmax
= 6,52. M
dn


M
dmax
= 6,52.116,9=762,19 ton.m

Stator ayaklarna etkiyen yatay teetsel yk = F
1


F
1
=M
dmax
/ R = 762,19/2,80 =272, 21 ton,
375

[ ] ton G . n . 10 . 1,119 . G
.
g
W
F
2 d
5
2
2
m

= =
Stator ayaklarnn beton zemine temas eden dey yzeylerine etkiyen teetsel
yk basnc =P
2
= F
1
/A
2
=272 210 / 8 700 P
2
= 31,29 kp/cm dr.

d) Tayc yatan hasar grmesi halinde:

Meydana gelen moment M = .G
2
. R
1
(ton . m)
= Tayc balk halkas ile hasarl tayc yatak pabular arasndaki srtnme
katsays;
G
2
= Hidrolik yk dahil komple dner ktlenin arl;
R
1
= Tayc yatak pabularnn dizildii dairenin ortalama yarap.
Doankent B HES. generatr iin = 0,3
G
2
= 14+107+105 = 226 ton
R = 0,45 m olduundan;
M=0,3. 226. 0,45=30,51 ton.m dir.

Stator ayaklarna etkiyen yatay teetsel yk =F
2
=M/R

F
2
=30,51/2,80=10,90 ton=10 900 kp

Aadaki ekil 235- de grlen stator ayaklarnn beton zemine temas eden dey
yzeylerine etkiyen yatay teetsel yk basnc =P
3
=F
2
/A
2
=10 900 / 8 700 =1,25 kp/cm
dir.



6 adet stator aya


ekil 235-
Stator ayaklar
yerletirilmesinin
basit prensip
emas.


F
u
= Stator ayaklarna etkiyen
yatay teetsel kuvvet (kp).


e) Generatrn dner ksmlarnda eksantriklik olmas halinde stator ayaklarna
etkiyen kuvvetler:

Eksantriklik nedeni ile rotorun dengelenmemi merkezka kuvveti = F
m


(151)


376

Bu eitlikteki:
W = Dner ktlenin asal hz (rd/san);
g = Yerekimi ivmesi (m/san);
G
2
= Dner ktlenin (rotorun) arl (ton);
= Eksantriklik miktar (cm);
n
d
= Rotorun ambalman devir says (dev/dak).
Doankent B HES. generatr iin n
d
= 650 dev/dak, G
2
=107 ton olduundan
=0,5 mm olmas halinde meydana gelecek olan dengelenmemi merkezka kuvvetin
deeri F
m
=1,119. 10. 650. 107. 0,05 = 25,3 ton olacaktr.

ekil 236- Generatr rotorunun eksantrik
dnmesi halinde meydana gelen
kuvvetleri gsterir basit prensip emas

F
m
= Merkezka kuvvet;

F
u
= Tayc yatak kprsnn
ayaklarna etkiyen teetsel
yatay kuvvet;

F = Alt klavuz yatak kprs
ayaklarna etkiyen teetsel
yatay kuvvet.

Tayc yatak kprs ayaklarna etkiyen teetsel yatay F
u
kuvveti ayn zamanda
stator ayaklarna da etkiyecektir. Stator ayaklarnn ekil 235- de grlen ve beton ile
temas eden faydal dey alan A
3
= 2.29. (95 + 3. 50 ) olduundan teetsel yatay yk
nedeni ile dey beton yzeyine etkiyen basn =P
3
=F
u
/A
3
[kp/cm] dr.
P
3
=10 340/10 533=0,98 kp/cm.

4.10.2- Generatrn alt klavuz yatak kprs ayaklarna etkiyen
kuvvetlerin hesaplanmas:

a) Dey ykler:

Alt klavuz yatak kprsnn arl = 6, 3 ton
Generatrn dner ksmlarnn arl = 107 ton
Trbinin dner ksmlarnn arl = 14 ton
Toplam: G
3
= 127,3 ton.
Dnen nite frenlendiinde generatr alt klavuz yata kprsne etkiyen dey
yk = G
3
= 127, 3 ton.
kp 960 14 14,96
790 2
650 1

.
25,3
b a
b

.
F F
kp 340 10 10,34
790 2
140 1

.
25,3
b a
a

.
F F
m
m u
= = =
+
=
= = =
+
=
377

Alt klavuz yatak kprs ayaklar ile beton zemin arasndaki elik plakalarn
boyutlar aadaki ekil 261- de kaydedildii gibidir.



ekil 237- Generatr alt klavuz yatak kprs ayaklarnn basit emas.


Alt klavuz yatak kprs ayaklarn plakalarnn alan A
4
=30x70x4 =8 400 cm
dir.

Dner ktle frenlendiinde beton zemine gelen basn P
4
= G
3
/A
4
=127 300 kp/
8 400 cm =15,15 kp/cm dir.

b) Yatay ykler:

Alt klavuz yatak kprs ayaklarn beton zemine balayan dikey yzeylere
etkiyen yatay teetsel kuvvet = F = 14 960 kp;

Beton zemine temas eden ve yatay kuvveti karlayan toplam faydal dey yzey
= A
5
= 6. (70 + 2 . 30 )=780 cm dir.

Dey yzeylere basn = P
5
= F/A
5
=14 960 kp/780 cm
P
5
= 19,18 kp/cm dr.









378










BLM X

HDROLK TRBNLERN ZGL
DEVR SAYILARI,MODEL
DZLER,MODEL DENEYLER
TEORLER VE MODEL
DENEYLERNN YAPILI EKL
HAKKINDA BLGLER









379

BLM X- HDROLK TRBNLERN ZGL DEVR SAYILARI, MODEL
DZLER, MODEL DENEYLER TEORLER VE MODEL
DENEYLERNN YAPILI EKL HAKKINDA BLGLER

1- GENEL ESASLAR

Hidrolik akm makinalar ve su trbinleri iin kazanlm olan gerek bilgiler ve
tecrbeler, hidrolik akm makinalar iin geerli olan benzerlik kanunlarna gre model
makinalar zerinde yaplan model deneyleri almalar sayesinde kazanlmtr.

Hidrolik akm makinalar iin geerli olan benzerlik kanunlar, birbirine
geometrik olarak benzer olan her byklkteki hidrolik trbinler iin tatbik
edilebilmekte olduundan, eitli model dizilerinin tertip edilebilmesine ve model
deneylerinin yaplabilmesine olanak salamaktadr. Model dizisi ifadesinden, esas
trbin rotoruna nazaran belirli oranlar dahilinde kltlm ve geometrik olarak
birbirlerine benzer olan ve ayn iletme artlarnda ayn iletme zellikleri ile ayn
kullanma sahalar veren trbinler anlalmaktadr. Aadaki ekil 238- de Francis tipi
hidrolik bir trbin rotoru ile ilgili model dizisi prensip emas gsterilmi
bulunmaktadr.

Model dizilerinin tertip edilmesi ile
yaplan sistematik model deneyleri
almalarna gre trbinlerin teorilerini ve
imalat ve iletilmeleri iin gerekli olan bir
ok byklkleri standartlatrmak
mmkn olabilmitir.

Hidrolik trbinlerin belirli bir
oranda kltlerek imal edilen modelleri
zerinde yaplan deneyler ile, bu Model
trbine geometrik olarak benzer olan
esas trbin rotorunun kanat alar ile
formlarnn ve emme borusu eklinin
deiik iletme artlarnda kusursuz
olarak alp alamayacan imalat
ncesi tespit etmek ve esas trbinin en az
kusurlu bir ekilde alabilmesi iin
gerekli nlemlerin alnmasna olanak
salamak mmkn olabilmektedir.

ekil 238- Francis tipi bir trbin rotoru
iin model dizisi


Hidrolik trbinlerin tiplerinin seimi iin baz zel karakteristik byklkler
kullanlmaktadr. Bunlar, n
s
ve n
q
ile gsterilen zgl devir saylar dr.

380

mal edilmek istenen esas trbin rotoruna geometrik olarak benzer olan ve H
e
=1
mlik faydal hidrolik dde Q=1 m
3
/san su harcayan model bir trbinin devir saysna
n
q
zgl devir says ad verilir. Ancak, tatbikatta ou kez, imal edilmek istenen esas
trbin rotoruna geometrik olarak benzer olan ve H
e
=1 m faydal hidrolik dde N
n
=1
BG g veren model bir trbin roturunun devir says olan n
s
zgl devir says
kullanlmaktadr.

Aadaki ekil 239- ve 240- da grld gibi n
q
veya n
s
zgl devir saysnn
her deeri belirli bir trbin rotorunu ve belirli iletme zellikleri olan belirli bir hidrolik
trbin tipi belirler.




ekil 239- Francis tipi hidrolik trbin rotorlarnn eklinin, n
s
ve n
q
zgl
devir saylarnn deerlerine gre deiimi.



Gerek n
q
zgl devir says ve gerekse n
s
zgl devir says, hidrolik trbinin
tipinin seilmesi ve hidrolik trbinin proje (konstrksyon) deerleri olan Q
n
, H
n
ve n
n

deerleri ile birlikte trbinin projelendirilmesi iin temel tekil ederler.

Aadaki ekil 240- da n
s
zgl devir saysnn deerine bal olarak hidrolik
trbinlerin tiplerinin ve rotor ekillerinin deiimi ematik olarak gsterilmi
bulunmaktadr.



381









ekil 240- n
s
zgl devir saysnn deerine gre trbin rotoru tipinin ve rotor
eklinin deiimi.

a = Dk zgl devir sayl ( yksek devirli) Pelton tipi trbin rotoru;
b = Dk zgl devir sayl (yksek devirli) Francis tipi trbin rotoru;
c, d, e = Francis tipi trbin rotorlar;
f = Yksek zgl devir sayl (dk devirli) Francis tipi trbin rotoru;
g = Yksek zgl devir sayl (dk devirli) Kaplan tipi trbin rotoru.

2- ZGL DEVR SAYISI

2.1- Tek akml trbin rotorlarnda zgl devir says

Tek akml trbin rotorlar olarak, ekil 238- , 239- ve 240- da grlen trbin
rotorlar ile aadaki ekil 241 a- ve 241 d- de ematik olarak gsterilen trbin rotorlar
kastedilmektedir. Bu ekillerden kolayca anlalabilecei gibi allm Francis tipi
trbin rotorlar ile tek dzeli (tek pskrtcl) Pelton tipi trbin rotorlar ve Kaplan tipi
trbin rotorlar tek akmldrlar.
382

;
(

= =
m
dev/dak

H
n
H
n
n
n
n
e
n
1
;
m
/san m

H
Q
H
Q
Q
3
n
n
e
n
1 (

= =
imdi giri ap D
1
olan hidrolik bir trbin rotoru ele alalm. Bu trbin rotoruna
giren su akmnn evresel hz deeri U
1
= H . g 2 . U1 olduu iin bu trbin rotorunun
U
1
ve n deerleri H deerine bal olarak deiecektir. Keza, suyun trbin rotoruna
ortalama giri hz C
m
= .H 2g . Cm ve debisi ise Q=C
m
.F olduu iin C
m
ve Q deerleri
de H deerine bal olarak deieceklerdir.

ayet bu trbin rotoru H
e
faydal hidrolik d ile yani H
n
proje ds ile
(nominal konstrksyon ds ile) alacak olursa ayn ekilde n
n
ve Q
n
deerleri
e
H deerine veya
n
H deerine bal olarak ve N
n
deeri ise H
e
.
e
H veya H
n
.
n
H
deerine bal olarak deiecektir.

Ayn trbin rotoru herhangi bir H faydal hidrolik d ile alacak olursa bu
defa da n
n
ve Q
n
deerleri H deerine ve N
n
deeri ise H. H deerine bal olarak
deiecektir.

Yani:
n
n
~
e
H ,
n
H ;

Q
n
~
e
H

,
n
H ;

N
n
~ Q
n
. H
e
, Q
n
veya N
n
~ H
n
.
n
H

n
n
~ H ;

Q

~ H ;

N~ Q . H

veya N ~ H

. H

Yukarda kaydedilenlerden yararlanmak suretiyle de daha nce (53), (56) ve (58)
numaral eitliklerle verilmi olan aadaki ifadeleri yazabiliriz :


D
1
apndaki bu trbin rotoru iin, yukardaki eitliklerdeki H dsn H = 1
mye irca etmek suretiyle elde edilen karakteristik birim devir says, birim su debisi ve
birim g deerlerini de daha nceki (54), (57) ve (59) numaral eitliklerde
kaydetmitik..

Birim devir says:



Birim su debisi:

;
.
.
.
.
;
;
n n e e n
n e n
n e n
H H
H H
H H
H H
N
N
H
H
H
H
Q
Q
H
H
H
H
n
n
= =
= =
= =
383

;


. .
1
(

= =
m m .
BG
H H
N
H H
N
N
n n
n
e e
n

60
n . D .
60
n . D .
U
1 1 1 1

= =

Q
Q
D
D
1
1
1
1

Q
Q
n
n
1
1
1
1

N
N
n
n
1
1
1
1

Birim g:


imdi hidrolik ds H = 1 m olan D
1
apndaki hidrolik bir trbin rotorunu D'
1

apndaki modeli ile karlatrarak inceleyecek olursak, her iki rotorun da evresel
hzlar birbirine eit olduundan dolay, aadaki eitlikleri kaydedebiliriz:



Yani D
1
.n
1
= D'
1
. n'
1
veya
1
1
1
1
D
D
n
n

(152)

Q'
1
= C
m1
. F'
1
= C
m1
. D'
1
2
/ 4 eitliinden yararlanlarak D'
1

apndaki model rotorun
Q
1
birim su debisi iin aadaki eitlii yazabiliriz:

Q'
1
= C
m1
. F'
1
= C
m1
. . D'
1
2
/ 4

D
1
apndaki trbin rotorundaki C
m1
su hz ile bu rotorun modeli olan D'
1

apndaki rotordaki C
m1
su hzlar birbirlerine eit olduklar iin bu iki rotorun birim su
debileri, aplarnn karesi ile orantl olarak deiecektir.

Yani: Q
1
~ D
1
2
; Q'
1
~ D'
1
2
; Bu duruma gre:

(153)


(152) ve (153) numaral eitliklerden yararlanmak suretiyle aadaki (154)
numaral eitlii ve N gcnn Q debisine gre deimesi, yani N ~ Q esasndan
yararlanmak suretiyle aadaki (154 a) numaral eitlii yazabiliriz:

(154)



(154 a)


Model trbin rotoru H= 1 m hidrolik dde Q'
1
=1m
3
/san debi ile veya N'
1
=1BG
g ile altrlacak olursa yukardaki (154) ve (154 a) numaral eitlikten yararlanmak
suretiyle bu rotorun zgl devir saysn aadaki gibi kaydedebiliriz:

1 1 s 1 1 1 q 1
N . n n n veya Q . n n n = = = =
384


H
Q
.
H
n
H
Q
.
H
n
n
n
n
n
n
e
n
e
n
q
= =
n n
n
n
n
e e
n
e
n
s
H . H
N
.
H
n
H . H
N
.
H
n
n = =
n
n
n
n
e
n
e
n
s
H
N
.
H
n
H
N
.
H
n
n = =
n 3,33 n

75
.0,84 000 1
.
H
Q
.
H
n
H . 75
n . H . Q .
.
H
n
n
q s
n
n
n
n
n
n n
n
n
s
=
= =
Daha nce kaydedilen (54) ve (57) numaral eitliklerden yararlanarak n
q
zgl
devir says ifadesini ve (54) ve (59) numaral eitliklerden yararlanarak da n
s
zgl
devir says ifadesini aadaki gibi kaydedebiliriz:

(155)



(156)



(156 a)



n
q
zgl devir says ile n
s
zgl devir says arasndaki banty, aada
akland gibi kaydedebiliriz;

Suyun zgl arln =1000 kg/m
3
ve trbin verimini de = 0,84 almak
suretiyle (156) numaral eitlikten yararlanarak aadaki banty kurabiliriz.


(156 b)




n
q
zgl devir says trbin verimini iine almaz. Bu yzden pek ok bilim adam ve
trbin imalats firma tarafndan n
s
zgl devir saysna tercih edilir ve hidrolik
trbinlerin tiplerinin belirlenmesinde n
s
zgl devir saysna tercih edilerek kullanlr.

n
s
ve n
q
zgl devir says iin buraya kadar akladmz esaslar bir trbinin bir
adet rotora veya bir adet dzeye (pskrtcye) sahip olmas halleri iin geerlidir.
Tatbikatta durum bazen daha deiik olabilmektedir. rnein, ekil 241 b- ve c- de
grld gibi Francis tipi trbin rotorlar deiik tertip tarzlarnda imal edilebildikleri
gibi ekil 241 e- de ematik olarak grld gibi Pelton tipi hidrolik trbin rotorlar da
bir den daha fazla dzeli (pskrtcl) olarak imal edilebilmektedirler. Bu tiplerdeki
tertip tarzlar ile ilgili zgl devir says deerleri aadaki maddelerde aklanm
bulunmaktadr.

2.2- Birden fazla akml paralel bal trbin rotorlarnda zgl devir says

Aadaki ekil 241 a- ve d- de tek akml, 241 b- ve e- de ift akml paralel
bal ve ekil 241 c- de ise tek akml seri bal trbin rotorlar ematik olarak
gsterilmi bulunmaktadr.
385


Z
n
H . Z
Q
.
H
n
n
p
q
e p
n
e
n
q
= =

Z
n
H . Z
N
.
H
n
n
p
s
e p
n
e
n
s
= =





ekil 241- Akm says ve balant ekline gre hidrolik trbin rotorlarnn
snflandrlmas ve basit emalar.

ekil 241 b- ve e- de grld gibi bir den fazla akml ve akmlar paralel
bal trbin rotorlarnda Q
n
debisi, birbirine eit olan Q
n
/Z
p
debilerine ayrlmaktadr.
Bu Q
n
/Z
p
debilerinin hepsinin ds H
e
deerine eit olmaktadr.

Birbirine paralel bal olan hidrolik akmlarn veya trbin rotorlarnn saysn Z
p

ile gsterecek olursak aadaki zgl devir says ifadelerini yazabiliriz:

(155 a)




(156 c)



(155a) ve (156 c) numaral eitliklerden anlalaca gibi paralel balanan Francis
tipi trbin rotorlarnn veya bir den fazla dzeli (pskrtcl) Pelton tipi trbin
rotorlarnn n
q
ve n
s
zgl devir saylar, tek akml Francis tipi trbin rotorlarna veya
tek dzeli Pelton tipi trbin rotorlarna ait n
q
ve n
s
zgl devir saylarndan daha kk
olmaktadr.
386


3/4
h q
h e
n
h e
n
q
Z . n
/Z H
Q

.

Z / H
n
n = =
Z . n
Z / H . Z
N

.

Z / H
n
n
3/4
h s
h e h
n
h e
n
s
= =
2.3- Tek akml ve seri bal trbin rotorlarnda zgl devir says

Bu tipte bir akm tertip tarz ancak Francis tipi trbin rotorlarnda mmkn
olabilir. ekil 241 c- de grld gibi tek akml seri bal rotorlarda her rotordan Q
n

debisi gemekte ve H
e
faydal hidrolik d Z
h
sayda eit dye blnm olmaktadr.
Bu durumda her bir rotorun faydal ds H
e
= H
e
/Z
h
olmakta ve her bir rotorun zgl
devir says birbirine eir ve aadaki eitliklerde kaydedilen deerlere eit olmaktadr.


(155 b)



(156 d)


(155 b) ve (156 d) numaral eitliklerin tetkikinden de grlecei gibi tek akml
ve seri bal trbin rotorlarnn her birinin n
q
ve n
s
zgl devir saylar, tek akml ve
tek rotorlu bir trbinin n
q
ve n
s
zgl devir saylarndan seri bal rotor says olan
Z
h
n 3/4 ss kadar daha byk olmaktadr.

2.4- zgl devir saylarnn kullanlma sahalar

n
q
ve n
s
zgl devir saylar ile ilgili her model dizisi veya bir model dizisinin
her gurubu, aadaki ekil 242- de grld gibi, st ve alt snrlar ile belirli olan bir
kullanma sahasna sahip bulunmaktadr. n
q
ve n
s
zgl devir saylarnn alt ve st
deerlerine Pelton, Francis ve Kaplan tipi hidrolik trbinlerin snflandrlmas aadaki
izelge 27- de kaydedilmi bulunmaktadr.

ZELGE- 27
Hidrolik
trbinlerin
tipleri
Dk zgl devir
sayl rotorlar
Normal zgl devir
sayl rotorlar
Yksek zgl devir
sayl rotorlar
n
s
n
q
n
s
n
q
n
s
n
q

Pelton 4-10 1-3 10-20 3-6 20-30 6-9
Francis 60-150 18-45 150-250 45-75 250-400 75-120
Kaplan 300-450 90-135 450-650 135-200 650-800 200-240

ekil 239- ve 240- da grld gibi n
q
veya n
s
zgl devir saysnn
deerlerinin bymesi ile rotor giri apnn ls klmekte, fakat buna karn rotor
k apnn ls ve rotor giriindeki kanat ykseklii (su giri ykseklii)
bymektedir.

387

Francis tipi hidrolik trbinlerle Kaplan tipi hidrolik trbinlerde, 5 numaral
izelgede kaydedilen n
q
ve n
s
zgl devir saylarnn snr deerlerinin almas halinde
ok tehlikeli olabilecek kavitasyon olay blgesi iine girilmi olmaktadr.

Pelton tipi hidrolik trbinlerde ise Pelton dzesinden (pskrtcden) fkran su
demetinin d
0
apnn, rotorun D
1
apna oran, 27 nolu izelgedeki n
q
ve n
s
zgl
devir saylarnn st snrn belirler. Bu tip trbinlerde D
1
< 7d
0
olarak yaplacak olursa
rotor kepelerinin saysn rotor evresine yerletirme olana bulunamaz.

Aadaki ekil 242- de zgl devir says ve hidrolik dnn snr deerleri
arasnda kullanlabilecek olan hidrolik trbin tipleri ile bu trbinlerin dze ve rotor
kanat saylar kaydedilmi bulunmaktadr.




ekil 242- zgl devir saysna ve net hidrolik d deerlerine gre kullanlabilecek
trbin tiplerini seme karakteristik erileri.







388

. BG 96 0,75
.

75
80 . .0,12 000 1

.

75
H . Q .
N = = =
80
96

.
80
500
H
N

.
H
n
n
e
e
n
s
= =
30
2
42
Z
n
n
p
s
s
= =
5 , 94
10
12,5

.

10
150
H
Q

.

H
n
n
e
n
e
n
q
= = =
2.5- zgl devir saysnn kullanlmas ile ilgili saysal rnekler

2.5.1- rnek:

1- Hidrolik ds H = 80 m, debisi Q = 0,12 m
3
/san ve verimi = 0,75 olan bir
hidrolik trbinin zgl devir saysn ve rotor tipini tespit edelim:

zm:

Bu trbinin gc;

Bu trbinin devir saysn da n=500 dev/dak olarak seelim.

Yine (156 a) numaral eitlikten;


n
s
21 olduu grlecektir. Yani bu trbin Pelton tipi bir trbin dir.

Bu trbinin devir saysn 500 yerine n = 1 000 dev/dak olarak seecek olursak
zgl devir says n
s
= 42 olacaktr. Ancak, ekil 242- ye gre bu trbini 2 dzeli bir
Pelton trbini olarak imal etmek gerekecektir. rneimizdeki bu trbin 2 dzeli bir
Pelton trbini olarak imal edilecek olursa bu durumda 2 dzeli bu trbinin zgl devir
says (156 c) numaral eitlie gre;

olacaktr.


2.5.2- rnek:

2- Hidrolik bir santral tesisinin faydal hidrolik ds H
e
=10 m ve su debisi
Q
n
=50 m
3
/san dir.

Bu santralda kullanlacak olan trbinin devir says n
n
=150 dev/dak olduuna gre:

a) 4 adet tek akml trbin veya
b) 2 adet ift akml trbin veya
c) 1 adet tek akml trbin istendiine gre bu trbinlerin zgl devir saylarn
ve tiplerini tespit edelim.

zm:

a) Q = Q
n
/ 4 = 12,5 m
3
/san her bir trbinin debisidir.

(155) numaral eitlie gre


389

315
2
445
Z
n
n
94,5
2
133,5
Z
n
n
p
s
s
p
q
q
= = =
= = = veya,
veya (156 b) numaral eitlie gre; n
s
=3,33 . n
q

n
s
= 3,33 . 94,5 = 315

izelge 27- ye gre bu trbinlerin yksek zgl devir sayl Francis tipi trbinler olduu
tespit edilecektir.

b) Q = Q
n
/ 2 = 25 m
3
/san her bir trbinin debisidir.

n
s
= 3,33 .n
q
= 3,33.133,5 = 445

Gerek 5 numaral cetvelden ve gerekse ekil 242- den, n
q
=1 33,5 veya n
s
= 445
iin, normal zgl devir sayl Kaplan tipi bir hidrolik trbin seilmesinin gerekecei
grlecektir. Ancak, ekil 241 b- de grld gibi iki akml Francis tipi bir trbin
rotoru istendiine gre byle bir trbini imal etmek isteyelim. Bu tip bir rotordaki akm
says Z
p
= 2 olduundan (155 a) veya (156 c) numaral eitliklere gre bu trbinin
zgl devir saylar aadaki gibi olacaktr.




olacaktr.

Bu deere gre, 27 numaral izelgeden, bu trbinin yksek zgl devir sayl
Francis tipi trbin olmak zere ift akml olarak imal edilebilecei grlecektir.

c) Q = Q
n
= 50 m
3
/san

n
s
= 3,33 . n
q
= 3,33 . 190 = 630

ekil 242- den bu trbinin Z = 6 kanatl Kaplan tipi bir trbin olarak imal edilmesi
gerekecei ve izelge 27- den de bu trbinin normal zgl devir sayl Kaplan tipi bir
trbin olaca kolayca grlebilecektir.

2.5.3- rnek:

3- Faydal hidrolik ds H
e
= 550 m, debisi Q
n
= 18 m
3
/san ve devir says n
n
= 300
dev/dak olan dey eksenli Pelton tipi bir trbin imal edilmek isteniyor. Bu trbinin,
verimi = 0,88 olduuna ve her bir dzesinin (pstrtcsnn) zgl devir says
n
s
= 16 dan yksek olmamas istendiine gre, ka adet dzesi bulunmaldr?

5 , 133
10
25
.
10
150
H
Q

.

H
n
n
q
= = =
veya, 190
10
150
.
10
50
H
Q
.
H
n
n
q
= = =
390

.

75
H . Q .
N
e n
n
=
zm:

(50 b) numaral eitlie gre bu trbinin gc;
(156 a) numaral eitlie gre de bu trbinin zgl devir says;
Dze says : Z
p
= 2; 4; 6 olmas halleri iin:

p
Z = 1,41; 2; 2,44 olur.
(156 c) numaral eitlie gre her bir dze iin zgl devir says n
s
= n
s
/
p
Z
olduundan;

Z
p
= 2 iin n
s
= 27; Z
p
= 4 iin n
s
= 19,2 ve
Z
p
= 6 iin n
s
= 15,8 dir.

Bu duruma gre Pelton tipi bu trbini 6 dzeli olarak projelendirmek ve imal
etmek gerekecektir.

2.5.4- rnek:

lkemizde bulunan baz hidroelektrik santral tesislerindeki trbinlerin H
n
, Q
n
, n,
N
n
ve n
s
deerleri aadaki izelge 28- de kaydedilmi bulunmaktadr.

ZELGE- 28
HES Ad ve trbinlerin tipi
H
n

(m)
Q
n

(m
3
/san)
n
(d/dak)
N
n

(BG)
n
s

(d/dak-m)
Keban HES Francis tipi trbinleri 145 135 166,7 249 000 165
Ayvack HES Francis tipi trbinleri 126,2 121,1 166,7 194 400 174
Gkcekaya HES Francis tipi trb. 112 103 187,5 140 000 192,5
Saryar HES Francis tipi trbinleri 93 60 187,5 65 000 166
K.Kpr HES Francis tipi trbinleri 41 125 125 62 800 302
Hirfanl HES Francis tipi trbinleri 60 61 187,5 44 000 236
Kovada II HES Francis tipi trbinleri 384 7,92 500 36 000 56
Demirkpr HES Francis tipi trb. 107,5 24,6 300 31 280 153
Kemer HES Francis tipi trbinleri 75 24 300 25 300 216
Almus HES Francis tipi trbinleri 59 20 300 12 240 203
Doankent HES Francis tipi trb. 185 5,23 750 11 152 116
kizdere HES Francis tipi trbinleri 160 5,4 750 6 854 109
Hazar I HES Francis tipi trbinleri 280 1,5 500 5 160 31
Botan HES Francis tipi trbinleri 12 16,36 196 695 786
Silifke HES Francis tipi trbinleri 3,96 12,5 170 582 740
dr. BG. 000 116 0,88
.

75
550 . 18 . 1000
N
n
= =
dur. 38,5
500
000 116

.

500
300
H
N

.

H
n
n
e
n
e
n
s
= = =
391

2
1
1
2
2
2
1
2
1
1
2
2
1
N
N
n
n
;
D
D
Q
Q
;
D
D
n
n
= = =
D
.

H
n
D . n n
1
n
n
1 1 2
= =
D
.

H . D
Q
D
Q
Q
1
n
2
1
n
2
1
1
2
= =
n n
2
1
n
2
n
n
n
2
1
n
n n
n
1
2 1
2
H . H . D
N
N

Q
H

.

H . D
Q
.

H . H
N
Q
Q . N
N
=
=

=
3- H =1 m HDROLK DDE, TRBN ROTORU GR API D
2
=1 m
OLAN BRM TRBN N n
2
, Q
2
ve

N
2
BRM DEERLER


Blm II-, madde 15.1- deki (60), (62) ve (64) nolu eitliklerde, geometrik olarak
birbirine benzer ve birinin giri ap D
1
dierinin D
2
olan iki trbin rotoru iin;


oranlar kaydedilmidi.

Keza, bu blmdeki madde 2.1- de de ap D
1
olan bir trbin rotorunun H =1m
hidrolik ddeki birim devir says , n
1
= n
n
/
n
H birim su debisi Q
1
=Q
n
/
n
H ve
birim gc ise N
1
= N
n
/ H
n
.
n
H olarak kaydedilmidir.

imdi, bu trbin rotoruna geometrik olarak benzer olan ve ap D
2
=1 m
olan trbin rotorunun H = 1 m d iin birim deerlerini aadaki gibi kaydedebiliriz:



Birim devir says: (157)



Birim su debisi: (158)



Birim g:

(159)




Burada kaydedilen (157), (158) ve (159) numaral benzerlik denklemleri ile ilgili
eitliklerin anlamlar udur:

Bu eitlikler yardm ile her byklkteki hidrolik trbinler birbirleri ile
karlatrlarak incelenebilirler. Keza, bu eitlikler yardm ile hidrolik bir trbinin
modelinden ana trbine geilebilir ve bu eitliklerden yararlanlarak model rotora
geometrik benzer olan, fakat Q su debisi ve D
1
2
(rotor giri apnn karesi) eitli
byklklerde olan birok trbin rotoru imal edilebilir.
2
1
2
1
2
2
1
2
2
2
1
2
1
1 1
2
2
1
Q
Q
N
N
;
1
D
D
D
Q
Q
;
D
1
D
D
n
n

392

Bylece her trbin imali iin ayr bir model deneyi yapma ve ilave masraflardan
kurtulma yoluna gidilebilir. Bu sayede model deneyi ve proje masraflarndan ksnt
salanabilir.

Ancak, byk gl hidrolik trbinlerde, trbinin n projelerini yaptktan sonra
ve esas imalata gemeden nce bir seri model deneyi yapmak ve model deneyleri
esnasnda gerekli dzeltmeleri yaptktan sonra esas trbinin imalatna gemek
gerekmektedir. Aksi halde yanlglardan kurtulmak ve kusursuz byk bir trbin imal
etmek ok zorlamaktadr. Esasen byk gl bir hidrolik trbinin model deneyleri
yaplmadan imal edilmesi uygun bir yol deildir.


4- MODEL DENEYLER VE TATBKATI

4.1- Genel Aklamalar

4.1.1- Model Deneylerinin Yapl Amac

Hidroelektrik Santral (HES) tesislerinde kullanlacak olan trbinlerin ihalesi ve
siparii iin hazrlanan teknik artnamelerde, trbinlerin imalatclar tarafndan
projelendirilmesi iin gerekli olan btn ana veriler kaydedilir ve teklif verecek
imalatlardan verecekleri tekliflerde teklif edecekleri trbinlerin, teknik artnamalerde
kaydedilen verilere dayal trbin gc, trbin debisi, trbin verimi, ambalman devir
says, ani yk atmalar esnasnda meydana gelecek devir says ykselmeleri ile basn
ykselmeleri vs. gibi teknik karakteristiklerini ve bu karakteristiklerin garanti edilen
deerlerini belirtmeleri istenir.

Trbin imalats firmalardan alnan tekliflerin deerlendirilmesi sonunda gerek
garanti edilen teknik karakteristikleri ve gerekse fiyat uygun grlen teklif sahibi
imalat firmaya trbin siparii yapldktan sonra imalat firmann teklifinde garanti
edecei, aadaki 4.2.1-, 4.2.2- ve 4.2.3- deki izelgelerde kaydedilecek trbin teknik
karakteristiklerinin salanp salanamayacan kantlamak amac ile trbin model
deneyleri yaplr.

Trbin model deneyleri ile model trbinin deiik alma artlarndaki teknik
karakteristiklerini tesbit ettikten sonra, bu modelden belirli bir oran dahilinde
bytlerek imal edilecek olan, esas trbinin altrlaca maksimum iletme ds
ile dizayn dsnde ve minimum iletme dsndeki;


Trbin k glerini,

Trbin debilerini,

Trbin verimlerini,

Arlkl ortalama trbin verimlerini,
393

Kavitasyon olay durumlarn,

Vorteks olay, basn dalgalanmas olaylarn,

Ayar kanad torkunu,

Eksenel hidrolik itme ykn,

%100, %85, %75 ve %65 yk atmalar esnasndaki devir says ykselmesi ile
basn ykselmesi durumlarn,

Ambalman devir saysn,

tesbit etmek ve tesbit edilen bu deerlerin garanti edilen deerleri salayp
salamadn kontrol etmek esas amatr.

4.1.2- Model Trbinin Esas Trbin le Benzerlii

Yaplacak model deneylerinden iyi sonu alnabilmesi ve model trbinin esas
trbini tam olarak temsil edebilmesi iin model deneylerinin;

IEC 193 International Code for Model Acceptance Test of Hydraulic Trbines,

IEC 193 International Code for Cavitation Test of Hydraulic Trbines,

IEC 193 No.1 The First Amendent to International Code for Model Acceptance Test
of Hydraulic Trbines,

standartlarna uygun olarak yaplmas ve model trbinin esas trbine geometrik ve
hidrolik olarak tam benzer olmas gerekmektedir.

Model trbinin esas trbine geometrik ve hidrolik olarak tam benzer olmas
gereken ksmlar, bir sonraki sayfadaki ekil 243- de ematik olarak gsterilmi olup
bunlar, trbin salyangozu sabit kanatlar, trbin ayar kanatlar, trbin rotoru ve trbin
emme borusu gibi ksmlardr.

Model trbinin esas trbine ve esas trbinin de model trbine geometrik olarak
tam benzer olmalarnn yannda, gerek model trbinin ve gerekse esas trbinin
salyangozunun, salyangoz sabit kanatlarnn, ayar kanatlarnn, rotor alt ve st gvdeleri
ile kanatlarnn ve emme borusunun su ile temas eden btn yzeylerinin przllk ve
ondlasyon dereceleri ile profilleri hidrolik benzerlik ynnden byk nem
tamaktadr.

Bu nedenle, trbinin sipariini yapan mal sahibi tarafndan veya mal sahibi adna
maviri tarafndan model trbin ile esas trbinin birbirine geometrik ve hidrolik olarak
tam benzer imal edilip edilmedikleri ve model deneylerinin IEC 193 nolu standartlara
uygun olarak yaplp yaplmad titizlikle kontrol ve takip edilmelidir.
394

Bir HES tesisi iin sipari edilen hidrolik trbinin garanti edilen teknik
karakteristik deerlere sahip olup olmayacan tesbit etmek iin yaplacak i ilk
aamada, trbin model deneylerini bilgili ve etkili bir ekilde takip ve kontrol etmek ve
model trbinin tm teknik karakteristik zelliklerini ok net bir ekilde tesbit etmekdir.
Bundan sonra da esas trbinin teknik karakteristik deerlerini hesaplamak ve tesbit
etmek ve esas trbinin imalat aamalarnda da esas trbinin model trbine model
orannda bytlm ve geometrik-hidrolik olarak tam benzer imal edildiini titizlikle
takip ve kontrol etmek gerekmektedir.

ekil 243- Model trbin ile esas trbinin geometrik olaral benzer olmas gereken
snrlarn gsterir prensip emas.
395

4.2- Model Deneyi Yaplacak Esas Trbinin Garanti Edilecek Karakteristik
Deerleri

4.2.1- Garanti Edilecek Trbin k Gleri ve Verimleri

Esas trbinin altrlaca maksimum iletme dsndeki trbin k gleri ve
bu glerdeki trbin debileri ile verimleri, trbinin dizayn dsndeki trbin k
gleri ve bu glerdeki trbin debileri ile verimleri, minimum iletme dsndeki
trbin k gleri ve bu glerdeki trbin debileri ile verimleri ve keza kritik iletme
dsndeki trbin k gleri ve bu glerdeki trbin debileri ile verimleri, ayrca
arlkl ortalama trbin verimi ile ilgili olarak garanti edilecek deerler, aadaki 29-
nolu rnek izelgeye benzer bir izelgeye kaydedilerek, teklif ile beraber verilirler.



ZELGE-
29

Net Hidrolik
d
(m)
Trbin k gc
(%)
100 85 75 60
En iyi
verim
(%)
Max
H
max
=
...........
Trbin Gc (kW) .... .... .... .... ....
Trbin Verimi (%) .... .... .... .... ....
Trbin Debisi (m
3
/san) .... .... .... .... ....
Dizayn
H
d
=
...........
Trbin Gc (kW) .... .... .... .... ....
Trbin Verimi (%) .... .... .... .... ....
Trbin Debisi (m
3
/san) .... .... .... .... ....
Min.
H
min
=
...........
Trbin Gc (kW) .... .... .... .... ....
Trbin Verimi (%) .... .... .... .... ....
Trbin Debisi (m
3
/san) .... .... .... .... ....
Kritik
H
kr
=
...........
Trbin Gc (kW) .... .... .... .... ....
Trbin Verimi (%) .... .... .... .... ....
Trbin Debisi (m
3
/san) .... .... .... .... ....
Arlkl Ortalama Trbin Verimi : ..................%





396

4.2.2- Garanti Edilecek Trbin Devir Saylar

- Trbinin normal (senkron) devir says : ......... dev/dak
- Ambalman devir says : ......... dev/dak
- %100 ykn ani atlmasnda maksimum hz art : ......... %

4.2.3- Garanti Edilecek Basn Ykselmesi

- %100 ykn ani atlmasnda maksimum basn art : ......... %

4.3- Esas Trbinin letme Verileri

4.3.1- Su Seviyeleri

a) Baraj gl veya ykleme havuzu su seviyeleri:

- Maksimum iletme seviyesi : ........... m
- Arlkl ortalama (Dizayn) seviyesi : ........... m
- Minimum iletme seviyesi : ........... m
- Kritik su seviyesi : ........... m

b) Santral k suyu (Kuyruk suyu) seviyeleri:

- 1 Adet nite maks.debi ile alrken : ........... m
- 2 Adet nite maks.debileri ile alrken : ........... m
: ........... m
- n Adet nite maks.debileri ile alrken : ........... m

4.3.2- Net Hidrolik Dler

- Maksimum net d : .............m
- Dizayn net d : .............m
- Minimum net d : .............m
- Kritik net d : .............m

4.3.3- Trbin Salyangozunun Eksen Kotu : ............ m

4.3.4- Trbin Devir Says : ........... dev/dak

4.4- Model Oran

Hidrolik bir trbinin model deneylerinin yaplabilmesi iin ncelikle model oran,
yani esas trbini ana boyutlarnn model trbinin ana boyutlarna oran, tesbit edilir ve
model trbin imal edilir.

mal edilen model trbinin ekil 242- deki prensip emasnda grlen geometrik
benzerlik snrlar dahilindeki btn ana boyutlar, esas trbinin ayn snrlar iindeki
397

gibi! vs. ....... .
A
A
D
D
D
D
D
D
M
0m
0pr
gm
gpr
2m
2pr
1m
1pr
0
= = = = =
btn ana boyutlarndan model oran kadar kltlm olmas gerekir. Yani geometrik
benzerlik snrlar iindeki btn ana boyutlarn model oran birbirine eit olmaldr.

Bu duruma gre model oran =

rnein, esas trbine ait rotor su giri ap D
1pr
= 1 780 mm ve rotor su k ap
D
3pr
= 1 808 mm olan bir trbinin modeline oran yani model oran M
0
= 5,0857 ise bu
model trbinin rotoru su giri ap D
1m
= 1 780 / 5,0857 = 350 mm ve rotor su k
ap D
3m
= 1 808 / 5,0857 = 355,5 mm olmaldr !

Ancak, model trbinin salyangozuna ait sabit kanatlarnn saysnn, esas trbinin
salyangozuna ait sabit kanatlarnn saysna ve model trbinin ayar kanatlarnn
saysnn da esas trbinin ayar kanatlarnn saysna eit olmaldr !

Z
smodel
= Z
sprototip
; Z
gm
= Z
gpr
; Z
rm
= Z
rpr
gibi !

4.5- Model Trbinin ve Esas Trbinin Ana Boyutlar

Model trbinin ana boyutlar ile esas trbinin ana boyutlarna ait iaretler arka
sayfalardaki ekil 244- ve 245- de ematik olarak gsterilmi ve aada da isimleri ile
birlikte kaydedilmitir.

4.5.1- Model Trbinin Ana Boyutlar

a) Trbin Salyangozu:

- Salyangoz balang borusu ap : D
4
= ........... mm

- Salyangoz balang borusu uzunluu : = ............ mm

- Salyangoz balang su girii ap : D
i
= ........... mm

- Salyangoz balang borusu ekseni ile trbin
ekseni aras mesafe : M = ............ mm

- Salyangoz kesitleri yer aplar : R
a
= ............ mm

- : R
b
= ............ mm

- : R
c
= ............ mm

- : R
d
= ........... mm

- Salyangoz sabit kanatlar says : Z
s
= ........... adet

398

b) Trbin Ayar Kanatlar:

- Ayar kanatlar blm dairesi ap : D
g
= ........... mm

- Ayar kanatlar ykseklii : B
2
= ........... mm

- Ayar kanatlar su gei aral : A
0
= ........... mm

- Ayar kanatlar says : Z
g
= ........... adet

c) Trbin Rotoru:

- Trbin rotoru su giri ap : D
1
= ........... mm

- Trbin rotoru su k ap : D
2
= ........... mm

- Trbin rotoru etei ile salyangoz
ekseni aras mesafe : L = ........... mm

- Trbin rotoru kanat says : Z
r
= ........... adet

d) Trbin Emme Borusu:

- Su giri kesiti ap : D
e
= ........... mm

- Salyangoz eksenine dikey mesafe : F = .......... mm

- k kesitinin trbin eksenine yatay mesafesi : E = .......... mm

- k kesiti ykseklii : H = .......... mm

- k kesiti eim ykseklii : = .......... mm

- k kesiti genilii : G = .......... mm

- k kesiti ara blme kalnl : C = .......... mm


4.5.2- Esas Trbinin Ana Boyutlar

Yukarda kaydedilen model trbinin ana boyutlarnn model orannda bytlm
olan boyutlardr. Ancak Z
smodel
= Z
sprototip
; Z
gm
= Z
gpr
ve Z
rm
= Z
rpr
olacaktr! Gerek
model trbine ait ve gerekse esas (prototip) trbine ait ana boyutlar ekil 244- ve 245-
de verilen prensip emalarnda grlmektedir.


399





ekil 244- Model trbin ile esas trbinin IEC 193e uygun geometrik benzerlik
snrlarn ve ana boyutlarnn lleri ile sembollerini gsterir prensip
emas.
400


ekil 245- Model trbin ile esas (prototip) trbinin ana boyutlar lleri ve
sembollerini gsterir prensip emas.

ZELGE 30- Model trbin ile esas trbinin ana boyutlar, sembolleri ve lleri

Sembol
Model Trbinin
Ana boyutlar
(mm)
Esas Trbinin
Ana Boyutlar
(mm)
Sembol
Model Trbinin
Ana Boyutlar
(mm)
Esas Trbinin
Ana Boyutlar
(mm)
D
4
.......... .......... D
g
.......... .........
.......... .......... B
2
.......... .........
D
i
.......... .......... Z
g
.......... .........
M .......... .......... D
1
.......... .........
R
a
.......... .......... D
2
.......... .........
R
b
.......... .......... L .......... .........
R
c
.......... .......... Z
r
.......... .........
R
d
.......... .......... D
e
.......... .........
D
sa
.......... .......... F .......... .........
D
sb
.......... .......... E .......... .........
D
sc
.......... .......... H .......... .........
D
sd
.......... .......... .......... .........
Z
s
.......... .......... G .......... .........
A
0
.......... .......... C .......... .........
401

4.6- Model Deneylerinde Kullanlan Birim Devir Says, Birim Debi, Birim G vs.
gibi Birim Deerler le lgili olarak Deiik lkelerin Sistemlerindeki Birim
Deerlere likin Formller ve aretler Hakknda Ksa Bilgiler

Esas (prototip) trbine geometrik ve hidrolik olarak benzer olan model trbinin
deneylerinden elde edilen sonulara dayal olarak esas trbinin k gc, verimi,
debisi, hidrolik itmesi, ambalman devir says, vs. gibi teknik karakteristik (performans)
deerlerini tesbit etmek iin birim deerden ve zel evirme formllerinden istifade
edilir.

Birim deerler, hidrolik ds H
n
= 1 m ve trbin rotoru ap D = 1 m olan
teorik ve birim bir hidrolik trbinin karakteristik deerlerini ifade ederler.

Deiik lkelerdeki hidrolik trbin imalats firmalarn model deneyleri
labaratuvarlarnda deiik sistemler ve deiik formller kullanlabilir. Ancak, btn bu
deiik formllerin prensibi ayndr ve bu formller ile hesaplanacak sonular ayn
deerleri verirler.

Takip eden sayfadaki izelge 31- de Amerikan sistemi ile Avrupa lkeleri sistemi
ve boyutsuz sistemi kullanan hidrolik trbin model deneyi labaratuvarlarnn birim
deerler formlleri kaydedilmi bulunmaktadr.


























402

ZELGE 31
SSTEMLER

Amerikan sistemi

Avrupa sistemi

Boyutsuz sistem
(hp,in,ft
3
/san,rpm) (kW,m;m
3
/san,d/dak)
BRM
DEERLER
Sem-
bol
Forml
Sem-
bol
Forml
Sem-
bol
Forml
Devir
says oran

5 0,
(h) 43,368.
n . d
=
k
u

0,5
3
u
H) (2g 60.
N . D
k =
- -
Birim devir
says
n
1

0,5
1
(h)
n . d
n =

N
11

5 , 0 11
) H (
N . D
N =

ed

5 , 0 ed
) H . g (
D .
=
Birim debi q
1

0,5 2 1
.h d
q
q =

Q
11

5 , 0 2 11
H . D
Q
Q =
Q
ed
0,5 2 ed
(g.H) . D
D .
Q =

Dearj
katsays
- - - -
Q
d

3 d
D .
Q
Q =

Birim tork - - - - T
ed

H g. . .D
T
T
3
ed

=
Tork
katsays
- - - -
T
d

5 2 d
D . .
T
T

=
Enerji
katsays
- - - -
E
d

2 d
) D . (
H . g
E

=
Birim g P
1

5 , 1 2 1
H . d
P
P =
P
11

5 , 1 2 11
H . D
P
P =
P
ed

5 , 1 2 ed
H . D .
P
P

=

G
katsays
- - - -
P
d
5 3 d
D . .
P
P

=
zgl
devir says
n
s

25 , 1
5 , 0
s
h
P . n
n = N
s

25 , 1
5 , 0
s
H
.P n
N =
s

75 , 0
5 , 0
s
) H . g (
Q .
=
zgl
devir
saylarn
birbirine
evirme
formlleri
n
s
n
s
= 0,262 . N
s
N
s

N
s
= 166.
s
.

5 , 43
N
s
s
=

Bu izelgedeki formllerde kullanlan sembollerden h = net hidrolik d (ft); H = net
hidrolik d (m); d = trbin rotoru ap (in); D = Trbin rotoru ap (m); q = trbin
debisi (ft
3
/san); Q = trbin debisi (m
3
/san); w = asal hz (radyan/san); T = tork (kgm-
m); g = yer ekimi ivmesi = 9,81 (m/san
2
); g = suyun zgl arl (kg/m
3
); = trbin
verimi (%) deerlerini ifade etmektedir.
403


) (H
D . n
n
0,5
prmax
1pr pr
1pr
=

) (H
D . n
n
0,5
prd
1pr pr
1pr
=
0,5
prmin
1pr pr
1pr
) (H
D . n
n =
0,5
prkr
1pr pr
1pr
) (H
D . n
n =
4.7- Net Hidrolik Dye Bal Birim Devir Saylar ve Model Deneyleri Esnasnda
Model Trbinin Dndrlecei Devir Saylar Hakknda Ksa Bilgiler

Bundan nceki madde 4.6- da verilen 31- nolu izelgede birim deerler ile ilgili
olarak deiik sistemlerde kullanlan semboller gsterilmi olmakla birlikte bu notlarda
bu semboller aynen kullanlmam, daha kolay anlalabilir olmas iin ilgili sembollere
model trbin iin (m) ve esas trbin iin ise (pr) iaretleri eklenmitir. rnein, model
trbin hidrolik ds H
m
, esas trbinin hidrolik ds H
pr
, model trbinin ap D
m
,
esas trbinin ap D
pr
, vs. gibi !

4.7.1- Esas Trbinin Birim Devir Saylar = n
1pr

Esas trbinin maksimum net iletme ds H
prmax
, dizayn net ds H
prd
,
minimum iletme net ds H
prmin
ve kritik net ds H
prkr
olarak gsterilecek olursa
bu deiik net dler iin esas trbinin n
1pr
birim devir saylar, daha nceki madde 3-
deki (157) nolu eitlikten de grlecei zere, aada kaydedildii gibi olacaktr.

Max. Net hidrolik d iin: (dev/dak-m)


Dizayn net hidrolik d iin: (dev/dak-m)



Min. Net hidrolik d iin: (dev/dak-m)



Kritik net hidrolik d iin: (dev/dak-m)


Bu eitliklerde; n
pr
= Esas trbinin normal (senkron) devir says, (dev/dak)
D
1pr
= Esas trbin rotorunun su giri ap, (m)
H
pr
= Esas trbinin max, dizayn, min ve kritik dleri , (m)
n
1pr
= Esas trbinin deiik dlerdeki birim devir saylar (dev/dak-m)
deerlerini ifade etmektedir.

4.7.2- Model Trbinin Birim Devir Saylar = n
1m

Model trbin ile esas trbin geometrik ve hidrolik olarak birbirlerine tam benzer
olacaklar iin birim devir saylar da birbirine eit olacaktr. Bu duruma gre model
trbinin birim devir saylar da, esas trbinin birim devir saylar gibi, esas trbinin net
hidrolik dlerine bal olarak deiecek ve esas trbinin her deiik ddeki birim
saysna eit olacaktr.

404

0,5
pr
1pr pr
1pr
0,5
m
1m m
1m
) (H
D . n
n
) (H
D . n
n = = =
0
0,5
pr
m
pr
1m
1pr
0,5
pr
m
pr m
M .
H
H
. n
D
D
.
H
H
. n n
|
|

\
|
=
|
|

\
|
=
Model trbinin birim devir says;


Bu eitlikteki; n
1m
= Model trbinin birim devir says (dev/dak-m)
n
m
= Model trbinin dndrlecei devir says (dev/dak)
H
m
= Model trbinin net hidrolik ds (m)
D
1m
= Model trbinin su giri ap (m)
n
1pr
= Esas trbinin birim devir says (dev/dak-m)
n
pr
= Esas trbinin normal devir says (dev/dak)
D
1pr
= Esas trbinin su giri ap (m)
H
pr
= Esas trbinin net hidrolik ds (m)

deerlerini ifade etmektedirler.

4.7.3- Model Trbinin Dndrlecei Devir Saylar

Yukardaki madde 4.7.2- de kaydedilen eitlikten model trbinin
dndrlecei devir saylarnn net hidrolik dlere ve model oranna bal olarak

olaca grlecektir.


Bu eitliklerdeki; n
m
= Model trbinin dndrlecei devir saylar (dev/dak)
H
prmax
, H
prd
,

H
prmin
ve

H
prkr
deerlerine isabet eden model
devir saylarn tesbit etmek iin yukardaki eitlikte H
pr
yerine
bu deerleri koymak gerekecektir!

n
pr
= Esas trbinin normal devir says (dev/dak)
H
m
= Model trbinin net hidrolik ds (m)
H
pr
= Esas trbinin net hidrolik ds (m)
D
1pr
= Esas trbinin su giri ap (m)
D
1m
= Model trbinin su giri ap (m)
D
1pr
/D
1m
= M
0
= Model oran (-)

deerlerini ifade etmektedir.

4.8- Model Deneyleri Tehizatnn Ksaca Aklanmas

ekil 246-, 247-, 248-, 249- ve 250- deki prensip emalarndan grlecei gibi
model deneyinde kullanlan tehizat kapal bir hidrolik akm devresi ile bu kapal devre
zerinde, model trbinin devir saysn, debisini, su basncn, su scakln, vs. gibi
deerlerini len, gsteren, ayarlayan ve kaydeden aletler ve cihazlar ile bu aletlerden
ve cihazlardan gelen verileri toplayp ileyen ve deerlendiren bir merkezi bilgisayar
sistemi yer almaktadr. Bu aletler ve cihazlarn, merkezi veri ileme sisteminin ve kapal
405

hidrolik akm devresi tehizatnn tipleri ve kapasiteleri deiik lkelerdeki trbin model
deneyleri labaratuvarlar iin deiik olabilmekle birlikte, ilevleri ayndr.

Sayfa 382- deki ekil 246- yksek hidrolik dl bir hidrolik trbin model
deneyi tesisat kapal akm devresi zerinde bulunan alet, cihaz ve tehizatnn
aklamas:


1 = Servis pompas No: 1

2 = Servis pompas No: 2

3 = Basn dalgalanmasn snmletirme tank

4 = Soutma tank

5 = Elektromanyetik ak ler (Elektromanyetik debimetre)

6 = Basnl su tank

7 = Basn dengeleme (ayarlama) cihaz

8 = Model hidrolik trbin

9 = Dinamometre

10 = Basnl ya temin sistemi

11 = Basnsz su (model trbinden kan su) tank

12 = Vakum pompas

13 = Kompresr

14 = Yn deitirme konisi

15 = Dearj ayarlama tank (Dearj l tank)

16 = Elektrovalf








406



ekil 246- Yksek hidrolik dl bir hidrolik trbin model deneyi tesisat prensip
emas.
407


1 = Arlk
2 = Dinomometre
3 = Statik ya basnl yatak
4 = Makaral blok
5 = Standart arlklar
6 = Tork kolu
7 = elik bilya, 8 = Transduzer, 9 = Gvde, 10 = elik erit

ekil 247- Hidrolik trbin model deneyi tehizatna ait tork lm ve ayar prensip
emas.
408



ekil 248- Hidrolik trbin model deneyi tehizat trbin parametrelerini lme cihazlar
balant yerleri prensip emas.

P
1
= Model trbin salyangozundaki su basnc (P
a
)
A
1
= Model trbin salyangozu girii kesit alan (m
2
)
V
1
= Model trbin salyangozu giriinde su hz (m/san)
Z
1
= Model trbin salyangozu giriinde geodezik ykseklik (m)
P
2
= Model trbin emme borusu k su basnc (Pa)
A
2
= Model trbin emme borusu k kesit alan (m
2
)
V
2
= Model trbin emme borusu knda su hz (m/san)
Z
2
= Model trbin salyangozu knda geodezik ykseklik (m)
L = Dinamometrenin tork kolu uzunluu (m)
K = Tork kolu-ucundaki dengeleme arl (Newton)
a = Transdzer ile salyangoz ekseni aras mesafe (m)
S = Transdzer ile k suyu yzeyi aras mesafe (m)

409









1 = Basnl su tank 10 = A noktas lmeleri
2 = Model trbin salyangozu 11 = B noktas lmeleri
3 = Dili (trnakl) disk 12 = Basn fark l transdzeri
4 = Hz transdzeri 13 = Taksimatl cetvel
5 = Model trbin emme borusu 14 = Sulu tank
6 = Emme tank (basnsz su tank) 15 = Kompresr
7 = Taksimatl cetvel 16 = Barometre
8 = Cival manometre 17 = Valf
9 = Kesin basn transdzeri 18 = Pistonlu manometre


ekil 249- Hidrolik trbin model deneyi tehizat basnl su tank ile emme
tank (basnsz su tank) basnlarn lme ve ayarlama cihazlarnn
balantlar prensip emas.
410
















ekil 250- Hidrolik trbin model deneyleri tehizatna ait merkezi veri toplama ve veri
ileme (bilgisayar) sistemi blok emas.



TORQUE
Tork (Dinamometre) PTP Tape Puncher
Torque Balance
Tork Terazisi
HEAD
D
Paressur Transducer
Basn Transdzeri
FLOW
Ak (Debi)
TEMPERATURE
Scaklk
Search Coil
SPEED
Devir Says
Pulses
Darbeler
CPU CRT Displey
Computer Gsterici
Merkezi lem ASR Typewriter
nitesi Daktilo
X-Y Plotter
Yazc
Elektromagnetic Flowmeter
Elektromanyetik Akler
Level of volumetrc tank
Hacimsel tankn seviyesi
Inflow time
411

0,5
pr
m
o pr
0,5
pr
m
1m
1pr
pr m
H
H
. M . n
H
H

.
D
D

.
n n
|
|

\
|
=
|
|

\
|
=

4.9- Model Trbinin Teknik Karakteristiklerinin Tesbiti in Yaplan lmeler

4.9.1- Model Trbinin Devir Saysnn llmesi

Daha nceki madde 4.7.3- de kaydedildii gibi model trbinin dndrlecei
devir saylar, esas trbinin H
max
, H
dizayn
, H
min
ve H
kritik
net hidrolik dleri iin
deiik olacaktr.

rnein; Senkron devir says ............................ n
pr
= 375 (dev/dak)
Trbin rotoru su giri ap ................. D
1pr
= 1780 (mm),
Maksimum net hidrolik ds ..........H
max
= 102,45 (m),
Dizayn net ds ..............................H
d
= 101,95 (m),
Minimum net hidrolik ds ............H
min
= 95,26 (m),
Kritik min.net hidrolik ds ...........H
kr
= 92,76 (m), olan bir hidrolik
trbinin modelinin rotor su giri ap D
1m
= 350 mm ve net hidrolik ds ise H
m
=
20 m olsun. Byle bir modelin dndrlecei devir saylar madde 4.7.3- de kaydedilen


eitliklerine gre;


*H
max
ds iin : n
m
=375.5,0857. ( 20/102,45 )
0,5
= 842,64 (dev/dak);

*H
dizayn
ds iin: n
m
=375.5,0857. ( 20/101,95 )
0,5
= 844,70 (dev/dak);

*H
min
ds iin : n
m
=375.5,0857. ( 20/95,26 )
0,5
= 873,86 (dev/dak);

*H
kritik
ds iin : n
m
=375.5,0857. ( 20/92,76 )
0,5
= 885,56 (dev/dak); olacaktr.

Model trbinin bu devir saylar, model trbinin miline bal olan
dinamometrenin aftna monte edilen bir darbe ileticisinden gelen sinyal darbelerinin
bir sinyal darbesi saycs ile saylmas yntemi ile llerek kontrol edilir.
Model trbinin sinyal darbesi saycs ile llen devir saysnn deeri

[ ] dev/dak
G . S
60 .
n
T
n
m
= dr.

Bu eitlikteki; n

= Devir says darbe ileticisinden gelen sinyal darbelerinin
says,

G = Devir says sinyal darbesi ileticisinin di veya trnak says;

S
T
= Sinyal darbeleri lmndeki zaman aral (saniye) dir.

412

|
|

\
|

+ + =
2g
V V
. ) Z (Z . g . ) P (P P
2
2
2
1
2 1 2 1 d
2g /
A
1
A
1
. Q . P
2
2
2
1
m 2 - 1
|
|

\
|
+ =
4.9.2- Model Trbinin Hidrolik Dsnn llmesi

Model trbinin hidrolik dsn lmek iin ekil 248- deki prensip emasnda
grld gibi salyangoz giriindeki ve emme borusu kndaki basnlarn llmesi
gerekir. Model trbinin salyangoz giriindeki su basnlar ile emme borusu kndaki
su basnlar cebri denge tipi basn transdzeleri ile her 0,1 sande bir llr ve bu
lmlerin ortalamalar giri ve k basnlar olarak alnr.
Model trbinin hidrolik ds;
. g
P
H
d
m
= (P
a
)

(P
a
)


(P
a
)


Bu eitliklerdeki; P
d
= ekil 248- deki prensip emsanda grlen 1 ve 2
noktalarndaki su basnlar fark ( Paskal olarak !) (P
a
)

P
1-2
= Basn lme transdzerlerinden llen aktif
basn fark, (P
a
)

= Suyun birim hacimsel arl, (kg/m
3
)

Q
m
= Model trbinden geen su debisi, (m
3
/san)

g = Yer ekimi ivmesi = 9,81 (m/san
2
)
g 2
V
2
1
= Salyangoz giriindeki hz ykseklii =
2
2
m
2
m
4
D .
. g 2
) Q (
|
|

\
|

(m)
D
m
= Model trbin rotoru su girii ortalama ap, (m)
g 2
V
2
2
= Emme borusu kndaki hz ykseklii, (m)

A
1
= Salyangoz giriindeki kesit alan = . D
2
m
/ 4 (m
2
)

A
2
= Emme borusu kndaki kesit alan, (m
2
)






413

4.9.3- Model Trbinin Debisinin llmesi

Model trbinin debisi ekil 246- daki prensip emasnda grlen 5 nolu
elktromanyetik debi lme cihaz ile llr. Bu debi lme cihaznn ayarlanmas
hacmi belli olan bir hacimsel tank ile yaplr.

Model trbinin debisi Q
m
=Q
A
.(H
5
- H
6
) (m
3
/san)

Bu eitlikteki;
Q
A
= Elektromanyetik debi lme cihaznn k katsays (m
3
/san/mA)
H
5
= Elektromanyetik debi lme cihazndan okunan deer (mA)
H
6
= Elektromanyetik debi lme cihaznda balangta okunan deer (mA)

Elektromanyetik debi lme aletinin ayarlanmasnda kullanlan hacimsel tankn
ayarlanmas ise, iine standart arlklar konulan bir tart tank vastasiyle yaplr.
Hacimsel tanktaki hacim ve su seviyesi arasndaki ayarlama erisi aadaki eitlik
kullanlarak elde edilir.
W
2
= Su ile dolu tart tanknn arl (kg)
W
1
= Suyu hacimsel tanka aktardktan sonra tart tanknn arl (kg)

w
= Model trbinin tahrikinde kullanlan suyun zgl arl (kg/m
3
)

a
= Tart tankndaki havann zgl arl (kg/m
3
)
V
n
= Hacimsel tanka aktarlan suyun hacmi (m
3
)
h
n
= Hacimsel tanka aktarlan suyun seviyesi (m)

NOT: Kullanlan standart arlklarn, model deneyini yapacak kuruluun dnda,
baka bir kurulu tarafndan ok yakn bir zaman nce kontrol edilip
ayarlanm ve damgalanm olmalar gerekir!

