MUKAVEMET I

TEMEL ĐLKELER

KESĐT ZORLAMALARI

GERĐLME

ŞEKĐL DEĞĐŞTĐRME VE MALZEME BAĞINTILARI

GERĐLME-ŞEKĐL DEĞĐŞTĐRME ANALĐZĐ

 Eskişehir Osmangazi Üniversitesi
Mühendislik Mimarlık Fakültesi
Đnşaat Mühendisliği Bölümü
2007 Güz Yarıyılı

MUKAVEMET I
SUNU DERS NOTLARI
Tacettin SARIOĞLU Selim ŞENGEL Yunus ÖZÇELĐKÖRS

Hakan EROL
 OSMANGAZĐ ÜNĐVERSĐTESĐ
MÜHENDĐSLĐK MĐMARLIK FAKULTESĐ
ĐNŞAAT MÜHENDĐSLĐĞĐ BÖLÜMÜ
MUKAVEMET I DERS PLANI

DERS SAATĐ : Cuma I.Öğretim 09:00-12:00 II.Öğretim 14:00-17:00

SINIF :A
KREDĐSĐ :3
ÖĞRETĐM ÜYESĐ : Dr. Yunus ÖZÇELĐKÖRS Oda No:311 Telefon: 3216 E-Mail: yunuso@ogu.edu.tr
GÖRÜŞME SAATĐ :
DERS SAATĐ : Cuma I.Öğretim 09:00-12:00 II.Öğretim 14:00-17:00
SINIF :A
ÖĞRETĐM ÜYESĐ : Dr. Selim ŞENGEL Oda No:403 Telefon: 3232 E-Mail: ssengel@ogu.edu.tr
GÖRÜŞME SAATĐ :

DERSĐN AMACI :Mühendislik fakültesi öğrencilerine, yapı ve makine elemanlarında, etkisi altında oldukları dış
yükler sebebiyle oluşan gerilme ve şekil değiştirmelerin, bir matematik disiplin içinde , yapı malzemesi derslerinde
yapılan deney sonuçları, mühendislik limitleri içinde kalmak kaydıyla yapılan basitleştirici kabuller ile statik
derslerinde alınan genel denge kavramları kullanılarak hesaplanması için gerekli altyapının hazırlanmasıdır.

KONU BAŞLIKLARI
1- Temel prensipler: Giriş Analiz yöntemleri, Kuvvet ye yük tipleri, Denge koşulları, Đç kuvvetler (Kesit tesirleri)nin
incelenmesi, Đç Kuvvet Bileşenleri Mesnet tipleri, Yük, kesme kuvveti ve moment ilişkileri Kesit tesiri diyagramları,
(integrasyon Yöntemi, Kesitler yöntemi)
2-Gerilme Kavramı : Giriş, Gerilme tahmini, Gerime bileşenleri, Gerime tansörü, Eksenel kuvvet, Ortalama kayma
gerilmesi, Basit yapı elemanlarında gerilme uygulaması, Đnce cidarlı basınç kapları, Emniyet (Güvenlik) gerilmesi
Emniyet faktörü
3-Şekil değiştirme, malzeme ilişkileri : Giriş, Birim şekil değiştirme, Birim şekil değiştirme bileşenleri,şekil
değiştirme tansörü, Mühendislik malzemeleri Gerilme-birim şekil değiştirme diyagramları, Hooke Kanunu,
Poisson oranı, Genelleştirilmiş Hooke Kanunu, şekil değiştirme enerjisi.
4-Gerilme ve şekil değiştirme analizi: Giriş, Düzlem gerilme hali, Asal gerilmeler, En büyük kayma gerilmesi
Mohr gerilme dairesi, Gerilmenin değişimi ve diferansiyel denge denklemleri, Düzlem şekil değiştirme hali,
şekil değiştirmenin ölçülmesi, Gerilme-şekil değiştirme ilişkileri.

DEĞERLENDĐRME
I. Yarıyıl içi % Il. Yarıyıl içi % Bilgi Yoklamaları % Final % 50
(Sınavlar kapalı düzen olarak yapılacak, formül sayfası verilecektir)

TELAFĐ SINAVI
Sözlü ve/veya yazılı olarak yapılacaktır. (Öğrencinin hangi sınava katılmadığına bakılmaksızın tüm konular
kapsanacaktır.)

DERS KĐTABI
Dr A.C, UĞURAL, Mechanics of Materials , Mc.Graw-HiIl 1991
Dr. Mustafa ĐNAN Cisimlerin Mukavemeti, ĐTÜ Vakfı Yayını,1990

YARDIMCI KAYNAKLAR
1- www.umr.edu/~mecmovie
2- Dr. Mehmet H. OMURTAG, Mukavemet Cilt I ve Cilt II Birsen yayınevi, 2007
3- Dr. Mehmet H. OMURTAG, Mukavemet Çözümlü Problemleri, Cilt I, Cilt II, Birsen yayınevi, 2006
4- Ferdinand P.BEER & E.Russel JOHNSTON, Mechanics of Materials, McGraw-Hill Book Comp.1981
5- R.C.HIBBELER ,Mechanics of Materials, Prentice Hall International, Inc.1997
6- Dr.N. KADIOĞLU, Dr.H. ENGĐN, Dr.M. BAKĐOĞLU ,Mukavemet Problemleri CiltI, Cilt II, Beta Basıim Yayım
Dağıtım A.~.1989
7- Dr.Uğur ERSOY & Dr.Tanvir WASTl, Introductory Mechanics of Deformable Bodies. METU1984
8- Dr.HiImi DEMĐRAY, Mukavemet,Çağlayan Kitabevi, 1997
TEMEL ĐLKELER
GĐRĐŞ

Mukavemet, yük etkisi altındaki cisimlerin gerilme ve şekil değiştirme durumlarının -iç davranışlarının-
incelendiği uygulamalı mekaniğin bir dalıdır. Buradaki cisim kelimesiyle çubuklar, plak ve kabuklar, kolon ve
miller ile bu elemanların birleştirilmesiyle oluşan yapı ve makineler kastedilmektedir. Cisimlerin dayanımı
veya şekil değiştiren cisimler mekaniği olarak da adlandırılan malzeme mekaniğinde öncelikle gerilme analizi
ve cisimlerin mekanik özelikleri incelenir.
Malzeme mekaniği çalışmaları, kuvvet etkisindeki cisimlerde denge kavramının anlaşılmasıyla başlar. Statik
dersinde dengedeki katı cisimlerin dış davranışı incelenirken mukavemette dış yüklerden oluşacak iç
kuvvetler ve şekil değiştirme araştırılır. Burada ilk olarak statik denge denklemleri ve yük etkisindeki bir
cisimde uygulanması üzerinde durulacaktır. Daha sonra malzeme deformasyon yasaları ve geometrik uygun-
luk koşulları ele alınacaktır.
Katı cisimlerin yük etkisindeki davranışlarının incelenmesi Galileo Galilei (1564-1642) ile başlayıp kuvvet
etkisindeki cisimlerin şekil değiştireceğini ilk defa ifade eden Robert Hooke (1635-1703) la devam eder. O
zamandan bu yana pek çok mühendis, bilim adamı ve matematikçi gerilme analizine katkıda bulunarak bu gün
kullandığımız yeni yöntemlerin gelişiminde önemli rol oynamıştır.

AMAÇ
AMAÇ

Mukavemette temel amaç, cisimlerin yük taşıma kapasitelerinin dayanım, rijitlik ve stabilite bakımlarından
araştırılmasıdır. Sözü edilen kavramlarla bir cismin sırasıyla sürekli şekil değiştirme veya kırılmaya karşı
direnci, şekil değiştirme direnci ve cismin denge konumunun kararlılığı kastedilmektedir. Gerçek
yapılardaki karmaşık gerilme durumunu deneysel olarak tespit edilen eksenel gerilmeye bağlayan kırılma
teorilerinin vereceği gerilme düzeyi, bazen dayanım için bir ölçü olarak kullanılır. Göçme veya kırılma en
genel anlamıyla yapının herhangi bir parçasının kendisinden beklenen işlevi yerine getirememesi olarak
tanımlanacaktır.
Örneğin eleman şeklindeki kalıcı deformasyon, denge konumundaki değişiklik ve yapı elemanın kullanımına
engel olacak şekil değişimleri bizim için ayrı bir göçme tipi oluşturur.
Mukavemetin başlıca uğraşı alanları şöyle özetlenebilir.
1- Yük etkisindeki cisimlerde gerilme ve şekil değiştirme durumunun araştırılması
2- Yapıların hasar görmeden ve/veya göçmeden ve kendisinden beklenen işlevi kaybetmeden taşıyabileceği
en büyük yükün analiz yada deneyle bulunması
3- Belirli şartlar altında tanımlanmış yüklere karşı en etkin şekilde direnebilecek malzeme ve eleman
şeklinin belirlenmesi –boyutlandırma-

Teknolojideki gelişme, yapı ve makinelerin daha karmaşık hale gelmesine yol açmaktadır. Bu durumda
mühendislerin gerilme, şekil değiştirme ve malzeme davranışı konularını iyi kavrayıp bu konularda
ustalaşmaları gerekmektedir. Bu derste şekil değiştiren cisimler mekaniğinin temel kavram ve bilgilerinin
verilmesi kadar uygulamadaki kullanılışı hususu üzerinde de durulacaktır. Öğrenmede en iyi yol konunun tam
olarak anlaşılması kadar pratik problemlerin çözümünden geçer.

ANALĐ
ANALĐZ YÖ
YÖNTEMLERĐ
NTEMLERĐ

Yüklerin şekil değiştiren cisimler üzerindeki etkisinin incelendiği a) Mukavemet b) Elastisite teorisi olmak
üzere yaygın olarak kullanılan iki farklı yaklaşım bulunmaktadır. Bu iki yaklaşım arasındaki temel fark, şekil
değiştirmelerin tanımından ve yapılan basitleştirmelerden kaynaklanmaktadır. Mukavemette, mühendislik
uygulamalarıyla deneysel çalışmaların sonuçlarından faydalanılarak bazı basitleştirici kabuller altında
problemin çözümü aranır. Elastisite Teorisinde ise her adıma matematik açıdan yaklaşılır. Dolayısıyla
yükleme ve problem şeklinin basit olduğu durumlarda kesin sonuca ulaşılır. Elastisite Teorisinde kesin
sonuca ulaşmada matematik güçlükler bulunur. Yapı elemanlarının analizinde aşağıda verilen hususların
düşünülmesi gerekir
 1- Statik denge: Yapı elemanının bütününde veya elemandan alınan herhangi bir parçada kuvvet denge
denklemleri sağlanmalıdır.
2- Şekil değiştirmeler: Yapı elemanını oluşturan malzemenin davranışı gerilme-birim şekil değiştirme (σ-ε )
bağıntısına uygun olmalıdır.
3- Geometri: Yapı elemanında şekil değiştirmeden sonra herhangi bir kopma kırılma ve kütle kaybı
olmamalı, yapı elemanı bütünlüğünü korumalıdır.

Yukarıdaki ilkelerin uygulanmasıyla bulunan gerilme ve birim şekil değiştirmelerin elemanın sınır koşullarına
uygun olması gerekir. Bu durum, sınır koşullarının sağlanması olarak ifade edilir. Analizde her zaman
yukarıdaki adımların verilen sırayla uygulanması gerekmeyebilir. Gerilme ve şekil değiştirme analizinde,
şekil değiştirme enerjisi kavramından hareketle geliştirilen enerji yöntemleri, denge yöntemi yerine
kullanılabilir. Her iki yöntem yükleme ve eleman şeklinin düzenli olması durumunda yeterli hassaslıkta sonuç
verirken karmaşık problemlerin çözümünde de sayısal yöntemlerin uygulanabileceği temeli oluştururlar.

KUVVET VE YÜ
YÜKLERĐ
KLERĐN SINIFLANDIRILMANSI

Cisme etkiyen bütün kuvvetlerle mesnetlerde oluşan reaksiyonlar dış kuvvetler olarak düşünülür. Bu
kuvvetleri yüzey ve cisim kuvvetleri olarak sınıflandırmak mümkündür. Tekil tipteki yüzey kuvveti sonlu bir
alana yada tek bir noktaya etkirken cisim kuvvetleri, çekim kuvveti veya manyetik kuvvetler gibi cismin her
bir hacim elemanına etkide bulunur. Dünyanın cisimlere uyguladığı çekim kuvvetine ağırlık adını veriyoruz. Đç
kuvvetler ise cismin bünyesini oluşturan malzeme parçaları arasındaki etkileşim kuvvetleri olarak algılanır.
Cisme etkiyen yükler tekil veya yayılı kuvvetlerle kuvvet çiftleri olabilir. Eğer kuvvetin etkidiği alan elemanın
boyutları ile kıyaslandığında küçük kalıyorsa kuvveti tekil kuvvet olarak kabul etmek mümkündür. Cisme
yavaşça etki eden durağan yüklere statik yükler, aniden etkiyen yüklere de darbe yada çarpma yükleri denir.
Yükün cisme binlerce defa etki edip kaldırılması ise tekrarlı yükleme olarak isimlendirilir. Aksi
belirtilmedikçe cismin ağırlığı ihmal edilip, yüklemenin statik olduğu kabul edilecektir. SI birim sisteminde
kuvvet birimi newton (N), uygulamada çoğu zaman kilonewton (kN) olarak kullanılır.
 Yükler : Etkime Biçimine Göre Yükler :
1) Tekil yük
1) Şiddeti zamanla değişen yükler
2) Yayılı yük
(Dinamik yükler)
a) Eğri boyunca yayılı yük
2) Şiddeti zamanla değişmeyen yükler b) Alana Yayılı yükler
(Statik yükler) c) Hacme yayılı yükler

Düzgün yayılı yük Üçgen yayılı yük Parabolik yayılı yük

L
πx
1
R = ∫ q(x )dx = q0 L q (x ) = q0 sin
L
2 L L
R = qL = ∫ qdx 0 πx
q R = ∫ q0 sin dx
0 q(x ) = 0 x L
L 0

STATĐ
STATĐK DENGE KOŞ
KOŞULLARI

Yapı ve makine elemanlarının tasarımında bu elemanlarda oluşan iç kuvvetlerin dağılımının bilinmesi gerekir.
Dış ve iç kuvvetlerin belirlenmesinde statiğin temel kavramları ile denge koşulları kullanılır. Daha sonra
göreceğimiz bileşke iç kuvvetin bileşenlerinin –kesit zorlarının- oluşturacağı deformasyonlar mühendisler
açısından özel bir anlama sahiptir.
Cisme etkiyen kuvvet sisteminin bileşkesi sıfırsa, cisim dengededir. Newton’un birinci yasasına göre parçacığa
etkiyen bileşke kuvvet sıfır ise parçacık ya hareketsiz kalır yada sabit hızlı düzgün doğrusal hareket yapar.
Statik adından da anlaşılacağı üzere temelde cisim veya parçacığın hareketsiz olma durumunu inceler. Üç
boyutlu bir cismin dengesi düşünüldüğünde, statikçe dengenin olabilmesi için aşağıdaki denklemlerin sağlanması
gerekir.
 ∑F x =0 ∑F y =0 ∑F z =0 ∑M x =0 ∑M y =0 ∑M z =0

Daha açık bir ifade ile cisme etkiyen kuvvetlerin herhangi bir doğrultudaki toplamı ile herhangi bir eksen
etrafında oluşturacağı momentler toplamı sıfır olmalıdır. Eğer cisme etkiyen kuvvetler tek bir (x-y)
düzlemin içinde ve dengede ise yukarıdaki bağıntılardan üçünün otomatik olarak sağlanacağı ΣFz=0, ΣMx=0,
ΣMy=0 aşikardır. Dolayısıyla düzlem problemlerde üç bağımsız denge denklemi bulunmaktadır.

∑F x =0 ∑F
y =0 ∑M z =0 Düzlem Hal için

Açıkça kuvvetlerin herhangi iki doğrultudaki (x,y) toplamı ile düzlem içindeki herhangi bir A noktasına veya z
eksenine göre bileşke moment sıfır olmalıdır. Yukarıdaki denklemlerin yerine aşağıdaki iki ayrı denklem
takımı kullanılabilir.

∑ Fx = 0 ∑ MA =0 ∑ MB = 0
Burada A ve B noktalarını birleştiren doğru x
eksenine dik olmamalıdır.

∑M A =0 ∑M B =0 ∑M C = 0 Burada da A, B ve C noktaları aynı doğru üzerinde

bulunmamalıdır.

Alternatif denge denklemleri, kuvvet toplamının moment toplamı ile değiştirilmesi yoluyla elde edilmiştir.
Moment alınacak noktanın dikkatlice seçilmesi durumunda alternatif denklemler cebrik hesapları önemli
ölçüde basitleştirir.
Đvmeli hareket eden bir cisimde statik denge denklemleri yazılırken ilave olarak atalet kuvvetlerinin de dikkate
alınması gerekir. Yapı analizi bakımından atalet kuvvetlerinin dış yüklere eklenerek, cismin üzerindeki tüm
kuvvetlerin etkisi altında dengesinin incelenmesi D’Alembert ilkesi olarak adlandırılır.
Mühendislik problemlerinin büyük çoğunluğu dengedeki yapı ve makinelerle ilgilidir. Genellikle yükler adını
vereceğimiz tanımlı ve belirli kuvvetler etkisinde reaksiyonlar adını vereceğimiz yükleri dengeleyen bilinmeyen
kuvvetlerin bulunması söz konusudur. Yalnızca denge denklemleri yardımıyla bütün kuvvetlerin belirlenebildiği
problemlere izostatik, denge denklemlerinin bütün kuvvetlerin belirlenmesine yetmediği problemlere de
hiperstatik denir. Hiperstatiklik derecesi, bilinmeyen bağımsız kuvvet sayısı ile yazılabilen denge denklemi
sayısı arasındaki farktır. Statikteki denge denklemleri ile belirlenebilecek olan dışındaki her bir reaksiyona
hiperstatik bilinmeyen (Redundant) adı verilir. Herhangi bir sistemdeki hiperstatik bilinmeyen sayısı ile
hiperstatiklik derecesi birbirine eşittir.

ĐÇ KUVVETLER : KES
KESĐĐM
M YYÖ
ÖNTEM
NTEMĐĐ

Cisme dış kuvvetler etkidiğinde, cisimde bir şekil değişimi

ile birlikte cismi oluşturan parçacıklar arasında bu
parçacıkları bir arada tutacak iç kuvvetler ortaya çıkar.
Şimdi mukavemetteki ana konulardan biri olan iç kuvvetleri
kesim yöntemi yardımıyla incelemeye başlayabiliriz. Kesim
yönteminin uygulanmasındaki adımlar şöyle sıralanabilir.
1- Cismin, bağlı olduğu diğer cisimlerden ayrılarak mesnet
reaksiyonları da dahil olmak üzere etki eden bütün
kuvvetlerin gösterildiği çizimlere Serbest Cisim Diyagramı
(SCD) adı verilir. Uygulamada cismin yapacağı şekil
değiştirmeler cismin kendi boyutları yanında ihmal
edilebilecek kadar küçük olacağından SCD çiziminde dikkate
alınmazlar.
2- Bilinmeyen dış kuvvetlerin belirlenmesi amacıyla SCD
üzerindeki kuvvet sistemi için denge denklemleri yazılır.
 3- Cisim herhangi bir yerden hayali bir düzlemle kesilerek ikiye ayrılır. Parçalardan biri göz önüne alınarak
2. adımdaki işlemler tekrarlanır. Mademki cisim bir bütün olarak dengededir, kesimle ortadan kaldırılan iç
kuvvetlerin dikkate alınması şartı ile o bütünden ayrılan herhangi bir parçanın da dengede olması gerekir. Bu
noktada, dış kuvvetlerin iç kuvvetlerle dengelenmekte olduğunu, diğer bir deyişle dış kuvvetlerin, eleman
boyunca –kesim düzlemine bağlı olmak kaydıyla- iç kuvvetler şeklinde yayılı olarak devam ettiklerini
söyleyebiliriz.
En büyük gerilmeyi oluşturan iç kuvvetlerin bulunduğu yere elemanın kritik kesiti adı verilir. Eleman
üzerinde yalnızca tek bir kuvvet etki ediyorsa kritik kesitin yer ve doğrultusuna gözlemle karar verilebilir.

KESĐT ZOR(LAMA)LARI

Yapı elemanlarının büyük bir çoğunluğu çubuklardan meydana gelir. Bir yapı elemanının çubuk olarak
isimlendirilebilmesi için uzunluğunun, enkesit büyük kenarının 5 katından daha fazla olması gerekir. Çubukların
herhangi bir kesitine etkiyen iç kuvvetleri, enkesitin ağırlık merkezinde etkiyen bir kuvvetle bir kuvvet çifti
vektörü olarak gösterebiliriz. Đç kuvvetlerin bileşkesi olan bu iki vektör, enkesite dik ve teğet doğrultulardaki
bileşenlerine ayrılabilir. N, S, Mb ve Me ile gösterilen bu bileşenlere basit mukavemet halleri adı verilir.
EKSENEL KUVVET -Akashi-Kaikyo Bridge from the air -
KESME KUVVETĐ
KESME KUVVETĐ
Her bir bileşen bir mukavemet halini gösterir. Bir kesitte bu tesirlerden bir kaçı bir arada bulunursa bu
duruma bileşik mukavemet hali denir. Kullanılacak olan sağ-üçlü koordinat takımının x ekseni her zaman
çubuk ekseni ile çakıştırılacak, y ekseni yukarı, z ekseni ise okuyucuya doğru yönlendirilecektir.

