Вы находитесь на странице: 1из 29

BRASIL

BRASIL

Diviso poltica e administrativa

Fronteiras e pontos extremos


70 O 60 O
PONTO MAIS SETENTRIONAL

50 O

40 O

30 O

CE

FRONTEIRAS

AN

Linha do Equador

AT L

NT

ICO

Arquiplago de So Pedro e So Paulo

O Brasil tem uma fronteira terrestre de 15 719 km, fazendo vizinhana com os seguintes pases: Guiana Francesa, Suriname, Guiana, Venezuela, Colmbia, Peru, Bolvia, Paraguai, Argentina e Uruguai. Alm destas fronteiras, o Pas banhado por 7 367 km de guas litorneas.

nascente i do Rio A
l

Atol das Rocas

Arquiplago de Fernando de Noronha

nascente do Rio Moa


PONTO MAIS OCIDENTAL

4 319,4 km

Ponta do Seixas
PONTO MAIS ORIENTAL

PONTOS EXTREMOS
10 S

10 S
,7 4 394

Fr

on

15
te ira

71

9 k m

O lugar que se encontra mais a oeste do Brasil fica no Estado do Acre, na nascente do Rio Moa. O extremo leste do Pas est na Paraba, na Ponta do Seixas. O ponto mais ao Sul do Brasil o encontro do Arroio Chu com o Oceano Atlntico, no Rio Grande do Sul.

Te r

km

re

str

CO

20 S

Trpico de

Capricrn

io
km 67 a l 7 3 itor L
Chu Arroio

OCEANO PACFICO

A CE

NO

L AT

TI

Ilha de Trindade

Ilha de Martin Vaz

20 S

E o lugar mais ao norte do Brasil fica em Roraima, na nascente do Rio Ail.

Escala 1: 40 000 000 0 400 km Projeo Policnica

30 S

12 milhas (Mar Territorial)


PONTO MAIS MERIDIONAL

70 O

60 O

50 O

40 O

200 milhas (Zona 30 S Econmica Exclusiva - ZEE) 30 O

HORA LEGAL NO BRASIL

Fuso horrio civil


70 O COLMBIA Linha do Equador VENEZUELA 60 O
SURINAME GUIANA GUIANA 50 O FRANCESA

A hora legal referenciada ao horrio em Londres (Inglaterra), onde se localiza o Observatrio Real de Greenwich, por onde passa o Meridiano de Greenwich. A hora legal no Brasil dividida em 3 fusos: o primeiro corresponde a - 2 horas em relao hora de Greenwich e abrange as ilhas ocenicas do Arquiplago de Fernando de Noronha, as Ilhas de Trindade e Martin Vaz e o Arquiplago de So Pedro e So Paulo; o fuso de - 3 horas abrange as Regies Sul, Sudeste, Nordeste e os Estados de Amap, Par , Tocantins e Gois; o fuso de - 4 horas abrange os outros Estados das Regies Norte (Roraima, Amazonas, Acre e Rondnia) e Centro-Oeste (Mato Grosso e Mato Grosso do Sul).

40 O

30 O

- 4:30 horas

RR

O
AP

CE

AN

AT L

Arquiplago de So Pedro e So Paulo

NTI

CO
Atol das Rocas Arquiplago de Fernando de Noronha

AM

PA

MA PI

CE

RN PB PE AL SE
10 S

10 S

AC RO MT

TO BA DF GO

PERU

BOLIVIA

CURIOSIDADES

MG MS ES SP PR SC RJ
Ilha de Trindade

Fonte: IBGE, Diretoria de Geocincias, Coordenao de Cartografia. Fuso Horrio Civil, Decreto n 2.784, de 18 de junho de 1913, modificado pela Lei n 11.662, de 24 abril de 2008. Disponvel em: <http://www6.senado.gov.br/legislacao/ListaPublicacoes.action?id=257046 >. Acesso em set. 2008.

URUGUAI 70 O 60 O

30 S

Existem pases onde a hora legal se diferencia em termos de minutos. Um exemplo a Venezuela, que tem um fuso de 4 horas e 30 minutos em relao hora de Greenwich.

OCEANO PACFICO

AT

N L

ARGENTINA

RS

O
Escala 1: 40 000 000 0 400 km 30

A hora legal estipulada pela legislao de cada pas levando em considerao, alm do fuso onde se encontra, as caractersticas e necessidades locais.

20 S

20 S

Trpico de

io Capricrn CHILE

PARAGUAI

Ilha de Martin Vaz

TI

50 O

40 O

Projeo Policnica

30 O

- 5 horas

- 4 horas

- 3 horas

-2 horas

BR A S I L

Diviso poltica e administrativa

Diviso poltica - 2008


70 O

V E N E ZU E LA

60 O

COLMBIA

SURINAME
BOA VISTA
Caracara

GUIANA FRANCESA

50 O

40 O

30 O

Oiapoque Caloene

GUIANA AMAP
Serra do Navio

OC

EA

NO
AT

RORAIMA
0
So Gabriel da Cachoeira Barcelos bidos Fonte Boa Tef Tabatinga Benjamin Constant Eirunep Lbrea Cruzeiro do Sul Humait Coari

MACAP
Castanhal Breves Bragana Capanema Parnaba Sobral Bacabal Pedreiras Marab Jacareacanga Novo Progresso So Flix do Xingu Tocantinpolis Araguana Imperatriz Cod Caxias Piripiri Campo Maior

NT

Linha do Equador

Arq. de So Pedro e So Paulo

BELM

IC

O
Arquiplago de Fernando de Noronha

MANAUS

Parintins Itacoatiara

Santarm

Altamira Tucuru

SO LUS

Acara

Itaituba Manicor

A M A Z O N A S

PAR

FORTALEZA
Russas

Atol das Rocas

MARANHO
Balsas

TERESINA
Floriano Picos

CEAR
Iguatu Crato Cabrob

RIO GRANDE Mossor DO NORTE


Au Cear-Mirim

Ic

Carolina

ACRE
10 S

Boca do Acre

PORTO VELHO
Ariquemes Ji-Paran Guajar-Mirim Costa Marques Cotriguau Aripuan Juna Alta Floresta Colder Sinop Sorriso

Conceio do Araguaia

PIAU
So Raimundo Nonato

Caic Currais Novos Guarabira PARABA Patos JOO PESSOA Campina Grande Caruaru RECIFE Garanhuns Palmeira dos ndios

NATAL

RIO BRANCO
Assis Brasil

Porto Nacional So Flix do Araguaia

PALMAS

Petrolina Juazeiro

PERNAMBUCO
10 S

RONDNIA
Vilhena

TOCANTINS
Gurupi Santa Maria da Vitria

Xique-Xique Senhor do Bonfim Barreiras Irec Jacobina Feira de Santana Jequi

Estncia

P ER U

MATO GROSSO
Tangar da Serra

gua Boa

Porangatu

Bom Jesus da Lapa

BAHIA

SERGIPE
Camaari

So Cristvo

ARACAJU

ALAGOAS

MACEI

SALVADOR

Vrzea Grande Cceres Pocon

CUIAB

Barra do Garas

GOIS
Pires do Rio Goiatuba Itumbiara

Rondonpolis

Anpolis Trindade GOINIA

BRASLIA
Una

Januria

Vitria da Conquista Itabuna

Ilhus

Montes Claros Tefilo Otoni

Porto Seguro Teixeira de Freitas

B O LI V I A C H I LE

Jata Corumb Coxim

OCEANO PACFICO
20 S

Ncleos Urbanos
Capital Federal

P AR AGU AI

Capital de Estado Sedes Municipais

Capital Estadual

Chapec

Blumenau Lages

Estradas de terra Ferrovias

Limites
Internacional Regional Estadual 12 milhas (Mar Territorial) 200 milhas (Zona Econmica Exclusiva - ZEE)
70 O 60 O

Uruguaiana

Santa Maria Bag

30 S

Santana do Livramento

RIO GRANDE Pelotas DO SUL


Rio Grande

PORTO ALEGRE

Gravata

AR GEN TI N A

So Borja

Cricima Caxias do Sul

Iju

Passo Fundo

SANTA CATARINA

FLORIANPOLIS

TI

Rodovias pavimentadas

Joinville

Vias de Acesso

CURITIBA

Governador Uberln dia So Valadares Mateus Arax Linhares BELO CAMPO Uberaba Contagem HORIZONTE GRANDE Aquidauana ESPRITO SANTO Betim Ouro Preto VITRIA So Jos MATO GROSSO do Rio Preto Ribeiro So Joo Vila Velha Preto del Rei Cachoeiro de Itapemirim SO PAULO Juiz de Fora Bela Vista DO SUL Presiden te Bauru Dourados Campos dos Goytacazes Prudente Volta Redonda Ponta Maca Campinas Por Dq. de Caxias RIO DE JANEIRO Marin g Osasco Niteri Londrina Sorocaba S. Jos dos RIO DE SO PAULO Campos JANEIRO Ivaipor Santos Cascavel PARAN Ponta Grossa Foz do Iguau Paranagu Paranaba

MINAS GERAIS

Ilha da Trindade

20 S
Ilhas Martin Vaz

Trpico

de Cap

ricrnio

Norte Nordeste Centro-Oeste Sudeste Sul


Escala 1:26 000 000 0 260 km Projeo Policnica

URUGUAI

Chu

E OC

AN

30 S

50 O

40 O

30 O

Regio Norte
Estado Amazonas Par Tocantins Rondnia Roraima Acre Amap Sigla AM PA TO RO RR AC AP Capital Manaus Belm Palmas

3 853 327,23 km2


rea (km2) 1 570 745,68 1 247 689,51 277 620,91 237 576,17 224 298,98 152 581,39 142 814,58

Regio Nordeste
Estado Bahia Maranho Piau Cear Pernambuco Paraba Alagoas Sigla BA MA PI CE PE PB AL SE Capital

1 554 257,00 km2


rea (km2) 564 692,67 331 983,29 251 529,19 148 825,60 98 311,62 56 439,84 52 796,79 27 767,66 21 910,35 Salvador So Lus Teresina Fortaleza Recife Joo Pessoa Natal Macei Aracaju

Regio Sudeste
Estado Minas Gerais So Paulo Esprito Santo Rio de Janeiro Sigla MG SP ES RJ Capital

924 511,29 km2


rea (km2) 586 528,29 248 209,43 46 077,52 43 696,05 Belo Horizonte So Paulo Vitria Rio de Janeiro

Porto Velho Boa Vista Rio Branco Macap

Regio Sul
Estado Rio Grande do Sul Paran Santa Catarina Sigla RS PR SC Capital

576 409,57 km2


rea (km2) 281 748,54 199 314,85 95 346,18 Porto Alegre Curitiba Florianpolis

Rio Grande do Norte RN Sergipe

Regio Centro-Oeste
Estado Mato Grosso Mato Grosso do Sul Gois Distrito Federal Sigla MT MS GO DF Capital Cuiab

1 606 371,51 km2


rea (km2) 903 357,91 357 124,96 340 086,70 5 801,94

Campo Grande Goinia Braslia

Fonte: IBGE, Diretoria de Geociencias, Coordenao de Cartografia.