4.9.4- Model Trbine Giren Gcn Tesbiti

Model trbine giren g: P
i
= . Q
m .
H
m


(N .m / san)

= Model trbinin tahrikinde kullanlan suyun zgl arl (N/m
3
)
Q
m
= Model trbininden geen suyun debisi (m
3
/san)
H
m
= Model trbininin net hidrolik ds (m)

4.9.5- Model Trbinin k Gcnn (Model Trbinin Torkunun) llmesi

ekil 246-, 247- ve 248- deki prensip emalarnda grld gibi model trbinin
torkunu lebilmek yani model trbinin k gcn tesbit edebilmek iin model
trbinin miline bir dinamometre balanmtr. Bir dinamometrenin statoruna balanan
bir tork kolu vastasiyle model trbin aftnn torku tork dengeleme terazisine iletilir ve
bu tork dengeleme terazisi ile model trbin aftnn torku llr.
) (h f V
-
) W - (W
n n
a w
1 2

=
414

100
.

P
P

i
u
m
=
100
.

H . Q . . 30
) M K . (L . n .

m m
2 m
m
+
=

30
.n
60
.n 2
w
m m
= =
Dinamometrenin statoru sabit bir ereve ierisindeki hidrostatik yalamal
kaymal bir yataa monte edilmitir. Bu yataktaki srtnme, kullanlan hidrostatik
yalama ile, ihmal edilebilir bir dzeye indirilmitir. Bylece model trbinin aftnn
torkunun llmesi iin yksek bir hassasiyet salanmtr. Dinamometrenin statoruna
bal tork kolunun ucundaki dengeleme kuvveti her 0,1 san de bir llr ve ortalamas
alnarak deeri tesbit edilir.

Dinamometre kolunun ucundaki tork: M
1
= L . K (N.m)

L = Dinamometrenin tork kolunun uzunluu (m)

K = Tork kolunun ucundaki dengeleme arl (N)

Model trbininin toplam torku: P
u
= M
1
.w + M
2
.w (N.m/san)

(radyan/san)


M
2
= Dinomometrenin eksenel yatandaki srtnme torku (N.m)

n
m
= model trbinin ve dinamometrenin devir says (d/dak)

Model trbinin k gc: P
u
= . n
m
(L .K+M
2
) / 30 (N.m/san)


4.9.6- Model Trbinin Veriminin Tesbiti

Model trbinin verimi:
m
= 100
.
g giren trbine Model
gc k trbinin Model
(%)

(%)


(%)


Model trbin, esas trbinin her deiik iletme ds iin daha nceki madde
4.9.1- de kaydedilen n
m
= n
pr
. M
0 .
( H
m
/ H
pr
)
0,5
eitliine gre deiik devir saylar ile
dndrlerek %100, %85, %75 ve %60 gibi her deiik g kademesine isabet eden
model trbine giren gler ile model trbinin milinden alnan gler tesbit edilir.
Bylece, esas trbinin deiik iletme dlerine tekabl eden, model trbinin deiik
g kademeleri iin tesbit edilen giri ve k glerinden istifade ederek model trbine
ait deiik g kedemeleri iin verim deerleri ve verim erileri elde edilmi olur.
Model trbin iin elde edilen verim deerlerinden istifade ederekte, ilerideki madde
4.12.2- de akland gibi, esas trbine ait verim deerleri hesaplanr ve esas trbinin
verim erileri izilir.
415

4.9.7- Model Trbinin Kavitasyon Katsaylarnn Tesbit Edilmesi

Model trbinin kavitasyon deneyleri ve kavitasyon katsaylarnn tesbit edilmesi
genel olarak bilinen bir teoriyi baz alr. Bu teoriye gre geometrik ve hidrolik olarak
birbirine tam benzer olan iki hidrolik trbinin ayn alma koullarndaki kavitasyon
katsaylar deerleri de birbirine eit olur ve ayn alma koullarnda bu benzer
trbinlerde meydana gelecek kavitasyon olaylarnn mertebeleri ile trbin emme
borularnda meydana gelecek basn dalgalanmalarnn ve vorteks olaylarnn
mertebeleri de birbirine eit ve benzer olur. Bu nedenle kavitasyon katsaylarn
tesbit deneyleri ile elde edilen deerleri hem model trbin iin ve hemde esas trbin
iin ayn deerler olarak kabul edilir.

Bu eitliklerdeki; P
g
= ekil 248- deki prensip emasnda grlen ve model
trbininin emme borusuna balanm olan basn
transdzerindeki mutlak basn deeri (P
a
)

S = Basn transdzeri ile k suyu yzeyi aras
mesafe (baknz ekil 248 ! ) (m)

a = Basn transdzeri ile model trbin salyangozu ekseni
arasndaki mesafe (baknz ekil 248) (m)

H
v
= Model trbinin tahrikinde kullanlan suyun test
ortam scaklndaki buharlama basnc (m)

H
m
= Model trbinin net hidrolik ds (m)

= Model trbinin tahrikinde kullanlan suyun
scakl ve rakma gre deien zgl arl (kg/dm
3
)

NOT: H
v
ve ilgili izelgeler madde 4.10- da verilmitir !

Esas trbinin her deiik iletme dsndeki her deiik ayar kanad akl,
yani her deiik iletme dsndeki her deiik debi ve g deerine tekabl eden
artlar ile ilgili olarak model trbin iin tesbit edilecek kavitasyon katsays deerleri
esas trbin iin de aynen geerli olarak kabul edilecektir.

Aada grlen ekil 251a-b- ve c- deki grafikler trbin verimi ile kavitasyon
katsaylar arasndaki ilikiyi gstermektedir. Kavitasyon deneyleri esnasnda trbin
veriminin % 1 dt duruma tekabl eden ekil 251b- deki grafikte grlen
1

deerine kritik ad verilir ve
kr
olarak gsterilir. Tesise ait
t
deerinin yani santrala
m
V
g
m
g
m
V
m
H
H a

P
s ;

P
;
H
H s) (a

P

= =

=
416

ait
t
deerinin,
kr
deerinden aa dmesi halinde hem trbin verimi % 1 den daha
fazla der ve hemde trbinde iddetli kavitasyon olay meydana gelir.



ekil 251- Hidrolik trbinlerde kavitasyon katsays trbin verimi ilikileri
grafikleri.


a)
1
= Kavitasyonsuz
alma hali;

b)
kr
= Trbin veriminin %1
dmesi ve kavitasyon
olaynn balangcn
ifade eden kritik
katsay deeri;


c)
s
= Sabit verim halindeki min.
deeri ve kavitasyonsuz
alma hali.
417

0,5
m
1m ma
a m
) (H
D . n
n =
1m
0,5
m ma
ma
D
) .(H n'
n =
Model trbinin kavitasyon katsaylarnn tesbit edilmesi iin yaplan kavitasyon
deneyleri esnasnda emme borusuna balanan bir stroboskop yardm ile, trbin rotoru
kanatlarnn arkasnda meydana gelen kavitasyon olaynn ve emme borusunda meydana
gelen vorteks (girdap) olaynn fotoraflar ekilir veya bu olaylar gzlemlenerek
krokileri izilir.

Model trbinin kavitasyon deneyleri, esas trbinin her deiik iletme dsne
tekabl eden model trbinin n
m
devir saylarnda ve model trbinin ayar kanatlarnn
akln %30 dan %100 e kadar kademe, kademe %10 artrarak tekrarlanr. Her bir
ayr durum ayar kanad aklndaki hem kavitasyon olaynn fotoraflar ekilip
krokileri izilir ve hemde vorteks olaynn fotoraflar ekilip krokileri izilir.

4.9.8- Model Trbinin Birim Ambalman Devir Saysnn ve Ambalman Devir
Saysnn Tesbiti

Model trbinin birim ambalman ve ambalman devir saylarnn tesbiti iin aada
ksaca kaydedilen metotlardan birisi uygulanabilir.


a) Model trbinin dndrld devir saysn Tork; verim
ve ayar kanatlarnn akln sabit tutup (P
u
; )
tork ve verim sfr oluncaya kadar model
trbinin hidrolik dsn azaltmak ve
tork ve verimin sfr olduu noktadaki birim
ambalman devir says n
ma
deerini tesbit
etmek;


b) Model trbinin
m m 1
H / D oran sabit
alacak ekilde model trbin ayar
kanatlar akln artrarak tork ve verim n
ma
Birim
sfr oluncaya kadar model trbinin devir ambalman
saysn ykseltmek ve n
m
ambalman devir devir
says
says deeri tesbit etmek. ekil 252-



Model trbinin ambalman birim devir says (dev/dak-m)



Model trbinin ambalman devir says (dev/dak)

4.9.9- Model Trbinin Emme Borusundaki Vorteks Olaynn ve Basn
Dalgalanmalar Frekans le Genliklerinin Tesbit Edilmesi

418

m
2
m
Hm
Hm
H . D
T
T =

Model trbinin emme borusundaki vorteks olayn ve emme borusundaki basn
dalgalanmalar olayn tesbit deneyleri, esas trbinin her deiik iletme dsne
tekabl eden model trbinin n
m
devir saylarnda ve model trbinin ayar kanatlarnn
akln %30 dan %100 e kadar kademe kademe %10 artrarak kavitasyon olay
deneyleri ile birlikte yaplr. Her bir ayr durum ayar kanad aklnda emme
borusunda meydana gelen vorteks olaynn fotoraflar ekilir ve krokileri izilir.

Yine her bir ayr durum ayar kanad aklnda emme borusunda meydana gelen
basn dalgalanmalarnn lmleri yaplr. Basn dalgalanmalarnn llmesi iin
emme borusuna monte edilen ataletsiz basn transdzerleri kullanlr.

Yaplan lmelerle tesbit edilen basn dalgalanmalarnn osiloraf kaytlar
yaplarak bu basn dalgalanmalarnn frekans ve genlikleri ile harmonikleri tesbit edilir
ve basn dalgalanmalarnn birinci, ikinci, nc, vs. gibi harmoniklerinin birbiri
stne binip binmedii, yani bu harmoniklerinin birbirini besleyip beslemedii
aratrlr.

Model trbinin emme borusunda meydana gelen basn dalgalanmalarnn frekans
ve genliklerinin esas trbinin emme borusunda meydana gelecek basn
dalgalanmalarnn frekans ve genlikleri ile ayn olduu kabul edilir.

Model trbinin emme borusundaki basn dalgalanmalarnn frekans H
z
ve max
genlii H
max
ise H
z
/n
m
ve H
max
/n
m
deerleri tesbit edilerek basn dalgalanmalarnn
kendini besleyip beslemedii anlalr.

4.9.10- Model Trbinin Eksenel Hidrolik tme Kuvvetinin Tesbit Edilmesi

Model trbinin eksenel hidrolik itme kuvvetinin tesbit edilmesi ve model
trbinin birim eksenel hidrolik itme kuvvetinden istifade ederek esas trbinin eksenel
hidrolik itme kuvvetinin hesaplanmas, esas trbin-generatr nitesinin tayc
yatann dizayn (projelendirilmesi) iin, byk bir nem arzeder.

Model trbinin eksenel hidrolik itme kuvveti; statik genleme l band (statik
strain gauge) ile llr. Aadaki ekil 253- deki krokide grld gibi statik
genleme l band model trbinin aftna balanr. Eksenel hidrolik itme kuvvetinin
llmesi testine balamadan nce model trbin rotoruna standart arlklar aslarak
statik genleme l bandnn elektriki k sinyallerinin ayar yaplr. Daha sonra
standart arlklar ve standart arlklarn balantlar kaldrlarak model dsndeki
hidrolik eksenel itme kuvvetinin toplam deeri statik genleme l bandnn elektriki
k sinyalinin deerine gre tesbit edilir.

Model trbinin llen eksenel hidrolik itme kuvveti = T
Hm
(N)
Model trbinin hesaplanan birim eksenel hidrolik itme kuvveti = T
Hm
(N)

Bu eitlikteki; D
m
= Model trbin rotorunun ap (m)
419


H
m
= Model trbin rotorunun ap (m)







ekil 253- Model trbinin eksenel hidrolik itme kuvvetinin llecei statik genleme
l bandnn k sinyallerinin ayarlanmas prensip emas.




420


H . D
WG
G W
m
3
m
m
m
=
4.9.11- Model Trbinin Ayar Kanatlar Torkunun llmesi

Model trbinin ayar kanatlar torku llerek llen bu torktan istifade edilerek
model trbinin ayar kanatlarnn birim torku tesbit edilir. Bu birim tork kullanlarak da
esas trbinin ayar kanatlarnn torku hesaplanr.

Model trbinin ayar kanatlar torkunun llmesi deneyi, deiik hidrolik
dlerde ve deiik ayar kanad aklklarndaki debilerde ayar kanatlarn ama ve
kapama kuvvetlerini tesbit etmek iin yaplr.

ekil 254- deki prensip emasnda grld gibi ayar kanatlarnn kollarna
yerletirilen gerilim lme bantlar (strain gaugeler) nn k gerilimlerinin deeri ayar
kanatlarnn tork deerini verir. lmelere balamadan nce bu gerilim lme
bandlarnn ayarlar yaplr ve bu bandlarnn hangi k geriliminin ne deeri ifade
ettii nceden bilinir.




WG
m
= Model trbinin ayar
kanatlarnn llen
torku (N.m)



WG
m
= Model trbinin ayar
kanatlarnn birim
torku (N.m)



(N.m)



D
m
= Model trbin rotoru
ap (m)


H
m
= Model trbinin hidrolik
ds (m)



ekil 254- Model trbin ayar kanatlar torkunun llmesi prensip emas.


421

4.10- Atmosfer Basnc, Suyun Buharlama Basnc ve Su Scakl le Su zgl
Arl Model Deneyleri likileri Hakknda Ksa Bilgiler

IEC 193 nolu standardlarda H
A
atmosfer basnc belirtilmemitir. Ancak, HES
tesisinin bulunduu yerin rakm (kotu) Z m ise bu kottaki H
A
atmosfer basncnn
deerini (m)
900
Z
10,33 H
A
= eitlii ile hesaplayabiliriz.
Model trbinin ve esas trbinin tahrikinde kullanlan suyun H
v
buharlama basnc IEC
193 A nolu standardda belirtilmi olup scakla bal olarak deien deerleri
aadaki izelge 32- de kaydedilmitir.

ZELGE - 32
Suyun
scakl
Suyun buharlama basnc
(H
v
)
Suyun
scakl
Suyun buharlama basnc
(H
v
)
o
C (Bar) (mSS) (FeetSS)
o
C (Bar) (mSS) (FeetSS)
0 0.006 11 0.0623 0.205 19 0.021 96 0.2239 0.736
1 0.006 56 0.0669 0.220 20 0.023 37 0.2383 0.783
2 0.007 05 0.0719 0.236 21 0.024 86 0.2535 0.833
3 0.007 57 0.0772 0.254 22 0.026 43 0.2695 0.886
4 0.008 13 0.0829 0.272 23 0.028 08 0.2863 0.941
5 0.008 72 0.0889 0.292 24 0.029 82 0.3041 0.999
6 0.009 35 0.0953 0.313 25 0.031 67 0.3229 1.061
7 0.010 01 0.1021 0.335 26 0.033 60 0.3426 1.126
8 0.010 72 0.1093 0.359 27 0.035 64 0.3634 1.195
9 0.011 47 1.1170 0.384 28 0.037 79 0.3853 1.267
10 0.012 27 0.1251 0.411 29 0.040 04 0.4083 1.342
11 0.013 12 0.1337 0.440 30 0.042 41 0.4325 1.421
12 0.014 02 0.1420 0.470 31 0.044 91 0.4579 1.505
13 0.014 97 0.1526 0.502 32 0.047 53 0.4847 1.593
14 0.015 97 0.1629 0.535 33 0.050 29 0.5128 1.685
15 0.017 04 0.1737 0.571 34 0.053 18 0.5423 1.782
16 0.018 17 0.1853 0.609 35 0.056 22 0.5733 1.884
17 0.019 36 0.1975 0.650
18 0.020 62 0.2103 0.691

Model trbinin ve esas trbinin tahrikinde kullanlan suyun zgl arl deeri de
scaklna ve bulunduu yerin rakmna (kotuna) gre deimektedir. Bu nedenle
model deneyi ortamndaki suyun zgl arlk deeri ile esas trbinin iletme
ortamndaki suyun zgl arlk deeri birbirini tam olarak temsil edemezler. Bu yzden
model deneylerindeki suyun zgl arlk deeri kullanlarak yaplan lmelerden ve
yaplan hesaplamalardan tesbit edilen model teknik karakteristik (performans) deerleri
esas trbinin performans deerlerine evrilirken suyun zgl arlk deerleri ile ilgili
gerekli dzeltmelerin yaplmas gerekir.

Aadaki izelge 33- de suyun, scaklna ve bulunduu yerin rakamna gre deien
zgl arlk deerleri kaydedilmitir.
422

ZELGE 33

Rakm
(Kot)
kp/dm
3
olarak suyun zgl arl
Su scaklklar
o
C
Deniz seviyesinde 0 4 10 20 30 40
0 0.996 0.996 0.996 0.994 0.992 0.988
10 0.996 0.996 0.996 0.995 0.992 0.989
20 0.997 0.997 0.996 0.995 0.992 0.989
30 0.997 0.997 0.997 0.996 0.993 0.990
40 0.998 0.998 0.998 0.997 0.994 0.990
45 Yaklak 0.999 0.999 0.998 0.997 0.994 0.991
50 0.999 0.999 0.999 0.997 0.995 0.991
60 1.000 1.000 1.000 0.998 0.995 0.992
70 1.001 1.001 1.000 0.999 0.996 0.993
1 000 m
0 0.996 0.996 0.996 0.994 0.992 0.988
10 0.996 0.996 0.996 0.994 0.992 0.988
20 0.996 0.997 0.996 0.995 0.992 0.989
30 0.997 0.997 0.997 0.995 0.993 0.989
40 0.998 0.998 0.998 0.996 0.994 0.990
45 Yaklak 0.998 0.999 0.998 0.997 0.994 0.991
50 0.999 0.999 0.999 0.997 0.995 0.991
60 1.000 1.000 1.000 0.998 0.996 0.992
70 1.000 1.000 1.000 0.999 0.996 0.993
2 000 m
0 0.996 0.996 0.995 0.994 0.991 0.988
10 0.996 0.996 0.996 0.994 0.992 0.988
20 0.996 0.996 0.996 0.995 0.992 0.989
30 0.997 0.997 0.997 0.995 0.993 0.989
40 0.998 0.998 0.998 0.996 0.994 0.990
45 Yaklak 0.998 0.998 0.998 0.996 0.994 0.991
50 0.999 0.999 0.999 0.997 0.994 0.991
60 1.000 1.000 1.000 0.998 0.995 0.992
70 1.000 1.000 1.000 0.999 0.996 0.993
4 000 m
0 0.995 0.995 0.995 0.993 0.991 0.988
10 0.995 0.995 0.995 0.994 0.991 0.988
20 0.996 0.996 0.996 0.994 0.992 0.988
30 0.996 0.997 0.996 0.995 0.992 0.989
40 0.997 0.997 0.997 0.996 0.993 0.989
45 Yaklak 0.998 0.998 0.998 0.996 0.994 0.990
50 0.998 0.998 0.998 0.997 0.994 0.990
60 0.999 0.999 0.999 0.997 0.995 0.991
70 1.000 1.000 1.000 0.998 0.996 0.992

423

0,01 % f
n
=
0,1 % %0,07 %0,07 f f f
2 2 2
hs
2
hp h
= + = + =
0,15 % f
q
=
0,05 % f
T
=
0,19 % f f f f f
2
T
2
q
2
h
2
n
= + + + = m
4.11- Model Deneylerinde Kullanlan l Aletleri ve Cihazlarn Kabul Edilebilir
Hata Miktarlar

Hidrolik trbin model deneyleri labaratuvarlarnda model deneyleri devresinde model
trbinin devir says, hidrolik ds, debisi, torku, vs. gibi deerlerini lmek iin
kullanlan aletler ve cihazlar ayarlandktan sonra kabul edilebilir hata miktarlarnn st
snrlar IEC 193 nolu standartla belirtilmitir. Bu standarda gre baz lmeler iin
kabul edilebilir hatalarn st snr deeri aadaki gibidir.

* Devir says lmlerinde:

* D lmlerinde:

* Debi lmlerinde:

* Tork lmlerinde:

* Verim lmlerinde:


4.12- Model Deneyleri Sonularndan Yararlanmak Suretiyle ve evirme
Formlleri le Esas Trbinin Performans (Teknik Karakteristik) Deerlerinin
Hesaplanmas


4.12.1- aretler ve Semboller Model Trbinde Esas Trbinde
- Net hidrolik ds (m) H
m
H
pr

- Trbin debisi (m
3
/san) Q
m
Q
pr

- Trbin gc (kW) P
m
P
pr

- Trbin devir says (dev/dak) n
m
n
pr

- Trbin verimi (%)
m

pr

- Trbin rotoru ap (m) D
m
D
pr

- Eksenel hidrolik itme
kuvveti (N) T
Hm
T
Hpr

- Ayar kanatlar torku (Nm WG
m
WG
pr

- Ambalman devir says (dev/dak) n
ma
n
mpr

- Birim devir says (dev/dak-m) n
m
n
pr
- Ayar kanatlar birim torku (N) WG
m
WG
pr

- Eksenel hidrolik birim
itme kuvveti (N) T
H

m
T
H

pr

- Birim debi (m
3
/san-m) Q
m
Q
pr




424

( ) ( )
(
(

|
|

\
|
=
(
(

|
|

\
|
=
0,2
0
max
m
0,2
pr
m
max
m
M
1
- 1 . - 1
D
D
- 1 . - 1
( )
0,2
0,5
pr m
p pr
p m
/H H .
. D
. D
0,7. - 0,3
(
(

=
4.12.2- Esas Trbinin Verimlerinin Tesbiti

Model trbinin verim deerlerini esas trbinin verim deerlerine evirmek iin
Francis tipi hidrolik trbinler iin Mody fomlnden, Kaplan tipi hidrolik trbinler iin
Hutton formlnden istifade edilir. Pelton tipi hidrolik trbinler iin
m
=

pr
kabul
edilir.

**Francis tipi hidrolik trbinler iin;
pr
=
m
+


Modye gre;



**Kaplan tipi hidrolik trbinler iin;
pr
=
m
+


Huttona gre;

p
= Esas trbinin tahrik suyunun kinematik vizkozitesi,

m
= Model trbinin tahrik suyunun kinematik vizkozitesi,


Esas trbinin teknik artnamesinde kaydedilen H
max
, H
dizayn
ve H
min
net
dlerindeki %100, %85, %75 ve %60 k glerine ait
pr
verimleri ayr ayr hesap
edilir ve trbin verim erileri izilerek bu dler ve % k gleri iin imalatnn
garanti ettii trbin verimlerinin salanp salanamayaca kontrol edilir.

Aadaki ekil 255- de rnek olarak, Francis tipi bir hidrolik trbin iin, sadece
H
d
dsndeki %100, %90, %80, %70 ve %60 k glerine ait
pr
verim
deerlerinin elde edilmesi ve imalatnn garanti ettii
pr
deerleri ile karlatrlmas
prensibi ematik olarak gsterilmitir.








( )
D
D
- 1 . - 1
0,2
pr
m
max m m pr
(
(

|
|

\
|
+ =
425




ekil 255- Francis tipi bir hidrolik trbin iin model deneylerinde model trbin iin
tesbit edilen trbin verimlerinden yararlanarak esas trbinin verim erisinin izilmesi
prensip emas.


426


D
D
.
H
H
. Q Q *
2
m
pr
0,5
m
pr
m pr
|
|

\
|
|
|

\
|
=
M .
H
H
. Q Q *
2
0
0,5
m
pr
m pr
|
|

\
|
=

D
D
.
H
H
. P * P
2
m
pr
1,5
m
pr
m pr
|
|

\
|
|
|

\
|
=
M .
H
H
. P P *
2
0
1,5
m
pr
m pr
|
|

\
|
=
4.12.3- Esas Trbinin Debisi

Model trbinin Q
m
debisinden ve aada kaydedilen fomlden yararlanarak esas
trbinin Q
pr
debi deerleri hesaplanr.

(m
3
/san)


veya D
pr
/D
m
=M
0
model oran olduundan;

(m
3
/san)


Esas trbinin debileri her bir iletme dsndeki %100, %90, %80, %70, %60 gibi
trbin k gleri iin ayr ayr hesap edilir.


4.12.4- Esas Trbinin Gc

Esas trbinin gleri H
max
, H
dizayn
, H
min
gibi iletme dleri iin ayr ayr hesap
edilir.

(kW)


veya D
pr
/D
m
=M
0
model oran olduundan;


(kW)


4.12.5- Esas Trbinin Kavitasyon Katsaylar

Model deneyleri esnasnda esas trbinin H
max
, H
d
, H
min
ve H
kritik
iletme dleri
iin kavitasyon katsays deerleri ayr ayr tesbit edilir ve model trbine ait
m

deerleri ile esas trbine ait
pr
deerleri birbirine eit kabul edilir.

Z = Esas trbinin eksen kotu; H
v
= izelge 32- de kaydedilen suyun buharlama basnc
(m); H
s
= Esas trbinin emme ykseklii (m); H = Esas trbinin deiik net iletme
dleri (m)



H
H H
900
Z
- 10,33
;
900
Z
- 10,33 H ;
H
H - H - H

s v
a
s v m

= = =
427

H . D
.
4

. D H . T' T
spr
spr pr
2
pr Hm pr H
2
+ =
H
.
D
.
4

H
H

.
D
D
T
spr
spr
2
m
pr
2
m
pr
pr H
+
|
|

\
|
=
spr
spr
2
m
pr
pr H
H
.
D
.
4

H
H
.
M T + =
2
0
( )
( )
m
pr
3
0 m m
m
pr
3
m
3
pr
pr
H
H

.
M . WG WG
.
H
H

.
D
D
WG = =
4.12.6- Esas Trbinin Hidrolik tme Kuvveti (Eksel Hidrolik Yk)

Esas trbinin H
max
, H
d
ve H
min
net hidrolik dleri iin ayr ayr hesap edilir.

(kg)

2

.
m
m
Hm
m H
D
H
T
T =

olduundan; (kg)

(kg)

D
pr
/D
m
=M
0
model oran olduundan
(kg)


D
spr
= Esas trbin salmastr blgesindeki aft ap, (m)
H
spr
= Esas trbin emme ykseklii, (m)
T
H

m
= Model trbin birim eksenel hidrolik itme kuvveti, (kg)
T
Hm
= Model trbin deney ile tesbit edilen eksenel,
hidrolik itme kuvveti. (kg)


4.12.7- Esas Trbinin Emme Borusundaki Vorteks Olay ve Basn Dalgalanmalar

Daha nceki madde 4.9.9- da kaydedildii gibi, model trbinin emme borusunda
meydana gelen vorteks olay ile basn dalgalanmalarnn frekans ve genlikleri esas
trbinin emme borusunda meydana gelecek vorteks olay ile basn dalgalanmalarnn
frekans ve genlikleri birbirine benzer kabul edilir. Ancak, esas trbinin emme
borusunda meydana gelecek vorteksin ap ve hatvesi model trbininkinden model oran
kadar byk olacaktr.

4.12.8- Esas Trbinin Ayar Kanatlar Torku

WG
pr
=WG
m
. H
pr
. D
3
pr
(Nm)

WG
m
= WG
m
/ D
3
m
. H
m
olduundan;


(Nm)




H
pr
= Esas trbinin H
max
, H
dizayn
; ve H
min
gibi net dleridir. (m)



428


D
. H n'
n
pr
0,5
pr ma
pra
=
0,5
m
m ma
ma
H
D . n
n' =
.n
H
H
.
M
1
.n
H
H
.
D
D
n
ma
0,5
m
pr
0
ma
0,5
m
pr
pr
m
pra
|
|

\
|
=
|
|

\
|
=
4.12.9- Esas Trbinin Ambalman Devir Says


(dev/dak)


olduundan;



(dev/dak)

Bu eitliklerdeki;

n
pra
= Esas trbinin ambalman birim devir says, (dev/dak)

n
ma
= Model trbinin ambalman birim devir says, (dev/dak-m)

n
pra
= n
ma
= Esas trbinin ambalman birim devir says, (dev/dak-m)

n
ma
= Model trbinin deney ile tesbit edilen ambalman devir says, (dev/dak)


4.13- Model Trbinin Geometrik Benzerlik Snrlar Dahilindeki Ksmlarnn Ana
Boyutlarnn ve Profillerinin Tesbit Edilmesi

Hidrolik trbinlerin prototipleri ile modellerinin geometrik benzerlik snrlar madde
4.1.2- deki 243- nolu prensip emasnda ve madde 4.5.2- deki 244- nolu emada
gsterilmiti. ekil 243- n tetkikinden grlecei gibi benzerlik snrlar iindeki
ksmlar salyangoz, salyangoz sabit kanatlar, ayar kanatlar, rotor ve emme borusundan
ibarettir. Deiik tip hidrolik trbinlere ait salyangoz, rotor ve emme borusunun ana
lleri Blm IV- deki madde 5.5.1-, 5.5.2-, 5.6.1-, 5.6.2-, 5.6.3-, 5.7.1-, 5.7.2- ve
ayrca bu blmdeki 4.5.1-, 4.5.2- ve izelge 30- da gsterilmiti.

Hangi tip hidrolik trbinin model deneyi yaplm ise deneylerin sonunda, yukardaki
maddelerde gsterilen ilgili tip trbine ait salyangoz, rotor ve emme borusunun ana
boyutlarnn lleri tesbit edilmelidir. Yukarda kaydedilen maddelerde ana boyutlar
aklanmayan ayar kanatlarnn da ana lleri ile profillerinin model deneyleri sonunda
tesbit edilmesi nemlidir.

Burada , bu maddede, nemine binaen sadece model trbin rotorunun ana lleri ve
profil tesbitleri ile ilgili baz rnekler vermekle yetinilmitir.




429


ekil 256- Model trbin rotoru ana llerinin tesbiti prensip emas ve izelgesi.






ekil 257-
Model trbin rotoru kanatlarnn
profillerini ve kalnlklarn tesbit
iin profillerin yerlerini belirleme
prensip emas.





ekil 258-
Model trbin rotoru kanatlarnn profillerinin ve
kalnlklarnn tesbiti prensip emas (I-I kesiti)
(x aralklar a,b,c,d,e kalnlklarn tesbit iin eit
olarak belirlenecektir.)

Profiller ve kalnlklar her kanat ve her kesit iin
ayr ayr llecektir !




430


ZELGE 34 ZELGE - 35

Kanat
No
llen Kalnlklar (mm)

Kanatlarn
Aralklar
llen Deerler (mm)
a b c d e Su girii Su k
1 1-2 aras
2 2-3 aras
3 3-4 aras
4 4-5 aras
5 5-6 aras
6 6-7 aras
7 7-8 aras
8 8-9 aras
9 9-10 aras
10 10-11 aras
11 11-12 aras
12 12-13 aras
13 13-14 aras
14 14-15 aras
15 15-16 aras
16 16-17 aras
17 17-1 aras



4.14- Model Deneyleri Raporlarnda Yer Almas Gereken Bilgiler ve Model
Deneyleri Raporlarna Eklenmesi Gereken Dkmanlar

Hidrolik trbinlerin model deneyleri tamamlandktan sonra tanzim edilecek olan
raporlarda aadaki A, B, C ve D maddelerinde alt balklar halinde kaydedilen
bilgilerin yer almas ve dkmanlarn eklenmesi gerekir.


A- Model Deneyleri Raporunda Yer Almas Gereken Genel Bilgiler

- Model deneylerinin kapsam,

- Model deneyleri ile ilgili uluslararas test kotlarnn listesi,

- Kullanlan model deneyi tehizatnn ksaca tantlmas,

- Model deneylerinde kabul edilebilir hata miktarlarnn belirtilmesi,

- Model deneylerinde yaplacak lmelerin ve kullanlacak fomller ile sembollerin
ksaca aklanmas,

431


- Model trbin hidrolik dsnn llmesi

- Model trbin debisinin llmesi

- Model trbinin giri gcnn hesaplanmas

- Model trbinin k gcnn hesaplanmas

- Model trbinin veriminin hesaplanmas

- Model trbinin birim debisinin hesab

- Model trbinin birim devir saysnn hesab

- Model trbinin dndrlecei devir saylarnn hesab

- Model trbinin devir saysnn llmesi

- Model trbinin ambalman devir saysnn llmesi

- Model trbinin birim ambalman devir saysnn hesab

- Model trbinin kavitasyon katsaylarnn tesbiti

- Model trbinin emme borusu basn dalgalanmalarnn llmesi

- Model trbinin eksenel hidrolik itme yknn llmesi

- Model trbinin birim eksenel hidrolik itme yknn hesab

- Model trbinin ayar kanatlar torkunun llmesi

- Model trbinin ayar kanatlar birim torkunun hesab

B- Model Trbin Performanslar (Teknik Karakteristikleri) Deneylerinin
Sonular

- Model trbinin birim debisi

- Model trbinin birim devir saylar

- Model trbinin birim gc

- Model trbinin giri ve k gleri (Model trbinin torku ve k gc)

- Model trbinin verimleri
432

- Model trbinin dndrld devir saylar

- Model trbinin debisi

- Model trbinin kavitasyon katsaylar

C- Dier Model Deneyleri Sonular

- Model trbinin ambalman devir says

- Model trbinin emme borusundaki basn dalgalanmalar

- Model trbinin eksenel hidrolik itme kuvveti (eksenel hidrolik itme yk)

- Model trbinin ayar kanatlar torku

D- Esas Trbin Performanslarn (Teknik Karakteristiklerini) Tesbiti in
Yaplan Hesaplamalar

- Esas trbinin veriminin hesaplanmas

- Esas trbinin debisinin hesaplanmas

- Esas trbinin gcnn hesaplanmas

- Esas trbinin arlkl ortalama veriminin hesaplanmas

- Esas trbinin ambalman devir saysnn hesaplanmas

- Esas trbinin ayar kanatlar torkunun hesaplanmas

- Esas trbinin eksenel hidrolik itme kuvvetinin (eksenel hidrolik yknn)
hesaplanmas

E- Model Deneyleri Raporuna Eklenmesi Gereken Dkmanlar

E.1- Resimler ve emalar

- Model trbinin kesit resmi;

- Model trbinin ana boyutlarn gsterir ema;

- Model trbinin debisini lme sisteminin ayarlanmas prensip emas;

- Model trbinin torkunu lme sisteminin ayarlanmas prensip emas;

433

- Model trbinin hidrolik dsn ve emme yksekliini lme sistemi prensip
emas;

- Model trbinin eksenel hidrolik itmesini lme bandlarnn ayarlanmas prensip
emas;

- Model trbinin ayar kanatlar torkunu lme prensip emas;

- Model deneyi standnn prensip emas;

- Model deneyi standnn elektriki devre emas;

- Model deneyi standnn veri toplama ve ileme (bilgisayar) sisteminin blok emas;

- Model trbin parametrelerini lme alet ve cihazlarnn balant noktalarn gsterir
prensip emas;

- Model trbinin salyangozunun resmi ve ana lleri;

- Model trbin salyangozu sabit kanatlarnn profilini gsterir ema ve ller;

- Model trbin ayar kanatlarnn profilini ve ana llerini gsterir resim;

- Model trbin rotorunun ana boyutlarnn lleri, rotor kanatlarnn profillerini,
deiik kesitlerini ve bu kesitlerin profilleri ile kalnlklarn, kanatlar arasndaki su
giri ve k aralklarn gsterir resimler ve emalar;

- Model trbinin emme borusunun ana boyutlarn gsterir resim veya ema;

E.2- Performans (Teknik Karakteristikler) Erileri ve Grafikler

- Esas trbinin H
max
, H
dizayn
, H
min
ve H
kritik
net hidrolik dlerine tekabl eden,
model trbinin birim devir saylarndaki model trbinin birim debisi-model trbin
verimleri karakteristik erileri;

- Model trbinin, tepe kesitlerine benzer karakteristik erileri;

- Esas trbinin H
max
, H
d
, H
min
net hidrolik dlerine tekabl eden, model trbinin
birim devir saylarnda ve model trbinin ayar kanatlarnn min. aklktan %100
akla kadar kademe, kademe deiik aklklarndaki yani deiik debilerde ve
deiik glerdeki kavitasyon katsaylar erileri;

- Model trbinin deiik ayar kanad aklklarndaki model trbin birim debisi model
trbin torku karakteristik erileri;

- Model trbinin birim debileri ve birim ambalman devir saylar erileri;

434

- Model trbinin deiik debilerde ve deiik glerde emme borusundaki basn
dalgalanmalar grafikleri; vs. gibi!



E.3- Test Sonular Data lar

- Model trbinin performans (teknik karakteristikler) testlerine ait datalar;

- Debi kalibrasyonu (ayarlanmas) ile ilgili datalar;

- Kavitasyon testleri ile ilgili datalar;

- Ambalman devir says testleri ile ilgili datalar;

- Basn dalgalanmas ile ilgili datalar; vs. gibi!

E.4- Model Deneyleri Sonularna Gre izilen Esas Trbine Ait Performans
(Teknik Karakteristikler) Erileri ve Grafikler

- Esas trbinin H
max
, H
dizayn
, H
min
ve H
kritik
net hidrolik dleri iin garanti edilen ve
model deneyleri sonularna gre izilen ayar kanad aklklar-trbin debileri-trbin
gleri-trbin verimleri karakteristik erileri;

E.5- Kavitasyon ve Vorteks Olaylar Fotoraflar ve emalar

- Esas trbinin H
max
, H
dizayn
, H
min
ve H
kritik
net hidrolik dlerine tekabl eden model
trbinin deiik devir saylarnda ve deiik ayar kanad aklklarnda yaplan model
kavitasyon deneyleri esnasnda ekilen kavitasyon ve vorteks olaylar fotoraflar ile
izilen kavitasyon ve vorteks olaylar emalar;

4.15- Ayvack HES Trbinleri Model Deneyleri ve Karacaren II HES Trbinleri
Model Deneyleri Sonular le lgili zet Deerler

Ayvack HES trbinleri model deneyleri sonular ile ilgili zet deerler izelge 36-,
37- ve 38- de; Karacaren II HES trbinleri model deneyleri sonular ile ilgili zet
deerler ise izelge 39- ve 40- da kaydedilmitir. Bu izelgeler mteakip sayfalarda
grlmektedir.









435

ZELGE 36- Ayvack HES. trbin model deneylerindeki ambalman devir saylar ve
bu deerlere gre esas trbin iin hesaplananlar.
Model trbin Esas trbin ( prototip )
Ayar
kanatlar
akl
a

=

(mm)
Birim
su debisi
Q
1R
=
(lt/sn/ m
)

Birim devir
says
n
1R
=
(d/dak/ m
)
Ayar
kanatlar
akl
a =
(mm)
H=126,2 m H=111,0 m H=84,3 m
Su
debisi
Q
R
=


(m
3
/san
)

Ambal-
man hz

n
R
=

(d/dak)
Su
debisi
Q
R
=

(m
3
/san)
Ambal-
man hz

n
R
=

(d/dak)
Su
debisi
Q
R
=

(m
3
/san)
Ambal-
man hz

n
R
=

(d/dak)
3,5 10,2 211,5 40,8 15,57 203,8 14,60 191,2 12,73 166,6
7,0 19,3 239,5 81,6 29,46 230,8 27,63 216,5 24,08 188,6
10,5 27,1 260,5 122,4 41,37 251,0 38,80 235,4 33,81 205,2
14,0 35,3 277,5 163,2 53,89 267,4 50,54 250,8 44,04 218,6
17,5 43,7 292,6 204,0 66,71 282,0 62,57 264,5 54,52 230,6
21,0 52,2 305,5 244,8 79,69 294,4 74,73 276,1 65,13 240,6
24,5 60,7 315,0 285,6 92,67 303,6 86,90 284,7 75,74 248,1
28,0 67,5 317,0 332,6 103,05 305,5 96,64 286,5 84,22 249,7
31,5 73,0 317,2 367,2 111,44 305,7 104,50 286,9 91,08 249,8

ZELGE 37- Ayvack HES. trbin model deneylerinden alnan kavitasyon testleri
sonular ve bu sonulara gre esas trbin iin hesaplanan deerler.
Model trbin deerleri Esas trbin deerleri
Ayar
kanatlar
akl

a

=(mm)
Birim
devir says
n
1
=
(d/dak/ m )

Kritik
kavitas-
yon
katsays

kr
Birim
k
gc
N
1
=

(kw/ m )
Ayar
kanatlar
akl
a =

(mm)

Net
hidrolik
d
H = (m)
k
gc
N= (kw)
Kritik
emme
ykseklii
H
skr
=

(m)

17,5
173,0 0,0425 0,607

204,0
126,20 119170 5,88
184,4 0,042 0,593 111,0 94237 6,58
211,7 0,055 0,532 84,3 55954 6,62

21,0
173,0 0,042 0,708

244,8
126,20 139000 5,94
184,4 0,039 0,702 111,0 111558 6,91
211,7 0,0525 0,642 84,3 67524 6,83

24,5
173,0 0,042 0,782

285,6
126,20 153527 5,94
184,0 0,0425 0,779 111,0 123794 6,52
211,7 0,051 0,746 84,3 78462 6,96

28,0
173,0 0,0515 0,838

332,2
126,20 164521 4,74
184,4 0,051 0,838 111,0 133171 5,58
211,7 0,0515 0,805 84,3 84667 6,91
436

ZELGE 38- Ayvack HES. trbin model deneylerinden alnan sonular ve bu
sonulara gre esas trbin iin hesaplanan deerler.

Net d
H (m)
modelin
birim devir
says
n
1
=

(d/dak/ m )
Model trbin Esas trbin
Ayar
kanatlar
akl
a
1
=
(mm)
Trbin
verimi
=
(%)
Birim
su debisi
Q

1=
(lt/sn/ m
)
Birim
k
gc
N

1
=(kw)
Ayar
kanatlar
akl
a=(mm)
Trbin
verimi

= (%)
Trbin
debisi
Q
=
(m
3
/sn)
Trbin
k
gc
N=

(kw)

H=126,20 m
n

1
=

173,0




(d/dak/ m )
7,0 72,8 27,1 0,193 81,6 76,06 41,37 37,248
10,5 82,3 41,7 0,336 122,4 85,56 63,66 64,797
14,0 87,95 55,9 0,482 163,2 91,21 85,33 92,816
17,5 91,0 68,0 0,606 204,0 94,26 103,81 116,833
21,0 91,4 79,0 0,708 244,8 94,66 120,60 136,326
24,5 90,1 88,8 0,784 285,6 93,36 135,56 151,060
28,0 88,5 96,9 0,840 332,2 91,76 147,90 161,881
31,5 86,3 104,0 0,880 367,2 89,56 158,76 169,448
H =111,0 m
n
1
=

184,4



(d/dak/ m )
7,0 71,4 26,6 0,186 81,6 74,66 38,08 29,558
10,5 82,8 40,7 0,333 122,4 86,06 58,27 52,919
14,0 87,5 54,8 0,473 163,2 90,76 78,46 75,167
17,5 90,3 66,5 0,593 204,0 93,56 95,21 94,237
21,0 91,6 77,8 0,702 244,8 94,86 111,38 111,558
24,5 90,8 87,4 0,779 285,6 94,06 125,13 123,794
28,0 89,1 95,8 0,838 332,2 92,36 137,15 133,171
31,5 87,2 103,0 0,881 367,2 90,46 147,46 140,000
H = 84,3 m
n
1
=

211,7

(d/dak/ m )
7,0 55,8 24,7 0,133 81,6 59,06 30,82 13,989
10,5 75,8 38,2 0,283 122,4 79,06 47,66 29,765
14,0 81,9 51,7 0,417 163,2 85,16 64,50 43,859
17,5 84,9 63,7 0,532 204,0 88,16 79,48 55,954
21,0 87,6 74,6 0,642 244,8 90,86 93,08 67,524
24,5 89,4 85,0 0,746 285,6 92,66 106,05 78,462
28,0 88,1 93,7 0,805 332,2 91,36 116,91 84,667
31,5 85,8 100,7 0,845 367,2 89,06 125,64 88,875
437


Karacaren II HES. trbin model deneyleri (Verim Deneyleri) sonular zeti.

ZELGE - 39
Net
Hidrolik
D
Aklamalar
Trbin k Gc %leri
En yksek
verim ve bu
verimdeki
g ve
debiler
100 85 75 60
H
max
=
102,45 m
Trbin k Gc (kw) 23970 20287 17907 14333 21750
Trbin verimi (%) 93,75 94,25 92,80 89,35 94,50
Trbin debisi (m
3
/sn) 25,440 21,417 19,200 15,961 22,901
Birim debi (m
3
/sn-m) 0,79327 0,6678 0,5986 0,4977 0,7141
Arlk yzdesi (%) 0 0 0 0 -
H
dizayn
=
101,95 m
Trbin k Gc (kw) 23970 20287 17907 14333 21750
Trbin verimi (%) 93,60 94,25 93,00 89,45 94,50
Trbin debisi (m
3
/sn) 25,606 21,522 19,252 16,021 23,013
Birim debi (m
3
/sn-m) 0,8004 0,6727 0,6018 0,5008 0,7193-
Arlk yzdesi (%) 17 8 33 0 -
H
min
=
95,26 m
Trbin k Gc (kw) 21784 18404 16241 12759 19750
Trbin verimi (%) 93,45 94,00 92,70 89,05 94,55
Trbin debisi (m
3
/sn) 24,945 20,951 18,748 15,332 22,353
Birim debi (m
3
/sn-m) 0,8066 0,6775 0,6063 0,4958 0,7228
Arlk yzdesi (%) 8 8 9 17 -
H
kritik
=
92,76 m
Trbin k Gc (kw) 20838 17717 15637 12525 19250
Trbin verimi ( % ) 93,50 93,95 92,50 89,20 94,60
Trbin debisi (m
3
/sn) 24,492 20,726 18,577 15,431 22,362
Birim debi (m
3
/sn-m) 0,8026 0,6792 0,6088 0,5057 0,7329
Arlk yzdesi ( % ) 0 0 0 0 -
Arlkl ortalama verim:
w
=

92,619 %



Karacaren II HES. trbin model deneyleri (Kavitasyon Deneyleri) sonular zeti.

ZELGE - 40
Net hidrolik
dler
(m)
Birim devir
says
(d/dakm)
Modelin
dndrld
devir says
(d/dak)
Trbin
k
gc
(kw)
Kuyruk
suyu
seviyesi
(m)
Tesise ait

t

kavitasyon
katsays
Kritik
kavitasyon
katsays

kr
H
max
= 102,45 N
n
= 65,95 n
m
= 842,68 23970 82,10
t
= 0,1456
kr
= 0,075
H
d
= 101,95 N
n
= 66,11 n
m
= 844,72 23970 82,10
t
= 0,1463
kr
= 0,074
H
min
= 95,26 N
n
= 68,39 n
m
= 873,86 21784 82,56
t
= 0,1614
kr
= 0,070
H
kr
= 92,76 N
n
= 69,31 n
m
= 885,61 20838 82,56
t
= 0,1657
kr
= 0,067
438










BLM XI

HDROLK TRBNLERN LETME
ARTLARININ DEMES HALNDEK
DURUM VE HDROLK TRBNLERN
BAZI KAREKTERSTK ERLER
HAKKINDA BLGLER










439

BLM XI- HDROLK TRBNLERN LETME ARTLARININ
DEMES HALNDEK DURUM VE HDROLK
TRBNLERN BAZI KARAKTERSTK ERLER
HAKKINDA BLGLER

1- GENEL AIKLAMALAR

Daha nce de kaydedildii gibi hidrolik trbinlerde istenen gce bal olarak
trbinden geen su debisi deimektedir.

Keza, hidrolik dnn deimesine bal olarak da trbinden geen su debisi
deimektedir.

Bu sebepledir ki belirli bir iletme sahasnda hidrolik trbinlerin ekonomik olarak
alabilmeleri ve gerek debinin deimesi ve gerekse ani yk deiimleri meydana
gelmesi hallerinde trbinlerin sabit bir devir says ile dnmesi gerekmektedir.

Trbinin en yksek verimle ekonomik olarak altrlabilmesi art, trbinin
snrl olan ekonomik iletme sahasnn bilinmesi ile gerekletirilebilinir. Bir hidrolik
trbinin iletme artlarnn en geni kapsaml bir ekilde incelenebilmesi olana, ancak
hidrolik laboratuvarlarda yaplabilecek olan model deneyleri almalar ile
bulunabilmektedir.

Hidrolik laboratuvarlarnda yaplan model deneyleri almalar ile istenilen her
iletme artn gerekletirerek deneyler yapmak ve deiik iletme artlarnda alma
halinde meydana gelen btn olaylar grmek ve kusursuz veya en az kusurlu iletme
yaplabilecek olan artlar tesbit etmek mmkn olabilmektedir.

Hidrolik laboratuvarlarnda yaplan model deneylerinden genel olarak iletme
artlar deitirilmek suretiyle aada kaydedilen deiken deneyler yaplmakta ve
meydana gelen olaylar tesbit edilmektedir:

a) Faydal hidrolik d H
e
= sabit, trbin devir says n = sabit ve trbin debisi Q =
deiken artlarnda yaplan model deneyleri;

b) Faydal hidrolik d H
e
= sabit, trbin ayar kanatlar akl a
0
= sabit ve trbin
devir says n = deiken artlarnda yaplan model deneyleri;

Bunlardan a)da kaydedilen model deneyleri yaplacak olan kabul deneyleri iin,
b)de kaydedilen model deneyleri ise laboratuvar aratrmalar iin gerekli olan
deneylerdir.

Hidrolik laboratuvarlarnda yaplan model deneyleri almalarnn sonular
deiken iletme byklklerinin fonksiyonu olarak grafikler veya cetveller halinde
kaydedilmek suretiyle trbin karakteristik erileri veya karakteristikler cetvelleri elde
edilmektedir.
440

Bu karakteristik erilerden birisi olan ve Trbin tepe erileri olarak
isimlendirilen karakteristik erilerde hangi iletme sahalarnda hidrolik trbinlerin
ekonomik olarak yksek verimle altrlabileceklerini tesbit etmek mmkn
olabilmektedir.

2- DEB Q= DEKEN, FAYDALI HDROLK D H
e
= DEKEN VE
DEVR SAYISI n= SABT OLMASI HALNDE HDROLK TRBNLERDE
DURUM

Bu artlarda yaplan model deneyleri ile trbin veriminin ve trbin gcnn
deiimleri, trbin debisinin veya trbin ayar kanatlarnn fonksiyonu (q=Q/Q
n
) olarak
tesbit edilebilmektedir. Aadaki ekil 259- da bu artlarda yaplm olan model
deneyleri ile (q=Q/Q
n
)nin fonksiyonu olarak tesbit edilmi olan trbin verimi ve trbin
gc karakteristik erileri gsterilmi bulunmaktadr.



ekil 259-
q=Q/Q
n
orannn fonksiyonu olarak
trbin verimi ve N
n
trbin gc
karakteristik erileri;

Q
n
= Trbinin projelendirilmesinde n
grlen nominal su debisi;

Q = Herhangi bir ykteki su debisi;

a
0
= Trbin ayar kanatlarnn akl.


Hidrolik bir trbinin nominal devir says ile bota yani yksz olarak dnme
debisi Q
0
, tam ykte nominal devir says ile dnme salayan debisi Q
n
ve herhangi bir
ykte nominal devir says ile dnmesini salayan debisi Q olduuna gre herhangi bir
yke edeer olan Q debisinin Q
n
debisine oran q=Q/Q
n
dir.

ekil 259- da grlen n ve N
n
karakteristik erilerini elde etmek iin model trbin
q=Q/Q
n
= 0,25; 0,50; 0,75 ve 1,0 debilerinde sabit devir says ile dndrlr. Byle
deiik debilerde sabit devir says ile dnmesi iin model trbinin aft bir
dinamometre freni ile frenlenir ve her deiik debiye isabet eden N
n
gc BG olarak
tesbit edilerek her bir a
0
ayar kanad aklndaki (herbir deiik debideki) trbin
verimi n = k.N
n
/Q
n
deeri hesaplanr ve bylece ekil 259- da grlen ve N
n

karakteristik erileri izilir.

Bu deneyler esnasnda N
n
gcnn BG olarak tesbit edilmesi halinde k = 75/.H
e

veya N
n
gcnn kW olarak tesbit edilmesi halinde ise k = 102/ .H
e
olarak alnr.
441

Deiik tip trbinlerin modelleri zerinde kaydedilen artlar ile yaplan model
deneyleri ile elde edilen ve N
n
karakteristik erileri aadaki ekil 260- da
gsterilmi bulunmaktadr.

ekil 260- da grlen , N
n
ve Q/Q
n
karakteristik erilerinin tetkikinden kolayca
anlalabilecei gibi:

a) Her tip hidrolik trbinin i ve d kayplarnn karlanmas iin Q
0
miktarnda bir
bota dndrme debisine gerek vardr ve trbini yksz olarak dndrmee yarayan
bu Q
0
debisinin miktar hidrolik trbinin tipine gre deimektedir;

b) Trbini yksz olarak (bota) nominal devir says ile dndrmee yarayan Q
0
debisi
Pelton tipi ve Kaplan tipi hidrolik trbinlerde kk, fakat buna karn Francis tipi
hidrolik trbinlerde daha byktr. Ayrca, Francis tipi hidrolik trbinin zgl devir
says ykseldike Q
0
debisinin deeri artmakta ve tam ykteki debinin %20 deerine
kadar yaklamaktadr;

c) Pelton tipi ve Kaplan tipi hidrolik trbinlere ait verim erileri, takriben %25-30
tam debiden %100 tam debiye kadar takriben sabit kald halde Francis tipi hidrolik
trbinlere ait verim erileri %70-85 tam debi sahalarnda takriben sabit
kalmaktadr.

Ayrca, Francis tipi hidrolik trbinlerin verimleri, zgl devir says arttka ok
dar bir debi blgesinde (q=Q/Q
n
=0,80~0,85) en yksek deere ulamakta ve dier
debilerle alma halinde bu tip trbinlerin verimleri hzla dmektedir.

ekil 260-
Deiik tiplerdeki hidrolik trbinler iin
q=Q/Q
n
in fonksiyonu olarak trbin
verimi ve N
n
trbin gc karakteristik
erileri.

1 Pelton tipi trbinler, n
s
=15;
2 Kaplan tipi trbinler, n
s
=600;
3 Francis tipi trbinler, n
s
=200;
4 Francis tipi trbinler, n
s
=400;

Maksimum ykte q=Q/Q
n
=1,0

Faydal hidrolik d H
e
= sabit, devir says n= sabit ve su debisi Q= deiken
olmas artlarnda yaplan model deneyleri ile elde edilen n trbin verimi ve Q trbin
debisi karakteristik erileri N/N
n
in fonksiyonu olarak aadaki ekil 261- de
gsterilmi bulunmaktadr.


442

ekil 261-
Hidrolik trbinlerde H
e
= sabit,
n= sabit ve Q= deiken olmas
halinde N/N
n
orannn fonksiyonu
olarak verim ve Q debi karakteristik
erileri.

Q = Nominal devirle yksz olarak
altrma debisi,
N
n
= Maksimum yk,
Q
n
= Maksimum debi,
N =Q debisindeki yk.



3- n= DEKEN, H
e
= SABT VE a
0
= SABT OLMASI HALNDE HDROLK
TRBNLERDE DURUM

Devir says n= deiken, faydal hidrolik d H
e
= sabit, trbin ayar
kanatlar akl a
0
= sabit artlarnda yaplan model deneyleri ile aadaki ekil 262-
de grld gibi n/n
n
orannn fonksiyonu olarak trbin veriminin, N
n
trbin
gcnn ve M
d
trbin dndrme momenti ile Q trbin debisinin karakteristik erilerini
tesbit etmek mmkn olabilmektedir.

Bu artlarda yaplan model deneyleri esnasnda, trbin ayar kanatlar a
0
= 0,25;
0,50; 0,75 ve 1,0 gibi deiik aklklarda sabit tutulmakta ve n=0 devir saysndan n= 2
n
d
devir saysna kadar her deiik devir saysnda model trbinin aftna fren tatbik
edilmek suretiyle M
d
momentleri tesbit edilmektedir. Bu ekilde tesbit edilen M
d

momentlerinden yararlanlmak suretiyle N
n
faydal trbin gleri hesaplanabilmektedir.

Asal hz w= .n/30 olduundan M
d
momentinin tesbit edilen her deerine
isabet eden N
n
faydal trbin gc N
n
=M
d
.w / 75 BG veya N
n
=M
d
.w/102 kW olarak ve
herbir trbin gcne isabet eden trbin verimi ise = 75.N
n
/.Q.H
e
veya = 102.N
n
/
.Q.H
e
olarak hesaplanabilecektir. Deneyler esnasnda tesbit edilen M
d
, N
d
, deerleri
ile a
0
ayar kanatlar aklnn a
0
= 0,25; 0,50; 0,75 ve 1,0 aklklarndaki Q
debilerinin deerleri n/n
n
oranna bal olarak M
d
, N
n
, ve Q karakteristik erilerinin
izilebilmesine olanak salarlar.







443

ekil 262-
Devir says n/n
n
orannn
fonksiyonu olarak M
d
, N
n
,
ve Q karakteristik erileri.

M
d
= Moment erisi;
N
n
= G erisi;
= Verim erisi;
Q = Debi erisi;
a
0
= Ayar kanatlar akl;
n
d
= Ambalman devir says;
n
n
= Nominal devir says.

ekil 262- deki karakteristik erilerin tetkikinden kolayca grlebilecei gibi
hidrolik trbinler ancak nominal devir says ile dndrldkleri zaman en yksek
verimler ve en byk gle altrlabilirler. Esasen hidrolik bir trbinin nominal devir
says en yksek verimi veren devir says olarak seilmektedir.

Yine ekil 262- nin tetkikinden grlecei gibi trbin aft tam olarak frenlendii
ve n = 0 olduu anda M
d
dndrme momenti en yksek deerine ulamakta, fakat buna
karn n
d
ambalman devir says ile dnmesi esnasnda suyun faydal btn enerjisi
trbin rotoru vastasyle savrulma kuvvetlerine harcand iin dndrme momentinin
deeri sfra dmektedir.

Trbin ayar kanatlar tam olarak ak olduunda, yani tam ykteki trbin aftnn
tam olarak frenlemesi yapldnda n
d
ambalman devir says ve M
dmax
frenleme
momenti iin aadaki izelge 41- de kaydedilen deerlere ulalmaktadr. Bu yzden
hidrolik trbinlerin projelendirilmesinde ambalman devir says Pelton tipi trbinler iin
n
d
= 1,7 n
n
; Francis tipi trbinler iin n
d
= (1,7-2,2) n
n
ve Kaplan tipi trbinler iin de
n
d
= (2- 2,8) n
n
olarak seilmektedir.

ZELGE - 41
Pelton tipi
trbinlerde
Francis tipi
trbinlerde
Kaplan tipi
trbinlerde
n
d
1,7n
n
(1,7-2,2) n
n
(2-2,8)n
n

M
dmax
2 M
dn
(1,7-2,2) M
dn
(2,3-2,8)M
dn


M
dn
= N
n
nominal gteki ve n
n
nominal devir saysndaki moment dir.

Devir says n = deiken, faydal hidrolik d H
e
= sabit ve trbin ayar kanatlar
(Pelton tipi trbinde pskrtc inesinin) akl a
0
= sabit artlarda deiik tip
trbinlerin modelleri zerinde yaplan deneylere gre elde edilen ve n/n
n
orannn
fonksiyonu olan Q debisi karakteristik erileri aadaki ekil 263- de gsterilmi
bulunmaktadr.
444

ekil 263-
Deiik tip hidrolik
trbinlerde n/n
n
orannn
fonksiyonu olarak Q debisi
karakteristik erileri.

a= Yksek zgl devir sayl Francis
tipi trbin rotorlar,

b= Dk zgl devir sayl Francis
tipi trbin rotorlar,

c= Pelton tipi trbin rotorlar.

ekil 263- n tetkikinden grlecei gibi trbin devir says ykseldike dk
zgl devir sayl Francis tipi trbinlerde U
1
>U
2
olduu iin, Q su debisinin (U
1
2
U
2
2
)
/2g deerine eit olan merkezka kuvvetinin tesiri azalmaktadr. Fakat buna karn
yksek zgl devir sayl Francis tipi trbinlerde U
1
U
2
olduu iin (U
1
2
U
2
2
)/2g olan
merkezka kuvvetinin etkisi azalmaktadr.

Keza, Kaplan tipi hidrolik trbinlerde U
1
=U
2
olmasna ve merkezka kuvvetinin
etkisi yok olmasna karn, devir says ykseldike suyun w
1
ve w
2
bal hz deerleri
de ykseldii iin Q debisinin deeri artmaktadr. Pelton tipi hidrolik trbinlerde ise
devir says ykselse de su debisi sabit olarak kalmaktadr.

4- D H
e
= DEKEN VE DEVR SAYISI n= SABT OLMASI HALNDE
DURUM

Bundan evvelki madde 2- ve 3- te kaydedilen model deneyleri ile ilgili bilgilerin
toplanp birletirilmesi iin aadaki ekil 264- de grlen karakteristik eriler tanzim
edilmilerdir. ekil 264- de yksek zgl devir sayl Francis tipi hidrolik bir trbine ait
N, Q ve karakteristik erileri H/H
n
oran ile N/N
n
ve Q/Q
n
oranlarnn fonksiyonu
olarak gsterilmi bulunmaktadr.

ekil 264- n tetkikinden grlebilecei gibi H = H
n
iken yani H/H
n
= 1 iken
verimi en yksek deerine ulamakta ve trbinin altrld H dsnn deeri
trbinin projelendirildii H dsne nazaran azaldka n trbin verimi de ani olarak
dmektedir. Keza, H = 0,3H
n
deerinde trbin gc N = 0 olmaktadr. Bu yzden
kk hidrolik dl tesislerde hidrolik dnn nominal deerin altna indirilmesi ve
Francis tipi hidrolik trbinlerin proje (dizayn) dsnn ok altndaki dlerde
altrlmas asla uygun bir iletme tarz deildir.





445

Buna karlk hidrolik dnn nominal
H
n
dsnn ok zerine kmasnn az
da olsa verim dklne neden olmas
ve bilhassa msade edilen malzeme
gerilmelerinin almasna sebep olmas
nedeni ile arzu edilmeyen ve tehlikeler
douran bir iletme tarz olmaktadr.
Ancak hidrolik santral tesislerinin dolu
savaklar H
n
hidrolik dsnn ok
almasn nleyecek ekilde ina
edildiklerinden bu sakncal durumun
nlenmesi mmkn olabilmektedir.





ekil 264- Yksek zgl devir sayl Francis tipi trbinlerin hidrolik dnn
fonksiyonu olarak N, Q ve karakteristik erileri.

5- HDROLK TRBNLERN DA KESTNE BENZEYEN
KARAKTERSTK ERLER (TEPE ERLER)

Madde 2- de kaydedilen artlarda, yani debi Q = deiken, faydal hidrolik d
H
e
= deiken ve devir says N = sabit olmas artlarnda elde edilen trbin karakteristik
erileri, trbinin n devir saysnn veya trbinin n
1
birim devir saysnn fonksiyonu
olarak izilmek suretiyle da kesitine benzeyen trbin karakteristik erileri elde
edilirler.