Sağ Üçlü
Eksen (+) eksen
Takımı yönleri

Kuvvet çifti vektörünün yönleri daima sağ-el kuralı ile belirlenecek ve kuvvet vektörleriyle karışmaması için
uçlarında çift ok gösterilecektir. Dik kesitte bulunan iç kuvvetlere kesit zor(lama)ları adı verilir. Her bir
kesit zoru çubukta farklı bir şekil değiştirme meydana getirir.
Rx eksenel kuvveti elemanın boyunu uzatmaya yada kısaltmaya çalışır. Eğer bu kuvvet kesim yüzeyinden
uzaklaşıyorsa eksenel çekme, kesim yüzeyine doğru yönlenmiş ise eksenel basma kuvveti adını alır.
Ry, Rz kesme kuvvetleri komşu malzeme parçalarını keserek birbirinden ayırmaya çalışır. Genellikle S
harfiyle gösterilir.
Mx burulma momenti veya tork elemanı kendi ekseni etrafında döndürmeye çalışır ve genellikle T harfi ile
gösterilir. My, Mz eğilme momentleri ise çubuğu bükmeye çalışır
 Bileşke kuvvetin Bileşke momentin
eksenler eksenler doğ.
doğrultusundaki bileşenleri
bileşenleri

R = Rx i + Ry j + Rz k M = M xi + M y j + M zk
R = Ni + S y j + S z k M = Ti + M y j + M z k

Herhangi bir yapı elemanı kesit zorlarından bir veya bir kaçına veya tamamına aynı anda maruz kalabilir.
Tasarımda her bir kesit zoru ayrı olarak ele alınıp çözüm yapılır. Daha sonra bulunan sonuçların uygun şekilde
birleştirilmesiyle nihai çözüme ulaşılır. Dolayısıyla kesit zorlarıyla kesit zorları kullanılarak bulunan gerilme ve
birim şekil değiştirmelerin hesaplanmasında kesim yöntemi ilk adım olarak karşımıza çıkmaktadır.
Uygulamada bütün kuvvetler tek bir düzlem içinde etki ettiğinden (x-y düzlemi) problem büyük ölçüde basitleş-
mektedir. Düzlemsel problemlerde kesite etkiyen üç kesit zoru eksenel kuvvet N, kesme kuvveti Sy ve eğilme
momenti Mz dir. Bir düzlemin normal vektörünün koordinat ekseni ile aynı yönlü olması durumunda bu düzleme
pozitif düzlem aksi halde negatif düzlem denir. Newton’un üçüncü yasasına göre kesit zorları kesimle ayrılan
parçalara eşit ve zıt yönlü olarak etkir.
 KESĐT TESĐRLERĐ ĐÇĐN POZĐTĐF YÖN KABULLERĐ
Eksenel kuvvet, kesme kuvveti ve eğilme momenti için pozitif düzlemde koordinat eksenleri yönündeki, negatif
düzlemde ise koordinat eksenlerine ters yönlü kuvvetler pozitif kabul edilecektir. Bu işaret kabulü çubukların
yük etkisi altındaki davranışına adapte edilebilir. Örneğin pozitif eksenel kuvvetler çubuk boyunu uzatır.

Sol kesit
- düzlem

Sağ kesit
+ düzlem

Düzlem çubukta
+ iç kuvvetler

Düzlem çubukta
– iç kuvvetler
 MESNET TĐPLERĐ VE GÖSTERĐM ŞEKĐLLERĐ

Aynı düzlemdeki yüklerin etkisinde bulunan yapı elemanlarının mesnet tipleri aşağıda gösterilmiştir. Bu
gösterim şekilleri yapı elemanlarının SCD çizilirken kullanılır.
Hareketli mafsal, yapı elemanının bir doğrultudaki yer değiştirmesine ve dönmesine izin veren ancak belirli bir
doğrultudaki yer değiştirmeye engel olan mesnet tipidir.
Sabit mafsal, elemanın dönmesine izin veren ancak herhangi bir doğrultudaki yer değiştirmesine engel olan bir
mesnet tipidir. Sabit ve hareketli mafsallara basit mesnetler denir.
Ankastre yada sabit mesnet, elemanın yer değiştirmesine ve dönmesine engel olan mesnet tipidir. Dolayısıyla
sabit mesnetlerde hem momente hem de herhangi bir doğrultudaki kuvvete karşı konur. Bu kuvvet yüzeye
teğet ve normal doğrultulardaki bileşenlerine ayrılabilir.
Serbest cisim diyagramlarında her bir mesnetteki reaksiyon kuvveti (R) ve moment (M) gösterilir. Elemandaki
iç kuvvetlerin bulunmasına reaksiyonların belirlenmesinden sonra başlanır.

A) Hareketli Mafsal

y Rx = 0
x Mz = 0

B) Sabit Mafsal
y

x
Mz = 0
H
A
R
E
K
E
T
L
Đ
M
A
F
S
A
L
S
A
B
Đ
T
M
A
F
S
A
L
BÜKREŞ ALIŞ-VERĐŞ MERKEZĐ, TEMMUZ 2004
 c) Ankastre Mesnet

TASARIMDA BAŞLICA ADIMLAR

Tasarımın ana amacı, yapı elemanlarının verilen yükleri göçmeksizin taşıyabileceği ve kendisinden beklenilen
işlevleri yerine getirebileceği uygun malzeme, eleman şekil ve boyutlarının belirlenmesidir. Bu aslında bir
optimizasyon problemidir. Yukarıda sözü edilen amaçlara ulaşmadaki etkinlik kullanılan malzeme ve yapım
maliyetinin minimum yapılmasıyla başarılır. Yük etkisindeki bir elemanın tasarımında aşağıdaki hususlar
göz önüne alınmalıdır.
1. Elemanın kendisinden beklenilen işlevleri hangi durum(lar)da kaybedeceği belirlenmelidir.
2. Verilen yüklemeden oluşacak gerilme ve birim şekil değiştirme durumu tespit edilmelidir.
3. Gerilme ve birim şekil değiştirme gibi önemli büyüklüklerin elemanda göçme oluşturmaksızın alabileceği
en büyük değerleri belirlenmelidir.
4. Güvenlik katsayıları seçilmelidir.
Yukarıdaki işlem adımları, verilen problemin yapısına bağlı olarak uzayıp kısalabilir. Pek çok etkinin dikkate
alınması söz konusu olduğunda çoğunlukla bir deneme-yanılma işlemiyle tasarım sonuçlandırılır. Bu derste
eleman malzemesi ile geometrik boyutlar önceden seçilmiş olduğundan tasarım sırasında yalnızca dayanım
koşulunun sağlanması üzerinde durulacaktır. Basit mukavemet hallerinin incelendiği bölümlerde
çıkartılacak formüller, uygun eleman boyutlarının seçiminde kullanılacaktır.
Elemanların tasarımında dikkate alınması gereken diğer hususlar da yükleme sonucu elemanda oluşacak
deformasyonun hesaplanması ve burkulmadır. Bu konulara daha sonraki bölümlerde açıklık getireceğiz.
 Faktör Hece Đşaret
1012 Terra T
Kullanılan Birim Sistemi 109 Giga G
Kuvvet F N, kN 106 Mega M
Uzunluk L mm, m 103 Kilo k
Zaman t sn 102 Hekto h
Alan A mm2, m2 10 Deka da
Hacim V mm3, m3
Atalet Momenti I mm4, m4 Faktör Hece Đşaret
Mukavemet Momenti W mm3, m3 10-1 Desi d
Moment M Nm, kNm 10-2 Santi c
Gerilme σ, τ N/m2, N/mm2 10-3 Mili m
Elastisite Modülü E GPa 10-6 Mikro µ
Đvme a m/sn2 10-9 Nano n
10-12 Piko p
Pascal 10-15 Femto f
1 Pa = N m 2 1 MPa = 10 6 N m 2 10-18 Atto a
MPa → MN m 2
N mm 2
= 10 N m = MPa
6 2
ÇUBUK MUKAVEMETĐ
MUKAVEMETĐNĐN ESASLARI

Yapılar boyutları bakımından

1- Çubuklar (tel, halat, kablo, direk, kiriş, kemerler, Bir boyutlu taşıyıcı cisimler
2- Levha, plak ve kabuklar (Döşeme plakları, kubbe ve tonozlar)
3- Üç boyutlu yapılar (Ağrılık barajları)
şeklinde üç sınıfa ayrılabilir. Mukavemette yalnız çubuk şeklindeki cisimler incelenecektir. Çubuklar
eksen ve dik kesiti ile belirginleşir. Eksen genel olarak bir uzay eğrisi olup, çubuğun büyük olan boyutunu
temsil ederken dik kesit ise kapalı bir eğri ile çevrelenmiş düzlem parçasıdır. Sabit kesitli doğru eksenli
çubuklara prizmatik çubuklar denir. Çubuğa etkiyen dış kuvvetler çoğu defa yayılı olup doğrultuları
genellikle çubuk ekseninden geçer. Eğer dış kuvvetlerin tesir çizgileri çubuk ekseninden geçmiyorsa bu
kuvvetler çubuk eksenine kuvvet çiftleri ile birlikte taşınır.

KESĐ
KESĐT ZORLARININ BULUNMASI

Kesit zorlarının bulunmasında aşağıdaki yöntemler kullanılabilir.

1- Kesim yöntemi (STATĐK)
Dış kuvvetlerin etkisi altındaki sistemin mesnet tepkileri hesaplanır.
Eleman, süreksizlik gösterdiği noktalardan bölgelere ayrılır. Bu noktalar, tekil
yüklerin uygulandığı noktalar, yayılı yüklerin başladığı ve bittiği yerler ve çubuk
kesitinin değiştiği noktalardır.
Her bir bölgedeki kesit zorları yazılan denge denklemleri yardımıyla hesaplanır.
2- Đntegrasyon yöntemi
Kesit zorlarına ait diferansiyel denge denklemleri, sınır koşulları dikkate alınarak
çözülür.
KESĐ Kesite etki eden R ve M vektörleri genel
KESĐT ZORLARININ DEĞĐŞĐ
DEĞĐŞĐM
MĐ
Mustafa Đnan, Cisimlerin Mukavemeti 1990 olarak eksen doğrultusundaki koordinatın
fonksiyonu olup kesitten kesite değişir. Bu
vektörler birbirinden bağımsız olmayıp denge
şartlarını sağlar. Đki dik kesit arasındaki bir
çubuk elemanını göz önüne alalım. s kesitine
etkiyen kesit zorları –R, -M ve s+∆s kesitine
etki eden kesit zorları da R+∆R, M+∆M
olsun. Bu iç kuvvetlerden başka ∆s
uzunluğundaki çubuk parçası üzerine etkiyen
dış kuvvetler p∆s ve bu dış kuvvetler çubuk
eksenine taşındıkları zaman bulunacak kuvvet
çiftleri de m∆s ile gösterilsin. Çubuk
elemanına ait denge denklemleri yazılır, ikinci
mertebeden terimler ihmal edilir, her terim
∆s ile bölünüp ∆s sıfıra giderken limit
alındığında kesit zorlamalarının diferansiyel
denklemleri bulunmuş olur.

− R + R + ∆R + q∆s = 0
∆R + q∆s = 0
∆R
lim +q = 0
∆s →0 ∆s

dR Vektörel
+q = 0 diferansiyel
ds denklem
O noktasına − M + M + ∆M + m∆s + ∆r′ × q∆s + ∆r × (R + ∆R ) = 0
göre
moment − M + M + ∆M + m∆s + ∆r′ × q∆s + ∆r × R + ∆r × ∆R = 0
dengesi
yazıldığında; Đkinci mertebe
terimler ihmal edilir. Đhmal Đhmal
i
∆M ∆r dM
lim + m + lim × R = 0 +m + i×R = 0
∆s ∆s ds
 R = Ni + S y j + S z k
dR
q = qx i + q y j + qz k +q+m = 0
ds

d
dx
( Ni + S y j + S z k ) + ( q x i + q y j + q z k ) = 0

dN dS y dS z
+ qx = 0 + qy = 0 + qz = 0
dx dx dx

M = M bi + M y j + M zk
m = mx i + my j + mz k dM
+m + i×R = 0
ds
d
dx
( M b i + M y j + M z k ) + ( mx i + m y j + mz k ) + i × ( Ni + S y j + S z k ) = 0

dM b dM y dM z
+ mx = 0 − S z + my = 0 + S y + mz = 0
dx dx dx
YAYILI YÜKLER ETKĐSĐNDEKĐ DOĞRU EKSENLĐ BĐR KĐRĐŞTE
KESĐT ZORLARININ DĐFERANSĐYEL DENGE DENKLEMLERĐ

q y (x )

qx (x )

∑ Fx = 0 (N + dN ) − N + q x dx = 0 dN
dx
= −q x

∑ Fy = 0 ( S + dS ) − S + q y dx = 0 dS
dx
= −q y

dx
∑ Mo = 0 M + dM − M − q y dx + Sdx = 0 dM
= −S
2 dx

dS d 2 M d  dM  d dS
= −q y 2
=   = [ − S ] = − = qy
dx dx dx  dx  dx dx
 B
dN
= −qx N B − N A = − ∫ qx dx = −YFAKAx Yayılı yük fonksiyonu
dx altında kalan alan
A
B
dS y
= −q y S B − S A = − ∫ q y dx = −YFAKAy Yayılı yük fonksiyonu
altında kalan alan
dx A
B
dM z
= −S y M B − M A = − ∫ S y dx = − KKDAKA Kesme kuvveti diyagramı
altında kalan alan
dx A

KĐRĐŞE TEKĐL YÜK VE MOMENT ETKĐMESĐ HALĐ

Kesit zorlamalarına ait diferansiyel denge

denklemleri bulunurken göz önüne alınan çubuk
parçası üzerinde herhangi bir tekil kuvvet yada
kuvvet çifti etkimediği düşünülmüştür. Eğer tekil
kuvvet ve kuvvet çiftleri varsa kuvvet zorlarında
süreksizlik olacaktır. Herhangi bir kesitte x ve y
eksenleri doğrultusunda Px ve Py tekil kuvvetleri
ile bir M momenti etkisin. Tekilliğin olduğu N 2 = N1 − Px
yerden alınacak bir eleman üzerinde denge
denklemleri yazıldığında yandaki bağıntılara S 2 = S1 − Py
ulaşılır.
M 2 = M1 − М
ÖRNEK 1
Şekildeki konsol kirişin mesnet tepkilerini hesaplayıp, Kesme kuvveti ve
moment fonksiyonlarını bularak diyagramlarını çiziniz.

0≤ x≤4
∑F y =0
−6 + S y ( x ) = 0 S y ( x ) = 6kN
∑M o =0
6 x + M z (x ) = 0 M z ( x ) = −6 x

4 ≤ x ≤ 10
∑F y =0 S y ( x ) = 16kN

∑M o =0 M z ( x ) = 16(10 − x ) − 100
ÖRNEK 2 Şekildeki kirişin mesnet tepkilerini hesaplayıp, Kesme kuvveti ve
moment fonksiyonlarını bularak diyagramlarını çiziniz.

∑F =0⇒ R
x
A
x =0
R yB = q
L
2
∑F = 0⇒ R
y
A
y + R yB = qL
L
∑ M zA = 0 ⇒ RyB L − qL
L
=0 R yA = q
2 2
d 2 M z (x ) dM z ( x )
= (− q ) = − S y = − qx + c1
dx 2 dx
qy L x2
2 M z ( x ) = − q + c1 x + c2
2
Sınır Şartları (Mesnet Şartlarından)
L
qy L M z ( x ) x = 0 = 0 ⇒ c2 = 0 M z ( x ) x = L = 0 ⇒ c1 = q
2
2
L x2 L
qy L 2
S ( x ) = qx − q M z (x ) = −q + q x
8 2 2 2
Maksimum Moment ve Yeri

S ( x ) = 0 ⇒ M max
L L2
qx − q = 0 ⇒ x = L M max L =q
2 2 x=
8
2
ÖRNEK 3 Şekildeki konsol kirişin mesnet tepkilerini hesaplayıp, Kesme kuvveti ve
moment fonksiyonlarını bularak diyagramlarını çiziniz.

0 ≤ x ≤ 1 bölgesi
dS
= 0 ⇒ S = c1 ( x = 0; S = 6 ) ⇒ c1 = 6; S = 6kN
dx
dM
= −6 ⇒ M = −6 x + c2 ( x = 0; M = 0 ) ⇒ c2 = 0; M = −6 x kNm
dx
1 ≤ x ≤ 4 bölgesi
dS  x =1 
= − ( 2 − 2 x ) ⇒ S = x 2 − 2 x + c1
  ⇒ c1 = −4; S = x − 2 x − 4
2

dx  S = −5 
dM x
3
x =4  32
= − x + 2 x + 4 ⇒ M = − + x 2 + 4 x + c2 
2
 ⇒ c = − ;
=
2
dx 3  M 0  3
3
x 32
M = − + x2 + 4x −
3 3
veya AB bölgesi

d 2M dM x3
= qy = − ( 2x − 2) = − x 2 + 2 x + c1 M = − + x 2 + c1 x + c2
dx 2 dx 3
dM  x =1 
= −S S = + x 2 − 2 x − c1 ;   ⇒ c1 = 4 S = x2 − 2x − 4
dx  S = −5 
x3  x =1  32 x3 32
M = − + x 2 + 4 x + c2 ;   ⇒ c2 = − M = − + x2 + 4x −
3  M = −6  3 3 3
Yatayla herhangi bir α açısı yapan çubukta göz
önüne alınan kesitin solunda kalan parçadaki
Yatay ve Düşey doğrultudaki bileşke kuvvetler Y
ve D olarak belirlendiğinde söz konusu kesitteki
kesme kuvveti Q ve normal kuvvet N aşağıdaki
bağıntılardan hesaplanabilir.

S = Y *sin α − D cos α
N = − (Y *cos α + D *sin α )
ÖRNEK 4 Şekildeki çerçevenin mesnet tepkilerini hesaplayıp, Kesme kuvveti ve
moment fonksiyonlarını bularak diyagramlarını çiziniz.

∑M A
= 0 ⇒ C y = 82,5 kN ↑
∑ Fx = 0 ⇒ Ax = 120 kN ← z

S = Y *sin α − D cos α
∑ M zC = 0 ⇒ Ay = 2,5 kN ↓ N = − (Y *cos α + D *sin α )
A noktasının Sağı
S A = −120 ⋅ 0, 6 + 2,5 ⋅ 0,8 = −70 kN

N A = − ( −120 ⋅ 0,8 − 2,5 ⋅ 0, 6 ) = 97,5 kN

MA = 0

B noktasının Solu S BL = 2,5 ⋅ 0,8 = 2 kN

N BL = −(− 2,5 ⋅ 0,6) = 1,5 kN

M BL = 120 ⋅ 3 − 120 ⋅1,5 − 2,5 ⋅ 4 = 170 kNm

B noktasının Sağı D noktasının sağı

S DR = 82,5 kN
S BR = 2,5 ⋅1 = 2,5 kN
N DR = −(82,5 ⋅ 0 + 0 ⋅1) = 0
N = −(2,5 ⋅ 0 + 0 ⋅1) = 0
R
B

M BR = 170 kNm M DR = 120 ⋅ 3 − 120 ⋅1.5 − 2,5 ⋅ 6 = 165 kNm

ÖRNEK 5 Şekildeki çıkmalı kirişin mesnet tepkilerini hesaplayıp, Kesme kuvveti ve
moment fonksiyonlarını bularak diyagramlarını çiziniz.

