Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
SUBSTNCIAS OBTIDAS DE PLANTAS E A PROCURA POR PRAGUICIDAS EFICIENTES E SEGUROS AO MEIO AMBIENTE
Jaguarina, SP
1998
EMBRAPA-CNPMA.
Srie Documentos,
12
:
e
de Monitoramento
Ambiental
Rodovia SP 340 - km 127,5 - Bairro Tanquinho Caixa Postal 69 13820-000 - Jaguarina, Fone: (019) 867-8700 Fax: (019) 867-8740
e.mail: adi@cnpma.embrapa.br
Comit de Publicaes:
Ariovaldo Luchiari Jnior Cludia Conti Medugno Joo Fernandes Marques Jos Flvio Dynia Raquel Ghini Tarczio Rego Quirino Maria Amlia de Toledo Leme Margarete Esteves N. Crippa Testa
Reviso:
Ligia Abramides
Editorao:
Regina Lcia Siewert Rodrigues Maria Amlia de Toledo Leme Douglas, 1891
Normatizao:
Fotos: Capa - Derris e/lptica (Tirnb): Orthezia praelonga sobre folha de acalifa (cochonilha). Interna - Chrysanthemum Tiragem: 500 exemplares cinerariaefolium Visiani (Piretro).
CDD 632.902.477
EMBRAPA-CNPMA,
1998
SUMRIO
5 7 9 13 15 17 18 19 22 22 24 25 28 29 29 31 34 36 38 39
precocenos,
3.3. Substncias 3.4. Substncias 4. Principais 4.1. Piretro 4.2. Timb 4.2.1. Derris
plantas inseticidas
4.2.2. Lonchocarpus 4.2.3. Tephrosia 4.3. Tabaco 4.4. Outras plantas com ao contra insetos 5. Resistncia 6. Piretrides a inseticidas sintticos aos piretrides
6.1. Resistncia
7. Impacto de produtos de plantas sobre o ambiente 8. O futuro dos produtos naturais no controle de
40 41 44
APRESENTAO
A produo agrcola tem evoludo de forma dramtica neste sculo. Os avanos da cincia tm fundamentado tecnologias das mais diversas, permitindo a alta produtividade de produtos agrcolas cada vez mais sofsticados. Contudo, pragas das mais diversas atacam as plantas cultivadas, muitas vezes comprometendo seriamente o processo produtivo. Para controlar as pragas na agricultura, diversas substncias vem sendo utilizadas ao longo do tempo, conforme descrevem Maria Lucia Saito e Franco Lucchini neste livro. Mas, essa soluo muitas vezes agrava os problemas. J amplamente conhecido o fato de muitos praguicidas sintticos causarem, quando mal utilizados, desequilbrios ecolgicos, agravando muitas vezes os problemas risco para os aplicadores e o
meio ambiente. Assim, a procura por praguicidas de largo espectro, que atuem sobre o maior nmero possvel de pragas, sem causar impacto ambiental ou prejudicar a sade humana, tem sido uma preocupao permanente. Procurar esses produtos na natureza, tentando encontrar nas plantas compostos que possuam propriedades praguicidas, um promissor campo de pesquisa. O objetivo no tanto usar os produtos das plantas, que estariam sujeitos s incertezas da produo vegetal e s flutuaes de contedo dos princpios ativos, mas sim reproduzir o modelo da natureza, visando a sntese de pesticidas mais eficientes, menos persistentes no meio ambiente. Os inseticidas piretrides so um notvel exemplo desse caminho. Neste livro, cujo ttulo - Substncias Obtidas de Plantas e a Procura por Praguicidas Eficientes e Seguros ao Meio Ambiente - j define o seu contedo, o assunto abordado de forma abrangente e didtica pelos autores. Espera-se, com esta publicao, contribuir para o avano de tcnicas de combate a pragas menos danosas ao meio ambiente, tendo como objetivo maior a sustentabilidade dos processos de produo agrcola. Bernardo Chefe Geral - Embrapa van Raij
Meio Ambiente
RESUMO
A procura intensiva por praguicidas o na agricultura, da necessidade problemas, ambiente obtidos de plantas, para aplica-
iniciou-se h pouco mais de vinte anos, em decorrncia de substituir os pesticidas utilizados, que acumulavam no meio o grande
de trabalhadores,
a persistncia
dos organismos
avano que vinha ocorrendo na qumica sinttica, permitindo moleculares industrial, e sntese de compostos pois um dos entraves
encaram-se
para a sntese
de pesticidas
no meio ambiente
Palavras-chave:
plantas
inseticidas,
produ-
to natural, controle.
Este artigo foi publicado na Revista Lecta (Bragana Paulista), vol. 15 (1/2), 1997, com o ttulo "Substncias do metabolismo secundrio de plantas no controle de pragas agrcolas".
2. HISTRICO
Para controlar substncias as pragas na agricultura, diversas tcnicas ou tipos de ao longo dos tempos,
os mais variados produtos para essa finalidade. como inseticidas, cal, aloe,
At meados do sculo passado, empregaram-se, espuma de sabo, terebentina, salmoura, tabaco, cinzas,
gua quente,
helboro,
quassia e alguns tipos de pimentas. o verde-de-paris "Colorado (acetoarsenito beetle" de cobre) 1824)
potato
(Say,
(Leptinotarsa
decemlineata)
e outros
insetos
mastigadores,
e no ano
seguinte, foi lanado na forma de emulses em querosene de insetos sugadores aplicadores (Boyce, 1974), demonstrando de tais inseticidas.
a preocupao
quanto s formulaes
praguicidas
utilizados
arsenicais
(verde-de-paris,
arsenatos rotenona;
produtos de plantas, como fumo, piretro, variada obtidos de petrleo, de carbono e cido hidrocinico leo de como
de composio
sabo, dissulfeto
De 1920 a 1940, muitos desses produtos continuaram gados, como arseniato molhvel, criolita e apareceram
(fluoaluminato
compostos
de selnio (selocide
selenossulfeto
e amnio),
10
Vrios
tiocianatos,
preparaes
melhoradas
de nicotina,
piretro,
rotenona, leo de petrleo, cido hidrocinico, de etileno e xido de etileno foram utilizados empregou-se
desse perodo,
de tripes de em
o-cicloexilfenol,
decduas, composto
caros,
e certas
cochonilhas.