Aadaki ekil 265- de grld gibi trbin ayar kanatlarnn a
0
= 1,0; 0,75;
0,50 ve 0,25 aklklarndaki verim erilerinin yani, Q
max
; 0,75 Q
max
; 0,50 Q
max
ve 0,25
Q
max
su debilerindeki verim erilerinin deiik noktalarnn, rnein n = 0,75 verim
hatt ile kesitikleri 1, 2, 3, 4, 5 ve 6 noktalarnn, bir dzlem zerindeki a
0
= 1,0; 0,75;
0,50 ve 0,25 izgilerine 1, 2, 3, 4, 5 ve 6 olarak tanmas ile 0,75 verime isabet eden
bir ykseklikteki dzlem zerine verim erisi tanm olur.

Ayn ekilde, ayar kanatlarnn a
0
= 1,0; 0,75; 0,50 ve 0,25 gibi aklklarndaki
verim erilerinin, = % 30, 40, 50, 60, 65, 70, 75, 80, 82, 84, 86, 88, 90, 92 gibi verim
hatlar ile kesitikleri noktalarn bu verimlere isabet eden yksekliklerdeki dzlemlere
tanmas ile bir dan deiik yksekliklerden geen yatay dzlemlerle kesilmesi
halindeki kesitine benzeyen ve hidrolik trbinlerin da kesiti erileri olarak
isimlendirilen karakteristik erileri elde edilmi olunur.

Aadaki ekil 265- hidrolik trbinlerin da kesitine benzeyen karakteristik
erilerinin elde edilii ve ekil 266-, 267- ve 268- ise deiik tiplerdeki hidrolik
trbinlerin da kesitine benzeyen karakteristik erileri gsterilmi bulunmaktadr.
446

Hidrolik trbinlerin da kesitine benzeyen karakteristik erileri, iletme
sahalarnn snrlarnn tesbit edilmesine yarayan en uygun karakteristik erilerdir ve
hidroelektrik santrallara kurulacak trbinlerin glerini tesbit etmek ve en yksek
verimle altrlaca yk blgelerini belirlemek iin kullanlmaktadrlar.



ekil 265-
Hidrolik trbinlerin da kesitine
benzeyen karakteristik erilerinin
izimi.


a
0
= Ayar kanatlar aklklar
Q
1
= Birim debi;
n
1
= Birim devir says;
= Verim
Yksz dnme halindeki = 0















ekil 266-
Yksek zgl devir sayl
Francis tipi hidrolik bir
trbine ait da kesitine
benzer karakteristik eriler.




447


ekil 267-

a) n
s
= 160;

b) n
s
= 360 olan Francis
tipi iki trbin rotoruna
ait da kesitine benzer
karakteristik eriler.


Q
max
= 1,0 deki su debisi,
a
0
= Ayar kanatlar
akldr.




Kaplan tipi trbinlerin
da kesitine benzer
karakteristik erileri;



Uskur tipi trbinlerin
da kesitine
benzer
karakteristik erileri,










ekil 268- Kaplan tipi ve Uskur tipi (sabit kanatl Kaplan tipi trbinler)
trbinlerin da kesitine benzeyen karakteristik erileri.

Hidrolik trbinler belirli iletme artlarnda n
na
= n
1a.
.
na
H tesis devir says
(trbinin projelendirildii nominal devir says) ile dnmek ve bylece nominal d
devamllk erisi ile tesbit edilen H
n
dsnde sabit olan
60
H . n . D .
60
H . n . D .
U
n 1 1 na 1a 1
1
= = evresel hz ile almak durumunda
448


H
H
. n n
n
na
1a 1
=
.Q
H
H
.
Q
Q
Q
a
na
n
1a
1
=
bulunduklar iin
na 1a n 1
H . n H n = = olarak kaydedebiliriz. Buradan, herhangi bir
H
n
nominal ds iin aada kaydedilen birim devir says ifadesini karabiliriz.

(160)


Genel olarak n
1a
devir saysnn deeri, trbinin, q= Q/Q
a
= 0,75-0,80
debide almas esnasnda en yksek trbin verimi elde edilecek ekilde seilmektedir.
n
1a
iin tesbit edilen bu deer ile nominal d devamllk erisinin btn deerleri iin
uygun olan n
1
deerleri (160) numaral eitlik yardm ile hesaplanabilmektedir.
Bylece q = Q/Q
a
= 1,0 tam ykteki her n
1a
deeri ve bu deerle ilgili her Q
1
deeri
trbinin da kesitine benzeyen karakteristik erilerinden tesbit edilebilmektedir.

Daha sonra da
na a
H Q Q .
1a
= ve
n 1
H . Q Q = eitliklerinden yararlanlarak
aadaki eitlik karlabilir;

(161)


Bu eitlik ile de trbinin tepe kesitine benzeyen karakteristik erilerinden alnan
Q
1
birim su debisi deerleri ile nominal d devamllk erisinden alnan btn H
n

deerleri iin Q
q
= 1,0 tam yk debisi hesaplanabilir.

Mteakip sayfalardaki ekil 269-, 270-, 271- de Francis tipi hidrolik trbinlerin
da kesitine (tepe kesitine) benzeyen d-debi-ayar kanad akl- verim karakteristik
erileri; ekil 272-, 273-, 274- de yine Francis tipi hidrolik trbinlerin tepe kesitine
benzeyen d-g-ayar kanatlar akl-verim karakteristik erileri; ekil 275- de
Kaplan tipi hidrolik trbinlerin da kesitine benzeyen d-debi-verim karakteristik
erileri; ekil 276- da Yine Kaplan tipi hidrolik trbinlerin da (tepe) kesitine benzeyen
d-g-verim karakteristik erileri; ekil 277- de ise minimum iletme dsnde
altrlacak Francis tipi hidrolik trbinlerin verebilecei % g karakteristik erisi;
ekil 278- de Francis tipi hidrolik trbinlerin tepe kesitine benzer daha ayrntl
karakteristik erileri; verilmi bulunmaktadr.

ekil 279- da Keban HES trbinlerine ait debi-d-g-verim erileri; ekil
280- de Ayvack HES trbinlerine ait debi-d-g-verim-ayar kanad akl
karakteristik erileri; ekil 281- de Hirfanl HES trbinlerine ait debi-d-g-verim
karakteristik erileri; ekil 282- de Saryar HES trbinlerine ait debi-d-g-verim
karakteristik erileri; verilmi bulunmaktadr.





449







ekil 269- 25-50 m aras dler iin Francis tipi hidrolik trbinlere ait D-Debi-
Verim-Ayar kanatlar akl karakteristik erileri (Tepe Erileri)



450






ekil 270- 50-75 m aras dler iin Francis tipi hidrolik trbinlere ait D-Debi-
Verim-Ayar kanatlar akl karakteristik erileri (Tepe Erileri)



451





ekil 271- 75-150 m dler aras Francis tipi hidrolik trbinlere ait D-Debi-Verim-
Ayar kanatlar akl karakteristik erileri (Tepe Erileri)



452



ekil 272- 25-50 m dler aras Francis tipi hidrolik trbinlere ait D-G-Verim-
Ayar kanatlar akl karakteristik erileri (Tepe Erileri)







453




ekil 273- 50 -75 m dler aras Francis tipi hidrolik trbinlere ait D-G-Verim-
Ayar kanatlar akl karakteristik erileri (Tepe Erileri)





454





ekil 274- 75-150 m dler aras Francis tipi hidrolik trbinlere ait D-G-Verim-
Ayar Kanatlar akl karakteristik erileri (Tepe Erileri).





455




ekil 275- Rotor kanatlar ayarlanabilir ve n
s
= 632 d/dak-m olan Kaplan tipi bir hidrolik
trbinin D-Debi-Verim karakteristik erileri (Tepe Erileri)





456





ekil 276- Rotor kanatlar ayarlanabilir ve n
s
=632 d/dak-m olan Kaplan tipi bir hidrolik
trbinin D-G-Verim karakteristik erileri (Tepe Erileri)





457





ekil 277- Minimum iletme dsnde alan Francis tipi bir hidrolik trbinden ayar
kanatlarnn %100 aklnda dizayn gcnn %si olarak alnabilecek g
erisi.




458





Dizayn Dsnn %si

ekil 278- Dizayn ds H
d
=116 m ve zgl devir says n
s
=140 d/dak-m olan Francis
tipi bir hidrolik trbine ait D-G-Verim-Ayar Kanatlar akl
karakteristik erileri (Tepe Erileri).
459







ekil 279- KEBAN HES Trbinlerine ait ayar kanatlar akl D-Debi-G-Verim
karakteristik erileri.







460



Net Hidrolik D (m )



ekil 280- HRFANLI HES Trbinlerine ait hidrolik D-Debi-Trbin Gc-Trbin
Verimi- Karakteristik erileri.




461












































BEYGIR GC (10
3
BG)

ekil 281- SARIYAR HES Trbinleri ayar kanatlar akl D-G ve D-Debi-
G karakteristik erileri.
462










BLM XII

HDROLK TRBNLERDE MEYDANA
GELEN KAVTASYON OLAYI
HAKKINDA BLGLER












463

BLM XII - HDROLK TRBNLERDE MEYDANA GELEN KAVTASYON
OLAYI HAKKINDA BLGLER

1- GENEL AIKLAMALAR

Hidrolik trbinlerin konstrksyonlarnn, tekniin bu gnk gelimi olan
imkanlar sayesinde, kavitasyonsuz bir iletmeyi mmkn klacak bir ekilde yaplmas
imkan dahilinde bulunmaktadr. Fakat, teknik bakmdan kusursuz saylabilecek olan
byle bir zm yolu, hidrolik trbinin ve hidroelektrik santral tesislerinin ekonomik
bakmdan ok pahalya mal olmasna sebep olur. Bu sebepledir ki, hidrolik trbinlerin
imalatlar, makinalarn kavitasyon olay tehlikesine kar yeter derecede emin, yeter
derecede de ucuza imal etmek yolunu tercih ederler. Keza, hidrolik trbinlerin
iletmecileri de, makinalarn ucuza alarak belirli kavitasyon olay limitleri iinde
altrmak ve meydana gelecek kavitasyon olay tahribatlarn belirli zaman periyotlar
iinde tamir etmek yolunu tercih ederler.

Hidrolik trbinlerin gerek imalatlar ve gerekse iletmecileri, kavitasyon
olaynn aksine, makinalarnda vibrasyon (titreim) olay meydana gelmesini hi
istemezler. Zira, vibrasyon olaynn, trbinin ve trbinin tahrik ettii generatrn
neresinde, ne zaman ve ne gibi bir hasar yapacan nceden kestirmek mmkn
deildir. Fakat tekniin bugnk gelimi olan imkanlarna ramen bugne kadar hi
vibrasyonsuz olarak alabilecek bir makine imal etmek mmkn olamamtr. Bu
sebepledir ki, bugn iin gerek hidrolik trbinlerin imalatlar ve gerekse iletmecileri
tarafndan yaplmas gereken ve yaplan yegane i, hidrolik trbinin en az ve kabul
edilebilir bir vibrasyonla altrlmas iin gerekli artlarn yaratlmasdr.

Francis tipi hidrolik trbinlerin emme borularnda meydana gelen vorteks olay,
hem hidrolik trbinin rotorunda kavitasyon olay ve hem de komple trbin-generatr
nitesinin dner ktlelerinde vibrasyon olay meydana gelmesine sebebiyet verdii iin
ok byk bir nem arz etmektedir. Son yllarda imal edilen Francis tipi hidrolik
trbinlerin glerinin ve dner ktlelerinin aplar ile birlikte toplam aft boylarnn ok
bym olmas, bu tip trbinlerin emme borularnda meydana gelen vorteks olaynn
nemini bir kat daha artrm bulunmaktadr.

Kavitasyon olayna su trbinlerinde, santrifj pompalarda, gemi pervanelerinde,
boru donanmlarndaki vana ve dirseklerde ve tekniin daha bir ok sahasnda rastlamak
mmkndr. Kavitasyonla alan herhangi bir makinann veriminde bir miktar dme
olur. Ancak, kavitasyon olaynn nemi, kavitasyonla alan bir makinann yalnz
veriminin dmesinden deil, kavitasyon olay tahribatna maruz kalan malzemenin ok
sratli bir ekilde ypranarak sngerlemesinden ve paralanmasndan ileri gelmektedir.

Su trbinlerinin ve santrifj pompalarn konstrksyonlarnda dikkat edilecek
balca noktalardan biri, her hangi bir iletme durumunda su trbini ve santrifj
pompann kavitasyon snr iine dmemesi iin gerekli btn tedbirleri almakdr.
Bir su trbininde, mutlaka iine girmekten kanlmas fakat mmkn olduu
kadar da yaklalmas gereken kavitasyon olay snrnn kesin olarak tesbit edilmesi son
derece mhim bir durum arz etmektedir. Zira ekonomik bir su trbini imal etme
464

dncesiyle, makine boyutlarnn, devir says ve evresel hzlarla santrifj
kuvvetlerden doabilecek ar gerilmelerin msadesi nisbetinde kk tutulmas
gerekmektedir. Bir su trbininde hzn ykselmesi nisbetinde makine boyutlarnn
kltlebilmesi ve iktisadi bir makine imal edilebilmesi imkanna mukabil, hz
fazlalatka kavitasyon olaynn tehlikesi artmaktadr. Bu bakmdan optimum bir hza
karn optimum bir kavitasyon olay tehlikesini kabullenmek ve buna gre hidrolik
trbin iin nceden bir kavitasyon katsays semek zorunlu olmaktadr.

Su trbinlerinin iersindeki hidrolik akm ekilleri, makinalar imal edilmeden
evvel tam olarak bilinmedii iin bu sahada alan konstrktr mhendisler eskiden
beri zlmesi zor olan bir sorun karsnda kalmlardr. Hidrolik akm ortamnn
iinde teekkl eden vakumlu hacimciklerin iersindeki su zerreciklerinin ses hznn
bazen altnda bazen de stndeki hzlarla ve baka, baka hidrolik akm kanunlarna
uyarak hareket etmeleride kavitasyon olay sorununun zmn bir hayli
gletirmekdedir. Bu bakmdan mhendislik gr asna gre, kavitasyon olay
sorununun tamamen zmlenmesi iin gerekli, uzun ve ok pahal almalar yerine,
ekonomik etkenler gz nne alnarak, kavitasyon olayna tesir eden etkenlere kar
nlem almak ve gerektiinde kavitasyon snrna yaklaarak ok byk bir tehlike tekil
etmeyecek ekilde belirli bir kavitasyon olay ile almak daha isabetli bir yol olarak
gzkmektedir.

2- KAVTASYON OLAYININ TARF

Hidrolik bir trbinin ayar kanatlar arasnda veya rotor kanatlar arasnda hareket
halinde bulunan akmn, herhangi bir blgesindeki ak hznn her hangi bir nedenle
artmas ve hzn artt bu blgedeki basncn suyun buharlama basnc deerine kadar
dmesi, bu blgelerdeki suyun buharlamasna ve yer yer ii doymu su buhar ile dolu
olan vakumlu hacimciklerin teekkl etmesine sebep olur. Basncn ok dt
yerlerde suyun buharlamas ile teekkl eden ve ii doymu su buhar ile dolu olan bu
vakumlu hacimciklerin genel akkan hareketine uyarak genleip-bzlmesi ve ani
olarak ortadan kalkmas esnasnda su zerreciklerinin ok byk bir hzla malzeme
yzeyine arpmas sonucu meydana gelen byk grltl darbelerin malzemenin
yzeyini sngerletirerek tahrip etmesi olayna Kavitasyon olay ad verilmektedir.

Gerekten, bir akkan akm ortamnn her hangi bir yerindeki basn, akkannn
buharlama basncna kadar decek olursa, basncn dt bu yerdeki akkan
buharlaacak ve akkan akm iersinde ii dolmu su buhar ile dolu olan ok dk
basnl (vakumlu) hacimcikler meydana gelecektir. Meydana gelen bu ok dk
basnl hacimciklerin iersinde bulunan su zerrecikleri, vakumlu hacimciklerin
etrafndaki yksek basnl akkann dalgalanmasna uyarak basncn azalp-oalmas
ve vakumlu hacimciklerin sk sk ve sratle bzlp-genlemeleri ve yer deitirmeleri
ve birleip-ayrlmalar yznden, malzeme zerine ses hzna yakn bir hzla arpacaklar
dr. Vakumlu hacimciklerin su zerreciklerinin ses hzna yakn bir hzla ve milyonlarca
defa malzeme zerine arpmalar sonunda malzeme yzeyinde nce bir karnclama-
przlenme ve daha sonrada kk, kk oyukcuklar meydana gelecektir. Malzeme
yzeyinde meydana gelen bu kk oyukcuklar ayn olay nedeni ile zamanla byyp
derinleecekler ve bir mddet sonrada malzeme adeta sngerleecektir. Malzemenin
465

sngerleen ksmlar zayflayaca iin koparak yok olacak ve kavitasyon olay
tahribat bu ekilde ilerleyip gidecektir ite btn bu hadiseler yukarda yaplan tarif
gereince Kavitasyon olay olarak isimlendirilmektedir.

Aadaki ekil 282- de bir hidrolik trbine ait rotor kanadn etrafndaki hidrolik
akm izgileri ile kanadn arka yzeyindeki basn dalm prensip olarak gsterilmi
bulunmaktadr.

ekil 282- Hidrolik bir trbin
rotoru kanadnn arka yzeyinde
kavitasyon olaynn meydana gelii

P
k
= Akkan basnc,

P
d
= Akkann buharlama basnc,

H
s
= Trbin emme ykseklii,

H
e
= Faydal net hidrolik d,

k
= Kavitasyon kat says,

P
at
= Atmosfer basnc,

h
at
= Atmosfer basnc = P
at
/ (mSS),

h
d
= Buharlama basnc = P
d
/ (mSS),

h
k
= Akkan basnc = P
k
/ (mSS),

3- KAVTASYON OLAYININ ZARARLI ETKLER

Francis tipi hidrolik trbinlerde meydana gelen kavitasyon olay ile ilgili olarak
yaplan pek ok aratrmalarda ve bir ok avrupa lkelerinde 100 yla yakn bir
zamandan beri, yurdumuzda ise 20 yl akn bir zamandan beri hidrolik trbinlerin
iletmeciliinden elde edilen tecrbelere gre kavitasyon olaynn meydana gelmesi
sonucu:

3.1- Trbin ayar kanatlar arasnda ve trbin rotoru kanatlar arasnda ok dk
basnl (vakumlu) hacimcikler meydana gelmesi ile enine kesit darald iin debi
azalmakta ve dolaysiyle de g dmektedir.

3.2- Kavitasyon olay sonucu meydana gelen vuruntu ve darbelerle salnmlar bir enerji
yuttuu iin g kayb olmakta ve trbin randman %10-%20 kadar azalmaktadr.

466

3.3- Kavitasyon olay tahribatna urayan yerlerde malzeme yzeyi nce parlaklap
przlenmekte daha sonrada malzeme yzeyinde kk, kk pek ok
oyukcuklar meydana gelmektedir. Bu kk, kk oyukcuklar, yine kavitasyon
olay nedeni ile zamanla byyerek derinlemekte ve belirli bir iletme sresi
sonunda da malzeme yzeyi aadaki ekil 283- de grld gibi adeta
sngerlemektedir. Malzeme yzeyindeki sngerleme miktar arttka malzeme
koparak yok olmakta ve kavitasyon olayn tahribat bu ekilde ilerleyip
gitmektedir.

3.4- Kavitasyon olaynn meydana gelmesi sonucu trbin rotorunu dengelenmemi
radyal hidrolik kuvvetler etkiledii iin trbin rotoru ile birlikte komple trbin-
generatr aftnda titreimler ve salnmlar meydana gelmektedir.

Meydana gelen bu titreimler ile salnmlar, trbin-generatr nitesinin klavuz
yataklarnn bozularak kullanlmaz hale gelmesine ve hatta trbin-generatr
nitesinin tayc yatak kprs ayaklarnn oynamasna ve bu yzden trbin-
generatr nitesinin komple dner ktlesinin dengesinin bozulmasna neden
olabilmektedir.

3.5- Kavitasyon olay nedeni ile trbin emme borusunun verimi ok ktlemektedir
ileride kavitasyon olayna tesir eden etkenler blmnde kaydedildii gibi
kavitasyon olay , genellikle trbinin nominal yknn veya herhangi bir hidrolik
ddeki optimum yknn ok altnda ve ok stnde altrlmas esnasnda
meydana gelmektedir. Esasen, trbinin nominal yknn veya herhangi bir
hidrolik ddeki optimum yknn ok altndaki yklerde altrlmas
esnasnda emme borusunun balangcndaki eksen blgesinde meydana gelen
vorteks olay da hem kavitasyon olaynn iddetini artrmakta ve hem trbin
emme borusunun ve trbinin verimini ktletirmekte ve hem de trbin rotoruna
teetsel ve eksenel ynlerde etkiyen hidrolik kuvvetlerin dengesini bozduu iin
komple trbin-generatr aftnn titreim ve salnm yapmasna neden olmaktadr.
Francis tipi hidrolik trbinlerin emme borularnda meydana gelen Vorteks olay
na ileride etraflca deinilecektir.




ekil 283
Francis tipi bir trbin
rotoru kanatlarndaki
kavitasyon olay
tahribat.






467

4- KAVTASYON OLAYINA ETK EDEN ETKENLER

Bugn, hidrolik trbinlerin imalat ile uraan bir ok firmann hidrolik
labaratuvarlar ile svire, Fransa, Almanya, ngiltere ve Amerika B.D. gibi ileri sanayi
lkelerindeki Teknik niversite ve Trbin imlatc firmalarnn hidrolik
labaratuvarlarnda aratrmalar ve deneyler yaplmakta ve kavitasyon olaynn daha ok
aydnla kavuturulmas iin gayretler sarf edilmektedir. Bu arada elde edilen
sonulara gre kavitasyon olayna tesir eden etkenlerin her biri iin, bu etkenleri
nleyici nlemlerin tesbit edilmesine allmaktadr bu aratrma almalarna paralel
olarak kavitasyon olaynn balangc ile iddetinin formllerle tesbiti ve kavitasyon
olay tahribatna kar dayankl malzemelerin gelitirilmesi sahalarnda bir ok
ilerlemeler kaydedilmi bulunmaktadr.

Hidrolik labaratuvarlarda yaplan aratrma almalar sonunda elde edilen
tecrbelere gre aada kaydedilen maddelerin, her birinin ayr,ayr veya bir kann
bir arada, kavitasyon olaynn meydana gelmesine tesir eden etkenler olduklar tesbit
edilmi bulunmaktadr. Kavitasyon olayna tesir eden eitli etkenleri u ekilde
sralayabiliriz:

4.1- Tahrik suyunun fiziksel zellikleri

4.1.1- Suyun scakl

Hidrolik bir trbinin hidrolik akm ortamn tekil eden tahrik suyunun scakl
ne kadar yksek olursa, kavitasyon olay o derece kolay balayabilmektedir. Zira,
hidrolik akm ortamn tekil eden tahrik suyunun scaklnn yksek olmas
buharlama basncna tesir etmektedir ve su scakl ykseldikce buharlama
kolaylamakdadr.
Aadaki izelge 42- de tahrik suyu scaklna bal olarak suyun buharlama
basncnn deitii gsterilmi bulunmaktadr.

4.1.2- Su iinde bulunabilecek gaz, buhar veya hava miktarlar

Tahrik suyunun iinde bulunabilecek olan gaz, buhar veya hava miktarlar arttka
kavitasyon olaynn meydana gelmesi kolaylamaktadr. Bilhassa hidrolik ds az ve
debisi ile emme ykseklii fazla olan Francis trbinlerinin tahrik suyunun iindeki hava
miktar arttka kavitasyon olay ekirdeklerinin bzlp-genleme hz artt iin,
kavitasyon olaynn meydana gelme hz ile zararl tesirleri fazlalamaktadr.

4.1.3- Su iinde bulunan kimyasal maddelerin miktarlar

Tahrik suyunun iinde bulunabilecek olan ve malzemeleri korozyon tahribatna
uratma zellii yksek olan kimyasal maddelerin miktarlar arttka kavitasyon
olaynn meydana gelmesi kolaylaacaktr. Zira, korozyona urayan malzeme yzeyi
przlenmektedir ve przl yzey zerine srtnerek akan hidrolik akm izgileri daha
kolay bozulabilmektedir.

468

ZELGE-42

Su
scakl
C
Buharlama basnc
(H
v
) mSS
Su
scakl
C
Buharlama basnc
(H
v
) mSS
0 0.0623 19 0.2239
1 0.0669 20 0.2383
2 0.0719 21 0.2535
3 0.0772 22 0.2695
4 0.0829 23 0.2863
5 0.0889 24 0.3041
6 0.0953 25 0.3229
7 0.1021 26 0.3426
8 0.1093 27 0.3634
9 0.1170 28 0.3853
10 0.1251 29 0.4083
11 0.1337 30 0.4325
12 0.1429 31 0.4579
13 0.1526 32 0.4847
14 0.1629 33 0.5128
15 0.1737 34 0.5423
16 0.1853 35 0.5733
17 0.1975 50 1.257
18 0.2103 60 2.031
mSS= metre su stunu (m)

4.1.4.- Su iinde bulunabilecek kat yabanc madde miktarlar

Su iinde bulunabilecek kum, akl, amur vs. gibi kat yabanc maddelerin
miktarlar arttka kavitasyon olaynn meydana gelmesi kolaylamaktadr. Zira, su
iinde bulunabilecek kat yabanc maddeler hidrolik akmn bozulmasna ve hidrolik
akm ortam iinde trblanslarn ve ok dk basnl hacimciklerin meydana
gelmesine sebep olmaktadrlar. Su iinde bulunabilecek kat yabanc maddelerin
etrafndaki hidrolik akm izgilerinin bozulmas ile bu kat yabanc maddeler, meydana
gelen vakumlu hacimciklerin nvesini tekil etmektedirler. Bu sebepledir ki tahrik
suyunun iinde bulunabilecek kat yabanc maddeler kavitasyon olay ekirdei
olarak nitelendirilmektedir.
469

4.2- Trbinin konstrktif zellikleri

Francis tipi bir hidrolik trbinin konstrktif zelliklerinin kavitasyon olaynn
meydana gelmesi zerine byk etkileri olmaktadr Francis tipi bir hidrolik trbinin
konstrktif zelliklerini aadaki ekilde sralayabiliriz:

4.2.1- Trbin rotoru apnn etkisi

Trbin rotorun ap bydke evresel hz artmaktadr. evresel hzn artmas
hidrolik akmn basncnn dmesine kavitasyon olay ekirdeklerinin daha kolay
olumasna zemin hazrlamaktadr. Francis tipi bir hidrolik trbin rotorunun kndaki
evresel hz kat saysnn ifadesini, hidrolik d ve trbin rotoru k apna bal
olarak aadaki ekilde yazabiliriz:

Burada : W = Trbin rotorunun asal hz (rd/san)
D
2
= Trbin rotoru kndaki ap (m)
H = Hidrolik d (m)
U
2
= evresel hz kat says ve
g = yer ekimi ivmesi (m/san) dir.

4.2.2- Rotor kanat formu ve k asnn etkisi

Trbinler imal edilmeden nce modeller zerinde alarak optimum bir kanat
ekli tesbit edilmektedir. Trbin rotoru kanat formunu ve k asn sadece matematik
yollardan tesbit etmek mmkn olamamaktadr.Trbin rotorunun kanat formu ve k
as sadece matematik yollardan halletmek istendiinde kanat k as bymektedir
ve kavitasyon olaynn meydana gelmesi iin zemin hazrlanm olmaktadr. Bu yzden
trbinler imal edilmeden nce optimum artlarn tesbit edilebilmesi iin mutlaka model
deneyleri yaplmas gerekmektedir.

Ancak, imalat ncesi model deneyleri yaplmasna ramen bilhassa byk gl
Francis trbinlerinde modelden alnan sonular her zaman iin ana makinada tutturmak
mmkn olamamaktadr. Zira aratrma ve deneyler ok kk bir model zerinde
yapld iin ok kk olan model zerinde tesbit edilemeyen kk anormallikler
esas makinada ok byk sorunlarn domasna neden olabilmektedir. Bu yzden son
zamanlarda imal edilen byk gl Francis trbinleri iletmeye alndklarnda ok
byk hidrolik sorunlarla karlald ve bu sorunlarn sonradan alnan nlemlerle
zme kavuturulmaya alld grlmektedir.

4.2.3- Kanat yzeylerinin przllk derecesi

Kanat yzeylerine srtnerek yol almakta olan hidrolik akmn, przl
yzeylerle temas eden izgileri paralanarak bozulmakta ve kk, kk trblanslar
teekkl etmektedir. Buna karn temiz, dzgn ve parlak yzeylerde hidrolik akm
gH
D W
U
2 2
.
2
2
=
470

1,25
n
0,5
n
n
s
H
n.N
H
N
.
H
n
n = =
izgileri bozulmamakta ve trblanslar meydana gelmemektedir. Dolaysyle temiz
dzgn ve parlak yzeylerde kavitasyon olaynn meydana gelmesi zor; fakat przl
yzeylerde ise kolaydr. Yzey przllk derecesi arttka da kavitasyon olaynn
meydana gelme ihtimali artmaktadr.

4.2.4- Kullanlan malzemenin mekaniksel ve kimyasal zellikleri

Francis tipi hidrolik trbinlerin rotorlarnn ve ayar kanatlarnn imalinde
kullanlan malzemeler korozyon ve erozyon tahribatlarna kar ne kadar ok dayankl
olurlarsa kavitasyon olay tahribatna karda o derece dayankl olmaktadrlar. Bu
sebepledir ki bugn bir ok ileri sanayi lkelerinde deiik cins malzemelerin zamana
bal olarak deimekte olan kavitasyon olay tahribatna dayankllk zelliklerinin
tesbitine allmakta ve kavitasyon olay tahribatna kar en dayankl olan en
ekonomik malzemenin tayini iin byk gayretler sarf edilmektedir.

Bu gn iin korozyon ve erozyon tahribatlar ile kavitasyon olay tahribatna kar
en dayankl olan malzemeler, bnyelerinde % 13den fazla krom ihtiva eden Cr-Nili
malzemelerdir. Ancak, byk bir trbin rotorunun veya ayar kanatlarnn tamamn Cr-
Nili malzemelerden imal etmek olduka pahalya mal olmakta ve ekonomik
grlmemektedir. Bu sebepledir ki Francis tipi trbin rotorlar kanatlarnn sadece
emme borusu taraf yzeylerinin kavitasyon olay tahribatna en ok maruz kalan
ksmlarnn Cr-Nili malzeme ile kaplatlmas ile yetinilmektedir.

Ayrca, belirli bir iletme sresi sonunda kavitasyon tahribat onarm yaplrken,
kavitasyon tahribatna urayan yzeylerin Cr-Nili elektrotlarla kaynak dolgusu
yaplarak kaplanlmas ve daha sonrada bu yzeylerin talanarak perdahlanmas daha
ekonomik bir yol olarak grlmektedir.

4.2.5- zgl hz

Hidrolik bir trbinin tipini tayin iin kullanlmakta olan zgl hz, kavitasyon
olaynn snrn tayin iin de ok byk bir rol oynamaktadr. Bir hidrolik trbinin
nominal net hidrolik ds (H
n
), dakikadaki devir says (n) ve gc (N) ise bu hidrolik
trbine zgl hzn deeri (156 a) numaral eitlikte kaydedildii gibi;


dir.


Prof. Dr. Thoma nn almalar gstermitir ki, bir hidrolik trbinin (n
s
) zgl
hz artttka o trbinin kavitasyon katsays da artmakta ve kavitasyon kat saysnn
snr artlarnn altnda kavitasyonsuz bir iletme mmkn olmaktadr.

ekil 284- ve 285- de Francis tipi hidrolik trbinlere ait kavitasyon katsaylarnn
snr deerleri zgl hza bal olarak gsterilmi bulunmaktadr.


471




ekil 284- Hidrolik trbinlerin zgl hza bal olarak deien kavitasyon katsays snr
deerleri karakteristik erisi.

Aadaki izelge 43- de Francis tipi hidrolik trbinlere ait (n
s
) zgl devir
saylar ile bu zgl devir saylarna tekabl eden Thoma kavitasyon katsaylar snr
deerleri verilmi bulunmaktadr.

ZELGE -43
zgl devir says
(n
s
)
50 80 100 200 300 360 400 500
Thoma
kavitasyon katsays
(
kr
)
0.03 0.045 0.05 0.11 0.20 0.28 0.35 0.46

Aadaki izelge 44- de de Kaplan tipi hidrolik trbinlerin (n
s
) zgl devir
saylar ile bu zgl devir saylarna tekabl eden Thoma kavitasyon katsaylar snr
deerleri verilmi bulunmaktadr.

ZELGE-44
zgl devir says
(n
s
)
450-500 550-600 650-700 700-800
Thomakavitasyon
katsays
kr

0.40-0.45 0.60-0.65 0.85 1.05
472














































ekil 285- US sistemine ve metrik sisteme gre zgl devir says n
s
deerlerine bal
kavitasyon katsays snr deerleri
kr
grafii.
473

Gerek ekil 284-, 285- de ve gerekse izelge 43- de ve izelge 44- de verilen ()
deerleri kritik deerlerdir. Gerekte bir hidrolik trbin tesisine ait (
t
) deeri kritik
(
kr
) deerinden daha byk olmaktadr. lerideki madde 5- de
tesis

kritik
olduu
gsterilecektir.

4.2.6- Net hidrolik d, debi ve devir says (H
n
, Q, n)

Bu byklkten herhangi birisinin deerinin artmas , akkan akm hznn ve
kanat srt zerindeki basn dalgalanmalarnn ve depresyonun artmasna sebep olur.

zgl hz ayn deerini muhafaza ettii halde nominal net ds daha byk
olacak bir Francis trbini imal edilse (
kr
) deerinin altna dmek iin (H
s
) emme
yksekliinin ok kltlmesi yani trbinin k suyu seviyesinden ok aada tesis
edilmesi gerekir. Bu durum tesis masraflarn ok artrr. Bu sebepledirki (H
s
) emme
yksekliini nominal net dnn maksimum deeri ve zgl hza bal olarak tayin
etmek en ekonomik ve optimum bir zm yolu olmaktadr.

4.3- Atmosfer basnc (tesisin bulunduu yerin rakm)

Bir hidrolik santral tesisinin bulunduu yerin rakm ykseldike o yerdeki
atmosfer basnc der. Atmosfer basnc dtke de suyun buharlamas kolaylar
dolaysyla atmosfer basncnn deeri yani tesisin bulunduu yerin rakmnn
kavitasyon olaynn meydana gelmesine tesir eden bir etken olarak gz nne alnmas
gerekir. Bir hidrolik tesisin bulunduu yerdeki atmosfer basncna (H
a
) ve tesisin
bulunduu yerin rakmna ise (Z) diyecek olursak:

H
a
= 10,33 - (Z / 900) (mSS) ifadesini yazabiliriz.

4.4- letme artlarnn deimesi

Hidroelektrik santrallardaki Francis tipi trbinlerde meydana gelen kavitasyon
olayna tesir eden etkenler olarak yukardaki 4.1-, 4.2- ve 4.3- maddelerinde ve bu
maddelerin alt maddelerinde kaydedilen hususlar trbin veya tesis daha imal edilmeden
nce ve imalat srasnda gz nne alnmas ve tesbit edilmesi gereken hususlardr.

Hidroelektrik santrallarn ve bilhassa byk gl Francis tipi hidrolik trbinlerin
iletmecilerinin en ok dikkat etmeleri gereken hususlar iletme artlar dr.

Kavitasyon olayna ok byk lde tesir eden ve iletmeciler tarafndan en ok
dikkat edilmesi gereken iletme artlar nn kavitasyon olayna etkinlik derecesini
ksaca inceleyelim:





474

4.4.1- Hidrolik dnn deimesi

Bilhassa barajl (depolamal) hidroelektrik santrallarda grlen bir durumdur.
Baraj glne gelen yllk veya mevsimlik su miktarlarnn azalmas, fakat buna karn
elektrik enerjisi gereksiniminin ve retimlerinin artmas sonucu baraj gl seviyelerinde
dmeler olur. Baraj glleri seviyelerinin azalmas halinde hidrolik dler de de
azalma meydana gelir. Hidrolik dnn azalmas halinde trbinin optimum yk ve
kavitasyonsuz veya ok kavitasyonlu alma sahalar deiir. Bu gibi durumlarda
hidrolik trbin iletmecilerinin yapaca en isabetli i, makinalarn, mevcut d iin en
iyi verime isabet eden optimum ykle altrmalardr.

Francis tipi bir hidrolik trbin, her hangi bir hidrolik dde en iyi verime isabet
eden optimum ykle veya optimum yk sahasnda altrlacak olursa hem mevcut
hidrolik d iin en az kavitasyon olay tahribat ile ve hemde beher kwh enerji retimi
iin en az su sarfiyat ile allm olacaktr yani hem teknik bakmdan ve hemde
ekonomik bakmdan en az saknca ile allm olacaktr.

Aadaki ekil 286- da Francis tipi hidrolik trbinler iin izilmi olan hidrolik
d-yk-kavitasyon olay iddeti ve hidrolik d-yk-zgl su sarfyat
karakteristik erileri gsterilmi bulunmaktadr.

ekil 286- daki artlarda H
2
>H
1
>H
n
>H>H dr. Bu eklin tetkikinden de
grlecei zere hidrolik d azaldkca mevcut hidrolik dde en iyi verimle
almaya isabet eden optimum ykler azalmakta ve fakat zgl su sarfiyatlar
fazlalamaktadr.

Yani: N
2opt
> N
1opt
> N
nopt
> N
opt
> N
opt
;

q
2
< q
1
< q
nom
<q<q

olmaktadr ve hidrolik dlere bal olarak, optimum ykle
alma noktalarndaki kavitasyon olaylarnn iddeti de
2
<
1
<
nom
<< olarak
deimektedir ayrca iddetli kavitasyon olay ile alma blgesinin alt ve st
snrlarnn yk limitleri de hidrolik d ile birlikte deimektedir .


4.4.2- Trbin ykndeki deimeler

ekil 286- da verilen karakteristik erilerin trbin ykndeki deimeler
ynnden incelemesini yapalm:

Francis tipi bir hidrolik trbinin ykndeki deimelerin kavitasyon olayna
etkisini incelerken rnein trbinin (H
nom
) hidrolik ds ile altn kabul edelim:

ekil 286- daki karakteristik erilerin tetkikinden grlecei zere trbin (N
nom
)
yk ile alrken kavitasyon olaynn iddeti (
nom
) minimum olmakta; fakat buna
karn ayn hidrolik dde daha dk yklerle allrken ise kavitasyon olaynn
iddeti artmaktadr. Belirli bir dk yk sahasnda da kavitasyon olaynn iddeti
475

maksimum deerlere ulat bu dk yk sahasna kritik yk sahas veya
maksimum kavitasyon olay ile alma sahas ad verilmektedir.Kritik yk
sahasndaki (
max
) kavitasyon iddetinede kritik kavitasyon iddeti veya kritik
kavitasyon katsays ad verilmektedir.

Hidrolik dnn nominal hidrolik dye nazaran artmas veya azalmas
hallerinde de dk yklerde alma esnasndaki kavitasyon olaynn iddeti
maksimum deerlere ulamakta fakat buna karn mevcut hidrolik dde en iyi verime
isabet eden optimum ykle allmas esnasnda ise kavitasyon olaynn iddeti o
hidrolik d iin minimum seviyeye inmektedir. Byk gl Francis tipi hidrolik
trbinlerde maksimum kavitasyonla alma sahas (Kritik yk sahas) optimum ykn
takriben %15 - %50 ne isabet eden ykler aras saha olup kavitasyon olay iddetinin
tepe noktas bu snrlar iindeki yk sahasnda meydana gelmektedir.

Francis tipi hidrolik bir trbin %10-15 optimum ykle veya daha dk yklerle
alrken meydana gelen kavitasyon olaynn iddeti %15-%50 optimum ykler
arasnda alma esnasnda meydana gelen kavitasyon olaynn iddetinden daha dk
olmaktadr. Fakat buna karn gerek ar ykle alma esnasnda ve gerekse %15
optimum ykten daha dk yklerde alma esnasndaki kavitasyon olaylarnn
iddetleri ise optimum ykle alma esnasndaki kavitasyon olaynn iddetinden daha
fazla olmaktadr.

lerideki blm XIII- de Francis tipi hidrolik trbinlerin emme borularndan
meydana gelen girdap (vorteks olay) bahsindede akland gibi bilhassa byk gl
Francis tipi hidrolik trbinlerin mevcut hidrolik dde en iyi verime isabet eden
optimum yklerle altrlmalar, buna karn optimum yklerin %15-%75 arasndaki
yk sahalarnda altrlmalar ok isabetli olmaktadr. Bu durum hem kavitasyon
olaynn ve hemde girdap (vorteks) olaynn zararl etkilerinden korunmak bakmndan
faydal olduu kadar zgl su sarfiyatnn artrlmamas bakmndan (baknz ekil-
286) yani ekonomik alma bakmndan da faydal ve zorunlu olup, Francis tipi
hidrolik trbin iletmecilerin en ok dikkat edecekleri hususlardan biridir.

Ancak, hem kavitasyon olaynn zararl tesirlerinden korunmak ve hemde zgl su
sarfiyatn artrlmamas ve ekonomik olmayan bir iletme yaplmamas bakmndan
Francis tipi hidrolik trbinlerin %15 optimum ykten daha dk yklerlede
altrlmamalar ve %75-%100 optimum ykler arasnda altrlmalar en isabetli bir
iletme tarz olmaktadr.










476





ekil 286- Francis tipi bir hidrolik trbine ait d-yk-zgl su sarfiyat karakteristik
erileri

ekilde grlen:
H
n
= Nominal net hidrolik d trbinin dizayn ds H
d
deerini;
N
n
= Trbinin dizayn dsnde ve en yksek verim noktasndaki gc;
H
2
= (H
n
+y) Deeri maksimum hidrolik d H
max
deerini;
H
n
= (H
n
-y) Deeri minimum hidrolik d H
min
deerini;
N
2opt
= Maksimum hidrolik ddeki en yksek verim noktasna isabet eden trbin
gcn;
N
opt
= Minimum hidrolik ddeki en yksek verim noktasna isabet eden trbin
gcn;

ifade etmektedirler.

477

5- KAVTASYON OLAYININ SINIRININ TESBT EDLMES

Kaplan tipi ve Francis tipi hidrolik trbinlerdeki kavitasyon olaynn snrnn
tayini iin bu gne kadar pek ok aratrma almalar yaplmtr. Bu aratrma
almalarnn ncln prof. Thoma yapm olduundan elde edilen sonular bu
isme izafeten anlmaktadr. Bu maddede de Thoma prensibine gre kavitasyon olay
snrnn tesbitinin aklanmasna allmtr.

Prof. Thomaya gre Francis veya Kaplan tipi hidrolik trbinlerde meydana
gelebilecek olay kavitasyon olaynn snr deeri daha nceki Blm X-, madde 4.12.5-
deki eitlikte kaydedildii gibi;
kritik
n
s v a
t

H
H H H


= olmaldr.


Bu ifadedeki;
t
= Kavitasyon olaynn snr deeri, yani, boyutsuz (birimsiz) Thoma
katsays;


kr
= Kavitasyon olaynn st snr deeri; yani, kritik Thoma katsays;

H
a
= Tesisin bulunduu yerdeki atmosfer basnc (mSS);

H
v
= Suyun buharlama basnc (mss)

H
s
= Aadaki ekil 287- de grlen trbin emme ykseklii;

H
n
= Nominal net hidrolik d deerlerini ifade etmektedirler.


Yukardaki eitliin tetkikinde grlecei zere (
t
) deerinin bymesi iin ya
(H
s
) deerinin klmesi veya (H
n
) deerinin klmesi gerekmektedir. Tatbikatta, (H
s
)
deerinin bymesi trbinin dk yk ile altrlmas veya santral k suyu
kanalnn yanl ina edilmesi ile mmkndr. (H
n
) deerinin klmesi ise baraj gl
seviyesinin ok dmesi ile mmkndr. (H
s
) deerinin klmesi kavitasyon olaynn
iddetinin azalmasna, fakat buna karn (H
n
) deerinin azalmas ise kavitasyon olaynn
iddetinin artmasna neden olur.








478

4 4
2
4
4 2 2
2
2
2
V . P
2g
V
. m mgh V . P
2g
V
. m. mgh + + = + +

P
2g
V
h

P
g
V
h
4
2
2
3
2
2
2
2
+ + + = + +
4 4
0 V ; H

P
; H h h
4 a
4
s 4 2
=

2g
V

2g
V

2
3
2
2
4 - 3 3 - 2
4
2
+ = +

ekil 287- Francis tipi bir hidrolik trbinin basit emas.

ekil 287- de basit prensip emas grlen Francis tipi bir hidrolik trbin
tesisatnn (2) noktas ile (4) noktas arasnda enerji sakm prensibine uyarak Bernoulli
deklemini tatbik edecek olursak;

(a)

Eitliinin her iki tarafnn (mg) ye blerek gerekli sadeletirmeleri yapacak
olursak;


(b)


(c)

(d)


479

g
V V V V
P P
eb
2
1
2
3
2
2
3 2
2
3
2
2
2 3

2 2
3 2
3
2
3
3
2
2
2
2
+ + + = + +

P
g
V
h
P
g
V
h

2
3 2
2
3
2
2 2 3

=
g
V V P P

4
2
2
+

P P

2g
V V
H h h
4
2
2
2
4
s 4 2

2g
V

P
H
2g
V
H
3 2
2
3 2
a
2
2
s
+ + + =
2g
V V
2g
V V
g
V
g
V
H H
P
2
3
2
2
eb
2
3
2
2
s a
2

+ + =
.
2 2
2
3
2
2

2g
V V
H H
P
2
3
2
2
eb s a
2

=
.

h P

P
2 min

=

(e)


(f)


Deerlerini yerine koyarsak trbin emme borusu randman;


olarak bulunacaktr. (g)



Tekrar ba tarafa dnldnde;

ifadesinden;


(h)

) (
3 2
kayplarnn deerinin (
eb
) cinsinden yerine koyacak olursak:


(i)


(j)

Bu ifadede trbin emme borusunun balangcnda negatif bir basn (vakum) olduu
grlmektedir.

Kavitasyon olaynda uzaklamak iin V
2
2
-V
2
3
/2g kayp deerini ve (H
s
) emme
yksekliini kltmek gerekmektedir. Ancak, (H
s
) emme yksekliinin kltle
bilmesi iin trbinin ok derine ina edilmesi gerekir. Bu ise olduka masrafl bir itir.
(
eb
) nin kltlmesi trbin emme borusunun ktletrecei iin iktisadi deildir.

Suyun, trbin rotoru kanatlarn terk ettii yer , yani, trbin rotoru kanatlarnn
k taraf ular hidrolik akmn basncnn en dk olduu yerdir. En dk basnl
olan (2 noktasndaki) bu yerin basnc (2) noktasndaki (P
2
) basncnda (h) kadar daha
dk olsun:

(k)



480


g
W
k
g
V V
H H

P
eb s a
min
2
.
2
.
2
2
2
3
2
2

=
o
eb
n
kr
H g
V V

H g
W
k
. 2
.
. 2
.
2
3
2
2
2
2

+ =
.
2
2
0
W K
H
H H H
s v a
>

n
s v a
H
H H H

2
2
.
W
k h =
H
g
W
k
g
V V
H H
v eb s a
>

2
.
2
.
2
2
2
3
2
2

2g
V V

.

2g
W
.
k H H H
2
3
2
2
eb
2
2
v s a

+ >

. 2
.
. 2
.
2
3
2
2
2
2
o
eb
o n
s v a
H g
V V

H g
W
k
H
H H H
+ >

tesis
n
s v a
H
H H H
=

diyebiliriz. (k = kayplar katsays) (1)

2
P
deerini yerine koyacak olursak:


yazabiliriz. (m)

Kavitasyon olaynn meydana gelmesi iin

P
min
>H
v
olmaldr. Bu durumda bir
hidrolik trbin iin snr artmz:


(n)


olmaldr. (o)

(H
a
-H
s
-H
v
) deerine bir hidrolik tesisin Net pozitif emme ykseklii = NPSH ad
verilir. yukardaki (0) nolu ifadesinin her iki tarafnn (H
n
) ile blecek olursak ifadeyi
boyutsuz bir hale getirelim.

(p)


Bu ifadedeki;
2g
V V
.

2g.H
W
.
k
2
3
2
2
eb
0
2
2
+
+ deerine kritik kavitasyon katsays ad verilir
ve
kritik
olarak gsterilir. Yani:





deerine ise bir hidrolik tesisin Thoma katsays ad verilir.


Yani: (162)

(p) nolu ifadedeki k/2g.H
0
deerini (K) ile gsterecek ve V
2
= V
3
olarak kabul
edecek olursak:

(162a)

K.W
2
2
=
kritik
; yani;

481

BG 700 33 .0,89 13,3.75.38
.
75
.Q.H
N
n
n
= = =
1,25
n
0,5
n
s
) (H
.N n
n =
390
38
33700
.
38
200
H
N
n
n
= =

tesis

kritik
olduu grlecektir. (163)

t

kr
kavitasyonsuz ala bilmek iin snr artdr. Yukardaki (162) ve (162 a) no
lu ifadeleri tetkikinden grlecei zere en mhim mesele hidrolik trbinin imalat
ncesinde (H
s
) nin uygun seilmesi ve iletmesi esnasndada (H
s
) nin bymemesi ve
kavitasyon olay tehlikesinin artmamas iin trbinin dk yklerde altrlmamas
iidir. Bilindii gibi bir hidrolik trbin dk yerlerde altrlacak olursa santral k
suyu seviyesi azalacak ve (H
s
) emme ykseklii byyecektir. Byle alma rejimleri
esnasndada kavitasyon olaynn iddeti artacaktr.

Bir hidroelektrik santral tesisinin faydal nominal hidrolik ds H
n
(m) tahrik
suyunun buharlama basnc H
a
=P
at
/ (m) olduuna gre Prof. Dr. Thomaya gre
kavitasyonsuz olarak alabilmenin snr art aadaki eitlikteki gibidir:
H
s
H
a
-H
v
-
kr
. H
n
[m] (164)

Prof. Dr. Thoma ya gre bu ifadedeki (H
s
)

emme yksekliinin deeri (H
a
-H
v
-

kr
. H
n
) den kk olduu srece trbinde kavitasyon olay meydana gelmeyecektir.

6- SAYISAL RNEK

Dey eksenli kaplan tipi bir hidrolik trbinin faydal nominal ds H
n
= 38
metre, debisi Q = 75 m
3
/san, devir says n
n
= 200 dev/dak verimi ise = 0,89 dur. Bu
trbinin kurulduu yerdeki atmosfer basnc H
at
= 720 mm civa sutunu ve trbin tahrik
suyunu scakl t = 20C olduuna gre, kavitasyonsuz olarak alabilmesi
iin trbinin santral k suyu seviyesinden ka metre aada tesis edilmesi
gerekmektedir ?

zm:


Trbinin gc; N
n
=33 700 BG olduuna gre zgl devir says;

dr.


ekil 284- den veya izelge 44- den n
s
=390 iin Thoma kavitasyon katsays

kr
= 0,29 olarak alnr.
izelge 42- den t = 20 C scaklndaki suyun buharlama basnc H
v
= 0,24 mSS
olarak alnr ve tesisin bulunduu yerdeki atmosfer 9,8
13,8
720

H
H
at
a
= = = m su stunu
olarak hesaplanr.
imdi (164) numaral eittikten yararlanarak H
s
emme yksekliini hesaplayalm:
482


Bu duruma gre (H
s
) emme ykseklii negatif olduundan trbin rotorunu
santral k suyu seviyesinden en az 144 cm derinde tesis etmek gerekecektir. Trbin
rotorunun santral k suyu yzeyinden 144 cm aada tesis edilmi olmas ve trbinin
gle altrlmas halinde bu trbinde N
n
= 33 700 BG kavitasyon olay ve tahribat
meydana gelmeyecektir.

7- KAVTASYON OLAYINI NLEYC NLEMLER VE KAVTASYON
OLAYINDAN KAINMA ARELER

Bir hidrolik trbinde meydana gelecek olan kavitasyon olayn tamamen deilse
bile ksmen nlemek ve kavitasyon olay tahribatn geciktirmek iin eitli arelerin
varl bilinen bir husustur. Kavitasyon olayn nleyici nlemlerle kavitasyon
olayndan kanma arelerini ksaca sralayacak olursak:

7.1- Trbini derinde ve k suyu seviyesinden daha aada tesis etmek;

7.2- zgl hz kk semek ve trbin devir says (n) ile hidrolik d (H)
deerlerini ok byk tutmamak;

7.3- ayet k suyu kanal yanl ina edilmise k suyunun nne net dden
ve gten kaybetmeyecek ekilde set ekmek ve k suyu seviyesini kabartmak;

7.4- Francis tipi trbinlerde rotor kanatlarnn emme borusu taraf yzeylerini
kavitasyon ve korozyon olaylar tahribatlarna kar dayankl olan yksek Cr-Ni
alaml malzemelerle kaplamak;

7.5- Trbinleri kavitasyon sahas iinde altrmamak. Bunun iin trbinleri mmkn
mertebe nominal dde nominal yk ile altrmak;

7.6- Trbinleri minimum hidrolik dlerin altndaki kritik dlerde altrmamak;

7.7- Bilhassa barajl hidroelektrik santrallarndaki gl seviyelerinin deimesi ile
hidrolik dnn deimesine paralel olarak trbinlerin mevcut hidrolik dde
en iyi verime isabet eden optimum yk ile altrmak;

7.8- Nominal yk altnda almak mecburiyetinde kald zamanlarda da trbin emme
borusunu ak hava ile irtibatlandrmak;

7.9- Kavitasyon olayn nlemek iin alnan btn nlemleri ve ba vurulan btn
arelere ramen meydana gelen kavitasyon olay tahribatn onarrken ok dikkatli
olmak ve kavitasyon onarm yapyorum diye malzemenin kavitasyon olay
tahribatna kar dayankln azaltmamak ve rotor kanatlarn formlarn
bozmamak;

m H H H H
n kr v a s
44 , 1 38 . 29 , 0 24 , 0 80 , 9 . = = =
483

Bunun iin:

7.9.1- Kaynak dolgu usul ile yaplan kavitasyon tahribat onarmlarnda bilhassa snr
blgelerindeki (Kaynak elektrodu malzemesi ile ana malzemenin birletii blgelerdeki)
malzeme bnyesinin yanmamas ve kaynak ameliyesi esnasnda ar blgesel scaklk
ykselmeleri meydana gelmemesi iin gerekli her trl nlemlerin alnmas;

7.9.2- Veya bugn bir ok bat lkelerinde ok geni bir tatbikat sahas bulmu olan ve
kavitasyon, korozyon, erozyon tahribatlarna kar ok dayankl olan ICOST cinsi
veya dier bir cins termo-plastik malzemelerle kavitasyon olay tahribatna maruz olan
malzeme yzeylerini belirli zaman periyotlar ile kaplanmas gerekmektedir.

8- KAVTASYON OLAYININ GZETM N METOTLAR

Hidrolik trbinlerde meydana gelen kavitasyon olaynn ve kavitasyon olaynn
zararlar etkileri ile tahribat miktarlarnn gzetim ve tayini iin eitli metotlar
gelitirilmi bulunmaktadr. Bunlardan balcalar aada ksaca kaydedilmitir.

8.1- Titreim ve grlt seslerinin llmesi

Kavitasyon olay etkisi altnda alan bir trbinde grlt ve titreimler meydana
geldii daha nceki madde 3-n alt maddelerinde anlatlmaya allmt .Kavitasyon
olaynn dourduu grlt ve titreimlerin llmesi iin eitli firmalar tarafndan
deiik tiplerde grlt ve vibrasyon l ve analiz cihazlar gelitirilmitir. ok
hassas ve zel l aletlerine ihtiya gsteren bir metotdur. leri sanayi lkelerinde
yaygn biimde kullanlmaktadr.

8.2- Stroboskobik aratrma metodu

Model hidrolik trbinler zerinde yaplan aratrmalar esnasnda kullanlan bir gzetim
ve bulgu metodudur. Bilinen en hassas metotdur. Stroboskobik aratrma metodu ile
model trbin zerinde hangi alma artlarnda model trbinin neresinde, ne miktarda
kavitasyon olay meydana geleceini tesbit etmek imkan dahilinde bulunmaktadr.
Sonrada hidrolik ve geometrik benzerlik kanunlarna gre ana trbinde hangi alma
artlarnda, ne miktarda kavitasyon olay meydana gelecei hesap edilerek
bulunmaktadr. Ancak bilhassa ok byk gl trbinlerde model almalar
esnasnda olumlu sonulara ulamak her zaman iin mmkn olamamaktadr.
Stroboskobik aratrma metodu sadece baz trbin imalats firmalarn hidrolik
laboratuvarlarnda tatbik edilen bir metotdur.

8.3- Trbinin alma karakteristiklerindeki deiimlerin incelenmesi

Mhendislik ynnden bu metot byk nem ifade eder. Kavitasyon olay tahribat
dolaysyle hidrolik trbinin debi, g ve verim karakteristik erilerinde dmeler
meydana gelir. Hidrolik trbinin tecrbe ve deneylere dayanlarak tesbit edilecek debi,
g ve verim karakteristik erileri izilecek olursa ilerlemi kavitasyon olay tahribat
mevcut olmas halinde, bu erilerde meydana gelecek dme veya sapmalar kavitasyon
484

olaynn iddetini karakterize edecektir. Ancak byle bir inceleme ve karlatrma
yapabilmek iin trbinin ilk karakteristik erilerinin mevcut olmas gerekmektedir.

8.4- Kavitasyon olay tahribat sonucu kaybolan malzeme arlnn llmesi

Bu metoda gre, kavitasyon olay tahribatna urad iin sngerlemi ve
oyulmu yzeylere bal mumu veya macun svanmakta ve svanan bal mumu veya
macun un hacmi tesbit edildikten sonra da, kavitasyon olay tahribat yznden
kaybolan malzeme arl hesap edilmektedir. ok pratik bir metotdur. Hidrolik
Makinalar ve Kavitasyon Beynelminel Aratrma Komisyonu gibi kurulular,
kavitasyon olay tahribat nedeni ile hidrolik trbinlerde kaybolabilecek kabul edilebilir
malzeme miktarn ampirik formllerle tesbit etmitir. Hatta bu hususta baz standartlar
da gelitirilmitir. rnein NEMA standartlarna gre (NEMA pub. No. HTI) Francis
tipi bir hidrolik trbinde 8 000 fiili iletme saati sonunda kaybolabilecek kabul edilebilir
malzeme miktar aada verilen ampirik formlden hesaplanmaktadr:

W = K . D
2
2
(kg veya g) (165)

W = 8000 fiili iletme saati sonunda kavitasyon olay tahribat nedeni ile
kaybolacak kabul edilebilir malzeme arl (kg veya g)

K = Trbin rotorunun yapld malzeme cinsine gre deien sabit bir katsay.
Dk alaml malzemeler iin K = 1,0 yksek Cr-Ni alaml malzemeler iin K =
0,5 vs. gibi

D
2
= Trbin rotoru k ap (emme borusu tarafndaki ap )

Kavitasyon olay tahribatna uram olan bir hidrolik trbin rotorunun kanatlar
zerine bal mumu veya macun svanmak suretiyle tesbit edilen kaybolmu malzeme
arl ile yukarda verilen (165) numaral eitlikle hesaplanarak bulunacak kabul
edilebilir kaybolacak malzeme arl arasndaki fark kavitasyon olay tahribatnn
ilerleyi seyri hakknda bir fikir vermek iin ok nemli bir olanak salamaktadr.

9- KAVTASYON OLAYI YNNDEN BAZI HDROELEKTRK
SANTRALLARIMIZLA LGL SAYISAL RNEKLER

Bu maddede sadece Keban, Hirfanl ve Kesikkpr hidroelektrik santrallarndaki
Francis tipi hidrolik trbinler iin kavitasyon olay ynnden baz saysal deerler
verilecektir. Ayrca, Keban Gkekaya, Saryar, Hirfanl, Kesikkpr, Kemer ve Almus
hidroelektrik santrallar gibi baraj gl bulunan tesislerdeki Francis tipi trbinlerin
hidrolik d-zgl su sarfiyat-g karakteristik erileri verilecek ve bu eriler
zerinden iddetli kavitasyon olay ile alma blgeleri belirtilecektir. Ayrca
kavitasyon olay ynnden, bu santrallarmzdan bazlarna ait Francis tipi trbinlerle
ilgili saysal deerler verilecektir.



485

9.1- Keban Hidroelektrik Santral trbinleri

Keban hidroelektrik santralndaki Francis tipi hidrolik trbinlerin, maksimum net
hidrolik d, nominal net hidrolik d, normal minimum net d ve kritik minimum
net dde ve bu hidolik dlerde en iyi verimlere isabet eden optimum yklerle
(%100 ykle) almalar esnasndaki kavitasyon olayn karakterize edecek olan baz
saysal bilgiler aadaki izelge 45- de kaydedilmi bulunmaktadr

ZELGE: 45- Keban HES. trbinlerinin %100 optimum ykle almalar
esnasnda baz karakteristik deerler.


Karakteristik
deerin ad ve
aklamas
areti Birimi
Maksi
gl
seviyesi
Nominal
gl
seviyesi
Normal
min.gl
seviyesi
Kritik
min. gl
seviyesi
Net hidrolik d H
n
M 154,0 145,0 118,0 85,0
Trbin debisi Q m
3
/san 128,46 135,32 145,9 119,2
Trbin gc N MW 183,1 183,3 158,9 89,9
Devir says n Dev/dak 166,7 dev/dak = 17,45 rd/san (sabit)
zgl devir says
n
s
=
n n
H
N
H
n
.
153 166 198 228
Tr.rot.k ap D
2
M 4,38 (sabit)
evresel. hz
katsays
U
ze
=
n
gH
D
2 . 2
.
2

0,695 0,718 0,797 0,938
%100 ykdeki
debi katsays
n
ze
gH R
Q
2 . .
2
2

=
0,155 0,169 0,202 0,194
Sant. k su sev. - M 689,61 689,65 689,71 689,54
Tr.rot.Salyangoz
orta ekseni
Z M 689,50 (sabit)
Atm.basnc-
suyun buharlama
basnc
H
a
-H
v
M 9,06 m (takriben sabit)
Kavitasyon
katsays
n
s v a
t
H
H H H
=
0,0596 0,0635 0,0786 0,107
Emme ykseklii H
s
M -0,11 -0,15 -0,21 -0,04

Yukardaki izelge 45- de verilen (
t
) deerleri, trbinlerden 4 tanesinin ayn anda
optimum ykleri ile almalar esnasndaki optimum kavitasyon
katsaylardr.Trbinlerden bir tanesinin veya bir kann devrede olmamas veya
optimum ykten daha dk yklerle almalar halinde ayn hidrolik ddeki
kavitasyon katsays (
t
) nin deerleri der ve kavitasyon olaynn iddeti artar.
rnein baraj gl seviyesi 825,00 m iken santraldaki 4 trbin-generatr nitesinden
sadece 2 tanesi alsn ve santral k suyu seviyesi 685,00 m olsun. 825,00 m gl
486

4,50 m 685,00 689,50 H ;
H
H H H

s
n
s v a
t
= =

=
0,034
135
4,50
135
4,50 9.06

t
= =

=
9,45 mSS
900
785,10
10,33 H
a
= = =
kotundaki brt hidrolik d 825,00 - 685,00 = 140,00 m dir. Ancak tahrik suyunun
cebri boruya giriinden trbini terk ediine kadar srtnme ve yn deitirme kayplar
olacaktr. Bu kayplarn mertebesinin 5,00 m su stunu olduunu kabl edelim. Net
hidrolik dmz 140,00 - 5,00 = 135,00 m olacaktr. Bu duruma gre 825,00 m gl
kotunda santral k su seviyesi 685,00 m olacak ekilde iki nite ile allacak olursa
bu alma rejimine ait kavitasyon kat says:





olacaktr.