0 ≤ x ≤ 10 bölgesi
2,5 x 1
qy = − =− x x2
24 9.6 dS y 1 1 2 x=0  Sy ( x) =
= x ⇒ Sy = x + c1 ⇒ c = 0 19, 2
dx 9,6 19, 2 S y = 0 1

dM z 1 2 1 3 x=0  x3
=− x ⇒ Mz = − x + c2 ⇒ c = 0 M z (x ) = −
dx 19,2 57,6 M z = 0 2 57,6

10 ≤ x ≤ 24 bölgesi

dS y 1 1 2 x = 10 
= x ⇒ Sy = x + c3 ⇒  c = −11, 43
S y = −6, 22  3 x2
dx 9, 6 19, 2 Sy ( x) = − 11, 43
19, 2
dM z 1 2 1 3
=− x + 11, 43 M z = − x + 11, 43x + c4
dx 19, 2 57, 6

x = 10  x3
 c = −114,3 M z (x ) = − + 11,43 x − 114,3
M z = −17,36  4 57,6
24 ≤ x ≤ 32 bölgesi

dS y x = 24 
= 2,5 ⇒ S y = 2,5 x + c5 ⇒  c = −80 S y ( x ) = +2,5 x − 80
10 ≤ x ≤ 24 dx S y = −20 5
S y = 0 ⇒ x = 14,81 m
M z (14,81) = −1, 41 dM z x = 24  M z ( x ) = −1,25 x 2 + 80 x − 1280
= −2,5 x + 80 ⇒ M z = −1,25 x 2 + 80 x + c6 ⇒ c = −1280
dx M z = −80 6
Örnek 6 Şekildeki çerçevenin mesnet tepkilerini hesaplayıp, Kesme kuvveti ve
moment fonksiyonlarını bularak diyagramlarını çiziniz.
AB elemanı
dS y
= − q y = 0 ⇒ S y = c1 = 78 kN Q y = 78 kN
dx
dM M = −78 x
= −78 ⇒ M = −78 x + c2
dx
dN N = −78,8 kN
= − q x = 0 ⇒ N = c3
dx

BC elemanı

dS y
= − ( −10 ) ⇒ S y = 10 x + c1 S y = 10 x − 92, 567 kN
dx
dM
= −10 x + 92,567 ⇒ M = −5 x 2 + 92, 567 x + c2 M = −5 x 2 + 92,567 x − 390
dx
dN N = −61,03 kN
= − q x = 0 ⇒ N = c3
dx

CD elemanı
dS y
= 8 ⇒ S y = 8 x + c1 S y = 8 x − 48 kN
dx
dM
= 48 − 8 x ⇒ M = −4 x 2 + 48 x + c2 M = −4 x 2 + 48 x − 144
dx
dN N = −71,2 kN
= − q x = 0 ⇒ N = c3
dx
 Kesme kuvveti diyagramı verilen kiriş A ve B noktalarından mesnetlidir.
Örnek 7
Yükleme ve moment diyagramını belirleyiniz.
A-B arası kesme kuvveti 20 ve A noktasındaki teğetin yatay olmaması
kirişin trapez yayılı yükle yüklü olduğunu gösterir

∑M A = 0 ⇒ 1,5 ⋅ q2 ⋅ 2 + 3 ⋅ q1 ⋅1,5 + 16 − 24 ⋅ 3 = 0

∑F y = 0 ⇒ 1,5 ⋅ q2 + 3 ⋅ q1 + 4 − 34 = 0

q1 = 2,67 kN / m
q2 = 14,67 kN / m

? √ ? √
∑ M A = 0 ⇒ 4 ⋅ 4 − 24 ⋅ 3 + 22 ⋅ 2 + 8 ⋅1,5 = 0 ∑ Fy = 0 ⇒ 22 + 8 − 10 − 24 + 4 = 0

0 ≤ x ≤ 3 bölgesi
dS y 4,89 2
= 2, 67 + 4,89 x ⇒ S y = 2, 67 x + x + c1 x = 0 ⇒ S y = −10 ⇒ c1 = −10
dx 2
S y = 2, 445 x 2 + 2, 67 x − 10

dM z 2,445 3 2,67 2
= −2,445 x 2 − 2,67 x + 10 ⇒ M z = − x − x + 10 x + c2
dx 3 2
x = 0 ⇒ M z = 0 ⇒ c2 = 0 M z = −0,815 x 3 − 1,335 x 2 + 10 x

Maksimum momentin yeri, Kesme kuvvetinin SIFIR olduğu yerdir.

x1 = 1,55 m √
S y = 0 ⇒ 2, 445 x 2 + 2, 67 x − 10 = 0}
x2 = -2,641m X

M z ( x = 1,55) = −0,815 ⋅ (1,55) − 1,335 ⋅ (1,55) + 10 ⋅ (1,55) = 9,26 kNm

3 2
 GERĐLME

Mühendislerin yük etkisi altındaki bir elemanın davranışını tanımlamakta kullandığı iki kavram;
Gerilme ve Birim Şekil Değiştirme
dir. Gerilme ve bileşenlerini tanımlamakta kesim metodunu kullanıp, eksenel kuvvetten oluşan normal gerilme
ile ortalama kayma gerilmesinin bulunuşu üzerine duracağız. Sonra, öğrendiklerimizin çeşitli problemlerde
nasıl kullanıldığı açıklanacak eksenel yüklü çubukların ön boyutlandırılması ve emniyet gerilmesi incelenecektir.
TANIM : GERĐLME

 ∆Fx  dFx  ∆F  dF
σ xx = σ x = lim  = τ xy = lim  y  = y
∆A→0 ∆A ∆A→0 ∆A
∆Fy ∆F(x)   dA   dA
 ∆Fz  dFz
τ xz = lim  =
∆A→0 ∆A
  dA
∆A
N Pascal Megapascal
σ;τ → →
∆Fz m 2
(Pa ) (MPa )
∆Fx
Gerilme; ∆F’nin noktadan noktaya değişmesine bağlı olarak değişir
Gerilme, ∆F’nin etkidiği noktadan geçen düzlemin doğrultusuna da
bağlı olarak değişir.
Bir noktadaki gerilmenin tam olarak tanımlanması için o noktadan
geçen bütün düzlemlerdeki (sayısı sonsuz) gerilmelerin verilmesi
gerekir.

P = f (P1 , P2 , P3 )
Gerilmenin Bileş
Bileşenleri
Bir noktadan geçen sonsuz sayıdaki düzlemin her birindeki gerilmenin diğer bir deyişle GERĐLME HALĐ’nin
belirtilmesi için o noktadan geçen üç dik düzlemdeki gerilme bileşenlerinin verilmesi yeterli olur.

Düzlemler o noktadan geçen eksenlere dik olarak seçilirse sonsuz küçük

boyutlu bir kübik eleman elde ederiz. Gerilmelerin elemanın yüzlerine yayılı σ x τ xy τ xz 
ve O ve O’ noktasındaki gerilmelerin eşdeğer olduklarını düşünüyoruz.  
Gerilmeler her düzlemin merkezinde bir vektörle gösterilmiştir. Bir noktada T = τ yx σ y τ yz 
üç dik düzlemdeki toplam 9 gerilme bileşeni ile verilen gerilme hali τ zx τ zy σ z 
gösterimine GERĐLME TANSÖRÜ denir.  
 Kayma gerilmesinin özelliklerinin bulunması için denge denklemlerini yazalım.

∑F x = 0; ∑ F = 0;y ∑F = 0 z Otomatik olarak sağlanır

Mz = 0 ⇒ −(τ dzdx )dy + (τ dzdy )dx = 0

yx xy

τ xy = τ yx DĐK DÜZLEMLERDEKĐ KAYMA GERĐLMELERĐ EŞĐTTĐR.

∑M x =0 ⇒τ yz = τ zy ∑M y =0 ⇒τ xz = τ zx

bulunur. Đşaret kabulü, düzlemin normali ile gerilmenin yönünün her ikisinin de pozitif veya negatif olması
durumunda gerilme POZĐTĐF kabul edilir. Şimdi gerilme halinin xy düzlemi üzerindeki izdüşümünü alalım (+z
yönünden bakıldığında).

σ x , σ y , τ xy ≠ 0 σ z , σ xz ,τ yz = 0

σ x 0 0 σ x 0 0  0 τ xy 0 σ x τ xy 0
T =  0 0 0 T =  0 σ y 0 T = τ yx 0 0 T = τ yx σ y 0
 0 0 0  0 0 0  0 0 0  0 0 0

Tek eksenli, (bir boyutlu)

Gerilme Hali Đki eksenli Gerilme Hali Tam Kayma Hali Đki boyutlu (düzlem)
Gerilme Hali
(Yalnızca normal gerilme (Đki tane normal (Yalnızca Kayma
varsa) gerilme varsa) gerilme varsa)
Ekseni Doğ
Doğrultusunda Kuvvetlerle Yü
Yüklü
klü Doğ
Doğru Eksenli Çubukta Eksenel Normal Kuvvetler

Bu durumda eksenel normal kuvvet ve uzama veya kısalma söz konusudur.

ÖRNEK 1 Şekilde görülen yükler etkisindeki alüminyum çubuğun eksenel kuvvet diyagramını çiziniz.

Yük Diyagramı

AB arası;

BC arası; Serbest Cisim Diyagramları

CD arası;

Eksenel Kuvvet Diyagramı

Çubuk boyuna ekseni doğrultusunda birkaç eksenel kuvvetle yüklü ise eksenel normal kuvvetler kesitten
kesite değişir. Bu amaçla öncelikle eksenel normal kuvvet diyagramı çizilmelidir. Bunun için;.
•Öncelikle reaksiyonlar hesaplanır.
•Yüklemede değişme olan her bir bölgede (yükte süreksizlik olan her bir bölgede) ayrı bir kesim yapılarak o
bölgedeki eksenel normal kuvvet, denge denklemi yazılarak hesaplanır.
•Eksenel kuvvet diyagramı çizilir.
Diyagramın kapanması hesaplamaların doğruluğunu kontrol etmek için kullanılabilir.

NORMAL GERĐ
GERĐLME

Cismin herhangi bir kesitindeki gerilme, sabit şiddete veya düzgün yayılı ise buna basit gerilme adı
verilir.Yük taşıyan elemanların çoğunun düşünülen bir kesitindeki iç kuvvetler ya eksenel kuvvettir ya da
kesme kuvvetidir. Örneğin kablolar, kafes kiriş elemanları, eksenel yüklü çubuklarda eksenel normal kuvvet,
iki çubuğu birleştiren cıvata, pim ve perçinlerde ise kesme kuvveti söz konusu olduğundan normal gerilme
ile kayma gerilmesini hesaplamakta doğrudan gerilmenin tanımını ve denge denklemlerini kullanmak
mümkündür.
Gerçek gerilme yayılışını bulmak için şekil değiştirmeleri dikkate almak gereklidir.

Eksenel kuvvetle yüklü prizmatik bir çubuk düşünelim. I-I kesitinden kesip ayırırsak;

A = b⋅h

∑F yatay = 0⇒ P =σ ⋅ A
Çubuk ekseni ile 90o’lik açı yapan I-I kesitini düşünelim.
Kesim yüzeyindeki gerilme şekilde üniform yayılı olarak P
gösterilmiştir. σ= Eksenel
Çekme
A
ÇATAL UÇ ÖRNEĞĐ
Bu enkesitteki üniform gerilmenin değeridir. Bunun için;

P enkesitin ağırlık merkezinden uygulanmalı

Çubuk doğru eksenli, yapıldığı malzeme homojen olmalı

Kesim düzlemi çubuk uçlarından uzak olmalı
Đle verilen üç kriterin sağlanması gerekir.

1. kriter sağlanmaz ise moment oluşur gerilme en-kesite uniform yayılmaz.

Uygulamada P kuvveti aşağıdaki şekilde gösterilen biçimde çubuğa aktarılır.

P
2td

P P
t1d t1d
Bağlanan iki parça pim’e kuvvet uygularlar. Gerçekte uniform olmayan gerilmeler
kuvvetin izdüşüm alanına bölünmesiyle hesaplanır. Bu basıncın şiddetine ezilme (yatak)
gerilmesi adı verir.

P
σl = üst parçadaki ezilme gerilmesi
t1d

P
σl = alt parçadaki ezilme gerilmesi
2td
PERÇĐNLĐ BĐRLEŞĐM
 BULONLU –CĐVATALI- BĐRLEŞĐM
KĐRĐŞ EKĐ
ALIŞ-VERĐŞ MERKEZĐ BÜKREŞ

BULONLU –CĐVATALI- BĐRLEŞĐM

KOLON EKĐ
PROCTER-GAMBLE GEBZE
ORTALAMA KAYMA GERĐLMESĐ

Kayma gerilmeleri, uygulanan kuvvetlerin cismin bir parçasının komşu parçalara nazaran kayma eğiliminde olması
halinde ortaya çıkar. Çatal uçlu birleşimdeki pim, eksenine dik doğrultudaki kesme kuvvetinin etkisiyle b-b ve c-
c kesitlerinden ayrılmaya karşı koymaktadır. Pimin bütünü dengede olduğuna göre ayrılma yüzeylerinin her
birinde P/2 kesme kuvvetleri oluşmaktadır. Kayma gerilmelerinin uygulanan kuvvete paralel düzlemlerde
oluşması halinde direkt kesme hali denir.
Normal gerilmenin tersine kayma gerilmeleri düzgün yayılmazlar kuvvetin,
P
alana bölünmesiyle bulunan değer ortalama kayma gerilmesini verir. τ ort =
A
Direkt kesme haline örnekler: Perçinli birleşim

P P
b

P A
B P

t
d P
σ=
P σb =
P t min [b − k ⋅ d ]
τ ort =
(
m⋅ π ⋅d
2

4
) t ⋅d
Perçin kesitinde levhadaki
Perçin arkasındaki çekme gerilmesi. Burada k
m = bağlantıdaki eleman levhada oluşan aynı sırada bulunan perçin
sayısı -1 ezilme gerilmesi sayısıdır.
Bakersfield, California
California Water Service
Tank
Photographer/Artist Engle,
Harold M.
Photo DateJul 25 1952
EarthquakeKern County,
California earthquake, July
21, 1952
Magnitude7.69
Failure of welded column to
base connections for
250,000 gallon CB&I water
tank.
Direkt kesme haline örnekle: Bir plak üzerinde delik açılması

Japonya da bulunan bu köprü zımbalama etkisi yüzünden

kullanılamaz halde

P
τ ort =
2 ⋅π ⋅ r ⋅ t
Örnek 2 Şekilde 40 kN’luk düşey kuvveti taşıyan kafes sistem
y görülmektedir. Bütün pimler 20 mm çapa sahiptir. Çatal uçlardaki
kalınlık 10’ar mm, bağlantı levhasının kalınlığı 15 mm’dir.
Elemanlardaki normal geril-meleri C mafsalındaki kayma ve ezilme
C
gerilmelerini hesaplayınız.

B noktasının dengesinden çubuk

A = 0.002 m2
kuvvetleri kolayca hesaplanabilir.
2m

− 30 ×103
σ AB = = −7.5 ×10 6 Pa = 7.5MPa Basma
0.004
A = 0.004 m2
A B
x 50 × 103
σ BC = = 25 ×106 Pa = 25MPa Çekme
1.5 m 0.002
P = 40 kN
50 ×103
τC = 2
= 79.6 × 106 Pa = 79.6 MPa
2π d
4

50 × 103
σb = = 166.7 ×106 Pa = 166.7 MPa BC çubuğunda
0.015 × 0.020

50 ×103
σb = = 125 × 106 Pa = 125MPa Çatal uçta
2 × 0.010 × 0.020
 Civata keskisine 200 N’luk P kuvveti uygulanmıştır.
Örnek 3
a) Civataya ve A, B, C noktasındaki pime gelen kuvvetleri hesaplayınız.
b) AD parçasının alanı 2x10-4 m2’dir. Bu elemandaki gerilmeyi belirleyiniz.

∑F yat = 0 ⇒ FBx = 0
4
∑ M B = 0 ⇒ 100Q = 75FA FA = Q
3

∑F düş = 0 ⇒ FA = Q + FBy

4 Q
FBy = Q − Q =
3 3

FBy = 8000 N Q = 24 kN
∑M C = 0 ⇒200 × 480 = FBy 12

∑F y = 0 ⇒ FCy = 200 + FBy FCy = 200 + 8000 = 8.2 kN

∑F x = 0 ⇒ FCx = 0 FA = Q + FBy = 8 + 24 = 32 kN

32 × 103 NOT : Kesici uç ve sapta eğilme

σ AD = = 160 MPa
2 ×10−4 ve kesme etkisi vardır.
ĐNCE CĐDARLI BASINÇ KAPLARI

Uygulamada rastladığımız otomobil lastikleri, boru, tank ve LPG tüpleri gibi basınç kapları temelde eksenel
kuvvet taşıyan araçlardır. Basınç kaplarının et kalınlığı/ iç yarıçap, 1/10 ’dan küçük ise bu tip basınç kaplarını
ince cidarlı olarak sınıflandırmaktayız. Đnce cidarlı basınç kaplarında normal gerilme kalınlık boyunca sabit
kalırken kalın cidarlı basınç kaplarında değişmektedir. Đnce cidarlı basınç kaplarında ayrıca iç ve dış yarıçap
ayrımı yapılmaz (Bu iki değer birbirine çok yakındır).
Burada, ince cidarlı silindirik ve küresel basınç kaplarını ele alacağız. Basınç kabının cidarları zar gibi –
membran- davrandığından eğilme momenti oluşmayacaktır. Kap eksenel simetrik yapısı ile taşıdığı maddeden
kaynaklanan basınç etkisi ile serbestçe şekil değiştirirken yalnızca membran gerilmeleri adı verilen düzgün
yayılı normal gerilmeler oluşur. Bu kabul, kabın rahatça şekil değiştiremediği uç bölgeleri ile mesnetleri
dışında oldukça isabetlidir. Silindirik kapların uçlarındaki kapak kısımlarında kesme kuvvetleriyle eğilme
momentleri ortaya çıkar. Kesme kuvveti ile Eğilme momentinden kaynaklanan bu gerilmelere süreksizlik
gerilmeleri adı verilir. Süreksizlik gerilmelerini azaltmak için kapaklara uygun bir eğrilik verilir. Bu bölümde
verilen bağıntılar, sıvı veya gazdan oluşan p iç basıncı halinde kullanılabilir. Vakum kapları ile denizaltılar gibi
dış basınç altında kalan araçların incelenmesinde p’nin işaretinin negatif alınması yeterlidir. Dış basınç halinde
hesaplanacak gerilmelerin kap cidarlarında burkulma oluşturan kritik gerilmelerden küçük olmalıdır.

SĐLĐNDĐRĐK BASINÇ KAPLARI

Şekilde gösterilen iç yarıçapı r, et kalınlığı t, manometre basıncı p olan silindirik hava tankı veya boyleri
düşünelim.
Manometre basıncı; içteki basıncın, dış basıncı ne kadar aştığını vermektedir. Kap cidarı üzerinde gösterilen
küçük bir yüzey elemanına etki eden, σc ve σa gerilmelerini belirlemek istiyoruz. σc gerilme bileşenine,
çevresel gerilme, teğetsel gerilme veya halka gerilmesi; σa gerilme bileşenine ise eksenel veya boyuna
gerilme adları verilir. Çevresel gerilmeyi hesaplamak üzere L boyundaki yarım silindirik bir elemanı içindeki
akışkanla birlikte ayıralım. Akışkanın kendi ağırlığı ile basınç kabının kendi ağırlığının ihmal edilebilecek
kadar küçük olduğunu düşünüyoruz. Eksenel doğrultudaki basınç ile gerilmeleri basitlik nedeni ile şekil b de
gösterilmedi. Şekildeki kap cidarlarında taşınan eksenel kuvvet , σc (2tL), aynı düzlemdeki akışkan
basıncından oluşan kuvvet ise p(2rL) dir.
 σc
σc
σa

(a)
(b)

σa
(c)

Düşey doğrultudaki toplam kuvvetin sıfır olması

gerektiğinden;
pr
σ c 2tL = p(2rL ) σc =
t
Eksenel gerilme, silindirik basınç kabından alınan ve şekil c’de gösterilen serbest cisim diyagramı kullanılarak
hesaplanabilir. Bu diyagramdaki cidarın taşıdığı eksenel kuvvet σ a (2πrt ) ; taşınan akışkanın oluşturacağı
eksenel kuvvet p(πr 2 )’dır. Eksenel kuvvetlerin eşitliğinde,

σ a (2πrt ) = p (πr 2 )
pr
σa =
2t
bulunur. Elde edilen gerilme bağıntılarından, σ c = 2σ a olduğu görülmektedir.
 KÜRESEL BASINÇ KAPLARI

Küresel basınç kaplarındaki gerilmeler, silindirik kapların incelenmesinde uygulanan işlemlere benzer
şekilde bulunabilir. Küresel kaptan alınan küçük bir elemana etkiyen gerilmeler simetri nedeniyle birbirine
eşittir. Küresel kap tam ortasından ayrıldığında;

Yazılacak denge denklemi σ (2πrt ) = pπr 2 ,

σ çevresel gerilme için
σ
σ σ=
pr
2t

sonucunu verir. Bu sonuç, kürenin çapını içeren bütün kesimlerde aynı kalır. Radyal doğrultudaki gerilme
kabın iç yüzünde –p; dış yüzünde sıfır olacak şekilde değişir. Đnce cidarlı kaplarda bu gerilme sc ve sa
gerilmelerinden çok küçük olduğundan genellikle ihmal edilir. Đnce cidarlı basınç kaplarındaki gerilme, iki
eksenli gerilme hali olarak düşünülebilir.
Örnek 4 Uçlarında yarım küre şeklinde kapaklar bulunan silindirik tank 1.38 MPa’lık basınçlı hava ile
doldurulmuştur. Tankın yarıçapı 250 mm, et kalınlığı 8 mm olduğuna göre silindirik ve küresel kısımlarda
oluşacak gerilmeleri hesaplayınız.
Küresel kapaklardaki gerilme ile silindirik kısımdaki boyuna gerilme aynıdır.
pr 1.38 × 250 silindirik kısımdaki çevresel gerilme pr 1.38 × 250
σa =σ = = = 21.56 MPa σc = = = 43.13MPa
2t 2×8 t 8

en büyük radyal gerilme tankın iç yüzünde σ r = −1.38MPa dır.

EMNĐYET GERĐLMESĐ: GÜVENLĐK KATSAYISI

Yapıların tasarım ve analizinde karşılaşılan çevresel etkiler, kullanım yükleri, malzeme özellikleri gibi çeşitli
belirsizliklere karşı uygun bir güvenlik katsayısı seçilmesi önemlidir. Belirsizlik doğuran alanların başında
gerilme ve şekil değiştirme kabulleri gelmektedir. Yapının imalatında ve kullanımı sırasında oluşacak gerilmeler
kesin olarak bilinmediğinden güvenlik katsayısına bazen cehalet katsayısı adı verilir. Bazı durumlarda malzeme,
üzerindeki yük sabit olduğu halde şekil değiştirmeye devam eder. Zamanla oluşan bu şekil değişimine sünme adı
verilir. Diğer taraftan şekil değiştirmenin sabit olduğu hallerde gerilmedeki azalmaya ise gevşeme denir.
Kurşun, lastik ve bazı plastiklerde sünme normal sıcaklıklarda meydana gelmektedir. Pek çok metalde sünme
olayına ergime sıcaklığının yüzde 35-50’si düzeyindeki sıcaklıklarda görülmektedir. Herhangi bir malzemenin
sünme hızı yalnızca sıcaklığa değil aynı zamanda gerilme düzeyi ile yük geçmişine de bağlıdır. Sünme kaynaklı
deformasyonları azaltmak amacıyla gerilmelerin küçük tutulması faydalıdır.
Güvenlik katsayısı, yapı elemanına uygulanacak yükün, o elamanın taşıyabileceği en büyük yükü aşmamasını
garanti eder. Güvenlik katsayısı, yapı elemanının (göçmeksizin) taşıyabileceği en büyük yükün kullanım yüküne
oranıdır.
En Büyük Gerilme σ
Güvenlik Katsayısı = f s = maks
Kullanım Gerilmesi σ em

En büyük gerilme, ya akma gerilmesidir yada çekme (basınç) mukavemetidir. Güvenlik katsayısının oldukça küçük
olması, emniyet gerilmesinin oldukça büyük olmasını, bu durumda da yapının kullanımı sırasında problem
çıkabileceği gösterir. Diğer taraftan oldukça düşük emniyet gerilmesi ve oldukça yüksek güvenlik katsayısı ile yapı
ağır ve fazla maliyetli olur.
Güvenlik katsayısı, genellikle 1.5 veya üstünde seçilir. Seçim de tecrübe ve mühendislik önsezisi önemlidir.
Güvenlik katsayıları pek çok ülkede standart ve yönetmeliklerle belirlenmektedir.