que causam sade humana. Nessa dcada, iniciaram-se de inseticidas menos txicos, com o objetivo de tlio, boro, selnio e eficientes e, ao
para a obteno
base de arsnico,
inseticidas
mesmo tempo, incuos ao homem. No havia preocupaes quanto ao efeito sobre o meio ambiente nem quanto aos efeitos cumulativos. voltava s plantas fornecedoras A ateno se
drris, tidas como incuas para o homem, e elas s no eram o inseticida ideal pela facilidade de serem alteradas pela ao da luz e da temperatura, agirem de forma diferente nos diversos insetos (Oecker, 1942). Outro problema que limitava o uso dos produtos obtidos de plantas qumicos sintetizados, pois e por
Malsia, ndia e Holanda, faziam o cultivo de forma mista, em conjunto com outros vegetais. No Qunia, o cultivo do piretro foi bastante (Oecker, 1942). conhecidas como inseticidas eram estimulado,
as plantas
11
Os inseticidas organofosforados,
"modernos",
representados
carbamatos
e difenlicos
acaricidas,
como
O DDT (dicloro-difenil-tricloroetano)
foi obtido pela primeira vez em sua ao contra alguns de corantes J.R. do novo eficin-
insetos, na Basilia, pelo Dr. Paul Muller, na Companhia Geigy S.A., e patenteado na Sua em 7/3/1940.
A eficincia
pois demonstrou
contra as pragas que atacavam os alimentos armazenados, (West, 1952). mais com
para o efeito
quente,
final favorvel
emprego do DDT. No incio do sculo XX, quando ocorreram ma das epidemias disseminadas muitas guerras, o probleos
exrcitos e, tambm nas regies urbanas, milhes de pessoas sofreram as conseqncias dessas doenas. A filial inglesa da Companhia do Governo em 1942, justamente Geigy levou quando se para
12
na concentrao
recomendada,
no era
txico ao homem e aos animais de sangue quente (West, 1952). Iniciou-se, pareciam assim, a fase dos defensivos para os problemas qumicos sintticos, mundial que e da
ser a soluo
da agricultura
sade pblica, no que diz respeito s doenas transmitidas Apesar do entusiasmo defendiam
e, aps
para estabelecer
podem advir do seu uso em larga escala, e fizeram com que se considerasse a importncia de novos qualidade da seletividade e biodegradabilidade do importante com o objetivo no desenvolvimento ponto de vista da
inseticidas, ambiental,
especialmente e tambm
de evitar
sria
descontinuidade e predadores
na populao de insetos benficos do campo, parasitides (Boyce, 1974). clorados colaborou para uma mudan-
o nmero de trabalhadores
aumentando.
outros inseticidas
tes, se houvesse
e seus sucessores
13
na poca fossem deixadas em segundo plano, como cultivares resistentes e mtodos que utilizavam (Perkins, ma-
juvenilizantes
pelo aparecimento
sobre o ambiente
no ecossistema. esses
a necessidade
de modificar as pesquisas
organismos,
sendo retomadas
reas, como a
de outros artrpodes,
ao meio em que vivem. Uma delas a constatao a nossa paisagem, apesar da enorme
que compreendem
no decorrer dos tempos. do metabolismo de plantas os sem valor de Essa situao bilogos
secundrio de plantas era muito obscuro. Muitos fisiologistas consideravam sobrevivncia como subprodutos para as plantas, do metabolismo que seriam primrio
eliminados.
que alguns
14
do metabolismo alimentar
estavam diretamente
comportamento
bioqu-
mica entre animais e plantas ganhou corpo aps o trabalho de reviso de Ehrlich, em 1965 (citado por Harborne, que controlam trabalho, a coevoluo 1982), sobre os provveis e plantas. Segundo fatores esse qumide
de borboletas
as angiospermas
tm produzido
relacionados
ao metabolismo
atravs
e recombinaes
ocasionais.
redu-
a palatabilidade ficando
afastando
alguns insetos fitfagos tambm podem evoluir e responder ao fisiolgico, criando mecanismos de detoxificao: aquele que o
lando vantagens
dos compostos
explica, tambm,
com as plantas, apesar de seu potencial discriminam as plantas para a txicos para eles
muitos dos insetos herbvoros pois diversos 1982). dessa interao, compostos
so altamente
existem substncias
bastante es-
na sua ao, afetando o balano hormonal do animal. Outras txicas, como os alcalides e os ciangenos. Outras, ainda, ou a qualidade - pteridfitas, - existe
herbceas
(Harborne,
15
o mesmo tipo de
raciocnio pode ser usado na relao das plantas com seu meio, como solo, clima, nutrientes, doenas e competio com outras plantas. explica porque algumas subs-
bioqumica
tncias de plantas so muito mais txicas aos insetos que aos animais de sangue quente e esse conhecimento no sentido especficos, de conseguir inseticidas, vem sendo explorado antimicrobianos pelos cientistas mais
e herbicidas
ticos e ao meio ambiente. Quanto origem dos compostos plantas, ainda h controvrsias.
recentelevando a
mente outra teoria para explicar a existncia em considerao formao temperatura muito mais os fatores
ambientais
como
composio
do globo, etc. No entanto, esses autores admitem tambm que qumica desfavorvel para a herbivoria poderiam
plantas de composio
ter maior chance de sobrevivncia. Essas substncias, controle hormonais deterrentes. de insetos, de insetos, so encontradas normalmente em plantas, do ponto de vista de como: anlogos
classificadas toxinas
repelentes
e atraentes,
e substncias
hormonais
de insetos (juvenides,
precocenos,
As substncias descobertas
com atividade de hormnio juvenil em plantas foram em papis produzidos tal atividade Foi, ento, confirmar com material retirado ao inseto Pyrrhocoris isolada a substncia em insetos,
acidentalmente,
sua atividade
principalmente,
da famlia Pyrrhocoridae.
16
o componente
"juvocimeno
na concentrao
de 10 pg/g (picograma/grama)
pou-
isoladas de plantas com esse tipo de atividade. tambm substncias com atividade antiOs
identificadas os precocenos
na atividaprecoce, tm
em adultos
estudos,
(Marini-Bettlo,
1977), o que limita muito a sua utilidade. desde os primeiros trabalhos de isolamento e
desse hormnio
as melhores e de Regis-
e extradas
de bicho-da-seda, aprecivel.
tra-se que, em 1960, Karlson (citado por Jacobson, quantidade, 250 mg, processando os melhores uma tonelada
seda, utilizando
processos
de purificao
inicialmente quando
Ensaiadas
em insetos,
foi observado
que apresentavam
as
apresentavam compreendem
a ecdisona,
Essas substncias
presentes,
de plantas consideradas
mais primitivas,
17
as Gimnospermas.