Yani, byle bir alma rejimi iin tesise ait kavitasyon kat saysnn deeri, kritik
kavitasyon kat says deerine yaklaacak ve dolaysylada kavitasyon olaynn idddeti
ile zararl tesirlerinin etkisi artacaktr.

9.2- Hirfanl Hidroelektrik santral trbinleri
Aadaki izelge 46- da Hirfanl H.E.Santral trbinlerinin nominal net hidrolik
d (H
n
=60 m) ile alma hali iin baz karakteristik deerleri kaydedilmi
bulunmaktadr.

ZELGE: 46- Nominal net ddeki karakteristik deerler.

Nominal net hidrolik d..............................: H
n
=60 m
Nominal g...................................................: N
e
=44000 BG
Devir says.....................................................: n =187,5 dev/dak
Nominal debi...................................................:Q = 61,5 m
3
/sn
zgl devir says............................................: 238 . = =
n
e
n
s
H
N
H
n
n
Trbin rotoru ve salyangoz orta ekseni kotu...: Z=785,10 m
Emme ykseklikleri ile kavitasyon katsaylar:
-Bir nite nom. Ykl iken..............................: H
s1
=1,65 m
t1
=0,14
-ki nite nom. Ykl iken..............................: H
s1
=0,50 m
t2
=0,13
- nite nom. Ykl iken..............................: H
s1
=0,10 m
t3
=0,156

Tesisin bulunduu yerdeki atm basnc;

Tahrik suyunun 15
o
C deki buharlama basnc
(izelge 42- den) H
v
= 0,17 mSS

Aadaki izelge 47- de 1 trbin-generatr nitesinin maksimum net hidrolik dde
(H
max
= 65m), izelge 48- de nominal net hidrolik dde (H
0
= 60m), izelge 49- da
ise minimum net hidrolik dde (H
min
=55m) deiik yklerde altrlmas hali iin
baz karakteristik deerler kaydedilmi bulunmaktadr:
487

ZELGE: 47- 851,00 m max gl kotundaki 65 m net hidrolik d ile bir nitenin
almas.

Ykler k suyu
seviyesi
Emme
ykseklii
Thoma
katsays
NOTLAR
15 MW 782,30 m
H
s
= 2,80 m
t
= 0,10
iddetli kavitasyon olay
20 MW 782,60 m
H
s
= 2,50 m
t
= 0,104
iddetli kavitasyon olay
25 MW 782,90 m
H
s
= 2,20 m
t
= 0,109
Orta iddette kavitasyon olay
30 MW 783,30 m
H
s
= 1,80 m
t
= 0,115
Az miktarda kavitasyon olay
35 MW 783,70 m
H
s
= 1,40 m
t
= 0,12
Kavitasyon olay yok


ZELGE: 48- 846,00 m nominal gl kotundaki 60 m net hidrolik d ile bir
nitenin almas.

Ykler k suyu
seviyesi
Emme
ykseklii
Thoma
katsays
NOTLAR
15 MW 782,50 m
H
s
= 2,60 m
t
= 0,101
iddetli kavitasyon olay
20 MW 782,80 m
H
s
= 2,30 m
t
= 0,116
Kavitasyon olaynn iddeti az
25 MW 783,10 m
H
s
= 2,00 m
t
= 0,12
Kavitasyon olay yok
30 MW 783,40 m
H
s
= 1,70 m
t
= 0,126
Kavitasyon olay yok
35 MW 783,80 m
H
s
= 1,30 m
t
= 0,133
Kavitasyon olay yok



ZELGE: 49- 842,00m min. gl kotundaki 55m net hidrolik d ile bir nitenin
almas.

Ykler k suyu
seviyesi
Emme
ykseklii
Thoma
katsays
NOTLAR
15 MW 782,70 m
H
s
= 2,4 m
t
= 0,12
Kavitasyon olaynn iddeti az
20 MW 783,00 m
H
s
= 2,10 m
t
= 0,13
Kavitasyon olay yok
25 MW 783,40 m
H
s
= 1,70 m
t
= 0,136
Kavitasyon olay yok
30 MW 783,85 m
H
s
= 1,25 m
t
= 0,145
Kavitasyon olay yok
35 MW - - - 35 MW yk alnamyor !

Aadaki 50- ve 51- de ise yine Hirfanl H.E. Santral trbinlerinin H=60 m nominal
net hidrolik d ile iki nitesi veya nitesi bir arada almalar halindeki
karakteristik saysal deerleri kaydedilmi bulunmaktadr.





488

ZELGE: 50- 60 m nominal net hidrolik dde iki nitenin almas

Ykler k suyu
seviyesi
Emme
ykseklii
Thoma
katsays
NOTLAR
20+20 MW 783,75 m
H
s
= 1,20 m
t
= 0,133
Kavitasyon olay yok
25+25 MW 784,15 m
H
s
= 0,95 m
t
= 0,14
Kavitasyon olay yok
30+30 MW 784,45 m
H
s
= 0,65 m
t
= 0,144
Kavitasyon olay yok
35+35 MW 784,75 m
H
s
= 0,35 m
t
= 0,148
Kavitasyon olay yok


ZELGE: 51- 60 m nominal net hidrolik dde nitenin almas

Ykler k suyu
seviyesi
Emme
ykseklii
Thoma
katsays
NOTLAR
3x20 MW 784,55 m
H
s
= 0,55 m
t
= 0,145
Kavitasyon olay yok
3x25 MW 784,85 m
H
s
= 0,25 m
t
= 0,15
Kavitasyon olay yok
3x30 MW 785,15 m
H
s
= 0,05 m
t
= 0,155
Kavitasyon olay yok
3x35 MW 785,45 m
H
s
= 0,35 m
t
= 0,16
Kavitasyon olay yok

Ancak Kesikkpr barajndaki gl seviyesine bal olarak Hirfanl H.E Santralna ait
k suyu seviyeleri ou kez deiebilmektedir. Bu yzden yukardaki cetvellerde
kaydedilen karakteristik deerler de deiebilmekte ve trbinler kavitasyon olayna
maruz kalabilmektedirler. Bunun iin tatbikatta Kesikkpr barajna ait gl seviyesini
optimum seviyede tutmak iin azami gayretin sarfedilmesi gerekmektedir.

9.3- Kesikkpr Hidroelektrik santral trbinleri

Kavitasyon olay ynnden Kesikkpr Hidroelektrik santralna ait Francis tipi
trbinleri, Keban ve Hirfanl Hidroelektrik santrallarna ait trbinlerden biraz daha
deiik ynden inceleyelim.

Kesikkpr H.E. santralndaki trbinlerin beherinin gc 39,63 m net hidrolik dde
53 000 BG, debisi 122,50 m
3
/san ve devir saylar 125 dev/dakdr. Trbin rotoru ve
salyangoz orta ekseni kotu 745,00 m ve tahrik suyu scakl 15 C kabul edildiine
gre:

-Trbinlerin zgl devir says (n
s
),
-Tesisin bulunduu yerdeki atmosfer basncn (H
a
),
-Tahrik suyunun buharlama basncn (H
v
),
-Trbinlerin Thoma kavitasyon katsaysn () ve
-Emme yksekliklerini (H
s
) tesbit edelim.



489

. 0,21
39,63
0,90 0,17 9,50
m 0,90 H
t s
dir iin =

= =
Net hidrolik d H
n
= 39,63 m
Trbin gc N
e
= 53 000 BG
Trbin debisi Q= 122,50 m
3
/san
Devir says n= 125 dev/dak
Salyangoz ekseni Z= 745,00 m
izelge 43- den; n
s
=300 iin kavitasyon olaynn snr (kritik) deeri
kr
= 0,20
izelge 42- den t = 15C iin H
v
= 0,17 mSS olarak alndnda ve cetvel 11- de
ki H
s
deerleri
n
s v a
t
H
H H H
= ifadesinde yerlerine konulduunda:

rnein:

Bu durumda
t
>
kr
olmakla beraber,
t
nin deeri kritik
kr
deerine ok yakn olduu
iin trbinde kavitasyon olay vardr.

Tatbikattaki, Kesikkpr hidroelektrik santralnn net hidrolik ds 39,63 m iken
deiik yklerle almalar esnasndaki santral k suyu seviyeleri ile emme
ykseklikleri aadaki izelge 52- ve 53- de kaydedilmi bulunmaktadr.

ZELGE: 52- 39,63 m net hidrolik d ile bir nite alrken

Ykler k suyu sev. Emme ykseklii Thoma katsa. NOTLAR
20 MW 744,10 m H
s
= 0,90 m
t
= 0,19
Kavitasyon olaynn iddeti az
25 MW 744,17 m H
s
= 0,83 m
t
= 0,191
30 MW 744,25 m H
s
= 0,75 m
t
= 0,192 Kavitasyon olay yok
35 MW 744,34 m H
s
= 0,66 m
t
= 0,193
40 MW 744,44 m H
s
= 0,56 m
t
= 0,195
42 MW 744,58 m H
s
= 0,42 m
t
= 0,20

ZELGE: 53- 39,63 m net hidrolik d ile iki nitenin almas

Ykler k suyu sev. Emme ykseklii Thoma katsa. NOTLAR
20x2 MW 744,65 m H
s
= 0,35 m
t
= 0,20 Kavitasyon olay yok
25x2 MW 744,80 m H
s
= 0,20 m
t
= 0,205
30x2 MW 745,00 m H
s
= 0,10 m
t
= 0,21
35x2 MW 745,30 m H
s
= 0,30 m
t
= 0,215
40x2 MW 745,75 m H
s
= 0,75 m
t
= 0,23
42x2 MW 746,00 m H
s
= 1,00 m
t
= 0,235
300
39,63
53000
.
39,63
125
H
N
.
H
n
n
n
e
n
s
= =
9,50 mSS
900
745
10,33
900
Z
10,33 H
a
= = =
490

Kesikkpr hidroelektrik santralna ait Francis tipi trbinlerden deiik hidrolik
dlerde alnabilecek azami g miktarlar ile trbinlerin deiik hidrolik dlerde
altrlmalar halinde kavitasyon olaynn balad ve sona erdii yk snrlar ise
aadaki izelge 54- de kaydedilmi bulunmaktadr.


ZELGE: 54- Kesikkpr HES trbinleri d-yk-kavitasyon olay limitleri.

Net hid.
Dler
Bir trbinden
alnabilen
azami ykler
Kavitasyonun
balad ykler
Kavitasyonun
kesildii
ykler
ki trbinden alnabilen
azami ykler
26 m 24,1 MW 4,7 MW 16,6 MW 2x20,0 MW
27 m 25,5 MW 5,0 MW 17,7 MW 2x21,5 MW
28 m 27,2 MW 5,3 MW 18,8 MW 2x23,2 MW
29 m 28,7 MW 5,6 MW 19,8 MW 2x24,7 MW
30 m 30,3 MW 6,0 MW 20,7 MW 2x26,3 MW
31 m 31,8 MW 6,4 MW 21,3 MW 2x27,8 MW
32 m 33,4 MW 7,0 MW 21,9 MW 2x29,4 MW
33 m 34,8 MW 7,4 MW 22,5 MW 2x30,8 MW
34 m 36,2 MW 7,9 MW 23,1 MW 2x32,2 MW
35 m 37,7 MW 8,4 MW 23,7 MW 2x33,7 MW
36 m 39,2 MW 8,8 MW 24,3 MW 2x35,2 MW
37 m 40,7 MW 9,1 MW 25,1 MW 2x36,7 MW
38 m 42,2 MW 9,4 MW 25,8 MW 2x38,2 MW
39 m 43,3 MW 9,6 MW 26,5 MW 2x39,3 MW
40 m 44,8 MW 9,8 MW 27,3 MW 2x40,8 MW
41 m 46,0 MW 10,0 MW 27,5 MW 2x42,0 MW

Yukardaki izelge 52-, 53- ve 54-, de kaydedilen deerlerin tetkikinden grlecei
zere Francis tipi bir hidrolik trbinde yk arttka santral k suyu seviyesi
ykselmekte ve (H
s
) emme ykseklii azalmaktadr. (H
s
) emme ykseklii azaldkada
() kavitasyon olay kat says artmakta ve kritik kavitasyon katsaysndan ve ayn
zamanda kavitasyon olayndan uzaklalmaktadr.

Keza hidrolik d deitikce trbinden alnabilecek g deitii gibi kavitasyon
olaynn balad ve sona erdii yk snrlarda deimektedir.


BU HUSUS LETMECLERN NEMLE DKKATLERNE SUNULUR!






491









BLM XIII

FRANCS TP HDROLK
TRBNLERN EMME BORULARINDA
MEYDANA GELEN (GRDAP) VE
BASIN DALGALANMALARI
OLAYLARI LE BU OLAYLARIN SEBEP
OLDUU VBRASYON (TTREM) VE
AFT SALINIMI HAKKINDA BLGLER









492

BLM XIII- FRANCS TP HDROLK TRBNLERN EMME
BORULARINDA MEYDANA GELEN (VORTEKS)
(GRDAP) VE BASIN DALGALANMALARI OLAYLARI
LE BU OLAYLARIN SEBEP OLDUU VBRASYON
(TTREM) VE AFT SALINIMI HAKKINDA BLGLER

1-1- Girdap (Vorteks olay) hakknda genel bilgiler

Francis tipi hidrolik trbinlerin dk yk sahalarnda ve ar yklerde
altrlmalar esnasnda periyodik olarak bir ok sorunlar ortaya kabilir. Ortaya
kacak bu sorunlarn ana nedeni trbin emme borusunda girdap (vorteks) teekkl
etmesine dayanr. Francis tipi hidrolik trbinlerin emme borularnda girdap (vorteks)
teekkl etmesine trbin rotorunun gbei blgesindeki l su ekirdeinin iinde bir
pompalama etkisini meydana gelii ve pompalama etkisinin stabil olmayan (dengesiz)
trblanslar dourmas neden olarak gsterilebilir.

Francis tipi hidrolik trbinlerin emme borularnda meydana gelen girdaplarn
(vortekslerin) frekanslarnn matematiksel yolla tesbit edilmesi iin baz metotlar
vardr. Bu blmde Francis tipi hidrolik trbinlerin emme borularnda meydana gelen
girdap (vorteks) olay dolaysyla ortaya kan ve kabilecek olan sorunlar ile bu
sorunlarn zm ve nlenmesi iin alnabilecek tedbirler hakknda bilgi verilmeye
allacaktr.

Bilinmektedir ki Francis tipi hidrolik trbinlerin dk yklerle ve ar yklerle
altrlmalar pek ok sorunlar meydana gelmesine sebebiyet vermektedir. Genel
olarak sylenebilir ki hangi zgl devir saysna ve ina tarzna sahip olursa olsun
Francis tipi her hidrolik trbinde aada kaydedilen hususlarn geerli olduu
muhakkaktr.

a) Bota dnme esnasnda trbin ve emme borusu gayet rahat olarak, yani, az bir
kavitasyon olay ile girdapsz (vortekssiz), vuruntusuz-grltsz ve az bir
vibrasyon, az bir mekanik titreim ile olduka sakin bir ekilde alr;

b) Trbin optimum yknn takriben %15-%20 sinden itibaren emme borusunda
girdap (vorteks) olay teekkl etmeye balar ve bu girdap (vorteks) olay sonucunda
emme borusunda basn dalgalanmalar ile birlikte vuruntu ve grltler ve trbin
generatrn aft dzeninde ise titreimler (vibrasyon) ve salnmlar meydana
gelmeye balar;

c) Optimum yk takriben %45-%65 civarnda trbin emme borusundaki vorteks
(girdap) olaynn iddeti ile basn dalgalanmalarnn ve grltlerle patlama
seslerinin mertebeleri maksimum deerlerine ular. Keza, trbin-generatrn aft
dzenindeki mekanik titreimlerin (vibrasyon olaynn) iddeti de en yksek
deerlere eriir;


493

d) Optimum ykn takriben %70-%75inden itibaren emme borusundaki girdap
(vorteks) olay ile basn dalgalanmalarn ve grltlerle aft dzenindeki mekanik
titreimlerin vibrasyon olaynn iddeti yava yava azalmaya balar;

e) Takriben %80-%100 optimum ykle alma esnasnda trbin kusursuz
denilebilecek derecede ideal bir ekilde alr. Yani trbinin optimum yknn
%80-%100ne isabet eden yklerle almas esnasnda trbin emme borusunda
meydana gelen girdap (vorteks) olay ile basn dalgalanmalar yok denecek kadar
azalr ve bu yzden de emme borusundaki grlt ile patlama sesleri yok olur ve
trbin-generatrn aft dzenindeki mekanik titreimleri vibrasyon olaynn iddeti
minimum seviyelere iner;

f) Takriben %110 optimum ykten itibaren de trbin emme borusunda tekrar girdap
(vorteks) olay meydana gelmeye balar ve bunun sonucu olarakta emme borusunda
basn dalgalanmalar ile birlikte aft dzenindeki mekanik titreimler vibrasyon
olaynda artma ynnde deimeler grlr.

Francis tipi bir hidrolik trbinin emme borusunun hatal bir ekilde
projelendirilmesi sonucu hatal olarak imal edilmesi ve hatal havalandrlmas veya
yeteri kadar havalandrlmamas yznden emme borusunda meydana gelen grltlerin
iddeti 110 fona kadar ykselebilir ve daha iddetli vuruntu darbe ve patlama sesleride
cereyan edebilir. Bu hadise, komple trbin-generatr aftnn mekanik titreimli
(vibrasyonlu) ve salnml olarak almasn ve trbin-generatr nitesinin tayc
yatana gelen aksiyel (eksenel) hidrolik yk ile klavuz yataklarna etkiyen radyal
(teetsel) dengelenmemi kuvvetlerin mertebelerinin deimesine neden olabilir. Hatta,
bu durum, trbin emme borusunda basn dalgalanmalarna neden olduu gibi cebri
borudaki tahrik suyu basncnn da periyodik olarak dalgalanmasna ve bu yzdende
trbin gcnn, dolaysiyle de generatr aktif yknn salnm yapmasna neden
olabilir. Byk gl Francis tipi hidrolik trbinlerdeki g salnm, bilhassa optimum
ykn zerine klmas halinde kendini gsterir ve aktif ykdeki salnmlarn mertebesi
optimum ykn %15i miktarna kadar kabilir. Bu yzden, bilhassa byk gl
Francis tipi hidrolik trbinlerin optimum yk zerinde ar yklerle altrlmamalar
gerekir.

Byk gl Francis tipi hidrolik trbinlerin ar yklerle altrlmalar
esnasnda aktif ykte meydana gelebilecek olan salnm hareketlerinin
frekans trbinin dn frekans, ile orantldr ve trbinin dn frekasnn
takriben 1/5-1/3 arasndadr. Baz hallerde aktif ykteki periyodik salnm
hareketinin frekans trbinin dn frekansnn 1/2 sine kadar da
kabilmektedir.

Francis tipi hidrolik trbinler zerinde son yllarda pek ok lkelerde yaplan
aratrmalar gstermitir ki, bu tip trbinlerin gerek dk yklerde ve gerekse optimum
ykn zerindeki ar yklerde almalar esnasnda emme borusunun balangcndaki
merkez blgelerinde adeta bir spiral eklinde dnen girdap (vorteks) olaynn meydana
geldii tesbit edilmi bulunmaktadr.

494

Emme borusunun balangcndaki eksen blgelerinde meydana gelen spiral
eklindeki bu girdaplarn (vortekslerin) bzlp-genlemesi ve sk sk yer deitirmesi
emme borusundaki hidrolik akmn ok ktlemesine ve basncn dalgalanmasna
neden olmaktadr. Bu durum Francis tipi hidrolik trbinin iletmesine ve emniyetine ok
byk zararlar vermektedir.

Francis tipi bir hidrolik trbinin rotorundan sonra emme borusunun
balangcndaki eksen blgelerinde girdap (vorteks) olaynn meydana gelmemesi iin,
trbinin, hangi hidrolik dde olursa olsun, en iyi verime isabet eden optimum ykle
altrlmas gerekmektedir. Francis tipi bir hidrolik trbinin en iyi verime isabet eden
optimum ykle veya optimum yk blgesinde altrlmas halinde trbin emme
borusundaki girdap (vorteks) olay kaybolaca gibi emme borusundaki basn
dalgalanmalar ile grltler ve komple aft dzenindeki mekanik titreimler (vibrasyon
olay) en az seviyeye inecektir. Buna karn optimum ykten ok dk yklerle veya
ar srarjl yklerle altrlmas halinde ise emme borusunda iddetli girdap
(vorteks) olay meydana gelecek ve emme borusunun eksen blgelerinde meydana gelen
hareketli spiral eklindeki vakumlu girdap (vorteks) olaynn dourduu basn
dalgalanmalar ile mekanik titreimler (vibrasyon) gerek trbinde, gerekse aft
dzeninde, tayc ve klavuz yataklarda ve hatta generatr rotoru kutuplar ile soutma
suyu radyatrlerinde, boru donanmlarnda ve havalandrma fanlarnda pek ok
sorunlarn meydana gelmesine neden olacaktr. Bu sorunlarn iyi bir ekilde
anlalabilmesi iin dk yklerle, ar yklerde altrlan Francis tipi bir trbindeki
vakumlu girdap olayn hangi yk sahalarnda meydana geldiini iyi bilmek ok faydal
olacaktr .

URASI YCE BLNMELDR K FRANCS TP BR HDROLK
TRBNN DZAYNINDA N GRLEN NOMNAL HDROLK DDEN VE
EN Y VERME SABET EDEN OPTMUM YKTEN NE KADAR OK
UZAKLAARAK ALIILIRSA, TRBN EMME BORUSUNUN
BALANGICINDAK EKSEN BLGELERNDE MEYDANA GELEN GRDAP
(VORTEKS) OLAYININ DDET VE BU OLAYIN DOURDUU EMME
BORUSUNUN BASIN DALGALANMALARI LE KOMPLE TRBN-
GENERATR NTESNN AFT DZENNDEK MEKANK TTREMLERN
(VBRASYON OLAYININ) DDET VE BTN BU OLAYLARIN
DOURDUU SORUNLARIN MERTEBELER O ORANDA BYK
OLMAKTADIR .

1.2- Girdap (vorteks) olay ile ilgili dier aklamalar ve girdap (vorteks) olay
helezonlarnn hareket etmesi

Francis tipi hidrolik trbinin emme borularnda meydana gelen girdap (vorteks)
olay ile bu olayn zelliklerini tam olarak tesbiti iin bir ok ileri sanayi
lkelerinde pek ok aratrmalar ve almalar yaplmtr. Bammert, Meldau,
Strscheletzky, Dziallas, Lecher-Bauman, Vuskovic ve Mollenkopf gibi
otoritelerin yapm olduu aratrma almalar, akla gelen, aadaki
maddelerde kaytl sorulara birer cevap bulmak ve girdap (vorteks) olay
sorununu aydnlaa kavuturmak hedefine ynelik olmutur:
495

a) Girdap (vorteks) olay ilk nce trbinin hangi ksmnda ve neresinde
balamaktadr;

b) Bir helezon ve girdap eklinde dnerek trbin emme borusunun
balangcndaki eksen blgelerinde aa ve saa-sola doru hareket eden
trblansl hidrolik akm tabakalarnn snr blgeleri, meydana gelen girdap
(vorteks) olaynn sebebimidirler ?

c) Helezon eklinde hareket eden girdap (vorteks) olaynn basncnn
dalgalanmasna sebep nedir?

d) Trbin rotorunun dn frekansnn girdap (vorteks) olaynn sebep olduu
emme borusu basn dalgalanmas frekansna oran nedir?

e) Trbinin ar ykle yklenmesi esnasnda emme borusunda meydana gelen
hortum eklindeki girdap (vorteks) olay niin sadece emme borusu eksenince
uzanmaktadr ?

Francis tipi hidrolik trbinlerin emme borularnda meydana gelen girdap (vorteks)
olaynn aklanmasn yapabilmek iin aadaki ekil 288-, 289-, 290- ve 291- de
ematik olarak gsterilen trbin rotorlarn incelemek gerekmektedir.

ekil 288- de Francis tipi bir hidrolik trbinin ayar kanatlar, trbin rotoru, trbin
rotorunun giri ve kndaki hz genleri ve emme borusu ematik olarak
gsterilmitir.

Trbin rotoru giriindeki hidrolik akmn ortama giri hz genleri ile trbin
rotorunun kndaki hidrolik akmn ortama k hz genlerinin tetkikinden
grlecei zere trbin rotoru kanatlar kndaki mutlak k hz (C
2
) nin evresel
bileeninin yn, dk ykte alma halinde trbin rotorunun dn yn ile ayn
olduu halde ar ykle allmas esnasnda trbin rotorunun dn yn ile ters
olmaktadr.

u husus iyice bilinmektedir ki dk yklerde alma esnasnda trbin rotoru
kanatlarnn arasndaki hidrolik akm izgileri daha ziyade evrede topland halde ar
ykle alma esnasnda ise merkezde toplanmaktadr bu durumlar trbin emme
borusunun balangcndaki girdap (vorteks) olaynn domasna sebeb olmaktadr.

Ayrca, Bammert, Meldau, Strscheletzky gibi otoritelerin yaptklar aratrma
almalar gstermitirki bir boru iindeki her dner hidrolik akmda bir l su
ekirdei teekkl etmektedir ve bu l su ekirdei bykl belirli bir trblans
dalm mevcuyetinin kabul ile toplam (T) sirklasyonundan ve (Q) debisinden
istifade edilerek hesaplanmaktadr.



496


ekil 288- Francis tipi bir hidrolik trbinin ayar kanatlar, trbin rotoru, trbin rotoru
kanatlar giri ve kndaki hz genleri ve emme borusunun ematik
grn.

Francis tipi hidrolik trbinler zerinde yaplan aratrmalar sonunda tesbit
edilmitirki trbin emme borusunun balangcndaki eksen blgelerinde hem dk
yklerde alma esnasnda ve hemde ar yklerde alma esnasnda meydana gelen
ve bir helezon eklinde dnerek hareket eden (vorteks) olay, emme borusunda basn
dalgalanmalarn meydana gelmesine sebeb olmaktadr. Francis tipi hidrolik trbinler
zerinde imdiye kadar yaplan aratrma sonular gstermitir ki, mmkn olan en
kusursuz hz lmeleri, ancak kavitasyonsuz iletme artlarnda yaplabilmektedir.
497

Francis tipi hidrolik trbinlerin emme borularndaki dner hidrolik akm ortamnda
d
p
/d
r
=(1/g) . (C
u
2
/r) merkez ka kuvveti etkisi ile evreden merkeze doru artarak ok
ar derecede bir basn dmesi meydana gelmektedir. Trbin emme borusunu
balangcndaki yani trbin rotoru kanatlar arasndaki basn, byk gl Francis tipi
hidrolik trbinlerde olduu gibi, () kavitasyon katsaysna kadar azaldnda emme
borusundaki balangcndaki dner hidrolik akm ortam iinde doymu su buhar ve
hava ile dolu olan ok dk basnl hacimler meydana gelir.

Francis tipi hidrolik trbin iin nceden n grlen sabit iletme artlarnda (debi
= Q, hidrolik d = H, devir says = n ve ayar kanad akl = a
0
) her kavitasyon kat
saysna ve emme borusuna intikal eden her hava miktarna trbin emme borusunun ayr
bir vakumu ve trbin emme borusundaki dner hidrolik akmn ayr bir ekli isabet eder.

Francis tipi hidrolik trbinlerin emme borularnda meydana gelen girdap
(vorteks) olaynn aklanmasn yapabilmek iin yukardaki ekil 288- de prensip
emas grlen model trbin rotorunun (A) noktasndan geen dzlem zerinde, bu
blmn ba tarafnda isimleri verilen otoriteler tarafndan, pek ok lmler
yaplmtr. Ancak rotor kanatlarnn tam k noktalarndaki hidrolik akmn hzlar ile
basnlarn tesbit etmek ok g olduundan, lmelerin emme borusunun
balangcndaki (A) l dzleminde yaplmas zorunlu olmutur. (A) dzleminde
yaplan lmelerden alnan sonularn rotor kanatlarnn kndaki noktalara
aktarlmas iin (r.C
u
) trblansnn her bir hidrolik akm izgisini takip ettii ve bu
hidrolik akm izgileri zerindeki toplam enerjinin (P/+C
2
/2g) olarak sabit kald
kabl edilmitir.

Aadaki ekil 289- da trbin ayar kanatlar ortalama akl a
0
/a
0opt
=0,43 iin
(A) l dzleminden alnan l deerlerini rotor kanatlar kna tanm hali
gsterilmi bulunmaktadr. ekil 289-un tetkikinden kolayca grlecei gibi trbin
rotorunun belirli bir blgesindeki hidrolik akm adeta ters yne ak yapmaktadr. Keza,
trbin rotorundaki ve emme borusunun balangcndaki merkez blgelerinde bir l su
ekirdei teekkl etmektedir. Bu durumlar, trbin rotorunun kanatlarnda daha aaya
doru merkez blgelerinde bir girdap (vorteks) olay meydana gelmekte olduunu
kantlamaktadr.

Yaplan aratrma almalarndan tesbit edildiine gre Francis tipi bir hidrolik
trbin rotorunun eksene yakn blgelerdeki hidrolik akm izgilerinde ok belirgin
sapmalar meydana gelmektedir. Ancak, hidrolik akm izgilerindeki sapmalarn, suyun
rotor kanatlarn terk ettikten sonra meydana geldii ve dolaysyle trblanslarla girdap
(vorteks) olaynnda rotor kanatlarnn arkasndan itibaren balad kabl edilebilinir.






498

[ ] ) C . (r C . r . 2 ) C . r .C (r . 2 T T .T Z
A u 1 u 1 2 u 2 1 u 1 2 1 s 2
= = =



ekil 289-

Francis tipi hidrolik trbin rotoru kanatlarnn gidiindeki hidrolik akmn (T
1
)
sirklasyonunun rotorun btn evresindeki her noktada takriben eit olduu kabul
edilebilir. Ancak, rnein (Z
2
) adet kanad bulunan bir rotorun kanatlar arasndaki (T
s
)
hidrolik sirklasyonu, rotor kanatlarnn kndaki (T
z
) hidrolik sirklasyonunun
deiimine uygun olarak deiir. Hidrolik sirklasyonunun bu deimesi ile ilgili olarak
aadaki ifadeyi yazabiliriz:
(166)

Bir an iin, Francis tipi bir hidrolik trbinin emme borusunda ideal dzgnlkte
akan bir hidrolik akmn mevcut olduunu kabul edelim byle bir hal iin mutlak akm
enerjisi rot
mgrad
C x C Y = eitlii ile ifade edilir.

ayet rot C C// ise sabit gerek akm enerjisi iin yukardaki eitlik geerlidir
(Beltrami akm). Ancak Mnchen Teknik niversitesi hidrolik laboratuvarlarnda
499

yaplan aratrma almalar, Francis tipi hidrolik trbinlerin emme borularndaki
hidrolik akmn ancak optimum ykle allmas esnasnda dzgn olabileceini
gstermi bulunmaktadr.

Francis tipi hidrolik trbinlerin emme borusundaki girdap (vorteks) olaynn
meydana geldii blgelerdeki hidrolik akm tam olarak dzeltmek ok zordur. Zira
girdap (vorteks) olay helezonunun iindeki vorteks ekirdei adeta kat bir cisim gibi
dnerek hareket etmekte ve girdap (vorteks) helezonunun iindeki hava ve su buhar,
ortamda bulunan su gibi ayn kinematik viskoziteye sabit bulunmamaktadrlar.

deal bir akkan olan su akm ortam iindeki girdap (vorteks) helezonlarnn
ilerleme, keza kar etkileri iin sirklasyon iddeti kanunu ile Bio-Savart kanunu ok
byk bir nem arz etmektedir. Stokes kaidesine gre bir girdap (vorteks) olay
spiralinin sirklasyonu 1 d . C . dA . W 2 T = =

eitlii ile ifade edilmektedir. Tomsen

kaidesine gre ise girdap helezonlarnn sirklasyonu iin 0 d W
dt
d
.
2
dt
dT
A
= =

.
ifadesi geerlidir.

Bio-Savart kanununa gre girdap (vorteks) olay helezonlarnn sirklasyonunun
gerek hz (C)nin etkisi trblansl hidrolik akm iplikiinden itibaren
bir (r) mesafesinin ikinci ss ile ters orantl olarak deimektedir. Yani:

=
3
1
.
.
4 r
d r T
C

ifadesi geerlidir.

1.3- Girdap (vorteks) olaynn meydana gelmesine tesir eden etkenler ve bu
etkenler ile ilgili aklamalar

Francis tipi hidrolik trbinlerin emme borularnda girdap (vorteks) olay teekkl
etmesine tesir eden en nemli etkenlerin banda trbinin dk yklerle veya ar
yklerle altrlmas gelmektedir. Bu bakmdan bu maddede sadece trbinin dk
yklerle ve ar srarjl yklerle altrlmas esnasnda emme borusunda meydana
gelen olaylarn aklanmasna allacaktr.

1.3.1- Dk yk sahalarnda alma

Francis tipi hidrolik trbinlerin dk yklerde altrlmalar esnasnda daha
nceki ekil 289- da ve aada ekil 290-n sa tarafnda grld gibi trbin rotoru
kepinin u ksmlarnda itibaren aaya doru emme borusunun eksen blgelerinde bir
girdap (vorteks) olay meydana gelir. Meydana gelen bu girdap (vorteks) bir helezon
eklinde olup devaml olarak haraket halinde bulunur. Emme borusunun balangcndaki
eksen blgelerinde dk yklerde meydana gelen girdap (vorteks) helezonlarnn
dn yn trbin rotorunun dn yn ile ayn yndedir ve rotor kepinin evresinde
artk tam kapal bir akkan akm halkas mevcut deildir. Bu durumda helezon
eklinde teekkl eden girdabn (vorteksin) az (balang noktas) rotor kepinin
etrafnda sabit kalmakta; bilakis kep ekseninin sanda ve solunda gezinerek devaml
olarak yer deitirmektedir.
500






ekil 290- Francis tipi bir trbinin dk ve ar yklerde altrlmas esnasndaki
hidrolik akm izgilerinin ematik grn.


Francis tipi hidrolik trbinlerin dk yk sahalarnda altrlmalar esnasnda
emme borusunun balangcndaki orta eksen civarnda meydana gelen girdap (vorteks)
blgelerinin iinde bulunan su molekllerinin eksenel hzlar sk sk azalr-oalr ve
emme borusunun orta ekseninden itibaren belirli bir yar aptan sonra da sfr olur. Bu
durum girdap (vorteks) helezonlarnn bzlp-genlemesine, hatvelerinin ve
yaraplarnn byyp-klmesine ve yer deitirmesine sebebiyet verir. Trbin
emme borusunun balangcndaki eksen blgelerinde meydana gelen girdap (vorteks)
helezonlarnn aplar optimum ykten uzaklatka byr.

501


zellikle byk gl Francis tipi hidrolik trbinlerin modelleri zerinde yaplan
aratrma almalar ile son yllarda kazanlan iletme tecrbeleri gstermitir ki bu tip
trbinlerin dk yklerle almalar esnasnda emme borularnn balangcndaki
eksen blgelerinde meydana gelen girdap (vorteks) helezonlar aadaki ekil 291- a,
b, c, d, e, f, g, h, j, k ve 1- de grld gibi ok byk deiiklikler gstermektedir.
Girdap (vorteks) helezonlarnn byle sk sk ve kararsz bir ekilde deimesi esnasnda
girdap (vorteks) ekirdeinin iindeki statik basn suyun buharlama basncnn altna
kadar debilmekte ve bu yzden (vorteks) olay ile birlikte kavitasyon olay da
meydana gelebilmektedir. Hele kritik yk sahalarnda alma esnasnda hem girdap
(vorteks) olaynn zararl etkileri ve hem de kavitasyon olaynn zararl etkileri en
yksek deerlerine ulaabilmektedir. Emme borusunun balangcndaki eksen
blgelerinde helezon eklinde hareket eden girdap (vorteks) akm ekirdeinin iindeki
ok dk basn deerinin ykselmesi halinde, kavitasyon olay hacimcikleri
klmekte ve dalmaktadrlar.



a) % (10-20)Nopt b) % (20-30) Nopt c) % (30-40) Nopt


ekil 291- Francis tipi bir hidrolik trbinin dk yklerde altrlmas esnasnda
emme borusunda meydana gelen girdap (vorteks) olay helezonlarnn
basitletirilmi prensip emalar. (Bu emalar, emme borusu bir stroboskop
ile izlenerek izilmilerdir.)





502

d) % (40-45)Nopt e) % (50-55) Nopt f) % (55-60) Nopt


g) % (60-65)Nopt h) % (65-70) Nopt i) % (70-80) Nopt



j) % (80-90)Nopt k) % (90-95) Nopt l) % (95-100) Nopt

ekil 291- Francis tipi bir hidrolik trbinin dk yklerde altrlmas esnasnda
emme borusunda meydana gelen girdap (vorteks) olay helezonlarnn
basitletirilmi prensip emalar. (Bu emalar, bir stroboskop ile emme
borusu iindeki olaylar izlenerek izilmilerdir.)

503

Yukardaki ekil 291 d- ,e- ve f- de ematik olarak grlen girdap (vorteks) olay
helezonunun yar ap, sksk deimekle beraber, 150 MW gcndeki Francis tipi bir
hidrolik trbinde 1m gibi byk deerlere kadar kabilmektedir. Girdap helezonlarnn
hatvesi de yke bal olarak byyp klmekte ve sk sk deimektedir. Bu durumlar
emme borusunda basn dalgalanmasna ve trbin-generatr nitesinin komple aft
dzeninde mekanik titreimler (vibrasyon olay ) meydana gelmesine neden olduu gibi
basn dalgalanmalarnn ve mekanik titreimlerin (vibrasyon olaynn) beslenmesine de
sebep olmaktadr. Francis tipi byk gl hidrolik trbinlerin emme borularnda
meydana gelen girdap (vorteks) olay helezonlarnn aplar bydke ve eksantriklii
artka emme borusundaki basn dalgalanmalar ile vuruntu seslerinin ve aft
dzenindeki mekanik titreimlerin (vibrasyon) olaynn mertebeleri tehlikeli bir ekilde
fazlalamaktadr.

Byk gl Francis tipi hidrolik trbinlerin dk yk sahalarnda
altrlmalar esnasnda emme borusunda meydana gelen girdap (vorteks) olay
iddetini aadaki ekil 292- de grafikteki gibi karakterize etmek imkan dahilinde
bulunmaktadr.







ekil 292- Francis tipi bir hidrolik trbinin emme borusunda meydana gelen girdap
(vorteks) olay iddeti emme borusu basn dalgalanmas % N
opt
karakteristik erisi.
504

1.3.2- Ar yk sahalarnda alma

Byk gl Francis tipi hidrolik trbinlerin ar yklerde almalar esnasnda
hidrolik akm izgileri trbin rotorunun alt ve st gvdelerinin yzeyleri ile rotor
kepinin yzeylerini takip ederek yol alrlar. Bu durumda trbinin ar ykle almas
esnasnda kk ve blgesel bir (Q
1
) debisine kk bir (n
1
) zgl devir says karlk
gelir. Byle bir debiye ait olan hidrolik akm, rotor kepine en yakn olan akmdr.

Daha nceki ekil 290- da ematik olarak gsterilen Francis tipi trbin rotorunun
ar ykle alma haline ait hidrolik akmn taranm olan halkasn rotor kepinin
ucuna doru yaklatracak olursak rotor kanatlarnn kndaki negatif (C
u
)
bilekesinin byd grlecektir. Prof. Dr. Dziallas tarafndan rotor kanatlarnn
kndan itibaren emme borusu balang ksmlarnda yaplan aratrma
almalarndan alnan sonular da bu durumu dorulamtr.

Francis tipi bir hidrolik trbinin ar yklerde altrlmas esnasnda trbin
rotorunun alt ve st gvdeleri ve rotor kepi etrafndaki simetrik olan aksiyal hidrolik
akmlar, ar yk girdabnn (ar yk vorteksinin) merkezlenerek emme borusunun
eksen blgesinde toplanmasn salamaktadrlar. Bu yzden ar ykte alma
esnasnda meydana gelen girdap (vorteks) olay helezon eklinde olmayp adeta geni
azl dz bir hortum eklinde emme borusu eksenince uzanmaktadr.

Francis tipi bir hidrolik trbinin ar ykle almas esnasnda emme borusunun
eksen blgelerinde meydana gelen (vorteks) hortumunun ekirdei, dk yklerde
alma esnasnda meydana gelen girdap (vorteks) helezonlarnn aksi ynde ve ok
yksek bir asal hzla, trbin rotorunun dn ynne ters olarak dnmektedir.

Francis tipi ve byk gl bir hidrolik trbinin N (%115-%120) N
opt
gibi ar
bir ykle altrlmas halinde, trbin emme borusunun statik basnc evreden (cidar
blgelerden) eksen blgesine doru hzla der. Francis tipi ve byk gl bir hidrolik
trbinin ar srarjl olarak altrlmas esnasnda trbin emme borusunun eksen
blgesindeki statik basncn ar derecede dmesi, hidrolik akmn hem evresel
bileeninin merkeze doru ok bymesinden ve hemde eksenel bilekesinin ar
derecede artmasndan ileri gelmektedir.

Francis tipi byk gl bir hidrolik trbinin ar ykle almas esnasnda
emme borusunun balang ksmlarndaki eksen blgelerinde meydana gelen girdap
(vorteks) olaynn geni azl bir hortum eklindeki ekirdek hacminin su ve su buhar
ile dolmas ve bu ekirdein sk sk bzlp genlemesi, bu hortum evresinde byk
bir kar basn domasna neden olur. Bu kar basnlar ise emme borusunun evresel
blgelerindeki kesitin daralmasna ve hidrolik akm izgilerinin bozulmasna neden
olmaktadr.

Bu olay dolaysyla trbin rotoru kanatlarnn emme borusu taraf yzeylerine
etkiyen hidrolik trbinlerin dengesi bozulmakta ve trbin rotoru ile birlikte komple
trbin-generatr aft dzeni hem eksenel ve hem de teetsel olarak mekanik titreimlere
maruz kalabilmektedir.
505

Francis tipi byk gl bir hidrolik trbinin N (%115-%120) N
opt
civarndaki
ar yklerle almas esnasnda emme borusunun balangcndaki eksen blgelerinde
geni azl bir hortum eklinde meydana gelen ve periyodik olarak byyp klerek,
yani; bzlp genleerek basn dalgalanmalarna da neden olan girdap (vorteks)
olaynn geli periyodu (frekans), trbin rotoru dn frekansnn takriben 1/2 si ile
1/5 i kadardr.

Byk gl Francis tipi hidrolik trbinlerde mevcut hidrolik dde en iyi
verime isabet eden optimum ykten %15-%20 gibi daha yksek yklerle srarjl olarak
almas halinde trbin emme borusunun balang ksmndaki eksen blgelerinde
meydana gelen ar yk girdab hortumunun apnn byyp klmesi, trbin-
generatr aftndaki eksenel ve teetsel mekanik titreimlerle (vibrasyon olay ile)
birlikte cebri borudaki trbin tahrik suyu basncnda ve trbin yknde de salnmlar
meydana gelmesine neden olabilmektedir. Hele ekonomik dncelerle cebri boru ap
optimum ykteki debiye gre seilmise, ar srarjl alma esnasnda trbin
ykndeki salnmlar daha belirgin bir ekilde ortaya kar. Baz hallerde, bu hadise
kritik bir z frekansla rezoransa gelerek kendi kendini besleyebilmekte ve ayn zamanda
trbinin tahrik ettii generatrn manyetik alannn da salnm yapmasna neden
olabilmektedir.

1.4- Francis tipi hidrolik trbinlerde meydana gelen girdap (vorteks) olay ile ilgili
aklamalardan karlacak sonular

Francis tipi hidrolik trbinlerin dk yklerde altrlmas esnasnda meydana
gelen ve Almancada schlagender wirbel ngilizcede rope Franszcada torche
olarak isimlendirilen girdap (vorteks) olay ile ilgili olarak daha nceki maddelerde
aklanan bilgilerin nda aada kaydedilen sonularn karlmas imkan dahilinde
bulunmaktadr:

1.4.1- Francis tipi hidrolik trbinler nominal hidrolik d de nominal ykten nominal
hidrolik dden daha dk hidrolik dlerde ise en iyi verime isabet eden
optimum yklerden ok dk yklerde altrldklar takdirde trbin rotoru
kanatlarnn kndan itibaren trbin emme borusunun balang ksmlarndaki
eksen blgelerinde helezon eklinde hareket eden ve sk sk byyp klen ve
sk sk yer deitiren girdap (vorteks) olayna maruz kalrlar.

1.4.2- Francis tipi hidrolik trbinlerin emme borularnda meydana gelen girdap
(vorteks) olay, emme borusundaki basn dalgalanmalar ile komple trbin-
generatr aftnda meydana gelen mekanik titreimlerin (vibrasyon olaynn) ana
kayna durumundadr.

1.4.3 - Daha nceki ekil 291 a- b- c- d- e- f- g- h- i- j- k- l- de ve aadaki ekil 293-
a- b- c- d- e- f- de grld gibi Francis tipi bir hidrolik trbin deiik yklerle
altrldnda emme borusunda aada ksaca kaydedilen olaylar meydana
gelir:

506

a) Trbin takriben yksz olarak veya ok az bir ykle alrken trbinin emme
borusunun tamam l su ekirdei ile dolar. Trbinin yksz olarak veya ok az bir
ykle almas esnasnda emme borusundaki basn dalgalanmalarnn mertebesi
olduka dk olup bir miktar kavitasyon olayna ramen bu durumda zararsz ve
tehlikesiz bir iletme yapmak imkan dahilindedir:

b) Trbinin takriben (%30-%40) N
max
ykle yani takriben (%35-%45) N
max
ykle
altrlmas esnasnda emme borusunda meydana gelen girdap (vorteks) olay
helezon eklinde hareket eden eksantrik bir yapya sahiptir. Bu ykler arasndaki
blgede alma esnasnda emme borusundaki basn dalgalanmalarnn mertebesi
ok yksektir. Bu ykler blgesinde alma esnasnda emme borusunda meydana
gelen girdap (vorteks) helezonlar trbin rotoru ile ayn dn ynnde, adeta kat bir
cisim gibi dnmektedir. Bu ykler blgesinde almak bilhassa byk gl Francis
tipi hidrolik trbin-generatr niteleri iin ok tehlikelidir;

c) Trbinin takriben (%40-%55) N
max
ykleri arasnda yani (%45-%65) N
opt
ykleri
arasnda altrlmas esnasnda emme borusunda meydana gelen girdap (vorteks)
helezonlarnn yar ap ile emme borusundaki basn dalgalanmalarnn ve aft
dzenindeki mekanik titreimler en yksek deerlere ularlar. Bu ykler blgesinde
alma esnasnda da emme borusunda meydana gelen girdap (vorteks)
helezonlarnn dn yn trbin rotorun dn yn ile ayn yndedir (%45-%65)
N
opt
yk sahasnda almak bilhassa byk gl Francis tipi bir hidrolik trbin iin
en tehlikeli bir alma durumudur;

d) Trbinin takriben (%70-%85) N
max
ykleri arasnda yani (%80-%90) N
opt
ykleri
arasnda alma esnasnda emme borusunda meydana gelen girdap (vorteks) olay
artk eksantrikliini kaybederler ve helezonlarnn yar aplar ile hatveleri ok
klrler. Bu yzden bu yk sahalarnda alma esnasnda girdap (vorteks)
olaynn dourduu emme borusu basn dalgalanmalar ve trbin-generatr
aftndaki mekanik titreimlerin mertebeleri ok azalm olduu iin tehlikeli bir
durum yoktur;

e) Trbinin takriben (%85-%95) N
max
ykleri arasnda yani (%90-%100-%110) N
opt

ykleri arasnda almas esnasnda emme borusundaki trblans ve girdap (vorteks)
olay ile basn dalgalanmalarnn mertebeleri ihmal edilebilecek kadar kktr
dolaysyla bu blgelerinde almak en ideal bir iletme halidir;

f) Trbinin %100 N
max
yk ila yani %115-%120 N
opt
yk ile srarjl olarak
almas halinde trbin rotoru kepinden itibaren emme borusu ekseninde oluan
geni azl ve dz bir hortum eklindeki (vorteks)in iddeti yk arttka artar. Byle
bir alma rejiminde emme borusunda oluan (vorteks)in dn yn trbin
rotorunun dn ynne terstir. Trbinin ar srarjl alma halini karakterize
eden bu alma rejiminde emme borusundaki basn dalgalanmalar ve aft
dzenindeki mekanik titreimler yukardaki d- maddesindeki kadar yksek
olmayabilir. Ancak byle bir alma rejiminde de bilhassa byk gl Francis tipi
hidrolik trbinlerde yk salnm meydana gelmesi ihtimali vardr.
507




ekil 293- Francis tipi bir hidrolik trbinin deiik yk sahalarnda altrlmas
esnasnda emme borusunda meydana gelen girdap (vorteks) olayn
karakterize eden basit prensip emalar.

1.5- Francis tipi hidrolik trbinlerin emme borularnda meydana gelen girdap
(vorteks) olaynn zararl tesirleri

Francis tipi hidrolik trbinlerin modelleri zerinde son yllarda yaplm olan
aratrma almalar ve bilhassa byk gl Francis tipi hidrolik trbinlerin
iletmelerinden kazanlan tecrbeler gstermitir ki bu tip trbinlerin emme borularnda
meydana gelen girdap (vorteks) olayn pek ok zararl tesirleri olmaktadr. Girdap
(vorteks) olaynn zararl tesirlerini aada ksaca kaydedildii ekilde aklayabiliriz:

1.5.1- Trbin emme borusunun enine kesiti daralr ve emme borusundaki hidrolik
akmn shhati bozulur;

508

1.5.2- Trbin rotoru kanatlarnn emme borusu taraf yzeylerine etkiyen statik
basnlarn dengesi bozulur;

1.5.3- Trbin rotoruna etkiyen eksenel ve teetsel hidrolik kuvvetlerin dengesi bozulur;

1.5.4- Bu yzden komple trbin-generatr aft eksenel ve teetsel ynlerde mekanik
titreimlere (vibrasyon olayna) maruz kalr;

1.5.5- Mekanik titreimlere (vibrasyon olayna) maruz kalan malzemelerde vibrasyon
olaynn iddetine bal olarak byk yorulmalar meydana gelir;

1.5.6- Girdap (vorteks) olay yznden emme borusunda byk grltler ve patlama
sesleri meydana gelir;

1.5.7- Emme borusunda byk basn dalgalanmalarnn domasna sebeb olur;

1.5.8- Emme borusunun gvdesindede byk mekanik titreimler meydana gelir;

1.5.9- zellikle kritik dk yk sahalarnda alma esnasnda ok iddetli derecede
meydana gelen girdap (vorteks) olay nedeni ile trbin generatr nitesinin aft
dzeninde ar bir salnm (salg) olay meydana gelebilir;

1.5.10- Trbin-generatr nitesinin aft dzeninde meydana gelen ar derecede salnm
olay, ikaz kollektrleri ile fralarn ve klavuz yataklarn tahrip olmasna sebeb
olaca gibi, zellikle byk gl Francis trbinlerin tahrik ettii generatrlerde
manyetik alann ve dolaysyla aktif ykn salnm yapmasna neden olabilir;

1.5.11- Ar yklerde alma esnasnda cebri borudaki tahrik suyunun statik
basncnda da z frekans trbin rotorunun dk frekansnn 1/5-1/2 si
mertebesinde deiebilen basn dalgalanmalar meydana gelebilir. zellikle
ekonomik dncelerle cebri boru ap optimum deerde kk eilen hidrolik
tesislerdeki byk gl Francis trbinlerin ar srarjla altrlmalar
esnasnda bu duruma daha ok rastlanr;

1.5.12- Cebri borudaki tahrik suyunun statik basncnda meydana gelebilecek olan
basn dalgalanmalarn da, ayn frekansla, trbin-generatr nitesinin aktif
yknn salnm yapmasna neden olabilir.

Ancak Francis tipi ve byk gl bir hidrolik-trbinde aada kaydedilen
hususlarda trbin-generatr nitesinin aktif yknn salnm yapmasna neden
olunabilinir;






509

a) Trbin emme borusunun ok ar derecede veya ok yetersiz derecede
havalandrlm olmas;

b) Trbin rotorunun trbin-generatr aftnn ve generatr rotorunun devir
saysnda meydana gelebilecek salnmlar;

c) Generatr rotoru ktlesinin z salnmlar;

d) Generatr rotoru ile stator arasndaki manyetik dengesizlikler (rnein, rotor
kutuplar sipirlerinde ksa devre mevcut olmas ve rotor kutuplarnn farkl
farkl deerlerde mknatslanmas veya generatr rotoru ile statoru arasndaki
hava aralnn dengesiz olmas);

e) Trbin rotoru ile aftn ve generatr rotoru aftn yani komple dner ktleyi
tayan tayc yatak kprsnn salnm yapmas ve bu yzden generatr
rotoru ile stator arasndaki hava aralnn dengesinin bozulmas;

f) Komple dner ktlede mevcut olabilecek dinamik dengesizlik (dinamik
balansszlk) nedeni ile generatr rotoru ve statoru arasndaki hava aralklarnn
dengesinin bozulmas;

g) Hz reglatrnn dinamik karakteristiklerinin kt oluu;

h) Gerilim reglatrnn dinamik karakteristiklerinin kt oluu ve gerilim
reglasyonunu bozucu nitelikte sistemden gelen bozucu byklkleri gerei
gibi regle edememesi.

Yukardaki maddelerde kaydedilen etkenlerden biri veya bir ka bir arada
etkiyerek byk gl Francis tipi hidrolik trbin generatr nitelerinin komple aft
dzenlerinin ve/veya aktif glerinin salnm yapmasna sebebiyet verebilirler.

Ancak yukarda a- b- c- d- e- f- g- h- maddelerinde kaydedilen etkenler mevcut
olmasa da dk yklerde veya ar yklerde ok uzun bir sre altrlan Francis tipi
her hidrolik trbin-generatr nitesinde her trl sorunun meydana gelebilecei
unutulmamaldr.

1.6- Vorteks (Girdap) olay ile Basn dalgalanmalarn nlemek veya
mertebelerini azaltmak iin alnabilecek balca nlemler

Francis tipi hidrolik trbinlerin emme borularnda meydana gelen girdap (vorteks)
olayn ve basn dalgalanmalarn nleyebilmek veya mertebelerini azaltabilmek ve
bylece girdap (vorteks) olaynn douraca sorunlarn azaltlabilmesini salamak iin
genellikle aada kaydedilen ve ekil 294- de prensip emalar verilen tedbirlere
bavurulmaktadr.



510



1.6.1- Trbin emme borusunun havalandrlmas

lk nlem, trbin emme borusunun yeterince, yani optimum bir ekilde
havalandrlmasdr, Francis tipi hidrolik trbinlerin emme borularnda oluan girdap
(vorteks) olay sonucunda meydana gelen basn dalgalanmalarnn
snmletirilebilmesi iin en iyi olanak, trbin emme borusunun optimum bir dzeyde
havalandrlmasdr. Bilhassa byk gl Francis tipi hidrolik trbinlerin emme
borularnda yle bir optimum hava girii salanmaldr ki, emme borusuna giren hava
miktar emme borusunun balang ksmlarndaki eksen blgelerinde meydana gelen
girdap (vorteks) olay l su ekirdeini yeterince doldurulabilsin ve bylece girdap
(vorteks) olaynn trbin rotoru kanatlar k tarafndaki pompalama etkisi yok
edilebilsin. Tatbikatta ou kez trbin emme borusunun yeterince havalandrlmas
temin edilemez ve bu yzden trbin emme borusundaki basn dalgalanmalarnn nne
tam olarak geilemez.

zellikle byk gl Francis tipi hidrolik trbinlerde model deneyleri srasnda
tesbit edilen, emme borusuna verilecek hava miktar ile esas trbinin emme borusuna
verilmesi gereken hava miktar arasna byk yanlglar olabilmektedir. Zira esas
trbinin ancak 1/20-1/50 ebabnda yaplan model bir trbin zerinde tam olarak tesbit
edilemeyen ok kk hata veya yanlglar esas trbinde 20-50 defa bydnde
byk sorunlara neden olabilmektedir.

Genel olarak birim zaman iinde Francis tipi bir hidrolik trbinin emme borusuna
verilmesi gereken normal atmosfer basncndaki optimum hava miktar, trbinin tam
ykteki debisinin takriben % 0,5 ila %1,5i kadardr. Trbin emme borusuna daha fazla
hava intikal etmesi halinde baz durumlarda trbin emme borusunda tekrar basn
dalgalanmalar balayabilir ve trbin verimi ktleebilir.

Aadaki ekil 295- ve 296- da Keban HES trbinlerinin emme borularna
verilen hava miktarlar ile trbin randmanndaki % dme miktar, ekil 297-, 298- ve
299- da ise Francis tipi hidrolik trbinlerin emme borularnn havalandrlmas ile ilgili
baz karakteristik grafikler gsterilmi bulunmaktadr.









511



ekil 294- a-, b-, c-, d-, e-, f-, g-, h-, j-, k- Francis tipi hidrolik trbin- emme borusunda
meydana gelen vorteks olaynn ve basn dalgalanmasnn azalmas iin
alnan deiik tedbirlerin prensip emalar.

512






















ekil 295- Keban HES trbinlerinin emme borularna inkal eden hava miktarlar
karakteristik erileri.






















ekil 296- Keban HES trbinlerinin emme borularna inkal eden hava miktarlarna bal
olarak trbin verimindeki dme miktar.
513




ekil 297- Francis tipi bir hidrolik trbinlerinin emme borusunun havalandrlmam
hallerde altrlmas esnasnda emme borusu grlt seviyesi ve basn
dalgalanmalar karakteristik erileri.

ekil 298- Francis tipi bir hidrolik trbinde trbin ayar kanatlarnn deiik
aklklarnda emme borusunun havalandrlm ve havalandrlmam durumda iken
emme borusundaki basn dalgalanmas grafikleri.

a
0
= Trbin ayar kanatlarnn mevcut akl.
a
ov
= Trbin ayar kanatlarnn optimum ykteki akl.
514






ekil 299- Francis tipi bir hidrolik trbinde trbin ayar kanatlarnn deiik
aklklarnda emme borusunun havalandrlm ve havalandrlmam
durumda iken emme borusundaki basn dalgalanmas grafikleri.

a
o
= Trbin ayar kanatlarnn mevcut akl.

a
ov
= Trbin ayar kanatlarnn optimum ykteki akl.


515


Francis tipi hidrolik trbinlerde emme borusuna verilmesi gereken hava
miktarna, hava verili ekli ile tipi ve yeri ok byk lde tesir etmektedir.

Francis tipi hidrolik trbinde emme borusundaki basncn en dk olduu
blgenin uygun bir biimde ak havaya irtibatlandrlmas emme borusuna optimum
hava giriini salamak bakmndan, uygun bir zm yoludur. Ancak, emme borusuna
verilmesi gereken havann mutlaka basncnn dk olduu blgeye verilmesi art
deildir. Trbinin konstrktif zelliklerine gre emme borusuna dardan bir veya
birka noktadan verilecek hava da, emme borusundaki basncn en dk olduu
blgedeki l su ekirdeini (girdap helezonunu) dolduracaktr. Yksek kar basnl
Francis tipi hidrolik trbinlerde emme borusunun en uygun yerine yeteri kadar hava
intikal ettirilmesi bir sorun olarak ortaya kabilmektedir.

Francis tipi hidrolik trbinlerde emme borusuna hava verilmesi iin deiik tip
tatbikatlara rastlamak mmkndr. Ancak hangi tip tatbikat olursa olsun ana hedef
emme borusundaki girdap (vorteks) olaynn dourduu basn dalgalanmalarnn
zararl etkilerini yok etmek veya en az dzeye indirmektir.

Tatbikatta, Francis tipi hidrolik trbinlerin emme borularn havalandrmak iin
aada kaydedilen tatbikatlara rastlamak mmkndr;

a) Trbin-generatr aftnn iini bo olarak imal etmek ve trbin rotoru kepi ile
trbin emme borusunu bu boluk vastasyla ak havaya irtibatlandrmak;

b) Trbin kapa ve trbin rotoru kepi zerine delinecek delikler vastasyla emme
borusuna ak hava irtibatlandrmak;

c) ekil 294 b- de grld gibi byk apl bir dikey boruyu, kk apl
veya drt adet yatay boru ile, emme borusu iine tesis etmek;

Byle bir sistem vorteks olayn ve basn dalgalanmalarn nemli lde
azaltr ve bu sistem ile emme borusunu ak havaya irtibatlandrmak mmkn olur.
Ancak, bu sistemi ok byk trbinlere monte etmek zordur, ayrca, kk apl
yatay borularn zamanla kavitasyon tahribatna uramas mmkndr.

d) ekil 294 c- de grld gibi byk apl ve emme borusu formuna uygun bir
boruyu, kk apl borularla emme borusu iine monte etmek;

Byle bir sistem vorteks olay ile basn dalgalanmalarn nemli lde azaltr
ve kk apl borulardan emme borusunu ak havaya irtibatlandrmaya imkan
verir.

Ancak, bu sistemin montaj ok zor ve pahal olup sadece orta byklkteki
trbinlerde kullanlabilir.


516

e) ekil 294 f- de grld gibi rotor gbeine kadar uzanan byk apl dikey
bir boruyu, st ve alt ularndan er veya drder adet kk apl borularla,
emme borusuna tesbit etmek;

Byle bir sistem emme borusundaki vorteks olay ile basn dalgalanmalarn
nemli lde azaltr ve kk apl borularla emme borusunu ak havaya
irtibatlandrmaya imkan verdii iin ayrca basnl hava vermeye gerek kalmaz.

Ancak, bu tip sistemin hem montaj zordur ve hemde trbin veriminin dmesine
sebep olmas gibi sakncalar vardr.

f) ekil 294 g- de grld gibi rotor gbeine kadar uzanan ve ap ok byk
olmayan dikey bir boruyu, alt ucundan veya drt adet kk apl borularla
emme borusuna tesbit etmek;

Byle bir sistem orta byklkteki Francis tipi trbinlerin emme borularnda
meydana gelen vorteks ve basn dalgalanmalarn nemli miktarda azaltr ve emme
borusunu ak havaya irtibatlandrmaya veya emme borusuna basnl hava verilmesine
imkan salar. Ancak, bu tip sistem basnl hava vermeden istenilen dzeyde olumlu
sonu vermez.

g) ekil 294 h- de grld gibi emme borusu iine istavroz eklinde drt
bacakl yatay bir boru sistemi yerletirmek;

Byle bir sistem ok uzun bir zm olup montaj kolaydr ve trbin veriminin
dmesine sebep olmaz. Ancak, bu tip sistemle emme borusuna basnl hava vermeden
vorteksi ve basn dalgalanmasn azaltmak mmkn olmaz.

h) ekil 294 j- de grld gibi emme borusu iine veya drt bacakl eik bir
boru sistemi yerletirmek;

Byle bir sistem ok ucuzdur ve montaj kolaydr, trbin veriminin dmesine
sebep olmaz, eik bacakl borulardan emme borusuna basnl hava verilebilir. Ancak,
emme borusuna basnl hava vermeden istenilen sonu alnamaz.