Örnek 5
σ maks 240 pr 120 ⋅ 3
Çapı 1.5 m, et kalınlığı 3 mm olan σ em = = = 120MPa; σ c = ≤ σ em p= = 0.48MPa
fs 2 t 750
çelik silindirik tankın σenbüyük = 240
MPa, fs = 2 olduğuna göre Eksenel gerilmeden
taşıyabileceği p basıncını σ em ⋅ t
p=2 = 0.96 MPa Bulunur. Manometre 0.48 MPa’ı aşmamalıdır.
hesaplayınız. r
Çekme ve Kısa Basma Çubuklarının Tasarımı

Eksenel yüklü prizmatik çubukların mukavemet yönünden boyutlandırılmasında

1.Mümkün göçme modunun belirlenmesi: Çoğunlukla göçmede normal gerilmenin temel bir büyüklük olduğu kabul
edilir. P
2.Yük ile gerilme arasındaki bağıntının yazılması: σ=
A
3.En Büyük Çekme mukavemetinin belirlenmesi: Malzemenin s-e diyagramındaki en büyük ordinatı smaks
4.Güvenlik katsayısının seçilmesi: Enmiyet gerilmesinin hesaplanmasında güvenlik katsayısı fs kullanılır.
σ maks P
σ em = Gerekli enkesit alanı A =
fs σ em
Olur. Yukarıda sözü edilen işlemler çekme ve kısa basınç çubuklarının boyutlandırılmasında kullanılır. Narin basınç
çubuklarının boyutlandırılması daha sonra incelenecektir. Eğer çubuk enkesitinde ani bir değişim varsa yukarıdaki
işlemler 2. adımdaki gerilmenin hesabında gerilme yığılması katsayısı kullanılarak tekrarlanır.

Örnek 6 Şekilde gösterilen kare kesitli alüminyum AB çubuğu ile dairesel kesitli çelik AC çubuğunun
enkesit alanlarını hesaplayınız. Alüminyum ve çelik çubuklar için maksimum gerilmeler sırasıyla
275 ve 480 MPa ve güvenlik katsayısı 2.5’dir. 3
∑M B = 0 ⇒ FC *
7.8
⋅ 4.2 = 60 ⋅ 3 ⇒ FC = 111.4 kN

7.2 1
1
3
∑M = 0⇒ F *
C B
2
⋅ 4.2 = 60 ⋅ 7.2 ⇒ FB = 145.5 kN
1 ? 1 7.2
2 7.8 ∑ F = 0 ⇒ − 145.5
x
2
+ 111.4
7.8
=0

275 480
σ al = = 110 MPa σ çe = = 192 MPa
2 .5 2 .5
145.5 × 103
AAB = = 1322.7 mm 2 ⇒ a = 36.4 mm
110
111.4 ×103
AAC = = 580.2 mm 2 ⇒ d = 27.18 mm
192
Örnek 7 C ve E düğümlerinde 50 ve 20 kN’luk yükleri taşıyan kafesin AC, AD, CD ve CE çubuklarının
alanlarını hesaplayınız. Emniyet gerilmesi çekmede 140, basmada 100 MPa’dır.

Çubuk kuvvetlerini, kesim yöntemini kullanarak (statik

bilgilerinizden yararlanarak) kolayca bulabilirsiniz.

20 × 103
AAC = ACE = = 142.9 mm 2
140

99 × 103
AAD = = 707.1 mm 2
140

50 × 103
ACD = = 500 mm 2
100
Örnek 8 Şekilde gösterilen çubuğa uygulanabilecek en büyük P kuvvetini; çekme gerilmesinin 100 MPa,
basma gerilmesinin 140 MPa’ı aşmaması koşuluyla hesaplayınız.

P
σ AB = ≤ 100 ⇒ P = 22.5 kN
225

5P
σ BC = ≤ 140 ⇒ P = 25.2 kN
900 Pem = min{22.5; 25.2; 56; 28} = 22.5 kN
P
σ CD = ≤ 140 ⇒ P = 56 kN
400
2P
σ DE = ≤ 140 ⇒ P = 28 kN
400

Örnek 9 Şekilde gösterilen sistem dengededir. a) Normal gerilmenin 140 MPa değerini aşmaması koşulu
ile CD çubuğunun çapını, b) B’deki 8 mm çaplı pimdeki kayma gerilmesini, c) B mesnedindeki
yatak gerilmesini, d) B mesnedine bağlanan çubuktaki yatak gerilmesini hesaplayınız.
∑M B = 0 ⇒ 150 P = 5 sin 60 ⋅ 200 ⇒ P = 5.774 kN
5.774 × 103
a) σ CD = ≤ 140 ⇒ d = 7.25 mm
πd 2
4
B = 4.332 + 8.2742 = 9.34 kN
b) B y = 5 sin 60 = 4.33 kN
9340
Bx = 5.774 + 5 cos 60 = 8.274 kN τ= = 92.95 MPa
π 82
2
4
9340
c) σ yatak = 12 ⋅ 8 = 97.3 MPa
9340
d) σ yatak = = 116.75 MPa
10 ⋅ 8
Örnek 10 Şekilde görülen iki plak dört adet 20 mm çaplı perçinle birleştirilmiştir. sem = 100 MPa, tem = 80
MPa, semyatak = 140 MPa olduğuna göre bu birleşimin taşıyabileceği en büyük P kuvvetini
hesaplayınız.
a b c
Bir perçinin kesilmeye ve ezilmeye göre taşıyabileceği kuvvet

P1 P1
τ= ≤ 80 ⇒ P1 = 25.132 kN σ ez = ≤ 140 ⇒ P1 = 28 kN
π 20 2 20 ⋅10
4
Yırtılmaya göre tahkik;
P
σ üst levha = ≤ 100 ⇒ P = 90 kN
a −a
(80 − 20 ) ⋅15

P = 4 ⋅ Pmin = 100.53 kN Pem = min{90; 100.53kN } = 90 kN

Örnek 11 150 mm çaplı makara, 25 mm çaplı mile 5*5*25 mm boyutlara sahip bir kama ile bağlanmıştır.
Kamadaki kayma gerilmesini hesaplayınız.

∑M 0 = 0 ⇒ (5 − 3) ⋅ 75 = Fkama 12.5 ⇒ Fkama = 12 kN

12000
τ= = 96 MPa
5 ⋅ 25
Örnek 12 Şekilde gösterilen pim bağlantılı çerçevede a) 150 mm2 enkesit alanına sahip CE çubuğundaki
normal gerilmeyi, b) D noktasında çift tesirli olarak çalışan 10 mm çaplı pimdeki kayma gerilmesini
hesaplayınız.

∑ M = 0 ⇒ −10 cos 30 ⋅ 8 + 8 A = 0 ⇒ A = 8.66 kN

B

∑ F = 0 ⇒ B = 3.66 kN
x x
∑ Fy = 0 ⇒ By = 8.66 kN
CE çubuğu, iki ucu mafsallı olduğundan yalnız eksenel kuvvet taşır.

∑M ACD
D = 0 ⇒ −CE cos 45 ⋅ 6 + 8 ⋅ 8.66 = 0

CE = 16.33 kN

16330
σ CE = = 108.9 MPa
150
Dx = 2.89 kN
ACD çubuğunun dengesi
D y = 11.55 kN

D = 2.89 2 + 11.552 = 11.906 kN

11906
τD = = 75.8 MPA
π 10 2
2
4
 0.8 m yarıçaplı küresel bir basınç kabı; iki yarım küre parçanın eşit aralıklarla yerleştirilen 40
Örnek 13
adet cıvata yardımıyla birleştirilmesinden oluşmaktadır. Đç basınç 600 kPa olarak verildiğine göre
cıvata çapı d ile basınç kabının et kalınlığı t’yi hesaplayınız. Cıvata ve küresel kabın emniyet
gerilmeleri sırasıyla 100 ve 50 MPa olarak bilinmektedir.

pr 0.6 ⋅ 800
σc = = ≤ 50 = σ em
2t 2t
9.6
t= = 4.8 mm
2
Bir civataya 50 ⋅ 2 ⋅ π ⋅ 800 ⋅ 9.6
düşen kuvvet = = 30160 N
40 ⋅ 2

πd 2 30160
= ⇒ d = 19.6 mm
4 100

Örnek 14 Bir barajın türbinlerine su ileten cebri boru 120 m’lik su yükü altındadır. Boru çapı 900mm’dir.
Boru malzemesinin en büyük gerilmesi 100 MPa, güvenlik katsayısı 1.6’dır. Borunun en küçük et
kalınlığı t ne olmalıdır? (gsu= 9.81 kN/m3)

p = γ ⋅ h = 120 ⋅ 9.81 = 1177 kN / m 2 ⇒ p = 1.177 MPa

1.177 ⋅ 450 σ maks 100

σc = ≤ = ⇒ t min = 8.47 mm
t fs 1 .6
 BĐRĐM ŞEKĐL DEĞĐŞTĐRME VE MALZEME (BÜNYE) BAĞINTILARI

Bir önceki bölümde bir yapı yada makine elemanındaki gerilmeler incelendi. Şimdi gerilme kadar önemli
bir konu olan şekil değiştirme konusunu ele alacağız. Şekil değiştirme veya deformasyon analizi, birim
şekil değiştirmelerin tanımları ile başlar. Birim şekil değiştirmeler deformasyonun şiddetinin
ölçülmesinde kullanılır.
Đleriki bölümlerde malzemelerin önemli karakteristik özellikleri tanımlanacaktır. Mühendislikte
kullanılan malzemelerin eksenel çekme deneyi yardımıyla belirlenen mekanik özellikleri üzerinde
durulacaktır. Tek eksenli, çok eksenli ve kesme kuvvetleri etkisinde gerilme ve birim şekil değiştirme
arasındaki bağıntılar ele alınıp şekil değiştirme enerjisi kavramı ile tekrarlı yüklemelerin oluşturacağı
kırılma olayına giriş yapılacaktır.

Dış kuvvetlerin etkisi altında bulunan bir cismin her noktası yer değiştirir. Herhangi bir noktanın yer
değiştirmesi; şekil değiştirmeden yada rijit cisim hareketlerinden (ötelenme ve dönme) veya bu iki
etkinin bileşiminden meydana gelir. Cisim içindeki noktaların birbirlerine göre olan konumlarında bir
değişme varsa cisim şekil değiştirmiştir denir. Herhangi iki nokta arasındaki uzaklık yada herhangi üç
nokta arasındaki açı değişmiyorsa yer değiştirmenin sebebi rijit cisim hareketleri olabilir. Bu bölümde
yük etkisindeki mühendislik yapılarında, şekil değiştirme ile ortaya çıkan küçük yer değiştirmeler
incelenecektir.

Şekil değiştirme sonucu cismin hacminde yada biçiminde değişme olabilir. Bir yapı elemanındaki gerçek
gerilme yayılışının belirlenmesinde bu yapı elemanındaki şekil değiştirmenin dikkate alınması gerekir.
Dış yükler ve sıcaklık tesiri etkisindeki hiperstatik yapıların analizinde şekil değişimi kullanılarak
hiperstatik kuvvetlerin hesaplanması için gereken ilave denklemler sağlanır.

Toplam eksenel şekil değiştirme d ile gösterilecektir. Cisim içerisindeki herhangi bir noktada x, y ve
z eksenleri yönündeki yer değiştirme bileşenleri u, v ve w ile tanımlanacaktır. Birim şekil
değiştirmeleri 1’in yanında küçük, çarpımlarıyla karelerini ihmal edilebilecek kadar küçük kabul
etmekteyiz.
BĐRĐM ŞEKĐL DEĞĐŞTĐRME TANIMLARI

Normal birim şekil değiştirme prizmatik bir çubuk üzerinde tanımlanacaktır.

Birim boydaki uzunluk değişimi: Uzama oranı

P yükü uygulandıktan sonra

δ çubuk boyundaki toplam
ε= uzama
L
Çubuk başlangıç boyu

ε > 0 UZAMA
BĐRĐMSĐZ
ε < 0 KISALMA
Kayma şekil değiştirmesi, başlangıçta dik olan iki doğru arasındaki açının şekil değiştirme sonrası diklikten
saptığı değerin tanjantına denir. Açı küçük olduğundan tanjantı yerine radyan cinsinden kendisi yazılabilir.

π γ > 0 DĐK AÇI KÜÇÜLÜR

γ= −θ ′ BĐRĐMSĐZ
2 γ < 0 DĐK AÇI BÜYÜR

µ değerlerini pek aşmaz.

Elastik bölgede şekil değiştirmeler 0.002 veya 2000µ

Uzunluk ve açıdaki değişimler uniform ise dikdörtgen içine aldığımız iki formül yeterli hassasiyette sonuç
verir. Uniform olmayan bir şekil değiştirme söz konusu ise bir noktadaki birim şekil değiştirmelerin
tanımlanması gerekir.
Örnek 1 Üçgen ABC plağı, ABC’ şeklini alacak biçimde üniform şekil değiştirme yapmıştır.
a) OC ekseni doğrultusundaki normal şekil değiştirmeyi,
b) AC kenarı boyunca normal şekil değiştirmeyi,
c) AC ve BC kenarları arasındaki kayma şekil değişimini, hesaplayınız.

ε OC =
0.001 ⋅ b
= 0.001 = 1000 µ ε AC =
[b 2
+ (b + 0.001 ⋅ b )
2
]
1
2
− 2 ⋅b
= 502 µ
b 2 ⋅b
 b 
ACˆ ′B = 2 tan −1   = 89.943
o
Dik açıdaki değişim = 90 -89.943 = 0.057o
 1 . 001 ⋅ b 
 π 
Radyan cinsinden γ = 0.057  = 995µ ACB açısı azaldığı için kayma şekil
 180  değişimi pozitiftir.

Şekil Değişiminin Bileşenleri

Üniform şekil değiştirme yoksa birim şekil değiştirme cismin içinde noktadan noktaya değişir. Daha önce
yazdığımız bağıntıların ∆x uzunluğundaki bir AB doğru parçası ile ilgili olması gerekir. Eksenel kuvvet altında doğru
parçasının uçları u ve u + ∆u yer değiştirmelerini yaparak A’ ve B’ noktalarına gelir. Yani doğru parçasının boyunda
∆u kadarlık bir uzama gerçekleşir. Tanım gereği normal şekil değiştirme
∆u du
ε x = lim =
∆x →0 ∆x dx

dır. Burada limitin anlamı düşünülürse ∆x, sıfıra giderken yalnızca A noktasında x doğrultusundaki uzama oranı
ifade edilmektedir.
Düzlem veya iki eksenli şekil değiştirme durumunda yükleme öncesi ve sonrası cisim içindeki her nokta yine aynı
düzlem içinde kalırlar. Bu durumda birim kalınlıklı dx ve dy boyutlu bir eleman doğrusal ve açısal şekil değiştirme
yapabilecektir.
 ∂v C′
dy
∂y
∂v
dx
y B′ ∂x

∂u
dy
∂y
B C

∂u
Rijit ötelenme dx
∂x
D′
dy
u A
D
v

dx x

 ∂u   ∂v 
 dy + dy − dy
Düzlem elemanın  dx + dx  − dx ∂u
∂x   ∂y  ∂v
doğrusal şekil değiştirmeleri εx =  = εy =
dy
=
∂y
dx ∂x

∂u ∂v ∂u ∂v
dy dx dy dx
∂y ∂ x ∂y ∂x ∂u ∂v
γ xy = + = + = +
Düzlem elemanın
 ∂v   ∂u  (1 + ε y ) dy (1 + ε x ) dx ∂y ∂x
Açısal şekil değiştirmeleri
 dy + ∂y dy   dx + ∂x dx 
 
Bir düzlem elemanın doğrusal şekil değiştirmeleri
∂u
u+ dx
∂x
 ∂u 
 dx + u + dx − u  − dx
∂x ∂u
v+
∂v
dy εx =   =
∂y dx ∂x

 ∂v 
 dy + v + dy − v  − dy
∂y ∂v
εy =   =
dy ∂y

Bir düzlem elemanın açısal (kayma) şekil değişimi

∂u
dy ∂u ∂v ∂u ∂v
∂y
dy dx dy dx
∂y ∂x ∂y ∂u ∂v
γ xy = + = + ∂x = +
 ∂v   ∂u 
 dy + v + dy  − v  dx + u + dx  − u
(1 + ε y )dy (1 + ε x )dx ∂y ∂x
 ∂y   ∂x 

Örneğin u’nun y ekseni doğrultusundaki değişimi (hızı) ∂u ,

∂v
dx
∂x ∂y
∂u ∂u
u’daki artış ise dy dır. Burada sonsuz küçük elemanın
∂y ∂y
başlangıçta düşey olan kenarının eğimi olur.
u ve v, x ve y’nin fonksiyonu olduklarından kısmi türev gösterimi (notasyonu) kullanılmaktadır. Benzer şekilde
∂v
yatay kenar da açısı yapacak şekilde yükselir.
∂x
∂u ∂v ∂u ∂v
εx = εy = γ xy = +
∂x ∂y ∂y ∂x
Kenarları dx, dy ve dz olan bir prizmatik elemanın içindeki bir noktadaki şekil değiştirmeler benzer şekilde elde edilir.
Üç boyutlu şekil değiştirme bileşenleri;
∂w ∂v ∂w ∂u ∂w
εx, εx, γ xy εz = γ yz = + γ xz = +
∂y ∂z ∂y ∂z ∂x
olur. Bulunan 6 adet şekil değiştirme bileşeni tıpkı gerilme haline benzer bir simetrik tansör oluşturur.
Eğer bir noktadaki şekil değiştirme halini anlatan 6 bağımsız şekil değiştirme bileşeni biliniyorsa,
εx γ xy γ xz  prizmanın boyutlarındaki ve şeklindeki değişimi tam olarak belirleyebiliriz.
 
γ yx ε y γ yz  6 birim şekil değiştirme bileşeni eksenler doğrultusundaki yerdeğiştirme fonksiyonlarına
γ zx γ zy ε z  türevlerle bağlıdır. Demek ki bu büyüklükler birbirlerinden bağımsız olamazlar. εx, εy, εz, γxy, γyz

ve γxz’nin sağlaması gereken 6 adet ifadeye UYGUNLUK denklemleri denir. Đki boyutlu
problemlerde yalnızca 1 adet uygunluk denklemi vardır. Uygunluk denklemleri şekil
değiştirmenin sürekli olduğunu cismin içinde kütle kaybı (boşluk) olmayacağını gösterir.

∂ 2ε x ∂ ε y ∂ γ xy
2 2

+ 2 = Düzlem Hali için Uygunluk denklemi

∂y 2 ∂x ∂x ⋅ ∂y

Örnek 2 0.4x0.4 m’lik kare ABCD plağının yüklemeden sonraki hali şekil üzerinde kesikli çizgilerle
gösterilmiştir. A köşesinde, düzlem şekil değiştirme bileşenlerinin ortalama değerlerini hesaplayınız.

uD − u A vB − v A u B − u A vD − v A
εx = εy = γ xy = +
∆x ∆y ∆y ∆x
0 .7 − 0 .3 − 0.25
εx = = 1000 µ εy = = −625µ
400 400
0 − 0 .3 0 .1 − 0
γ xy = + = −500 µ Negatif işaret açının arttığını gösterir.
400 400
Mühendislikte Kullanılan Malzemeler

Eksenel yüklü çubuk problemini tekrar ele alalım. Yazılabilecek iki denklemde;
P
Gerilme-Dış yük σx =
A
∂u
Birim şekil değiştirme - yerdeğiştirme εx =
∂x
σ x ,ε x ,u Olmak üzere üç bilinmeyen vardır.

Gerekli olan bir ilave denklem σ – ε ilişkisi malzeme kaynaklıdır. Sonuçta eleman üzerindeki yüklerden oluşan
yerdeğiştirmeler ve malzemelerin mekanik özellikleri birleştirilebilir.
Şimdi mühendislikte kullanılan çeşitli metaller, plastikler, ahşap, seramikler cam ve beton gibi malzemelerin
önemli özelliklerini tanımlayacağız.