Nas Angiospermas
tambm
mas so menos freqentes. A propriedade mais fascinante das fitoecdisonas sua enorme atividade hormonal, quando comparadas com a
ex e ~das
ecdisonas. Algumas chegam a ser mais de 20 vezes mais ativas (Harborne, 1982). Os efeitos biolgicos vias de administrao: esterilidade a oral, dos insetos. do hormnio obtido da planta dependem por ingesto ou injeo.
cutnea,
Ocasiona
detoxificao
3.2. Repelentes
e atraentes
repelentes ou as atraentes das plantas so principale se apresentam como molculas normalmente de baixo
As substncias
mente de natureza terpnica, peso molecular como aromticas, freqentemente pertencem Umbeliferae, Gramineae, e volteis. essncias apresentam
So as substncias
As espcies
de substncias Mirtaceae,
so as que
s famlias Pinaceae,
Labiatae, Lauraceae,
Myristicaceae, e algumas
Araceae, Chenopodiaceae
tambm espcies importantes bastante conhecidos, que possuem citronelal, algumas citral,
em sua composio,
repelentes
espcies
em muitas
insetos
que para
Essas substncias
poderiam
ser utilizadas
para locais onde no haja cultivos importantes por esses insetos. tambm conhecida razes de plantas, como ocorre a em
de algumas
18
Alguns componentes
3.3. Substncias
txicas
Do nosso ponto de vista, as plantas txicas so aquelas que provocam efeitos domsticos espcies fisiolgicos indesejveis para os homens relativamente e outros animais poucas so as
ou de criao. realmente
Dessa ptica,
txicas e suas toxinas so quase sempre alcalides; que so relativamente grupos Algumas incuas a ns, mas
outras plantas,
a outros insetos.
de animais, plantas
inseticidas,
fumo, o piretro e o timb, so bem conhecidas, espcies de plantas j citadas como txicas
tiveram comprovao
Entre as toxinas das plantas, encontram-se como alguns amino-cidos guns peptdeos e protenas, no proticos,
glicsidos
e alcalides de diversos tipos. Existem muitas como ocorre naquelas plantas utilizadas glicosilados poliacetilenos pelos com e
toxinas no nitrogenadas,
indgenas como veneno de flecha, que contm esterides atividade aflatoxinas. feros, txicos cardaca, saponinas, flavonides, qui nonas,
porm
a peixes
de uma substncia
qumica
sempre relativa, depende da dose tomada em dado perodo, da idade e do estado da sade do animal, Essas toxinas, alimentar, do mecanismo de absoro apresentam-se e do modo de tambm como por
excreo. repelente
freqentemente
19
algum sinal de perigo, de natureza visual ou olfatria. O leo de mostarda, por exemplo, que ocorre em crucferas, cheiro pungente quantidade e , provavelmente, txico a muitos insetos, tem um em pequena potencialmente
Compostos
txicos podem ocorrer na cera da superfcie glandulares das folhas podem secretar
uma
Primula obconica, ou pode haver um depsito de quinona sobre a superfcie inferior da folha, como em inmeras labiadas. A defesa qumica
freqentemente
anunciada
resinas
da casca e dos frutos. No caso do HCN, plantas cianofricas cido prssico, localizados herbvoros pois o substrato e as enzimas
em organelas
diferentes.
que o substrato
a toxina, exalando ento o cheiro de amndoas saponinas, alimentao, saponinas o sinal de perigo recebido na forma conhecida de gosto
pelo animal aps ter iniciado A maioria outros dos alcalides componentes triterpenides
amargo.
Muitos
as cucurbitacinas
das Cucurbitceas
que, claramente,
do a base de repelncia
herbvoros
denteem
(Harborne,
3.4. Substncias deterrentes Vem crescendo, dade antialimentar bastante, o interesse por substncias para os insetos, com proprieos
deterrentes
pois freqentemente
insetos fitfagos tm um alto grau de especificidade a azadiractina possuidoras e a imperatorina dessa propriedade.
20
Muitos terpnica,
deterrentes
importantes
para
insetos
de espcies
da lagarta-militar
dessas espcies. Outra lactona sesquiterpnica canadense. presentes Diterpenos, no girassol, como tambm cidos
a xantumina, caurenico e
Xanthium
traquilobanico,
apresentaram
efeitos
As cucurbitacinas,
substncias a
com atividade antialimentar so as azadiractinas, de que a planta africana, Azadirachta pelo gafanhoto-do-deserto, Warburganal, um um
atacada (Orthoptera,
Schistocerca
Acrididae).
sesquiterpenide repelente
e W. ugandensis,
alimentar
que a azadiractina,
pois, enquanto
ativo contra larva de lagarta-militar, to. Outro grupo de substncias so os flavonides substncias deterrente
no apresenta deterrncia
ao gafanho-
que parecem ter ao deterrente importante nas folhas de angiospermas. possuem Muitas
que se acumulam
tambm propriedade
Harborne de compostos
os principais
tipos
21
ativos.
nQ aprox. estrutura
-----
atividade fisiolgica
---~--------
NITROGENADOS alcalides
5.500
raiz,
arnnas
100
flores
amino cidos
400
em sementes
30
frutos e folhas
75
crucferas e outras
1000
em leos
600
Compositae, crescente em outras famlias larga, em ltex e resinas de plantas mais de 70 famlias de plantas Rutacea, Meliacea e Simarubcea Cucurbitacea Apocynacea, Asclepiadacea e Scrofularicea Folhas, flores e frutos
1000
saponinas
500
hemlise
Iimonides
100
sabor
amargo
Cucurbitacinas Cardenlidos
50 150
350
colorao
200
folha, tambm em outros tecidos universal em angiospermas, gimnospermas e pteridfitas larga, especialmente Rhamncea em
antimicrobiano
flavonides
1000
500
650
--~---
alguns txicos
-~~-_.-._---~~-~~_._~~.~~
22
4. PRINCIPAIS
4.1. Piretro
PLANTAS INSETICIDAS
C. coccneum
Wildenow
Ascherson,
o piretro
como inseticida
na regio do Cucaso,
da
Armnia e da Prsia (Ir), de onde parece ser originrio. eram as flores do Chrysanthemum p, denominados de "p-da-prsia".