1.6.2- Emme borusunda girdap (vorteks) helezonlarn bozucu kaburgalar
hidrodinamik gbekler tesis edilmesi
Francis tipi hidrolik trbinlerin emme borularnda meydana gelen girdap
(vorteks) olaynn dourduu basn dalgalanmalarnn nlenmesi veya mertebesinin
azaltlmas iin dier nlemlerden bir tanesi, trbin emme borusunda, suyun dnne
mani olmak zere emme borusu evresine kaburgalar ilave etmektir. Dier bir nlem ise
emme borusu iinde l su ekirdeinin teekkl ettii eksen blgesinde sabit ve
hidrodinamik bir gbek tesis edilmesidir. Ancak, bu her iki usul de pek ok dier teknik
sorunlar da beraberlerinde getirdikleri iin tatbikatta pek kullanlmamaktadr.

Bu tip sistemler ile ilgili prensip emalar ekil 294 a-, 294 d- ve 294 e- de
grlmektedir.
517

ekil 294 a- da grlen sistemde emme borusunun evresine drt veya daha
fazla sayda kaynak edilen kaburgalar ile vorteks olaynn ve basn dalgalanmalarnn
mertebesini nemli lde azaltmak mmkndr. Ancak bu tip sistem, trbin veriminin
dmesine neden olur ve kavitasyon tahribatna urayp ksa srede paralanp der.

ekil 294 d- de grlen sistemde emme borusunun merkezine byk apl bir
silindir 4 adet byk kaburga ile emme borusunun evresine balanr. Bu sistemle de
vorteksi ve basn dalgalanmasn nemli lde azaltmak mmkndr. Ancak bu tip
sistem de trbin veriminin dmesine sebep olur ve ar derecede kavitasyon
tahribatna urayp ksa srede paralanp der.

ekil 294 e- de grlen sistem de trbin rotorunun gbeinin boyu uzatlr.
Byle bir sistem trbin veriminin dmesine sebep olmaz. Ancak vorteks olay neden
ile trbin yatana etkiyen radyal yklerin artmasna sebep olur.

1.6.3- Trbinin muhtelif yerlerinden hava vermek :

ekil 294 k- da grld gibi trbin debisinin takriben %0,1-%0,2si
miktarnda trbinin muhtelif yerlerinden hava vermek. Bu tip sistem trbin veriminin
azalmasna sebep olmaz ve vorteks olay ile basn dalgalanmalarn azaltr. Ancak
grltye sebep olur ve kompresr tesis masraflar ile kompresr iletme masraflar ok
pahaldr. Zira tesis edilecek kompresrler devaml enerji sarfeder.

1.6.4- Emme borusunun dizayn iin titizlik gstermek

Francis tipi hidrolik trbinlerin emme borusunda meydana gelen basn
dalgalanmalarna ve emme borusuna verilmesi gereken hava miktarna emme
borusunun yapl eklinin ok byk etkisi olmaktadr. Bu yzden trbin emme borusu
dizayn ve ina edilirken ok fazla titizlik gstermek ve en uygun optimum emme borusu
eklini tesbit etmek gerekmektedir. Francis tipi hidrolik trbinlerin ait emme
borularnda ani kesit deiimlerinin bulunmas veya emme borusu boyun ksmndaki
yar apn ok kk seilmesi trbin-generatr nitesinin komple aft dzeni ve dner
ktlesi iin byk sorunlar getirmektedir .

1.6.5- Hidrolik dye bal olarak optimum (en uygun) trbin yknn
seilmesi ve trbinin optimum ykle altrlmas

Francis tipi hidrolik trbinlerin emme borularnda girdap (vorteks) olay
helezonlar meydana gelmesini ve basn dalgalanmalar domasn tamamen nlemek
fiziksel sebepler nedeni ile her zaman iin mmkn olmayabilir. zellikle byk gl
Francis tipi hidrolik trbinlerin emme borularnda dk yk sahalarnda alma
esnasnda meydana gelen ok iddetli girdap (vorteks) olay ok tehlikeli ve arzu
edilmeyen iletme sorunlarnn domasna neden olabilir.
Bu bakmdan, zellikle byk gl Francis tipi hidrolik trbin iletmecilii
asndan, hidrolik dnn deimesine bal olarak, optimum (en uygun) yklerde
veya optimum yk blgelerinde almak ok byk nem kazanmaktadr.
518

Francis tipi hidrolik trbinler optimum yklerde veya optimum yk blgelerinde
altrldklar takdirde gerek kavitasyon olay bakmndan ve gerekse girdap (vorteks)
olay ve bu olayn dourduu sorunlar bakmndan son derece rahat bir ekilde ve
herhangi bir tehlikeye uramadan emre amade olabilmektedirler . Aksi taktirde
BLHASSA BYK GL FRANCS TP HDROLK TRBNLERN DK
YK SAHALARINDA VEYA OK AIRI YKLERLE ALITIRILMALARI
HALNDE GVENLRLKLERNDEN VE LETME EMNYETLERNDEN
BAHSETMEK SZ KONUSU OLAMAZ !!

2- HDROLK TRBN-GENERATR NTELERNDEK MEKANK
TTREMLER VE AFT SALINIMLARI

2.1- Genel bilgiler

Gnmzde imal edilmekte olan makinalarn ve bu arada hidrolik trbinlerin
glerinin ok artm olmas, bunlarn, mekanik titreimlere kar da iletme
emniyetlerinin ve devaml retim yapabilmek iin emre amade olma gvenilirliklerinin
yksek olmasn zorunlu klmaktadr. Bu sebepledir ki makinalardaki mekanik
titreimleri (vibrasyon olaynn) llmesi ve mekanik titreimlerin genlikleri ile
hzlarnn tespit edilmesi gerekmektedir.

Makinalardaki mekanik titreimler genel olarak:

a) Rotor, aft vs. gibi dner ksmlarndaki mekanik titreimlerin;
b) Ayak, temel, gvde vs. gibi sabit ksmlardaki mekanik titreimlerin;
c) Bir makinada meydana gelen mekanik titreimlerin dier bir makinann
ileme hassasiyetine etkilerinin;
d) Ve nihayet insanlar zerine yapt psikolojik etkilerin tespit edilmesi
ynnden byk bir nem arz etmektedir.

Bilinmektedir ki mekanik titreimlere (vibrasyon olayna) maruz kalan bir makina
veya makina paras devaml olarak ekme, basma, eme, burma, kesme, vs. gibi
deiken mekanik zorlamalarla zorlanmaktadr. Deiken mekanik zorlamalara maruz
kalan bir makina veya makina parasnn, bir cins zorlamaya maruz kalan makina veya
makina parasndan ok daha abuk ve daha fazla yorulaca da bilinmektedir.

Bir makinann yzeyinde yaplan lmelerle tespit edilen mekanik titreimler, o
makinann bu titreimlere kar tutumu ve durumu hakknda bir fikir vermekle beraber,
mekanik titreimler (vibrasyon olay) dolaysyla makinada meydana gelecek olan
yorulmalarla elastik veya plastik (kalc) ekil deitirmeler hakknda kesin bir fikir
veremez. Mekanik titreimler (vibrasyon olay) dolaysyla makina paralarndan
meydana gelen bnyesel gerilimlerin, makina paralarnn z titreimlerinin st ste
binmeleri ile mi yoksa makina yzeyinde llen titreimlerden dolay m meydana
geldii net olarak sylenemez. nk, bilhassa trbin-generatr niteleri gibi
makinalarn dner aft dzenlerinde meydana gelen mekanik titreimleri tam olarak
tespit etmek olduka zordur.
519

Bir makinann yzeyinde lme neticesinde tespit edilecek olan trl makina
titreimlerini belirten deerlere titreim iddeti ad verilmektedir. Titreim iddetine
l birimi olarak, teorik dnceler ve pratik tecrbeler neticesinde, fiili (efektif)
titreim hz seilmitir. Mekanik titreim hareketlerinin gerek (efektif) titreim
hzlarnn genlikleri de titreim iddeti l birimi olarak kullanlmaktadr.

Bir makinada harmonik olmayan periyodik yahut periyodik olmayan mekanik
titreimler mevcut ise bu mekanik titreimlerin gerek (fiili = efektif) deeri aadaki
formlde grld gibi bir anlk V (t) deerinin karesel ortalama deeri ile ifade edilir.
Mekanik titreim hareketlerinin (vibrasyon olaynn) dairesel frekanslar W
1
,
W
2
........W
n
; yar genliklerinin salnmlar
0
2
0
1
, S S ............
0
Sn
ve yine genliklerinin
salnm hzlar ise
0
2
0
1
V , V ............ n
0
V olarak gsterilecek olursa ortalama gerek titreim
hz iin aadaki ifadeler yazlabilir:

Yukarda kaydedilen ifadelerdeki mekanik titreim (vibrasyon olay ) V
ef
deerleri
elektrikli veya elektronik olarak alan zel vibrasyon lme cihazlar ile direkt olarak
tespit edilebilirler.

Makinalarda, zellikle trbin-generatr nitelerinde yataklarn mesnet
ksmlarndaki mekanik titreim deerleri ok byk nem arz etmektedir.

Makinalarda meydana gelen mekanik titreimlerin (vibrasyon olaynn) gerek
genliklerinin ve gereksel hzlarnn kabul edilebilir snrlar iinde olup olmad
makinalarn cinslerine gre deiir. Bu sebeplerdir ki, eitli normlarda, endstride
kullanlan makinalar genel bir gruplandrmaya ayrlrlar ve hangi makina grubunda ne
miktarda mekanik titreimin kabul edilebilinir snrlar iinde olduu cetveller veya
grafiklerle verilirler. rnein, aadaki izelge 55- de VDI- 2056 no. lu standarda gre
deiik makina gruplar iin verilmi olan titreim kademeleri ile titreim hzlar ve 50
H
z
frekansl mekanik titreimin genliine edeer titreim genlikleri kaydedilmitir. Bu
cetvelin incelenmesinden grlecei zere endstride kullanlan makinalar K, M, G ve T
dt . (t) V
T
1
V
T
0
2
ef
=
) V V (
2
1

) V V (
2
1
V
2
min
o
2
max
o
2 2
ef
min
ef
max
ef
+ =
+ =
) V ......... .......... V V (
2
1

W S ......... .......... W S W S
2
1
V
2
n
o
2
2
o
2
1
o
2
n
2
n
o
2
2
2
2
o
2
1
2
1
o
ef
+ + =
+ + =
520

gibi gruplara ayrlm bulunmaktadr. Hidroelektrik Santrallarda ok salam temeller
zerine salam bir ekilde tespit edilmi olan orta byklkte ve devir saylar 750
dev/dak ya kadar olan trbin-generatr niteleri G makina grubuna; ok daha salam
temeller zerine ve ok salam bir ekilde tespit edilmi olan byk gl
trbin-generatr niteleri ise T makina grubuna dahil edilmektedirler. Dier gruplara
hangi cins makinalarn dahil edildiini ilgili normlardan tespit etmek imkan dahilinde
bulunmaktadr.
ZELGE - 55

Aadaki ekil 300- de G grubuna dahil makinalar iin, ekil 301- de ise T
grubuna dahil makinalar iin titreim (vibrasyon) frekans-titreim (vibrasyon) genlii
ve titreim (vibrasyon) hz snrlarn gsteren grafikler verilmi bulunmaktadr. ekil
302- de ise hidrolik trbin-generatr nitelerinin klavuz yatak blgelerindeki nite devir
saysna gre deien vibrasyon limitleri grlmektedir.
) ( m
Kademe
iareti
K
Grubu
M
Grubu
G
Grubu
T
Grubu
71
18
28
45
4,5
7,1
11,2
1,12
1,8
2,8
0,45
0,71
0,28
0,28
0,45
0,71
1,12
1,8
2,8
4,5
7,1
11,2
18
28
45
0,4
0,63
1,0
1,6
2,5
4,0
6,3
10
16
25
40
63
1,25
2,0
3,15
5,0
8,0
12,5
31,5
50
Dzeltil-
mesi
gerekli
Kullanla-
maz
125
200
80
20
Kullanla-
maz
Kullanla-
maz
Kullanla-
maz
Dzeltil-
mesi
gerekli
Dzeltil-
mesi
gerekli
Dzeltil-
mesi
gerekli
Kullanla-
bilir
Kullanla-
bilir
Kullanla-
bilir
yi
yi
yi
Titreim vibrasyon iddeti
kademeleri
Kademelerin
snrlarndaki
gerek titreim
hzlar V
ef
(mm/san)
Yar genlie
edeer titreim
hz V
0
(mm/san)
50 H
z
fekansl
titreime edeer
yar genlik S
0
50
Kademelerin snrlarndaki edeer
genlikler
Endstride kullanlan makinalarn mekanik
titreim (vibrasyon) ynnden
gruplandrlmas
yi
Kullanla-
bilir
521



ekil 300- ok salam temeller zerine salam bir ekilde tespit edilmi olan orta
byklkte glerdeki hirdolik trbin-generatr niteleri iin (G grubu
makinalar) mekanik titreim (vibrasyon olay) iddetleri.
522


ekil 301- ok salam temeller zerine salam bir ekilde tespit edilmi olan byk
glerdeki hidrolik trbin-generatr niteleri (T grubu makinalar) iin
mekanik titreim (vibrasyon olay) iddetleri.
523



ekil 302- Hidrolik trbin-generatr nitelerinde klavuz yatak blgelerinde nite devir
saysna gre deien vibrasyon limitleri grafikleri.

524


2.2- Mekanik titreimlerin (vibrasyon olaynn) zararl etkileri

Mekanik titreimlere (vibrasyon olayna) maruz olan malzemelerle makina
paralar ve makinalar sratle yorulurlar. Bu yorulma sonucu olarak, en kritik
yerlerinden hi beklenmedik bir anda atlayp kopabilirler ve makinalarda ok byk
tahribatlara sebep olabilirler.

Kabul edilebilir snrlar zerinde mekanik titreimlere (vibrasyon olayna) maruz
olan bir hidrolik trbin-generatr nitesinde:

a) Komple trbin-generatr aft zamanla elastik veya plastik (kalc olmayan veya
kalc olan) ekil deiikliklerine urayabilir;

b) Trbin-generatr nitesinin komple dner ktlesini tayan tayc kpr zamanla
elastik veya plastik ekil deiikliklerine urayabilir;

c) Tayc kpry beton temeller zerine tespit eden cvata veya saplamalar plastik
ekil deiikliine urayp geveyebilir ve tesbit grevini yapamayabilirler;

d) nitenin tayc yata ile klavuz yataklar hasar grebilirler;

e) Generatr rotor kutuplarnn balant yerleri ile bobinleri veya bu bobinler
arasndaki izolasyon malzemeleri atlayp hasar grebilirler ve kutuplar yanabilirler;
rotor kutuplarnn bobinlerinde meydana gelecek ksa devreler dolaysyla
generatrn manyetik dengesi bozulabilir;

f) Generatr havalandrma fanlar atlayp kopabilirler ve bu yzden de generatr
statoru bobinleri ile sa nvesi, keza, generatr rotoru kutuplar yanabilirler ve ok
ar derecede hasar grebilirler;

g) Generatr soutma radyatrleri ile borular kaynak yerlerinden atlayabilirler ve
generatrn iine su fkrmas ile generatr statoru bobinleri ksa devre olarak
yanabilirler ve ok ar derecede hasar grebilirler;

h) Tayc yatak ile klavuz yataklarn soutma suyu serpantinleri atlayabilirler; bu
yzden yalama yalarna su karabilir ve yataklar hasar grebilirler;

i) Trbin ayar kanatlar muylular veya trbin ayar kanatlarnn emniyet pimleri
atlayabilirler;

2.3- Mekanik titreimlerin (vibrasyon olaynn) meydana gelmesine tesir eden
etkenler

Hidroelektrik santrallarda, zellikle Francis tipi trbinlerin tahrik ettii nitelerde
meydana gelen mekanik titreimlere (vibrasyon olayna) tesir eden etkenleri aada
kaydedildii ekilde sralayabiliriz:
525

2.3.1- Dinamik dengesizlikler

Trbin-generatr komple dner ktlesinde (trbin rotoru, generatr rotoru, ikaz
generatrleri rotorlar ve aftlarda) mevcut olabilecek dinamik balansszlk nedeni ile
ortaya kan dengesizlikler;

2.3.2- Manyetik dengesizlikler

Generatr rotoru ile statoru arasndaki hava aralklarnn dengesiz (eit olmay)
veya generatr rotor kutuplarndaki gerilim dmlerinin farkl olmas, yani generatr
rotor kutuplarnn bazlarnda bobin ksa devresi bulunmas nedenleri ile ortaya kan
dengesizlikler;

2.3.3- Hidrolik dengesizlikler

a) Trbinin ar kavitasyon olay yklerinde ve/veya ar girdap (vorteks) olay
yklerinde altrlmas hallerinde;

b) Projelendirme ve/veya imalat esnasnda trbin rotoru kanatlarnn formlar ile emme
borusunun eklinin yanl yaplm olmas hallerinde;

c) Ekonomik olmas dnceleri ile cebri boru ve denge bacas gibi su yollar
organlarnn optimum (en uygun) deerlerinden dk olarak seilmeleri ve
dolaysyla imalatn yanl yaplmas hallerinde;

d) Su giri yaps ile santral su k kanallarnn uygun seilmemi olmas hallerinde;

e) Trbin hz reglatrnde zaaf (hata ve eksiklik) bulunmas hallerinde;

f) ebeke frekansnn ok dk veya ok yksek olmas ve ani olarak sk sk
deimesi hallerinde;

g) Rezervuarl hidroelektrik santrallarda gl kotunun ve dolaysyla trbinin
projelendirilmesi esnasnda n grlen hidrolik dnn minimum deerinin altna
dm olmas hallerinde;

h) Trbin rotoru kanatlar, trbin ayar kanatlar ve labirentler gibi trbin organlarnn
kavitasyon veya erozyon olaylar nedeni ile ok ar derece de dengesiz bir ekilde
tahribata uram olmalar halinde ortaya kabilecek olan dengesizlikler.

2.4 - Mekanik titreimlerden (vibrasyon olayndan) kanma areleri

Hidroelektrik santrallardaki trbin-generatr nitelerinde meydana gelen mekanik
titreimlerden (vibrasyon olayndan) kanmak iin yukarda madde 2.3.1- 2.3.2- ve
2.3.3- de kaydedilen etkenlerin ortadan kaldrlmas gerekmektedir.


526

2.3.1- Dinamik dengesizliklerin ortadan kaldrlabilmesi iin trbin-generatr
nitesinin komple dner ktlesinin, nominal devir saysnda ve hatta ar
hz devir saysnda, ok hassas bir ekilde dinamik balansnn yaplmas
gerekir.

2.3.2- Manyetik dengesizliklerinin ortadan kaldrlabilmesi iin ise gerek
generatr rotoru ile statoru arasndaki hava aralklarnda mevcut
dengesizliklerin ve gerekse generatr rotoru kutuplarna ait bobinlerde
mevcut olabilecek ksa devrelerin (farkl gerilim dlerinin) giderilmesi
gerekir.

2.3.3- letmecilik ynnden, cebri boru veya denge bacasnda, trbin ayar
kanatlar ile rotor kanatlarnda ve trbin emme borusunda mevcut
olabilecek hatalar bir yana brakacak olursak, Francis tipi bir hidrolik
trbinin tahrik ettii nitede meydana gelen hidrolik dengesizlikleri
ortadan kaldrlabilmesi iin trbinin:

a) Ar kavitasyon olay blgesindeki yklerle altrlmamas;

b) Ar girdap ( vorteks) olay blgesindeki yklerle altrlmamas;

c) Minimum gl iletme seviyesinin ok altndaki kritik hidrolik dlerle
altrlmamas;

d) Mevcut hidrolik dde en iyi verime isabet eden optimum (en uygun) yklerle
altrlmas gerekmektedir.

e) Ayrca, ar derecede kavitasyon ve/veya erozyon olay tahribatna urayan trbin
ayar kanatlar, trbin rotoru kanatlar ve trbin labirentleri gibi organlarn
onarmnda veya yeniden imalatnda ok titiz davranmak ve formlarnda herhangi
bir hata yapmamak gerekmektedir.

zellikle byk gl Francis tipi hidrolik trbinlerin, emme borularnda girdap
(vorteks) olaynn meydana geldii ykler de altrlmalar esnasnda komple aft
dzenlerinde ve dner ktlelerinde ar derecede mekanik titreimler (vibrasyon) olay
meydana gelmektedir. Bu durumu kantlanmak iin, tatbikatta, Keban ve Gkekaya
Hidroelektrik Santrallarndaki Francis tipi trbinlerin tahrik ettii nominal gleri 157,5
MW ve 93 MW olan trbin-generatr nitelerinin aft dzenlerinde llm olan
mekanik titreim (vibrasyon olay) yar genlik deerleri aadaki ekil 303- ve 304- de
grafik olarak gsterilmi bulunmaktadr. Bu ekillerdeki grafiklerin tetkikinden
grlecei zere, vibrasyon olayndan kanmak iin, hidrolik dye gre optimum (en
uygun) trbin yknn ayarlanmas ok byk nem kazanmaktadr.

BU HUSUS, BYK GL FRANCS TP HDROLK TRBN
LETMECLERNN EN OK TTZLK GSTERECEKLER KONULARDAN
BR OLMALIDIR ! !

527



ekil 303- Keban HES trbin-generatr nitelerinin aft dzeninde 18.9.1975
tarihinde llen mekanik titreim deerlerinin yar genlik grafikleri
(nite No:2)
a) kaz aft st ucundaki mekanik titreimler.
b) Tayc yatak alt ksmnda aft titreimleri.
c) Trbin klavuz yata st ksmnda aft mekanik titreimleri.
528







ekil 304- Gkekaya HES trbin-generatr nitelerinin aft dzeninde
12.9.1976 tarihinde llen mekanik titreim deerlerinin yar genlik
grafikleri (nite No:2)

529




2a = (1/2500-1/3000) D
1 ;
I-I Generatr st klavuz yata;
2b = (1/2500-1/3000) D
2 ;
II-II Generatr klavuz yata;
2c = (1/2500-1/3000) D
3 ;
III-III Trbin klavuz yata;

ekil 305- Dey eksenli Francis tipi bir hidrolik trbinde aft salnm ve titreimleri ile
klavuz yataklarn kleranslar arasndaki ilikilerin basit prensip emas.


530

2.5- aft salnm ve titreimleri ile trbin ve generatr klavuz yataklarnn dnme
boluklar arasndaki ilikiler

Hidroelektrik santrallarda kullanlan trbin-generatr nitelerine ait klavuz
yataklardaki yalama ya filminin ezilerek yrtlmamas ve klavuz yataklarnn
emniyetli ve gvenilir bir ekilde alabilmesi iin aft salnm ve titreimleri ile klavuz
yataklarnn kleranslar (dnme boluklar) arasnda aada ksaca kaydedilen
bantlarn mevcut olmas gerekmektedir:

a) Herhangi bir klavuz yatak blgesindeki aft salnmnn tam genlii, o klavuz
yataa ait apsal dnme boluunun 1/4nden veya yarapsal dnme
boluunun 1/2sinden daha byk olmamaldr,

b) Klavuz yataklarn kleranslar (aft muylusu ile yatak metali arasndaki dnme
boluklar) yle seilmeli ve yle ayarlanmaldr ki komple aft dzeni
zerinde bulunan ikaz generatr rotoru+generatr rotoru+trbin
rotoru+komple aftdan meydana gelen dner ktlede herhangi bir gezinme
hareketi meydana gelmemeli ve hibir klavuz yatakta tamponlama haraketi
(dnme boluunun yok olmas ve yalama ya filminin yrtlmas olay)
meydana gelmemelidir.

Yukarda ksaca kaydedilmi olan hususlar aadaki ekil 305- de prensip olarak
gsterilmi bulunmaktadr.
























531







BLM XIV

HDROLK TRBNLERDE YK-DEVR
SAYISI (FREKANS)REGLASYONU
HAKKINDA BLGLER













532


BLM XIV- HDROLK TRBNLERDE YK-DEVR SAYISI (FREKANS)
REGLASYONU (AYARLAMASI) HAKKINDA BLGLER

1- REGLASYON, REGLE EDLEN TEHZAT, REGLASYON
TERTBATI, REGLASYON DEVRES ORGANLARI HAKKINDA
GENEL BLGLER, TARFLER VE ARETLER

Reglasyon ve kumanda, bir ana ilemin otomatikletirilmesine yarayan yardmc
ilemlerdir. Reglasyon tekniinin grevi, teknik cihazlarda yahut tesislerde bir
malzemenin yahut enerjinin miktarn veya basn, devir says veyahutta gerilim gibi
fiziksel byklklerin durumunu nceden verilen tasarlanm bir plan erevesi iinde
kontrol etmek ve ayarlamaktr.

Reglasyon olaynda, bir bykln nceden verilen deeri reglatrn ilgili bir
organ tarafndan devaml olarak llmek suretiyle kontrol edilir ve nceden verilen,
yani istenen deerde herhangi bir deime meydana geldiinde bu deiiklik reglatr
tarafndan otomatik olarak dzeltilir. Kapal bir devrede cereyan eden bu deiikliin
dzeltilmesi ii kapal reglasyon devresini oluturur.

Bir reglasyon olay esnasnda nceden ngrlen, yani istenen bir deerin sabit
kalmas iin reglasyonun da sabit olmas gerekir. Bir reglatrn grev yapma
derecesi, reglatrn, reglasyonda meydana gelen deimelere kar cevap verme
kabiliyeti ile belirlenir. Reglasyon olaynda meydana gelen deimeler, yani
reglasyon olaynda meydana gelen deiiklikleri devaml kontrol eden reglasyon
devresi l-karlatrma organn verecei sinyaller ekseri hallerde ok kk olur. Bu
kk sinyaller reglasyon devresine ait kumanda organlarn dorudan doruya
harekete geiremezler. Bu yzden reglasyon olaynda meydana gelen deiiklikleri
devaml olarak kontrol eden, yani reglasyon byklnn mevcut deeri ile istenen
deerini devaml olarak karlatran organn verecei sinyallerin kuvvetlendirilmesi
gerekir. Bu sinyallerin kuvvetlendirilmesi ile ayn zamanda reglasyon tertibatnn
regle edilen tehizat zelliklerine ve durumuna en isabetli uygunluu da salanm
olur.

Bir reglatrn yerine getirdii reglasyon olay, genel olarak aada kaydedilen
deiik olaylarn sra ile ve otomatik bir ekilde cereyan etmesinden meydana gelir:

1- lme (Kontrol):
Regle edilen yani reglasyona tabi tutularak ayarlanmak
istenen herhangi bir bykln mevcut (X) deerinin
tesbit edilmesi;

2- Karlatrma (Mukayese etme):
Reglasyona tabi tutularak (X
k
) deerinde olmas istenen
herhangi bir bykln mevcut (X) deeri ile istenen (X
k
)
deeri arasndaki (X
w
) farknn karlatrlmas;
yani X
w
=X-X
k
farknn saptanmas;
533

3- Kuvvetlendirme ve zamansal hareket orannn tekili;
Yani kumanda ve ayar bykl olarak herhangi
bir (y) deerinin retilmesi;

4- Kumanda (ayar):
Reglasyona tabi tutulan herhangi bir bykln
deerinin istenen (X
k
) deeri elde edilinceye yani
X
w
= 0 oluncaya kadar enerji akmnn yahut ktle
hareketinin deitirilmesi .

Reglasyon hadisesinin etki seyrinin byle bir sra ile olumas kapal bir devre
iinde cereyan etmektedir. Reglasyon olay seyrinin drdnc safhasnda oluan
kumanda-ayar hareketi reglasyona tabi tutulan yani regle edilen bykln
mevcut (X) deerinin deimesine ve yeni bir l deerinin domasna sebep olur.

Regle edilen, yani reglasyona tabi tutulan bir tehizat ile reglasyon
tertibatlarnn birbirleri ile birlikte grev grmesi bir reglasyon devresi meydana
getirir. Esasen her reglasyon hadisesi kapal bir etki devresi iinde cereyan eder. Bu
kapal devreye ait reglasyon sinyalleri bir tek ynde tesir icra ederler. Bu sebepledir ki
bir reglasyon devresine ait btn organlar iin sadece bir tek tesir ynne sahip olma
zellii aranr. Yani, bir reglasyon devresindeki herhangi bir organa ait k
byklndeki bir deer deimesinin bu organn giri bykl deeri zerine hi
bir geri etkime yapmamas, yani ters etkide bulunmamas gerekir.

Bir reglasyon devresine ait basit prensip emas aadaki ekil 306- da blok
ema olarak verilmi bulunmaktadr.




ekil 306- Bir reglasyon devresine ait blok ema.






Reglasyon
tertibat
Regle edilen
tehizat
X y
X
k

X
w
Xw=X-Xk

534

ekil 306-da gsterilen;

X
w
= Reglasyon sapmas ; yani reglasyona tabi tutulan herhangi bir bykln
istenen (X
k
) deerinde meydana gelen deiiklik;

X = Reglasyon byklnn mevcut deeri; yani reglasyona tabi tutulan
(ayarlanmak istenen) herhangi bir bykln reglasyon devresi l
kontrol organ tarafndan llen deeri;

X
k
= Reglasyon byklnn, yani ayarlanmak istenen bykln istenen
deeri;

y = Kumanda-ayar bykldr.

1.1- Regle edilen techizat

Herhangi bir tesisatn regle edilen ksmdr. Bir tesisatn regle edilen ksm,
rnein, bir buhar kazan, bir buhar trbini, bir su trbini veya herhangi dier bir
makina veya makinalar gurubu olabilir. leride, regle edilen tehizat hakknda ayrntl
bilgiler ayrca verilecektir.

1.2- Reglasyon tertibat

Bu deyim, reglasyona tabi tutulan herhangi bir bykln mevcut deerini
devaml olarak kontrol eden l tertibatndan kumanda mekanizmasna kadar olan
tehizata genel olarak verilen bir isimdir. Reglasyon tertibatna lme-kontrol,
karlatrma-mukayese etme, kuvvetlendirme ve zamansal hareket orannn tekili ve
kumanda-ayar olaylarnn olumasna yarayan btn organlar dahildir. Bu organlara
reglasyon devresi organlar ad verilir.

Reglasyon tertibatnn grevi, regle edilen byklklere, yani reglasyona tabi
tutulan byklklerin deerine tesir etmektir. Reglasyon tertibat, l devresi veya
l deeri vericisi, istenen deer vericisi, mukayese devreleri, kuvvetlendiriciler,
zaman elemanlar ve kumanda mekanizmas vs. gibi pek ok organlarn birbirleri ile
tasarlanan bir ekilde bir arada almalarndan meydana gelir.

Reglasyon tertibatna ait deiik organlarn zelliklerinin birbirlerine uymas
gerektii gibi, komple reglasyon tertibatnn zelliklerinin de regle edilen tehizatn
zelliklerine uymas gerekmektedir. nk iyi bir reglasyon salayabilmek iin yalnz
reglasyon tertibatnn ok yksek bir tesir derecesine sahip olmas deil, ayn zamanda
regle edilen tehizatn regle edilebilme zellikleri ile reglasyonu zorlatrc veya
bozucu zellikleri de ok mhim bir faktr olmaktadr. Reglasyon tertibatlar
hakknda, ileride ayrntl bilgi ayrca verilecektir.




535

1.3- Reglasyon devresi organlar

Bir reglasyon devresine ait organlar, muhtelif alet, cihaz ve ksmlarn birbirleri
ile koordineli olarak ve nceden tasarland ekilde birlikte iletilmesinden meydana
gelmektedir. Byle bir devredeki her bir alet, cihaz veya ksm, reglasyon devresine ait
birer organ olarak mtalaa edilirler. Reglasyon devresine ait her bir organ ayr bir giri
bykl ile ayr bir k byklne sahiptir.

Aada ekil 307- de grld gibi reglasyon devresine ait her bir organn
giri bykl (X
e
) ile k bykl ise (X
a
) ile gsterilir. Reglasyon tekniinde
bir reglasyon devresine ait zelliklerin aratrlabilmesi iin byle bir devrede bulunan
her bir organn ayr olarak tetkik edilmesine gerek vardr.






X
e
= Giri deeri bykl.
X
a
= k deeri bykl.


ekil 307- Reglsyon devresine ait bir organn blok emas.

Bir reglasyon devresi organna ait (X
e
) giri bykl ile (X
a
) k bykl
fiziksel olarak deiik byklkler olabilirler. rnein, su trbinlerinin devir says
reglasyonu iin kullanlan bir hz reglatr reglasyon devresine ait l-kontrol
organnn (X
e
) giri bykl devir says ve (X
a
) k bykl ise m olarak
hareket miktar veya bar veya bar olarak basn deiiklii olabilir. Keza, bir
scaklk l ve kontrol sondasnda (X
e
) giri bykl scaklk ve (X
a
) k
bykl ise gerilim deimesi olabilir. Bu sebepledir ki reglasyon devresi organlar,
alet veya cihazn fiziksel biimine, geometrik byklne ve imalat tekniine bal
olmadan ett edilebilirler . Yalnz, burada nemli olan konu giri ve k byklkleri
arasndaki fonksiyonel bantdr. (X
e
) giri byklkleri ile (X
a
) k byklkleri
arasndaki fonksiyonel bant, matematiksel bir denklem veyahutta yaplan test ve
lmelerden alnan deerlere gre izilecek karekteristik bir eri ile ifade edilebilir.

Bir reglasyon devresine ait herhangi bir organn almad duruma ait (X
e
) giri
bykl ile (X
a
) k bykl arasndaki intikal zelliklerinin bilinebilmesi iin bu
iki byklk arasndaki statik bantnn tespit edilmesi gerekir.

Aadaki ekil 308- de bir reglasyon devresine ait herhangi bir organn
(X
a
) = f (X
e
) olan statik karakteristik erisi gsterilmi bulunmaktadr.


Reglasyon
devresi organ
X
e
X
a

536




a=Dzgn-dorusal
karakteristik eri.

b=Dzgn-dorusal
olmayan karakteristik eri






ekil 308- Bir reglasyon devresi organna ait karakteristik eriler.

ekilde gsterilen bir (a) erisi ideal bir karakteristik eridir. Bu eriye gre, bir
reglasyon devresi organnn giri ve k byklklerinin sinyalleri arasndaki bant
dzgn dorusal orantldr. Ancak ekseri hallerde giri ve k byklklerinin
sinyalleri arasndaki bant (b) erisinde grld gibidir.

Bir reglasyon devresine ait herhangi bir organn giri ve k byklkleri
sinyalleri arasndaki statik bantdan daha ok, dinamik bantlar byk nem arz
etmektedir. Bir reglasyon devresine ait herhangi bir organn giri ve k byklkleri
arasndaki dinamik zelliklerini, yani bu byklkler arasndaki dinamik banty
belirleyebilmek iin giri ve k byklkleri arasndaki zamansal hareket oran
bantlarnn, yani intikal zellii bantlarnn tetkik edilmesi gerekmektedir. Bu
bantlarn aada ksaca aklanmasna allmtr.

1.3.1- Zaman bants

Bir reglasyon devresine ait herhangi bir organn giri ve k byklkleri
arasndaki zaman bantsn inceleyebilmek iin, bu organn giri bykl sinyalini
k bykl sinyali haline intikal ettirme bantsndan istifade ile bir karekteristik
eri izilir. Bu gaye iin reglasyon devresi organnn giriine belirli bir test sinyali
tatbik edilir ve bu organa ait k sinyalinin zamana bal olarak deime seyri tespit
edilir.

1.3.2- ntikal zellii

Pratikte, bir reglasyon devresine ait herhangi bir organn (elemann) giri ve
k byklkleri sinyalleri arasndaki zaman bants bu organn zelliklerinin
belirtilmesi ile nem kazanr. Bir reglasyon devresindeki herhangi bir organa ait giri
bykl , zamana bal olarak belirli bir deiiklie urayarak k bykl haline
dnr. Reglasyon devresine ait bir organnn giri bykl sinyalinin zamana
bal olarak ve belirli bir deiiklie urayarak k bykl sinyali haline
dnmesine intikal zellii ad verilir. Bu intikal zellii seyrinin karakteristik
537

zelliklerinin eidine gre de reglasyon devrelerinde kullanlan mnferit organlar
deiik tiplere ayrlrlar. Reglasyon devrelerinde kullanlan deiik tiplerdeki
organlarn giri ve k byklkleri sinyalleri arasndaki karakteristik eriler aadaki
ekil 309-, 310-, 311- ve 312- de gsterilmitir.

1.3.3- Reglasyon devrelerinde kullanlan organlarn tipleri

Reglasyon devrelerinde kullanlan pandl sistemi, motor, elektrohidrolik valf,
servo-mekanizma, kumanda mekanizmas, dash-pot (amortisr=snmletirme
tertibat), diren, kondansatr, sonda, yay vs. gibi deiik organlar intikal zellikleri
ne gre tiplere ayrlrlar. Reglasyon devrelerinde kullanlan eitli organlarn tipleri
aada ksaca sra ile izah edilmilerdir.

1.3.3.1- Orantl organlar (P tipi organlar)

P tipi organlar, giri ve k byklkleri sinyalleri arasnda orantl bir bant
olan reglasyon devresi elemanlardr. P tipi organlarn giri sinyalinde herhangi bir
deime meydana geldiinde k sinyalinde de giri sinyali ile orantl ve bantl
olarak bir deime meydana gelir. Sonra iki sinyal arasnda tekrar bir denge oluur. Bu
dengenin olumas, P tipi organn zelliine bal olarak, belirli bir sre sonunda
mmkn olur. Denge olutuktan sonra giri bykl sinyali deimedike k
bykl sinyali de artk deimez. P tipi reglasyon devresi organlar, intikal
zelliklerine gre aada kaydedilen eitlere ayrlrlar.

a) Gecikmesiz, orantl P tipi organlar:

Bu tip bir organda k sinyali bir gecikmeye uramadan giri sinyalini takip
eder. Byle bir organa ait giri ve k byklkleri sinyalleri arasndaki bant
X
a
= K
p
. X
e
olarak ifade edilir. Bu ifadedeki K
p
deeri, giri ve k byklkleri
arasndaki orantl bir intikal katsaysdr. Gecikmesiz orantl P tipi bir organa ait giri
ve k bylkleri sinyalleri ile ilgili intikal zellii karakteristik erileri ekil
309 a- da gsterilmitir.

b) Gecikmeli, orantl P tipi organlar (1. tip):

Bir reglasyon devresinde bulunabilecek gecikmeli orantl P tipi bir organda,
k byl sinyali bir gecikme ile giri bykl sinyalini takip eder. Giri
bykl sinyalinin k bykl sinyali haline intikali (dnm)
X
a
=K
p
. X
e
(1-e
-t/T
) ifadesine uygun olarak cereyan eder. Ancak bu ifade giri sinyalinin
pozitif hareket etmesi hali iin geerlidir. K
p
. X
e
deeri k bylnn sabit ve nihai
deerinin % 63,2 sine eriinceye kadar geen (T) zaman olarak ifade edilir. ayet giri
bykl sinyali negatif ynde hareket edecek olursa bu hal iin de X
a
=K
p
. X
e
.e
-t/T

ifadesini yazmak mmkndr.

Bu tip bir organa ait intikal zellii karakteristik erisi ekil 309 b- de
gsterilmitir.

538

c) Gecikmeli, orantl P tipi organlar (2.tip):

Bu tip bir organa ait giri ve k byklkleri sinyalleri arasndaki intikal
zellii karakteristik erileri ekil 309 c- de gsterilmi bulunmaktadr.

ekil 309- P tipi organlarn intikal zellikleri,

a) Gecikmesiz, orantl P tipi organ k sinyali;
b) Gecikmeli, orantl P tipi organ (1.tip) k sinyali;
c) Gecikmeli, orantl P tipi organ (2.tip) k sinyali;
d) Salnml, orantl P tipi organa ait k sinyali;
e) l zamanl, orantl P tipi organn k sinyali;

t = Zaman ;
t
0
= Giri sinyalinin balang zaman;
K
p
= Orantl intikal katsays;
T = Zaman katsays;
T
u
= Aratrma sresi;
T
G
= Uyuma sresi;
T
t
= l Zaman;
X
e
= Giri Sinyali;

539

d) Salnml, orantl P tipi organlar:

Herhangi bir reglasyon devresi organnda, mesela bir yay ile bir ktle arasnda
veya bir elektrikli bobin ile bir kondansatr arasnda bir enerji alverii olursa bu
organa ait k bykl sinyalinde yukardaki ekil 309 d- de grld gibi
salnmlar meydana gelir.

d) l zamanl, orantl P tipi organlar:

Bir reglasyon devresi organna ait k bykl sinyali, yukardaki
ekil 309 e- de grld gibi (T
t
) kadar bir zaman gecikerek giri sinyali ile orantl
bir deere ykseliyorsa byle bir reglasyon devresi organnn bir l zaman var
demektir. Bu l zaman, ekseri hallerde hareket iletim tertibatlarndan oluan
reglasyon devresi organlarnda mevcuttur.

Sonu olarak, orantl reglasyon devresi organlarnda, yani P tipi reglasyon
devresi organlarnda her giri bykl sinyaline orantl olarak bir k bykl
sinyali meydana gelir. Ancak, ekseri hallerde bu k bykl sinyalinin sabit ve
nihai deerine belirli bir zaman getikten sonra ulalabilir. Bu tip reglasyon devresi
organlarna, l transformatrleri, yaylar, kumanda mekanizmalar, hareket iletim
tertibatlar, servomotorlar ve daha bir ok tehizat veya devreler dahil edilebilirler.

1.3.3.2.- ntegral tesirli organlar ( tipi organlar):

ntegral tesirli, yani tipi reglasyon devresi organlarnda giri bykl
sinyallerinin deimesinden sonra k bykl sinyallerinde belirli ve kararl bir
durum meydana gelmez. tipi bir organn giri byklnde meydana gelen bir
deime k byklnde srekli bir deime meydana gelmesine yol aar. Byle bir
organn giri bykl sinyalindeki her deime, k bykl sinyalinin deime
hznn orantl olarak artmasna veya azalmasna tesir eder. Aadaki ekil 310 d- de
tipi, yani integral tesirli bir reglasyon devresi organna ait giri ve k byklkleri
sinyalleri karakteristik erileri gsterilmitir. ntegral tesirli tipi bir organa ait k
byl sinyalinin (V) deime hz
t
X
dt
dX
V
a a
= = olarak ifade edilir. Bu ifadede
dikkat edilecek olan husus, k bykl sinyalinin deime hz (V) nin giri
bykl sinyalinin bir fonksiyonu olduudur.

Sonu olarak tipi bir reglasyon devresi organna ait giri ve k byklkleri
sinyalleri arasnda

=
t
t e 1 a
d . X . K X eitliini yazmak mmkndr.
Bu eitlikteki K
1
deeri, organn integral tesirli iletim katsaysdr; yani giri ve
k byklkleri sinyalleri arasndaki integrallik intikal zellii katsaysdr.



540



k sinyali deiim hz:
t
X
dt
dX
V
a a

=





k sinyali:

=
t
e a
dt . X . K X





ekil 310 ntegral orantl bir organn (I-Organn) giri ve k sinyalleri erileri.

ntegral tesirli tipi bir reglasyon devre organna rnek olarak reglasyon
devrelerinde bulunan elektromotorlar gsterebiliriz. Bilindii gibi bir elektromotora
(X
e
) giri bykl olarak bir besleme gerilimi tatbik edilecek olursa bu elektromotor
belirli bir devir says ile dnmeye balar. Bu elektromotorun besleme gerilimi kesilecek
yani X
e
= 0 olacak olursa bu elektro-motorun dnmesi de yava yava sona erer.

ntegral tesirli, yani tipi reglasyon devre organlarnda da bir gecikme veya l
zaman veyahutta salnm meydana gelebilir.

1.3.3.3- Diferansiyel tesirli organlar (D tipi organlar)

Diferansiyel tesirli, yani D tipi bir reglasyon devre organna ait k bykl
sinyalinin deeri, bu organnn giri bykl sinyalinin deime hznn deeri ile
orantl olarak deiir. D tipi bir reglasyon devresi organna ait basit prensip emas
aadaki ekil 311- de gsterilmitir.




541





ekil 311- RC elemanlar ile yani R direnci ve C kondansatr ile diferansiyel
orantl bir reglatr organnn oluumu.

ekil 311- de grlen diferansiyel tesirli D tipi bir reglasyon devre organndaki
(X
e
) giri bykl, birbirleri ile seri bal olan C kondansatr ile R direnci zerinden
geen U
e
gerilimidir. (X
a
) k bykl ise R direncinin ular arasndaki U
R

gerilimidir. Burada (X
a
) giri bykl olan U
e
doru gerilimi sabit kald srece R
direncinden bir akm gemez. Eer U
e
gerilimi ani olarak ykselecek olursa R
direncinde gerilim ykselmesine sebeb olan ve C kondansatrn arj eden bir akm
meydana gelir. C kondansatrnn arj sona erdikten sonra da R direnci ular
arasndaki U
R
gerilimi tekrar sfr olur.

D tipi bir organdaki (X
a
) k bykl sinyalinin deeri, (X
e
) giri bykl
sinyalinin diferansiyel deerinin sabit bir katsay ile arpmna eittir. Yani giri
bykl sinyalinin k bykl sinyali haline intikali (dnmesi)
iin;
t
X
.
K
dt
dX
.
K X
e
D
e
D a
= eitlii geerlidir.

Diferansiyel tesirli D tipi bir reglasyon devresi organnda (X
e
) giri bykl
ani olarak deiecek olursa k byklnde ani pik deerli bir sinyal meydana
gelir; fakat pik deerli bu sinyal derhal sfr olur. Bu durum, aadaki 312- de grafik
olarak gsterilmitir.

Teknikte gerek anlamda D tipi bir organ yalnz bana kullanmak pek mmkn
deildir. Fakat reglatrlerin baz duyarllklarnn arttrlmas amac ile reglasyon
devrelerinde dier tip organlarla birlikte diferansiyel tesirli D tipi organlarda tatbikat
sahas bulmaktadr.






542


















ekil 312- deal bir D- organnn k sinyali hareket zellii.

2- HDROLK TRBNLERDE DEVR SAYISI REGLASYONU LE
LGL GENEL BLGLER

Hidroelektrik santrallarda kullanlan su trbinlerinde devir says reglasyonu iin,
ekseri hallerde , trbin-generatr aftnn devir says veya bu devir saysna uygun olan
bir elektriki byklk, trbin hz reglatrnn giri bykl sinyali olarak
deerlendirilir. Baz hallerde de su trbininin tahrik ettii senkron generatrn frekans
veya gerilimi hz reglatrnn giri bykl sinyali olarak seilebilmektedir.

Hidroelektrik santrallarda kullanlan bir hz reglatr, trbinin kumanda
mekanizmasn (Francis tipi su trbinlerinde trbin ayar kanatlar kumanda
servomotorunu, Kaplan tipi su trbinlerinde trbin ayar kanatlar kumanda servomotoru
ile trbin rotoru kanatlarna ait kumanda servomotorunu ve Pelton tipi su trbinlerinde
ise Pelton dzesi = Pelton pskrtcs kumanda servomotoru ile Pelton dzesi
saptrcs kumanda servomotorunu zel servomotorlar vastas ile tahrik eder ve trbin
ayar kanatlarnn veya trbin dzesi inesi ile saptrcsnn aklklarnn deimesine
ve dolaysiyle trbin gcnn deimesine tesir eder. Ancak, gcn deimesi
esnasnda trbinin devir says sabit kalr. Esasen trbinin gc ne kadar deiirse
deisin, devir saysn istenilen ller iinde sabit tutmak hz reglatrnn ana
grevidir.
Trbin ayar kanatlarnn yahut trbin dzesi inesi ile saptrcsnn ama-kapama,
yani kumanda iin kullanlan zel servomotorlarna (zel hidrolik silindirlere)
reglasyon kuvvetlendiricileri ad verilir.
Giri sinyali X
e
=f(t)
t
0
t
X
a

k sinyali haraket zellii
543

Trbin-generatr nitesinin devir saysnn (frekansnn) belirli ve istenilen
snrlar iinde sabit kalmas ile birlikte trbin-generatr nitesinin gcnn deimesi
iin hz reglatrnce, yani reglasyon tertibatnca, trbin ayar kanatlarnn veya trbin
dzesi inesi ile saptrclarnn aklklarnn deitirilmesi olayna, yani trbinin su
debisinin ayarlanmas olayna, reglasyon olay veya reglasyon hareketleri ad
verilmektedir.

Meydana gelen reglasyon hareketleri ile su akmnn ve su debisinin deimesi
sonucu cebri boru ve salyongoz gibi organlarda ani geici basn deiiklikleri (ani
geici basn ykselmeleri ve azalmalar) meydana gelir. Bu ani geici basn
deiiklikleri reglasyon olay zerine kt etkide bulunurlar; yani reglasyon olayn
bozucu byklkler olarak tesir ederler. Keza elektriki ebeke, yani izole veya
enterkonnekte ebeke de, generatr zerinden trbin reglasyonu zerine bazen
reglasyonu bozucu, bazen de reglasyon olayn iyiletirici etkilerde bulunabilirler.

Elektriki ebekenin trbin hz reglasyonu zerine deiik etkilerde bulunmas,
trbin-generatr nitesinin izole bir ebeke iinde veya ulusal elektrik sistemi iinde ve
dier enerji retim tesisleri ile paralel almas artlarna gre deiir.

Hz reglasyonu iin dikkatten uzak tutulmamas gereken dier bir konu da
trbinin tahrik ettii generatrn gerilim reglasyonu devresidir. Bilhassa omik ykl
izole bir ebekede alan bir hidroelektrik santral generatrnn gerilim reglasyonu
devresinin ayar konusu, hz reglasyonu iin ok byk bir nem arz etmektedir.
nk trbinin ve generatrn devir saysnda meydana gelecek herhangi bir deime,
generatrn geriliminde de geici bir deiikliin meydana gelmesine yol amakta;
keza, generatrn aktif yknde meydana gelecek bir deime de, sistem durumuna
gre devir says reglasyon devresine byk lde tesir etmektedir.

zole bir sistemde alan bir su trbini devir says reglasyon devresi ile gerilim
reglasyonu devresi, aadaki ekil 313- de verilen basit blok balant emasnda
grld gibi, birbirleri ile baml olarak alrlar. Bu tip reglasyona bir nevi ift
katl reglasyon veya ikili reglasyon ad verilir.
ekil 313- zole bir ebekede alan bir su trbinine ait hz reglatr ile gerilim
reglatr arasndaki blok balant emas.
544














T

r
b
i
n

d

n
d

r
m
e

m
o
m
e
n
t
i

1) Trbin hz reglasyonu devresi,
2) Generatr gerilim reglasyonu devresi,

ekil 313- deki kesiksiz izgi gsterilen blok ema trbin hz reglasyonu
devresini ifade etmektedir ve R
1
trbin hz reglatrn, S
1
regle edilen tehizat, yani
trbin tehizatn temsil etmektedir. Bu basit reglasyon devresi blok emas, ancak,
generatr geriliminin sabit kabul edilmesi hali iin geerli olmaktadr. Generatr
gerilimi sabit kabul edilmeyecek olursa kesikli izgi ile gsterilen gerilim reglasyonu
devresinin de gz nne alnmas gerekmektedir.

2.1- zole ebeke ile enterkonnekte ebekelerin trbin hz reglasyonu ynnden
ksaca izah

zole bir ebekeye bal tketicilerin beslenmesi halinde trbin hz reglarr tm
izole ebekenin frekansn tayin eder. Byle bir izole ebekede reglasyon olaynda
meydana gelecek olan sapmalar, tketicilerin dndrme momenti-frekans karakteristik
erisi zerindeki alma noktasnn yerinin deimesine sebep olur ve ykte bir
deime meydana gelmesini mmkn klar. Ykte meydana gelebilecek olan bu
deime izole ebekedeki tketicilerin dndrme momenti-frekans karakteristik
erisinin eimine baldr. Aadaki ekil 314- de grld gibi trbinin dndrme
momentinde meydana gelecek bir deiiklik ile, yani gte meydana gelecek bir
deiiklik ile frekansta da buna uygun bir deiiklik meydana gelecektir. Bu olaylarn
olumas, reglasyon olay sayesinde gerekleir. Ayn zamanda tketicilerin
makinalarnn atalet momenti de trbinin tahrik ettii senkron generatrn atalet
momentine byk lde etkide bulunur.

a
0
=Trbin ayar kanad akl veya
Trbin enjektr akl=SABT
Trbin devir says (Frekans)

ekil 314- Dndrme momenti-devir says (frekans) karakteristik erileri

545

Ulusal elektrik ebekesi ile paralel alma halinde ise hidrolik trbinin tahrik
ettii generatr rotoru, yani hidrolik trbin, ebeke frekansna uygun olan bir devir
says ile ve senkron dndrme momenti ile dner. Yani aadaki ekil 315- de basite
grlebilecei gibi makina gurubunun dndrme momenti-frekans karakteristik erisi
zerindeki alma noktas ulusal elektrik ebekesinin frekans ile belirlenir.


ekil 315- Ulusal elektrik ebekesi ile paralel olarak alan bir trbin-generatr
gurubunun ebeke frekansna bal olan g-frekans karakteristik erisi.
(ebeke frekans f
1
,

f
n
ve f
2
olarak regle edilmitir.)

Bir trbin hz reglatrnn grevi, belirli bir ykte ebekeyi besleyebilmek iin
yk-frekans (devir says) karakteristik erisini el ile veya otomatik olarak aa-yukar
kaydrmaya ve trbinin gcn ayarlamaya hizmet etmektir. Trbinin tahrik ettii
generatr ulusal ebekeden ayrlr ayrlmaz trbin ve generatr izole olarak almaya
balar. Byle bir makina gurubunun devir says-yk reglasyonu, izole bir ebekeyi
besleyen bir makina gurubunun devir says-yk reglasyonuna benzer.

2.2- Trbin hz reglasyonu olay asndan hidrolik sistemler hakknda ksa
bilgiler

Bir hidroelektrik santraln ina edili ekline gre tahrik suyunun hidrolik trbine
sevk edili ekilleri birok farkllklar gsterir. rnein, orta ve yksek basnl (orta ve
yksek dl) hidroelektrik santrallarda uzun cebri borular bulunabilir. Bu uzun cebri
borularn ba taraflarna ekseri hallerde bir denge bacas tesis edilir.

Hidroelektrik santral tesislerindeki uzun cebri borular, cebri tneller ve denge
bacalar bazen hidroliki bir salnmn meydana gelmesine sebebiyet verebilirler.

Cebri boru ve cebri tneldeki byk su ktlesi ok kk bir yneltici kuvvetin
etkisi altnda bulunduu iin, bu gibi tesislerde meydana gelen hidroliki salnmlarn z
frekans genel olarak 0,01 H
z
den daha kktr ve periyotlar ise 100 saniyeden daha
546

byktr. Buna karn hidrolik trbinin hz reglasyonu olay ise ekseri hallerde ok
daha abuktur. Ve bir su trbininin hz reglasyonunun periyodu genel olarak 5 saniye
ile 20 saniye arasndadr. Bu duruma gre denge bacasndaki su st yzeyi
dalgalanmalarnn ve trbinin hidrolik dsnn, trbinin devir saysnn reglasyonu
sresince hi deimedii ve sabit olarak kald kabul edilebilinir.

Buna karn hidrolik bir trbinin reglasyonu iin ok etkin olan tahrik suyu
ataleti ve buna paralel olarak kinetik enerjisi, reglasyon olay iin ok byk nem arz
ederler. Bir hidrolik trbinin tahrik suyunun ataletine hidroliki yol alma zaman
sabitesi ad verilir ve (T
h
) ile gsterilir. Bu (T
h
) bykl, hidrolik trbin-generatr
nitesinin dner ktlesinin durma halinden nominal devir saysna ulancaya kadar
geen mekaniki yol alma zaman sabitesi (T
m
) ye eit olarak seilir.

Hidroelektrik santrallardaki cebri borularn aplar ekonomik dncelerle yllk
amortisman miktar ve srtnme kayplar optimum olacak ekilde seilirler. Ancak, bu
durum hidroliki yol alama zaman sabitesi (T
h
) nin bymesine yol aar. Bu yzden
zellikle yeralt santrallarnda trbin devir says reglasyonun iyiletirilmesi iin trbin
emme borusunun kndan sonra salnm dengeleme bacalarnn tesis edilmesi
gerekebilir.

2.3- Su trbinlerinde kullanlan hz reglatrlerinin organlar hakknda ksa
bilgiler

Su trbinlerinin devir says reglasyonunda kullanlan hz reglatrleri genel
olarak basnl ya ile alrlar. Yardmc enerji kayna olarak kullanlan bu basnl
yan iletme basnc 35-40 kg/cm
2
ye kadar kabilir. Hidrolik ds 50 m den daha
yksek olan santrallarda sadece kapama maksad iin yardmc enerji kayna olarak
cebri borudaki su basncndan istifade edildii tesisler de vardr.

Ekseri hallerde kk su trbinlerindeki yk-devir says reglasyonu el ile ve
mekaniki olarak yaplr. Fakat 5000 mkg dan daha byk gl su trbinlerinin yk-
devir says reglasyonu iin mutlaka yardmc bir enerji kaynandan istifade edilir.

Su trbinlerinin yk-frekans (devir says) reglasyonunda kullanlan bir hz
reglatr, deiik ksmlarnn grd grevlere gre, aada kaydedilen ana
organlardan meydana gelir;

2.3.1- l tertibat ve l deeri vericisi;
2.3.2- Pilot valf ve tevzi valfi tertibatlar ile hareket iletim kollar;
2.3.3- Geri besleme tertibat (restore mekanizmas);
2.3.4- Daimi statik, stabilite tertibat ve yardmclar;
2.3.5- Devir says ayar tertibat, uzak ve mahalli kumanda tertibatlar;
2.3.6- Limitleme tertibatlar;
2.3.7- Geici statik ve yksz dnme sahas ayar tertibat;
2.3.8- Emniyet tertibatlar;
2.3.9- Basnl ya sistemleri;
2.3.10- Reglasyon kuvvetlendiricileri (ayar kanatlar kumanda servomotorlar).
547

Genel olarak kk gl su trbinlerinde kullanlan hz reglatrleri basit ve
kk bir yapya sahiptirler.

Buna karn byk gl su trbinlerinin yk-devir says reglasyonunda
kullanlan hz reglatrleri olduka karmak bir yapya ve olduka byk organlara
sahiptirler. Byk su trbinlerinin yk-frekans (devir says) reglasyonunda kullanlan
hz reglatrlerine ait trbin ayar kanatlar kumanda servomotorlar hz
reglatrlerinden uzakta ve trbin mahallinde; basnl ve basnsz reglasyon ya
sistemleri ise ya yanyana veya ayr ayr mahallerde; l tertibat yani l deeri
vericisi, pilot valf ve tevzi valfi ile hareket iletim kollar, stabilite tertibatlar ve
yardmclar, emniyet tertibatlar, limitleme tertibatlar ve uzaktan veya mahalliden
kumanda tertibatlar ise yanyana fakat ayr bir pano iinde tesis edilirler. Bu pano
zerine ayrca, trbin devir says gstergesi, trbin ayar kanatlar aklk limit
gstergesi, trbin ayar kanatlar aklk gstergesi, trbin ayar kanatlar aklk
gstergesi, hz reglatr daimi statik gstergesi vs. gibi dier yardmc alet veya
gstergelerde yerletirilirler.

Hz reglatrne ait reglasyon bykl l tertibat, yani reglasyon
bykl l deeri vericisi (ki bu tertibat ou kez bir pandl sistemi olabilir) ile
pilot valf ve tevzi valfi gibi n kumanda tertibatlar ve stabite tertibat mterek bir
balk halinde tesis edilir. Bu mterek bala Aktatr aktivitr veya reglatr
beyni ad verilir. Bir hz reglatrne ait bu beyin ksmi yani aktivitr ksm trbinin
nominal devir saysndaki deimeleri hissedip lmeye ve deien devir saysn
nominal devir saysna eitlemek iin trbin ayar kanatlarna (Pelton tipi su
trbinlerinde dzenin inesine) ama veya kapama ynnde yeteri kadar bir n
kumanda vermeye; keza trbin ayar kanatlarnn akln (pelton tipi su trbinlerinde
dzenin inesinin akln) istenilen deerde snrlandrmaya, yani limitlemeye hizmet
eder. Dier yardmc tertibatlar ise reglatr beyin ksmndan gelen bu n kumandalarn
yani n kumanda sinyallerinin ilgili dier organlara iletilmesine ve n kumanda
sinyallerinin kuvvetlendirilmesine hizmet ederler.

Byk gl su trbinlerinde kullanlan hz reglatrlerinin aktivitr yani beyin
ksm tarafndan verilen n kumanda kuvvetlerinin bytlerek yani kuvvetlendirilerek
ilgili organlara nakledilmesi iin aktivitr = beyin ksm ile trbin ayar kanatlar
arasna bir veya birden fazla ara kuvvetlendiricinin yerletirilmesi gerekebilir. Bu ara
kuvvetlendiriciler hz reglatrnn beyin ksmndan kan n kumanda sinyalini
kuvvetlendirmeye yararlar ve hz reglatrnn beyin ksm ile orantl olarak alrlar.
Yani bu ara kuvvetlendirici servomotorlar (P) tipi reglasyon devresi organlarnn sahip
olduklar zelliklere sahiptirler.

Aadaki ekil 316- da hz reglatrlerine ait ara kuvvetlendirici servomotorlarn
deiik tertip tarzlar prensip olarak gsterilmi bulunmaktadr.
548

Aadaki ekil 316 a- da tek reglasyonlu bir trbin hz reglatrne ve ekil
316 b- de ise ift reglasyonlu, yani ift katl reglasyonlu bir hz reglatrne ait ara
kuvvetlendirme servomotorlar temsil edilmektedir. ift katl bir reglasyon daha
ziyade Kaplan ve Pelton tipi su trbinleri iin gereklidir. nk Kaplan tipi su
trbinlerinde hem trbin ayar kanatlarnn ve hemde trbin ayar kanatlarnn aklna
bal olarak trbin rotoru kanatlarnn ayr ayr reglasyonu gerekmektedir. Keza,
Pelton tipi su trbinlerinde de hem Pelton dzesi inelerinin ve hemde Pelton enjektr
inelerinin aklna bal olarak Pelton dzesinin saptrclarnn reglasyonu
gerekmektedir.

a) Tekli Reglasyon b) ift Reglasyon


ekil 316- Hz reglatrlerinde ara kuvvetlendirme servomotorlarnn tertip
ekilleri prensip emas

a) 1 = Reglasyon sinyali, yani reglasyon l deeri vericisi;
1.VSt = Pilot valf ;
2.VSt = Pilot valf haraketini kuvvetlendirici ara servomotor;
HStV = Tevzi valfi;
HM = Ayar kanatlarna kumanda servomotoru;
2 = Ayar kanatlar kollarna kumanda mili
b) 1 = Reglasyon sinyali, yani reglasyon l deeri vericisi;
VR = Reglasyon sinyalini kuvvetlendirme sevomotoru
2 = n reglasyon kumanda mili;
VSt = ifte reglasyon iin pilot valfler
HStV I ve II = Pilot valflerin sinyallerini kuvvetlendiren tevzi valfleri
HM I ve II = Ana kuvvetlendirme ve ana kumanda servomorotlar
3a ve 3b = ifte reglasyon iin ana kumanda milleri;

549

ekil 316- da hz reglatrlerinin sinyal kuvvetlendirme ve kumanda
servomotorlarnn tertibine ilikin prensip emalar verilmiti. Aadaki ekil 317- de
ise tekli bir reglasyon sisteminin tm reglasyon devresine ait blok emas
grlmektedir.


ekil 317- Hidrolik trbin-generatr nitelerinin yk-devir says (frekans)
reglasyonu (ayarlamas) iin kullanlan hz reglatrlerinin reglasyon
devresi organlar ile ilgili blok prensip emas.