ELASTĐK MALZEME
Elastisite : Yüklerin kaldırılması ile ilk şekillerine geri dönme özeliğidir. Yüklemenin büyüklüğüne bağlı bir özelliktir.
Plastisite : Đlk şekle dönüş olmayan malzemelere has bir özelliktir.
Süneklik : Kırılmadan önce büyük şekil değiştirme yapabilme özelliği. Örnek: çelik, çeşitli alaşımlar, naylon
Gevreklik : Kırılmadan önce çok az deformasyon yapma özelliğidir. Örnek: Dökme demir, beton

Yükleme Gerilme Sıcaklık

SÜNEK GEVREK
Hızı Şekli

KOMPOZĐT MALZEME Đki veya daha fazla sayıda malzemeden oluşan bünyeye denir (Çelik lifli cam, polimerler)
Matris adı verilen bağlayıcı içinde yüksek dayanımlı malzemenin katılmasından oluşur. Homojen malzemelere
göre daha yüksek dayanım/öz ağırlığa sahiptir. Mukavemet dersinde HOMOJEN ĐZOTROP malzemeler ele
alınacaktır.
 GERĐLME-BĐRĐM ŞEKĐL DEĞĐŞTĐRME DĐYAGRAMI

σ – ε diyagramları malzeme özelliklerinin belirlenmesinde kullanılır. Diyagramlar eksenel çekme deneyi

yapılarak çizilir.Genellikle dairesel kesitli bir numune deney aletine taklılır ve oda sıcaklığında yavaş yavaş
arttırılan eksenel çekme kuvveti uygulanır. Numunedeki uzamaları ölçmek için Ekstansometre adı verilen bir
alet kullanılır.

Solda verilen diyagram, yapı

Ölçek M çeliği için σ−ε diyagramıdır.

Gerilme σ MPa
Gerilme σ MPa

Ölçek N
OABCDE diyagramının ilk kısmı
Ölçek M
Ölçek M ölçek değiştirilerek yeniden
çizilmiştir.
OABCF gerçek gerilme-gerçek
uzama oranı diyagramı

Birim Şekil Değiştirme ε Uzama Oranı ε

Gerçek gerilme- gerçek uzama oranı diyagramı malzeme konusundaki araştırmalarla plastik davranışın
incelenmesinde kullanılır.
DĐYAGRAMIN
OA KISMI : Elastik bölge, A noktasına kadar σ –ε doğrusal A noktasından sonra malzemede gerilme
artmaksızın uzama görülür. Genellikle A ve B akma noktası aynı alınır.

Orantı sınırı σ pL = σa Akma sınırı

AE KISMI :Plastik bölge, CD arasında uzamalar gerilmenin
artmasıyla mümkün, buna pekleşme adı verilir. C
noktasından sonra ulaşılan D noktası σçekmedayanımı adı verilir.
σE = Kırılma dayanımı, Kırılmada parçalar çubuk eksenine
45o açı yapan yüzeyler oluşturur.
Klasik diyagramlar, gerçek gerilme gerçek şekil değiştirme
diyagramlarındaki açılmanın sebebi uzamaların tek bir kesitte Boyun verme
birikmesidir. Buna boyun verme denir.

Standart Süneklik Ölçüleri:

Lkıırılm − L0
Uzama Yüzdesi = (100) → %25 (Yapı çeliğinde)
L0

A0 − Akıırılm
Alan Azalma Yüzdesi = (100) → %50 (Yapı çeliğinde)
A0

Alüminyum, magnezyum ve bakırda belirgin bir akma noktası görülmez. Akma gerilmesini bulmak üzere
0.002’lik uzama oranına karşı gelen noktadan başlangıç teğetine paralel çizilir.
Plastik bölgedeki numuneden yük kaldırılırsa başlangıç teğetine paralel olarak yük boşaltma eğrisi
(doğrusu) görülür.
BG//OA, B noktasındaki uzama malzemede kalıcı olur. Yeniden yüklendiğinde GB ve orijinal diyagram
üzerindeki eğri boyunca ilerlenir.
Sünek malzemelerin eksenel çekme ve eksenel basınç altındaki davranışları aynıdır. Gevrek malzemelerin
çoğunda eksenel basınç dayanımları, çekme dayanımlarından fazladır.
Malzeme özellikleri direkt kesme ve burulma deneyleriyle de bulunabilir. Bu deneylerde τ – γ diyagramları
çizilir. Akma gerilmesi ve dayanım sınırı çekme deneylerinde bulunanın yarısı mertebesinde elde edilir.
HOOKE YASASI VE POISSON ORANI

Yapı malzemelerinin çoğunda σ – ε diyagramları doğrusal elastik bir bölge ile başlar.

σ = E ⋅ε Đfadesi HOOKE yasası olarak bilinir.

E : Elastisite modülü (Young Mudülü) Birimi gerilme birimi ile aynı [Pa, MPa] Başlangıç teğetinin eğimidir. Çelik için
200-210 GPa dır.
ε : boyutsuz büyüklük
Orantı limiti üstündeki noktalardaki diyagram eğimine teğet modülü Et adı verilir.
σ
σ
Yine orantı limiti üstünde   = Es oranına Sekant modülü adı verilir. Bu
ε 
üç değer malzemenin çekme ve basınçtaki rijitliğinin ölçüsü olarak
kullanılır.
σ 0 = σ pL Elastisite özelliği kesme kuvveti taşıyan bir eleman üzerinde benzer şekilde
ölçülebilir. τ – γ diyagramının doğrusal elastik olduğu kısımdan

ε
τ = G ⋅γ Kayma gerilmesi – Kayma şekil
değiştirme için “Hooke Yasası”
denir.
Kayma Modülü [Pa, MPa]
Çekme gerilmeleri uygulandığında elemanın boyu uzarken elemanın en kesit alanı azalır (enine doğrultuda büzülme
olur). Elastik bölgede;
Enine Uzama Oranı ν : Poisson Oranı : 0.3 Çelik için
ν=-
Boyuna (eksenel) Uzama Oranı 0.5 kauçuk genellikle 0.25-0.35
0.1 beton arasında değişir.
HACĐM DEĞĐŞĐMĐ : dx.dy.dz hacimli bir küp eleman üzerine yalnızca σx gerilmesi uygulayalım.

σx
ε y = ε z = −νε x = −ν
E
Kübün son hacmi V = (1 + ε x )dx ⋅ (1 + ε y )dy ⋅ (1 + ε z )dz

 
V = 1 + (ε x + ε y + ε z ) + 2ve3. mertebe terimler  dx ⋅ dy ⋅ dz

 144424443 
 ihmal edilir 
V = V0 + ∆V

∆V
Birim Hacim Değişimi =e
V0
V − V0 σ σ σ
e= = (ε x + ε y + ε z ) = x −ν x −ν x
V0 E E E

σx
(1 − 2ν ) = (1 − 2ν ) σ x
Çekme Gerilmesi Hacmi Arttırır.
e=
E E Basma Gerilmesi Hacmi Azaltır.

1
Sıkıştırılamaz cisimlerde e = 0 ⇒ 1 − 2ν = 0 ⇒ ν =
2
Lineer elastik bölgede ν < 0.5
Plastik bölgede ν = 0.5 (hacim sabit kalır)
 Şekilde görülen çelik dikdörgen blok iki ucundan uygulanan çekme kuvveti etkisindedir.
Örnek 1
P = 46706 N’luk çekme kuvveti uygulandığında δx = 0.07112 mm artış, δz = 0.005334 mm azalma
ölçülmüştür. E ve ν’yü hesaplayınız.

46706
σx = = 144.79MPa
25.4 × 12.7

δx 144.79 0.07112
= εx = = = 7 ×10 − 4 ⇒ E = 206841MPa
L E 101.6

δz − 0.005334 εz − 2.1× 10 −4
εz = = = −2.1× 10 −4 ν =− =− = 0.3
25.4 25.4 εx 7 ×10 − 4
GENELLEŞTĐRĐLMĐŞ HOOKE YASALARI

Tek eksenli, σ- ε bağıntısı iki ve üç eksenli gerilme hali için genişletilebilir. Deney sırasında, normal gerilmelerin
kayma birim şekil değiştirmesi oluşturmadığı veya kayma gerilmelerinin de normal birim şekil değiştirmesine yol
açmadığını görmekteyiz. Malzemenin lineer elastik, şekil değiştirmelerin küçük oldukların kabul edildiğinden
süperpozisyon ilkesinden faydalanarak iki ve üç eksenli gerilme durumu için Hooke yasaları formüle edilebilir.
σx
E

σy
−ν τ xy
E

Tam kayma etkisindeki

Đki eksenli gerilme etkisindeki
eleman
eleman
εx

Birim kalınlıklı elemanın iki eksenli gerilme etkisinde olduğunu düşünelim. σx gerilmesinden x ekseni doğrultusunda
σx/E kadar uzama oluşur. σy gerilmesi ise x ekseni doğrultusunda νσy/E kadar kısalmaya neden olur. σx ve σy
gerilmelerinin etkisi altında x ve y doğrultusundaki uzama oranlarını;

σx σy σy σx τ xy
εx = −ν εy = −ν γ xy =
E E E E G
τ xy
Tam kayma düşünüldüğünde ise elastik gerilme – şekil değiştirme bağıntısıγ xy = olmakta idi .τ xy gerilmesi
G
yalnızca γ xy kayma birim şekil değiştirmesi oluşturmaktadır. Yukarıdaki ifadeleri gerilmeler cinsinden yazarsak;

Eε x +νσ y = σ x Eε y − σ y = −ν (Eε x + νσ y )
σx =
E
(ε x +νε y ) σy =
E
(νε x + ε y ) τ xy = Gγ xy
1 −ν 2 1 −ν 2
Eε y − σ y = −νσ x ⇒ Eε y +νEε x = σ y 1 −ν 2( )
bulunur. Bu ifadelere iki boyutlu gerilme halinin HOOKE YASALARI denir.
 Benzer şekilde üç boyutlu gerilme halinin Genelleştirilmiş Hooke Yasalarını şöyle yazabiliriz.

εx =
1
E
[
σ x −ν (σ y + σ z ) ] εy =
1
E
[
σ y −ν (σ x + σ z ) ] εz =
1
E
[
σ z −ν (σ x + σ y ) ]
τ xy τ yz τ xz
γ xy = γ yz = γ xz =
G G G

Bu ifadeleri gerilmeler cinsinden yazarsak;

Eν Eν Eν
σx = (ε + ε + ε ) + 2Gε x σy = (ε + ε + ε ) + 2Gε y σz = (ε + ε + ε ) + 2Gε z
(1 +ν )(1 − 2ν ) x y z (1 +ν )(1 − 2ν ) x y z (1 +ν )(1 − 2ν ) x y z

τ xy = Gγ xy τ yz = Gγ yz τ xz = Gγ xz

Daha önce doğrusal ve açısal şekil değiştirmeleri incelediğimiz elemanın diyagonalindeki boy değişimi normal
birim şekil değiştirme εx ve εy ile kayma birim şekil değişimi γxy’den oluşacağını görerek kayma modülü G’nin E ve
ν ile ilgili olması gerektiği sonucuna varırız. Bu durum ileri bölümlerde tekrar ele alınacaktır.

E
G=
2(1 + ν )

Sonuç olarak izotrop malzemelerin iki bağımsız elastik sabitinin olacağını bu sabitlerin de eksenel çekme deneyi ile E
ve ν şeklinde bulunduğunu, Kayma modülü G’nin E ve ν cinsinden ifade edilebileceğini söyleyebiliriz.
Örnek Bir noktadaki şekil değiştirme bileşenleri εx = 900µ, εy = -100µ ve γxy = 600µ olarak biliniyor. Bu şekil
değiştirme durumunu oluşturacak düzlem gerilme halini belirleyiniz. E=200 GPa Poisson oranı=0.3

2 ( x
ε + νε y ) =
E 200000
σx = (900 + 0.3 × (−100)) × 10−6 = 191.2 MPa
1 −ν 1 − 0.32

σy =
E
1 −ν 2 ( ε y + νε x ) =
200000
1 − 0.32
(−100 + 0.3 × 900) × 10−6 = 37.4 MPa

E 200000
τ xy = Gγ xy = γ xy = 600 ×10−6 = 46.15 MPa
2(1 + υ ) 2(1 + 0.3)

ÖRNEK 2 Şekilde görülen blok bütün yüzeylerinden etkiyen p = 150 MPa’lık üniform basınç etkisindedir.
E = 200 GPa, ν = 0.3 alarak hacimdeki ve her bir kenarındaki boy değişimini hesaplayınız.
y

σx =σy =σz = −p εx =
1
[− p −ν (− 2 p )] = 1 − 2ν (− p )
P
E E

40 mm
εy =
1
[− p −ν (− 2 p )] = 1 − 2ν (− p )
P E E
x
30 mm εz =
1
[− p −ν (− 2 p )] = 1 − 2ν (− p )
E E
P
1 − 2ν
z
100 mm εx = εy = εz = ε = (− p )
E
1 − 2 ⋅ 0.3 ∆V
ε= (− 150) = −0.3 ×10 −3 = ε x + ε y + ε z = −3ε ⇒ ∆V = −3 ⋅ 0.3 × 10 −3100 ⋅ 40 ⋅ 30 = −108mm 3
200 × 103 V0

δ x = −0.3 × 10 −3 ⋅100 = −0.03mm δ y = −0.3 × 10 −3 ⋅ 30 = −0.009mm δ z = −0.3 × 10 −3 ⋅ 40 = −0.012mm

ÖRNEK 3 Şekilde görülen dökme demirden yapılmış silindir, eksenel doğrultuda 40 MPa, radyal doğrultuda
10 MPa’lık basınç gerilmeleri etkisindedir. E = 100 GPa, ν = 0.25 alarak silindirin boyu ve çapındaki
değişimleri ve hacimdeki değişimi hesaplayınız.

1
σ x = −40MPa σ y = σ z = −10MPa εx = [− 40 − 0.25(− 10 − 10)] = −0.35 ×10−3
100 × 10 3

1
εy = εz = [− 10 − 0.25(− 10 − 40)] = 0.025 ×10−3
100 × 10 3

∆L = −0.35 × 10 −3 ⋅ 200 = −0.07 mm ∆d = +0.025 × 10 −3 ⋅120 = +0.003mm

e = ε x + ε y + ε z = −0.35 × 10 −3 + 2 ⋅ 0.025 × 10 −3 = −0.30 × 10 −3

∆V = e ⋅ V0 = −0.30 × 10 −3 ⋅ π ⋅ 60 2 ⋅ 200 = −679mm3 Hacim azalması

ÖRNEK 4 Uzunluğu L, kalınlığı t ve genişliği b olan levha iki rijit duvarın arasına şekilde gösterildiği gibi
yerleştirilmiştir. P eksenel basınç kuvveti taşıyan levhadaki gerilme ve birim şekil değiştirme
bileşenlerini belirleyiniz.
σz = 0 εy = 0 σx = − P γ xy = γ yz = γ xz = 0
b ⋅t

εx =
1
E
[
σ x −νσ y ] εy = 0 =
1
E
[ ]
σ y −νσ x ⇒ σ y = νσ x εx =
1−ν 2
σx
E
ν ν
εz = −
E
[σ x ]
+σ y = −
1 −ν
εx σx = −
P
b ⋅t
⇒ σ y = −ν
P
b ⋅t

1 −ν 2 P ν (1 +ν ) P
εx = − ⋅ ⇒ εz = ⋅
E b⋅t E b⋅t
σx E εz ν
= − =
ε x 1 −ν 2 ε x 1 −ν

Efektif elastisite modülü Efektif poisson oranı Bu değerler geniş kiriş ve plaklarda kullanılmaktadır.
 ŞEKĐL DEĞĐŞTĐRME ENERJĐSĐ

Dış yüklerin cismin şekil değişimi sırasında yaptıkları iş şekil değiştirme enerjisi olarak cismin içinde depolanır.
Enerji kaybının olmadığı, tam elastik cisimlerde yükün kaldırılması ile (şekil değişimini yok ederek) geri alınabilir.
Bu bölümde verilecek şekil değiştirme enerjisi kavramı statik ve dinamik yüklerle ilgili çeşitli problemlerin
çözümünde kullanılacaktır. Şekil değiştirme enerjisnin en büyük faydası elemandaki kırılmanın belirlenmesi ile
darbeli yüklemenin malzeme üzerindeki etkisinin incelenmesinde ortaya çıkmaktadır.
Tek eksenli gerilme halinde şekil değiştirme enerjisini belirlemek üzere yavaş yavaş artan σx gerilmesine maruz
bir eleman düşünelim. Elemanın x yüzlerinde σxdydz kuvveti etkir. x ekseni doğrultusunda εxdx kadar bir uzama
oluşur. Lineer elastik malzemeler için Hooke yasası
σ x = E ⋅ε x

σx σx

1
Şekil değiştirme sırasında elemanın yüzlerine etkiyen ortalama kuvvet σ x ⋅ dy ⋅ dz olur. Bu kuvvetin yaptığı iş, dU,
1 2
şekil değiştirme enerjisi σ x ⋅ dy ⋅ dz ⋅ ε x ⋅ dx olur.
2
1 1
dU = σ x ⋅ ε x ⋅ dy ⋅ dz ⋅ dx = σ xε x dV
2 2
dU
SI birim sisteminde iş ve enerji birimi Joule (J)’dür. (N.m) Birim hacimdeki şekil değiştirme enerjisi enerji
dV
yoğunluğu adını alır ve U0 ile gösterilir.

1 σ 2 Eε x2 Bu alan şekilde mavi olarak gösterilmiştir. σ –ε diyagramının üzerindeki alana

U0 = σ x ⋅ε x = x =
2 2E 2
Komplemanter enerji yoğunluğu adı verillip U 0* ile gösterilir.
SI birim sisteminde enerji yoğunluğu birimi J/m3 dür veya (pascal). Şekil değiştirme enerjisi ifadesinde
sx’in karesi geldiğinden bu her zaman pozitif bir büyüklüktür.

σ–e diyagramında akma noktasının altında σ–e diyagramının altındaki bütün alan
kalan alan veya akma gerilmesine ulaşan Tokluk Modülü adını alır ve malzemenin
bir malzemedeki şekil değiştirme enerjisi kırılmaksızın yutabileceği enerji miktarını
yoğunluğu Rezilyans Modülü adını alır. gösterir.
Rezilyans modülü malzemenin kalıcı şekil
değişimi yapmadan yutabileceği enerjinin
ölçüsünü verir. Örneğin yumuşak çelik;

σ2
=
(220 ×10 )6 2
= 121 kJ
2E 2 ⋅ 200 × 109 m3

Tek eksenli normal gerilme durumunda şekil değiştirme enerjisi , enerji yoğunluğu ifadesinin hacim
üzerinde entegre edilmesi yolu ile;

σ x2
U =∫ dV Bulunur. Bulunan bu ifade eksenel yükleme ve kirişlerin eğilmesi
2E problemlerinde kullanılabilir.
 Şimdi τxy kayma gerilmesi taşıyan bir eleman düşünelim. Üst yüze etkiyen τxydxdz kuvveti γxydy yerdeğiştirmesini
oluştursun. Gerilmeler sıfırdan başlayıp yavaş yavaş artarak son değerine ulaştığından ortalama kuvvet
1
⋅τ xy ⋅ dx ⋅ dz Olur. Tam kayma halinde enerji yoğunluğu;
2
dU 1 τ xy ⋅ dx ⋅ dz ⋅ γ xy ⋅ dy 1 τ xy2 G γ xy2
=U0 = = τ xy ⋅ γ xy = =
dV 2 dx ⋅ dy ⋅ dz 2 2G 2
τ xy2
Bulunan bu ifadenin τ – γ diyagramının altındaki alana eşit olduğu söylenebilir. U =∫ dV
2G

Kayma gerilmesinden oluşan şekil değiştirme enerjisi

yukarıdaki ifadenin hacim üzerinden entegrali alınarak
elde edilir. Bu ifade burulma etkisindeki millerle, kesme
kuvveti etkisindeki kiriş problemlerinde kullanılabilir.

En genel gerilme durumunda şekil değiştirme enerjisi

aşağıdaki biçimlerde yazılabilir.

U0 = (σxεx +σyε y +σzεz +τ xyγ xy +τ xzγ xz +τ yzγ yz )

1
2

Uo = (
1 2 2 2
2E
1
2G
) (
σx +σy +σz − 2ν (σxσy +σxσz +σyσz ) + τ xy2 +τ xz2 +τ yz2 )

Asal eksen takımı kullanıldığında Uo =

2E
(
1 2 2 2
σ1 +σ2 +σ3 − 2ν (σ1σ2 +σ2σ3 +σ1σ3 ) )
ÖRNEK 10 mm çaplı 3 metre uzunluğundaki çubukta depolanan şekil değiştirme enerjisi 70 J
dür. P kuvvetinin değerini hesaplayınız.

σ x2 P2 P2 L
U =∫ dV = ∫ 2
Adx ⇒ U =
2E 2 EA 2 EA
P 2 *3
70 =
2* 200 109 *7.854 10−5
P = 27075 N

ÖRNEK Şekilde gösterilen konik çubuk P kuvveti etkisi altında dengededir. Çubukta
depolanan şde ni hesaplayınız.