As partes usadas
roseum e do C. carneum, em forma de No incio do sculo XIX, foi introduzido uma das grandes produtoras.
na Europa, sendo a Dalmcia, na Iugoslvia, Em meados do sculo XIX, foi descoberta Chrysanthemum cneraraefo/um,
Sul. No incio do sculo XX, a Dalmcia e o Japo se tornaram os principais produtores. Aps a 2 Guerra Mundial, a produo japonesa passaram a ser Qunia, Tanznia, Brasil e Madagascar caiu muito, e
Uganda, Congo
No Japo, a produo, em 1934, foi de 7.700 toneladas e, em 1935, chegou a 12.900 toneladas o mundial toneladas, (Decker, 1942). No se tem registro correto da produ20.000 e
mas, entre 1966 e 1967, foi de, aproximadamente, nessa poca, a maior parte da produo contendo
era extrada
comercializada
como
concentrado
de piretro,
20 a 25% de
& Crosby, 1971; Tyler, 1979). Os Estados Unidos tendo importado 4.500 toneladas em
23
o piretro
era usado a seco, na forma de p, e podia ser misturado como talco e gesso ou, ainda, podia ser utilizado misturados a
mido, na forma de extratos em lcool, acetona ou querosene com terra diatomcea. tes, como a naftalina, Nas residncias mosquitos. agricultura, (Coleoptera, ou o piraldeo Aphididae) Utilizou-se, tambm, associado
a outros componen-
o sabo ou a rotenona. era usado contra contra contra pulgas, percevejos, moscas, Na
o coleptero
rubi, Herbst
Curculionodae),
do fumo, Leptinotarsa
- coleptero
Pentatomidae)
de florestas.
piretrinas
e a jasmolona
(Jacobson,
Cinertna
~asmolinaJ
~
11 11 R~ ~
r-;:::::;./
Piretrina
11
CinerinaII
-o
~1I11~
,,/I_~R
"
11
),-U
""--:::::0
~asmolinalI
/I
Figura 1 - Princpios
ativos do piretro.
24
4.2. Timb
Chamam-se na gua, produzem de timb todas as plantas que, esmagadas e lanadas
utilizavam essas e outras plantas txicas de nossa flora, e para o envenenamento das flechas utilizadas
cita diversas espcies com atividade ictiotxica das famlias Sapindceas e Leguminosas,
Tabela 3.1.
Famlia Sapindcea
Plantas ictiotxicas,
conhecidas
Famlia
como timb.
Espcie Phyllanthus piscatorium Pise/dia erythrina L Derris negrensis Benlh. Derris guyanensis Benlh. HBK
Espce
._-_._-_._-----~
Tephrosia toxicaria Pers. Tephrosia brevipes Benlh. Tephrosia /eptostachya C/athrotropis Lonchocarpus Lonchocarpus Lonchocarpus Lonchocarpus Lonchocarpus Machaerium Leg. Mimoscea macrocarpa DC. Ducke
Serjania dentata Radlk Serjania diversifo/ia Radlk Serjania foveo/ata Radlk Serjania fusca Radlk Serjania grandiflora Camb Serjania ichthyoctona Radlk
olscoior Hub negrensis Benlh. nicou (Aubl) Benlh. urucu Kil. el Smilh f10ribundus Benlh. macrophyllum
Serjania marginata Casar Serjania orbicu/aris Radlk Serjania peru/acea Radlk Serjania reticu/ata Radlk Serjania tricostata Radlk Ta/isia stricta Tr. el PI. Sapindcea
Magonia pubescens SI. Hill Serjania g/utinosa Radlk. Serjania erecta Radlk. Serjania communis Camb
----------_.-
-_
...
_--
25
foram tambm
sugeridos
como inseticidas: Mundulea, Tephrosia, Cassia, Mlletia, Croton, Phylfoxylon, Ichtyometia, Ormocarpum, Spatholobus (Decker, 1942), porm, os mais Em diversas espcies
usados foram Derris, Lonchocarpus desses gneros foram encontradas cido como inseticida, elliptlce solvel cultivada em teores
e Tephrosia.
a rotenona (Figura 2), princpio conhevariados, sendo que a raiz de Derris ou 30% de extrato de 4 a 5% dessa de 8 at 0% e as de
em ter, enquanto
substncia. Tephrosia,
produzem
famlia
Papilionaceae,
tribo
e considerado
no velho
continente
(Mclndoo,
As espcies originrias
mais conhecidas
da sia Oriental, dos estados malaios e das ndias Holandesas, pelo nome de "har Tuba" e "Tuba root". para envenenar peixes, enquanto os
essas
razes desde
tempos
remotos,
como inseticida
poderoso
(Decker, 1942).
Derris foi citada pela primeira vez na literatura, em 1747. Os chineses esmagavam a raz na gua, preparando (Decker, uma emulso leitosa, para pulveda qualidade que iniciaram dessas pesqui-
1942). A observao
26
usavam
um produto
de "tuba",
peixes.
Esse produto
txicos foram iniciados pelo Dr. Creschoff, em outros pases, como Japo, Alemanha por agrnomos e
de Tquio apresentou,
pela
primeira vez, um relatrio a respeito dessa planta (Koseki & Inoue, 1938).
OMe OMe
Figura 2. Rotenona
concluiu-se txicos,
que a atividade
maior ateno
dos
como um carboidrato
solvel
em lcool e clorofrmio,
com frmula C23H2206' em 1928, Takei & Koide propuseram para a elucidao a frmula molecular
correta, contribuindo
1971).