10

BRASIL

Diviso poltica e administrativa

Unidades poltico-administrativas - 2008


EUROPA AMRICA
Trpico de Cncer Linha do Equador

S I A
OCEANO PA C F I C O

OCEANO AT L N T I C O

FRICA
Meridiano de Greenwich

Pas
60O 50O 40O

Brasil
Trpico de Capricrnio

80O OCEANO

NDICO

70O

OCEANO PA C F I C O

OCEANO AT L N T I C O

OCEANIA
10N

10N

ANTRTIDA

Escala 1: 500 000 000 0 5 000 km

VENEZUELA
GUIANA SURINAME RORAIMA

E
GUIANA FRA NCESA AMAP

COLMBIA

AT

EQUADOR
PAR MARANHO PIAU

NT

ICO

AMAZONAS

CEAR

RIO GRANDE DO NORTE PARABA PERNAMBUCO ALAGOAS 10S SERGIPE

PERU
10S

ACRE RONDNIA

B R A S I L
TOCANTINS MATO GROSSO DF

BAHIA

BOLIVIA
20S

GOIS MINAS GERAIS SO PAULO PARAN SANTA CATARINA RIO GRANDE DO SUL

PACFICO

AT

CHILE

PARAGUAI

TI

Trpico de Capricrnio

RIO DE JANEIRO

CO

MATO GROSSO DO SUL

ESPRITO SANTO

20S

30S

GO
20S

50O

30S

Estado
20S

ARGENTINA

URUGUAI

OCEANO

MS

MG SO PAULO
RJ
40S

Trpico de Capricrnio
Escala 1: 25 000 000 0 250 km

40S

PR
50O

NO EA ICO OC NT L AT
Cajamar Caieiras

Municpio
Mairipor GuarulhosAruj Trpico de Capricrnio Itaquaquecetuba Po Ferraz de S. Caetano Vasconcelos do Sul Mau Diadema

Santana de Parnaba Osasco

50S

50S

Taboo da Serra Embu Itapecerica da Serra EmbuGuau

So Paulo

Escala 1: 50 000 000 0 500 km Projeo Cilndrica Equidistante Meridiana 80O 70O 60O 50O 40O

Sto. Andr S. Bernardo do Campo

Juquitiba Itanham

Escala 1: 2 500 000 0 25 km


OCEANO ATLNTICO

Evoluo da malha municipal (1940 - 2009)


Evoluo do nmero de municpios no Brasil
Nmero de municpios
6000 5000
3 952 3 974 4 491 5 507 5 565

Nmero de Municpios por Unidade da Federao - 2009


Minas Gerais So Paulo Rio Grande do Sul Bahia Paran Santa Catarina Gois Piau Paraba 853 645 496 417 399 293 246 224 223 Maranho Pernambuco Cear Rio Grande do Norte Par Mato Grosso Tocantins Alagoas Rio de Janeiro 217 185 184 167 143 141 139 102 92 Esprito Santo Mato Grosso do Sul Sergipe Amazonas Rondnia Acre Amap Roraima Distrito Federal 78 78 75 62 52 22 16 15 1

4000 3000 2000 1000


1 574 1 889 2 766

1940 1950

1960

1970 1980

1990

2000

2009

Ano

Fonte: Anurio estatstico do Brasil 2007. Rio de Janeiro: IBGE, v. 67, 2008. Disponvel em : <http://biblioteca.ibge.gov.br/visualizacao/monografias/GEBIS%20-%20RJ/AEB/AEB2007.pdf?>. Acesso em: mar. 2009; Diviso territorial brasileira 2005. Rio de Janeiro: IBGE, 2006. Disponvel em: <ftp://geoftp.ibge.gov.br/Organizacao/Divisao_Territorial/>. Acesso em: Set. 2008

BR A S I L

Diviso poltica e administrativa

11

Evoluo da diviso poltica e administrativa


70O O 60O O 50O O 40O O

0O

Terr. do Rio Branco

Terr. de Amap

Repblica dos Estados Unidos do Brasil 1945 Linha do Equador

0O

AM

PA

N
Terr.
10O S

do Acre

OCIDENTAL PB PI ORIENTAL PE
Terr. do Guapor

MA NORDESTE CE

Terr. de Fernando de Noronha RN

AT 1945

Criao do Territrio Federal de Fernando de Noronha. - Decreto-Lei de 09/02/1942. Criao dos Territrios Federais do Amap, Rio Branco, Guapor, Ponta Por e Iguau. - Decreto-Lei de 13/09/1943.

LESTE SE GOIS SETENTRIONAL CENTRO-OESTE


MT ES BAHIA

AL10O S

SP

20O S

Terr. de Ponta Por Terr. de Iguau

MG

NT

LESTE MERIDIONAL

IC
20 O S
Escala 1:50 000 000 0 500 km

OCEANO PACFICO

S U L
PR SC

DF

RJ Trpic o de

T
Capricr

O
nio

Projeo Policnica

EA

O
70O O 60O O 50O O 40O O

OC

RS

30O S
70O O 60O O 50O O 40O O

30 O S
30O O 0O

Terr. do Rio Branco

Terr. de Amap

Repblica dos Estados Unidos do Brasil 1960 Linha do Equador

0O

AM 1946 a 1960

PA

N
Terr.
10O S

MA PI

Terr. de Fernando de Noronha

Extino dos Territrios Federais de Ponta Por e Iguau. - Constituio de 1946. Mudana de denominao do Territrio Federal do Guapor para Territrio Federal de Rondnia. - Lei de17/02/1956. Inaugurao da Capital Federal Braslia. - Lei de 21/04/1960. Criao do Estado da Guanabara. - Lei de 21/04/1960.

NORDESTE
do Acre Terr. de Rondnia

CE

RN PB PE AL10O S

CENTRO-OESTE
DF MT
Braslia

GO

SE BA

SP OCEANO PACFICO PR SC

RJ Tr Guanabara pico de Capricrni


A
EA

20O S

ES

NT

MG

IC
20 O S

O
o
30 O S
30O O

LESTE

70O O

60O O

50O O

40O O

30O S
70O O 0O 60 O
O

RS

RR
0O

AP

Repblica Federativa do Brasil - 2007


Linha do Equador

50 O
O

OC

SUL

40 O
O

A PARTIR DE 1960

AM

PA

N
AC
10 S
O

E
TO

MA PI

CE

Arq. deFernando de Noronha

RN PB PE AL10O S

Elevao do Territrio Federal do Acre categoria de Estado. - Lei de 15/06/1962. Mudana de denominao do Territrio Federal do Rio Branco para Territrio Federal de Roraima. - Lei de13/12/1962. Fuso dos Estados da Guanabara e do Rio de Janeiro com a transferncia da capital de Niteri para o Rio de Janeiro. - Lei de 01/07/1974.

NORDESTE
SE BA MG

RO

MT

CENTRO-OESTE
GO
20O S
Braslia

DF

SP OCEANO PACFICO PR SC
EA
O

MS

ES
A

NT

SUDESTE

20 O S

Criao do Estado do Mato Grosso do Sul. - Lei de 11/10/1977. Elevao do Territrio Federal de Rondnia categoria de Estado. - Lei Complementar no. 41, de 22/12/1981. Criao do Estado do Tocantins; Elevao dos Territrios Federais de Roraima e Amap categoria de Estado; Extino do Territrio Federal de Fernando de Noronha com anexao ao Estado de Pernambuco, como Distrito Estadual. - Constituio de 1988.
Fonte: Atlas Geogrfico Escolar 2 edio, IBGE, 2004.

RJ Trpic o de

Capricr

IC
nio
30 O S
30O O

SUL
RS

30O S
70 O
O

60 O
O

50 O
O

OC

40 O
O

12 12

BR A S I L BRASIL

Conhecendo o ambiente natural

Conhecendo o ambiente natural Conh

Representao do relevo
Representao do relevo

Vista frontal do Po de Acar

Fotografia area do Po de Acar (vista de cima)

Altitude em metros 400 300 200 100 0


A B

Vista frontal do Po de Acar com as faixas de altitudes

Fotografia area com as altitudes

Atlntico

Atlntico

Po de Acar

Morro da Urca

300

200 100 0

Oceano

Baa de Guanabara

Oceano

Baa de Guanabara
rea Urbana

Mapa
Fonte: Meu 1 Atlas 3 edio, IBGE, 2009.

Mapa

BR A S I L
Brasil - Fsico
70O

Conhecendo o ambiente natural

13

60O Monte Roraima # # (2.739 m) Monte Cabura (1.456 m)

50O

40O

ra a Ser araim Pac

Rio Japur

Represa de Balbina
o Ri

N ALTO D AS GU IA
Rio
Ama zona s

Ba a

Pico 31 de Maro (2.973 m) # # Pico Guimares Rosa # (2.105 m) Pico da Neblina (2.994 m) Rio Ne gro

Rio

ar aj

a Acar rra ar Se o u Ac

Bra n co

Serra de T u

OC

EA

NO
o rc

P L AN
PLANCIE
g Ne ro

de

ue aq um uc m

AS

AT
s

Ilha de Maraj
Rio Toca ntins

lim

Gu rup i

Rio I

Rio
So e

Ba
r

de

o S

NT

Linha do Equador

IC

Jur u

Rio

rim

Ri o

Ri

Ri o

Serra dos Carajs


Mara nho

do

ia

Serr ad
Pir es

Ara g

Rio Aripuan

Serra do Roncador

Rio

Rio

s Puru

ou

ou

oC ac h imbo
S
Manuel o

Ur

P L A N A LT O
Irir
ua

Rio

10S

Ser

por

o F ranc isco

pad

Gua

Cha

do

R. P ara g

i ua
aia ra gu

P L A N A LT O CENTRAL

Rio S

Parec

is

#
R. de Con ta
Pa rdo

Rio

Ba

da

ra

ha

ia

pa

Ap

i ac s

Fo

rm

Rio Tocan tins

Rio Juruena

os

Rio

ap

BRASILEIRO

Se ad a d a s Ma ng a b e ir a s

r ra

Rio

alt an Pl
S o Fr

Represa de Sobradinho

a tn
c Ja

da

ui

Pa

rna

ba

Chapada do Araripe

an cis co

Bo rbo rem a

Ri

d Ma

eir

Ta pa j s

Ri

ea

ari Jav

AMAZNICA
Pu r us

Rio

Rio

Irir

Represa de Tucuru
Rio Xin gu

Rio

Pin

da

PLANC

IE
e rand Ser ra G

CO
#

ST

Atol das Rocas

Pico da Serra Branca (1 154m)

EI

RA

Arquiplago de Fernando de Noronha

hao

oA

Es

pin

Ri

Se r r a

racaju

Ma

Projeo Policnica

de

rr a

da

de

DIO

apanem

ME

Se

Rio Iguau

#
Baa de P aran agu

AN

Profundidade em metros
- 1 000 m - 2 000 m

AL TO

Rio

er

Urugu

ai

al

Se

Ilha de Santa Catarina

PL

R.Q ua r

Rio Jacu
Lagoa dos Patos

Ser

ra

#
30S

Picos Rios Fronteira internacional

Lagoa Mirim

AT

rra

de C Trpico

o apricrni

1 800 m 1 200 m 800 m 500 m 200 m 100 m 0m

er

Ilha de So Sebastio

al

do

RI

S r Ma

Baa Baa de Gua da Il n ha G rand abara e

NT

Altitude em metros

Ri

NA

Represa de Porto Primavera


o

R.