2 2
4  4 
Ax = π rx2 = π r 2  x + 1 = Amin  x + 1
L  L 
σ x2 P2 P 2 dx P2 L du
U =∫ dV = ∫ 2
Ax dx = ∫ = ∫ u2
2E 2 EAx 2 E Ax 8 EAmin
4
u = x +1 P2 L
L U=
10 EAmin
4
du = dx
L
Tekrarlı Yükleme Ve Yorulma

Yapı elemanlarının göçme gerilmesinden oldukça küçük gerilme düzeylerine binlerce defa yüklenmesi
halinde kırılmasına yorulma adı verilir. Yorulma çatlağının genellikle gerilmenin yoğunlaştığı
bölgelerdeki iç yapı kusurlarından/çatlaklarından başladığı, yüzey kalitesi, kimyasal yapı ve iç yapı
kusurlarıyla ilgili olduğu söylenebilir.
Yorulma ömrü veya dayanıklılık genellikle kırılma oluşturan gerilme tekrar sayısı ile ölçülür. Deneysel
olarak malzeme iki gerilme sınırı arasında sürekli değişen gerilme durumuna kırılıncaya kadar devam
edilir. Yorulma deneyi sonuçları aşağıdaki gibi yarı logaritmik bir diyagram üzerinde işaretlenir.
Gerilme σ, MPa

Çelik

Sürekli Dayanım Alüminyum

Sınırı

Yorulma Ömrü N, Devir Sayısı

ÖRNEK 5 Küresel bir balonun 200 mm olan çapı, şişirildikten sonra 201 mm olmuştur. Ortalama çevresel
uzama oranını hesaplayınız.

Çevre= π D, D0 : ilk çap πD − πD0 D − D0 1

εc = = = = 5 ×10 −3
πD0 D0 200

ÖRNEK 6 Đçi boş bir silindir iç basınç etkisinde 200 mm olan iç çapı 0.5 mm, 400 mm olan dış çapı 0.3 mm
artmıştır. a) Çevresel doğrultudaki en büyük uzama oranı b) Radyal doğrultudaki ortalama uzama
oranını hesaplayınız.

π 200.5 − π 200 0.5

Đç çevredeki uzama oranı ε ciç = = = 0.0025
π 200 200

π 400.3 − π 400 0.3

Dış çevredeki uzama oranı ε cdiş = = = 0.00075
π 400 400

∆t 99.9 − 100
Radyal doğrultudaki uzama oranı ε r = = = −0.001
t 100

ÖRNEK 7 Şekilde gösterilen çubukta oluşacak en büyük εx uzama oranını; elemanın uzunluğu doğrultusun-
daki yerdeğiştirme fonksiyonunu
a) u = (x 2 L )×10 −3
 πx 
b) u = L(10 −3 )sin   olması durumları içi ayrı ayrı hesaplayınız.
 2L 
du 2 x
a) εx = = × 10 −3 = 0.002
dx L maks
x= L

du π  πx  π
b) ε x = = ( )
L 10 −3 cos  ( )
= 10 −3 = 0.00157
dx 2 L  2 L  maks 2
 ÖRNEK 8 Şekilde görülen dikdörtgen levha, yüklemeden sonra bir paralel kenara dönüşmüştür. Levhanın AB
ve CD kenarları 0.005 mm uzayıp 0.0012 radyan saat dönüşü yönünde dönerken AD ve BC
kenarları ise 0.002 mm kısalarak 0.0004 radyan saat dönüş yönüne ters yönde dönmüştür.
a=40mm, b=20mm olduğuna göre düzlem birim şekil değiştirme bileşenlerini hesaplayınız.

y − 0.002
εx = = −0.00005
B C 40
0.005

005
εy = = 0.25 ×10 −3

20.
0.0012
20
39.998 mm
A
D
x γ xy = 0.0012 + 0.0004 = 0.0016
0.0004

ÖRNEK 9 Şekilde görülen ince dikdörtgen plak iki eksenli çekme gerilmeleri etkisinde ε x = 6×10−4 ε y = 4×10−4
uzama oranlarını yapmaktadır. AC köşegenindeki boy değişimini hesaplayınız.

AC köşegeninin şekil değiştirdikten

sonraki ilk uzunluğu;

(152.061)2 + (203.122 )2 = 253.734 mm

AC köşegenindeki boy değişimi;

AD kenarındaki toplam şekil değiştirme= AD ⋅ ε x = 0.122mm
∆ AC = 0.1343mm
AB kenarındaki toplam şekil değiştirme= AB ⋅ ε y = 0.061mm

AC köşegeninin ilk uzunluğu= 152 2 + 2032 = 253.6mm

 Şekilde görülen plak, V kesme kuvveti etkisiyle deforme olup AB’C’D şeklini almıştır. Kayma
ÖRNEK 10
açısının;
a) herhangi bir noktada, b) Yüksekliğin ortasında c) Orijinde aldığı değerleri hesaplayınız.

∂u ∂v 2h
γ xy = + = y
∂y ∂x b 2

2 ⋅ 0 .5 2 ⋅ 0 .5
a) γ xy = y = 0.025 ×10 −3 y b) γ xy = 100 = 0.0025
 y
2
200 2 200 2
x = h 
b
c) γ xy = 0

ÖRNEK 11 Şekilde görülen ince üçgen plak, uniform şekil değiştirme yaparak A’B’C’ biçimini almıştır. εx ve εy
uzama oranları ile AC ve BC kenarları arasındaki kayma açısını hesaplayınız

1 .2 − 1.5
εx = = 0.0012 εy = = −0.0015
1000 1000

 1001.2 
2 ⋅ θ = 2 ⋅ tan −1   = 90.15
o

 998.5 

π
γ xy = (90 − 90.15) = −0.0027 radyan
180
ÖRNEK 12 Şekilde görülen elemanın üzerine yüklemden önce 10x10 mm2 lik ABCD karesi çizilmiştir.
Yüklemeden sonra kare, eşkenar dörtgen şeklini aldığına göre Elastisite modülü ile Poisson
oranını hesaplayınız.
Yüklenmeden önce köşegen uzunluğu;

AC = BD = 10 2 + 10 2 = 14.14mm

σ − 85
σ = E ⋅ε E= = = 40.6 * (103 )MPa
ε 14 . 11 − 14 . 14
14.14
14.15 − 14.14 14.11 − 14.14 ε enine 1
ε enine = = 0.000707 ε boyuna = = -0.00212 ν =− =
14.14 14.14 ε boyuna 3

ÖRNEK 13 Şekilde görülen bloğa P = 17800 N’luk eksenel kuvvet etkimektedir. Bloğun y ve z eksenleri
doğrultusunda şekil değişimi engellendiğinde eksenel doğrultudaki uzama oranı ne olur?
(E = 69 GPa, ν = 1 3 )
17800
σx = = 98.3MPa
19 ⋅ 9.53
1 1 
ε y =  σ y − (98.3 + σ z ) = 0
E 3 
1 
ε z =  σ z − (98.3 + σ y ) = 0
1
E 3 

σ y +σ z −
1
(σ y + σ z + 196.6) = 0
3
2
(σ y + σ z ) = 196.6 ⇒ (σ y + σ z ) = 98.3MPa
3 3
1 
εx = 98.3 −
1
(σ y + σ z ) εx =
1 
98.3 −
1
(98.3) = 950 ×10−6
69000  3  69000  3 
 ÖRNEK 14

Şekilde görülen dikdörtgenler prizması şeklindeki beton blok Px = 100 kN, Py = 150 kN ve Pz = 50 kN’
luk kuvvetlerin etkisi altındadır. a) Bloğun boyutlarındaki değişmeleri b) Bloğun yalnızca y yüzünden
etkiyip önceki yüklemenin sebep olduğu yer değiştirmeyi (y ekseni doğrultusunda) oluşturacak P kuvvetini
hesaplayınız. (E = 24 GPa, ν = 0.2 )

100 ×103
a) σx = − = −20 MPa
100 ⋅ 50

150 × 103 50 ×103

σy = − = −15MPa σz = − = −2.5MPa
200 ⋅ 50 100 ⋅ 200

1
εx = [− 20 − 0.2(− 15 − 2.5)] = −0.6875 ×10 −3
24000

1
εy = [− 15 − 0.2(− 20 − 2.5)] = −0.4375 ×10−3
24000

1
εz = [− 2.5 − 0.2(− 15 − 20)] = 0.1875 ×10 −3
24000

δ x = ε x 200 = −0.1375mm δ y = ε y 100 = −0.04375mm δ z = ε z 50 = 0.009375mm

σy
b) ε y = −0.4375 ×10−3 = ⇒ σ y = −10.5MPa Py = σ y A = −10.5* 200*50 = −105000 N = −105kN
E
 ÖRNEK 15 Uçları kapalı olan ve p iç basıncı etkisinde bulunan bir silindirin yarıçapındaki ve L
boyundaki değişmenin

∆r =
pr 2
(2 −ν ) = σ c r (2 −ν ), ∆L =
prL
(1 − 2ν ) = σ a L (1 − 2ν )
2 Et 2E 2 Et E
Formülleriyle hesaplanabileceğini gösteriniz. r yarıçap; t et kalınlığını göstermektedir.

pr pr
pr εc = −ν
t Et 2 Et

pr ∆ çevre = 2 π r '− 2 π r = ε c 2 π r
2t
2π ∆ r = ε c 2π r

∆r = rε c =
pr 2
(2 −ν ) = σ c r (2 −ν )
2 Et 2E

εL =
pr
−ν
pr ∆L = ε L L =
prL
(1 − 2ν ) = σ a L (1 − 2ν )
2 Et Et 2 Et E

ÖRNEK 16 50.8 mm çaplı pirinç çubuk (E = 103 GPa, ν = 0.30), bronz bir borunun içine geçirilmiştir.
Pirinç çubuğa 178 kN’luk eksenel basınç kuvveti uygulandığında çubuk yüzeyi gerilmesiz
olarak bronz boruyla temas etmektedir. Bronz borunun iç çapını hesaplayınız.

σ pirinç =
178000 87.82
50.82
= 87.82 MPa ε enine = 0.3 = 255.8 × 10 −6
π 103000
4
iç
d bronz = 50.8 ⋅ ε enine + 50.8 = 50.813mm
 ÖRNEK 17 50 mm çaplı 1200 mm. boyundaki alüminyum çubuk P = ± 200 kN’luk eksenel kuvvet
etkisindedir. (E = 70 GPa, ν = 0.30 ) Yük etkisi altında çapının alabileceği en küçük
değer ve hacminin ulaşacağı en küçük değer ne olur?

Çapın minimum olması için uygulanması gereken eksenel kuvvet çekme kuvveti olmalıdır.
Buna göre;

200000 101.86
σ= = 101.86MPa ε boyuna = = 0.001455
π 252 70000

ε enine = −ν ⋅ ε boyuna = −0.3 ⋅ 0.001455 = −0.4365 ×10 −3

d min = 50 − 0.4365 ×10 −3 ⋅ 50 = 49.978mm

Hacmin en küçük değeri olması için uygulanması gereken eksenel kuvvet basma kuvveti olmalıdır.
Buna göre;

σ = −101.86MPa ε boyuna = −0.001455 ε enine = +0.4365 ×10 −3

e = ε x + ε y + ε z = −ε boyuna + 2ε enine = −582 × 10 −6

∆V = −582 × 10 −6 ⋅ π ⋅ 25 2 ⋅1200 = −1370.73mm 3

Vmin = π ⋅ 252 ⋅1200 − 1370.73 = 2353629mm 3

GERĐLME VE BĐRĐM ŞEKĐL DEĞĐŞTĐRME ANALĐZĐ

Daha önceki bölümlerde ele aldığımız gerilme ve birim şekil değiştirmeleri tanımlamakta eleman eksenine dik
doğrultuda alınan kesitleri kullandık. Bu bölümde ise eğik bir düzlem üzerinde bulunan bir noktadaki gerilme ve birim
şekil değiştirme hali incelenecektir. Gerilme ve birim şekil değiştirme bileşenleri her zaman yük etkisindeki elemanda
göz önüne alınan noktanın konumuna bağlıdır. Dolayısı ile gerilmenin noktadan noktaya değişimi de ele alınacaktır.
Bu bölümde düzlem gerilme ve düzlem şekil değiştirme durumları üzerinde durulacaktır. Burada çıkarılacak formüller
ile tanıtılacak grafik teknik çeşitli yüklere maruz elemanın bir noktasındaki gerilme ve birim şekil değiştirme
dönüşümünün analizinde büyük kolaylık sağlar. Özellikle grafik tekniğin bir noktadaki gerilme değişiminin anlaşılması
bakımından ayrı bir önemi vardır. Đlerideki bölümlerde lineer elastik malzemelerde E, G ve ν arasındaki bağıntının
bulunmasında dönüşüm yasaları kullanılmıştır.

DÜZLEM GERĐLME

Gerilmeler koordinat eksenlerinin herhangi

birinden bağımsız ise (burada z ekseni) iki
boyutlu gerilme hali söz konusu olur. Örneğin;
eksenel yüklü bir çubuğun eğik bir kesitinde
oluşan gerilmeler, burulma etkisindeki bir mil,
eksenine dik doğrultuda yüklenmiş bir kiriş. Bu
gerilme hali bir’den fazla yük etkisindeki
elemanın herhangi bir noktasından geçen
bütün düzlemlerde de oluşur.
TANIMLAR: Đki boyutlu problemler düzlem
gerilme ve düzlem şekil değiştirme olmak üzere
iki sınıfa ayrılabilir. Bu durum, kalınlığı boyunca
düzgün yayılı yükler etkisindeki ince levhalarda
karşımıza çıkar. Levha ince olduğundan iki
boyutlu gerilme bileşenlerinin kalınlık boyunca
değişmediği, ve diğer gerilme bileşenlerinin de
sıfır olduğu kabul edilebilir.
Düzlem gerilme haline bir diğer örnek, yapı ve makine elemanlarının serbest yüzeyleri verilebilir. Düzlem gerilme
halinde,
σ z = τ xz = τ yz = 0 ; σ x , σ y , τ xy ≠ 0
olur. Bu gerilmelerin genelleştirilmiş Hooke yasalarında yazılmasıyla,
ν
εx =
1
(σ x −ν σ y ) εy =
1
(σ y −ν σ x ) εz = − (σ x +σ y ) γ xy =
τ xy
G
, γ xz = γ yz = 0
E E E
( )
bulunur. ilk iki denklemden σ x + σ y çözülüp εz de yerine yazılırsa,

ν
εz = − (ε +εy)
1 −ν
x

Bu ifade düzlem dışı asal birim şekil değişimi ε z ’nin düzlem içi ε x ve ε y birim şekil değişimi cinsinden ifadesidir.
Düzlem şekil değiştirme halinde τ xzve τ yz benzer şekilde sıfır alınabilir. Ancak σ z sıfır değildir ve değeri σ x ve σ y
cinsinden hesaplanabilir. σ x , σ y ve τ xy sıfırdan farklı değerler alabilir.
Amacımız cismin içindeki bir noktadan alınan sonsuz küçük eleman üzerindeki σ x , σ y ve τ xy gerilme bileşenlerinin
dönüşüm denklemlerini çıkartmaktır. Şekil 4.2a’ da bir gerilme elemanı gösterilmiştir.

y’ ’
x’y

x’

x’

y’
z doğrultusundaki gerilme sıfır olmasa bile şu anda ilgi alanımız dışındadır. Gerilme elemanın üç boyutlu görünüşü
unutulmadan problemi basitleştirmek üzere elemanın düzlemsel gösterilişini vermek adettendir.
Şekilden de fark edilebileceği gibi elemanın paralel yüzlerindeki gerilme bileşenlerinin şiddetleri değişmemektedir.

EĞĐK DÜZLEMLERDEKĐ GERĐLMELER

Bir önceki sayfada gösterilen kamayı düşünelim. Şimdi x, y eksen takımıyla θ açısı yapan xı ve yı eksenleri
doğrultusundaki σ x′ ve τ x′y′ gerilmelerini bulmak istiyoruz. xı ekseninin yönünü gösteren θ açısı, saat dönüş
yönüne ters olduğundan pozitiftir. xı eksenine dik olan kamanın AB kenarına etkiyen gerilmeler pozitif yönde
gösterilmiştir. AB kenarının bulunduğu yüzeyin alanı ∆A ise 0A ve 0B kenarlarının bulunduğu yüzeylerin alanları
sırasıyla, A0 A = ∆A. cos θ ve A0 B = ∆A. sin θ olur. xı ve yı doğrultularındaki kuvvetlerin dengesinden,

ΣFx′ = 0 : σ x′ ∆A − σ x ∆A cos θ cos θ − τ xy ∆A cos θ sin θ − σ y ∆A sin θ sin θ − τ xy ∆A sin θ cos θ = 0

ΣFy′ = 0 : τ x′y′ ∆A + σ x ∆A cos θ sin θ − τ xy ∆A cos θ cos θ − σ y ∆A sin θ cos θ + τ xy ∆A sin θ sin θ = 0

Denklemleri basitleştirip yeniden düzenlersek,

σ x′ = σ x cos 2 θ + σ y sin 2 θ + 2τ xy sin θ cos θ τ x′y′ = τ xy (cos 2 θ − sin 2 θ ) − (σ x − σ y )sin θ cos θ

σ y′ gerilmesi σ x′ teriminde θ yerine θ+π/2 yazılarak hesaplanabilir.

σ y′ = σ x sin 2 θ + σ y cos 2 θ − 2τ xy sin θ cosθ

Yukarıda çıkarılan denklemlerde 2 cos θ = 1 + cos 2θ

2
2 sin θ = 1 − cos 2θ
2 2 sin θ cos θ = sin 2θ
trigonometrik bağıntılarını kullanarak 2θ cinsinden yazabiliriz. Bu durumda gerilme dönüşüm denklemleri,

σ x′ =
1
(σ x + σ y ) + 1 (σ x − σ y )cos 2θ + τ xy sin 2θ σy =
'
1
(σ x + σ y ) − 1 (σ x − σ y )cos 2θ − τ xy sin 2θ
2 2 2 2

τ x′y′ = −
1
(σ x − σ y )sin 2θ + τ xy cos 2θ
2
 biçiminde yazılabilir. En son elde edilen bağıntılar bir noktadaki gerilme halinin yani dik iki düzlemdeki üç gerilme
bileşeninin bilindiği durumda, θ açısı ile tanımlanan bütün mümkün AB yüzeylerindeki gerilmelerin hesaplanmasında
kullanılabilir. Gerilme, birim şekil değiştirme ve atalet momenti gibi büyüklükler ikinci mertebeden tansörler olup
yukarıdaki bağıntılarla dönüştürülürler. Daha sonra göreceğimiz MOHR dairesi, tansörel büyüklüklerin dönüşümünde
kullanılan grafik bir gösterim tarzıdır. Son elde edilen ilk iki bağıntı taraf tarafa toplanırsa;

σ x′ + σ y′ = σ x + σ y = Sabit

ifadesi bulunur. Dolayısıyla iki dik düzlemdeki normal gerilmelerin toplamı θ açısından bağımsız olup değişmezmiş.
Bu durum üç eksenli gerilme halinde de geçerlidir. Aşağıdaki problemde θ açısına bağlı olarak gerilmelerin değişimi
incelenecektir.
Örnek 1 Şekilde bir makine parçası üzerindeki bir noktadaki gerilme hali gösterilmiştir. a-a ve b-b doğrultularına
paralel düzlemlerdeki normal ve kayma gerilmelerini hesaplayıp yönlenmiş bir eleman üzerinde gösteriniz.
y xı doğrultusu eğik düzleme dik olarak seçilmektedir. Burada, x, y takımındaki
5 MPa gerilme halini xı , yı takımına dönüştürmek istiyoruz. Gerilmeler ve dönüşleri kendi
b
işaretleri ile kullanmaya dikkat edilmelidir.
a

a) θ = 45o σ x = 10 MPa σ y = −5 MPa τ xy = −6 MPa

10 MPa 60o 10 MPa
1
45o σ x′ = (10 + (− 5)) + 1 (10 − (− 5)) cos 90 + (− 6)sin 90 = −3.5 MPa
b x 2 2
1
6 MPa τ x′y′ = − (10 − (− 5))sin 90 + (− 6 ) cos 90 = −7.5 MPa
5 MPa
2
1 1
a σ y′ = (10 + (− 5)) − (10 − (− 5)) cos 90 − (− 6 )sin 90 = 8.5 MPa
2 2
b) θ = 30 + 90 = 120 o σ x = 10 MPa σ y = −5 MPa τ xy = −6 MPa
1 1
σ x′ = (10 + (− 5)) + (10 − (− 5)) cos 240 + (− 6)sin 240 = 3.95 MPa
2 2
1 1 1
τ x′y′ = − (10 − (− 5))sin 240 + (− 6) cos 240 = 9.5 MPa σ y′ = (10 + (− 5)) − (10 − (− 5)) cos 240 − (− 6 )sin 240 = 1.05 MPa
2 2 2
ASAL GERĐLMELER: EN BÜYÜK KAYMA GERĐLMESĐ

Bir noktadaki gerilmelerin şiddetlerinin o noktadan geçen düzleme bağlı olduğunu daha önce belirtmiştik. En büyük
gerilmeler ile bu gerilmelerin etkidiği düzlemlerin yapıdaki göçme ile ilgili olması sebebiyle bizim için ayrı bir önemi
vardır. En büyük σ x′ gerilmesini hesaplamak üzere θ’ ya göre türevini alarak sıfıra eşitleyelim.
dσ x′
= − (σ x − σ y )sin 2θ + 2τ xy cos 2θ = 0 τ xy
2
tan (2θ p ) =
dθ 2 1 (σ x − σ y )
2

Kutu içerisinde gösterilen bağıntıdan bulunacak θ açısı en büyük ve en küçük normal gerilmenin etkidiği düzlemi
gösterdiğinden θ yerine θp ile yazılmıştır. tan2θ = tan(2θ+π) olduğundan birbirinden 180o farklı 2θp açıları yukarıdaki
bağıntıyı sağlarlar. Dolayısıyla θp ve bundan 90o farklı iki düzlem, normal gerilmenin en büyük ve en küçük olduğu iki
dik düzlemi gösterir. Şimdi normal gerilmenin maksimum ve minimum olduğu düzlemlerdeki kayma gerilmelerini
hesaplayalım.
2τ xy
tan (2θ p ) = sin (2θ p ) = m
τ xy
cos(2θ p ) = m
σ x −σ y
σ
2
 τ xy
y  +
2
(σ x −σ y ) r 2r
− 
σ x 
 2 σ x − σ y  τ xy  σ x − σ y
r=  τ xy τ x′y′ = −   + (τ ) = 0
xy
2  r  2r

σ x −σ y Kayma gerilmesinin sıfır olduğu düzlemlerdeki en büyük ve en küçük normal

gerilmelere ASAL gerilmeler adı verilir.
2

(σ x + σ y ) + 1 (σ x − σ y ) m σ x − σ y  + τ xy  m τ xy 

2
1 σ x −σ y 
= (σ x + σ y ) m
σ x′ = σ maks = 1
2 2 2r  σ 1, 2   + τ xy 2
min   r  2  2 

Sayısal olarak büyük olan normal gerilmeyi σ 1 ile gösterip en büyük asal gerilme adını verelim.