27
No incio do sculo, cientistas japoneses de outras deguelina, pachirrhizona, rentes espcies eltiptona, dolineona, de Derris. sumatrol, Desde ento,
toxicarol,
munduserona, em dife-
espcies
de Leguminosa.
de Derris, a rotenona de 4 a
encontra-se
na raz, na concentrao
10%, considerando
poder txico (Koseki & Inoue, 1938). rotenona se associam a tefrosina inseticida e o toxicarol (Decker, 1940). O extrato bruto
em rotenona (5 a 6%), com 20 a 25% de extrato etreo. O timb foi aplicado em fruticultura neustrie, e horticultura, nas lagartas de Pieris. em Ma/acosoma Leptnotarsa vespas-mineidispa r,
Po/ychrosis
botrana,
Hop/ocampa
minuta,
decem/ineata,
muitos Chrysomeldeos,
Aphis, Tetranychus,
ras: Tenthre dinida e, apresentando Calandra granaria, Anthonomus, (Decker, 1940). Para ilustrar
eficincia
menor em Lymatria
Otyorrhynchus, a importncia
dessa planta,
do timb. ativa no
ativo do timb,
especialmente
de folhas, principalmente
acordo com a espcie de inseto, e sua ao pode demorar um pouco at se manifestar. Comparando com outros tipos de substncias txicas, como estricnina, nicotina e arseniato de chumbo, a rotenona mais txica a insetos, peixes e outros invertebrados que a mamferos. Quanto ao modo de ao em
insetos e peixes, possui ao inibitria potente sobre a cadeia respiratria ao nvel das mitocndrias (Jacobson
& Crosby
1971). no-persistente e
28
metablica
bem conhecida;
das, de sntese, no levaram obteno de molculas simplificadas, a manuteno da potncia. No metabolismo, a rotenona convertida de produtos
fotodecomposio
menos txicos,
tais efeitos.
4.2.2.
no Mxico, na Amrica do Sul e Central, e um pouco na frica e na Austrlia. A fonte comercial Amaznica outros alternas conhecida como raiz de "cub" e se obtm da regio
no Brasil, onde se denomina raiz de timb. Alguns so arbustos, com ramos lenhosos. Possuem, geralmente, folhas
trepadeiras
e pinadas, flores em racemos, prpuras ou brancas, nunca ama distinto de seus congneres pelas vagens, que so
mais longas que largas. Em meados dos anos 30, Lonchocarpus a principal fonte de rotenona usada nos Estados Unidos reviso por parte do USDA, "Bureau of
te das regies tropicais da Amrica do Sul, da frica e da Amrica Central. Cita, tambm, inmeros trabalhos que relatam os testes de atividade sobre insetos e caros, comparando, Lonchocarpus com a de Derris. nicou foi empregada, pela primeira vez, na biden (Hym., em 1936 de em alguns deles, a eficincia de espcie de
Formicidae). (Decker,
Os Estados
738 toneladas
qumica de espcies
29
Lonchocarpus,
principalmente
sendo feitos desde ento, apesar das limitadas poca. Lonchocarpus concentrao citaes
a maior
de rotenona teores
relatando
em Derris
1938).
J houve, em certa poca, interesse pelo chamado "barbasco de Tephrosia" (Tephrosia virginiana), conhecido em ingls como "cordo-do-sapato-doUnidos. Essas razes estru-
podem conter rotenona, deguelina, toxicarol ou tefrosina, compostos turalmente semelhantes, com propriedades inseticidas
cies desse gnero tambm vm sendo citadas como ictiotxicas. Weberbauer (1933) cita como ictiotxica a espcie Tephrosia toxicaria Pers., conhecida como "cube". Mutinelli (1942) relata as propriedades noctiflora e Irvine & Freyre (1959) se preocuparam dos rotenides teores variaram entre as variedades, comparando inseticidas de Tephrosia com a diferena 16 introdues no teor cujos
existem
relatando
o isolamento
tipos de flavonides
(Krupadanam,
1977; Kamal & Jain; 1978; Dagne et ai, 1989; Were et ai, sobre atividades piscicidas ou biocidas (Chen et aI.,
1989; Hassanali,
4.3. Tabaco
As primeiras finalidade referncias quanto ao uso do extrato do tabaco, com a
30
das colnias
americanas.
foi
em forma de p ou extrato aquoso, e tambm a sua fumaa. inseticidas preparaes aquoso No sculo seguinte, recomendados comerciais de tabaco. continuou
e no incio do at 80%
contendo
de extrato
Em 1910, foram
no mercado preparaes
inseticidas
A nicotina foi isolada de, pelo menos, 18 espcies do gnero Ncotana, porm as espcies mais utilizadas para sua extrao relacionados foram Nicotiene
tabacum e N. rustca. Outros alcalides trados em espcies tambm presentes preparados, possuem
menor, devendo-se
O estudo Paracelso,
da nicotina
um qumico francs, chamado Gohory, que fez referncia que usou principalmente
leo do tabaco,
alguns usos do leo obtido e, em 1809, Vauquelin bsica do material, mas atribuiu sua basicidade 1828, W. Posselt substncia, e L. Reimann obtiveram
presena de amnia. Em
mais pura da de nicotina, de 246oC,
reconhecendo-a
como alcalide
caracterizando-o
como um lquido
Apesar de a propriedade
31
extrao inseticida
da planta, pouco tem sido feito para o avano da tecnologia com nicotina.
do
clcio ou sabo, para liberar a nicotina bsica, que a forma ativa. Pesquisas de sinergistas como altamente indicaram o leo de ssamo, sabo e lcool
efetivos contra alguns insetos. Quanto ao resduo, acredivolatilizada aps a aplicao, mas
inseticida que chegou a ser utilizado extensivamente. nervoso, seu metabolismo, biossntese e fotoqumica,
inseticidas
a sua complexidade,
vezes, a possibilidade
plos de tais compostos so os alcalides inseticidas da sabadilla e helboro, representados por veratridina e rianodina (Casida, 1974).