550

2.3.1- l tertibatlar veya l deeri vericileri

Hidrolik trbin-generatr nitelerinde yk-frekans (devir says) reglasyonu
yaplrken devir saysnda meydana gelebilecek deiimlerin ok hassas bir ekilde ve
devaml olarak kontrol altnda tutulup llmesi gerekmektedir. Bu ii srekli ve
otomatik olarak yapan reglasyon devresi organna l tertibat veya l deeri
vericisi ad verilmektedir. Bu l deeri vericisinin ok yksek bir duyarlla ve
uygun bir dinamik veya statik yapya sahip olmasna zorunluluk vardr.

Hidrolik trbinlerde kullanlan hz reglatrlerine ait devir says l deeri
vericileri mekaniki, elektriki veya elektronik olarak ok deiik kontsrksiyon ekilleri
ile imal edilebilirler. Bunlardan mekaniki konstrksiyonlu olarak imal edilen l
deeri vericilerine pandl sistemleri veya uar arlkl pandl sistemleri ad
verilir.

Bir hidrolik trbinde kullanlan hz reglatrnn mekaniki ve elektriki veya
eloktronik bir hz reglatr oluu, hz reglatrnn l tertibatnn yani reglatrn
l deeri vericisinin mekaniki veya elektriki veya elektronik olarak tertip ediliinden
ileri gelir. Reglatrn geri kalan organlarnn hemen, hemen tamam hem mekaniki,
hem elektriki hemde elektronik hz reglatrlerinde hi deimezler ve birbirlerine
benzerler.

Mekanik bir hz reglatrne ait deiik ekillerdeki l deeri vericileri
(pandl sistemleri) aadaki ekil 318- ve 319- da; elektriki bir hz reglatrne ait
l deeri vericisi ekil 320- de ve elektronik bir hz reglatrne ait l deeri
vericisi ise ekil 321- de prensip emalar ile basit olarak gsterilmi bulunmaktadr.


1- Uar toplar, 2- Yaprak yaylar, 3- Amortisr (dash-pot), 4- Helisel yaylar,
5- Geri besleme yahut istenen deer bykl iin temas noktas, 6- Uar toplarn
tahriki, yani pandln giri bykl, 7- k bykl


ekil 318- Yumuak snmletiricili bir pandl sistemi (l tertibat)
551







1 = Dner ember
2 = Yayl manivela tertibat
3 = Tahrik mili
= Burulma as




ekil 319- vmeli bir pandl sistemi (l tertibat)

ekil 320- Elektromekanik frekans l deeri vericici (elektriki hz reglatr beyin
ksm prensip emas)

1 = Devir says orantl frekansl 3 fazl alternatif gerilim (3x100 Volt, 125 VA,
50 H
z
, cos =1),
2 = Dner tamburlu dner alan sistemi,
3 = Kondansatrler,
4 = 3 fazl dner variyometre,
5 = n reglasyon (pilot valf sistemi) ve stabilite tertibat,
6 = Kapama arl veya yay,
7 = ebeke geriliminin ayar iin ilave variyometre,
8 = Gereinde Milli Yk Tevzi merkezinden kumanda vermek iin balant
ular.

552



ekil 321- Elektronik tip bir frekans l deeri vericisi (elektronik bir hz reglatr)
beyin ksmna ait basitletirilmi prensip emas


1 = Devir saysyla orantl frekansl alternatif akm,
2 = Yardmc doru akm,
3 = Elektron tpleri (a ve b),
4 = Rezonans devresi,
5 = Elektromanyetik tevzi valfi (ya datm valfi),
6 = Tevzi valfi k kumandasn kuvvetlendiren servomotor,
7 = Ana servomotora giri bykl,
8 = Frekansn istenen deerinin ayar iin gerekli organ,
9 = Gcn veya kanat aklnn istenen deerinin ayar iin gerekli organ (kanat
limitleme tertibat),
10 = G says olan MW / H
z
deerinin ayar iin organ ,
11 = Amortisr veya elektrikli dash-pot tertibat,
12 = RC organ (diren-kondansatr),
13 = Geri besleme devresi (restore mekanizmas),

a = Gevek,
b = Rijit,



553


2.3.2- Pilot valf, tevzi valfi tertibat ve hareket iletim kollar

Hidrolik trbinlerde kullanlan hz reglatrlerine ait pilot valfler genellikle ok
kk gldrler ve n reglasyon, yani pilot reglasyon olayn gerekletirmeye
yararlar. Trbin ayar kanatlarnn kumanda mekanizmalarn hareket ettirebilmek iin
ok daha byk reglasyon kuvvetlerine yani reglasyon kuvvetlendiricileri olarak
isimlendirilen ok daha byk hidrolik servomotorlara ihtiya vardr.

Bir pilot valf veya bir pilot servomotor tertibat, prensip olarak en basit ekli ile
piston eklinde ve ift tesirli yani diferansiyel tesirli kk bir hidrolik valf ile yine ift
tesirli ve biraz daha byk bir hidrolik servomotordan ve hareket iletim kollarndan
meydana gelir. Byle bir tertibata ait basitletirilmi bir prensip emas aadaki ekil
322- de gsterilmitir.


ekil 322- Pilot valf tertibat ve hidrolik kuvvetlendirici (hidrolik servomotor) ile
hareket iletim kollarnn basitletirilmi prensip emas.

a) Geri beslemesiz, b) Rijit geri beslemeli pilot valf tertibat.
X
e
= Giri bykl, X
ao
= k bykl, X
as
= k bykl,
t = Zaman


Aadaki ekil 323- de ise bir tevzi valf tertibatna ait tevzi valf (datm valfi)
pistonunun hareket miktar ile trbin ayar kanatlar kumanda servomotoru pistonunun
hareket hz arasndaki karakteristik eri gsterilmi bulunmaktadr.






554






T
a
= Ama sresi (san),

T
k
= Kapama sresi (san),


S = Tevzi valfin kapama nnde hareket miktar
(mm)

P
a
= Ayar kanatlar kumanda servomotorunun
ama yn odasndaki basn deiimi (at)

P
k
= Ayar kanatlar kumanda servomotorunun
kapama yn odasndaki basn deiimi (at)

deal karakteristik eri,

Gerek karakteristik eri.



ekil 323- Hidrolik bir trbin hz reglatrne ait tevzi valf (ya datm valfi)
hareketleri ile ayar kanatlar kumanda servomotor pistonunun alma ve
kapanma ynlerine hareket sresi karakteristik erileri ve servomotorun
ama ve kapama yn odalarnda teekkl eden basn erileri.

ekil 323- de grlen, trbin ayar kanatlar kumanda servomotoruna ait ama ve
kapama ynleri ile ilgili gerek karakteristik erilerin eimlerini, ayar kanatlar
kumanda servomotorlarnn basnl ya giri borusu zerine yerletirilecek zel
diyaframlarn ayarlanmas ile deitirmek imkan dahilinde bulunmaktadr. Yani, bu zel
diyaframlarn ayarlanmas ile trbin ayar kanatlarna kumanda servomotolarnn hareket
hzn deitirmek imkan dahilinde bulunmaktadr.

Basit ve ideal bir pilot valf veya pilot servomotor tertibat ile hareket iletim
kollarnn integral tesirli, yani () tipi bir hareket intikal zelliklerine sahip olan bir pilot
valf ve datma valfi ile hareket iletim kollarnn elde edilmesi de mmkndr. rnein
ekil 322 b- deki basit rijit geri besleme imkan ile pilot servomotora gecikmeli
orantl (gecikmeli P tipi) bir intikal zellii kazandrmak mmkn olabilmitir.

Buna karn rijit olmayan bir geri besleme tertibatl bir pilot servomotor tertibat
ise orantl integral tesirli yani (P) tipi bir hareket intikal zelliine sahiptir. Keza rijit
olmayan fakat gecikmeli bir geri besleme tertibatna sahip bir pilot valf sistemi ise
orantl diferansiyel etkili yani (PD) tipi bir hareket intikal zelliine sahiptir.
555


Pilot valf datm valfi gibi birka kk gl hidrolik servomotorun birbirlerine
seri olarak balanmas ile, yani ok kademeli bir pilot servomotor sistemi ile muhtelif
tipte geri besleme devresi ve hareket intikal zellii elde etmek imkan dahilinde
bulunmaktadr.
Hidrolik trbinlerde kullanlan hz reglatrlerindeki geri besleme devresi
kollarnn (yani restore mekanizmas = geri getirme tertibat kollarnn) balantlar, bir
hidrolik amortisr (dash-pot) veya bir yay ile veyahutta bunlarn karm bir organla
yaplr. Bylece pilot servomotor tertibat ile hareket iletim kollarnn rijit, yumuak,
gecikmeli, gecikmesiz veya bunlarn karm bir ekilde etkide bulunmas salanm
olur. Bu gibi durumlarda her bir tip tertip ekline sahip pilot servomotor tertibat ve
hareket iletim kollar iin ayr ayr intikal zellii denklemi yazlmas gerekir.

2.3.3- Geri besleme tertibat (restore mekanizmalar)

Aadaki ekil 324a-, 324b- ve 324 c- de deiik tiplerde tertip edilmi olan pilot
servomotor tertibat ile hareket iletim kollar ve yine deiik ekillerde tertip edilmi
olan geri besleme tertibatlar (restore mekanizmalar) gsterilmi bulunmaktadr.




ekil 324 a- n reglasyonsuz ekil 324 b- n reglasyonsuz
rijit geri besleme elastik geri besleme


556


ekil 324 c- n reglasyonsuz rijit ve elastik geri besleme

ekil 324- de kaydedilmi bulunan harf ve rakamlardan;

1 = Devir says l vericisi; +X = Devir saysndaki art,
2 = Tevzi valfi; yani reglasyon sapmas;
3 = Ayar kan. kum. servomotoru -X = Devir saysndaki azal yani
4 = Rijit geri besleme; reglasyon sapmas;
5 = Elastik geri besleme, = Ama ynnde hareket;
6 = Ayarlanabilir dash-pot; S = Kapama ynnde hareket.
7 = Yay;
8 = Kumanda mili;

2.3.4- Daimi statik stabilite tertibat ve yardmclar

Enterkonnekte bir ebekede alan hidrolik trbin-generatr nitelerine dar
anlamda bir aktif yk datm yapmak iin rijit bir geri besleme tertibatl (rijit bir
restore mekanizmal) ve takriben %6ya kadar daimi statik zellii bulunan bir hz
reglatr maksada kafi gelir. Fakat, buhar trbinlerinin hz reglatrlerinde olduu
gibi, bu %6 daimi statik su trbinin hz reglasyonunda cebri boruda meydana gelen
basn dalgalanmalar nedeni ile yeterli derecede snmletirilmi (stabil hale
getirilmi) bir hz reglasyonu elde etmeye kafi gelmez. Bu yzden su trbinlerinde
kullanlan hz reglatrne ait daimi statik ayar imkannn % 6dan daha byk olmas
gerekir.

Ancak, iletme artlar gerei hirolik bir trbin-generator nitesinde kullanlan hz
reglatrlerinin daimi statik ayar imkannn %6dan daha byk tutulmas yoluna
gidilmez; fakat bunun yerine ilave stabilite tertibatlar yaplmas yolu tercih edilir.
Burada bahsi geen daimi statik, hz reglatrnn (N-H
z
) karakteristik erisinin
eimini ifade etmekte olup ileride bu konuda ayrca aklayc bilgi verilecektir.

557

Tatbikatta, hidrolik trbinlerin yk-frekans reglasyonunda kullanlan hz
reglatrlerine ayarlanabilir amortisrl (ayarlanabilir hidrolik veya mekanik dash-
potlu) yumuak snml geri besleme tertibatlar (yani yumuak snml restore
mekanizmalar) ilavesi yaplmaktadr. Hz reglatrnn stabilitesini arttran byle
yumuak snml geri besleme devrelerine sahip olan deiik tiplerdeki stabilite
tertibatlarnn basitletirilmi prensip emalar aada ekil 325 a- ve 325 b- de
gsterilmi bulunmaktadr.

Hidrolik trbinlerin reglasyonu iin kullanlan hz reglatrlerindeki yumuak
snml geri besleme tertibatlar, makinann ilk devreye alnmas esnasnda
senkronizasyon artlarnn gerekletirilmesini kolaylatrmak bakmndan da ilave bir
geici statik olarak vazife grrler.

ekil 325 a- Hidrolik ve mekanik dash-pot lu hz reglatr basitletirilmi prensip
emas.

558


1= Devir says l deeri vericisi;
3= Yumuak geri beslemeli pilot valf ve hareket iletim kollar tertibat,
4= Rijit geri beslemeli pilot valf ve hareket iletim kollar tertibat,
6= Ana kumanda mili;
7= Devir says ayar tertibat;
X= Reglasyon sapmas;
= Ama ynne hareket;
S= Kapama ynne hareket.



ekil 325 b- vmeli hz reglatr basitletirilmi prensip emas.

1 = Devir says l deeri vericisi;
2 = vme ler (hzlandrma tertibat);
4 = Rijit geri beslemeli pilot valf ve hareket iletim kollar tertibat;


559

5 = Geri beslemesiz pilot valf ve hareket iletim kollar tertibat;
6 = Ana kumanda mili;
7 = Devir says ayar tertibat;
X = Reglasyon sapmas;
= Ama ynne hareket;
S = Kapama ynme hareket;

2.3.5- Devir says ayar tertibat ile uzak ve mahalli kumanda tertibatlar

Hz reglatrlerinde bulunan devir says ayar tertibat ile izole ebekelerde devir
saysnn (dolaysyle de istenen fekans deerinin) istenen deere ayarlanmas; ulusal
ebekelerde ise (N-H
z
) karakteristik erisinin kaydrlmas suretiyle istenen g
ayarlamas yaplmaktadr. Bu devir says ayar tertibatna ekseri hallerde uzaktan
kumandal kk bir elektrik motoru ile ve mahallinden de el ile kumanda
edilebilmektedir. Devir says ayar tertibatna ait kumanda motoru genellikle kaymal
kavramal olarak tesis edilmektedir. Bu motorlara gerektiinde blge yz tevzi
merkezine veya ana yk tevzi merkezine konulabilecek olan ve ebeke frekans
reglatr ad verilen bir reglatr tarafndan kumanda edilebilmesi de imkan
dahilinde bulunmaktadr.

Hz reglatrlerinde devir says ayar sahas yle seilmeli ki en dk bir ebeke
frekansnda dahi senkronizasyon artlar kolayca gerekletirebilsin ve nitenin darbesiz
bir ekilde paralele girmesi mmkn olabilsin. Keza, ebeke frekans en yksek bir
deerde iken de gerektiinde niteyi maksimum yk ile yklemek mmkn olabilsin.

Hidrolik trbinlerin reglasyonunda kullanlan bir hz reglatrne ait (N-H
z
)
karakteristik erisi yani yk-frekans (devir says) karakteristik erisi aadaki ekil
326- da gsterilmi bulunmaktadr.

Hidrolik trbinlerde kullanlan hz reglatrlerinin (N-H
z
) karakteristik erisi
genel olarak tam dzgn bir doru eklinde deildir; bilakis hafif kavisli bir eri
eklindedir. Bu yzden (N-H
z
) karakteristik erisinin toplam statiki ve mevzii statiki
arasnda bir fark vardr. Yani hz reglatrne ait (N-H
z
) karakteristik erisinin eimi
her noktada ve her yk sahasnda ayn deildir. Bu karakteristik erinin herhangi bir
yk noktasndaki statiki, g says olarak isimlendirilen MW/H
z
oran iin bir l
olmaktadr. Ancak, pratikte bu MW/H
z
oranna hz reglatrnn duyarllk derecesi de
bir etken olarak tesir etmektedir.







560
























ekil 326- Yk- Frekans karakteristik erisi.

a
1,
a
2
= Hz reglatrnn genel MW/H
z
oran;
A = En dk ebeke frekansnda senkronizasyon noktas;
B = En yksek ebeke frekansnda trbin generatr nitesinin
maksimum ykle alma noktas.


2.3.6- Limitleme tertibatlar

Hidrolik trbinlerde kullanlan hz reglatrlerinde trbin ayar kanatlarnn
(Pelton tipi hidrolik trbinlerde Pelton dzesi inesinin) akln limitlemeye yarayan
limitleme tertibatlar bulunur. Hz reglatrnn bu limitleme tertibat sayesinde trbin
ayar kanatlarnn (Pelton tipi trbinlerde Pelton dzesi inesinin) alma ynndeki
hareketlerini snrlandrmak imkan dahilinde bulunmaktadr. Hz reglatr zerinde
bulunan ve trbin ayar kanatlarnn akln istenilen ykte snrlandrmaya yarayan bu
limit tertibatlar uzaktan veya mahallinden kumandal kk bir elektrik motoru ile
tehiz edilirler.

Aadaki ekil 327- de iletme halinde bulunan bir hidrolik trbine ait hz
reglatrnn limitleme tertibatnn yapt iin aklanmasna allmtr.
561


ekil 327- Bir hidrolik trbin
generatr nitesinin, hz reglatr
zerindeki kanat akl limitleme
tertibat ile, ulusal elektrikebekesi
ile paralel olarak almas.




ekil 327- nin tetkikinden grlecei gibi ayar kanatlar alma miktar
limitlenmi olarak sistemle paralel olarak alan bir trbin-generatr nitesinde, limit
tertibat almadka, ayar kanatlarnn limitlenen deerden daha fazla almas mmkn
deildir. Fakat buna karn ayar kanatlarnn kapanmas, yani nitenin zerinden yk
brakmas imkan dahilinde bulunmaktadr. Bu durum makina gurubu iin ok byk bir
emniyet tekil eder.

Hidrolik trbinlerde kullanlan hz reglatrleri, trbin randmannn en yksek
seviyede ve sabit olarak tutulmas ve kavitasyon tahribatna mani olunmak istenmesi
gibi hallerde, ayrca, bilhassa kanal tipi hidroelektrik santrallarda santral giri ve k
sular seviyelerini sabit tutacak zel limitleme tertibatlar ile de tehiz edilebilirler.

2.3.7- Geici statik ve yksz dnme sahas ayar tertibat

Hidrolik trbinlerde kullanlan hz reglatrlerinde, senkronizasyon artlarnn
gerekletirilmesini kolaylatrmak iin bir yksz dnme sahas ayar tertibat
bulunur. Hz reglatrnn bu yksz dnme sahasndaki statikine geici statik ad
verilir. nitenin yksz dnme sahasndaki geici statik deeri daimi statik
deerinden daha byktr. Yani nite paralele girmeden nce yksz olarak dnme
esnasnda ok daha byk eimli bir geici (N-H
z
) karakteristik eriye sahiptir. Ancak,
nite paralele girdikten sonra yksz dnme sahas ayar tertibat devre harici olduu
iin, senkronizasyon artlarnn gerekletirilip nitenin paralele alnmasndan sonra bu
geici statikte ortadan kalkar.

Hidrolik trbinlerde kullanlan hz reglatrlerindeki bota dnme sahas, hidrolik
dnn deimesi ile deiir. Baka bir deile, hidrolik d deitike hidrolik
trbin-generator nitesini nominal devir says ile paralele almadan bo olarak
dndrmek iin gerekli olan su debisi ve trbin kanat aklk miktar deiir.
Dolaysyla hidrolik dye bal olarak bota dnme sahasnn ayar edilmesi gerekir.
Bu yzden hidrolik trbinlerde bir bota dnme sahas ayar tertibat kullanlmas
zorunlu olur.



562

2.3.8- Emniyet tertibatlar

Hidrolik trbin-genaratr nitelerinin yk-frekans reglasyonunda kullanlan hz
reglatrlerinde emniyet tertibat olarak bir ani durdurma valfi bulunur. Bu ani
durdurma valfi genellikle bir elektro hidrolik valfdir. Bu elektro hidrolik valfin
selenoidi, nitenin hz belirli bir ar devir saysna ykseldiinde, yatak scaklklar
msaade edilen belirli bir deerin zerine ktnda, reglasyon ya basnc msaade
edilen belirli bir maksimum deerin zerine ktnda ve belirli bir minimum deerin
altna dtnde ve daha bir ok anormallik hallerinde enerjilenerek valf pistonunu
kapama ynnde harekete geirir ve niteyi ani olarak durdurmay salar. Bu ani
durdurma valfine genellikle hem trbin panosu zerinden ve hemde kumanda odasndan
kumanda edilebilir.

Su giri kapaklar seri olarak kapanmayan byk gl kaplan tipi hidrolik
trbinlerde kullanlan hz reglatrleri iki ayr emniyet tertibatna sahip olurlar.
Bunlardan bir tanesi n reglasyon devresi ya basncnn yok edilmesine yarayan ani
durdurma valfi; dieri ise bir emniyet yay veya el ile trbin rotoru kanatlarn
kapamaya yarayan ilave emniyet tertibatdr.

Pelton tipi hidrolik trbinlerin reglasyonunda kullanlan hz reglatrlerinde
bulunan iki emniyet tertibatndan bir tanesi Pelton dzesi saptrcsnn ani olarak
kapanmasna dier bir tanesi ise Pelton dzesi inesinin ani olarak kapanmasna hizmet
eder. Bu tip hidrolik trbinlerde ani kapama (ani durdurma) yapmak iin yardmc enerji
kayna olarak cebri borudaki su basncndan istifade edilir. Buna karn Francis ve
kaplan tipi hidrolik trbinlerde ani kapama (ani durdurma) yapmak iin yardmc enerji
kayna olarak basnl reglasyon yandan istifade edilir.

2.3.9- Basnl ya sistemleri

Hz reglatrlerine ait basnl ya sistemleri, reglasyon tertibatn altrmak ve
reglasyon olayn gerekletirmek iin gerekli olan yardmc enerji kaynadr.

Reglasyon olayn gerekletirmek iin gerekli olan basnl ya, ya dorudan
doruya, devaml olarak alan dili bir ya pompas tarafndan reglasyon devresine
veyahutta zaman zaman ykte ve zaman zamanda rlanti de (bota yksz olarak)
alan ana ve yardmc ya pompalar tarafndan st ksmnda basnl hava bulunan bir
ya tankna baslr. Basnl ya tankna baslan ya, basnl ya sistemine ait eitli
organlardan geirildikten sonra da reglasyon devresine alnr.

Reglasyon yann dili bir pompa tarafndan dorudan doruya reglasyon
devresine baslmas halinde trbin ayar kanatlarnn maksimum ayar hz (yani trbin
ayar kanatlarnn minimum alma sresi ve minimum kapanma sresi) kullanlan bu
ya pompasnn gc ile orantl olarak snrlanmaktadr.

Basnl bir ya tankndan beslenen hz reglatrlerinde ise trbin ayar
kanatlarnn (Pelton tipi trbinlerde dze inesinin) minimum alma sresi veya
563

minimum kapanma sresi, yine basnl ya tankna ya basan pompalarn da
kapasitesine bal olmakla beraber, istenen her deere ayarlanabilir.
Genellikle i yapma kapasitesi 1500 ile 2500 mkpdan daha byk olan hz
reglatrleri iin basnl ya ve hava tank kullanlmakta ve basnl ya tanklarna ya
basan pompalarn saylar ile gleri de hz reglarrnn i yapma kapasitesine bal
olarak tespit edilmektedir.
Basnl bir ya tankndaki ya ile beslenen hz reglatrlerine ait reglasyon ya
sistemlerinde, basnsz ya tankndan basnl ya tankna ya basan ana ve yedek
pompalar, basn alteri, basn otomat veya basn kontaklar yada ya seviye
kontaklar vastasyla otomatik olarak devreye girerler ve basnl ya tankna yeteri
kadar ya takviyesi yaptktan sonra da yine otomatik olarak devreden karlar. Ancak
ana ya pompas ya takviyesi yaptktan sonra devreden kmakla beraber tam olarak
stop duruma gemeyip rlanti de almaya devam eder.

Basnl ya tanknn st ksmna baslan hava da bir hava kompresr vastas ile
temin edilir. Hava basncnda meydana gelecek azalma, kontakl bir manometre
tarafndan kontrol edilir. Basnl ya tankndaki hava basncnda bir dme meydana
geldiinde hava kompresr otomatik olarak devreye girer ve yeteri kadar hava
takviyesi yaptktan sonra da otomatik olarak devreden kar.

Basnl reglasyon ya sistemine ait basn deerleri genellikle 25-40 (kg/cm
2
)
arasnda olur. Ya tanklar, iindeki basn ve ya seviyeleri belirli maksimum deere
ktnda ve belirli minumum deere dtnde alarm veren ve daha sonra da trip
yaptran (niteyi durmaya gtren) zel emniyet organlar ile tehiz edilirler.

Byk gl hidrolik trbinlerin reglasyonlarnda kullanlan hz reglatrlerinin
kapasiteleri de byk olaca iin byle reglatrlerin basnl ya sistemlerine ait
basnl ya tanklarna ya basan ana ve yardmc ya pompalarnn tahrik enerjisinin
mutlaka ok emin bir kaynaktan temin edilmesi gerekir. Byle byk gl ya
pompalarnn tahriki iin en emin enerji kayna ya santral doru akm sistemi batarya
gurubu ya da sadece santraln i ihtiyacn temin etmek zere tesis edilmi olan kk
bir hidrolik trbin-generatr gurubudur.

2.3.10- Reglasyon kuvvetlendiricileri (Ayar kanatlar servomotorlar)

Francis tipi hidrolik trbinlerde ayar kanatlarnn, Pelton tipi hidrolik trbinlerde
Pelton dzesi inesi ile su demeti saptrcsnn ve Kaplan tipi hidrolik trbinlerde ise
trbin ayar kanatlar ile trbin rotoru kanatlarnn hareket ettirilmesini gerekletirmek
zere gerekli kuvvetin yaratlmas iin kullnlan hidrolik servomotorlara reglasyon
kuvvetlendiricileri ad verilir.

Madde 2.3.2- deki ekil 323- n aklanmas ile de reglasyon kuvvetlendiricileri
(ayar kanatlar kumanda servomotorlar) ve bu kuvvetlendiricilerin hareket hzlar ile
pilot valf pistonunun hareket miktar arasndaki bant hakknda gerekli bilgi
verilmitir.

564

2.4- Yk-frekans (devir says ) reglasyonun gereklemesi ile ilgili ksa bilgiler

(NH
z
) Karakteristik erilerinin incelenmesi

Bir hidroelektrik santralda bir generatr tahrik eden bir su trbininin verdii g
ne olursa olsun bu su trbininin devir saysnn pratik olarak sabit kalmas mecburiyeti
vardr. Su trbininin sabit kalmas zorunlu olan devir says, generatrn nominal devir
saysna isabet eden devir saysdr.

Bir generatr tahrik eden su trbininin devir says, generatrn yk artt
zaman azalmak ve generatrn yk azald zamanda artmak ister. Devir saysndaki
bu artlar, hz reglatr tarafndan trbin ayar kanatlarnn (Pelton tipi hidrolik
trbinlerde dze inesinin) bir miktar kapatlmas ve devir saysndaki azallar ise
trbin ayar kanatlarnn veya Pelton dzesi inesinin bir miktar almas ve geen su
debilerinin deitirilmesi ile nlenebilir.

2.4.1- Astatik (kararsz) ve statik (karal) hz reglasyonu

lk bakta, aadaki ekil 328- de grlen ve bir koordinat sistemi zerinde gce
bal olarak yatay bir frekans (devir says) erisine sahip olan bir hz reglatrnn
trbinin devir saysn istenilen bir deerde sabit tutabilecei dnlebilir. Ancak,
byle hi eimsiz yatay bir (N-H
z
) karakteristik eriye sahip olan hz reglatrlerine
astatik yani kararsz hz reglatr ad verilir ve byle karakteristikli bir hz
reglatr ile yk-frekans (devir says) reglasyonu yapmak olana yoktur. Zira bu
tip hz reglatrleri ile alan iki makinada ykn makinalara ne ekilde dalaca
bilinemez. Bu gibi hallerde makinalara yk dalm belirsiz olur ve rnein,
makinalardan bir tanesi btn yk zerine almak isterken dier makina yksz
kalabilir. Keza, astatik hz reglatrleri, ani yk deiimlerinde devir says ve frekans
titreim ve salnmlarna da sebebiyet verirler.

Birden fazla trbin-generatr gurubunun paralel alabilmelerini salayabilmek
iin yukarda aklanmaa allan astatik karakterli durumun, yani herhangi bir devir
saysna birok deiik glerin isabet edii keyfiyetinin nne gemek gerekmektedir.
Bunun iin de belirli bir devir saysna ve belirli bir frekansa belirli bir gcn isabet
etmesini temin etmek zorunlu olmaktadr. Bu i ise, ancak, statik (N-H
z
) karakteristik
erili bir hz reglatr ile temin edilebilinmektedir. Statik karakteristikli bir hz
reglatrne ait (N-H
z
) karakteristik erisi, bir koordinat sistemi zerinde hafife
meyilli bir eri eklinde olmaktadr.

Aadaki ekil 329- da statik karakteristikli bir hz reglatrne ait (N-H
z
)
karakteristik erisi gsterilmi bulunmaktadr. Bu ekilde grlen hafife meyilli eriye
statik veya statik karakteristik ad verilmektedir.




565

[ ] % 00 1
.

n
n n
d %
0
0

=
F

(
n
)

;
H
n

F

(
n
)

;
H
n

N N
1




ekil 328- Astatik karakteristikli ekil 329- Statik karakteristikli bir
bir hz reglatrne ait (N-H
z
) hz reglatrne ait (N-H
z
)
karakteristik erisi karakteristik erisi

2.4.2- Daimi statik veya srekli devir says deiimi veya hz dm (speed
drop)

Statik karakteristikli bir hz reglatrne sahip bir hidrolik trbin generatr
nitesinin frekans ve devir saysnn, nitenin zerindeki yk arttka dt veya
nitenin zerindeki yk azaldka da arttt ekil 329- un tetkikinden kolayca
anlalacaktr.

Trbin generatr nitesinin ykndeki art esnasnda bir an iin devir says ve
frekansta meydana gelen azalma, %d ile gsterilen statik veya srekli devir says
deiimi veya hz dm = speed drop olarak ifade edilmektedir. %d statik veya
hz dm (speed drop), trbin-generator nitesi yksz dnme vaziyetinden nominal
yk ile dnme vaziyetine getii zaman devir saysnda veya frekansta meydana gelen
deimenin % olarak miktarn vermektedir.

Bir hidrolik trbin-generatr nitesinin yksz dnme esnasnda ki devir says
(n
0
) ve nominal ykteki devir says ise (n) olsun, yani nite yklendiinde devir says
(n
0
-n) kadar azalm olsun . Bu durumda nitenin % d statiki yani % d devir says
deiimi aadaki eitlikteki gibi olacaktr;

(167)


Bu ifadeye gre, rnein, 500 dev/dak ile bota dnmekte olan bir hidrolik trbin
generatr nitesi nominal yk ile yklendiinde 484 dev/dak ile dnm olsa bu
% de
eim>0
f (n)=sabit
% de eim=0
f (n)
N
566

[%] 100 .
f
f
d ; n . k f = =
niteye ait hz reglatrnn statik ayar, yani hz dm (speed drop) ayar, aadaki
ilemin sonucunda grld gibi % 3dr demektir.
Yukardaki ifade de generatr tahrik eden trbinin devir says yerine
generatrn frekansnn gz nne alnmas daha uygun olacaktr.

Devir says ile frekans arasndaki bant [f=(P/60).n] olduuna gre ve
generatrn ift kutup adedi olan (P) ile 1dak=60 sn deerleri de sabit olduuna gre
(P/60=k) diyecek olursak aadaki ifadeleri kaydedebiliriz.

(167a)

Bu ifadedeki f= frekanstaki deime miktar (H
z
) dir.

2.4.3- Paralel alan trbin-generatr nitelerine yk dalm

Birbirleri ile paralel alan iki trbin-generatr nitesi ele alalm; Aadaki ekil
330- da grld gibi bu nitelerden bir tanesine ait hz reglatrnn (N-H
z
)
karakteristik erisi (I) ve dierine ait hz reglatrnn (N-H
z
) karakteristik erisi ise
(II) olsun. Bu trbin-generatr nitelerinin besledikleri sistemin frekans f = 50 H
z

olduuna gre (I) numaral nite (N
1
) yk ile ve (II) numaral nite ise (N
2
) yk ile
alarak sisteme toplam olarak (N = N
1
+N
2
) deerinde bir g vermektedirler.

Sistemin frekans durumu veya sistemin nitelerden ekmekte olduu g
deimedike veya nitelerin hz reglatrlerinin (N-H
z
) karakteristik erilerinin
eimleri deitirilmedike bu durum deimeyecektir. nk sistemin f = 0 H
z
olan
frekansna uygun olan noktalar (A) ve (B) noktalardr ve niteler bu noktalar da
almaya zorlanmaktadrlar.

imdi nitelerin bir an iin farkl frekanslarla altklarn dnelim;
Yksek frekansla alan nite dierinden yk alarak yavalamaya ve dk
frekansla alan nite ise yksek frekansla alan niteye yk vererek hzlanmaya
alacaktr. Bu yk alverii her iki nite ayn frekansa sahip oluncaya kadar devam
edecek ve en sonunda mutlaka denge durumu meydana gelecektir. Eer sistemin yk
artar, rnein (N) deerine kacak olursa niteler de bu yeni yke uygun olarak
(N=N
1
+N
2
) olacak ekilde ykleneceklerdir. Bu yeni durumda sitemin frekans bir
an iin bir miktar decek ve (N
1
+N
2
) ykne uygun bir deer alacaktr.

Daha nceki 2.4.2 maddesinde kaydedilen % statik veya % hz dm veya %
frekans deiimi ifadesine gre; rnein hz dm (speed drop) ayar (d = % 0,1)e
ayarlanm olan bir hz reglatr ile yk-frekans reglasyonu yaplan bir sistemin
frekasnda meydana gelecek dme f = % d . f /100 = 0,1. 50/100 = 0,05 H
z
olacaktr.


% 3
500
1500
100
.

500
485 500
100
.

n
n n
d
0
0
= =

=
567


Yani sistemin frekans f = 49,95 H
z
olarak ayarlanacaktr.

Burada belirli bir yk deiimi iin (II) numaral nitenin hz reglatrne
nazaran daha dk bir daimi statik deerine ayarlanm bulunan, yani, daha az meyilli
(daha kk hz dml = daha kk speed droplu) bir (N-H
z
) karakteristik erili hz
reglatrne sahip olan nitenin daha fazla yk aldna dikkat edilmelidir. Gerekten
kk statikli yani az meyilli bir (N-H
z
) karakteristik eriye sahip hz reglatrleri ile
regle edilen trbin-generatr niteleri yk deiimelerine kar hassastrlar; yani,
byle niteler yk deimelerine daha abuk duyarllk gsterirler.



ekil 330- Farkl statik karakteristikli hz reglatrleri ile regle edilen ve paralel
alan iki trbin-generatr nitesine yk dalm.



Frekans f = 50 H
z
iin toplam yk N = (N
1
+ N
2
)

Frekans f= f-f iin toplam yk N= (N
1
+ N
2
)

Frekansn f kadar dmesi halinde;

I. nitenin ykndeki art = (N
1
- N
1
)
II. nitenin ykndeki art = (N
2
- N
2
)
Karlatrma: (N
1
- N
1
)> (N
2
- N
2
) ve N> N dir.

Frekansn bir miktar ykselmesi halinde de bu durumun tersi geerlidir.



568

2.4.4- Sistemle paralel alan bir trbin-generatr nitesinin yknn
artrlmas veya azaltlmas

Frekans sabit ve (f
0
) H
z
deerinde olan bir sistemi (N
1
) yk ile beslemekte olan
bir trbin-generatrn yk artrlmak istenirse, yani niteden daha fazla bir yk
alnmak istenirse bu trbin-generatr nitesinin yk-frekans reglasyonunu yapmakta
olan hz reglatrne ait (N-H
z
) karakteristik erisinin paralel olarak yukar doru
kaydrlmas gerekir. Keza, nitenin yk azaltlmak istenirse bu defa da hz
reglatrne ait (N-H
z
) karakteristik erisinin aa doru kaydrlmas gerekir.

Adaki ekil 331- de grld gibi (N-H
z
) karakteristik erisinin, yukar veya
aa doru kaydrlmas esnasnda statik ayar, yani hz dm ayar deimez.

ekil 331- Sistemle paralel alan bir trbin generatr nitesinin yknn, hz
reglatrne ait (N-H
z
) karakteristik erisinin kaydrlmas suretiyle
deitirilmesi.

Yukardaki ekil 331- de grlen (N-H
z
) karakteristik erisinin, el ile veya hz
motoruna kumanda vermek suretiyle, yukar doru kaydrlmas esnasnda niteye
hzlanma ynnde kumanda verilmi olunur ki, bu srada (A) noktasna tekabl eden
devir says bir an iin (A) noktasna tekabl eden daha yksek bir devir bir says
deerine ykselir. (A) noktasnn frekans sistemin (f
0
) frekansndan (f
0
) kadar daha
yksek olduu iin generatr sistemden yk ekerek yavalamaya balar ve neticede
(t) kadar bir zaman iinde (f
0
) sistem frekansna ve (N
1
) ykne tekabl eden (B)
noktasnda denge meydana gelir. Bu esnada da trbin-generatr nitesinin yk ( N
1
-
N
1
) kadar artm olur.
Yukarda izah edilen hadisenin aksine nite zerinden yk braklrken, yani
(N-H
z
) karakteristik erisi aa doru kaydrlrken de (C) noktasnda denge nasl olur
ve nitenin yk (N
1
-N
1
) kadar azalm olur.
569

2.4.5- Sistemle paralel alan bir trbin-generatr nitesine ait hz
reglatrnn statik (hz dm) ayarnn deitirilmesi

Frekans sabit bir (f
0
) H
z
deerinde olan bir sisteme (N
1
) yk ile itirak etmekte
olan bir trbin-generatr nitesine ait hz reglatrnn daimi statik ayar, yani hz
dm ayar, daha dorusu (N-H
z
) karakteristik erisinin eimi deitirilecek olursa
trbin-generatr nitesinin yknde de bir deime meydana gelir.

rnein, (N-H
z
) karakteristik erisinin eimi artrlacak olursa bu taktirde
aadaki ekil 332- de grld gibi nite zerinden yk atlm olacaktr. Bu
durumda ykteki azalma miktar (N
1
-N
1
) kadardr.

Reglatrn (N-H
z
) karakteristik erisinin eimi azaltlacak yani daimi statiki
azaltlacak olursa bu defa da nite zerine ekil 332- de grld gibi (N
1
- N
1
) kadar
ilave bir yk alnm olacaktr.

ekil 332- Sistemle paralel alan bir trbin-generatr nitesinin statik ayarnn
deitirilmesi.

2.4.6- Sistemle paralel alan bir trbin-generatr nitesinin sistem
frekansna itirak etmesi

Bir ebekenin sabit (f
0
) H
z
deerinde olan frekansnn herhangi bir sebeple (f
0
)
kadar arttn veya (f
0
) kadar azaldn dnelim. Sistem frekans (f
0
) kadar artt
veya (f
0
) kadar azaldnda, bu sistemle paralel olarak alan ve frekans kontrol
yaptrlmayan bir trbin-generatr nitesine ait hz reglatrnn (N-H
z
) karakteristik
erisinde herhangi bir deiiklik olmaz. Yani bu karakteristik eri aa veya yukar
doru kaymad gibi reglatrn statik ayarda bozulmaz. Sistem frekansnn (f
0
)
kadar artmas veya (f
0
) kadar azalmas halinde nitenin yk, hz reglatrnn statik
570

ayarna, yani hz dm ayarna bal olarak, belirli snrlar dahilinde deiir ve nite
(f
0
+ f
0
) veya (f
0
-f
0
) frekans ile dnmeye balar (ekil 333-).

Bu durumda sistem frekansn normal (f
0
) deerini ayarlayabilmek iin sistemin
frekans tutmayan nitelerinden, frekansn ykselmesi halinde yk brakmak ve
frekansn dmesi halinde ise frekans tutmayan nitelerin hz reglatrlerine hzlanma
ynnde kumanda vererek (N-H
z
) karakteristik erilerini yukar doru kaydrmak ve
nitelere yk almak gerekmektedir.


ekil 333- Sistemle paralel alan ve frekans tutmayan bir trbin generatr
nitesinin, sistem frekansnn nominal (f
0
) deerinde tutulmasna itirak
ettirilmesi.

Yukardaki ekil 333- n tetkikinden de grlebilecei gibi, frekans (f
0
) olan
ebekede (A) noktasna isabet eden (N
1
) yk ile alan bir nitenin frekans (f
0
)
kadar arttnda, nite (B) noktasna isabet eden (N
1
) yk ile dnmeye balar. Bu
durumda sistemin frekans tutan nitesine yardm etmek iin (N-H
z
) karakteristik
erisinin aa doru kaydrlp nitenin (A) noktasna isabet eden (N
1
) yk ile
altrlmas gerekir.

Frekansn (f
0
) kadar dmesi halinde de nite, (A) noktasna isabet eden (N
1
)
yk yerine (C) noktasna isabet eden (N
1
) yk ile dnmeye balar. Bu durumda da
hz reglatr hz motoruna artrma ynnde kumanda verilerek (N-H
z
) karakteristik
erisinin yukar doru kaldrlmas ve frekans kontrol yapmayan bu nitenin (A)
noktasna isabet eden (N
1
) yk ile altrlmas gerekmektedir.



571


3- HDROLK TRBNLERDE YK-DEVR SAYISI REGLASYONU N
KULLANILAN HIZ REGLATRLERNN ZELLKLER VE TPLER
LE LGL GENEL BLGLER

Son yllarda imal edilen su trbinlerinin glerinin ve ktlelerinin ok artm
olmas ve bu trbinlerin tahrik ettikleri generatrlerin besledikleri enterkonnekte
ebekelerin gelimeleri ile birlikte enterkonnekte ebekeyi besleyen btn nitelerin
birbirleri ile paralel almalar gereksinim ve zorunluluklarnn artm olmas, trbin-
generatr nitelerinin, yk-frekans (devir says) reglasyonlarn gerekletiren hz
reglatrlerinin nemini bir kat daha artrm bulunmaktadr.

Gnmzde kurulmu olan ve yeni yeni kurulmakta olan hidroelektrik
santrallardaki su trbinlerinin gleri, debileri ve dner ktleleri yle artmtr ki, byle
byk glerle su debilerinin ve dner ktlelerinin yk-devir says reglasyonunu
istenilen bir ekilde yapabilmek dorudan doruya hz reglatrnn zelliklerine bal
bulunmaktadr.

ok uygun statik ve dinamik zelliklere sahip olmayan bir hz reglatrnn
byk gl, byk debili ve byk dner ktleli bir trbin-generatr nitesinin yk-
frekans reglasyonu istenilen bir ekilde gerekletirmesine imkan yoktur.

ok eski zamanlardan 50-60 sene evveline kadar su trbinlerinin yk-devir says
reglasyonu iin deiik tip mekaniki hz reglatrleri kullanlagelmitir. Takriben 50
seneden beri su trbinlerinin yk-devir says reglasyonu iin deiik tiplerde elektro-
mekaniki ve elektriki hz reglatrleri kullanlmaktadr. Fakat gnmzde byk gl
hidrolik trbinlerin yk-devir says reglasyonu iin artk elektronik hz reglatrleri
kullanlmaktadr.

Hz reglatrlerinin mekanik, elektro-mekanik, elektrik ve elektronik hz
reglatrleri olarak isimlendirilmesi, daha nceki madde 2.3.1- de aklanan l
tertibat veya l deeri vericisinin mekanik, elektro-mekanik, elektrik veya
elektronik beslemeli oluundan ileri gelmektedir.

Aada, su trbinlerinde kullanlan hz reglatrlerinin sahip olmas gereken
genel zellikleri ile deiik tiplerdeki hz reglatrlerinin eitli zellikleri hakknda
bilgi verilmeye allacaktr.

3.1- Modern hz reglatrlerinin sahip olmas gereken genel zellikler

Byk gl bir hidrolik trbin-generatr nitesinin ve ulusal elektrik ebekesinin
yk-frekans reglasyonunu en iyi ekilde gerekletirebilecek olan modern bir hz
reglatrnn sahip olmas gereken genel zellikleri aadaki ekilde sralayabiliriz;




572

a) Reglatr ok byk bir hassasiyet ve duyarllk zelliklerine sahip olmaldr;

b) Btn trbin-generatr nitelerinin paralel almalar esnasnda hz
reglatrnn ok kk bir statik ayar ile, yani kk bir hz dm ayar
ile alabilmesi imkan dahilinde bulunmaldr. Byle bir zellie sahip bir hz
reglatr ile ulusal elektrik ebekesinin frekansn ok az deimelerle regle
etmek mmkn olabilecek ve ulusal elektrik ebekesinin g deimeleri
kolayca karlanabilecektir;

c) Reglatrn statik ayarnn, yani hz dm ayarnn, baka bir deyile
reglatrn (N-H
z
) karakteristik erisinin eiminin %0-%6 arasnda kolayca
deitirilebilme olana bulunmaldr;

d) nite paralele alnrken veya paralelden ayrlrken senkronizasyon artlarn
gerekletirme, yk alma ve yk atma iin yaplmas gereken kumandalar ok
kolay bir ekilde gerekletirilebilmelidir;

e) Ulusal elektrik sisteminin yklerinin deimesi ve statik frekans reglasyonu
gerekletirebilmek iin ok iyi bir dinamik zellie sahip olmaldr;

f) Frekans reglasyonunun stabilitesi iin, ihtiyaca gre ayarlanabilir ayar
parametrelerine (deikenlerine) sahip olmaldr;

g) Reglatrn stabilitesi ile ilgili ayar parametrelerinin kolayca ayarlanabilme
olana bulunmaldr.

h) Bir hidroelektrik santralda bulunan btn trbin-generatr nitelerine ait hz
reglatrleri uzaktan bir merkezden (rnein, santraln kumanda odasndan
veya yk tevzi merkezinin kumanda odasndan) kontrol ve kumanda edilebilme
olanaklarna sahip olmaldr;

) Keza hz reglatrlerinin gerektiinde mahalli trbin panosu zerinden de
kontrol ve kumanda edilebilme zelliklerine sahip olmas gereklidir;

j) Hz reglatrlerinin en dk ebeke frekans (rnein, 47 H
z
) ile en yksek
ebeke frekans (rnein, 53 H
z
) gibi alak ve yksek frekanslarda da grevini
yapabilecek zelliklere sahip olmas gerekmektedir;

k) Bir hidroelektrik santraln nominal hidrolik dsnn deimesi ile deiecek
olan bo ykte alma, yani yksz alma sahasnn, reglatr zerinde
bulunacak bir organ vastas ile kolayca ayarlanabilmesi gereklidir;

l) nitenin herhangi bir ykle snrl olarak altrlmas gerektiinde, hz
reglatrnn bu ii gerekletirmeye yarayan zel limitleme tertibatna sahip
olmas gereklidir;

573

m) Reglatrn limit motoru, hz motoru, pandl motoru ve elektrik kablolar
gibi organlarnn yabanc etkenlerden zarar grmeyecek zelliklere sahip
olmalar gereklidir;

n) Reglatrlerin reglasyon ya basncnda veya elektriki veya hidroliki
beslemelerde herhangi bir anormal durum meydana geldiinde alarm
verdirecek ve gerektiinde niteyi tehlikesiz bir ekilde durdurmaya gtrecek
zel emniyet tertibatlarna sahip olmalar gereklidir;

o) Pilot valf, tevzi valfi, hidroliki servomotor piston ve silindirleri ile hareket
iletim kollarnn oynak eklem ve mafsallarnn ok salam ve anma,
paslanma tehlikelerine kar ok dayankl olmalar gereklidir;

p) Reglatrlerin yumuak snmletiricili zel geri besleme devrelerine sahip
olmalar gereklidir;

r) Reglatrlerin btn organlarnn byk bir iletme emniyetine sahip olmalar
gereklidir;

Hidroelektrik santrallardaki trbin-generatr nitelerinin yk-frekans (devir
says) reglasyonunda kullanlan hz reglatrlerinin sahip olmalar gereken genel
zelliklerini bu ekilde ksaca sraladktan sonra da, hidrolik trbin-generatr
nitelerinde yk-frekans reglasyonu iin kullanlan hz reglatrlerinin tipleri ile ilgili
aklamalar yapmak faydal olacaktr.

3.2- Hz reglatrlerinin tipleri ve zellikleri

Hz reglatrleri devir says l tertibat veya devir says l deeri
vericisi yada aktvatr (aktatr) olarak isimlendirilen reglatr beyin ksmnn
besleni ve ileyi tarzna gre;

3.2- a) Mekanik hz reglatrleri;

3.2- b) Elektro-mekanik hz reglatrleri;

3.2- c) Elektriki hz reglatrleri;

3.2- d) Elektronik hz reglatrleri, olmak zere 4 ana guruba ayrlrlar.

Ancak, sahip olduklar reglasyon devresi organlarnn cinslerine ve bu organlarn
giri ve k byklkleri sinyallerinin statik ve dinamik intikal zelliklerine gre de
hz reglatrleri aada kaydedilen tiplere ayrlmaktadrlar.

3.2.1- (P) tipi mekaniki veya elektriki hz reglatrleri;

3.2.2- () tipi mekaniki veya elektriki hz reglatrleri;

574

3.2.3- (P) tipi mekaniki veya elektriki hz reglatrleri veya akselo takometrik
(ivme tesirli) hz reglatrleri;

3.2.4- (P) tipi mekaniki veya elektriki hz reglatrleri veya yumuak
snmletiricili geri beslemeli hz reglatrleri;

3.2.5- (PD) tipi elektriki hz reglatrleri veya yumuak snmletiricili geri
beslemeli akselo takometrik (ivme tesirli) hz reglatrleri.

Kapal reglasyon devresini meydana getiren reglasyon organlarnn statik ve
dinamik zellikleri ynnden, yukarda kaydedildii gibi 5 tipe ayrlan mekaniki,
elektriki hz reglatrlerinin her bir tipi hakknda, aada gerekli aklamalarn
yaplmasna allmtr. Elektronik hz reglatrlerini de (PD) tipi hz reglatrleri ile
birlikte incelemek imkan dahilinde bulunmaktadr. Gerekten elektronik hz
reglatrleri de (PD) tipi reglatrler olup, devrelerinde hem (P), hem () ve hemde
(D) tipi reglasyon devresi organlarna sahip bulunmaktadrlar.

3.2.1- (P) tipi mekaniki ve elektriki hz reglatrleri

(P) tipi hz reglatrleri, sadece (P) tipi reglasyon devresi organlarna sahiptirler.
Bu tip hz reglatrlerindeki k byklkleri, giri byklkleri ile devaml olarak
orantldrlar. Keza, reglasyon sapmalar da giri byklkleri ile orantldrlar. Byle
bir hz reglatrne ait statik karakteristik erisi aadaki ekil 334- de gsterilmitir.

Orantl tesirli, yani (P) tipi bir hz reglatrnn giri ve k byklkleri
arasndaki statik bant, ekil 334- de grlen (y) kumanda bykl deerinin %100
den sfr izgisine kadar deien eik bir doru olarak gsterilebilinir.


X
k
= X reglasyon yklnn
istenen deeri;
X
p
= Karakteristik erinin orantl
sahas;
y
h
= T
y
kumanda byklnn
maksimum deeri.

y = f ( X )

ekil 334- (P) tipi yani orantl
bir hz reglatrnn statik karakteristik erisi.

ekilde grlen (X
p
) ksmna orantl saha ad verilir ve bu sahada (y) kumanda
bykl ile (X
w
) reglasyon sapmas arasnda ok sk bir bant vardr. Bu
karakteristik erideki (X
p
) ksmnn eimi reglatr zerinde gerekli ayarlamalar
yapmak suretiyle belirli snrlar iinde deitirilebilir.
575

(P) tipi hz reglatrlerinin sakncal taraf, meydana gelen reglasyon
sapmalarnn tam olarak regle edilememesidir.

(P) tipi hz reglatrlerinin dinamik zellikleri, k byklnn zamansal
hareket zellii ile belirlenir. Aadaki ekil 335- de (P) tipi bir hz reglatrnn
dinamik zellik karakteristik erisi gsterilmitir.

deal bir (P) tipi hz reglatrnn dinamik zellik karakteristik erisinde k
bykl sinyalinin bir tek tepe noktas bulunur. Bu tepe noktasnn ykseklii, giri
sinyali ile ayarlanm olan, ekil 334- deki (X
p
) sahasnn eimine baldr. Eer (P)
tipi bir hz reglatr herhangi bir gecikme olmakszn grevini yapabilmekte ise bu hz
reglatr ekil 335- de kesiksiz izgi ile gsterilen dinamik karakteristik zellie
sahiptir demektir.

Ancak, (P) tipi hz reglatrlerinde reglasyon olaynn gerekletirilmesi
srasnda mutlaka bir gecikme meydana gelir ve bu yzden (P) tipi hz reglatrlerinin
gerek dinamik karakteristik erisi kesikli izgi ile gsterildii gibidir.



T
R
= Gecikme zaman sabitesi
K
PR
= Orantl intikal katsays
t = Zaman
y = Kumanda bykl




ekil 335 - (P) tipi bir hz reglatrnn dinamik karakteristik erisi.

(P) tipi mekaniki veya elektriki hz reglatrlerine ait basitletirilmi prensip
emas aadaki ekil 336- da gsterilmi bulunmaktadr. ekil 336- da grlen
rakamlarn ifade ettii byklk veya reglasyon devresi organlar;
C
N
= Hz ayar tertibat;
D = Pilot valf ve tevzi valfi sistemi;
E
1
= Orantl tesirli (P) tipi elektriki kontrol;
H = Pilot ya basnc;
L = Geri besleme devresi (restore mekanizmas);
M = Elektrik motoru;
n = Trbin-generatr nitesinin devir says;
P = Takometrik AC. Generatr veya pilot alternatr;
S
n
= Ayar kanatlar kumanda sevomotoru;
T = Mekaniki yahut elektriki takometre;
S = Ayar kanatlar kumanda servomotorunun kursu.


576




ekil 336 - (P) tipi mekaniki ve elekriki hz reglatr basitletirilmi prensip emalar,

3.2.2- () Tipi mekaniki ve elekriki hz reglatrleri

ntegral tesirli, yani () tipi hz reglatrlerinde k sinyallerinin deiim hz
giri sinyalinin byklne baldr. Bu tip hz reglatrlerinde kumanda organ yani
trbin ayar kanatlar kumanda servomotoru, kapal reglasyon devresindeki giri sinyali
yani devir says deiimi (reglasyon sapmas) sfr oluncaya kadar hareket eder. deal
bir () tipi hz reglatr, reglasyon sapmas tam sfr oluncaya kadar vazife grr.

Aadaki ekil 337 a- ve 337 b- de integral tesirli bir hz reglatrne ait statik
ve dinamik zellik karekteristik erileri verilmi bulunmaktadr. ekil 337 a-nn
tetkikinden grlecei gibi reglasyon sapmas, yani devir says deiimi (X
w
=0)
olmas halinde kumanda hz (ayar kanatlar kumanda servomotorunun hareket hz)
(V
y
=0) olmaktadr ve kumanda hznn yn ve bykl (X
w
) reglasyon sapmas
olarak ifade edilen devir says deiim yn ile dorusal orantl olmaktadr.

577



ekil 337- () tipi bir hz reglatrnn;
a) statik zellik. b) dinamik zellik karakteristik erileri,

V
y
= k bykl (kumanda hz);

X
w
= Reglasyon sapmas (devir says deiimi);

y = k bykl (kumanda bykl);

t = Zaman; y = f (t);

() tipi bir hz reglatrnn giri sinyalinin ani olarak deimesi halinde y = f (t)
k sinyali karakteristik erisi meydana gelmektedir.

(P) tipi bir hz reglatr ile () tipi bir hz reglatrne ait dinamik zellik
karakteristik erileri karlatrlacak olursa () tipi hz reglatrnn (P) tipi hz
reglatrne oranla daha yava alt anlalacaktr. (P) tipi bir hz reglatr
herhangi bir deerdeki reglasyon sapmasna (devir says deimesine) kar gecikmeli
de olsa derhal bir kumanda sinyali retebildii halde () tipi hz reglatr kumanda
sinyalini ok daha yava retmektedir. () tipi bir hz reglatrnn bir kumanda sinyali
retebilmesi iin y = f (t) eitlii geerli olmaktadr.

() tipi bir hz reglatrnde kumanda organ olan trbin ayar kanatlar kumanda
servomotorunun (Y
h
) kumanda kursunu maksimum bir (V
y
) hz ile katedebilmesi iin
geen T
y
= Y
h
/ V
ymax
zamanna () tipi hz reglatrnn minimum kumanda sresi
veya minimum tam reglasyon sresi ad verilmektedir.

Aadaki ekil 338- de () tipi mekaniki ve elektriki hz reglatrlerine ait
basitletirilmi iki prensip emas verilmi bulunmaktadr.




578


ekil 338- () tipi; a) mekaniki , b) elektriki hz reglatrne ait basitletirilmi prensip
emas.

C
N
= Hz ayar tertibat;
P = Tekometrik AC. generatr
D = Pilot ve tevzi valf sistemi veya pilot alternatr;

E
1
= Orantl tesirli yani (P) tipi S
n
= Ayar kanatlar kumanda
elektriki kontrol organ; servomotoru;

H = Pilot ya basnc S = Ayar kanatlar kumanda
servomotorunun kursu.
M = Elektrik motoru;

n = Trbin generatr nitesinin
devir says;


3.2.3- (P) tipi mekaniki veya elektriki hz reglatrleri

(P) tipi hz reglatrleri orantl, integral tesirli hz reglatrleridir. Bu tipte bir
hz reglatr tekil edilmesi ile hem orantl tesirli (P tipi) ve hem de integral tesirli
( tipi) hz reglatrlerinin stnlklerini bir araya toplamak mmkn olabilmektedir.
ekil 339- da grlecei gibi (P) tipi bir hz reglatr ile () tipi bir hz reglatrnn
paralel balanmas sonucu (P) tipi yani orantl integral tesirli bir hz reglatr
meydana getirilmektedir.


579


ekil 339- (P) tipi bir hz reglatrnn blok emas prensibi.

Y
p
= Kumanda sinyalinin orantl tesirli ksm;
Y
i
= Kumanda sinyalinin integral tesirli ksm;
Y = Kumanda sinyali ve,
X = Giri sinyali .

(P) tipi bir hz reglatrnn dinamik zellik karakteristik erisi, yani k
sinyali olan kumanda sinyalinin zamana bal intikal zellii aadaki ekil 340- da
gsterilmitir. ekil 340- daki dinamik zellik karakteristik erisinin tetkikinden
grlecei zere giri sinyali tesirli olur olmaz, orantl tesirli organa (P tipi organa) ait
(y
p
) k sinyali (kumanda sinyali) derhal deimektedir ve daha sonra da integral
tesirli organa ( tipi organa) ait (y
i
) k sinyali (kumanda sinyali) orantl organa ait
sinyalle birleerek devam etmektedir. Bu birleik kumanda sinyali, kapal reglasyon
devresindeki reglasyon sapmas (devir says deiimi) X
w
= 0 oluncaya kadar tesirini
gstermeye devam etmektedir.

Aadaki ekil 340- da grlen (T
n
) zaman, sadece integral tesirli ( tipi) bir hz
reglatr kullanlmas halinde k sinyalinin (y
p
) deerine ulamas iin geecek olan
sredir. Orantl tesirli (P tipi) bir organn devreye sokulmas ile bu sre peinen
kazanlm olunur. Dolaysyla (P) tipi hz reglatrlerine ait dinamik zellik
karakteristik erisinde grlen bu (T
n
) zamanna kazan zaman ad verilmektedir.

ekil 340- (P) tipi bir hz reglatrne ait dinamik zellik karakteristik erisi.
580



y = k sinyali (kumanda sinyali);
y
p
= P tipi organ vastasyla kayda deer bir gecikme olmadan
t = 0 annda kazanlan k sinyali;
T
n
= Kazan (kazanlan zaman sresi);
t = Zaman.

Gerek mekaniki (P) tipi hz reglatrleri ve gerekse elektriki (P) tipi hz
reglatrleri ya akselo takometrik = ivme tesirli veya yumuak snmletiricili geri
beslemeli olarak tertip edilmektedirler. Aadaki ekil 341- de akselo takometrik =
ivme tesirli mekaniki ve elektriki (P) tipi hz reglatrlerine ve ekil 342- de ise
yumuak snmletiricili geri beslemeli mekaniki ve elektriki (P) tipi hz
reglatrlerine ait basitletirilmi prensip emalar gsterilmi bulunmaktadr.



A = Akselometre ,
C
N
= Hz ayar tertibat;
D = Pilot veya tevzi valfi
sistemi;
E
2
= (PD) tesirli elektriki
kontrol tertibat;
H = Pilot ya basnc;
M = Elektrik motoru;
n = Trbin-generatr
nitenin hz;
P = Takometrik AC.
generatr veya pilot
alternatr;
S
n
= Trbin ayar kanatlar
kumanda
servomotoru;
T = Mekaniki veya
elektriki takometre;
S = Servomotor kursu;



ekil 341- Akselo takometrik = ivme tesirli

a) mekaniki P tipi ,

b) elektriki P tipi, hz reglatrlerine ait basitletirilmi prensip emalar.



581


C
N
=Hz ayar tertibat;
D = Pilot valf ve tevzi valfi
sistemi;
E
1
= (P) tesirli elektriki
kontrol organ;
E
3
= (D) tesirli elektriki
kontrol organ;
H = Pilot ya basnc;
L = Restore mekanizmas
yahut geri besleme
devresi;
M = Elektrik motoru;
n = nite devir says;
P = Takometrik AC.
generatr veya pilot
alternatr;
Q = Amortisr=dashpot;
T = Mekaniki veya elektriki
takometre;
S = Servomotor kursu;
S
n
= Servomotorun
nominal kursu.

ekil 342- Yumuak snmletiricili geri beslemeli

a) mekanik P tipi,

b) elektriki P tipi, hz reglatrlerine ait basit prensip emalar.

3.2.4- (PD) tipi hz reglatrleri

(PD) tipi hz reglatrleri, giri ve k sinyalleri arasnda orantl integral ve
diferansiyel tesirli bir intikal zellii bulunan hz reglatrleridir.

Kapal bir reglasyon devresinde gerekleen reglasyon olayn bozucu herhangi
bir byklk ani olarak deiecek ve reglasyon byklne (frekans ve devir
saysna) kt ynde tesir edecek olursa byle bir durumda, kumanda organ,
reglasyon olayn bozucu bu bykln dengelenmesi iin daha etkin bir grev
yapmak zorundadr. Reglasyon byklndeki (devir says ve frekanstaki)
deimeler ancak bu sayede daha abuk olarak hissedilebilinecek (l deeri
vericisinde llebilecek) ve byk lde reglasyon sapmalarnn nne
geilebilecektir.

(PD) tipi bir hz reglatrne ait basitletirilmi blok ema aadaki ekil 343-
de gsterilmitir.

582




ekil 343- (PD) tipi bir hz reglatrne ait basitletirilmi blok balant prensip
emas.

y
P
=Kumanda sinyalinin orantl tesirli organdan (P tipi organdan) gelen ksm;
y
i
= Kumanda sinyalinin integral tesirli organdan ( tipi organdan) gelen ksm;
y
D
= Kumanda sinyalinin diferansiyel tesirli organdan (D tipi organdan) gelen ksm;
y = Kumanda sinyali.

(PD) tipi bir hz reglatrne ait k sinyali intikal zellii, yani dinamik
zellik karakteristik erisi aadaki ekil 344- de gsterilmi bulunmaktadr.



ekil 344- (PD) tipi bir hz reglatrne ait dinamik zellik karakteristik erisi.


583

(PD) tipi hz reglatrleri elektriki ve elektronik olarak imal edilirler. Aadaki
ekil 344- de (PD) tipi elektriki bir hz reglatrnn basitletirilmi prensip emas
verilmi bulunmaktadr.