σ maks + σ min = σ 1 + σ 2 = σ x + σ y
σ 1 ve σ 2 asal gerilmelerinin doğrultularını veya etkidiği düzlemleri gösteren θp açılarını θpı ve θpıı ile göstereceğiz.
Yukarıda izlediğimize benzer işlemler
yaparak en büyük kayma gerilmesiyle
2 etkidiği düzlemleri araştıralım.

1 dτ x′y′
=0 bağıntısından,
dθ

dτ x′y′
1 =−
2
(σ x − σ y )cos 2θ − 2τ xy sin 2θ = 0
dθ 2
2
σ x −σ y
tan (2θ s ) = −
2τ xy

bulunur. Burada θs en büyük kayma gerilmesinin etkidiği düzlemi göstermektedir. Çerçeve içindeki bağıntıyı birbiriyle
90o lik açı yapan iki ayrı doğrultu da sağlar. Bu doğrultuları θsı ve θsıı ile gösterelim. Asal doğrultular ile en büyük
kayma gerilmesi doğrultusunun kıyaslanmasıyla aralarında 45o’lik açı bulunduğu anlaşılır.
En büyük kayma gerilmesinin değerini hesaplayalım.

tan (2θ ) = −
(σ x −σ y )
cos(2θ s ) = m
τ xy  σ x −σ y 
sin ( 2θ s ) = m  − 
2τ xy
2 2 s
 τ xy r  2r 
σ y  +
− 
 σ x   σx −σ y 
 2 
σ −σ y  − 
r=  −
σ x −σ y
τ maks =− x m 2  + (τ ) m τ xy 
xy  
2 2  r   r 
 
2  
τ xy σ x −σ y 
  + τ xy
2
2
2   σ x −σ y 
τ maks =  =m   + τ xy 2 σ −σ y 
2

 2 
2
min
 σ x −σ y  τ maks = m  x  + τ xy 2
  + τ xy 2 min  2 
 2 
Fiziksel olarak cebrik işaret anlamsız olduğundan en büyük kayma gerilmesindeki işarete dikkat etmeden maksimum
kayma gerilmesi adı verilir. Eğer σ x ve σ y asal gerilmeler olursaτ xy = 0 olacağından

σ1 −σ 2
τ maks =
2
bulunur.

Asal gerilmelerin etkidiği düzlemlerde kayma gerilmesi bulunmamasına karşın maksimum kayma gerilmesinin etkidiği
düzlemlerde normal gerilme bulunur. Bu gerilmenin hesaplanması için σ x′ bağıntısında 2θs yazılması yeterlidir.

 σ x −σ y 
σ x + σ y σ x − σ y  τ xy  −  σ +σ y
σ x′ = +   + τ xy  2  σ x' = σ ′ = x
2 2  r   r  2
 
 
σ x + σ y toplamı sıfır olmadıkça maksimum kayma gerilmesinin bulunduğu düzlemlerde normal gerilme de olur.
Gerilme etkisindeki bir elemanda en büyük kayma gerilmelerini gösteren okların buluştuğu köşeleri birleştiren
diyagonale KAYMA DĐYAGONALĐ denir. Bu diyagonal maksimum asal gerilme doğrultusundadır. Ayrıca en büyük
asal gerilme, en büyük kayma gerilmesinin yönünün belirlenmesinde de kullanılabilir.
Üç eksen doğrultusundaki σ 1 , σ 2 ve σ 3 gerilmelerinin aynı noktaya etkidiğini düşünelim Aşağıdaki şekilde
gerilmelerin σ 1 〉 σ 2 〉σ 3 olarak sıralandığını kabul edelim. Gerilmelerin etkidiği noktadan alınan elemanın üç farklı
yönden görünüşü şeklin yan tarafında verilmiştir.

Bu durumda en büyük kayma gerilmesinin,

σ1 − σ 3
τ maks =
2
ifadesiyle hesaplanacağı ve en büyük ve en küçük asal
gerilmenin etkidiği düzlemleri ikiye ayıran doğrultularda
olacağı anlaşılmaktadır
Örnek 2 Şekilde bir düzlem gerilme hali gösterilmiştir. a) Asal gerilmeleri hesaplayınız. b) Maksimum kayma
gerilmesini ve ilgili normal gerilmeyi bularak a ve b şıklarında bulduğunuz gerilmeleri yönlenmiş bir
eleman üzerinde gösteriniz
2
7+2 7−2 σ =10.09 MPa 1  2 ⋅ 5  θ ıp =31.7o
σ 1, 2 = m   + 5 = 4.5 m 5.59 p σ12 = −1.09 MPa
2
θ p = tan −1   =p θ ııp =121.7 o
2  2  2 7−2
Hangi düzlemin hangi asal gerilmenin doğrultusunu gösterdiğini bulmak için
dönüşüm denkleminde θ = 31.7o yazalım.
σ x′ = σ 31.7 = 10.09 MPa bulunur. Sonuç olarak, σ 1 = 10.09 MPa ↔ θ pı = 31.7 o
o

σ 2 = −1.09 MPa ↔ θ pıı = 121.7 o

2
7−2 σ1 − σ 2
τ maks =m   + 5 = m5.59 MPa
2
ayrıca bağıntısı da aynı sonucu vermektedir.
 2  2
7 − 2  −13.3o τ maks = 5.59MPa ↔ θ sı = −13.3o
τ maks ’ın etkidiği düzlem, θ s = tan −1  −
1
 = p 76.7 o τ x′y′ = τ −13.3 = 5.59 MPa
τ maks = −5.59MPa ↔ θ sıı = 76.7 o
o
2  2 * 5 
σ x +σ y 7+2
Söz konusu düzlemlerdeki normal gerilme, σ ′ = = = 4.5MPa
2 2
τ maks ’ın doğrultusunu bulmakta kayma diyagonali kullanılabilir.

Bu noktadaki gerilme hali matris formunda,

θ = 0o θ = 31.7o θ = -13.3o

7 5  10.09 0   4.5 5.59

5 2 MPa  0 MPa 5.59 4.5  MPa verilebilir.
   − 1.09  
DÜZLEM GERĐLME HALĐ ĐÇĐN MOHR DAĐRESĐ

Gerilme dönüşüm denklemlerine grafik bir yorum getirmek mümkündür. Bu kısımda, bir noktadaki gerilme halinin
anlaşılmasını büyük ölçüde kolaylaştıran ve düzlemlerin değişmesiyle gerilmelerdeki dönüşümlerin hızla
yapılmasını sağlayan grafik bir teknik üzerinde durulacaktır. Bu amaçla σ = σ x′ , τ = τ x′y′ ifadelerini tekrar yazalım.

σ x +σ y σ x −σ y
σ− = cos 2θ + τ xy sin 2θ
2 2
σ x −σ y
τ =− sin 2θ + τ xy cos 2θ
2
τ

;τ xy )
Denklemlerin kareleri alınıp toplanırsa,
(σ (σ ′;τ maks )
σ x +σ y σ x −σ y
y

(σ − )2 + τ 2 = ( ) 2 + τ xy
2

2 2

bulunan bu bağıntı, σ − τ eksen takımında

σ x −σ y
r= ( ) 2 + τ xy
2

2 σ
yarıçaplı çember denklemi olur.
σ x +σ y (σ x′ ;−τ x′y′ )
Çemberin merkezi ’de dir.
2

(σ x ;−τ xy )
σ x +σ y (σ ′;−τ maks )
σ′=
2
Pozitif Kayma Gerilmeleri σ1
Mohr Dairesinin Yorumu

•Mohr dairesindeki dönüş yönü ile θ açısının dönüş yönü aynıdır.

•Daire üzerindeki 2θ’ lık açı dönüşü gerilme elemanının θ kadarlık dönüşüne karşı gelir.
2
σx −σ y 
•Dairenin yarıçapı CA = CF + AF 2 2
CA =   + τ xy2
 2 
olup maksimum kayma gerilmesi τ maks ’ın şiddetine eşittir. x ve y düzlemlerindeki gerilmeler daire üzerinde A ve B
noktalarıyla temsil edilir. AB den farklı her bir çap, orijinal eksen takımına göre θ kadar bir açıyla dönülen xx′ ’ ve yy′’
düzlemlerindeki gerilme halini gösterir. Daire üzerindeki A’ noktasının koordinatları gerilme dönüşüm denklemlerini
vermektedir.

CA ile CA1 arasındaki açı 2θ 1p olsun. Mohr dairesinden

σ x′ =
σ x +σ y
(
+ CA′ cos 2θ 1p − 2θ ) τ x′y′ = CA′ sin (2θ 1p − 2θ )
2
veya açı farklarının trigonometrik eşitliklerini yazarak,

σx +σ y τ x′y′ = CA ( sin 2θ 1p cos 2θ − cos 2θ 1p sin 2θ )

σ x′ = + CA ( cos 2θ 1p cos 2θ + sin 2θ 1p sin 2θ )
2
CA cos 2θ 1p = CF , CA sin 2θ 1p = AF ifadeleri yerine yazılırsa,

σ x +σ y σ x −σ y
σ x′ = + CF cos 2θ + AF sin 2θ τ x′y′ = −CF sin 2θ + AF cos 2θ CF = , AF = τ xy
2 2

gerilme dönüşüm denklemleri elde edilir. Böylece daire üzerinde 2θ açısıyla belirlenen A′ noktasının, gerilme
elemanında θ açısıyla dönülerek bulunan x′ düzlemindeki gerilme bileşenlerini gösterdiği anlaşılmaktadır.
Mohr dairesindeki A1 ve B1 noktaları asal gerilmeleri; D ve E noktaları da maksimum kayma gerilmesini
vermektedir. Mohr dairesinden maksimum kayma gerilmesinin etkidiği düzlemlerin asal gerilmelerin bulunduğu
düzlemlerle 450 lik açı yaptığı da görülmektedir. Dairenin merkezi C, τ maks’ın etkidiği düzlemlerdeki normal gerilme
σ ′ nü sağlamaktadır.

MOHR DAĐRESĐNĐN ÇĐZĐLMESĐ

Mohr dairesinin çiziminde normal gerilmeler kendi işaretleri ile alınır. Eğer çizilen daireden gerilme değerlerinin
okunması söz konusu ise kayma gerilmeleri için şu kabul yapılır. Gerilme elemanının paralel yüzlerine etkiyen
kayma gerilmeleri saat dönüş yönünde bir kuvvet çifti oluşturur ise pozitif olarak düşünülür. Mohr çemberinde
elemanın y düzlemine etkiyen kayma gerilmesi daha önce kabul edildiği gibi pozitif olur. Ancak elemanın x
düzlemine etkiyen kayma gerilmesi, bu durumda negatif olmaktadır.
Mohr dairesinin çiziminde şu hususlara dikkat edilmelidir.
1. Kartezyen bir + σ , + τ eksen takımı çizilmeli, σ ve τ gerilmesi ölçekleri aynı olmalıdır.

2. Dairenin merkezi C, yatay eksen üzerinde σ x +σ y olarak işaretlenmelidir.

2
3. (σ x ,−τ xy ) koordinatlarıyla A referans noktası işaretlenir. Normalde bu gerilmeler herhangi bir düzleme ait
olabilir. Ancak +x düzleminin referans düzlemi olarak alınması adettendir.
4. C merkezli CA yarıçaplı daire çizilir.
5. CA doğrultusu uzatılarak B noktası bulunur.

Mohr dairesi, bütün tansörel büyüklüklere uygulanabilmektedir. Ölçekli olarak çizim yapıldığında sonuçların grafik
olarak okunması mümkündür. Çoğunlukla kaba bir çizim yapılarak uzunluk ve açı değerleri trigonometri yardımı ile
hesaplanır. Bu teknikle çok eksenli gerilme durumlarının pek çoğu ele alınabilir.
Eş Çekme ve Basma; Tam kayma

Üç Eksenli Çekme

Yanal Basma Ve Çekme

Bir önceki sayfada sık karşılaşılan gerilme durumlarına ait Mohr daireleri gösterilmiştir. Değişik yükleme
durumlarındaki malzeme davranışını yukarıda gösterilen gerilme durumlarından elde etmek mümkündür.
Yukarıda görülen eşit çekme ve basma halinde σ z = 0 olup ayrıca ε z = 0 de sıfır olmaktadır. Dolayısıyla hem
düzlem gerilme hem de düzlem şekil değiştirme hali söz konusudur. Bu haldeki elemanın 45o döndürülmesiyle tam
kayma hali bulunmaktadır. Üç eksenli çekme halinde Mohr dairesi çizilirken elemanın her bir yüzündeki durumun
ayrı ayrı çizimi yapılmaktadır.
Örnek 3 Önceki problem Mohr dairesi yardımıyla çözülecektir.
7+2
Dairenin merkezi, σ ekseni üzerinde, C = = 4.5MPa ’ dadır. Referans noktası koordinatları A(7,-5)’ dir.
2

7 −2
2
σ 1 = 10.09 MPa
Asal gerilmeler, σ 1, 2 = OC ± CA = 4.5 ±   +5 p
2

 2  σ 2 = −1.09 MPa
Asal gerilme düzlemleri,
 
 5 
2θ ′p = tan −1   = 63.4 o 2θ ′p′ = 63.4 + 180 = 243.4o
 7−2 
 
 2 
Dolayısıyla θ ′p = 31.7 o → σ 1 = 10.09 MPa
θ ′p′ = 121.7 o → σ 2 = −1.09 MPa
b) Maksimum kayma gerilmesi
D ve E noktasıyla tanımlandığından 2θ s′′

2θ ′p
2
7−2
τ maks =±   + 5 = ±5.59 MPa
2

 2 
Bu gerilmelerin etkidiği düzlemler,
2θ s′
θ s′′ = 31.7 o + 45o = 76.7 o
θ s′ = 76.7 o + 90 o = 166.7 o Veya -13.30
 Şekilde ahşap bir yapı elemanı üzerindeki gerilme hali verilmiştir. Ahşabın büyüme doğrultusundaki
Örnek 4
liflerine paralel düzlemlerdeki normal ve kayma gerilmesi nedir ?

− 4.83 + 2..07
Merkez C= = −1.38MPa
2
2
 4.83 + 2.07 
Yarıçap r=   + 0 = 3.45MPa
2

 2 
σ x ′ = −1.38 + 3.45 cos 30 = 1.61MPa
τ x ′y ′ = 3.45 sin 30 = 1.725MPa
σ y ′ = −1.38 − 3.45 cos 30 = −4.37 MPa

θ = 15 + 90 = 105o çember üzerinde saate ters yönde 2θ = 210 o dönülecek.

 GERĐLMENĐN CĐSĐM ĐÇĐNDEKĐ DEĞĐŞĐMĐ

Daha önce yük etkisindeki bir cisimde gerilmenin noktadan noktaya değiştiğinden söz etmiştik. Gerilmedeki bu değişim
elastisite teorisinde diferansiyel denge denklemleri ile verilir. Đki boyutlu halde, birim kalınlıklı dx, dy kenar
uzunluklarına sahip bir elemana etkiyen gerilmeler aşağıdaki şekilde gösterilmiştir.

σy +
∂σ y
dy O dan O ′ noktasına hareket edildiğinde gerilmedeki artış, örneğin σ x gerilmesi için
∂y Taylor serisi açılımıyla,
∂τ yx ∂σ x
τ yx + dy σx + dx
∂y ∂x
∂τ xy
τ xy + dx
∂x biçiminde ifade edilebilir. Burada σ x’in x ve y ile değiştiği düşünüldüğünden
∂σ x kısmi türev kullanılmıştır. Diğer gerilme bileşenlerinin de aynı şekilde değiştiği
σx dy σx +
∂x
dx
düşünülerek yandaki şekil üzerinde gösterilmiştir. Görülen elemanda Σ M o = 0
bağıntısının sağlanması koşulundan,
τ xy dx
 ∂σ y  dx  ∂σ  dy   ∂τ yx     ∂τ xy  
τ yx  dxdy  −  x dxdy  − τ yx +  dy dxdy  + τ xy +  dx dxdy  = 0
 ∂y  2  ∂x  2   ∂y     ∂x  
σy
dx ve dy ‘nin bulunduğu üçlü çarpımlar ihmal edilerek, τ yx = τ yx daha önce bulunan sonuca ulaşılır.
x doğrultusundaki kuvvetlerin dengesi için,
 ∂σ x   ∂τ yx 
σ
 x + dx  dy − ( σ dy ) +  τ + dy  dx − (τ yx dx ) = 0
∂x ∂y
x yx
   
ve benzer bir denklemin ΣFy = 0 için yazılıp sadeleştirilmesi sonucu
elde edilir. Yanda çerçeve içerisindeki bağıntıların her malzeme için sağlanması
∂σ x ∂τ xy ∂σ y ∂τ xy gerekir. Bu denklemler, normal gerilmedeki değişimin ancak kayma
+ =0 + =0
∂x ∂y ∂y ∂x gerilmelerindeki değişmeyle mümkün olduğunu göstermektedir. Ayrıca bu
bağıntılarda σ x , σ y , τ xy gibi üç bilinmeyen gerilme bulunduğundan gerilme
analizindeki problemlerin içten hiperstatik olduğunu da anlıyoruz. Mukavemet
derslerinde yapılan şekil değiştirme hipotezleri ve sonlu bir eleman parçasının
dengesinin düşünülmesiyle hiperstatiklik ortadan kalkmaktadır.
Üç boyutlu gerilme halinde ise yukarıda açıklanan hususların genelleştirilmesinden faydalanabiliriz. Đlk bölümde sözü
edilen tam analiz matematik açıdan burada başlamaktadır.
Đki boyutlu elatisite probleminde σx, σy, τxy, εx, εy, γxy, u ve v den oluşan sekiz büyüklük araştırılır.Bu sekiz bileşenin
eleman içinde geçerli olan sekiz denkleme ek olarak önceki konularda verilen sınır koşullarını sağlaması gerekir.
Elastisite teorisinin çözüm metotlarından burada söz edilmeyecektir.
Elastisitenin temel denklemlerinin buraya alınmasındaki amaç katı mekaniğindeki önemli problemlerin temelindeki
basit yaklaşımları öğrencilere tanıtmaktır. Ayrıca bundan sonraki bölümlerde kuvvet_deformasyon bağıntılarının kritik
değerlerinin hesabında bu formulasyon kullanılacaktır. Elastisite teorisi ve Mukavemetteki yaklaşımların her biri ayrı
ayrı önemli olup birbirlerine katkıda bulunurlar.

DÜZLEM BĐRĐM ŞEKĐL DEĞĐŞTĐRME

Đki boyutlu veya düzlem birim şekil değiştirme durumunda, yükün etkimesinden önce ve sonra her noktanın aynı
düzlem (x,y) içinde kaldığı varsayılır. Böylece εz = γxz = γyz = 0 olup, εx, εy ve γxy sıfırdan farklı değerler alacaktır.Bu
birim şekil değiştirmelere bağlı olan σx, σy ve τxy gerilme bileşenleri sıfırdan farklıdır. Geneleştirilmiş Hooke
yasalarından;
σ z = ν (σ x + σ y ) τ xz = τ yz = 0
bulunur. Daha önce bir noktadaki gerilme halinin iki dik düzlemdeki gerilme bileşenleri ile verilmesi gerektiği
gösterilmişti. Benzer bir durum birim şekil değiştirme hali için de söz konusudur.