Paran

Pico das Agulhas Negras (2.791 m)

raba Pa # Rio rra

da

IC

Se

20S

Pa ra n

rra

ra u ei M a n t i q do Sul

O
30O

Rio

Tie t

Pico da Bandeira (2.892 m) #

PL

Rio Gran

Se

Ca n

Ri

Do ce

AN

as

Escala 1:26 000 000 0 260 km

DO PANTANAL
S e r ra d a Bodoquena

Rio

Rio

tr a

ab Paran

Taquari

do

PLANCIE

IE

or vis na Di ma do nta rra Co Se ou

Rio

Teles

Se
rra

Ch

Rio Mam or

do

Rio

10S

Rio gu Xin

e up

de

Rio

To do s

os

quiti Rio Je

nhonha

Sa nt os

Represa de Trs Marias

# Monte Pascoal

(536 m)

OCEAN
O

Arquiplago dos Abrolhos

20S

PA C F I C

30S

80O

70O

60O

50O

40O

Perfil topogrfico
Sa. de Sta.Marta Sa. dos Caiaps Sa. dos Pirineus Sa. do Espinhao Ba. de Todos os Santos
NE

Rio So Francisco

m Rio Paraguai 1 500 1 000 500

Rio de Contas

Sa. Geral de Gois

Sa. Geral

Braslia

SO

PLANALTO

CENTRAL

m 1 500 Salvador 1 000 500

Pantanal Mato-Grossense

0 4 000

3 500

3 000

2 500

2 000

1 500

1 000

500

0 0 km

Exagero vertical: 200 vezes

Fonte: IBGE, Diretoria de Geocincias, Coordenao de Cartografia; Atlas geogrfico. 3.ed. Rio de Janeiro: IBGE: Fundao de Assistncia ao Estudante, 1986. 1 atlas (114 p.): mapas.

14

BRASIL
Geologia
70 O 60 O

Conhecendo o ambiente natural

50 O

40 O

RORAIMA
0

AMAP

OCE

ANO

AT L

Linha do Equador

TI

CO
RIO GRANDE DO NORTE

AMAZONAS

PAR

MARANHO PIAU

CEAR

PARABA PERNAMBUCO ALAGOAS


10 S

ACRE
10 S

RONDNIA

TOCANTINS MATO GROSSO BAHIA

SERGIPE

Eon

Era
Cenozica

(milhes de anos)

Idade

GOIS

DF

Fanerozico

O C E AN O PA C FI C O

251 Paleozica 542 Neoproterozica 1 000 Mesoproterozica 1 600 Paleoproterozica 2 500


70 O Arqueana 60 O 50 O

Mesozica

RIO DE JANEIRO

SO PAULO

TI

20 S

Mesozica (Derrames Vulcnicos)

65,5
MATO GROSSO DO SUL

MINAS GERAIS

130

CO

ESPRITO SANTO

20 S

PARAN SANTA CATARINA RIO GRANDE DO SUL

Trpico

de Capric

rnio

OC

N EA

Pr-Cambriano

30 S

Escala 1:25 000 000 0 250 km Projeo Policnica

30 S

40 O

30 O

4 500

O mapa registra, por cores, as reas de ocorrncia de conjuntos de rochas formadas em cada era geolgica.

542 milhes de anos

Tempo Geolgico (se os 4,5 bilhes de anos da Terra fossem comprimidos em um s ano)
JANEIRO FEVEREIRO
4,0 bilhes de anos

Aumento da diversificao de formas de vida marinha.

MARO

ABRIL

MAIO

JUNHO

JULHO

AGOSTO

SETEMBRO OUTUBRO NOVEMBRO DEZEMBRO


a menos de 400 milhes de anos

3,8 bilhes de anos

2,4 bilhes de anos

Surgimento das rochas mais antigas que se conhece.

Aparecimento dos primeiros seres vivos, nos mares.

Aumento significativo da produo de oxignio para a atmosfera.


2,0 bilhes de anos

Aparecimento das plantas e animais terrestres.


5 milhes de anos

Aparecimento das primeiras formas de vida usando fotossntese.

Domnio dos dinossauros em meados de dezembro, e seu desaparecimento no dia 26 (de 190 a 65 milhes de anos). Os humandeos apareceram em algum momento da noite de 31 (a aproximadamente 5 milhes de anos).

Fonte: IBGE, Diretoria de Geocincias, Coordenao de Recursos Naturais e Estudos Ambientais; A Histria do Planeta Terra. Unicamp. Ministrio da Cincia e Tecnologia.

BR A S I L
Relevo
70 O 60 O

Conhecendo o ambiente natural

15

50 O

40 O

RORAIMA
0

AMAP

OCE

ANO

AT L

Linha do Equador

TI

CO

AMAZONAS

PAR

MARANHO PIAU

CEAR

RIO GRANDE DO NORTE

PARABA PERNAMBUCO ALAGOAS


10 S

ACRE
10 S

RONDNIA

TOCANTINS MATO GROSSO BAHIA

SERGIPE

GOIS

DF

O C E AN O PA C FI C O

MINAS GERAIS MATO GROSSO DO SUL SO PAULO

RIO DE JANEIRO

TI
Trpico

20 S

CO
Escala 1:25 000 000 0 250 km Projeo Policnica

ESPRITO SANTO

20 S

PARAN SANTA CATARINA RIO GRANDE DO SUL

de Capric

rnio

Tipos de Relevo
Plancies Depresses Patamares Tabuleiros
30 S

OC

N EA

Chapadas Planaltos Serras


70 O 60 O 50 O 40 O

30 S

30 O

Plancie

Chapada

Forma de relevo plana ou suavemente ondulada, de extenso varivel, localizada mais frequentemente em reas de baixa altitude. Nessas reas, o processo de deposio e acumulao de sedimentos maior que o processo de eroso.
Depresso Planaltos

Relevo de superfcie horizontal situado em altitudes relativamente elevadas, constitudo por rochas sedimentares.

Relevo plano ou ondulado situado abaixo do nvel das regies vizinhas, elaborado em rochas de origens variadas
Patamar

Forma de relevo plana ou suavemente ondulada, porm de altitude relativamente elevada, limitada, pelo menos por um lado, por superfcies mais baixas. Outra caracterstica marcante o fato do processo de eroso ser maior que o de deposio e acumulao de sedimentos nestas reas.
Serra

Relevo plano ou ondulado, elaborado em diferentes tipos de rochas, constituindo superfcie intermediria ou degrau entre reas de relevos mais elevados e reas mais baixas.
Tabuleiro

Relevo elevado e acidentado, elaborado em terreno de rochas diversas, formando cristas e cumeadas ou constituindo escarpas nas bordas de planaltos.

Relevo plano, elaborado em rochas sedimentares, de altitude relativamente baixa, geralmente limitado por escarpas.
Fonte: IBGE, Diretoria de Geocincias, Coordenao de Recursos Naturais e Estudos Ambientais.

16

BRASIL

Conhecendo o ambiente natural

Regies hidrogrficas
70 O 60 O 50 O 40 O

Bra nco

RORAIMA
Rio
o mb e t a s Tr
Rio
Rio

Rio

Rio

Rio

AMAP
ri Ja

Negro

Na

OCE
i Gu rup

js

o Ri
Jur u

So lim e

mu nd

ANO

Linha do Equador

Amazonas

r Pa u

AT L

R io

s
ira

Rio
Rio

TI

CO
RIO GRANDE DO NORTE

X i ngu

Rio

Rio

Rio

Ma
Rio
us

Ri o

de

Me

Rio

Rio Toc antins

Rio Pa

rn

io

Pur

Rio

ba a

PIAU

Ja gu ar ibe

ar

ari Jav

im

AMAZONAS

pa

Ta

PAR
Ir Rio

MARANHO
Ri o Po ti CEAR

iri

PARABA PERNAMBUCO
Rio

a Parab

Xin

RONDNIA
Rio Gua
por

Francis

Rio

Rio

co

10 S

Juruena

Ara g

gu

ACRE

ua ia

Rio

So

Para gu

Ar a

gu

GOIS

Rio

Rio

Rio

Ri

MATO GROSSO DO SUL

ar an

20 S

Regies hidrogrficas Amaznica Tocantins/Araguaia Paran So Francisco Atlntico Leste Paraguai Parnaba Atlntico Nordeste Oriental Atlntico Nordeste Ocidental Atlntico Sudeste Atlntico Sul Uruguai
Nota (1): rea total em Territrio Nacional.
70 O

rea total (km2) 3 870 000 967 059 879 860 641 000 374 677 361 350 344 112 287 348 254 100 229 972 185 856 174 612
60 O

O C E AN O PA C FI C O

Ri

Ri

RIO DE JANEIRO

TI

Rio Apa

Tie t P Rio ParaSO PAULO napa nem Rio a Iv

CO

Rio

Ri

Rio Grande

Rio
Ri o

Igu

u a

Urugua i

SANTA CATARINA

RIO GRANDE DO SULRio Jacu

A CE

A ri
pu an

ALAGOAS
10 S

MATO GROSSO
ai

TOCANTINS

SERGIPE
io

Rio
ai

Ari nos
M

BAHIA R
de Con tas

a qu ar i oT Ri R.

o P

ba a ran a

oJ Ri

Par do nha o h n quiti


Rio

MINAS GERAIS

o ce

ESPRITO SANTO
20 S

nd a ira

a arab

ul do S

PARAN

Trpico

de Capric

rnio

30 S

Escala 1: 25 000 000 0 250 km Projeo Policnica

30 S

50 O

40 O

30 O

Rio So Francisco
Ca

MG Serra da Canastra (MG)

BA

PE

AL

Rio So Francisco

Rio So Francisco

Fonte: Diviso Hidrogrfica Nacional, Resoluo n. 32, do Conselho Nacional de Recursos Hdricos, de 15 de outubro de 2003. Disponvel em: <http://www.cnrh-srh.gov.br/delibera/resolucoes/R032.htm>. Acesso em jul. 2008. reas das Regies Hidrogrficas extradas do site http://www.ana.gov.br/, acesso em maio/2009. Informaes sobre o Rio Amazonas extradas dos sites http://www.transportes.gov.br/bit/hidro/detrioamazonas.htm e http://www.ana.gov.br/. Acesso em maro/2009. RIO AMAZONAS

Oceano Atlntico

Rioanh rinh a

Ri od Ve lhaas s

MG
Para

BA

SE

Rio Paran
Serra da SP Mantiqueira (MG) Rio Grande
ba a an ar P GO R.