& Crosby (1971) citam, entre outras, as plantas em cuja isobutilamidas, como as seguintes: Anacyclus
se encontram
pyrethrum DC, nativa do Norte da frica, que contm pellitorina e anaciclina, a primeira, segunda, ativa contra mosca-domstica e Tenebrio molitor L, e a modificaes estruturais;
32
Spi/anthes
o/eraceae Jacq e S. acmel/a, que contm espilantol, e quarto instar de larvas de Anophe/es
so ativas
para o terceiro
quadrimacu/atus;
Erigeron affinis DC que vegeta nas proximidades cuja composio foi encontrada a affinina;
razes de He/iopsis
Duna!., nativa dos Estados Unidos e que contm a escabrina e a heliopsina, txicas para adultos de mosca-domstica; Echinacea angustifo/ia DC,
nativa dos Estados de Kansas, Nebraska, e cujas razes contm equinacena, mosquitos,
e Missouri, nos Estados Unidos atividade larvicida para piperitum atividade molitor,
apresentando
Zanthoxy/um
DC, existente
larvas de mosquitos,
do componente Outras
txico para Tenebrio mo/itor e mosca-domstica. plantas inseticidas citadas por esse autor, de uso mais
Esto disponveis tambm inmeros artigos envolvendo grande quantidade de espcies vegetais, alguns deles de reviso bastante extensa.
uma lista de 150 espcies de plantas compiladas com a inteno de estimular os estudos sobre uma a
plantas para o controle de insetos. Secoy & Smkith (1983) apresentam lista de 657 espcies vegetais finalidade toxicidade,. utilizadas
para as quais so usadas, e outras informaes Yang & Tang (1988) apresentam
usadas na China para o controle de pragas, alm da finalidade onde so empregadas. Mais recentemente, Grainge
& Ahmed
publicaram
plantas pesticidas,
33
contra
alguns com
qumica,
pocas ou regies.
Heal et al.(1950) ensaiou cerca de 2.500 plantas obtidas de diversas partes do mundo contra indicao alguns insetos, num trabalho de triagem para 700
que foram
--------_
... _-----------
-----.-_-----_
_._-
--
Espcie de plantas Quassia amara, Aeschrion excelsa. Picrasma excelsa Schoenocaulon officinale A. Gray Sabadilla officinarum Brant
Componentes
Origem
Atividade contra
Ouassina, neoquassina
Leptinotarsa decemlineata, Hoplocampa minuta, H. fiava, H. brevis, H. testudinea, Bombyx mori, Phorodon humuli, Hyalopterus arundinis
Murgantia histrionica. Apis mellifera. Ancysta perseee, Empoasca fabae, Anasa tristis, Blissus hirtus, Aerosternum hilaris, Bovicola bovis, Musca domestrica, Periplaneta americana, Oncopeltus tescietus, Pie ris rapae Heliothus zea. Carpocapsa pomonella, Blattella germanica, Musca domestica, Mineola vaccinii, Culex fatigans, Pyrausta nubilalis, Grapholitha molesta, Diatraea saccharalis, Pieris rapae Laphygma frugiperda, Diaphania hyalinata, Plutella maculipennis, Myzus persicee, Macrosiphym sonchi, Periplaneta americana, Blatella germanica, Musca domestica, Pie ris rapae, Cules sp, Diabrotica bivittata. Sitophylus oryza Phyllotreta vittata, Epilachna varivestis Myzus persicae, Oregna lanigera, Aphis rumicus e Macrosiphum pisi Afideos e piolhos
Alcalide crianodina
Mammea americana
Mammeina L.
34
5. RESISTNCIA A INSETICIDAS
o desenvolvimento
micos e toxicologistas
de resistncia
de insetos. Boyce (1974) cita como primeiro registro Diaspididae, em mas, Quadraspidiotus observada por
desse fenmeno a resistncia de cochonilhas perniciosus Melander, os insetos Diaspididae) (Comstock, 1881) a sulfurados,
o/eae (Hom.,
Coccoidea)
anos aps seu uso ter sido disseminado, anos de uso. A resistncia (Cu/ex pipiens autogenicus)
e nos Estados Unidos em 1948. Nas ltimas trs dcadas, o largo emprego de novos inseticidas orgnicos sintticos resistentes fez com que muitas espcies de a inmeros deles. At meados Essas resistne
da dcada de 70, havia mais de 225 espcies resistentes. cias se referem aos compostos organoclorados, laboratoriais resistncia
organofosforados
carbamatos.
bm a capacidade juvenis
(Boyce, 1974) .
35
A inquietante
perspectiva
com relao
resistncia,
em muitas
espcies de insetos e caros, que o desenvolvimento de novos compostos fenmeno no rpido o suficiente para
da resistncia. de indstrias
Esse fato tem um efeito negativo sobre a deciso qumicas em fazer o investimento necessrio
dos gerentes
de Qumica
dos Estados
em mdia, 5,5 milhes de dlares e 6,6 anos para testar 7.430 para se ter um pesticida no mercado (Boyce, 1974). sulfurados e fosforados, e
Com a descoberta
os de origem vegetal, que eram mais caros, com menor efeito residual com a desvantagem plano. Os inseticidas de no serem genricos, sintticos foram relegados a segundo
pelos
usurios devido eficincia no controle s pragas, amplo espectro de ao e ao prolongada, como se verificou mais tarde, eram um grande problema e para os organismos no-alvo, tambm justamente pelos insetos a apare-
que alguns
conseguiam
sobreviver
isto , comeavam
cer organismos
resistentes
sas de compostos
com estruturas
quando aplicados
36
6.
PIRETRIDES
SINTTICOS
dos inseticidas natu-
as desvantagens
na pouca estabilidade
modificadas
maior
quando utilizadas
no campo. Desses estudos, surgiu a possiem escala industrial, biorresmetrina tendo sido (1969),
de sntese
os produtos:
(em 1953),
manteve-se
ve-se o ciclopropano,
um grupo com volume similar e, por fim, surgiram, no mercado, os piretrides, sem os grupos ciclopropano e ciclopentenolona: (1981), fluvalinato a toxicologia fenvalerato (1976),
esfenvalerato
(1986), flucitrinato
(1986). Nessa etapa, foram avaliadas cos, ao residual, avaliaes aquticos (Elliot, 1989). so os trabalhos (1987) lipoflica publicaram
em organismos
no-alvo e em organismos
Jayaraj
& da
a importncia
e que, devido a
pela camada graxa da planta, No solo, so rapidamente do solo. Nos mamferos, e monoxigenases, penetram so
antes de rapida-
nervosos
Nos insetos,
afetando-os.