C
N
= Hz ayar tertibat;
D = Pilot valf ve tevzi valfi sistemi;
E
2
= PD tesirli elektriki kontrol organ;
E
3
=D tesirli elekriki kontrol organ;
H = Pilot ya basnc;
L = Restore mekanizmas yahut geri
besleme devresi;
n = Trbin generatr nitesi devir says ,
P = Takometrik AC. generatr veya pilot
alternatr;
S
n
= Trbin ayar kan.kumanda servomotoru;
T = Elektriki takometre;
S = Servomotor kursu.




ekil 345- PD tipi bir hz reglatr prensip emas.

3.3- Deiik tiplerdeki hz reglatrlerinin intikal zellii (transfer fonksiyonu)
ifadeleri

Bu madde de, hidrolik trbin-generatr nitelerinin yk-frekans (devir says)
reglasyonu iin kullanlan deiik tiplerdeki hz reglatrlerinin intikal zellii =
transfer fonksiyonu ifadelerinden ksaca bahsedilecektir. Bu madde de kaydedilecek
olan ifadeler, ekil 336, 338, 341, 342 ve 345- de prensip emalar grlen deiik
tiplerdeki hz reglatrlerinin intikal zellii = transfer fonksiyonu ifadeleri olacaktr.

Deiik tiplerdeki hz reglatrlerine ait transfer fonksiyonu ifadelerini vermeden
nce aada kaydedilen iaretlemelerin aklanmas faydal olacaktr.

N
n
= Trbin-generatr nitesinin kndaki nominal g,
N = Trbin-generatr kndaki fiili g,
N = stenen (ayarlanan) g deerindeki sapma miktar,
n
n
= Trbin-generatr nitesinin nominal devir says veya nominal frekans ,
n = Trbin-generatr nitesinin fiili devir says veya frekans,
n = Devir says veya frekansta meydana gelen sapma miktar,
S
n
= Trbin ayar kanatlar kumanda servomotorunun toplam nominal kursu,
S = Trbin ayar kanatlar kumanda servomotorunun fiili toplam kursu,
S = Servomotor kursunda meydana gelen sapma miktar,

584

n
'
S
S
S =

n
n
n
n
=

n
'
N
N
N =
Buna gre:

a) Nisbi (oransal) g deiimesi; (168)


b) Nisbi (oransal) hz deimesi; (169)


c) Nisbi (oransal) servomotor kursu deimesi; (170)


Deiik tiplerdeki hz reglatrlerine ait intikal zellii = transfer fonksiyonu
ifadelerini vermeden nce reglasyon parametrelerine (deikenlerine ) ait iaretlerin
kaydedilmesi de faydal olacaktr.

R
1
= Trbin ayar kanatlar kumanda servomotorunun takometrik etkisinin, yani
orantl etkisinin (P tipi etkinin) sresi; Bu srenin birimi (san) dir.

R
3
= Reglasyon devresinde bulunan ivmesel etkili = akselometrik etkili =
hzlandrcl tesirli organa, yani, diferansiyel etkili (D) tipi organa ait tesir
sresi; Bu srenin birimi (san) dir.

R'
3
= Yumuak snmletiricili geri besleme devresinin, yani yumuak
snmletiricili restore mekanizmasnn geri besleme sresi; Bu srenin
birimi (san) dir.

r
4
= Daimi statik; yani, %hz dm = %eim veya %meyil;

r'
4
= Geici statik; yani, geici %hz dm = geici %eim veya geici %meyil

Bu deerin de herhangi bir birimi yoktur.

Yine, deiik tiplerdeki hz reglatrlerine ait intikal zellii=transfer
fonksiyonu ifadelerini vermeden nce aada kaydedilen iaretlerin de tarif edilmesi
faydal olacaktr:

G
y
= Hz reglatrnn intikal zellii = transfer fonksiyonu; Bu zelliin
herhangi bir birimi yoktur.

P = Laplace deikeni; Bu deikenin birimi zaman biriminin tersine eittir.

T = Zaman; Birimi (san) dir.

Yukarda kaydedilen tarifleri yaptktan sonra deiik tiplerdeki hz reglatrlerine
ait intikal zellii = transfer fonksiyonu ifadelerini kaydedelim.


585

P .
d
T
P . T
1
1 . K
y
G
i
|
|

\
|
+ +
( ) P . T 1 . K G
d y
+

P . T
1
1 . K G
i
y |
|

\
|
+
P . T
1
G

y

K G
y

3.3.1- (P) tipi = Orantl tesirli hz reglatrleri

(171)

K = Orantl tesirli reglasyon devresi organna ait orantl intikal katsays
(orantl transfer kaysays). Bu katsaynn herhangi bir birimi yoktur.

Orantl tesirli (P tipi) hz reglasyon devresi organlar ile hz reglatrleri
hakknda daha nce madde 1.3.3.1- de ve 3.2.1- de daha etrafl bilgi verilmitir.

3.3.2.- () tipi = ntegral tesirli hz reglatrleri

(172)

T
i
= ntegral tesirli reglasyon devresi organna ait integral etki katsays;

ntegral tesirli ( tipi) reglasyon devresi organlar ile integral tesirli hz
reglatrleri hakknda daha nceki madde 1.3.3.2- ve 3.2.2- de daha etrafl bilgiler
verilmitir.

3.3.3- (P) tipi = Orantl etkili ve ntegral tesirli hz reglatrleri

(173)

T
i
= ntegral oran sresi.

(P) tipi hz reglatrleri hakknda daha nceki madde 3.2.3- de bilgi verilmeye
allmtr.

3.3.4- (PD) tipi = Orantl etkili ve Diferansiyel tesirli hz reglatrleri

(174)
T
d
= Diferansiyel etkili (D tipi) reglasyon devresi organna ait diferansiyel etki
katsays; Bu katsay herhangi bir birime sahip olmayp trevsel oran katsays
= hzlandrma oran katsays = ivme etkisi katsays = akselometrik etki
katsays gibi isimlerle de anlmaktadr.
(D) tipi, yani diferansiyel etkili reglasyon devresi organlar hakknda daha nceki
madde 1.3.3.3- de gerekli aklama yaplmtr.

3.3.5- (PD) tipi = Orantl etkili , ntegral ve Diferansiyel tesirli hz
reglatrleri


(175)

(PD) tipi, yani orantl tesirli, integral ve diferansiyel tesirli hz reglatrleri
hakknda daha nceki madde 3.2.4- de bilgi verilmeye allmtr.
586

4 - HDROLK TRBNLERDE KULLANILAN HIZ REGLATRLERNN
ZELLKLERNN BELRLENMES N ANA ESASLAR

Bu madde de kaydedilen kurallar, hidrolik trbinlerde kullanlan hz
reglatrlerinin teknik zelliklerini belirleyecek ekilde VDI / VDE 3510 standartlarna
uygun olarak hazrlanmtr. Bu kurallar, su trbinlerinin yk-devir says reglasyonu
iin kullanlan hz reglatrlerinin ihtiyaca uygun olarak imal edilmeleri ve ihtiyaca
uygun olarak satn alnabilmeleri iin gerekli olan teknik artnamelerin hazrlanmasn
kolaylatracak ekilde tertip edilmilerdir. Ayrca, bu kurallar, hz reglatrlerinin
imalatlarnn mterilerine verecekleri garantileride belirleyecek ekilde
hazrlanmlardr.

Bir hz reglatr iin istenen veya verilen her bir garantiyi kontrol etmenin ilave
bir masraf gerektirecei aktr. Bu yzden, hz reglatrleri iin istenecek garantiler,
tesisin kusursuz ve iletme emniyetinin yksek olmas iin gerekli olan byklkler ile
snrl olmaldr. Bu madde de kaydedilen kurallar ile, garantilerin nasl belirtilecei de
aydnla kavuturulmu olacaktr.

Aada kullanlan btn iaretler ile tarifler, hidrolik trbinlerde kullanlan hz
reglatrlerinin kabul ile ilgili beynelminel kabul kurallar kitabndan aynen
alnmtr.

4.1- Hz reglatrlerinin kapasitesi

4.1.1- Hz reglatrnn yapaca i = E

E = F . Y
h
= .............[N.m]; [kp.m] (176)

Bu eitlikteki;

Y
h
= Ayar kanatlar kumanda servomotorunun hareket kursu (m);
F = Belirli bir P
0
= ..........bar (kp/cm
2
) ya basncndaki kumanda kuvveti, yani
ayar kuvveti (kp) dir.

4.1.2- Gerekli i yapabilme olana = E
g


E
g
= F
g
. Y
h
= ...........[Nm] ; [kp.m] (177)

Bu eitlikteki (Y
h
)

ayar kanatlar veya dzenin inesi ama-kapama
servomotorunun hareket kursu ve (F
g
) ise bu servomotorun gerekli kumanda (ayar)
kuvvetidir.

4.1.3- Kapama iin enerji kayna
Tehlike hallerinde hz reglatrnn trbin ayar kanatlarn veya pelton
trbinlerinde dze inesini ve saptrclarn, basnl ya ile/basnl su ile/ya kuvveti
ile/arlk ile, hangi yardmc enerji kayna ile kapama yaptraca belirtilmelidir.
587

4.1.4- Servomotor kursu = Y
h


Francis ve kaplan tipi hidrolik trbinlerde trbin ayar kanatlar kumanda
servomotorunun, pelton tipi hidrolik trbinlerde ise pelton dzelerinin ineleri ile
saptrclarnn kumanda servomotorlarnn hareket kursu,

Y
h
= ...................m olarak belirtilmelidir.

4.2- Reglatrn statik zellikleri

4.2.1- Devir says iin istenen ayar sahas

Hz reglatrleri, zel durumlarda ulusal ebekelerdeki g ayarlarnn
yaplabilmesi iin, nominal devir says (n
n
) den %10 kadar daha dk veya %6 kadar
daha yksek devir saylar arasndaki her devir saysn regle etmek (ayarlamak) zere
kullanlabilmelidir.

ayet istenen devir says ayar sahas konusunda, artnamelerde, yukarda
kaydedilen kaideden daha deiik bir istekte bulunulmamsa verilen herhangi bir daimi
statik ayarnda (%..............hz dm = %................speed-drop ayarnda) ve ayar
kanatlar servomotoru tam ak konumda iken regle edilecek olan devir saysnn en
dk deeri n
min
=0,9 n
n
olacak ve nominal frekans f
n
=50 Hz olan bir ebekenin
frekans 45 Hze dm olacaktr. Keza, trbinin bota dnme esnasndaki ayar
kanatlar servomotoru aklnda ise hz reglatrnn ayarlayabilecei en yksek
devir says n
oo
=1,06 n
n
olacak ve nominal frekans f
n
=50 Hz olan bir ebekenin bu
devir saysna isabet eden frekansda 53 Hze ykselmi olacaktr.

Yukarda ksaca kaydedilmi olan kurallar aadaki ekil 346- da ematik olarak
gsterilmitir.

n = Devir says;

n
n
= Nominal devir says;

Y = Ayar kanatlar servomotorunun
teorik hareket sahas kursu;

Y
h
= Ayar kanatlar servomotorunun
Fiili tam hareket sahas kursu;

Y=Y-Y
h
/Y
h
= Ayar kanatlarnn
servomotorunun kursundaki
nisbi sapma miktar; (178)

Y/ Y
h
= Ayar kanatlar servomotorunun ekil 346 - Devir says iin istenen
nisbi pozisyonu. ayar sahas.
588

h
1
Y
Y Y
y

=
n
1
n
n n
X

=
4.2.2- Daimi statik (% hz dm = % eim)

Aadaki ekil 347 a- ve 347 b- de ematik olarak gsterilen daimi statik (% hz
dm=% eim) derecesinin %0,5 den %6 ya kadar deitirilebilmesi lazmdr.

ekil 347- Daimi statik (% hz dm = % eim)

ekil 347-a ve 347-b de grlen iaretlerin anlamlar

n = Yksz dnme esnasndaki devir says;
n
1
= Ykl dnme esnasndaki devir says;
n
n
= Nominal devir says;
d = Daimi statik (% hz dm = % eim);
Y = Ayar kanatlar servomotorunun teorik hareket kursu;
Y
h
= Ayar kanatlar servomotorunun fiili hareket kursu;
Y
1
= Ayar kanatlar servomotorunun herhangi bir ykteki hareket kursu;

= Nisbi devir says deiimi; (179)


= Ayar kanatlar kumanda servomotorunun nisbi kurs
deiimi, yani nisbi kumanda deiimi
(180)


4.2.3- l bant genilii (duyarszlk)

ayet aksi belirtilmez ise aadaki ekil 348- de grlen (
x
) l bant genilii,
yani hz reglatrnn statik tolerans sahasnn genilii aada kaydedilen deere eit
olmaldr.
589

h
1
Y
Y Y
y

=
n
1
n
n n
X

=
d

X
y
=
h
1
Y
Y Y
y

=
n
1
n
n n
X

=
4
X
2.10 /2

= Reglatrn duyarszl

Reglatr l bant genilii, reglatr duyarszlnn iki katna eit olmaktadr.


X
= Reglatr l bant genilii;

= Nisbi devir says deiimi;
(181)


Y/Y
h
= Ayar kanatlar servomotoru
nisbi pozisyonu;

= Nisbi kumanda (ayar) deiimi
(182)

ekil 348- Reglatr l bant
genilii (
x
)

4.2.4- Hz reglatrnn hassasiyetsizlii (ataleti)

Daimi (d) derecesine yani % hz dm (% eim veya % statik) derecesine bal
olan reglatr ataleti aada kaydedilen deere eit olmaldr.

(183)

Aadaki ekil 349- da gsterilen (
y
) reglatr ataletini, frekans reglasyonunu
bozucu ynde tesir eden etkenlerin hz reglatr tarafndan dengelenmesi, yani, hz
reglatrnn toparlanmas iin geen sre olarak da tarif etmek mmkndr.

= Nisbi devir says deiimi; (184)

Y/Y
h
= Ayar kanatlar servomotoru nisbi
pozisyonu;

= Nisbi ayar deiimi; (185)

y
= Reglatr ataleti.



ekil 349- Reglatr ataleti veya
hassasiyetsizlii (
y
)

590

h
1
Y
Y Y
y

=


Yandaki ekil 350- de bir hz
reglatrnn (
x
) duyarszl ve (
y
)
hassasiyetsizlii ile ilgili l bant
geniliini karakterize eden ayr bir ema
verilmi bulunmaktadr.

ekil 350-





4.2.5- Reglatrn ama ve kapama sreleri

Daha nceki madde 4.1.1- de verilen reglatrn i yapabilme olana E
g
=
F
g
. Y
h
= ...............Nm (kpm) ve en yksek reglasyon ya basnc P
max
= bar (kp/cm
2
)
iin trbin ayar kanatlar (pelton trbinlerinde dzenin inesi) kumanda
servomotorunun alma ve kapanma sreleri.

4.2.5.1 Minimum alma sresi............................. : T
y
= ......................... san
4.2.5.2 Minimum kapanma sresi..........................: T
f
= ..........................san
4.2.5.3 Yava alma veya yava kapanma sresi...: T
h
= ..........................san
(Maksimum alma veya maksimum kapanma sresi)
Alma ve kapanma srelerinin kademeli olmas halinde, aadaki ekil 351- de
grld gibi bunun bir diyagramla verilmesi gerekir.






ekil 351-



Y/ Y
h
= Ayar servomotoru nisbi pozisyonu;

= Nisbi kumanda deiimi, yani nisbi ayar deiimi;

T
f
= Servomotorun en hzl (minimum) kapanma sresi;

T
h
= Ayar servomotorunun muayyen bir sre hzl kapanmadan sonraki yava
kapanma sresi.

591

g
t
y
x
y
t
d
d
d
d
T =
|
|

\
|
=
=
t
y
d
d


4.2.6- Ayar sreleri

Hz reglatrnn aada kaydedilen ayar sreleri de tesbit edilmi olmaldr.

4.2.6.1- %..................n
N
nominal devir saysn ykselme iin istenen sre= ..........san;

4. 2.6.2- Nominal devir says ile yksz olarak dnmekte olan makinann, devir says
sabit kalarak, yknn maksimuma yani servomotorun maksimum akla
gelinceye kadar geecek olan sre = .............san;

4.2.6.3- Francis ve Kaplan tipi hidrolik trbinlerde ayar kanatlarnn, Pelton tipi hidrolik
trbinlerde ise enjektr inesinin maksimum akla ayarlanmas iin geecek
sre = ................... san.

4.2.7- Tevzi valfi (datm valfi) pistonunun hareket zellikleri

Francis ve Kaplan tipi hidrolik trbinlerde ayar kanatlar kumanda
servomotorunun, Pelton tipi hidrolik trbinlerde ise enjektr inesi kumanda
servomotorunun tevzi valfi hareketlerine bal olan aada kaydedilen karakteristik
deerleri ile diyagram verilmelidir.

4.2.7.1- Minimum alma sresi: T
y
= ................san;
4.2.7.2- Maksimum hareket kursu: Y
h
= ............... m;
4.2.7.3- Aadaki ekil 352- de grlen karakterisitik diyagram.

Ayar hz (kumanda hz);

T
y
= Ayar sresi, yani minimum
alma sresi;

(186)



ekil 352-
Trbin ayar kanatlar kumanda
servomotorunun tevzi valf
hareketlerine bal olan, ama ve
kapama srelerine ait
karakteristik eri.

4.3- Reglatrn dinamik zellikleri
Bir hz reglatrnn dinamik zelliklerinden daha nceki maddelerde gerektii
kadar bahsedilmitir. Teknik artnamelerin hazrlanmas ve garantilerin istenmesi
592

ynnden gerekli olan dinamik zellikler, aadaki maddelerde 4.3.1 den, 4.3.3- e
kadar kaydedilen konular kapsamaktadr.

4.3.1- Reglatrn frekans tutma durumu

Reglatr, kademeli ve kademesiz bir ekilde ve srekli bir frekans reglasyonu
yapmak zere ayarlanmaya uygun olmaldr. Reglatrn karakteristik yerel frekans
erilerinde W = 0,1 radyan/saniyeden, 2.5 radyan/saniye frekans deiimlerine kadar
herhangi bir kayma olmamaldr. Aadaki ekil 353- de grlen karakteristik yerel
frekans erilerinde:

4.3.1.1- W = 0.5 radyan/saniye ve daimi statik (% hz dm = % eim) d = %4
iken en yksek snmletirme tesiri elde etmek iin faz geri kalma as
45
o
ve ampilitd (genlik) oran Y
0
/X
0
= 1,5 olmaldr.

Byle bir ayar, ekseri hallerde izole ebekelerdeki iletmelerle kk ulusal
sistemlerdeki iletmelerde kullanlmaktadr.

Ancak, baz hallerde (rnein, su ktlesinin su yollarndaki yol alma srelerinin
gz nne alnmas ile yaplan hesaplamalarda) ok kuvvetli bir snmletirme ve ok
kuvvetli bir tepki (refleksiyon) sresi gerekebilir. Bu gibi hallerde Y
0
/X
0
genlik oran
bilhassa verilmelidir.

4.3.1.2- En dk snmletirme tesiri iin W = 0,5 radyan/saniyedeki ve daimi
statik (% hz dm = % meyil) d = %4 deki faz geri kalma as
= 60
o
ve genlik oran Y
0
/X
0
< 6 olmaldr. Byle bir ayar, byk ulusal
ebekelerle paralel olarak alan hidrolik trbin-generatr nitelerinin
hz reglatrlerinde kullanlmaktadr.




a) zole ebeke hali iin
yerel frekans erisi;

b) Ulusal bir ebeke hali iin
yerel frekans erisi.








ekil 353- W = 0,5 radyan/saniye noktalar iin karakteristik yerel frekans erileri.

593

h
1
Y
Y Y
y

=
n
1
n
n n
X

=


4.3.2- Reglatr parametrelerinin (deikenlerinin) belirtilmesi

4.3.2.1- Geici statik

Aadaki ekil 354- de grlen geici statik (geici % hz dm = geici %
eim) d
g
nin ayar sahas srekli kademesiz veya kademeli olarak %......... ile %.........
arasnda olmaldr.

= Nisbi devir says
deiimi (187)


Y /Y
h
= Ayar servomotorunun nisbi
pozisyonu;

= Nisbi ayar deiimi;


d
g
= Geici statik (geici % hz dm
= geici % eim)


ekil 354- Geici statik karakteristik
erisi

4.3.2.2- Snmletirme

Snmletirme tertibatnn (dash-pot tertibatnn = yayl veya hidrolik amortisr
tertibatnn) zaman sabitesi olan (T
d
), srekli/dzgn/dorusal olarak veya kademeli
olarak..............san ile .................san arasnda ayarlanabilmelidir.
Snmletirme tertibatnn bu (T
d
) zaman sabitesi aadaki ekil 355- de
gsterilmi bulunmaktadr.

NOT : DIN 19226 ya gre (P) tipi hz reglatrndeki (T
d
) zaman sabitesi ihmal
edilecek kadar kk olarak kabul edilmektedir.



ekil 355-
Snmletirme tertibatnn
(dash-pot) karakteristik erisi.

T
d
= snmletirme tertibatnn
zaman sabitesi
594

n
n
n n
X
1

=
1
1
) / ( dt dx
X
T
n
=
h
Y
Y Y
y
1

=
h
Y
Y Y
y
1

=
4.3.2.3- vme verme (hzlandrma)

Hz reglatrnn ivme lme tertibatn yani ivme verme ve kumanday
hzlandrma tertibatnn (T
n
) zaman sabitesi srekli/dzgn/dorusal olarak veya
kademeli olarak.................... san ile................san arasnda ayarlanabilmelidir.

(T
n
) zaman sabitesi aadaki ekil 356- da gsterilmi bulunmaktadr. vme
lme, yani reglasyon kumandasn hzlandrma zellii, bnyesinde (D) tipi
reglasyon devresi organ bulunan hz reglatrlerine mahsus bir zelliktir.


= Nisbi devir says
deiimi;

= vme verme yani
hzlandrma oran iin
zaman sabitesi; (188)

= Nisbi ayar deiimi.


ekil 356-
Hzlandrma tertibat karakteristik erisi.

4.3.3- Reglatrn verilen kumandalara cevap verme zellii

Hz reglatrnn verilen kumandalara cevap verme zellii, yani verilen bir
kumanda sonunda reglatrn muhtelif organlarnn (rnein, pilot valfe verilen kk
bir kumanda impls sonunda ayar kanatlar kumanda servomotorunun) zamana bal
olarak hareket etme-yol alma zellikleri rakamlarla veya aadaki ekil 357- de
grld gibi grafiklerle ifade edilmelidir.

ekil 357- de grld gibi pilot sevomotor pistonu, ayar impulsunun sona ermesinden
sonra, toplam hareket kursunun % 95ine tekabl eden kursunu ...............san de tekrar
geriye gelmesi lazmdr.

Y/Y
h
= Ayar servomotoru veya pilot
servomotor pistonu nisbi
pozisyonu.

= Nisbi ayar deimesi


ekil 357-



595



4.4- Yardmc enerji kaynaklar

4.4.1- Basnl ya pompalar

- Kullanlacak ya pompas miktar;.....................................adet
- Ya pompalarnn gc; N =...............................Kw
- Her bir pompann debisi; Q =...............................m
3
/saat
- Pompalarn maksimum basma
basnc emniyet ventili vastasyla; P
d
=....................bar (kp/cm
2
) olarak belirlenmelidir.


4.4.2- Basnl ya tanklar

- Her bir nitede kullanlacak ya tank hacmi; J
0
=....................m
3

- Lzumlu ya miktar; J
r
=....................m
3

- Minumum iletme basnc; P
min
=...................bar (kp/cm
2
)
- Basncn dmesi halinde ya pompasnn
devreye girme basnc; P
e
=.....................bar (kp/cm
2
)
- Maksimum iletme basnc; P
max
=.....................bar (kp/cm
2
)

4.4.3- Basnsz ya tanklar

- Tankn hacmi;..................................... J
B
=...................... m
3

- Tanka doldurulan ya miktar;........... J

=..................... m
3



4.4.4- Basnl hava kompresrleri

- Kompresrn tipi;...................................................................................
- Kompresrn gc; N
k
=.............................kw
- Kompresrn;.............. basn altndaki debisi Q
k
=........................... m
3
/saat


4.4.5- Tehlike hallerinde ani kapama

Tehlike hallerinde trbin ayar kanatlarn ani olarak kapamak iin tek tarafl tesir
eden yay basnc/arlk/veya su basnc iin:

- Minimum kapama kuvveti:............................F
min
=.....................N (kp)
- Maksimum kapama kuvveti:..........................F
max
=....................N (kp)
- Ama kumandalar yukardaki madde 4.4.1. ve 4.4.2- de kaydedilen ya basnc ile
yaplmaldr.

596


) q (q K . T . P
1
F
t n m
y m
+
=
4.4.6- Elektriki besleme

Hz reglatrlerinde besleme geriliminin .....................Volt ve g ihtiyacnn
............Watt doru akmla veya alternatif akmla olaca ve enerji kayna olarak santral
DC. batarya sistemi veya santral AC. i ihtiya ebekesinin kullanlaca belirtilmelidir.

4.5- Reglatrn emniyet tertibatlar

- Hz reglatrnn sahip olaca emniyet tertibatnn tipi;
- Kapama sresi : ......................... .............T
fs
=.................san;
- Kapamaya balamadan nceki gecikme: T
hs
=.................san;
- Emniyet tertibatlar ile ama ve kapama hareketlerinin kademeli olarak
gerekletirilmesi halinde, bu durum diyaramlarda verilmelidir.

4.6- Kabul deneyleri

Hz reglatrlerinin kabul deneylerinin:

a) antiyede, yani santralda;

b) Fabrikada, yani imalathanede vs. gibi nerede yaplaca belirtilmelidir.

Ayrca, hz reglatrlerinin hangi standartlara gre imal edilecei de
kaydedilmelidir. Ancak, artnamelerde aksi belirtilmedike hz reglatrlerinin kabul
deneyleri IEC Test normlarna uygun olarak yaplmaktadr.


5- HDROELEKTRK SANTRALLARDA YKDEVR SAYISI
REGLASYONU OLAYININ HESAPLANMASI LE LGL BAZI KISA
BLGLER

5.1- zole ebekede veya ulusal ebekede alan bir hidrolik trbin-generatr
nitesine ait hz reglatrnn frekans cevab ifadesi

Hidrolik bir trbin-generatr nitesinin besledii ebekenin izole ebeke veya
byk ve stabil bir ulusal elektrik ebekesi olmas durumuna gre, bu hidrolik trbin-
generatr nitesinin yk-frekans reglasyonunu yapan hz reglatrnn frekans
deiikliklerine kar davranlar, yani frekans cevab deiecektir.

Aada izole ebeke veya ulusal ebeke hali iin hz reglatrlerinin frekans
cevab ifadeleri ksaca kaydedilmi bulunmaktadr.

5.1.1- zole ebekede alma hali iin


(189)

597

( )
|
|

\
|
+ +
=
t d
g
m
m
2 2
my
q K
.
T
T
. P .T p
P
F
[ ] san
N . 268
n . D . G
T
t n
2
n
2
t
m
=
[ ] san
N . 365
n . D . G
T
t n
2
n
2
g
=
( )
1/Cos .
Cos
1
T
T
g g
g g
m

+
=
( ) .G.D 1 G.D
2 2
t
+ =
[ ] 1/san
T
.W K

g
n s
=
5.1.2- Ulusal elektrik ebekesinde alma hali iin

(190)



(223) ve (224) nolu eitliklerdeki iaretlerin anlamlar:

F
my
= Frekans cevab;
T
m
= Trbin-generatr nitesinin mekaniki yol alma zaman sabitesi (san);

(191)

GD
t
2
= Trbin-generatr nitesinin toplam atalet momenti (ton.m
2
);
n
n
= Trbin-generatr nitesinin nominal devir says (dev/dak);
N
ng
= Generatrn dizayn gc (kVA)
T
g
= Generatrn mekaniki yol alma zaman sabitesi (san )

(192)

GD
2
= Generatrn atalet momenti (ton.m
2
);
n
n
= Trbin-generatr nitesinin nominal devir says (dev/dak);
N
nt
= Trbin dizayn gc (BG)

(193)


= Trbin rotoru atalet momenti iin ilave edilmesi gereken faktr;

g
= Generatrn verimi;
Cos
g
= Generatrn g faktr;
(194)

P = Laplace deikeni (Bu deikenin birimi zaman biriminin tersine eittir);
K = ebeke atalet momentinin dikkate alnmas iin bytme faktr;
q
n
= ebekenin kendi kendini regle etme faktr ad da verilen ebeke
dengeleme derecesi hissesi;
q
t
= Trbinin kendi kendini regle etme faktr adda verilen trbinin
dengeleme derecesi hissesi;
q = q
n
- q
t
q = Toplam dengeleme derecesi veya toplam kendi kendini regle etme
faktr;
= Generatr kutuplarnn salnmlarnn dairesel frekans (1/san);

(195)

598

K
s
= Senkronizasyon says;
W
n
= Nominal elektrikli dairesel frekans (1/san);
W
n
= 2 . f
n
[1/san] (196)
f
n
= ebekenin nominal frekans (1/san);
K
d
= Generatrn snmletirme (suspansiyon) says veya kendi kendini
regle etme says;

5.2- Cebri boru ve denge bacasnn reglasyon olayna etkileri

Francis tipi hidrolik trbinlerle kaplan tipi hidrolik trbinlerde ayar kanatlarnn
aklnda ve pelton tipi hidrolik trbinlerde ise pelton dzesi inesinin aklnda
meyda gelecek bir deime sonucunda cebri boruda bir basn deimesi ve basn
dalgalanmas meydana gelir. Cebri borunun salyangoz tarafnda meydana gelen bu
basn dalgalanmas (a) m/san dalgalanma hz ile cebri borunun ba tarafna doru,
yani denge bacasna-ykleme havuzuna veya baraj glne doru hareket eder.

ok byk bir deerde olan bu basn dalgalanmas hareketleri, denge bacasnn
veya ykleme havuzunun veya baraj glnn st yzeyine ulatktan sonra geri
yansyarak tekrar trbin ayar kanatlarna gelir. Basn dalgalanmas hareketleri bu
ekilde bir ileri, bir geri olmak zere snmleinceye kadar devam eder.

Bu srada cebri borunun her bir noktasnda periyodik basn deimeleri meydana
gelir. Meydana gelen her periyodik basn dalgalanmasnn sresi t = 4L / a sandir. Bu
ifadedeki (L) cebri borunun metre olarak boyunu ve (a) ise basn dalgalanmasnn
hzn (m/san) gstermektedir.

Cebri borudaki basn dalgalanmalarnn devam etmesi ve kendi kendini uyararak
beslemesi halinde basn dalgalanmalarnn mertebesi gittike byr. Cebri borulardaki
basn dalgalanmalarnn (a) hz, cebri borunun konstrktif zelliklerine gre deiir.
Hi elastik olmayan cebri borulardaki basn dalgalanmas hz a = 1 435 m/san ye
kadar ykselir. Cebri borunun elastikiyeti arttka bu deerde dme olur ve
a = 700 - 800 m/sanye kadar inebilir.

Cebri borulardaki basn dalgalanmalar, reglasyon olayn bozucu byklk
olarak etkide bulunurlar. Hele cebri borulardaki basn dalgalanmalarnn kendi kendini
besleyerek devam etmesi ve mertebelerinin artmas hallerinde reglasyon olay ok
ktleir.

Dzgn bir cebri boru aada kaydedilen karakteristik byklkler ile belirlenir:


- Alliev sabitesi
r
h
T
T
H . 2g
v . a
= = = (197)



599



- Yansma sresi ve hidroliki basn dalgalanmalarnn yar periyodu;
T
r
= 2L / a [san ] (198)

- Hidroliki dalgalanma hareketinin dairesel frekans;

h
= / T
r
= . / T
h
[1/san] (199)

- Hidroliki dalgalanma hareketi zaman sabitesi; T
h
= L . v/g . H [san] (200)

Burada; V = Cebri borudaki su ak hz (m/san)
H = Hidrolik d (m)
L = Cebri borunun toplam boyu (m)
a = Basn dalgalanmas hz (m/san)
g = 9,81 = Yer ekimi ivmesi (m/san
2
)

Alliev sabitesi (), yksek dl hidrolik tesislerde 0,1 ile 0,3 arasnda, alak
dl hidrolik tesislerde ise 10 ile 12 arasnda deimektedir. Hidroliki dalgalanma
hareketinin evresel frekans (B
h
) ise (L) cebri boru boyu ile ters orantl olarak
deimektedir.

Cebri borulardaki basn dalgalanmalarnn trbine yansmas iin r=(1-) / (1+)
refleksiyon faktrnn deeri byk nem arz etmektedir. Dk hidrolik dl ve
cebri borudaki su ak hz fazla olan hidrolik trbinler iin cebri borudan basn
dalgalanmas faktr r-1 deerinde iken yksek hidrolik dl trbinler iin bu
deer r+1 olmaktadr.

Cebri borudaki basn dalgalanmalarnn trbine yansmas faktr olan (r)
deerleri bydke reglasyon bozulmas ihtimali artmaktadr.

5.3 - nite zerinden yk atlmas olaylar esnasnda devir saysnda ve cebri boru
basncnda meydana gelen ykselmeler hakknda ksa bilgiler

Hidrolik trbin-generatr niteleri zerindeki ykn ani olarak kalkmas halinde,
hz reglatrnn, trbin ayar kanatlarnn akln maksimum bir hzla kapatmas
gerekir. Generatr zerindeki ykn ani olarak kalkmasndan sonra trbin ayar
kanatlarnn kapanmasna kadar geecek srede, ayar kanatlar arasndan geecek olan
tahrik suyunun trbin rotoruna verecei dndrme enerjisi, dner ktleyi besleyecek ve
bu durum nitenin devir saysnn ykselmesine sebep olacaktr.

Aada ekil 358- deki diyagramlar, Francis tipi bir hidrolik trbinin, ani yk
atma esnasndaki 4 ayr karakteristik erisinin zamansal seyri hakknda bir fikir
vermektedir.



600

M
T
= Trbin momenti,
M
B
= Ykleme momenti,
M
v
= Kayplar momenti.
--------------------------------------------a)




n = Devir says,
X
m
= Ani yk atmadan sonra trbin
devir saysndaki artn max
deeri
a
0
= Trbin kanat akl
--------------------------------------------b)



H = Hidrolik d,
Q = Trbin debisi,
t = Zaman.
--------------------------------------------c)






--------------------------------------------d)



ekil 358-
Trbin-generatr nitesinden
ani yk atma esnasnda moment,
devir says, debi ve hidrolik
basn deiim grafikleri.


ekil 358- deki grafiklerde grlen (t=0) annda niteye ait g kesicisine ama
kumandas verilmitir. Diyagram a) da, taranm olarak gsterilen ksm nitenin
ykleme momentini ifade etmektedir. Diyagram b) den grlecei zere, kesicinin
at (t=0) anndan itibaren nitenin devir says ykselmeye balamakta (t
m
) kadar bir
zaman sonra devir saysndaki ykselme (X
m
) deerine ulamaktadr.

ekil 358- c) deki diyagramdan grlecei zere, nite zerinden ykn ani
olarak kalkt (t=0) anndan belirli bir sre getikten sonra da trbin ayar kanatlar
601

1 1
2.T
T
X
m
s
m
+ = =
kapanmaya balamaktadr. Hz reglatrnn ve reglasyon sisteminin zelliine bal
olarak geecek bir (T
s
) kapanma mddetinden sonra da trbin ayar kanatlar akl
(a
0
=% 0) olmaktadr. Hz reglatr, nite devir says nominal devir saysna
dnceye kadar trbin ayar kanatlarn tam kapal pozisyonda tutmaktadr. Ancak,
nite devir says nominal deerine geldikten sonra ise, hz reglatr tarafndan, trbin
ayar kanatlar bota dnmeyi salayacak bir akla kadar tekrar almaktadr.

Trbin ayar kanatlarnn ani alma veya ani kapanma sreleri, ayar kanatlar
kumanda servomotorunun ama ve kapama ynleri hcrelerine basnl reglasyon ya
nakleden ya borularnn zerlerine konulacak olan basn diyaframlar veya zaman
ayar valflerinin ayarlanmas suretiyle istenen deerlere ayarlanabilirler. Ancak, bu
srelerin yani ani ama veya ani kapama srelerinin ayarlanmas esnasnda cebri
borunun konstrksyon zellii ve cebri boruda meydana gelecek ani geici basn
ykselmelerinin mertebesi ok mhim faktrler olarak nazar dikkate alnmaldr.

(X
m
) devir says ykselme miktar, trbin-generatr nitesinin mekaniki yol alma
zaman sabitesi (T
m
) ye ve hz reglatrnn ayar kanatlarn kapama sresi (T
s
) ye bal
olarak deimekte olup (X
m
) iin aadaki eitlii kaydedebiliriz;

(201)


= T
s
/ T
m
oranna eit olup, bu oran hidrolik trbinlerin zgl devir saylar ile
belirlenmektedir. ekil 359- da faktrnn, trbinin n
s
zgl devir saysna ve T
s
/ T
m
oranna gre deien, deerleri grafiklerle verilmitir.

nite zerinden ani yk kalkmas esnasnda meydana gelen (X
m
) devir says
geici ykselmesi miktarnn belirli bir deeri amamas gerekir. Bunu salamak iin,
hz reglatrnn trbin ayar kanatlarn ani kapama sresi yle ayarlanmaldr ki, hem
devir saysndaki geici ykselme belirli bir deerin zerine kmasn ve hemde cebri
borudaki geici basn ykselmesi belirli bir deerin zerine kmasn.

Genel olarak, nite zerindeki maksimum ykn ani olarak kalkmas esnasnda
devir saysnda meydana gelecek geici ykselme miktar nominal devir saysnn %15-
20 mertebesini ve cebri boruda meydana gelecek geici basn ykselmesi ise nominal
hidrolik ddeki statik basncn %30-40 mertebesini yukar gememelidir.










602

( )
0.75 ile 0.25
T
T ; san
N . 650 268
n . D . G
T ;
T
T

s
m
max
2 2
m
m
s
= = =


























zgl Devir Says n
s


ekil 359- Katsaysnn , zgl devir says n
s
e ve T
s
/T
m
oranna bal olarak
deiimi.

T
s
= Hz reglatrnn trbin ayar kanatlarn kapama sresi.
(san)
T
m
=

Trbin generatr nitesinin mekaniki yol alma sresi.
(san)


(san)

=
T
s
/
T
m

603


GD
2
= Dner ktlenin toplam GD
2
si; N
max
=nitenin maksimum gc
(BG)

Hz reglatrlerinin trbin ayar kanatlarn veya dze inesini kapatma sresi olan
T
s
sresi, trbin-generatr nitesinin dner ktlesinin byklne ve devir saysna
gre deiir.

Trbin generatr nitesinin yknn kalkmas halinde devir saysnda meydana
gelecek olan ykselmeler de T
s
kapama sresi ile bantl olup, deerleri, aadaki 56
numaral izelgede kaydedildii gibidir.

ZELGE- 56
Trbin gcndeki deimeler Devir saysnda msaade edilen deimeler
Trbin tam yknn % 25i % (2n -3n) kadar.
Trbin tam yknn % 50si % (4n - 8n) kadar.
Trbin tam yknn % 100 % (10n -18n) kadar.

Hz reglatrnn kapama sresi T
s
genellikle, T
s
= (0,25-0,75) . T
m
(san)
kadardr.

Hz reglatrnn T
s
kapama sresinin ksaltlmas halinde cebri boruda meydana
gelebilecek olan ani geici basn ykselmelerinin mertebesi artar. Cebri borudaki ani
geici basn ykselmelerinin deerinin ok yksek olmas halinde cebri borunun hasar
grmemesi iin cebri borunun kaln etli elik salardan yaplmas gerekir. Bu durum
cebri borunun tesis maliyetinin ok yksek olmasna neden olur. Bu sebepledir ki hz
reglatrnn ayar kanatlarn kapama sresi T
s
= 1,5 (san)den daha kk seilmez.

Bu yzden, nitenin GD
2
deerinin bymesi ile T
m
= T
s
/ (0,25-0,75) deerinin
uygunluunun salanmas gerekir. GD
2
deeri istenen seviyeye kmayan nitelere
volant ilavesi yoluna gidilir.












604









BLM XV

MTCHEL / BANK TP ZEL
HDROLK TRBNLER VE SU
ARKLARI HAKKINDA KISA BLGLER












605

BLM XV- MTCHELBANK TP ZEL SU TRBNLER LE SU
ARKLARI HAKKINDA KISA BLGLER

1- MTCHEL-BANK TP ZEL SU TRBNLER

1.1- Genel Aklamalar

1903 ylnda Avusturyal mhendis M. Mitchel tarafndan kefedilen ve daha
sonra da 1917-1919 arasnda macar profesr Donat Banki tarafndan gelitirilen zel tip
trbinlerin basit prensip emas aadaki ekil 324 a- ve b- de gsterilmi
bulunmaktadr. Bu eklin tetkikinden grlecei gibi d ap D
1
ve i ap D
2
olan ii
bo bir tambur evresine dizilmi olan kanatklara ilk nce 1 noktasnda C
1
hz ile
girmekte olan su 2 noktasnda kanad C
2
hz ile terk etmekte ve sonra da baka bir
kanada 3 noktasnda C
3
hz ile girerek bu kanad da 4 noktasnda C
4
hz ile terk
etmektedir.

Trbin rotoru grevini yapan bu tamburun, tambur evresine dizilmi olan
kanatlarn ve bu kanatlarnn ak ekilleri aadaki ekil 360- da gsterilmitir.



ekil 360- Mitchel-Banki tipi zel su trbininin basit prensip emas.


ekil 361- de Mitchel-Banki tipi zel su trbininin demonte edilmi bir
vaziyetteki perspektif bir genel grn ve muhtelif paralar grlmektedir.


606


1= Su giri borusu;
2= Su debisi ayar kanatlar;
3= Trbin rotoru;
4= Yataklar;
5= Trbin kapa;
6= Emme borusu
= Ayar kanatlarnn aklk
deiim as;

ekil 361- Mitchel-Banki tipi zel su trbininin demonte edilmi haldeki genel
perspektif grn.


Mitchel-Banki tipi hidrolik trbinler 300 PS ye kadar kk su gleri iin ve
1 mden 300 mye kadar dlerdeki 3 m
3
/sanye kadar kk su debileri iin ve
genellikle ky deirmenlerinde, ky elektriklenmesine ynelik ok kk hidrolik
santrallarda, orman ii kylerindeki kereste bime atlyelerinin tahrikinde, tarm
iletmelerinin aydnlatma ve stlmasnda kylerdeki kk atlyelerin i tezgahlarnn
iletilmesinde kullanlmaktadrlar.



607

) C (C . U H . g .
4 u 1 u 1
=
1.2- Mitchel-Bank tipi zel su trbinleri ile ilgili teorik esaslar

Mitchel-Banki tipi zel trbinlerle ilgili teorik esaslar ekil 360 b- den ve
aadaki ekil 362- den yararlanlarak kaydedilecektir.






ekil 362-

Mitchel-Banki tipi
zel trbinlerin rotor
kanatlarnn giri ve
klarndaki su hzlar
genleri.








ekil 360 b- de grld gibi suyun rotor kanatlarna ilk giriteki
1
giri as
genellikle
1
= 150
o
olarak, suyun bu kanattan ktaki
2
k as ile dier kanada
giriteki
3
giri as
2
=
3
= 90
o
olarak ve suyun ikinci kanattan ktaki as

4
= 30
o
olarak seilirler. Ayrca, D
2
ap D
1
apnn 2/3 olarak seilmektedir.
D
2
=2/3 . D
1

Eulerin trbin denklemi ifadesine gre:

U
1
=U
4
, U
2
=U
3
ve C
2
C
3
olduundan Mitchel-Banki tipi trbinin denklemini aadaki
gibi kaydedebiliriz. (202)


ekil 360 b- ve 362- de ki su hz genlerinden yararlanlarak aadaki
geometrik banty yazabiliriz;



4 4 4 4 u 1 1 1 1 u
Cos . W - U C ; .Cos W - U C = =
4 4 3 4 4 2 1 4 4 3 4 4 2 1
2.Kademe
u4 4 u3 3
1.Kademe
u2 2 u1 1
.C U .C U .C U .C U H . g . + =
608

[ ] m / san
1,732
.g
H
U
U
1
1
= =
[ ] /san m arc
.

2
D

.
B
.
C Q
3
1
1 m
1
=
[ ] /san m arc
.
D
.

D
B

.

4
U
Q
3 2
1
1
1 1

|
|

\
|
=
1
1
1
D
B

.
0,85 Q =
arc
.
D
B

.
4
U
H . D
Q
Q
1
1
1
2
1
1 |
|

\
|
= =
Ayrca, W
1
= W
4
= U
1
kabul edilerek aadaki ifade yazlabilir.


Cos
1
= 150
o
= - 0,866 ve Cos
4
= 30
o
= + 0,866 olduundan;

.g.H = 1,732.U
1
2
(203)

H = 1m hidrolik d iin birimsel evresel hz;

(204)

Hidrolik verim =0,82 alndnda
1,732
9,81 . 0,82
U1 =
1 U =2,16 m / san dir.

Birim devir says n
1
= 1 U . 60 / = 2,16 . 19,1 = 41 dev/dak dr.

Mitchel-Banki tipi trbinlerin rotor tamburu boyu B, suyun giriindeki yay boyu
arc
.
2
D
1
olduuna gre enerjinin sreklilii ifadesinden yararlanlarak Q su debisini
hesaplayabiliriz;

(205)


C
m1
=W
1
.Sin
1
ve
1
= 150
o
de C
m1
= U
1
/2 olduundan;


(205a)

Birim su debisi;

Su giri ksm yay as = 90
o
olarak tertiplendiinde arc = / 2 ve 1 U = 2,16
m/san olacaktr.

Bu duruma gre birim su debisi ifadesini aadaki gibi kaydedebiliriz:

(206)

B
1
/D
1
oran su debisine gre deiir ve debi arttka B
1
/ D
1
= 3,5 deerine yaklar.


) Cos Cos ( U ) .Cos U U Cos . U (U . U H . g .
4 1
2
1 1 1 1 1 1 1 1
+ = + =
609

/D B 125. 0,82 . D / B . 0,85 3,65.41. n
1 1 1 1 s
= =
35 0 ,0, U
.

H
0,118
H
h h 2
1
2 1
+ =

( )
2 u 2 1 u 1 2 1
C . R C . R
.

g

.
Q M =

( ) .C R .C R
.

g

.
Q M
4 u 4 3 u 3 4 3
=

1 4 3 2 1 2
R R ve R R ; R
3
2
R = = =
Metrik sisteme gre zgl devir says ifadesi; n
s
= 3,65 . n
1
. . Q
1
olduundan
Mitchel-Banki tipi zel trbinler iin n
s
zgl devir says ifadesi aadaki gibi
yazlabilecektir:

(207)

Ancak, imal edilen Mitchel-Banki tipi zel tip trbinlerin zgl devir saylar
genellikle aada kaydedilen deerler arasnda deimektedir.

n
s
= (75 ile 120) .
1 1
D / B (207a)

1.3- Birinci kademeli st basn etkisi

Suyun rotor kanatlarna ilk giriten sonraki bal k hz W
2
= 3 /4 U
1
alnarak
ve Bernoulli denkleminden yararlanarak ekil 360- b deki 1 noktas ile 2 noktas aras
iin aadaki ifadeyi yazabiliriz.
Yukardaki btn byklkler H = 1 m birim yksekliine irca edilecek ve birinci
kademedeki zgl kayplar
1-2
= h
v1-2
/ H = 0,035 olarak kabul edilecek olursa:

ifadesi elde edilecektir.

1 U = 2 . 16 m/san olduundan h
1
-h
2
/ H = 0,063 deeri elde edilecektir. Bu duruma
gre emre amade iletme basncnn % 6,3 rotora st basn etkisi yapmaktadr.
Kk W
2
deerlerinde ve rotordan ok debide su gemesi halinde h
1
-h
2
= 0 olur ve
rotor eit basnl bir rotor olarak alr.

Rotorun ikinci kademesindeki 3-4 noktalar arasnda bir denge meydana geldii
iin st basn etkisi ortadan kalkmaktadr.

1.4- Her iki kademedeki gler ve kademedeki oranlar

Moment ifadesine gre 1-2 noktalar arasndaki 1. kademeden alnan moment ile
3-4 noktalar arasndaki 2. kademeden alnan moment ifadeleri aada kaydedilmitir.

(208)
(209)


olduundan;

2 v
2 2 2
2
2
1
2 1
h
2g
W W
2g
U U
h h

=
1
1 2
2 1 v
2
1 2 1 1 2 1 2 1 1
h U . 0,118 h h ; U
3
2
U ; U
4
3
W ; U W

+ = = = =
610


.C R C . R
3
2
.C R
3
2
.C R
N
N
M
M
4 u 1 3 u 1
2 u 1 1 u 1
4 3
2 1
4 3
2 1

= = =

\
|
=
2 u 1 1 u 1 2 1
.C R
3
2
.C R
.
g

.
Q M
|

\
|
=
4 u 1 3 u 1 4 3
.C R .C R
3
2

.
g

.
Q M

(208a)

(209a)

(210)


Mitchel-Banki tipi zel trbinler iin, 1.2- ve 1.3- maddelerde kaydedilen
deerler ile, kademelerden alnan gler arasndaki oran deeri olarak = 4,6 deeri
elde edilecektir.

Bu duruma gre ekil 360 b- de grlen 1-2 noktalar arasndaki 1. kademeden
alnan g, 3-4 noktalar arasndaki 2. kademeden alnan gcn 4,6 kat mertebesinde
olmaktadr.

1.5- Yapl ekilleri ve ana paralar

Mitchel-Banki tipi zel trbinler ekil 361- de grld gibi su giri borusu, su
debisi ayar kanatlar, trbin rotoru, trbin rotoru aft yataklar, trbin kapa ve emme
borusu gibi paralardan meydana gelmektedir. Su debisi ayar kanatlar, kk ve basit
bir hz reglatr vastasiyle ayarlanabildii gibi el ile de ayarlanabilir.

Mitchel-Banki tipi hz reglatrlerinin btn paralar elik salardan kaynak
konstrksyonlu olarak imal edilebilmektedirler.

Aadaki ekil 363- de Mitchel-Banki tipi zel su trbini ile donatlm kk
bir hidroelektrik santraln basit prensip emas gsterilmi bulunmaktadr.

ekil 363 a-
Mitchel-Banki tipi
su trbinli bir
hidroelektrik
santraln basit
emas

1 = Trbin,
2 = Gei paras,
3 = Dirsek ,
4 = Cebri boru,
5 = Trbin temeli,
6 = Kay volan,
7 = D yatak,
8 = nce zgara,
9 = Teressbat
boaltma kapa.
611


ekil 363 b- stten grn emas.

1.6- Mitchel-Banki tipi trbinlerin iletme durumlar

Mitchel-Banki tipi zel trbinlerin rotorlar, ekil 364- de ematik olarak
gsterildikleri gibi, 1/3, 2/3 ve 3/3 su debilerinde en yksek verimle altrlabilecek
ekilde blmeli olarak imal edilmektedirler. Ayn ekilde, trbin rotoruna su giriini
yneltip debisini ayarlayan ayar kanatlar da 1/3, 2/3 ve 3/3 su debilerini geirecek
ekilde blmeli olarak imal edilirler.

Su debisi ok azaldnda 1/3 su debisini geirecek olan blmeler, su debisi biraz
arttnda 2/3 su debisini geirecek olan blmeler ve su debisi iyice arttnda da 3/3 su
debisini geirecek olan her iki blme almak suretiyle trbinin her ykte en yksek
verimle altrlmas salanm olur. Aadaki ekil 364- de Mitchel-Banki tipi zel
trbinlerin verim erileri gsterilmi bulunmaktadr.







ekil- 364

1/3, 2/3 ve 3/3 su debileri iin ayar
kanad ve trbin rotoru blmeli
olarak yaplm olan Mitchel-Banki
tipi trbinlerin verim erileri.







612

1.7- Mitchel-Banki tipi zel trbinlerle kk gl Francis tipi hidrolik
trbinlerin karlatrlmas

Aadaki ekil 365- de grld gibi 0,60 nominal debiye kadar, daha kk
debilerde alma esnasnda Mitchel-Banki tipi trbinlerin verimleri kk gl
Francis tipi trbinlerin veriminden daha byk olmaktadr. 0,60 nominal debiden sonra
da kk gl Francis tipi trbinlerin verimleri Mitchel-Banki tipi zel trbinlerin
veriminden daha byk olmaktadr. Bu duruma gre zerinde kk gl bir
hidroelektrik santral tesis edilecek olan bir kk akarsuyun debisi, senenin ok byk
bir blmnde 0,60 nominal debiden daha aa deerlerde ise bu kk hidroelektrik
santrallarda kk gl Francis tipi trbin kullanlmas yerine Mitchel-Banki tipi zel
trbinin kullanlmas daha uygun olacaktr.




ekil 365-
Mitchel-Banki tipi zel
trbinlerin verimi ile kk
gl Francis tipi trbinlerin
veriminin karlatrlmas.

_________Mitchel-Banki tipi
trbin verimi,


------------ Francis tipi kk
trbin verimi.





2- SU ARKLARI

Modern su trbinlerinin gelimesi ile su arklar nemlerini yitirmilerdir. Fakat
ok snrl da olsa baz kullanlma yerleri bulunmaktadr.

Su arklar ok amurlu ve pis sulardan da enerji elde edilmesi ve
konstrksiyonlarnn ok basit olmas yannda iletme ve bakm iin fazla bir masraf ve
bilgi gerektirmemesi nedeniyle ky deirmenlerinde kullanlmaktadr.

Su arklar ile herhangi bir Q debisindeki bir dere suyundan basit bir kanal ile elde
edilebilecek bir d ile bir mekanik enerjinin elde edilmesi ve bu mekanik enerji ile de
kylerin un deirmenlerinin veya aa kesme, bime, rendeleme gibi i makinalarnn
altrlmas mmkndr.
613

Su arklarnda (h
1
-h
2
) geodezik d farkndan yararlanlr ve bir g elde
edilebilir. Geodezik d farknn 0,1-12 m arasnda herhangi bir deere sahip olmas ve
su debisinin 5- 0,05 m
3
/san arasnda herhangi bir deere sahip olmas hallerinde bile su
arklarndan yararlanlarak bir g elde edilebilir.

Su arklarnn devir saylar genellikle 2-12 dev/dak, baz dlerde ise 100-150
dev/dak arasnda deiir. Byle kk devir saylarnn ykseltilmesi iin basit bir
anzuman kullanlabilir.

Su arklarnn verimleri 0,30-0,80 arasnda deiir. Su arklarnn imalinde aa
yerine elik malzeme kullanlmas ve imalatn titizlik gsterilerek yaplmas halinde
0,80 gibi yksek verimler elde edilebilir.

Su arklar, suyun arka giri ekline gre stten su alan arklar, alttan su alan
arklar ve ortadan su alan arklar olmak zere 3e ayrlr. Aada bu arklarla ilgili
basit prensip emalar ile baz ksa bilgiler verilmitir.

2.1- stten su alan arklar

Hidrolik dnn H'=3-12 m arasnda ve su debisinin Q = 0,05-1 m
3
/san arasnda
olas halinde kullanlrlar. Bu tip su arklarnn basit bir prensip emas aadaki ekil
366- da gsterilmitir.




ekil 366-
stten su alan bir
su arknn basit
prensip emas.

O = st su kanal,
U = Alt su kanal,
H = Hidrolik d,
Z = arkn kanat says,



V
0
1 m/san kadar olup C
1
= 2-3 m/san;
h
0
0,17-0,45 m; h
f
= 0,2-0,5 m olarak alnabilir.
ark ap; D
1
=H' h
0
h
z
h
f
=H (h
0
+ h
z
+ h
f
) dir.

|
|

\
|
=
2g
V
2g
C
. 1,1 h
2
0
2
1
o
614

Bu eitlikten ark ap, D
1
= 2,5-10,5 m arasnda seilebilir. arkn evresel hz
U
1
=1,5-2 m/san ve devir says ise, n = 16-3 dev/dak olarak alnabilir.

ark derinlii, a = 0,24-0,5 m olarak alnr ve arkn genilii Q su debisine gre
tayin edilir. ark geniliinin tayini iin her bir metre kanat derinliinin 0,1-0,2 m
3
/san
su harcad kabul edilir.

st kanaldan arka intikal eden su demetinin b
0
genilii, arkn b geniliinden
0,2-0,4 m kadar daha kk seilir. Su demetinin yksekliine d
0
diyecek olursak
Q = a
0
. b
0
.C
1
eitliinden a
0
= Q / b
0
.C
1
(m) olarak hesaplanr.

Bu tip su arklarndaki verim = 0,60-0,80 arasndadr.

2.2- Ortadan su alan arklar

ekil 367- Ortadan su alan bir
arkn basit prensip emas.

O = st kanal,
U = Alt kanal,
H = Hidrolik d,
L = Su ynlendirici kanallar.

Kullanlma ykseklii, H'=1,5-5 m;
kullanlma debisi, Q=0,3-3 m
3
/san

D
1
=H' + 3,5 m 5-8,5 m.
evresel hz, U
1
= 1,6-2,2 m
3
/san,
Devir says, n= 8-3 dev/dak,
a = 0,4-0,8 m; b = su demeti genilii kadar;
Her bir kanadn tkettii su miktar 0,3-0,7 m
3
/san;
a
1
= 0,15-0,45 m; = 0,60-0,78 kadardr.

2.3- Alttan su alan arklar

ekil 368- Alttan su alan bir arkn
basit prensip emas.

Kullanma ykseklii, H' = 0,4-3 m;
Kullanma debisi, Q = 0,2-5 m
3
/san;
ark ap, D
1
= 4 H'-3 H' ;
Yani, D
1
= 2-9 m;



evresel hz U
1
=12-2 dev/dak; a = (D
1
/2)-(D
1
/3) arasnda, yani a = 0,4-2,5 m;
a
1
= 0,3-1,0 m; verim = 0,60-0,75 arasndadr.
615

2.4- Su arklarnn yerine trbinlerin kullanlmas










ekil 369-





Ortadan su alan bir arkn yerine Francis tipi kk bir trbinin kullanlmas.
H = 4,15 m; N =15 BG ; n = 310 dev/dak











ekil 370-









Alttan su alan bir ark yerine Francis tipi kk bir trbinin kullanlmas.
H = 1,8 m; N = 20 BG; n = 125 dev/dak





616








BLM XVI

HDROLK TRBN / GENERATR
NTELERNN BAZI NEML
MEKANK PARALARININ MALATI
VE MONTAJI ESNASLARINDA
UYGULANMASI GEREKEN KALTE
KONTROLLARI HAKKINDA KISA
BLGLER










617

BLM XVI- HDROLK TRBN-GENERATR NTELERNN BAZI
NEML MEKANK PARALARININ MALATI VE
MONTAJI ESNALARINDA UYGULANMASI GEREKEN
KALTE KONTROLLARI HAKKINDA KISA BLGLER


Bu blmde, hidrolik trbin-generatr nitelerinin baz nemli mekanik
paralarnn her birinin imalat ve montaj aamalarnda yaplmas gereken kalite
kontrollar ayrntl bir ekilde aklanmayp sadece yaplmas gereken kalite kontrol
testlerinin isimleri kaydedilmekle yetinilecek, ancak nemine binaen trbin rotoru ile
ilgili kalite kontrollar biraz daha ayrntl aklanmaa allacaktr.


A- TRBN VE YARDIMCI TEHZATINA AT BAZI PARALARIN
MALATI ESNASINDA YAPILMASI GEREKEN KALTE
KONTROLLARI


1- TRBN ROTORU

1.1- Malzeme uygunluk kontrollar,

1.1.1- Dkm esnasnda alnan numunelerden ve dkmden sonra paralardan alnacak
talalardan yaplacak kimyasal analiz testleri (ekil 371 ve izelge 57- ye uygun
olarak),

1.1.2- Dkm esnasnda alnan numunelerle mekanik zellikleri tesbit kontrollar (ekil
371 ve izelge 57- ye baknz !);

- Akma snrn tesbit deneyi,

- ekme mukavemeti deneyi,

- % Uzama deneyi,

- % Kesit daralmas deneyi,

- Bkme deneyi,

- Sertlik lme deneyi,

- entik darbe mukavemeti deneyi,

ekil 371- de grlen 1, 2 ve 3 nolu paralarn numuneleri ile yaplan kimyasal
analiz kontrollar ile mekaniksel zellikleri tesbit iin yaplan deneylerin sonular
izelge 57- deki gibi bir izelgeye kaydedilmelidir.

618





1.2- Trbin rotorunun paralar ilendikten sonra yaplacak tahribatsz kalite kontrol
muayeneleri (ekil 372- ve ekil 373- e uygun olarak);

1.2.1- Manyetik kontrollar,

1.2.2- Renkli zel boya ile kontrollar,

1.3- Kanatlar st ve alt gvdelere kaynak edildikten sonra kaynak blgelerinin 1.2.1- ve
1.2.2- de kaydedilen metodlarla ekil 374- e uygun olarak kontrollar,

1.4- Trbin rotoru ana llerinin ekil 375- teki prensip emasnda grld gibi
kontrolu ve sonularnn 58 nolu rnek izelgeye benzer bir izelgeye
kaydedilmesi.

1.5- Trbin rotoru kanatlarnn profillerini lme yerlerinin ekil 376- daki prensip
emasnda grld gibi belirlenmesi ve I-I, II-II, III-III kesitlerine ait profillerin
ilgili kesitlere ait, ekil 377- deki prensip emasnda grlen ablonlara benzer,
ablonlarla kontrol edilmesi.

1.6- Rotor kanatlarnn su k aralklarnn llecei yerlerin ekil 378- deki prensip
emasnda grld gibi tesbit edilmesi ve a
0
su k aralklarnn llerek
sonularnn 60a- da ki rnek izelgeye benzer bir izelgeye kaydedilmesi.

1.7- Rotor kanatlarnn su giri aralklarnn ekil 379- daki prensip emasndaki
grlen yerlerden llmesi ve sonularn izelge 61- deki gibi bir izelgeye
kaydedilmesi.

1.8- Rotorun yzeylerinin ekil 380- deki prensip emasnda grlen blgelerinin
przllk kontrolunun yaplmas ve sonularn izelge 62- deki gibi bir
izelgeye kaydedilmesi.

1.9- Rotor, trbin kapa ve ayar kanatlarnn atelyede geici montajnn ekil 381-
deki prensip emasnda grld gibi yaplarak A,B ve C gibi dnme boluklar
kontrollarnn yaplmas ve sonucun izelge 63- e benzer bir izelgeye
kaydedilmesi.

1.10- Rotorun ekil 382- deki prensip emasnda grld gibi statik balans
kontrolunun yaplmas ve gerekiyorsa statik balansnn yaplmas.

1.11- Gerekiyorsa rotorun dinamik balans kontrolu ile ayarnn yaplmas.


619


ekil 371- Hidrolik trbin rotorunun kimyasal analiz ve mekaniksel kontrol
deneyleri yaplacak ksmlarn gsterir ema.


620



ZELGE 57- Trbin rotorunun kimyasal analiz ve mekaniksel deneylerinin
sonularnn kaydedilecei rnek izelge.
621


ekil 372- Francis tipi trbin rotoru manyetik muayene ile kalite kontrolu prensip
emas.


622



ekil 373- Francis tipi trbin rotorunun liguid penetrant boya ile kalite kontrolu prensip
emas.

623



ekil 374- Francis tipi trbin rotoru kaynak yerlerinin manyetik tozlar ve zel renkli
sv boyalarla kalite kontrollarna ilikin prensip emas.
624



ekil 375- Francis tipi trbin rotoru ana llerinin kontrolu prensip emas ve ana
ller izelgesi.
625



ekil 376- Francis tipi trbin rotoru kanatlarnn profillerini lme yerlerinin
belirlenmesi prensip emas.
626


ekil 377- Francis tipi trbin rotoru kanatlarnn profillerini kontrol ablonu prensip
emas.