ARGENTINA
Rio
Paran

R.

Ur

ug

PR

ua

MG Rio Amazonas

R. P

MS

PARAGUAI

Pa Rio rag

ard o

i ua

Rio da Plata

ARGENTINA
R. M ar
aon
ari Jav

O Rio Amazonas o primeiro rio em vazo de gua e o segundo mais extenso do mundo, quando se considera o Rio Ucayale como sua nascente. Sua Bacia Hidrogrfica estende-se sobre vrios pases da Amrica do Sul: Brasil (63%), Peru (17%), Bolvia (11%), Colmbia (5,8%), Equador (2,2%), Venezuela (0,7%) e Guiana (0,2%).
R. Ne AM R. Solimes
ur
us

Oceano Atlntico

Rio nema napa

e R. Ti
t

R. Igu a u

R. Japur

R. Amazonas

PA
u ing R. X

AP
Oceano Atlntico

o gr
ira

Cordilheira dos Andes (Peru)

R. Ucayale

R.

J R.

u ur
R
4.000

.P

R.

Ma

de

Ta R.

s paj

PERU
0 500 1.000 2.000 3.000

AM
5.000

PA
6.000 km 7.000 km

BR A S I L
Clima
70 O 60 O

Conhecendo o ambiente natural

17

50 O

40 O

30 O

Climas Zonais
RR AP

RR

AP

OC

EA

NO

AM

PA MA

AT
CE PI

Linha do Equador

0
AM PA MA PI AC RO MT GO TO BA DF MG SP PR SC RS ES RJ CE RN PB PE AL SE

NT

IC

RN PB PE SE AL

10 S

AC

RO MT

TO BA DF MG

Equatorial
10 S

MS

Tropical Zona Equatorial Tropical Nordeste Oriental Tropical Brasil Central Temperado

QUENTE Supermido sem seca/subseca

GO MS

OCEANO PACFICO

mido com 1 a 3 meses secos Semimido com 4 a 5 meses secos Semirido com 6 a 8 meses secos Semirido com 9 a 11 meses secos SUBQUENTE Supermido sem seca/subseca mido com 1 a 3 meses secos Semimido com 4 a 5 meses secos

ES

CO

TI

SP PR SC RS

RJ

20 S
de Capric

TL

MESOTRMICO BRANDO Supermido sem seca/subseca mido com 1 a 3 meses secos Semimido com 4 a 5 meses secos 30 S MESOTRMICO MEDIANO mido com 1 a 3 meses secos
70 O

E OC
50 O

AN

O
Escala 1:40 000 000 0 400 km Projeo Policnica

Trpico

rnio

30 S

40 O

30 O

Nota: Organizado pela Coordenao de Recursos Naturais e Estudos Ambientais, em 2002.

Umidade
500 Chuva (mm) 500 Chuva (mm) 400 300 200 100 jan fev mar abr mai jun jul ago set out nov dez 0

Temperatura
40 Temperatura ( C ) 35 30 25 20 Temperatura ( C ) 15 10 5 40 35 30 25 20 15 10 5

Macap

Manaus

Manaus

400 300 200 100 jan fev mar abr mai jun jul ago set out nov dez 0 500 Chuva (mm) 400 300 200 100 jan fev mar abr mai jun jul ago set out nov dez 0

Teresina

Teresina

jan fev

jun jul ago

set out

nov

Meses do ano Meses do ano

mar

Meses do ano

dez

abr mai

RR

AP
Macap

RR

AP

jun jul ago

set out

jan fev

nov

mar

Manaus

Manaus

Meses do ano

AM

PA
Porto Nacional

MA

Teresina

CE PI

RN PB PE AL

Meses do ano

AM

PA

MA
Porto Nacional

Teresina

CE

RN PB PE AL SE
40

PI

500 Chuva (mm) 400 300 200 100 0

Porto Nacional

AC

AC

RO MT
Campo Grande

TO GO

BA MG
Belo Horizonte Chuva (mm)

SE
500 400 300 200 100 0

Temperatura ( C )

Temperatura ( C )

Belo Horizonte

40 35 30 25 20 15 10 5

Porto Nacional

RO MT

TO GO

BA MG
Belo Horizonte

Belo Horizonte

35 30 25 20 15 10 5

MS
jan fev mar abr mai jun jul ago set out nov dez Meses do ano

ES

SP PR

MS
jun jul ago set out jan fev nov mar dez abr mai

ES SP PR SC
Curitiba

RJ

RJ

jan fev

jun jul ago

set out

dez nov dez

abr mai mar

jan fev mar abr mai jun jul ago set out nov dez

500 Chuva (mm) 400 300 200 100 0

Campo Grande

SC RS
Chuva (mm) Porto Alegre 500 400 300 200 100 0

Meses do ano

Meses do ano 40 Temperatura ( C ) 35 30 25 20 15 10 5

Porto Alegre

Porto Alegre

RS
Temperatura ( C ) Porto Alegre

40 35 30 25 20 15 10 5

Curitiba

Escala 1:80 000 000 0 400 800 km Projeo Policnica jan fev mar abr mai jun jul ago set out nov dez

jan fev mar abr mai jun jul ago set out nov dez

jan fev

jun jul ago

set out

nov

mar

dez

abr mai

jan fev

jun jul ago

set out

nov

Meses do ano

Meses do ano

mar

Meses do ano

Regime Pluviomtrico Mdia mensal de chuva (mm)

Classes de Umidade Supermido, sem seca ou com poucos dias de seca mido, com 1 a 3 meses secos Semimido, com 4 a 5 meses secos Semirido, com mais de 6 meses secos

Regime Trmico Mdia mensal de temperatura mnima ( C) Mdia mensal de temperatura mxima ( C)

Classes de Temperatura Quente (temperatura mdia maior que 18 C em todos os meses do ano Subquente (temperatura mdia entre 15 C e 18 C) Mesotrmico Brando (temperatura mdia entre 10 C e 15 C). Mesotrmico Mediano (temperatura mdia em todos os meses do ano menor 10 C)

Fonte: Atlas Geogrfico Escolar 4 ed, Rio de Janeiro; Climatologia de Precipitao, Climatologia de Temperatura Mnima e Climatologia de Temperatura Mxima. Disponvel em: <http://clima1.cptec.inpe.br/estacoes/>. Acesso em: mar.2009.

dez

abr mai

Meses do ano

abr mai

Meses do ano

18

BRASIL

Conhecendo o ambiente natural

Biomas continentais
70 O 60 O 50 O 40 O

RORAIMA
0

AMAP

OCE

ANO

AT L

Linha do Equador

TI

CO

AMAZONAS

PAR

MARANHO PIAU

CEAR

RIO GRANDE DO NORTE PARABA PERNAMBUCO

ACRE
10 S

RONDNIA

MATO GROSSO

TOCANTINS BAHIA

ALAGOAS SERGIPE

10 S

DF GOIS MINAS GERAIS

RIO DE JANEIRO

PARAN SANTA CATARINA RIO GRANDE DO SUL

TI

20 S

OCEANO PACFICO

SO PAULO

CO
20 S Trpico de Capric rnio

MATO GROSSO DO SUL

ESPRITO SANTO

Amaznia Mata Atlntica Cerrado Pantanal


30 S

OC

N EA

Caatinga Pampa rea Antropizada


70 O 60 O 50 O 40 O
Escala 1:25 000 000 0 250 km Projeo Policnica

30 S

30 O

AMAZNIA

O Bioma Amaznia ocupa cerca de 49% do territrio brasileiro, abrangendo os Estados do Acre, Amap, Amazonas, Par, Rondnia, Roraima e parte dos Estados do Maranho, Tocantins e Mato Grosso. A Amaznia possui a maior floresta tropical do mundo, equivalente a 1/3 das reservas de florestas tropicais midas que abrigam a maior quantidade de espcies da flora e da fauna. Contm 20% da disponibilidade mundial de gua e grandes reservas minerais. A floresta Amaznica autossustentvel, ou seja, um sistema que se mantm com seus prprios nutrientes num ciclo permanente. Existe um delicado equilbrio nas relaes das populaes biolgicas que so sensveis interferncia humana. A Amaznia abriga uma infinidade de espcies vegetal e animal: 1,5 milho de espcies vegetais catalogadas, 3 mil espcies de peixes, 950 tipos de pssaros, e, ainda, insetos, rpteis e mamferos.

Fonte: Mapa de Biomas do Brasil - primeira aproximao. IBGE, Rio de Janeiro, 2004. Mapa de Cobertura Vegetal dos Biomas Brasileiros, Disponvel em <http://www.mma.gov.br/estruturas/sbf_chm_rbbio/_arquivos/mapas_cobertura_vegetal.pdf>. Acesso em: jul.2009. Textos adaptados de Ecossistemas Brasileiros. Disponvel em: <http://www.ibama.gov.br/ecossistemas>. Acesso em: abr.2009.