37
ainda
diversas
publicaes
nos quais
os
piretrides
Pragas do algodoeiro:
efetivo que permetrina e deltametrina. Cipermetrina contra Dysdercus cingulatus F.; permetrina, em comparao com carbaril foi mais ativo contra afdeos, tripes e cigarrinha. Muitos trabalhos indicam que os piretrides so melhores que
outros produtos para o controle da lagarta-da-ma-do-algodoeiro. Pragas do arroz: permetrina do arroz Cnaphalocrosis Spodoptera virescens mauritia; Dist. Chilo partellus Swinh; a foi eficiente contra o inseto da folha contra a lagarta Nephotettix
Pragas do sorgo: contra broca-do-colmo, permetrina, populao Contarinia fenvalerato do percevejo, sorghicola e cifloxilato, aplicados
duas vezes,
reduziram
Calocoris angustatus
Leth. e da mosca-de-sorgo,
) e lagarta Amsacta
e cipermetrina
da lagarta, para
Diacrisia
foi altamente
pulgo-da-mostarda,
Pragas dos vegetais: pouncer e permetrina foram efetivos no controle da lagarta-mede-palmo, Trichoplusia ni (Hubner), e a lagarta-da-couve, Plutella
xylostella (L); cipermetrina, para as pragas de repolho (couve); decametrina e cipermetrina, contra pulges do repolho; fenvalerato, e broca-do-fruto; para controlar afdeos,
ciqarrinha-das-folhas
permetrina, cipermetrina
controle da broca-do-quiabo;
38
e cipermetrina
controlam
a lagarta-da-ma, (Forster);
psylla
da pereira,
Psylla pyreicola
mangiferae Walker
(broca-do-broto-da-manga); e deltametrina
praga-da-goiabeira (Giord),
tripes-da-folhagem-do-cajueiro.
decametrina Spodoptera
os danos
causados
Pragas do ch: Cydia leucostoma Meyr (Iagarta-do-ch); permetrina, cipermetrina, fenvalerato, fenpropatrin, deltametrina e fenipiritrina. pela Associao um simpsio Americana para o
inseticidas
a base de piretrides:
um avano cientfico para o bem estar da os resultados de estudos sobre relacionados com a com o
compostos
foram publicados
1989).
6.1. Resistncia
porm um artigo de 1978 relata apenas seis artrpodes Esse nmero, no entanto, desde
no caso de Spodoptera
39
cipermetrina
e deltametrina fal/acis
; de Ni/aparvata (Garman),
do
a permetrina de parasitismo
entre
como diminuio
natural e populao
publicados
em
envolvendo,
principalmente,
dos orga-
e os piretrides geral-
mente mais segura a insetos benficos, tais como abelha, Apis mel/ifera L., do que os organofosforados. txica s abelhas forrageiras, Fenvalerato pois apenas foi comparativamente menos
cos para o meio ambiente, devido a fcil decomposio, de ser componentes qumicos,
devendo seus efeitos serem estudados. sobre pesticidas de plantas, no-alvo sob sobre compo-
relativamente
ou pesticidas
em potencial, hormnios,
inseticidas
microorganismos, condies
nentes individuais
nas condies de campo. Nos Estados Unidos, todos os produtos aplicados para controlar insetos so definidos and Rodenticide como pesticidas pelo "Federal so
Insecticide,
Fungicide
40
necessrios
dados
toxicolgicos
para registrar
os compostos,
natural.
So requeridas
as seguintes
informaes: benficos
e degradao;
alvo); (3) fitotoxicidade quente (Marini-Bettlo, As observaes levar em considerao espcies no-alvo,
sobre impacto de produtos naturais devem tambm que os efeitos dos agrotxicos, em geral, sobre pois por
podem estender-se
lixiviao,
o grau
depende da estabilidade
e adsoro em
8. O FUTURO
DOS PRODUTOS
NATURAIS
NO
CONTROLE
DE PRAGAS AGRCOLAS
A pesquisa sistmicos,
de pesticidas
altamente
especficos,
preferencialmente
como consedo
Como parte desse sistema, as plantas vm sendo consideradas que podem ser utilizadas agrcola (McLaren, de vrias formas para 1986).
e manter a produo
41
de
no laboratrio,
como por cultura de tecidos, ou produzir plantas resistentes gentica. o seu sucesso como inseticida tem entusiaspor serem mais seguros
atravs da engenharia
e pesquisadores,
No entanto, existem alguns pontos ainda que merecem para que maiores vantagens (Jayaraj
& Randarajan,
sintticos
de piretrides
com propriedades
mais adequadas
sugadores; e aquticos;
a organismos
sensibilidade da produo
o "marketing"
9. CONSIDERAES
FINAIS
uma semana de na Pontifcia
Em 1976, entre 18 e 23 de outubro, foi organizada estudos sobre produtos naturais e proteo
de plantas,
no assunto,
levar proteo de plantas e que cheguem ao uso na agricultura, novas idias e trocar conhecimentos e experincias
entre pesquisadores
42
campos,
envolvendo
vrios aspectos
da pesquisa.
Nesse
desde fisiologia
de insetos, at de
resistncia
Desde ento, o nmero de artigos sobre o assunto vem aumentando, principalmente, um centro aspectos, resultado no exterior. Nos Estados Unidos, iniciou-se a formao de sobre produtos naturais, abrangendo todos os O
de pesquisa
desde o agronmico
at o farmacolgico
e o toxicolgico.
desse estmulo pesquisa de produtos naturais na rea, obserpor Grainge & Ahmed (1987), foram contra algum
de largo espectro, que atuem sobre uma sem que promovam impacto, seja dentro do
de artrpodes,
seja ao ecossistema,
sistema de manejo integrado de pragas, tem despendido de recursos comerciais financeiros, com baixo sucesso
na obteno
mtodos mais modernos e rpidos de anlise, vm reforando substncias objetivando, ativas de plantas, principalmente, com finalidades molculas medicinais
descobrir
mais difcil, em face das milhares de estruturas cao de substncias ativas no implica,
j identificadas.