627



ZELGE 59- Francis tipi trbin rotoru kanatlarnn profillerini kontrol ablonlarnn
llerinin kaydedilecei rnek izelge.
628



ekil 378- Francis tipi trbin rotoru kanatlarnn su k aralklarnn llecei
yerlerin belirlenmesi prensip emas.

629


ZELGE 60- Francis tipi trbin rotoru kanatlarnn su k aralklar lleri
izelgesi ile bu llerin yerlerini belirtir izelge.

630



ekil 379- Francis tipi trbin rotoru kanatlarnn su giri aralklarn lme yerleri
prensip emas ve su giri aralklar lleri rnek izelgesi.

631



ekil 380- Francis tipi trbin rotorunun przllk kontrolu prensip emas.


632



ZELGE 62- Francis tipi trbin rotorunun przllk kontrolu sonularna ait rnek
izelge.
633



ekil 381- Francis tipi trbin rotoru dnme boluklarnn kontrolu prensip emas ve
kontrol sonularnn kaydedilecei rnek izelge.

634












































ekil 382- Francis tipi trbin rotorunun statik balans kontrolu prensip emas.



635

2- TRBN AFTI

2.1- Malzeme uygunluk kontrollar,

2.1.1- Kimyasal analiz kontrollar (dkm esnasnda ve dkmden sonra)

2.1.2- Dvme ileminden sonra ve sl ilemlerden sonra mekanik zellikleri tesbit
kontrollar,

- Akma snr mukavemetini tesbit deneyleri,
- ekme mukavemetini tesbit deneyleri,
- % Uzama miktarn tesbit deneyleri,
- % Kesit daralmas miktarn tesbit deneyleri,
- Bkme deneyleri,
- Sertlik tesbit deneyleri,
- entik darbe mukavemetini tesbit deneyi,

2.2- aftn kaba ilemi sonunda tahribatsz muayeneler,

2.2.1- Manyetik toz metodu ile klcal atlak, boluk, laminasyon kontrollar,

2.2.2- Ultrasonik metotla klcal atlak, boluk, laminasyon kontrollar,

2.3- nce ileme bittikten sonra 2.2.1- ve 2.2.2- de kaydedilen kontrollarn tekrar.

2.4- nce ileme sonunda l kontrollar,

2.5- nce ileme sonunda kaplin yzeylerinin paralellik kontrollar.

3- TRBN SALYANGOZU VE SABT KANATLAR EMBER

3.1- Kullanlan sa plakalarn kimyasal analiz kontrollar.

3.2- Kullanlan sa plakalarnn mekaniksel zelliklerini tesbit deneyleri,

3.3- Kullanlan sa plakalarn kalnlk kontrollar,

3.4- Kullanlan sa plakalarn kaynak ileminden nce ultrasonik kontrollar,

3.5- Kaynak yerlerinin radiografik kalite kontrollar,

3.6- Kaynak yerlerinin ultrasonik kalite kontrollar,

3.7- Kaynak yerlerinin liguid penetrant ile kalite kontrollar,

3.8- Salyangozun ve sabit kanatlarn ana boyutlarnn l kontrollar,

636


4- TRBN AYAR KANATLARI

4.1- Malzeme uygunluk kontrollar,

4.1.1- Ayar kanatlarnn dkmnden veya dvlmesinden yada kaynak ileminden
sonra kimyasal analiz kontrollar,

4.1.2- Ayar kanatlarnn dkmnden veya dvlmesinden yada kaynak ileminden
sonra mekaniksel zelliklerini tesbit deneyleri,

4.2- Ayar kanatlarnn kaba ilenmesi sonunda ve ince ilenmesi sonunda manyetik,
ultrasonik ve liguid penetrant metotlar ile kalite kontrollar,

4.3- Ayar kanatlarnn ince ilenmesi sonunda profil kontrollar,

4.4- Ayar kanatlarnn ince ilenmesi sonunda l kontrollar,

5- TRBN KAPAI

5.1- Kullanlan sa plakalarn kaynak ilemlerinden nce malzeme uygunluk
kontrollar,

5.2- Kullanlan sa plakalarn kaynak ilemlerinden nce ultrasonik kontrollar,

5.3- Kaynak ilemlerinden sonra kaynak yerlerinin ultrasonik ve liguid penetrant
metodlar ile kalite kontrollar,

5.4- Isl ilemler sonunda kapan tornalanmasndan sonra l kontrollar,

6- AYAR KANATLARI KUMANDA EMBER

Madde 5.1-, 5.2-, 5.3- ve 5.4- de kaydedilen kontrollar,

7- TRBN KILAVUZ YATAI GVDES

Madde 5.1-, 5.2-, 5.3- ve 5.4- de kaydedilen kontrollar,

8- AYAR KANATLARI SERVOMOTORLARI

Madde 5.1-, 5.2-, 5.3- ve 5.4- de kaydedilen kontrollar ve hidrostatik basn deneyi
kontrollar,

9- SALMASTRA KUTUSU

Madde 5.1-, 5.2-, 5.3- ve 5.4- de kaydedilen kontrollar,

637

10- TRBNN ATELYE MONTAJI KONTROLU

Trbin kapa, ayar kanatlar, ayar kanatlar kumanda emberi, klavuz yatak gvdesi,
ayar kanatlar kollar, ayar kanatlar servomotorlar vs. gibi paralarn atlyede geici
montajnn yaplarak gerekli markalama ve kontrollarn yaplmas.

11- KELEBEK VANA GVDES

Madde 5.1-, 5.2-, 5.3- ve 5.4- de kaydedilenlere benzer kontrollar,

12- KELEBEK VANA MERCE

Madde 5.1-, 5.2-, 5.3- ve 5.4- de kaydedilenlere benzer kontrollar,

13- BASINLI YA TANKI

Madde 8- de kaydedilen tm kalite kontrollar,

14- SALYANGOZ TEST KAPAI LE KELEBEK VANA TEST KAPAI

Her iki kapak iin de madde 5.1-, 5.2-, 5.3- ve 5.4- de kaydedilen kalite kontrollar
uygulanr.

15- KELEBEK VANANIN ATELYE MONTAJI KONTROLU

Kelebek vanann imalat sonunda atelyede geici montaj yaplarak gerekli l
kontrollar ve hidrostatik basn deneyi kontrollar yaplr.

16- HIZ REGLATR

Hz reglatrlerinin paralarnn imalat bittikten sonra atelyede geici montaj
yaplarak reglatr test standna balanr ve iletme halini temsil eden tm fonksiyonel
testlere tabi tutulur ve gerekli n ayarlar yaplr.

B- GENERATRLERE AT BAZI MEKANK PARALARIN MALATI
ESNASINDA YAPILMASI GEREKEN KALTE KONTROLLARI

1- GENERATR AFTI

Daha nce blm A- madde 2- de trbin aft iin uygulanan tm kalite kontrollar
generatr aft iin de aynen uygulanr.

2- GENERATR STATORU GVDES (KARKASI)

2.1- Kullanlan sa plakalarn kimyasal analizler ve mekaniksel deneylerle malzeme
uygunluunun belirlenmesi kontrollar,
2.2- Kullanlan sa plakalarn kaynak ilemleri ncesinde ultrasonik kalite kontrollar,
638

2.3- Kaynak ilemleri sonunda btn kaynak yerlerinin %100 orannda liguid penetrant
metodu ile kalite kontrollar,

2.4- Isl ilemler sonunda yaplacak tornalama ileminin sonunda geici montajn
yaplarak ovallik kontrollar ile l kontrollar,

3- GENERATR ROTORU GBE (NVES)

3.1- Kullanlan sa plakalarn malzeme uygunluunun belirlenmesi iin kimyasal
analizleri ile mekaniksel zelliklerini tesbit deneyleri,

3.2- Kullanlan sa plakalarn kaynak ilemleri ncesinde ultrasonik kalite kontrollar,

3.3- Kaynak ilemleri sonunda btn kaynak yerlerinin %100 orannda manyetik ve
liguid penetrant kalite kontrollar,

3.4- Isl ilemler sonunda yaplacak tornalama ilemlerinden sonra ovallik ve l
kontrollar,

4- TAIYICI YATAK GVDES
Madde 3.1-, 3.2-, 3.3- ve 3.4- de kaydedilen btn kalite kontrollar,

5- TAIYICI YATAK KPRS
Madde 3.1-, 3.2-, 3.3- ve 3.4- de kaydedilen btn kalite kontrollar,

6- KILAVUZ YATAK GVDES
Madde 3.1-, 3.2-, 3.3- ve 3.4- de kaydedilen btn kalite kontrollar,

7- KILAVUZ YATAK KPRS
Madde 3.1-, 3.2-, 3.3- ve 3.4- de kaydedilen btn kalite kontrollar,

8- ROTORU KALDIRMA BOYUNDURLUU (BOMU)
Madde 3.1-, 3.2-, 3.3- ve 3.4- de kaydedilen btn kalite kontrollar ile sl ilem
sonunda yaplacak l kontrollar ve arlk deneme kontrolu,

C- MONTAJ ESNASINDA YAPILACAK KALTE KONTROLLARI

1- Trbin salyangozunun santraldaki montaj esnasnda yaplan tm kaynak yerlerinin
%100 orannda radiografik ve liguid penetration kontrollar;

2- Salyangozun hidrostatik basn kontrollar;

3- Soutma suyu boru donanmlarnn hidrostatik basn kontrollar;

4- Yalama ya boru donanmlarnn hidrostatik basn kontrollar;

5- Reglasyon ya boru donanmlarnn hidrostatik basn kontrollar.
639









BLM XVII

HDROLK SANTRAL TESSLERNN
MONTAJI VEYA BYK REVZYON
SONRASI DEVREYE ALINMASI N
YAPILMASI GEREKEN TESTLER VE
DENEYLER HAKKINDA KISA BLGLER










640

BLM XVII- HDROLK SANTRAL TESSLERNN MONTAJI VEYA
BYK REVZYONU SONRASI DEVREYE ALINMASI N
YAPILMASI GEREKEN TESTLER VE DENEYLER
HAKKINDA KISA BLGLER

A- NTE ALITIRILMADAN NCE TNEL VE CEBR BORU BO KEN
YAPILMASI GEREKEN KONTROLLER, AYARLAR VE TESTLER

1- TRBNLER VE YARDIMCI TEHZATI

1.1- Trbin rotoru merkezleme durumunun kontrolu ve ayarlanmas.

1.2- Trbin aft dikeyliinin kontrolu ve dikeylik ayarnn yaplmas.

1.3- Trbin rotoru dnme boluklarnn kontrolu.

1.4- Ayar kanatlar alt ve st boluklar ile ayar kanatlarnn birbirine temas eden
yzeyleri aras kleranslarnn kontrolu ve ayarlanmas.

1.5- Ayar kanatlar servomotoru kursunun ve ayar kanatlar aras aklk miktarlarnn
kontrolu ve ayarlanmas.

1.6- Hz reglatrnn ayar kanatlarn ama ve kapama srelerinin kontrolu ve
gerekli ayarlamalarn yaplmas.

1.7- Kelebek vanann alma ve kapanma srelerinin kontrolu ve gerekli ayarlamalarn
yaplmas.

1.8- Reglasyon sistemi basnl ya pompalarnn devreye giri ve devreden k
basnlarnn kontrolu ve gerekli ayarlamalarn yaplmas.

1.9- Reglasyon sistemi basnl hava kompresrlerinin devreye giri ve devreden
k basnlarnn kontrolu ve gerekli ayarlamalarn yaplmas.

1.10- Basnl hava sistemleri boru donanmlarnn hava szdrmazlk kontrollarnn
yaplmas.

1.11- Soutma suyu sistemleri boru donanmlarnn szdrmazlk kontrollarnn
yaplmas.

1.12- Basnl reglasyon ya boru donanmlarnn szdrmazlk kontrollarnn
yaplmas.

1.13- Btn kablo balantlarnn kontrollarnn ve fonksiyonel testlerinin yaplmas.

1.14- Trbin klavuz yata kleranslarnn (dnme boluklarnn) kontrolu ve yatak
ayarnn yaplmas.
641



1.15- Salmastra sisteminin kontrolu ve gerekli ayarlarnn yaplmas.

1.16- Trbin klavuz yata emniyetinin salanmas ile ilgili kontrollar ve ayarlar,

- Trbin klavuz yata scakl yksek alarm derecesinin kontrolu ve ayar,

- Trbin klavuz yata scakl yksek trip (atrma) derecesinin kontrolu, ayar,

- Trbin klavuz yata yalama ya scakl yksek alarm derecesinin ayar,

- Trbin klavuz yata yalama ya scakl yksek trip derecesinin kontrolu,

- Trbin klavuz yata yalama yan soutma suyu ile ilgili alarm ve trip ayar,

- Trbin klavuz yata yalama ya seviyesi ile ilgili alarm ve trip kontrollar ve
ayarlar,

2- GENERATR VE YARDIMCI TEHZATI

2.1- Rotor stator aras hava boluklarnn llerek kontrolu,

2.2- Generatr klavuz yataklarnn dnme boluklarnn kontrolu ve gerekli
ayarlamalar,

2.3- Fren ve hidrolik kriko sistemin iletilip kontrolu,

2.4- Generatr havasn soutma suyu radyatrlerinin ve boru donanmnn hidrostatik
basn testleri ve szdrmazlk kontrollar,

2.5- Stator sarglarnn izolasyon direnlerinin llmesi,

2.6- Rotor kutuplar sarglarnn izolasyon direnlerinin llmesi,

2.7- Stator sarglarnn omik direnlerinin llmesi,

2.8- Rotor kutuplar sarglarnn omik direnlerinin llmesi,

2.9- Ar akm, ar gerilim, toprak, diferansiyel, ters g rleleri gibi btn koruma
rlelerinin ayarlarnn kontrolu,

2.10- Kablo balantlarnn kontrolu ve fonksiyonel testlerinin yaplmas,

2.11- Scaklk dedektrleri ile ilgili fonksiyonel testlerinin yaplmas,

- Generatr tayc yata scakl yksek alarm derecesinin kontrolu,
642

- Generatr tayc yatak scakl yksek trip derecesinin kontrolu,
- Generatr tayc yata yalama ya scakl yksek alarm derecesinin
kontrolu,
-Generatr tayc yata yalama ya scakl yksek trip derecesinin kontrolu,
- Generatr tayc yata yalama yan soutma suyunun alarm ve trip
derecelerinin kontrolu,
- Generatr klavuz yataklar scaklk alarm ve trip derecelerinin kontrolu,
- Generatr klavuz yataklar yalama ya scaklk alarm ve trip dereceleri
kontrolu,
- Generatr tayc yata ya seviyesi dk alarm ve trip seviyeleri kontrolu,
- Generatr klavuz yataklar ya seviyesi dk alarm ve trip seviyelerinin
kontrolu,
- Generatr havasn soutma suyu scakl ve ak ile ilgili alarmlarn kontrolu,
- Generatr havasn soutma suyu basnc ile ilgili alarm kontrolu,
- Generatr fren havas veya basnc dk ve yksek alarmlarn kontrolu,

B- NTE YKSZ VE KAZSIZ OLARAK BOTA DNDRLEREK
YAPILMASI GEREKEN KONTROLLAR VE TESTLER

1- TRBNLER VE YARDIMCI TEHZATI

1.1- Klavuz yatak blgelerinde aft salglarnn llmesi,

1.2- Klavuz yatak blgelerinde ve yatak gvdelerindeki vibrasyon (titreim)
miktarlarnn llmesi,

1.3- Hz reglatr zerindeki acil durdurma butonu ile ve kumanda odasndaki acil
durdurma butonu ile nitenin durdurulmas kontrollar,

1.4- % speed-drop (% hz dn, % statizm) ayarlar deitirilerek reglatrn devir
saysn ayarlama karakteristiklerinin kontrolu,

1.5- Deiik % speed-drop ayarlarnda bota dnme esnasnda ayar kanatlar kumanda
emberindeki oynama (hareket) miktarlarnn tesbiti,

1.6- Ar hz rlesi veya ar hz tertibatnn trip yaptrd devir saysnn tesbiti,

1.7- 30 dak, 60 dak, 90 dak, 120 dak srelerle bota dnme esnalarnda trbin klavuz
yata ile generatr klavuz yataklarnn ve generatr tayc yatann
scaklklarnn ykselme seyirlerinin takibi ve scaklk ykselme erilerinin tesbiti,

2- GENERATR VE YARDIMCI TEHZATI

2.1- Generatr klavuz yataklar ile tayc yatan 30 dak, 60 dak, 90 dak ve 120 dak
srelerle bota dnme esnasndaki scaklklarnn ykselme seyrinin takibi ve
scaklk ykselme erilerinin tesbiti,
2.2- Klavuz yatak blgelerindeki aft salg miktarlarnn tesbiti,
643


2.3- Gerekiyor ise generatr rotoru kollarna arlklar balamak suretiyle dinamik
balans ayarnn yaplmas,

2.4- Yatak gvdelerinde ve tayc kpr ayaklarnda vibrasyon lmeleri yaplmas,


C- NTE KAZLI VE YKL OLARAK ULUSAL ELEKTRK EBEKESNE
PARALEL BALI DNERKEN YAPILMASI GEREKEN KONTROLLAR
VE TESTLER

1- nitenin % 25, % 50, % 75 ve % 100 yklerle kademe, kademe yklenerek her
kademe ykte belirli srelerle altrlp gerek trbin klavuz yatann ve gerekse
generatr klavuz yataklar ile tayc yatann scaklklarnn ykselmesi seyrinin
kontrolu ve scaklk ykselmesi erilerinin tesbiti,

2- Her bir kademe ykte klavuz yatak blgelerindeki aft salnmlar ile titreimlerinin
tesbiti,

3- Her bir kademe ykte klavuz yataklarn gvdeleri ile tayc yatak gvdesindeki ve
tayc kprdeki vibrasyon (titreim) miktarlarnn llmesi,

4- Her bir kademe ykn ayr, ayr ve ani olarak atlarak:

4.1- nite devir saysnda meydana gelecek ykselme miktarlarnn tesbiti,
4.2- Cebri boruda meydana gelecek basn ykselmesi miktarlarnn tesbiti,

5- IEC 41 no.lu beynelminel standartlara uygun olarak trbin k gcnn ve
veriminin tesbit edilmesi,

6- IEC 609 nolu beynelminel standarda uygun olarak trbinin kavitasyon testlerinin
yaplmas,

7- IEC 308 nolu beynelminel standarda uygun olarak hz reglatrnn teknik
karakteristiklerinin tesbit edilmesi,

NOT: Blm XVIII- deki A-, B- ve C- maddelerinde transformatrler, kesiciler,
ayrclar, akm ve gerilim trafolar vs. gibi elektriki tehizatn testleri ve ayarlar
ile generatrlerin dier testlerine deinilmemitir!





644









BLM XVIII

DEK TPLERDEK HDROLK
TRBN/GENERATR NTELERNN
VE DEK HES TESSLERNN
TATBKATINA AT EMALAR VE
KESTLER








645

BLM XVIII- DEK TPLERDEK HDROLK TRBN-GENERATR
NTELERNN VE DEK HES TESSLERNN TATBKATINA AT
EMALAR VE KESTLER

1- MKRO VE MN TP HDROELEKTRK SANTRALLAR LE LGL
KESTLER


















GH/2
Maks su hz, trbin girinde, 1,0 m/san den kk



ekil 383- Mikro tip HES kesiti ve plan grn

ZELGE 64- Mikro tip HES Ana boyutlar (mm)

A
850 900 950 1000 1100 1150 1250 1350 1400 1500 1600 1700 1800 1900 2000 2100 2200 2300
B
2500 2600 2750 2900 3050 3200 3400 3600 3850 4050 4300 4500 4800 5000 5200 5500 5700 6000
C
1800 1800 1800 1800 1800 1800 1900 1900 2000 2000 2000 2100 2100 2200 2200 2300 2300 2400
D
1300 1400 1500 1600 1700 1800 1950 2100 2200 2350 2500 2700 2850 3000 3150 3300 3450 3600
E
470 510 530 555 580 605 665 695 730 795 830 870 930 970 1020 1070 1120 1170
F
1500 1580 1650 1730 1800 1900 2010 2130 2250 2330 2460 2550 2700 2820 2930 3060 3200 3360
646


ekil 384 a- Emme borusu eik eksenli, trbin-generatr yatay eksenli Francis tipi
trbinli mikro HES trbin-generatr nitesi.





ZELGE 65- (mm) Ana Boyutlar

C
1
C
2
C
3
C
4
g g
1
D
1
D
2
n
1
n
2
n
3
N V
564 400 500 245 370 2000 - 780 700 438 - 1893 500
672 420 500 245 445 2000 - 780 800 521.5 725 2151.5 350
786 420 500 245 520 2500 - - 885 500 - 2280 350

ekil 384 b- Yatay eksenli Francis tipi trbinli mikro tip HES trbin-generatr nitesi
kesitleri baz boyutlarnn lleri.
647


ZELGE 66- (mm) Ana Boyutlar
C
1
C
2
C
3
C
4
g g
1
D
1
D
2
n
1
n
2
n
3
N V
h
776 504 650 290 680 1500 300 550 950 468 600 2268 500
1005
939 548 920 385 780 1770 500 640 810 570 700 2687 350
1265
833 590 1020 440 700 1300 500 600 845 590 700 3100 800
1400
822 546 920 385 746 2000 500 886 920 700 900 2470 350
1600
850 615 1175 420 800 2000 500 900 950 680 860 2600 800
-
850 600 1000 430 750 2000 500 - - 700 600 2300 700
1350
1000 550 1000 430 850 2000 500 920 - 850 600 2200 700
1450
1000 600 1000 460 850 2000 500 920 580 850 600 2200 700
1450
ekil 385 a- Yatay eksenli Francis tipi trbinli mikro tip HES trbin-generatr nitesi
kesitleri ve baz boyutlarnn lleri.


ZELGE 67- (mm) Ana Boyutlar
C
1
C
2
C
3
C
4
g g
1
D
1
D
2
n
1
n
2
n
3
N V
h
737,5 505 960 325 452 2000 - 1030 805 571 750 1821 350
1400
840 600 950 400 542 2000 600 1062 1000 691 950 2021 390
1750
865 590 1020 440 710 1500 600 800 990 690 750 3505 390
1480
1035 600 1100 380 650 2100 800 1100 1130 814,7 1100 3314,7 470
1980
1150 650 1000 430 750 2500 600 1060 1100 800 1350 3000 470
1750
986 648 1175 420 600 1770 800 1000 1140 880 880 4380 1000
1590
ekil 385 b- Yatay eksenli Francis tipi trbinli mikro tip HES trbin-generatr nitesi
kesitleri ve baz boyutlarnn lleri.
648

2- BORU TP KAPLAN TRBNL (TUBULAR BULB TURBINES) HES
TESSLER DEK TATBKAT RNEKLER KESTLER VE ANA
BOYUTLARI



ekil 386 a- ok kk dl ve boru tipi Kaplan trbinli HES tesisi kesiti.



ekil 386 b- ok kk dl ve boru tipi Kaplan trbinli 2 niteli HES tesisi plan
grn.




ekil 386 c- Cebri borulu ve boru tipi Kaplan trbinli HES tesisi kesiti.




649


ekil 387 a- Su giri yapl, boru tipi Kaplan trbinli HES kesiti.



ekil 387 b- Su giri yapl, boru tipi Kaplan trbinli HES kesiti.


ekil 387 c- Su giri yapl, boru tipi Kaplan trbinli HES kesiti.
650

































ZELGE 68- Ana Boyutlar (mm)
D 900 1 150 1 400 1 650 1 900 2 150 2 400
A 1 600 2 000 2 500 2 900 3 350 3 800 4 200
B 7 300 9 400 11 400 13 400 15 400 17 500 19 500
C 2 400 3 050 3 700 4 350 5 050 5 700 6 350
E 5 300 6 800 8 250 9 750 11 250 12 700 14 200
F 2 700 3 500 4 200 4 950 5 700 6 450 7 200
G 2 000 2 500 3 000 3 600 4 100 4 600 5 200
K 2 000 2 500 3 000 3 600 4 100 4 600 5 200

ekil 388 a- Ayar kanatlar sabit, rotor kanatlar ayarlanabilir, yar Kaplan tipi boru
trbinli HESlarn kesit ve plan grn ile ana boyutlarnn lleri.


651

































ZELGE 69- Ana Boyutlar (mm)
D 2 650 2 900 3 200
A 4 650 5 100 5 600
B 19 500 20 500 22 500
C 3 800 4 200 4 600
E 11 200 12 200 13 500
F 7 600 8 350 9 200
G 5 800 6 300 6 900
K 5 000 5 500 6 000

ekil 388 b- Ayar kanatlar sabit, rotor kanatlar ayarlanabilir, yar Kaplan tipi boru
trbinli HESlarn kesit ve plan grn ile ana boyutlarnn lleri.

652







ZELGE 70- Ana Boyutlar (mm)
D 1 400 1 650 1 900 2 150 2 400
A 2 150 2 550 3 000 3 300 3 700
B 9 500 11 000 12 500 14 500 16 000
C 1 500 1 800 2 050 2 300 2 600
E 8 250 9 750 11 250 12 700 14 200
F 4 200 4 950 5 700 6 450 7 200
G 3 000 3 600 4 100 4 600 5 200
K 3 000 3 600 4 100 4 600 5 200

ekil 389 a- Ayar kanatlar ve rotor kanatlar ayarlanabilir, tam Kaplan tipi boru trbinli
HESlarn kesit ve plan grn ile ana boyutlarnn lleri.

653



ekil 389 b- Ayar kanatlar ve rotor kanatlar ayarlanabilir, tam Kaplan tipi boru trbinli
HESlarn kesit grn ile ana boyutlarnn lleri.



ekil 390- Rotor ap D =5 800 mm olan 28 300 kW gcnde tam Kaplan tipi boru
trbinleri ile donatlm HES kesiti ve ana boyutlar lleri.
654


3- DEK GLERDEK FRANCS TP HDROLK TRBN-
GENERATR NTELERNE AT KESTLER












ekil 391- Hazar II HES Francis tipi dey eksenli trbin kesiti.

H = 74, Q = 8,33 m
3
/san, n = 600 dev/dak, N = 7900 BG, n
s
= 246

655



ekil 392- Dey eksenli Francis tipi bir trbin-generatr nitesinin kesiti.

H = 56 m; Q = 51,16 m
3
/san; n = 214 dev/dak; N = 25 000 kW

656








ekil 393- elik dkm salyangozlu, salyangozu otomatik boaltma vanal, dey
eksenli Francis tipi bir trbin kesiti.

H = 284-455 m; Q = 10,7-11,5 m
3
/san; n = 750 dev/dak; N = 35 300-62 800 BG




657







ekil 394- Yksek hidrolik dl, salyangozu otomatik boaltma vanal, dey eksenli
Francis tipi bir trbin kesiti.


658




ekil 395- Yksek hidrolik dl, elik dkm salyangozlu ve yatay eksenli Francis
tipi bir trbin kesiti.

H = 305-364 m; Q = 17,1-18,75 m
3
/san; n = 500 dev/dak; N = 60 900-80 000 BG

659


ekil 396- Dey eksenli ve byk gl Francis tipi bir hidrolik trbin-generatr
nitesinin kesiti.



660



ekil 397- Dey eksenli Francis tipi bir hidrolik trbin-generatr nitesinin kesiti.

H = 44 m; Q = 190 m
3
/san; n = 116 dev/dak; N = 100 000 BG

661








































ekil 398- Hem trbin ve hem de pompa olarak alabilen dey eksenli bir hidrolik
nitenin kesiti.

Francis tipi trbin: H
n
= 278,6-305,5 m; Q = 29,3-28,0 m
3
/san;
n = 500 dev/dak; N = 73,5-78,0 MW
Pompa: H
n
= 289,5-314,7 m; Q = 25,7-22,4 m
3
/san;
n = 500 dev/dak; N = 78,9-74,6 MW

662






ekil 399- Keban HES na ait dey eksenli Francis tipi hidrolik trbinlerin kesiti.

H = 118-154 m; Q = 145,9-128,5 m
3
/san; n = 166,7 dev/dak;
N = 158,9-183,1 MW = 158 900-183 100 kW






663




ekil 400- Dey eksenli ve byk gl Francis tipi bir hidrolik trbin-generatr
nitesinin kesiti.

H = 69-87,5 m; Q = 256-284,0 m
3
/san; n = 138,5 dev/dak;
N = 215 000-300 000 BG = 158 000-221 000 kW


664










































ekil 401- Trbin ve pompa olarak alan hidrolik bir nite kesiti.

Trbin: H
n
= 324-348,2 m; Q = 83-87 m
3
/san; n = 375 dev/dak;
N = 239-271 MW
Pompa: H
n
= 333,6-357,4 m; Q = 71,5-63 m
3
/san; n = 375 dev/dak;
N = 253-239 MW
665









































ekil 402- Hem trbin ve hemde pompa olarak alabilen dey eksenli bir hidrolik
nitenin kesiti.

Francis tipi trbin: H
max
= 338 m; N
max
= 238 MW
Pompa: H
max
= 343,4 m; N
max
= 234 MW; n = 375 dev/dak


666







ekil 403- H =166 m, n = 187,5 dev/dak, P = 213 500 kW olan dey eksenli Francis
tipi hidrolik trbinli bir trbin-generatr nitesinin kesiti.







667


ekil 404- H =53,5 m, n = 81,8 dev/dak, P = 264 000 kW olan dey eksenli Francis
tipi bir hidrolik trbinin kesiti.



ekil 405- H = 138 m, n = 138,5 dev/dak, P = 303 000 kW olan dey eksenli Francis
tipi bir hidrolik trbinin kesiti.

668







ekil 406- H =115 m, n =120 dev/dak, P = 417 200 kW olan dey eksenli Francis
trbinli bir hidrolik trbin-generatr nitesinin kesiti.










669








ekil 407- H =118,4 m, n = 92,3 dev/dak, P = 740 000 kW olan dey eksenli Francis
trbinli bir hidrolik trbin-generatr nitesinin kesiti.






670

4- DEK GLERDEK KAPLAN TP TRBN-GENERATR
NTELERNE AT KESTLER





ekil 408-
H = 2,80 m
n = 68,2 dev/dak
P = 1100 kW
gcnde kk bir
nite kesiti.












ekil 409- Dairesel salyangozlu Kaplan tipi hidrolik trbinli kk bir nite kesiti.
671














































ekil 410- Keli salyangozlu Kaplan tipi hidrolik trbinli bir HES binasnn nite
bloku kesiti.
672



ekil 411- Keli beton salyangozlu Kaplan trbinli ve vinci santral binas stnde olan
bir HES nite bloku kesiti.











ekil 412-
H = 74,50 m
n = 610 dev/dak
P = 11 050 kW
olan dairesel elik
salyangozlu bir
Kaplan trbini
kesiti.


673










































ekil 413- H = 5,20 m, n = 75 dev/dak, P = 4 950 kW olan Kaplan tipi hidrolik
trbinli bir trbin-generatr nitesinin kesiti.




674












































ekil 414- H =5,20 m, n = 75 dev/dak, P = 4 950 kW olan Kaplan trbinli bir hidrolik
trbin-generatr nitesinin kesiti.


675











































ekil 415- H = 17,90 m, n = 125 dev/dak, P = 12 000 kW olan keli beton
salyangozlu Kaplan tipi hidrolik trbinli bir trbin-generatr nitesinin
kesiti.


676











































ekil 416- H =39,60 m, n = 333,3 dev/dak, P = 13 440 kW olan dairesel elik
salyangozlu Kaplan tipi hidrolik trbinli bir trbin-generatr nitesinin
kesiti.


677









































ekil 417- H = 10 m, n = 75 dev/dak, P = 22 200 kW olan keli beton salyangozlu
Kaplan tipi hidrolik trbinli bir trbin-generatr nitesinin kesiti.





678





ekil 418- H = 10,50 m, n = 83,4 dev/dak, P = 23 120 kW olan keli beton salyangozlu
Kaplan tipi hidrolik trbinli bir trbin-generatr nitesinin kesiti.




679






ekil 419-
H = 29 m
n = 214,3 dev/dak
P = 15 880 kW


























ekil 420-
H = 10,60 m
n=68,2 dev/dak
P = 32 270 kW








680


ekil 421-
H = 22,70 m
n = 150 dev/dak
P = 25 520 kW































ekil 422-
H = 9,60 m
n = 65,20 dev/dak
P = 29 000 kW





681











































ekil 423- H = 9,60 m, n = 65,2 dev/dak, P = 34 680 kW olan keli beton salyangozlu
Kaplan tipi hidrolik trbinli bir trbin-generatr nitesinin kesiti.



682












































ekil 424- H = 24,30 m, n = 136,30 dev/dak, P =46 590 kW olan keli beton
salyangozlu Kaplan tipi hidrolik trbinli bir trbin-generatr nitesinin
kesiti.

683













































ekil 425- H = 36,70 m, n = 187,5 dev/dak, P = 47 000 kW olan dairesel elik
salyangozlu Kaplan tipi trbinli bir hidrolik trbin-generatr nitesinin
kesiti.
684













































ekil 426- H = 50 m, n = 163,6 dev/dak, P = 67 100 kW olan dairesel elik sa
salyangozlu Kaplan tipi hidrolik trbinli bir trbin-generatr nitesinin
kesiti.
685









































ekil 427- Dikdrtgen kesitli beton salyangozlu Kaplan tipi bir trbin-generatr
nitesinin kesiti. N = 90 000 kW.

1- aft, 2- Trbin rotor gbei, 3- Trbin rotoru kanatlar, 23- Trbin klavuz yata,
35- Generatr klavuz yata, 32- Tayc yatak pabular, 31- Tayc balk halkas,
30- Tayc balk, 40- Generatr rotoru, 41- Generatr statoru, 15- Trbin ayar
kanatlar.
686













































ekil 428- H = 30 m, n = 105,90 dev/dak, P = 92 400 kW olan keli beton salyangozlu
Kaplan tipi trbinli hidrolik bir trbin-generatr nitesinin kesiti.

687





ekil 429- Dikdrtgen kesitli beton salyangozlu Kaplan tipi bir trbinin kesiti

H =15 m; Q=500 m
3
/san; n = 68,2 dev/dak; N =102 000 BG.
688



ekil 430- H = 21,90 m, n = 85,7 dev/dak, P = 103 000 kW olan beton salyangozlu
Kaplan tipi hidrolik trbinli bir trbin-generatr nitesinin kesiti.




689










ekil 431- Dikdrtgen kesitli beton salyangozlu Kaplan tipi bir trbinin kesiti
H = 23 m; n = 78,4 dev/dak; N = 107 000 kW; Z = 5 kanat.
690

5- DEK GLERDEK PELTON TP HDROLK TRBN-
GENERATR NTELERNN TATBKATINA AT KESTLER



ekil 432- Tek enjektrl ve yatay eksenli Pelton tipi bir hidrolik trbin.
H = 300 m, n = 500 dev/dak, P = 3 880 kW (Hazar I HES)




















ekil 433- ift enjektrl, yatay eksenli Pelton tipi bir hidrolik trbinin kesiti.
H = 940 m, n = 500 dev/dak, P = 36 800 kW


691




ekil 434- Yatay eksenli, ift enjektrl Pelton tipi bir hidrolik trbin-generatr
nitesinin boyuna ve enine kesitleri.


692















ekil 435 a- Yatay eksenli ve 2 enjektrl Pelton tipi hidrolik trbinli bir HES binas
nite blokunun enine kesiti.

H = 358,5 m, Q = 12,35 m
3
/san, n = 375 dev/dak, P = 52 400 BG.






ekil 435 b- Yukardaki ekil 435 a- da grlen HES binasndaki yatay eksenli 2
dzeli Pelton tipi hidrolik trbinin kesiti.



693



ekil 435 c- ekil 435 a- da grlen HES binasndaki H = 358,5 m, Q = 12,35
m
3
/san, n = 375 dev/dak, P = 52 400 BG olan ikier enjektrl ve ift
Pelton trbinli bir trbin-generatr nitesinin boyuna kesiti.




ekil 435 d- ekil 435 a- da grlen santral binasnn trbin-generatr salonu
tertibinin plan grn.





694



ekil 436- 6 dzeli, dey eksenli Pelton tipi bir trbinin kesit grnleri.
H = 720 m; n = 500 dev/dak; P = 97 000 kW
695







ekil 437-

H = 580 m
n = 300 dev/dak
P = 86 500 kW

olan dey eksenli,
6 enjektrl Pelton
trbinli bir hidrolik
trbin-generatr
nitesinin
kesiti.






















ekil 438-

H = 413 m, n = 180 dev/dak,
P = 175 000 kW olan dey
eksenli, 6 enjektrl Pelton tipi
bir hidrolik trbinin rotor yatay
ekseninden kesit grn.
696

LTERATR LSTES

1- Wasserkraftanlagen: A. LUDIN
Handbibl.fr Bauing., III.Teil, 8.Bd.-Berlin, Springer 1934

2- Wasserkraftmaschinen und Wasserkraftanlagen: Ludwig KEYL
Dritte, neubearbeitete Auflage von Dipl.-Ing. Hans HAECKERT
Fachbuchverlag GmbH. Leibzig, 1951

3- Wasserkraftanlagen: A. RAUCH
Franckh.-Taschenbcher, Franchsche Verlaghandlug, Stuttgart 1958

4- Wasserkraftmaschinen: Quantz/Meerwarth
Eine Einfhrung in Wesen, Bau und Berechnung von Wasserkraftmaschinen und
Wasserkraftanlagen.
Elfte neubearbeitete und erweiterte Auflage von Prof. Dr.-Ing. K. Weerwarth
Unveraendertar Nachdruch 1974-Springer-Verlag, Berlin/Gttingen

5- Hydraulische Maschinen und Anlagen: Dr.-Ing. Joachim Raabe
Teil I, Teil 2, Teil 3 , Teil 4-VDI Verlag GmbH.-Dsseldorf, 1970

6- Die Bauarten der Niederdruck Wasserkraftanlage: H. Press
Die Bautechnik Heft 1/1951

7- Hydraulik und Wasserbau auf neuen Grundlagen: A. Schaefer
Franckh., Stutgart, 1950

8- Die Wasserturbinen: C. PFLEIDERER-Wolfenbttrler Verlag-Hannover, 1947

9- Teorie der Wasserturbinen: ESCHER-DUBS, Springer Verlag-Berlin, 1924

10- Vorlesungen ber Wasserkraftmaschinen: R. CAMERER
Engelmann-Verlag-Leibzig, 1924

11- Wasserturbinen: R.THOMANN-Wittwer Verlag-Stuttgart, 1931

12- Teorie und Bau von Wasserturbinenschnellaeufern: KAPLAN-LECHNER
Oldenbourg-Mnchen, 1931

13- Einfhrung in die Strmungsmaschinen: M. ADOLPH
Springer Verlag-Berlin/Gttingen/Heidelberg, 1959

14- Abriss der Strmungslehre: L. Prandtl-3.Aufl.Vieweg-Braunschweig, 1949

15- Angewandte Hydromechanik: W. Kaufmann- Springer Verlag-Berlin, 1934

16- Technische Strmungslehre: B. Eck-Springer Verlag-Berlin, 1949
697

17- Neuzeitliche Staukraftwerke: A. B. Schulz-Die Wasserwirtschaft 1950/51 Heft 3

18- Selecting Hydraulic Reaction Turbines: By B. P. Bellport-Denver/Colorado-USA
Bureau of Reclamation Engineering Monograph No.2

19- Hydraulic Turbines and Pumps-Bureau of Reclamation Desing Standarts No.6

20- Welded Steel Penstocks-Bureau of Reclamation Engineering Monograph No.3

21- Stress Analysis of Wye Branches: By F. D. RUUD-Denver/Colorado-USA
Bureau of Reclamation Engineering Monograph No.32

22- Stress Analysis of Hydraulic Turbine Parts: By F. D. RUUD-Denver/Colorado-
USA Bureau of Reclamation Engineering Monograph No.30

23- HYDRO POWER: Prof. Dr.-Ing. Joachim RAABE-VDI-Verlag GmbH-
Dsseldorf The Design, use, and Function of Hydromechanical, Hydraulic, and
Electrical Equipment

24- HYDROPOWER ENGINEERING-By Prof. Dr.-Ing. C. C. WARNICK-University
of Idaho Prentice-Hall, Inc., Englewood Cliffs-New Jersey/USA

25- Civil Engineering Guidlines for Planning and Designing Hydroelectric
Devlopments
Volume 1- Planning, Design of Dams, and Relatod Topics, and Enviromental
Volume 2- Waterways
Volume 3- Powerhauses and Related Topics
Volume 4- Small Scale Hydro
Volume 5- Pumped Stoage and Tidal Power
Published by the American Society of Civil Engineers (ASCE)-New York/USA

26- HYDROELECTRIC HANDBOOK: By William P. Creager and Joel D. Justin
Second Edition, John Wiley and Sons Inc.-New York/USA

27- HANDBOOK of APPLIED HYDRAULICS: By Calvin Viktor Davis
Second Edition, Mc Graw-Hill Book Company, Inc.-New York/USA

28- HYDRAULIC HANDBOOK
Fourth Edition, Fairbanks Morse Pump Division-Kansas City/USA

29- Waterhammer Analysis: By John Parmakian-Denver, Colorado/USA

30- Mechanical Design of Hydro Plants
United States Government Printing Office-Washington/USA

31- Small Hydro-Power Fluid Machinery: By D. R. Webb and D. N. Papadakis
The American Society of Mechanical Engineers (ASME)-New York/USA
698

32- Economics of Water Resources Planning: By L. Dougles James and Robert
R. Lee Mc Graw-Hill Book Company-New York, San Fransisco, London,
Dsseldorf

33- STEEL PIPE MANUAL AWWA Manual 11-Steel Pipe Desing and
Installation-DRESSER Manufacturing Div.-Bredford,Penns.
Incorporated American Water Works Association (AWWA)-New York/USA

34- Hydraulic Gate and Penstock-Desing, Fabrication, Erection and
Maintenance Hydraulic Gate and Penstock Association-Tokyo/JAPAN

35- Internationaler Code fr Abnahmeversuche an Wasserturbinen in
Kraftwerken Springer-Verlag/Berlin/Gttigen/Heidelberg/London/New York-1965

36- Field acceptance tests to determine the hydraulic performance of hydraulic
turbines, pumps and pump turbines-IEC Commission, Third edition 1991-
Genive/Suisse

37- International Code for Testing of Speed Governing Systems for hydraulic
turbines IEC Standard, Publication 308-Genive/Suisse

38- Cavitation Pitting evaluation in hydraulic turbines, storage pumps and pump
turbines IEC Standard, Publication 609-Genive/Suisse

39- International Code for model acceptance tests of hydraulic turbines
IEC Standard, Publication 193, Publication 193 Modification No.1 and
Publication 193 A-Genive/Suisse

40- The Japanese Electrotechnical Committee Standards No. JEC 151-Hydraulic
Turbines

41- The Japanese Industrial Standards-No. 315 H 5401-White Metals

42- Die Kavitation bei Wasserturbinen: D. THOMA-Wasserkraftsjahrbuch 1924

43- ber Hohlraumbildung (Kavitation) in Wasserturbinen: J. ACKERET
Escher Wyss Mitteilungen 1928

44- Normung von Turbinen in Wasserkraftmaschinen: L. QUANTZ
Springer-Verlag Berlin, 1948

45- Vergleichende Behandlung der Strmungsmaschinen:
C. PFLEIDERER- Z.VDI 1948

46- Druckrohrleitungen Berechnungs-und Konstruktionanlagen:
F. BUNDSCHU Springer-Verlag Berlin, 1928

699

47- Hydraulik und Wasserbau auf neuen Grundlagen S. SCHAEFER
Franckh, Stuttgart, 1950

48-Reibungverluste in Rohren und Kanaelen: O.KIRSCHMER-Wasserwirtschaft 1949

49- Untersuchung einer Francis-Modelturbine mit verschiedenen
Saugrohrformen: H. LEUTELT Mitteilungen des hydr. Inst. der Tech.
Hochschule Mnchen, 1940

50- Ueber das Verhalten von Verteilleitungen bei Temperaturaenderungen:
M. Schilhansl Wasserkraft und Wasserwirtschaft, Heft 1, 1940

51- Entwicklung und Untersuchung geschweisster Abzweigstcke: R. Kobitzsch
Foith Forschung und Konstruktion, Heft 1, 1955

52- Schweisskonstruktionen im Grosswasserturbinenbau: H. Koepke
Foith Forschung und Konstruktion, Heft 3, 1958

53- Grafische Druckstossberechnung fr Turbinen und Pumpendruckrohrleitungen:
G. Lein Foith Forschung und Konstruktion, Heft 4, 1958

54- Die Anwendung der Schweisstechnik bei dem Bau von Wasserturbinen:
R. Kobitzsch Fachbuchreihe Schweisstechnik Bd.17, Berlin 1959

55- Fortschritte in der Gestaltung von Abzweigstcken: H. Koepke
Foith Forschung und Konstruktion, Heft 7, 1959

56- Beitrag zur Berechnung von Rohrleitungflanschen: C. Burger and
H. Kirschner Foith Forschung und Konstruktion, Heft 7, 1961

57- Konstruktion und Berechnung der warmbandagierten Rohre fr
Hochdruckleitungen H. Koepke, Die Wasserwirtschaft, Heft 4, 1962

58- Pumpenturbinen im Pumpenspeicherwerk Vianden: O. Jrger
Foith Forschung und Konstruktion, Heft 9, 1962

59- Weitere 15 Jahre angewandte Forschung fr Turbomaschinen: C. Keller
Escher Wyss Mitteilungen, Nrn. 1, 2, 3, 1960

60- Hochdruck Francisturbinen und ihr Verholten im Betrieb: G. Gysi
Escher Wyss Mitteilungen, Nrn. 2, 3, 1959

61- Hochdruck Kaplanturbinen: J. Wucherer und R. Vaucher
Escher Wyss Mitteilungen, Nr. 1, 1956

62- Abnahmeversuche an Modelturbinen:
J. Osterwalder-Escher Wyss Mitt. Nrn. 1, 2, 3, 1960
700

63- Bestimmung der Kavitationszahl aus dem Luftversuch: C. Keller und
H. Bleuler Escher Wyss Mitteilungen, 1939

64- Kavitations-und Kontrolversuche an einer 10 000 PS Turbine nach 10
Jaehrigem Betrieb: A. Surber-Escher Wyss Mitteilungen, 1944/45

65- Ein neuer Prfstand fr Kennlinienmessungen und
Kavitationsbeobachtungen an Wasserturbinen und Pumpen: J. Osterwalder
und W. Lecher Escher Wyss Mitteilungen, Nr. 2, 1956

66- Ueber den Einfluss von Gefaelle und Luftgehalt an Kavitationsphaenomene
W. Lecher-Escher Wyss Mitteilungen, Nr. 1, 2, 3, 1960

67- Einfluss des Versuchsgefaelles auf den Kennlinienverlauf einer
Francisturbine im Kavitationsbereich: J. Osterwalder-Escher Wyss
Mitteilungen, Nr. 1, 1963

68- Report of Model Turbine Tests for Hasan Uurlu (Ayvack) HEPP
Shibaura Electric Co. Ltd. Tokyo, 1974

69- Verminderung von Materialaufwand und Energieverlust bei Verteilleitungen
von Wasserkraftanlagen:
A. Sss-Escher Wyss Mitteilungen, Nrn. 3/1957 und 1/1958

70- Luftmodelversuche an Drosselklappen: C. Keller und F. Salzman
Escher Wyss Mitteilungen, Nr. 1, 1936

71- Neuere konstruktive Entwicklung des Escher Wyss Kugelschiebers:
A. Regg Escher Wyss Mitteilungen, Nr. 2, 1958

72- Versuche bei hoben natrlichen Gefaellen zur Beurteilung des Verhalten
eines Kugelschiebers bei Rohrbruch und Freilauf: J. Osterwalder
Escher Wyss Mitteilungen, Nr. 2, 1958

73- Druckrohrleitungen neuzeitlicher Wasserkraftwerke: W. E. Mller
Springer-Verlag, Berlin/Heidelberg/New York, 1968

74- Einfhrung in die Strmungstechnik: H. Petermann, Springer-Verlag,
Berlin 1974

75- Strmungsmaschinen: C. Pfleiderer und H. Petermann
4. Neubearbeitete Auflage von H. Petermann-Springer Verlag,
Berlin/Heidelberg/1972

76- Rohrleitungen, Theoric und Praxis: S. Schwaigerer-Springer
Verlag-Berlin,1967

701

77- Francisturbinen bei Teillast und Ueberlast: Dr. Ing. habil. R. Dziallas
VDI-Berichte Nr. 75-Heidenheim, 1964

78- Beurteilungsmapstaeben fr mechanische Schwingungen von Maschinen.
VDI-Richtlinien 2056-Verein Deutscher Ingenieune
VDI-Verlag GmbH.-Dsseldorf, 1964

79- Versuche an einer Francis-Modelturbine bei 650 m. Fallhhe: Peter Ulith
Voith Forschung und Konstruktion, Sonderheft Turbinenbau (Mai 1967)

80- VEVEY Hydrolic Turbine Governors: Vevey Engineering Works
Ltd-Oktober, 1968

81- Richtlinien zur Aufsteellung von Spezifikationen fr Drehzahlregler von
Wasserturbinen VDI/VDE 3510-Januar 1973

82- Wasserturbinenregler: W. Roth, Springer-Verlag,
Berlin/Heidelberg/Gttingen

83- Elektrik Santrallar ve ebekeleri:
T. Buchholz-Prof. zzet GNEN, T. Yayn

84- Bauelemente der Regelungstechnik: W. E. Frede-Car/Hanser
Verlag-Mnchen, 1961

85- Elemente der Regelungstechnik:
K. Geisler-Fachverlag Schicle + Sohn GmbH, Berlin

86- Pneumatische Regler: F. Kretzschmer-VDI Verlag-Dsseldorf, 1965

87- Die selbststaetiye Regelung: A. Leonharadt-Springer Verlag-Berlin, 1962

88- Steuern, Regeln und Automatisieren fr die betriebliche Anwendung :
H. Mann Krauskopf Verlag-Mainz

89- Grundlagen der Regelungstechnik: Pestel Kollmann
Verlag Friedrich Vieweg+Sohn-Braunschweig, 1968

90- Regelungstechnik: VDI/VDE-VDI Verlag- Dsseldorf, 1956

91- Regelungstechnik und Steuertechnik-Begriffe und Benennungen-DIN 19226
Beuth-Vertrieb GmbH. 2. Auflage-Kln, Mal 1968

92- Improved Speed Governor for Kaplan Turbines: L. Borel and J. Berberides
Water Power 1966


702

93- Leitsaetze fr die Drehzahlregelung von Wasserturbine-Generatr Gruppen
Bulletin Schweiz, 1954 Nr.10 und 1955 Nr. 26

94- Wasserturbinen-Speicherpumpen und Wasserturbinenregler:
Georg HUTAREW VDI-Zeitschrift 1956 Nr. 22
95- Die Beherschung der stabilen Drehzahlregulierung bei
frequenzunabhaengiger Last. R. Keller-BBC Mitteilungen 1947 Nr. 6/7

96- Die Regelung der Kraftmaschinen unter besenderer Bercksichtigung der
sellost-staetigen Wasserturbinen: G. Fabritz-Springer, Wien/Berlin, 1940

97- Einfluss der Selbstregelung auf die Stabilitaet von Wasserkraftanlagen:
TH. Stein-Schweizer Bau Zeitung 1953

98- Drehzahlregelung der Wasserturbinen: TH. Stein-Schweizer Bau Z.1947
Nr.30/40/41

99- Wasserturbinenregler und ihre Verwendung auf anderen Gebieten: M. Hirt
Escher Wyss Mitteilungen-1940

100- Untersuchung ber die Regulierkraefte bei Wasserturbinen: H. Gerber
Schweizer Bau Zeitung 1942-Nr.2

101- Regelungtechnik-Kurze Einfhrung an Beispiel der Drehzahlregelung von
Wasserturbinen G. HUTAREW-Springer Verlag-Berlin/Gttingen /
Heidelberg, 1955 und 1969

102- Der neue elektrische Drehzahlregler: M. Hirt und G. Gantenbein-Escher
Wyss Mitt. 1941-Nr. 14

103- Drehzahlmesseinrichtungen fr die Regelung von
Strmungskraftmaschinen: G. Fabritz Regelungstechnik, Jahrgang 2 (1954)

104- An. Electrohydraulic Governor for Water Turbines: S. E. Hedstrm
ASEA Journal 25 (1952)

105- Wasserturbinenregler mit identischer Integral-und Differantial-Wirkung:
Th. Stein-Schweizer Bau Zeitung 1954-Nr. 11/12

106- Elektrische Drehzahlbertragung fr die Regelung van Wasserturbinen:
A.Timascheff Siemens Zeitschrift Jg. 19 (1939)

107- Geschwindigkeitsregler fr Wasserturbinen mit elektrischem
Pendelantrieb: G. Ried Wasserkraft und Wasserwirtschaft Jg. 37 (1942)

108- Elektrischer Pendelantrieb von Drehzahlreglern fr Wasserturbinen mittels
Doppelmotor. A. Sss-Escher Wyss Mitteilungen-Nr. 1952/53
703

109- Elektrischer Regler fr Wasserturbinen-E. Anders, BBC Mitteilungen-1958 Nr. 6

110- Die Bestimmung der Schwungmassen fr stabile Regelung von
Wasserturbinen: F. Seeber-Escher Wyss Mitteilungen 1952/53

111- ber ein Stabilitaetsproblem der Drehzahlregelung von Wasserturbinen
von Standpunkt der Theorie der starren und elastischen Rohrleitung:
K. Rppel Diss. T. H. Mnchen-1950

112- Elektronisches Analogiegeraet zur Untersuchung von Regelkreisen:
J. Obradovic Regelungstechnik Jg. 4 (1956)

113- Regelungsaufgaben in Wasserkraftmerken:
W. Roth-Elektrizitaetswirtschaft Jg. 56 (1957)

114- Untersuchung der Drehzahlregelung von Wasserkraftmaschinensaetzen
im Inselbetrieb und im Verbundbetrieb mit Hitfe eines elektronischen
Analogiegeraetes: W. Roth-VDI Verlag GmbH-Berlin, 1958

115-Theory of Indirect Speed Control-M. Nechleba, J. Wiley-London/New York, 1964

116- Ein mechanisches Geraet zur Bestimmung der statischen und
dynamischen Kennlinien von Drehzahlreglern fr Wasserturbinen:
A. Schmied-Diss. T. H. Stuttgart, 1960

117- Eigenschaften der Wirbelzpfe im Saugrohr von Francisturbinen bei
Teillast und berlast: Gnter Schlemmer-Voith Forschung und
Konstruktion, Heft 21, Sonderdruck 2140

118- Water Hammer in Hydraulics and Wave Surges in Electricity: L. Bergeren
John Wiley and Sohn, New York/London, 1961

119- Werkstoffzerstrung durch Kavitation: H. Pilz-VDI Verlag, Dsseldorf, 1966

120- Auswuchten von Turbomaschinen auf dem Feld: Y. N. Chen
Technische Rundschau Sulzer 48 (1966) Nr. 4

121- Radiale, umkehrbare Pumpenturbinen: R. Dziallas und A. Hoffman
Voith Forschung und Konstruktion 12 (1966) Nr. 1

122- Wasserkraftwerke, Hochdruckanlagen, Kleinstkraftwerke,
Pumpspeiheranlagen: E. Mosonyi-VDI Verlag, Dsseldorf, 1966

123- Beim Anfahren grosser Pumpenturbinen zu beachtende Probleme:
D. Floriancic Technische Rundschau Sulzer 49 (1967) Nr. 4
124- Rohrturbinen als axiale Pumpenturbinen: W. Thuss und J. Hilgendorf
Voith Forschung und Konstruktion 12 (1964) Nr. 2
704

125- Weiterentwicklung von Hochdruckpumpenturbinen: S. Tognola
Escher Wyss Mitteilungen 33 (1960)

126- Prfstand zur Untersuchung von hydraulischen Modelmaschinen bis 1,5
MW Leistung. F. Wolfram-Voith Forschung und Konstruktion 15 (1967) Nr. 8

127- Verwendung von Kreiselpumpen als Turbinen: H. Diederich Enegie und
Technik 14 (1968) Nr. 1

128- Die Kavitationsgrenze bei Pumpen und Turbinen: C. Pfleiderer
VDI Zeitschrift 92 (1950) Nr. 23

129- Zur Aufwertung des Wirkungsgrades bei Pumpen und Turbinen:
K. Rtschi Schweizerische Bauzeitung 69 (1951) Nr. 38

130- Model Testing of Hydraulic Turbines from the Customers Viewpoint.
A. E. Aeberli-Water Power 18 (1966) Nr. 2

131- Einzelservomotoren fr Leitschaufeln grosser Francis-und
Kaplanturbinen. W. Bernhardsgrtter-Escher Wyss Mitteilungen 38 (1965) Nr. 3

132- Praktische Winke fr die Inbetriebsetzung von Wasserturbinen:
W. Bernhardsgrtter-Escher Wyss Mitteilungen 25/26 (1952/53)

133- Zur Berechnung und Optimierung des Wirkungsgrades axialer
Strmungsmaschinen. W. Bolte-VDI Forschung-Heft Nr. 501,
VDI Verlag-Dsseldorf, 1964

134- Spurlager der Bauert AEG fr Wasserkraftgeneratoren mit senkrechter
Welle. K. Bobek-AEG Mitteikngen 51 (1961) Nr. 3/4

135- Geraeuschprobleme in Wasserkraftanlagen: F. L. Brand
Voith Forschung und Konstruktion 12 (1964) Nr. 5

136- Self-Exided Vibration of a Hydraulic Turbine: C. C. Crawford
Trans. ASME Ser. A. J. Engng. Power 89 (1967) Nr. 4

137- Francisturbinen bei Tei-und berlast: R. DZIALLAS-VDI Verlag, Freiburg 1963

138- Kavitationsbeobachtungen von Kaplanturbinen: R. DZIALLAS
Voit Forschung und Konstruktion 2 (1957) Nr. 3

139- Hydraulische Auslegung von Kaplanturbinen: R. DZIALLAS
Voit Forschung und Konstruktion 1 (1955) Nr. 3



705

140- Regulierung von Kaplanturbinen :H. Eilken und G. Lein-Voit Forsch.
U. Konst. 12 (1964) Nr. 3

141- Welded tubular shafts for water turbines : G. Englesson-Water Power
17 (1965) Nr. 3

142- Ermittlung der wirtschaftlichen Bauweise fr ein Niederdruck-Kraftwerk
mit Roturtrbinen. H. E. Fentzloff-Escher Wyss Mitteilungen 38 (1965) Nr. 3

143- Pump-Turbine Starting Characterstic: D. Florjancic-Water Power 17
(1965) Nr. 1

144- Ventilations-und Reibungsverlust der Laufraeder von hydraulischen
Maschinen. H. Gerber-Schweizerische Bauzeitung 82 (1964) Nr. 35

145- Optisch-mechanisch Messmethode im Grosturbinenbau: D. Gssler
Voit Forschung und Konstruktion 15 (1967) Nr.13

146- Hochdruckfrancisturbinen und ihr Verhalten im Betrieb: A. Gysi
Escher Wyss Mitteilungen 32 (1959) Nr. 2/3

147- Theory of Resonance in Hydro-Power Systems: Ch. Jaeger-Water Power 15
(1963) Nr. 4

148- Flow analysis in Francis Water Turbine: W. Jansen-ASME Ser. AJ. Eng.
Power 89 (1967) Nr. 3

149- Versuche zur Bestimmung des Achschubes und Verstellmomente an
Laufrad und Leitrad einer Kaplanturbine: K. Kaufmann-Voith Forsh. u.
Konstr. 4 (1958) Nr. 4

150- Cavitation field test on Water turbines: R. Keskinen-Water Power
17 (1965) Nr. 5

151- The vibration of Penstocks: F. Kito-Water Power 11 (1959) Nr. 10

152- Ein neuer Stahlgusswerkstoff fr hydraulische Maschinen: R. Kpfer
Schweizerische Bauzaitung 85 (1967) Nr.16

153- Aenlichkeitsgesetze fr hydraulische Schwingungen: W. Lecher
Escher Wyss Mitteilungen 40 (1967) Nr. 2

154- Kavitation un Materialserosion: J. Osterwalder und W. Lecher
Escher Wyss Mitteilungen 33 (1960) Nr. 1/3
155- Abnahmeversuche an Model-Wasserturbinen: J. Osterwalder
Escher Wyss Mitteilungen 33 (1960) Nr. 1/3

706

156- Hydrodynamische Kraftwirkungen an Kaplan schaufeln und ihre
Bedeutung bei Festigkeits-untersuchungen: J. Osterwalder-Escher Wyss
Mitteilungen 40 (1967) Nr. 1

157- Belftung von Freistrahlturbinen bei Gegendruckbetrieb: J. Osterwalder-Escher
Wyss Mitt. 40 (1967)

158- Kaplanturbinen fr hohe Gefaelle: J. Osterwalder-Escher Wyss
Mitteilungen 25/26 (1952/53)

159- Analyse der Verlustquellen bei Francis und Kaplanturbinen und Beispiele
fr deren Verminderung. J. Osterwalder-Escher Wyss Mitteilungen
37 (1964) Nr. 3

160- Maschinenelemente-Normung, Berechnung, Gestaltung: Herman Rolaff
und Wilchelm Matek Vieweg Fachbcher der Technik-1970

161- DUBBEL s Taschenbuch fr den Maschinenbau: Band I und II
F. Sass; C. Bouch; A. Leitner; Unter Mitwirkung von E. Martyrer
Springer-Verlag, Berlin/Heidelberg/New York

162- Su trbinlerinde kullanlan hz regltrleri ve bu regltrler zerinde
yaplmas gereken testler ve lmeler: Hidayet Baeme-DS l. ve Bakm
Dai. Bk.l yayn-1968

163- Anma-Erozyon ve Doankent Hidroelektrik Santral Trbin Techizatnda
Meydana Gelmi olan Tahribatlar: Hidayet Baeme-TEK Dergisi, Yl 1, Say 2,
Haziran 1973

164- Keban Hidroelektrik Santralna ait Trbin-Generatr niteleri ve bu
nitelerin servise alnmas iin yaplan testler ve deneyler:
Hidayet Baeme-TEK Dergisi, Yl 2, Say 6, Eyll 1974

165- Keban Hidroelektrik Santralna ait I ve II nolu nitelerde meydana gelen
arzalar: Hidayet Baeme-TEK Dergisi, Yl 5, Say 20, Aralk 1977

166- Francis tipi Hidrolik trbinlerde meydana gelen kavitasyon, girdap
(vorteks) ve vibrasyon olaylar ile bu olaylarn dourduu sorunlar:
Hidayet Baeme-TEK Hidrolik Santrallar Daire Bakanl Yayn No:.
32, Ocak 1977

167- Hidroelektrik Santrallar-Hesap Esaslar ve Projelendirilmesi:
Kadir Yldz, DS Barajlar ve HES Dairesi Bakanl Yayn-Ankara 1992




707

168- Franis, Kaplan, Pelton Trbinlerinin ve Cebri Borularn Projelendirilmesi
iin Lzumlu Abaklar: Cell nsal DS. Barajlar ve HES Dairesi Bakanl
Yayn-Ankara, 1967

169- Hidroelektrik Santrallarn Projelendirilmesinde ve nasnda Kullanlacak
Teknik Malumat ve Abaklar: Erdoan Gner-DS Barajlar ve HES
Dairesi Bakanl Yayn-Ankara 1967

170- Su Kaynaklarnn Planlanma ve daresinde Ekonomik ve Mali Fizibilite:
A.Ylmaz Karataban-DS Yayn-Ankara, 1976