BR A S I L

Conhecendo o ambiente natural

19

MATA ATLNTICA

O Bioma Mata Atlntica ocupa aproximadamente 13 % do territrio brasileiro. Por se localizar na regio litornea, ocupada por mais de 50% da populao brasileira, o mais ameaado entre os biomas que ocorrem no Brasil, restando apenas cerca de 27% de sua cobertura florestal original. Foi identificada como a quinta rea mais ameaada e rica em espcies endmicas do Mundo. Neste Bioma existem 1 361 espcies da fauna brasileira, com 261 espcies de mamferos, 620 de aves, 200 de rpteis e 280 de anfbios, sendo que 567 espcies s ocorrem nesse bioma. Atualmente sua rea atual encontra-se reduzida e fragmentada, com remanescentes florestais localizados, principalmente, em reas de difcil acesso.

CERRADO

O Bioma Cerrado ocorre principalmente no Planalto Central Brasileiro, estando presente de Gois, Tocantins, Mato Grosso, Mato Grosso do Sul, Minas Gerais, Bahia e Distrito Federal, Maranho, Piau, Rondnia, So Paulo e Paran e abrangendo aproximadamente 24% do territrio brasileiro. O Cerrado reconhecido como a Savana mais rica do mundo em biodiversidade, com a presena de diversas tipologias vegetais de riqussima flora com mais de 10 000 espcies de plantas. A fauna apresenta 837 espcies de aves, 67 espcies de mamferos, abrangendo 161 espcies e 19 endmicas, 150 espcies de anfbios, 120 espcies de rpteis. At a dcada de 1950, os Cerrados mantiveram-se quase inalterados. A partir da dcada de 1960, com a transferncia da Capital Federal, do Rio de Janeiro para Braslia, e a abertura de uma nova rede rodoviria, a cobertura vegetal natural cedeu lugar pecuria e agricultura intensiva.

CAATINGA

O Bioma Caatinga abrange vrias tipologias vegetais na Regio Nordeste, ocupando uma rea aproximada de 10% do Territrio Nacional, se estendendo pelos Estados do Maranho, Piau, Cear, Rio Grande do Norte, Paraba, Pernambuco, Alagoas, Sergipe, Bahia e Minas Gerais. O termo Caatinga originrio do tupi-guarani e significa mata branca. Embora esteja localizado em rea de clima semirido, apresenta grande variedade de paisagens, relativa riqueza biolgica e espcies que s ocorrem nesse bioma. A ocorrncia de secas peridicas estabelece regimes intermitentes aos rios, deixando a vegetao sem folhas que volta a brotar e ficar verde nos curtos perodos de chuva. Os tipos de vegetao do Bioma Caatinga encontram-se bastante alterados, com a substituio de espcies vegetais nativas por pastagens e agricultura. O desmatamento e as queimadas so prticas comuns no preparo da terra para a agropecuria. Essa prtica, alm de destruir a cobertura vegetal, tambm prejudica a manuteno de animais silvestres, a qualidade da gua e o equilbrio do clima e do solo. Da rea original ocupada por esse Bioma, aproximadamente 36% j foram alterados pelo homem.

PAMPAS (CAMPOS SULINOS)

O Bioma Pampa, com uma rea aproximada de 2% do Territrio Nacional, abrange a metade Sul do Estado do Rio Grande do Sul e constitui a poro brasileira dos Pampas Sul-Americanos que se estendem pelos territrios do Uruguai e da Argentina. caracterizado por clima chuvoso, sem perodo seco, mas com temperaturas negativas no inverno, que influenciam a vegetao. O Bioma Pampa, que faz limite apenas com o Bioma Mata Atlntica, formado por quatro conjuntos principais de vegetao de campos, como Planalto da Campanha, Depresso Central, Planalto Sul-Rio-Grandense e Plancie Costeira. Em toda a rea de abrangncia do Bioma Pampa, a atividade humana propiciou uma uniformizao da cobertura vegetal que, de um modo geral, usada como pastagem natural ou ocupada com atividades agrcolas, principalmente o cultivo do arroz.

PANTANAL

O Bioma Pantanal ocupa aproximadamente 2% do Territrio Nacional e abrange parte dos Estados de Mato Grosso e Mato Grosso do Sul. As tipologias de vegetao do Cerrado so predominantes neste bioma, ocorrendo tambm vegetao semelhante Caatinga e pequenas reas com florestas. Entretanto, o Bioma Pantanal reconhecido como a maior plancie de inundao contnua do Planeta Terra, o que constitui o principal fator para a sua formao e diferenciao em relao aos demais biomas. Ali se renem representantes de quase toda a fauna brasileira e durante o perodo de inundao parte dessa fauna se refugia nas reas mais altas, retornando quando baixam as guas. O Bioma Pantanal o mais preservado, embora a criao de gados seja uma atividade importante economicamente para a regio, aliada s atividades de turismo.

20

BRASIL

Conhecendo o ambiente natural

Unidades de conservao - Proteo Integral - 2008


70 O 60 O PARNA do Monte Roraima 50 O 40 O

RORAIMA
ESEC de Marac ESEC Caracara PARNA da Serra da Mocidade 0 PARNA do Viru ESEC Niqui PARNA do Pico da Neblina PARNA do Ja ESEC Juami-Japur ESEC de Juta- Solimes REBIO de Uatum

PARNA do Parque Orange ESEC de Marac- Jipioca PARNA Montanhas do Tumucumaque

OC

EA

AMAP

REBIO do Lago Piratuba

NO

ESEC do Jari

AT

Linha do Equador

REBIO do Rio Trombetas ESEC de Anavilhanas PARNA dos Lenis PARNA de Jericoacoara Maranhenses PARNA de Ubajara REBIO do Gurupi PARNA das Sete Cidades

NT

IC

O
PARNA Marinho de Fernando de Noronha

AMAZONAS

PARNA da Amaznia

REBIO do Atol das Rocas

REBIO de Abufari

PAR

REBIO do Tapirap

MARANHO
ESEC de Uruui- Una

CEAR

ESEC do Castanho

RIO GRANDE DO NORTE


REBIO do Guaribas

PARNA da Serra do Divisor

PIAU

ESEC de Aiuaba

ESEC de Cuni

ACRE
ESEC do Rio Acre

PARNA da Serra PARNA do Catimbau da Capivara

PARABA

RONDNIA
REBIO do Jar PARNA de Pacas Novos PARNA Serra da Cutia REBIO do Guapor

PARNA do Araguaia

-10 S

ESEC de Iqu

PARNA da Chapada REVIS das Veredas Diamantina PARNA da Chapada do Oeste Baiano dos Veadeiros PARNA Caverna de Peruau PARNA da Chapada ESEC Serra REBIO da Contagem dos Guimares REBIO de Una das Araras PARNA Grande Serto PARNA de Braslia Veredas REBIO da Mata ESEC de Taiam Escura GOIS DF MINAS PARNA do Pau Brasil PARNA histrico do Monte Pascoal PARNA do Descobrimento GERAIS PARNA do Pantanal PARNA das PARNA das Emas Matogrossense Sempre-Vivas PARNA Marinho dos Abrolhos ESEC de Pirapitinga

MATO GROSSO

TOCANTINS

PARNA da Serra das Confuses PARNA das Nascentes do Rio Parnaba ESEC Serra Geral do tocantins

ESEC de Murici ESEC Raso da Catarina

PERNAMBUCO
10 S

ALGOAS

BAHIA

SERGIPE

OCEANO PA C F I C O

MATO GROSSO DO SUL


PARNA da Serra da Bodoquena

PARNA da Serra do Cip

PARNA dos Pontes ESPRITO SANTO Capixabas REBIO de Sooretama

CO

20 S

Unidades de Conservao de Proteo Integral - 2008


Parque Nacional (PARNA) Reserva Biolgica (REBIO) Estao Ecolgica (ESEC) Refgio da Vida Silvestre (REVIS)
NOTA: Limites aproximados produzidos pelo IBAMA/DIREC/SIUC.

SANTA CATARINA

REBIO Marinha do Arvoredo ESEC de Carijs PARNA de So Joaquim

RIO GRANDEPARNA de Aparados da Serra DO SUL


PARNA da Lagoa do Peixe ESEC do Taim

A CE

PARNA do Iguau

PARAN

ESEC Mico Leo Preto PARNA da Serra PARNA de Itatiaia dos rgos PARNA da Restinga da Jurubatiba PARNA da Serra REBIO de Poo das Antas da Bocaina PARNA de Ilha Grande PARNA da Tijuca ESEC de Tamoios PARNA do Superagui PARNA Saint- Hilaire/Lange

SO PAULO

PARNA da Serra da Canastra

REBIO de Augusto Ruschi PARNA do Capara

20 S

RIO DE JANEIRO

TI
Trpico

de Cap

ricrnio

Escala 1:26 000 000 0 260 km Projeo Policnica

30 S

70 O

60 O

50 O

40 O

30 O

UNIDADES DE CONSERVAO

PROTEO INTEGRAL

As Unidades de Conservao so criadas, pelo Poder Pblico (Unio, Estados e Municpios), com o objetivo de preservao dos recursos natural e cultural relevantes (paisagem, diversidade de fauna e de flora, recursos hdricos, cavernas, entre outros).

As Unidades de Conservao denominadas de Proteo Integral so criadas com a finalidade de manter os ecossitemas livres de alteraes causadas pelo homem, admitindo apenas o uso indireto dos recursos naturais. Por exemplo: pesquisas cientficas e em alguns casos atividades ecotursticas.

Parque Nacional do Iguau.

Parque Nacional dos Lenis Maranhenses.

Fonte: Sistema Nacional de Unidades de Conservao, Lei n. 9 985, de 18 de julho de 2000. Disponvel em: <www.icmbio.gov.br/parna_itatiaia/download.php?id_download=158>. Acesso em: mar.2009.