DÜZLEM ŞEKĐL DEĞĐŞTĐRME HALĐNĐN DÖNÜŞÜMÜ

Birim kalınlıklı, dx, dy kenar uzunluklarını sahip A ve D köşeleri doğrusal şekil değiştirme yapan bir eleman
düşünelim. A noktasının x ve y eksenleri doğrultusundaki yer değiştirmeleri u ve v olsun. C noktasının
yerdeğiştirmeleri sırasıyla u+du ve v+dv’dir. Yerdeğiştirmedeki değişim;

∂u ∂u ∂v ∂v
du = dx + dy dv = dx + dy
∂x ∂y ∂x ∂y
olarak ifade edilir. Aşağıdaki şekilde söz konusu elemanın AC köşegenindeki uzama gösterilmiştir.
 Deformasyondan sonra AB’C’D’ şeklini alan elemanda AC ile AC’
arasındaki küçük açı α, C noktasının x ve y eksenleri doğrultusunda
yaptıkları yerdeğiştirmeler de sırasıyla CF ve FC’ ile gösterilmiştir.
Aşağıdaki türetmelerde Cosα = 1, Sinα = tanα = α alınacaktır.
x’, y’ koordinat takımı şekildeki gibi seçilirse bu eksen takımına göre
birim şekil değiştirme bileşenleri εx’, εy’ ve γx’y’ olur.
EC ' cos α = EC ' = du cos θ + dv sin θ
Yazılabilir. Normal birim şekil değiştirme tanım gereği; ε x ' = EC ' ds
dir. Burada ds, AC köşegeninnin başlangıç uzunluğudur. Son iki
dx
bağıntı birleştirilir, yerine cos θ , dy yerine sin θ yazılırsa,
ds ds

EC ' du ⋅ cos θ dv ⋅ sin θ  ∂u ∂u  cos θ  ∂v ∂v  sin θ

= + ε x ' =  dx + dy  +  dx + dy 
ds ds ds  ∂x ∂y  ds  ∂x ∂y  ds

ε x ' = ε x cos 2 θ + ε y sin 2 θ + γ xy sin θ cos θ elde edilir. Bu ifade çift açı cinsinden;
εx +εy εx −εy γ xy
ε x' = + cos 2θ + sin 2θ
2 2 2
Olur. y’ doğrultusundaki uzama oranı için θ yerine θ+π/2 yazarsak;
εx +εy εx −ε y γ xy
ε y' = − cos 2θ − sin 2θ
2 2 2
Bulunur. Kayma açısı γx’y’ nün bulunması için ilk olarak x’ doğrultusundaki dönme α’nın hesaplanması gerekir.
Yeniden şekle dönerek; tan α = CE , CE = dv ⋅ cos θ − du ⋅ sin θ − EC '⋅ sin α yazılabilir. Açı ve birim şekil değiştirme
küçük ds
olduğundan EC '⋅ sin α = ε x ' ⋅ ds ⋅ sin α = ε x ' ⋅ ds ⋅ α = 0 olur.
CE  ∂v ∂v  cos θ  ∂u ∂u  sin θ
α= =  dx + dy  −  dx + dy 
ds  ∂x ∂y  ds  ∂x ∂y  ds
 ∂v ∂u
α = ε y ⋅ sin θ ⋅ cos θ − ε x ⋅ sin θ ⋅ cos θ + ⋅ cos 2 θ − ⋅ sin 2 θ
∂x ∂y
∂v ∂u
α = −(ε x − ε y )⋅ sin θ ⋅ cos θ + ⋅ cos 2 θ − ⋅ sin 2 θ
∂x ∂y
Elde edilr. y’ doğrultusunun dönmesi için θ yerine θ+π/2 yazılarak;
∂v ∂u
α π = (ε x − ε y )⋅ sin θ ⋅ cos θ + ⋅ sin 2 θ − ⋅ cos 2 θ
θ+ ∂x ∂y
γ x ' y ' kayma açısı αθ α π
2
ve θ+ dönmeleri arasındaki farka eşittir.
2

γ x ' y ' = −2(ε x − ε y )⋅ sin θ ⋅ cos θ + γ xy (cos 2 θ − sin 2 θ )

Çift açı cınsinden;
γ x ' y ' = −(ε x − ε y )⋅ sin 2θ + γ xy ⋅ cos 2θ

Haline dönüşür. Yukarıda çerçeve içerisinde verilen bağıntılar birim şekil değiştirme bileşenlerinin dönüşüm
denklemleridir.
ASAL ŞEKĐL DEĞĐŞTĐRMELER: MAKSĐMUM KAYMA BĐRĐM ŞEKĐL DEĞĐŞĐMĐ
Gerilme dönüşüm denklemleri ile birim şekil değiştirme bileşenlerinin dönüşüm denklemleri kıyaslandığında büyük
bir benzerlik görülmektedir. Eğer gerilme dönüşüm denklemlerinde σ yerine ε, τxy yerine de γxy/2 yazılırsa şekil
değiştirme dönüşüm denklemleri bulunmaktadır.
εx +εy εx −εy γ xy
(σ x + σ y ) + 1 (σ x − σ y )cos 2θ + τ xy sin 2θ
Gerilme denklmeleri

1
σ x′ = ε x' = + cos 2θ + sin 2θ

Şekil değiştirme
2 2 2 2 2

denklmeleri
σy =
1
(σ x + σ y ) − 1 (σ x − σ y )cos 2θ − τ xy sin 2θ ε y' =
εx +εy
−
εx −ε y
cos 2θ −
γ xy
sin 2θ
2 2 2 2 2

τ x′y′ = −
1
(σ x − σ y )sin 2θ + τ xy cos 2θ 1
γ x ' y ' = − (ε x − ε y )⋅ sin 2θ + γ xy ⋅ cos 2θ
1 1
2 2 2 2
Asal birim şekil değiştirmeler veya uzama oranları ile doğrultuları;

εx +εy
2
 ε − ε y   γ xy 
2
γ xy
ε1, 2 = ±  x  +   tan 2θ p =
2  2   2  εx −ε y

Asal düzlemlerde kayma açıları yok olur. Maksimum kayma şekil değişimi olan düzlemler, asal düzlemlerle 45o’lik
açı yapar ve şu ifadeyle verilir:
2 2
 ε x − ε y   γ xy 
γ maks = ±2   +  
min  2   2 
Maksimum kayma birim şekil değişiminin oluştuğu düzlemlerdeki uzama oranları ε ' =
1
(ε x + ε y ) = 1 (ε1 + ε 2 ) dir.
2 2
Üç boyutlu analizdeki gerçek maksimum kayma şekil değişimi, ε1 ve ε3 cebrik olarak en büyük ve en küçük asal şekil
değiştirme olmak kaydıyla;
(γ maks )gerçek = ε1 − ε 3
bağıntısından hesaplanır. Eğer x, y ve z asal gerilme doğrultuları olursa τ xy = τ xz = τ yz = 0 olup ayrıca γ xy = γ xz = γ yz = 0
olur. Bu durumda x, y ve z eksenleri ayrıca asal şekil değiştirme eksenleridir. Dolayısıyla izotrop malzemelerde asal
gerilme ve asal şekil değiştirme eksenleri çakışırlar. Bu durumun uygulamadaki anlamı, verilen bir gerilme durumuna
ait asal eksenleri bulmada ister gerilme; ister şekil değiştirme bağıntılarının kullanılabileceği olmasıdır.

DÜZLEM ŞEKĐL DEĞĐŞTĐRME HALĐ ĐÇĐN MOHR DAĐRESĐ

Düzlem şekil değiştirme halindeki Mohr dairesi, düzlem gerilme halinde çizilen Mohr dairesine benzer olarak çizilir.
Yatay eksende uzama oranları (ε), düşey eksende kayma açılarının yarısı (γ/2) alınmalıdır. Eksenlerin pozitif yönleri
sağa ve yukarıya doğrudur. Kayma birim şekil değişimindeki işaret kabulleri daha önce kayma gerilmesi için yapılan
işaret kabulüne uygun olmalıdır. Kayma birim şekil değişimi pozitif ise x eksenini gösteren A noktası ε ekseninin γ/2
kadar altına, y eksenini gösteren B noktası ise ε ekseninin (γ/2) kadar üstünde işaretlenmelidir. A’, A1, B1, D ve E
noktalarıyla ilgili büyüklükler Mohr dairesi kullanılarak kolayca hesaplanabilir.
γ
2

 ε x + ε y γ maks 
γ xy  ; 
 ε y;


2   2 2 


ε
 γ 
 ε x ' ;− x ' y ' 2 
 

 γ 
 ε x ;− xy 2 
 

ε1
Örnek 5 Bir noktadaki şekil değiştirme bileşenleri εx = 900µ, εy = -100µ ve γxy = 600µ olarak biliniyor. Mohr
dairesini kullanarak asal şekil değiştirmeleri ve maksimum kayma şekil değişimini belirleyip yönlenmiş
elemanlar üzerinde gösteriniz. γ
2
εx +εy
Dairenin Merkezi = = 400 µ
2
 900 − (− 100 )   600 
2 2

Dairenin Yarıçapı = r =   +  = 583µ

 2   2 

OA1 = ε 1 = OC + CA = 400 + 583 = 983µ

OB1 = ε 2 = OC − CA = 400 − 583 = −183µ
 600  ε
2θ pI = tan −1   = 31o
 900 − (− 100 ) 

θ pI = 15.5o , ε 1 = 983µ
θ pII = 105.5o , ε 2 = −183µ

 900 − (− 100 )   600 

2 2

γ maks = ±2   +  = ±1166µ
 2   2 
veya ε 1 − ε 2 = 983 − (− 183) = ±1166 µ

Mohr dairesinden maksimum kayma birim şekil değişiminin

asal eksenlerle 45o lik açı yaptığı görülmektedir. γmaks’ın
olduğu düzlemdeki uzama oranları, OC = ε’ = 400x10-6dır.
Mohr dairesinde maksimum negatif kayma açısı ε ekseninin
üst tarafında D noktası ile temsil edilmektedir. Dolayısıyla
–γmaks, θ sII = θ pI + 45o = 15.5 + 45 = 60.5o açısı ile dönmüş
elemanda oluşacaktır. Şekil değiştirme sonrası durumu
sürekli ve kesikli çizgilerle gösterilmiştir.
Bu örnekteki elemanın düzlem gerilme etkisi altında olduğu düşünülür ise ν = 0.3 için üçüncü doğrultudaki asal
uzama oranı
ν
ε z = ε3 = −
1 −ν
(ε x +εy ) = −
0.3
1 − 0.3
( 900 − 100 ) = −343µ
olarak hesaplanabilir. Gerçek maksimum kayma açısı; (γ maks )gerçek = ε1 − ε 3 = 983 − (− 343) = 1326µ
Bu durumda düzlem içi maksimum kayma açısının her zaman en büyük kayma açısını göstermediğini söyleyebiliriz.
Önceki örnekte verilen şekil değiştirme halinde;
Örnek 6
a) Asal gerilmelerle doğrultularını
b) Maksimum kayma gerilmesi ve doğrultularını hesaplayınız. E = 200 GPa, ν = 0.3
Önceki örnekten ε1 = 983µ, ε2 = -183µ, γmaks = 1166µ
E 200 × 103 200 ×103
σ1 = (ε + νε ) = (983 + 0.3(− 183)) = 204 MPa σ = (− 183 + 0.3 × 983) = 24.6MPa
1 −ν 2
1 2 2
1 − 0.32 1 − 0.32

E 200 ×103 σ1 + σ 2 204 + 24.6

τ maks = γ maks = 1166 × 10 −6 = 89.7 MPa σ '= = = 114.3MPa
2(1 + ν ) 2(1 + 0.3) 2 2

σ1 − σ 2 204 − 24.6
τ maks = = = 89.7 MPa
2 2 Maksimum kayma
gerilmeleri ve
Asal Gerilmeler ve doğrultuları
doğrultuları
BĐRĐM ŞEKĐL DEĞĐŞĐMĐNĐN ÖLÇÜLMESĐ

Düzlem şekil değiştirme yapan bir elemanın serbest yüzeyindeki uzama oranının ölçülmesi amacıyla optik, elektriksel
ve mekanik sistemler geliştirilmiştir. Yaygın olarak kullanılan ve doğru sonuç veren yöntemde elektriksel esaslı
“strain gage” ölçerler kullanılır. Bu kısımda serbest yüzeye yapıştırılan strain gage’ler ve özel düzenlenmiş şekilleri
üzerinde durulacaktır.
Yüzeyin dış normalini z doğrultusu olarak alırsak σz = τxz = τyz = 0 olur. Söz konusu gerilme durumunda düzlem dışı
elastik deformasyonları önleyecek her hangi bir kısıt olmadığından düzlem içi εx, εy, γxy şekil değiştirme bileşenlerine
ilaveten düzleme dik doğrultuda normal birim şekil değiştirme de oluşur. Genelleştirilmiş Hooke yasalarında
γxy = γyz = 0 olduğu için εz aynı zamanda asal şekil değiştirmedir. Düzlem dışı asal uzama oranı, gerçek maksimum
kayma birim şekil değişiminin belirlenmesi açısından önemlidir. Düzlem şekil değiştirme hali için çıkarılan
bağıntılarda εz asal şekil değişimi εx ve εy cinsinden bulunmakta idi. Dolayısıyla bir önceki kısımda yapılan türetmeler
burada da geçerlidir.
Strain gage’ler iki tabaka kağıt ya da plastik arasına yerleştirilen yaprak biçimli çok ince kalınlıklı levha/küçük çaplı
telden oluşur. Genellikle 0.03 mm çaplı tel yada 0.003 mm kalınlıklı yaprak levha kullanılır. Ölçer pullar dış yüzeyden
ölçüm yapılacak yüzeye yapıştırılırlar. Yük etkisi altında söz konusu yüzeyde şekil değişimi olduğunda tel ızgara
yüzeyle birlikte uzar yada kısalır. Bu boy değişimi ölçerin elektriksel direncinde değişime yol açar. Ölçerin uçlarına
bağlanan bir akım köprüsü elektrik direncindeki değişimi uzunluk değişimine dönüştürür. Bu amaçla kullanılan akım
köprüsüne Wheatstone köprüsü adı verilir.

Strain Gage

Rozet
Metal Yaprak
ROZETLER: Referans ekseni x ile θa, θb, θc açısı yapan üç uzama ölçer bir önceki sayfadaki şekilde gösterilmiştir. a,
b, c doğrultularındaki uzama oranları;
ε a = ε x cos 2 θ a + ε y sin 2 θ a + γ xy sin θ a cos θ a ε b = ε x cos 2 θ b + ε y sin 2 θ b + γ xy sin θ b cos θ b

ε c = ε x cos 2 θ c + ε y sin 2 θ c + γ xy sin θ c cos θ c

Yazılabilir. Burada θa, θb, θc doğrultularındaki εa, εb ve εc uzama oranları bilinmekte εx, εy, γxy aranmaktadır. Uzama
ölçerlerin bu tarda düzenlenmiş haline ROZET adı verilir. Rozetler çoğunlukla 45o ve 60o lik açılarla düzenlenen üç
uzama ölçerden oluşur.
Örnek 7 45olik rozetle yapılan ölçüm sununda eleman üzerindeki bir noktada θa = 0o, θb = 45o ve θc = 90o için
εa = 900µ, εb = 700µ, εc = -100µ değerleri okunmuştur. εx, εy ve γxy değerlerini hesaplayınız.
εx +εy εx −εy γ xy
εa = ε x, εc = ε y, εb = sin 90+ cos 90 +
2 2 2
700 = (ε x + ε y + γ xy ) = (900 − 100 + γ xy ) ⇒ γ xy = 600µ hesaplanabilir.
1 1
2 2
Örnek 8 Bir yapının serbest yüzeyin üzerine bir noktada 60olik rozetle yapılan ölçüm sunun θa = 0o, θb = 60o ve
θc = 120o için εa = 70µ, εb = 850µ, εc = 250µ değerleri okunmuştur.
a) Düzlem içi asal uzama oranları ile maksimum kayma açısını
b) Poisson oranı ν = 0.3 alarak gerçek maksimum kayma açısını
c) a şıkkındaki sonuçları yönlenmiş birer eleman üzerinde gösteriniz.
εx +εy ε x − ε y  1  γ xy  3  εx +εy ε x − ε y  1  γ xy  3 
εa = εx εb = −  +   εc = −  + −  ε x = ε a = 70µ
2 2 2 2  2  2 2 2 2  2 

γ xy γ xy = 693µ 2 2  ε = 862 µ 2
 70 − 710   693 
2

εb − εc =
2
( 3 ) = 600µ ⇒ ε y = 710µ
ε 1, 2 =
70 + 710
2
 70 − 710   693 
± 
 2
 +
  2 
 
ε
1

= − 83 µ
γ maks = ±2 
 2


+ 
 2


= ±943µ
 2

εx +εy 70 + 710
 693 θ p = −23.6 → ε 2
I o
ε '= = = 390µ −1
2 2 Asal Düzlemler 2θ p = tan   II
 70 − 710  θ p = 66.4 → ε 1
o
 Maksimum kayma açısının oluştuğu düzlemler
 70 − 710   θ s = 21.36 → +γ maks
I o
2θ s = tan −1  −  
 693  θ sII = 111.4o → −γ maks

Asal şekil değiştirmeler ve doğrultuları

γ
2

b) Düzlem dışı asal uzama oranı;

0 .3
ε z = ε3 = − (70 + 710) = −334µ
1 − 0 .3

Gerçek Maksimum kayma açısı; ε

(γ maks )gerçek = ε1 − ε 3 = 862 − (− 334) = 1196µ
GENELLEŞTĐRĐLMĐŞ HOOKE YASALARI

εx =
1
E
[
σ x −ν (σ y + σ z ) ] εy =
1
E
[
σ y −ν (σ x + σ z ) ] εz =
1
E
[
σ z −ν (σ x + σ y ) ]
τ xy τ yz τ xz
γ xy = γ yz = γ xz =
G G G

Bu ifadeleri gerilmeler cinsinden yazılırsa;

Eν Eν Eν
σx = (ε + ε + ε ) + 2Gε x σy = (ε + ε + ε ) + 2Gε y σz = (ε + ε + ε ) + 2Gε z
(1 +ν )(1 − 2ν ) x y z (1 +ν )(1 − 2ν ) x y z (1 +ν )(1 − 2ν ) x y z

τ xy = Gγ xy τ yz = Gγ yz τ xz = Gγ xz

ĐKĐ BOYUTLU HALDE

GENELLEŞTĐRĐLMĐŞ 1 1 τ xy
εx = σ x −νσ y  εy = σ y −νσ x  γ xy =
E
HOOKE YASALARI
E G

σx =
E
(ε x +νε y ) σy =
E
(νε x + ε y ) τ xy = Gγ xy
1 −ν 2 1 −ν 2
 E, ν ve G Arasındaki Bağıntı

Elastisite modülü E, kayma modülü G ve Poisson oranı ν arasındaki bağıntıyı çıkartmak için tam kayma etkisindeki
bir elemana ait mohr dairesini düşünelim. Bu durumda σ1 = τmaks, σ2 = -τmaks olup Asal düzlemlerle kayma düzlemleri
arasındaki 45olik açı bulunmaktadır.

τ maks

Genelleştirilmiş Hooke yasalarından birinci bağıntı ε 1 =

1
[σ 1 −νσ 2 ] = τ maks (1 +ν )
E E
γ τ maks
Đfadesini verir. Ayrıca tam kayma halindeki Mohr dairesinden ε 1 = maks , Hooke yasasından da γ maks = olduğu
2 G
düşünülürse
τ maks Ε
(1 +ν ) = τ maks yazılabilir. Buradan G=
2(1 + ν )
E 2G
bulunur. x, y eksen takımının başka keyfi doğrultularda seçilmesi halinde de çerçeve içerisindeki bağıntının geçerli
olduğunu söyleyebiliriz. Dolayısıyla elastik izotrop malzemelerde iki ve üç boyutlu gerilme-birim şekil değiştirme
bağıntılarının iki bağımsız malzeme sabitiyle yazılması mümkündür.
Örnek 9 60X80 mm boyutlarındaki dikdörtgen çelik plak şekilde gösterilen gerilmelerin etkisindedir.
E=210 GPa, =0.33 olduğuna göre; a) AC ve BD diyagonalindeki boy değişimlerini hesaplayınız.

y 150 MPa
1
100 MPa εx = 300 − 0.33 ( −150 )  = 1664.10−6
3 
B C 210*10
1
60 mm 300 MPa εy =  −150 − 0.33 ( 300 )  = −1186.10−6
3 
210*10
x 100 100
A 80 mm D γ xy = 3
= 3
= 1267.10−6
210*10 78.95.10
2(1 + 0.33)

 60 
DAC = tan −1   = 37°
 80 

1664 + (−1186) 1664 + 1186 1267

ε AC = µ+ µ cos(2*37°) + µ sin(2*37°) = 1241µ
2 2 2
δ AC = ε AC . AC = 100*1241µ = 0.124 mm. uzama
ε BD = ε143° = 23.31*10−6 ,
δ BD = 100* 23.31*10−6 = 2.33*10−3 mm.
 Çelik bir elemanın düzlem gerilme etkisindeki serbest yüzeyi üzerinde 60° lik rozetle ölçülen
Örnek 10 uzama oranları εa =400µ , εb =500µ , εc =-700µ dur. E=200 GPa, =0.30 olarak bilindiğine göre;
a) Asal uzama oranları ile doğrultularını b) asal gerilmeler, en büyük kayma gerilmeleri ile ilgili
normal gerilmeler ve doğrultularını belirleyip yönlenmiş birer eleman üzerinde gösteriniz.

400 + ε y 400 − ε y γ xy ε =ε x =400µ

 ε a =-266.67µ
2 2
500 = + (−0.5) + (0.866) 400 − 266.67  400 + 266.67   1386 
ε1,2 = ±   + 
y
2 2 2 2  2   2 
400 + ε y 400 − ε y γ xy
−700 =
2
+
2
(−0.5) +
2
(−0.866) γ xy =1386µ
tan 2θ P =
1386 θ P′ = 32.15° ε1 = 836µ
400 − 266.67 θ P′′ = 122.15° ε 2 = −702µ

2 2
γ   400 + 266.67   1386 
  maks = ±   +  = ±769 µ
 2  min  2   2 

400 + 266.67 θ S′ = −12.85° γ maks = 1538µ

tan 2θ S = −
1386 θ S′′ = 77.15° γ min = −1538µ

200*103
σ1 = 836 + 0.3 ( −702 )  µ = 137.45 MPa θ P′ = 32.15°
1 − 0.32 
200*103
σ2 = [ −702 + 0.3*836] µ = −99.20 MPa θ P′′ = 122.15°
1 − 0.32
210*103 θ ′ = −12.85°
τ maks = G.γ maks = 1538.10−6 = ±118.3 MPa S
min min 2(1 + 0.30) θ S′′ = 77.15°
σ1 + σ 2 137.45 − 99.2
σ′ = = = 19.1 MPa
2 2