necessariamente,
como tal: na maioria das vezes, so sintetizados para comparar as propriedades desejveis
muitos homlogos
alm de possibilitar
43
Apesar multinacionais
no exterior,
no Brasil,
com exceo
de
no muito comum, existindo em nmero reduzido. No ltimo Simpsio de Produtos Naturais, realizado na cidade de Florianpolis poucas reunies que contemplam um trabalho na rea de fungicidas. sobre a importncia dos compostos secundrios de esse assunto, em 1996, uma das apenas
foi apresentado
O enfoque
plantas tem mudado muito, desde a sua utilizao qumicos, laboratrio elaborao as plantas de snteses, dos compostos esto sendo consideradas
enzimas
de qumica;
de plantas so consideradas
talo relacionamento
so fontes potenciais
No entanto, apesar de todo esse interesse, ainda necessrio pesquisa para que os problemas sejam solucionados enfrentados para a utilizao
muita dessas
substncias
e alguns fatores que hoje parecem problecomo o caso da grande sofrida por alguns compos-
de ao e a fcil decomposio
44
10. REFERNCIAS
BIBLIOGRFICAS
BOURGEOIS, J.J. Tephrosa vogel, an ichthyotoxic plant used for fishing in the Comoros. Bulletin de la Societe Royale de Botanique de Belgique, v.122, n.1, p. 81-86, 1989. BOYCE, A.M. Historical aspects of insecticide development. In: METCALF, R.L.; MCKELVEY Jr., J.J. The future for insecticides needs and prospects: proceedings of a Rockefeller Foundation Conference. New York: Wiley Interscience, 1974. p.469-488. CASIDA, J.E. Prospects for new types of insecticides. In: METCALF, R.L.; MCKELVEY Jr., J.J. Thefuture for insecticides needs and prospects: proceedings of a Rockefeller Foundation Conference. New York: Wiley Interscience, 1974. P.349-369. CHEN, Y. L.; WANG, Y.S.; L1N, Y.L.; MUNAKATA, K.; OHTA, K. Obovatin, obovatin methyl ether and obovatachalcone, new piscicidal flavonoids from Tephrosa obovata. Agricultural and Biological Chemistry, v.42, n.12, p.2413-2432, 1978.
CORREA, M. Pio. Dicionrio das plantas teis do Brasil e das exticas cultivadas. Rio de Janeiro: Imprensa Nacional, 1926-1978. v.6, p. 229243. DAGNE, E.; UENESEW, A.; WATERMAN, P.G. Flavonoids and isoflavonoids trorn Tephrosa fulvnervs and Tephrosa pentaphy/la. Phytochemistry, v. 28, n.11, p. 3207-3210, 1989. DECKER, S. Inseticidas vegetais. So Paulo: Secretaria de Agricultura, Indstrias e Comrcio do Estado de S. Paulo, 1942. p.1-18 (Boletim da Agricultura, n.nico) recent advances 1989. and the
FURMIDGE, C.G.L. The pyrethroid insecticides. A scientific advance human welfare? Pesticide Science, v.27, n.4, p.337-501, 1989.
for
GOTTLlEB, O.; KAPLAN, M. A. C.; BORIN, M. R. M. B. Biodiversidade: um enfoque qumico-biolgico. Rio de Janeiro: Ed. UFRJ, 1996. 266p.
45
GRAINGE, M.; AHMED, S. Handbook of plants properties. New York: John Wiley, 1987. HARBORNE, J.B.lntroduction Academic Press, 1982. to ecological
with
pest-control
biochemistry.
2.ed. London:
HASSANALI, A.; r LWANDE, W. Antipest secondary metabolites from African plants. Washington: American Chemical Society, 1989.p.7894. (ACS Symposium series, 387). HEAL, R.E.; ROGERS, E.F.; WALLACE, R.T.; STARNES, O. A survey of plants for insecticidal activity. L1oydia, v.13, n.2, p.89-162, 1950. IRVINE, J. E.; FREYRE, R.H. Varietal differences inthe rotenoid content of Tephrasia voqelii. Agronomy Journal, v.51, p.664-665, 1959. JACOBSON, M.; CROSBY, D.G. Naturally York: Mareei Dekker, 1971. occurring insecticides. New
JAYARAJ, S.; RANGARAJAN, A.V. Trends in insectcontrol Pesticides, v.21, n.1, p. 11-25, 1987. KAMAL, R.; JAIN, S.C. A new source of rotenoids. n.a, pA18-419, 1978. KOSEKI, T.; INOUE, S. Plantas Inseticidas Agricultura, v.13, n.7/9, p.3-10, 1938.
postpyrethroids.
- "Derris
spp". Revista
de
KRUPADANAM, G.L.D.; SARMA, P.N.; SRIMANNARAYANA, G.; RAO, N. V.S. New C-6 oxygenated rotenoids from Tephrosia vil/asa - vil/os in, vil/osone, viI/oi and vil/inol. Tetrahedron letters, v.24, p. 2125-2128, 1977. MARINI- BETTLO, G.B. Natural products and the protection of plants: proceedings of a study week at the Pontificai Academy of Sciences. New York: Elsevier, 1977. 846 p. MCINDOO, N.E. Derris as an insecticide. Journal of Agricultural v.17, n.5, p.177-200, 1919 Research,
MCLAREN, J.S. Biological/y active substances from higher plants: status and future potential. Pesticide Science, v.17, p.559-578, 1986. MUTINELLI, A. La Tephrosia noctiflora(BOJER), una planta com poder insecticida. Buenos Aires: Ministerio de Agricultura da Repblica Argentina. Direccin de Agricultura. Divisin Estaciones Experimentales, 1942. (D.E.E.,1).
46
para o estudo das plantas insecticidas, Garcia de Orta, Lisboa, v.15, n.2, p.167-
. PERKINS, J.H. Naturally occurring pesticides and the pesticide crisis, 1945 to 1980. In: MANDAVA, N.B. CRC handbook of natural pesticides: methods. Boca Raton: CRC Press, 1985. v. 1, p.297-325.
ROARK, R.C. Lonchocarpus (Barbasco, Cube and Timbo ) a review of recent literature. Washington: USDA. Bureau of Entomology and Plant Quarantine, 1938. (E-453). and
SECOY, D. M.; SMITH, A.E. Use of plants in control of agricultural domestic pests. Economic Botany, v.37, n.1, p.28-57, 1983. TYLER, V.E.; BRADY, L.R.; ROBBERS, J.E. Farmacognosia.
Buenos
Aires: Editorial
WEBERBAUER, A. Plantas txicas que sirven para la pesca en el Per. Lima: Ministerio de Fomento Direccin de Agricultura y Ganaderia, 1933. 16p. (Circular, 22). E. Flavonoids from v.61, n. 4, p. 372,
WERE, O.; MUNAVU, R.M.; LWANDE, W.; NYANDAT, Tephrosia interrupta and T. linearis. Fitoterapia, 1990. WEST, T.F.; CAMPBELL, G.A. DDT e os modernos Editorial Revert, 1952.
insecticidas
persis-
YANG, R.Z.; TANG, C.S. Plants used for pest control in China: a literature review. Economic Botany, v.42, n.3, p.376-406, 1988.