BR A S I L

Conhecendo o ambiente natural

21

Unidades de conservao federais de Uso Sustentvel - 2008


70 O 60 O 50 O 40 O

FLONA Iana-Aiari 0 FLONA Cubat FLONA Uruu

FLONA Iana FLONA Cuiari FLONA Xi FLONA Piraiauara FLONA Taracu I

FLONA de Roraima FLONA RORAIMA Amazonas FLONA de FLONA Sarac- Mulata Taquera

AMAP
FLONA Amap RESEX Rio Cajari

OC

EA

FLONA Taracu II FLONA Pari-Cachoeira II RESEX Auati- Paran RESEX Baixo Juru RESEX Rio Jutai FLONA Tef

NO

AT L

Linha do Equador

TIC

RESEX TapajsArapiuns FLONA de Pau- Rosa

FLONA Caxiuana FLONA Tapajs FLONA Xingu

APA Delta RESEX Marinha do Delta do Parnaba do Parnaba

RESEX Mdio Juru

AMAZONAS
FLONA do Jatuarana

FLONA Tapirap- RESEX Cirico PAR Aquiri RESEX Mata Grande FLONA Itaituba I RESEX Extremo Norte do Estado do Tocantins FLONA Itacainas FLONA Altamira FLONA Carajs

FLONA Itaituba II

MARANHO

APA Serra da Ibiapaba

CEAR

RIO GRANDE DO NORTE PARABA

RESEX Alto ACRE Tarauac RESEX Alto Juru FLONA de -10 S Santa Rosa do PurusFLONA Macau RESEX Chico Mendes

FLONA MapiInauini

FLONA Humait FLONA Purus RESEX Lago do Cuni FLONA Jamari RESEX do CazumbFLONA Bom Futuro Iracema

PIAU

FLONA Araripe- Apodi

APA da Chapada do Araripe

PERNAMBUCO
10 S

RONDNIA

APA da Serra de Tabatinga

RESEX Rio Ouro Preto RESEX Barreiro das Antas RESEX Rio Cautrio

TOCANTINS MATO GROSSO


APA dos Meandors do Rio Araguaia APA Nascentes do Rio Vermelho APA do Planalto Central DF APA Cavernas do Peruau

BAHIA
FLONA de Cristpolis

APA Costa dos Corais APA Piaabuu ALGOAS

SERGIPE

FLONA Contendas do Sincor

GOIS MATO GROSSO DO SUL


20 S

APA da Bacia do Rio So Bartolomeu

MINAS GERAIS
APA do Carste de Lagoa Santa

RESEX Marinha de Corumbau

APA do Morro da Pedreira

OCEANO PA C F I C O

PARAN
Unidades de Conservao federais de Uso Sutentvel - 2008
rea de Proteo Ambiental (APA) Floresta Nacional (FLONA) Reserva Extrativista (RESEX)
Notas: Existe ainda a categoria rea de Relevante Interesse Ecolgico mas, por constituir reas muito pequenas, no esto representadas no mapa. Limites aproximados produzidos pelo IBAMA/DIREC/SIUC.

FLONA Ipanema RESEX Marinha FLONA Capo Bonito Arraial do Cabo APA de Canania- Iguape- Perube APA de Guaraqueaba

TI

APA Ilhas e Vrzeas do Rio Paran

SO PAULO

APA da Serra da Mantiqueira

ESPRITO SANTO RIO DE APA de Guapi-Mirim JANEIRO APA de Petrpolis

CO

20 S

Trpico

de Cap

ricrnio

SANTA CATARINA RIO GRANDE DO SUL


APA de Ibirapuit APA da Baleia Franca

A CE

30 S

Escala 1:26 000 000 0 260 km Projeo Policnica

30 S

70 O

60 O

50 O

40 O

30 O

USO SUSTENTVEL

As Unidades de Conservao denominadas de Uso Sustentvel permitem a presena do homem, mas a utilizao de seus recursos deve ser feita de forma socialmente justa e economicamente vivel, garantindo- se para as geraes futuras o patrimnio ambientail e os processos ecolgicos, mantendo-se a biodiversidade.

Fonte: Sistema Nacional de Unidades de Conservao, Lei n. 9 985, de 18 de julho de 2000. Disponvel em: <www.icmbio.gov.br/parna_itatiaia/download.php?id_download=158>. Acesso em: mar/2009.

22

BRASIL

Populao

Distribuio da populao - 2007


70 O 60 O 50 O 40 O

Boa Vista P

RORAIMA
0

AMAP
Macap P
P Belm

OCE

ANO

AT

Linha do Equador

NT

AMAZONAS

Manaus

So Lus

IC
O

P Fortaleza

MARANHO PAR

Teresina

CEAR RIO GRANDE P Natal DO NORTE PARABA PERNAMBUCO

PIAU ACRE
10 S

P Pessoa P Recife

Joo

P Porto P

Rio Branco

Velho

RONDNIA MATO GROSSO


P Cuiab

P Palmas

P ALAGOAS

Macei

TOCANTINS

P Aracaju

10 S

BAHIA

SERGIPE

P Salvador

Braslia P Goinia P

DF MINAS GERAIS
P P

GOIS MATO GROSSO DO SUL


20 S

TI

Campo Grande

O CEANO PAC F ICO

So Paulo P

Rio de Janeiro

SO PAULO

Vitria

CO
20 S Trpico de Capric rnio

Belo Horizonte

ESPRITO SANTO

RIO DE JANEIRO

PARAN

P Curitiba

SANTA CATARINA P Florianpolis RIO GRANDE DO SUL


P Porto Alegre

OC

N EA

30 S

Escala 1:25 000 000 0 250 km

30 S

Um ponto representa 10 000 habitantes


70 O 60 O 50 O 40 O

Projeo Policnica

30 O

DISTRIBUIO DA POPULAO

A grande maioria da populao brasileira mora na regio costeira. Cerca de 58% dos habitantes do Brasil moram num raio de 200 km da costa litornea. O quadro ao lado apresenta o detalhe de uma imagem produzida pela NASA, representando a Terra vista noite, onde os pontos brancos esto destacando as reas mais urbanizadas do planeta (veja a imagem completa na pgina 113). Ao sobrepormos os limites do Brasil imagem, podemos observar que, quanto mais nos aproximamos do litoral, maior a concentrao de pontos brancos.
Fonte: Contagem da Populao 2007, IBGE. Censo Demogrfico 1940/2000.

BR A S I L

Populao

23

Densidade demogrfica - 2007


70 O 60 O 50 O 40 O

Boa Vista P

RORAIMA
0

AMAP
Macap
P P Belm

OC

EA

NO

AT
P

Linha do Equador

AMAZONAS

Manaus

So Lus

NT

IC

P Fortaleza

MARANHO PAR

Teresina

CEAR RIO GRANDE P Natal DO NORTE PARABA PERNAMBUCO

PIAU ACRE
10 S

P Pessoa P Recife

Joo

P Porto

Rio Branco P

Velho

RONDNIA MATO GROSSO


P Cuiab

P Palmas

P ALAGOAS

Macei

TOCANTINS

P Aracaju

10 S

BAHIA

SERGIPE

P Salvador

Braslia P Goinia P

DF MINAS GERAIS
P P

GOIS MATO GROSSO DO SUL


20 S

TI

Campo P Grande

O CEANO PAC F ICO

So Paulo

Rio de Janeiro

SO PAULO

Vitria

CO
20 S Trpico de Capric rnio
30 S

Belo Horizonte

ESPRITO SANTO

RIO DE JANEIRO

PARAN

P Curitiba

SANTA CATARINA
Densidade Demogrfica - 2007- (habitantes/km)
menos de 1,00 1,00 - 10,00 10,01 - 25,00 25,01 - 100,00 100,01 - 13 326,88
70 O 60 O 50 O

P Florianpolis

OC

N EA

RIO GRANDE DO SUL

P Porto Alegre

30 S

Escala 1:25 000 000 0 250 km Projeo Policnica

40 O

30 O

rea, populao e densidade demogrfica - 2007


Unidade da Federao rea (km2) Populao Densidade demogrfica Unidade da (n de habitantes) (n de habitantes/km2) Federao 2 455 903 15 420 375 39 827 570 3 037 103 1 939 426 8 485 386 3 351 669 3 641 395 5 866 252 423,3 352,9 160,4 109,3 88,5 86,3 72,7 64,5 61,5 rea (km2) Populao Densidade demogrfica Unidade da (n de habitantes) (n de habitantes/km2) Federao 3 013 740 8 185 286 10 284 503 10 582 840 19 273 506 14 080 654 6 118 995 5 647 035 3 032 421 183 987 291 57,1 55,0 51,6 37,5 32,8 24,9 18,4 16,6 12,1 21,6 rea (km2) Populao Densidade demogrfica (n de habitantes) (n de habitantes/km2) 2 265 274 1 453 756 7 065 573 1 243 627 655 385 587 311 2 854 642 395 725 3 221 939 6,3 6,1 5,7 4,5 4,3 4,1 3,2 1,7 0,2 Distrito Federal 5 801,94 Rio de Janeiro 43 696,05 So Paulo 248 209,43 Alagoas 27 767,66 Sergipe 21 910,35 Pernambuco 98 311,62 Esprito Santo 46 077,52 Paraba 56 439,84 Santa Catarina 95 346,18 Rio Grande do Norte 52 796,79 Cear 148 825,60 Paran 199 314,85 Rio Grande do Sul 281 748,54 Minas Gerais 586 528,29 Bahia 564 692,67 Maranho 331 983,29 Gois 340 086,70 Piau 251 529,19 Brasil 8 514 876,6 Mato Grosso do Sul 357 124,96 Rondnia 237 576,17 Par 1 247 689,52 Tocantins 277 620,91 Acre 152 581,39 Amap 142 814,59 Mato Grosso 903 357,91 Roraima 224 298,98 Amazonas 1 570 745,68

Fonte: Contagem da Populao 2007, IBGE. rea Territorial Oficial. Resoluo do Presidncia do IBGE de n 5 (R.PR-5/02) de 10 de outubro de 2002, publicada no Dirio Oficial da Unio em 11 de outubro de 2002. Disponvel em: <http://www.ibge.gov.br/home/geociencias/areaterritorial/principal. shtm>. Acesso em: maro/2009.

DENSIDADE DEMOGRFICA

A densidade demogrfica mede o grau de concentrao de uma populao no territrio. Para calcul-la, dividimos o nmero total de habitantes de uma regio pela rea ocupada por essa regio. Podemos observar, pela tabela acima, que o Distrito Federal a Unidade da Federao com a maior concentrao de populao, isto , existem, em mdia, 423 habitantes ocupando um quilmetro quadrado.

24

BRASIL

Populao

Terras indgenas - 2008


70 O
1 3 33

60 O
14

50 O

40 O

30 O

Denominao
1- Yanomami 2- Vale do Javari 3- Alto Rio Negro 4- Menkragnoti 5- Trombetas/Mapuera 6- Kayap 7- Parque do Tumucumaque 8- Parque do Xingu 9- Waimiri-Atroari 10- Munduruku 11- Uru-Eu-Wau-Wau 12- Ba 13- Mdio Rio Negro I 14- Raposa Serra do Sol 15- Trincheira Bacaj 16- Parque do Aripuan 17- Deni 18- Kayabi 19- Parque do Araguaia 20- Rio Paru d Este 21- Rio Bia 22- Coat-Laranjal 23- Nhamund/Mapuera 24- Nambikwara 25- Arawete Iguarape Ipixuna 26- Andir-Marau 27- Apyterewa 28- Cachoeira Seca 29- Aripuan 30- Enawene-Nawe 31- Kulina do Mdio Juru 32- Hi Merim 33- So Marcos 34- Capoto/Jarina 35- Zo 36- Waiapi 37- Kanamari do Rio Juru 38- Paresi 39- vare I 40- Kadiwe 41- Alto Turia

UF
RR/AM AM AM PA/MT AM/PA/RR PA PA/AP MT RR/AM PA RO PA AM RR PA RO/MT AM PA/MT TO PA AM AM AM/PA MT PA AM/PA PA PA MT MT AM AM RR MT PA AP AM MT AM MS MA

rea (ha)
9 664 975 8 544 482 7 999 381 4 914 255 3 284 005 3 284 005 3 017 068 2 642 003 2 585 911 2 340 360 1 867 118 1 850 000 1 776 139 1 751 330 1 650 939 1 603 246 1 530 000 1 408 000 1 358 499 1 195 786 1 185 792 1 121 300 1 049 520 1 011 961 940 911 788 528 773 000 760 000 750 649 742 089 730 143 680 000 654 110 634 915 624 000 607 017 595 434 563 586 548 117 538 536 530 525

Linha do Equador
13

RR
9

7 5 23 35 20 36

AP

OC

EA

NO

39 2 37 17 31 21 32

AM
22

26

28

PA
25 27 15

AT L

41

N
TI
CO

MA

CE PI

RN PB PE SE AL

10 18

12 4

10 S

AC

RO
11 16

29 30 8

34 19

TO BA DF MG

10 S

24 38

MT

GO MS
20 S
40

ES
20 S

OCEANO PACFICO

SC

AT

N L

Terras Indgenas (2008)


Maiores que 500 000 ha Menores que 500 000 ha
70 O 60 O

RS

30 S

O
Escala 1:40 000 000 0 400 km Projeo Policnica

Trpico de

PR

TI

Capricrn

io

SP

RJ

30 S

50 O

40 O

30 O

Terras quilombolas - 2008


70 O 60 O 50 O 40 O 30 O

TERRAS QUILOMBOLAS

RR
Linha do Equador

AP

OC

EA

NO

AT L

N
TI
CO

Comunidades quilombolas so grupos tnicos formados pela populao negra rural ou urbana. Sua definio se faz a partir das relaes com a terra, o parentesco, o territrio e as tradies culturais. Estima-se que em todo o Pas existam mais de 3 000 comunidades quilombolas. As comunidades quilombolas passaram a ter direito sua propriedade com a Constituio Federal de 1988. A partir da, os procedimentos para a identificao e titulao das terras quilombolas so orientadas pelo INCRA.

AM

PA

MA PI

RN CE

10 S

AC

PB PE AL
10 S

RO MT

TO BA DF GO MS MG ES SP RJ SE

20 S

20 S

OCEANO PACFICO

Municpios com Terras Quilombolas (2008)


Em processo de regularizao Regularizadas (com ttulo de posse)
70 O 60 O

SC RS

AT

T N

30 S

O
Escala 1:40 000 000 0 400 km Projeo Policnica

Ca Trpico de

PR

pricrnio

30 S

Fonte: Demarcao e Proteo. Arquivo de Terras Indgenas em formato SHAPE FILE. Disponvel em : <http://www.funai.gov.br/ultimas/informativos/daf/cgdp/20 08/arquivos/Shapes_atuais.rar>. Acesso em: mar.2009; Comunidades Quilombolas no Brasil. Processos de titulao. Disponvel em: <http://www.cpisp.org.br/comunidades/html/i_brasil.html>. Acesso em: mar.2009;Terras Quilombolas. Disponvel em:<http://www.incra.gov.br/portal/index.php?option=com _content&view=category&layout=blog&id=252&Itemid=27 4>. Acesso em: mar.2009.

50 O

40 O

30 O

BR A S I L
Cor e Raa - 2007
70 O 60 O

Populao

25

50 O

OC

40 O

30 O

EA

RR
Linha do Equador

NO

AP

AT L

AM AC
10 S

PA

MA

CE PE SE BA

RN PB
10 S

TI
CO

PI RO TO DF GO MG

AL

MT

OCEANO PACFICO

MS SP

20 S

ES
20 S

Ca Trpico de

pricrnio

Tamanho da Populao (nmero de habitantes)


41 779 000

Cor e Raa
Branca Parda
30 S

SC RS

AT
A
N

N L

PR

RJ

TI

Preta

10 535 000
Escala 1:40 000 000 0 400 km Projeo Policnica

Amarela//indgena
70 O 60 O 50 O

30 S

679 000

40 O

30 O

Distribuio da populao por cor e raa - 2007


Branca
AM RR

Parda
AP PA AM MA TO MT DF MG SP PR RS SC RJ ES CE PI BA RN PB PE AL SE

RR

Preta
AP PA AM MA TO MT DF MG MS PR SC RS SP RJ ES CE PI BA RN PB PE AL SE

RR

AP PA

MA TO

CE PI BA

RN PB PE AL SE

AC

RO

AC

RO

AC

RO MT

Populao da cor branca (%)

GO MS

Populao da cor parda (%)

GO

Populao da cor preta (%)

GO MS PR

DF MG ES RJ

20,8 - 25,0 25,1 - 35,0 35,1 - 55,0 55,1 - 80,0 80,1 - 86,6

9,4 - 20,0 20,1 - 45,0 45,1 - 55,0 55,1 - 65,0 65,1 - 71,9

2,5 - 4,0 4,1 - 6,0 6,1 - 8,0 8,1 - 10,0 10,1 - 15,8

SP

SC RS

Amarela
RR AP PA AM RN PB PE AL SE

Indgena
RR AP PA AM RN PB PE AL SE

MA TO

CE PI BA

MA TO

CE PI BA

AC

RO MT

AC

RO MT

Populao da cor amarela (%)

GO MS PR

DF MG ES RJ

Populao indgena (%)

GO MS PR SC RS

DF MG ES RJ
Escala 1:90 000 000 0 900 km Projeo Policnica

0,04 - 0,30 0,31 - 0,60 0,61 - 1,00 10,1 - 2,67

SP SC

0,03 - 0,25 0,26 - 0,50 0,51 - 0,75 0,76 - 2,06

SP

RS

Fonte: Pesquisa nacional por amostra de domiclios 2007: Brasil, Grandes Regies, Unidades da Federao e regies metropolitanas.

26

BRASIL

Populao

Idade da populao - 2000


70 O 60 O 50 O 40 O

O
RR
30% 20% 10% 0% 10% 20% 30%
0

AP
30% 20% 10% 0% 10% 20% 30%

EA

NO

AT

NT

Linha do Equador

ICO

RN
30% 20% 10% 0% 10% 20% 30%

AM
30% 20% 10% 0% 10% 20% 30%

MA PA
30% 20% 10% 0% 10% 20% 30% 30% 20% 10% 0% 10% 20% 30%

CE
30% 20% 10% 0% 10% 20% 30%

PB
30% 20% 10% 0% 10% 20% 30%

PI
30% 20% 10% 0% 10% 20% 30%
10 S

PE
30% 20% 10% 0% 10% 20% 30%
10 S

AC
30% 20% 10% 0% 10% 20% 30%

TO RO
30% 20% 10% 0% 10% 20% 30% 30% 20% 10% 0% 10% 20% 30%

AL BA
30% 20% 10% 0% 10% 20% 30% 30% 20% 10% 0% 10% 20% 30%

MT
30% 20% 10% 0% 10% 20% 30%

DF
30% 20% 10% 0% 10% 20% 30%

SE
30% 20% 10% 0% 10% 20% 30%

GO

MG
30% 20% 10% 0% 10% 20% 30%

OCEANO PACFICO

30% 20% 10% 0% 10% 20% 30%

30% 20% 10% 0% 10% 20% 30%

SP
30% 20% 10% 0% 10% 20% 30%

30 S

mais de100 anos 90 a 99 anos 80 a 89 anos 70 a 79 anos 60 a 69 anos 50 a 59 anos 40 a 49 anos 30 a 39 anos 20 a 29 anos 10 a 19 anos 0 a 9 anos

PR
30% 20% 10% 0% 10% 20% 30%

SC
30% 20% 10% 0% 10% 20% 30%

OC

N EA

RS
30% 20% 10% 0% 10% 20% 30%

Pirmide etria da populao do Brasil - 2000

30% 20% 10% 0% 10% 20% 30%

RJ

TI

20 S

MS

30% 20% 10% 0% 10% 20% 30%

CO

ES

20 S

Trpico de Capric rnio

Homens Mulheres
Escala 1:25 000 000 0 250 km Projeo Policnica

30 S

30%

20%

10%

70 O 0%

0% 10%

60 O 20% 30%

50 O

40 O

30 O

Tipos de pirmide etria


PIRMIDE ETRIA

30% 20% 10% 0% 10% 20% 30%


Pirmide jovem, de base larga, representa uma taxa de natalidade alta, indicada por uma populao de crianas e adolescentes relativamente alta em relao s demais faixas de idade.

30% 20% 10% 0% 10% 20% 30%


Esta pirmide representa uma tendncia de reduo nas taxas de natalidade (estreitamento da base) e mortalidade (alargamento das faixas superiores - aumento da populao idosa) da populao.

30% 20% 10% 0% 10% 20% 30%


Esta representa uma tendncia de reduo nas taxas de natalidade (estreitamento da base) e mortalidade (alargamento das faixas superiores) e aumento na esperana de vida da populao (pirmide mais alta).

A pirmide etria uma ilustrao A pirmide etria mostra a estrutura de grfica que mostra a distribuio da sexo idade uma populao (pas, idadeede umade populao (pas, estado, estado ou a municpio). A base da municpio), base representa o grupo pirmide representa populao de jovem (at 19 anos); a a rea intermecrianas e adolescentes, a (entre rea diria representa o grupo adulto intermediria representa a populao 20 e 59 anos); e o topo representa a de adultos jovens e de meia idade, eo populao idosa (acima de 60 anos). topo representa a populao idosa.

Fonte: Censo demogrfico 2000: caractersticas da populao e dos domiclios: resultados do universo. Rio de Janeiro: IBGE, 2001. Acompanha 1 CD - ROM.

BR A S I L
Natalidade - 2005
70 O 60 O 50 O

Populao

27

40 O

30 O

RR
Linha do Equador

AP

OCE

AN

AT

TI

C
O

AM

PA

MA

CE

RN PB PE AL SE
10 S

AC
10 S

PI RO MT DF GO MG ES

TAXA DE NATALIDADE

TO BA

Indica o nmero de crianas nascidas vivas em cada 1 000 habitantes, no perodo de um ano. Em 2005, para o Brasil, essa taxa era de 20,4, isto , nascem 20 crianas para cada grupo de 1 000 habitantes.

20 S
pricrni pico de Ca o

MS SP PR SC RS RJ

20 S

OCEANO PACFICO

13,90 - 15,00 15,01 - 20,00 20,01 - 25,00 25,01 - 30,40


70 O 60 O

AT

30 S

E OC
50 O

AN

Taxa de Natalidade (o/oo)

TI

Tr

TAXA DE MORTALIDADE

Escala 1:50 000 000 0 500 km Projeo Policnica

Indica quantas pessoas morrem em cada grupo de 1 000 habitantes, no perodo de um ano.
30 S

40 O

30 O

Em 2005, para o Brasil, essa taxa era de 6,3, isto , morrem 6 pessoas para cada grupo de 1 000 habitantes.

Mortalidade - 2005
Causas das Mortes
5,17% 10,79% 3,3% 31,47%
Linha do Equador 70 O 60 O 50 O 40 O 30 O

RR

AP

OCE

AN

AT

TI

AM

PA

MA

CE

RN PB PE SE AL
10 S

14,14%
10 S

AC RO MT DF TO

PI

BA

16,46%

18,79%
MS

GO MG
20 S
crnio o de Capri

Doenas do aparelho circulatrio Demais causas definidas Neoplasias (so mais conhecidas como cncer) Causas externas (acidentes e violncia) Doenas do aparelho respiratrio Doenas infecciosas e parasitrias Afeces originadas no perodo perinatal (complicaes ocorridas no perodo imediatamente antes e aps o parto)

ES
20 S

SP PR SC RS

OCEANO PACFICO

4,30 - 5,50 5,51 - 6,50 6,51 - 7,50 7,51 - 7,60


70 O 60 O

AT

30 S

O
50 O

A CE

NO

L
Escala 1:50 000 000 0 500 km Projeo Policnica

Taxa de Mortalidade (o/oo)

TI

Trpic

RJ

30 S

40 O

30 O

Fonte: Sntese de Indicadores Sociais, 2005. IBGE, Rio de janeiro, 2006. Disponvel em: <http://www.ibge.gov.br/home/estatistica/populacao/condicaodevida/indicadoresminimos/sinteseindicsociais2006/ indic_sociais2006.pdf>. Acesso em: mar.2009; Indicadores e Dados Bsicos para a Sade (IDB). Rede Interagencial de Informaes para a Sade - RIPSA, Disponvel em: <Rede Interagencial de Informaes para a Sade - RIPSA,>. Acesso em: mar.2009.

28

BRASIL

Populao

Fluxo Migratrio (1995 - 2000)


70 O 60 O 50 O 40 O

RORAIMA
0

AMAP

OC

EA

NO

AT L

Linha do Equador

TIC

AMAZONAS

MARANHO CEAR PIAU RIO GRANDE DO NORTE PARABA PERNAMBUCO

PAR

ACRE
10 S

RONDNIA

ALAGOAS MATO GROSSO TOCANTINS BAHIA SERGIPE

10 S

GOIS

DF Saldo Migratrio (1995-2000)


At - 100 mil habitantes De - 100 mil at 0 habitantes
20 S

O C E AN O PA C FICO

Intensidade de fluxo (1 000 habitantes)


20 a 30 30 a 50 50 a 100 100 a 150 acima de 150

PARAN

Mais de 50 mil habintantes

SO PAULO

RIO DE JANEIRO

TI

De 15 mil a 50 mil habintantes

MATO GROSSO DO SUL

CO
Trpico de Capric
Escala 1:25 000 000 0 250 km Projeo Policnica

De 0 at 15 mil habitantes

MINAS GERAIS

ESPRITO SANTO

20 S

rnio

SANTA CATARINA

OC

N EA

Origem do fluxo
Regio Norte
30 S

Regio Nordeste Regio Sudeste Regio Sul Regio Centro-Oeste


70 O 60 O

RIO GRANDE DO SUL


30 S

50 O

40 O

30 O

SALDO MIGRATRIO

Saldo migratrio a diferena entre o nmero de pessoas que deixam o estado menos o nmero de pessoas que entram no estado, em determinado perodo de tempo. Quando este valor negativo, significa que houve um maior nmero de pessoas saindo para viver em outro estado.

Podemos observar que, apesar de muitas pessoas deixarem o Estado de So Paulo para viver em outros estados, ainda maior o nmero de pessoas que chegam em So Paulo, onde o saldo migratrio superior a 50 mil habitantes.

Fonte: Atlas do Censo Demogrfico 2000, IBGE

BR A S I L
Urbanizao
70 O 60 O

Populao

29

50 O

40 O

Boa Vista P

RORAIMA
0

AMAP
Macap Belm

OCE

ANO

AT L

Linha do Equador

TI

Manaus

Santarm

So Lus

CO

Fortaleza

AMAZONAS

PAR

MARANHO
Teresina

CEAR

RIO GRANDE DO NORTE


Natal Joo Pessoa Recife

PIAU ACRE
10 S

PARABA Campina Grande PERNAMBUCO Petrolina Feira de Santana Caruaru

Rio Branco

Porto Velho

Palmas
P

Macei Aracaju

ALAGOAS
10 S

RONDNIA

TOCANTINS MATO GROSSO BAHIA

SERGIPE

Salvador

Cuiab

DF
Anpolis

Vitria da Conquista Montes Claros

GOIS

Braslia

Goinia

MATO GROSSO DO SUL


20 S

Uberlndia

Uberaba

MINAS Governador GERAIS Valadares


Belo Horizonte

CO

O C E AN O PA C FICO

de 62,15 a 70 de 70,01 a 80,00 de 80,01 a 90,00 de 90,01 a 96,68

Municpios com populao maior que 250 000 habitantes


de 252 748 a 500 000 de 500 001 a 1 000 000 de 1 000 001 a 5 000 000 de 5 000 001 a 10 886 518
60 O

So Paulo Ponta Grossa Curitiba Foz do Iguau Joinville SANTA Blumenau CATARINA Florianpolis

TL

Cascavel

Sorocaba Londrina

Rio de Janeiro

Populao na zona urbana - 2007 (%)

Maring

Bauru

Campinas

RIO DE JANEIRO

TI

Campo Grande

So Jos do Franca Rio Preto Ribeiro Preto

ESPRITO SANTO
Vitria

SO PAULO

Juiz de Fora

Campos dos Goytacazes

20 S

Trpico de

PARAN

Capricr

Caxias do Sul Santa Maria Porto Alegre RIO GRANDE

A CE

NO

DO SUL

30 S

Pelotas
Escala 1:25 000 000 0 250 km Projeo Policnica

nio

30 S

70 O

50 O

40 O

30 O

Brasil - Evoluo da Populao 1940 - 2000


160 000 1 000 habitantes 140 000 120 000 100 000 80 000 60 000 40 000 20 000 0 1940 1950 1960 1970 1980 1991 2000 rural urbana

Fonte: Censo demogrfico 2000: caractersticas da populao e dos domiclios: resultados do universo. Rio de Janeiro: IBGE, 2001. Acompanha 1 CD - ROM

30

BRASIL

Populao

Regies metropolitanas
Curitiba
5000'O 2430'S 4930'O 4900'O 4830'O 2430'S

Porto Alegre
5200'O 5130'O 5100'O 5030'O

Doutor Ulysses

Adrianpolis

2930'S

Ivoti Cerro Azul


2500'S

Dois Irmos

Nova Hartz

2930'S

Montenegro Tunas do Paran


2500'S
Rio Taq uar i

Estncia Velha

Itaperuu Almirante Tamandar

Rio Branco do Sul

Bocaiva do Sul Campina Grande do Sul Quatro Barras


Baa de Paranagu

Colombo Pinhais

3000'S

Capela de Porto Santana So Leopoldo Sapucaia do Sul Nova Glorinha Santa Rita Esteio Rio Triunfo Gravata Canoas Rio Jacu a Guar Cachoeirinha Charqueadas So Jernimo Alvorada Arroio dos Ratos Eldorado do Sul

Sapiranga Parob Araric Taquara Campo Bom Novo Hamburgo Santo Antnio da Patrulha
3000'S

Campo Campo Largo Magro


2530'S

Balsa Nova

Curitiba

Piraquara

Guaba

Porto Alegre

Viamo

Araucria Contenda

So Jos dos Pinhais Fazenda Rio Grande

2530'S

Rio Guara

Lapa

Mandirituba Quitandinha
2600'S 5000'O 4930'O

Tijucas do Sul

OCEANO ATLNTICO
Escala 1: 2 500 000 0 25 km

3030'S

3030'S

Agudos do Sul
4900'O

2600'S 5200'O 5130'O

LAGOA DOS PATOS

Escala 1: 2 200 000 0 22 km

4830'O

5100'O

5030'O

Florianpolis
4930'O 4900'O 4830'O

Rio de Janeiro
4400'O 4330'O 4300'O

Canelinha Nova Trento Major Gercino Angelina Antnio Carlos So Pedro de Alcntara Alfredo Wagner Rancho Queimado Santo Amaro da Imperatriz So Joo Batista

Tijucas Governador Celso Ramos

2230'S

2230'S

Guapimirim Paracambi Mag Belford Roxo Duque de Baa de Caxias Guanabara So Joo de Meriti

2730'S

Leoberto Leal

Biguau
2730'S

Japeri Nova Queimados Iguau

So Jos Palhoa

Florianpolis

Seropdica

Mesquita Nilpolis

Itabora So Gonalo Niteri

Tangu

Rio de Janeiro
OCEANO ATLNTICO
2800'S 2300'S
Baa de Sepetiba

Anitpolis
Escala 1: 2 000 000 0 20 km

So Bonifcio

2800'S

Paulo Lopes Garopaba

2300'S

rea de expanso metropolitana 4930'O

4900'O

4830'O

4400'O

4330'O

OCEANO ATLNTICO

Escala 1: 1 500 000 0 15 km

4300'O

So Paulo
4700'O 4630'O 4600'O

Belo Horizonte
4430'O 4400'O 4330'O

Francisco Morato Franco da Rocha Pirapora do Bom Jesus Mairipor

Santa Isabel Baldim Funilndia Inhama Fortuna de Minas So Jos da Varginha Sete Lagoas Prudente de Morais Matozinhos

Aruj Caieiras Cajamar Guararema Santana de Trpico de Capricrnio Guarulhos Parnaba Itaquaquecetuba So Barueri Carapicuba Mogi das 2330'S 2330'S Ferraz de Paulo Vasconcelos Po Jandira Cruzes Osasco Itapevi Salespolis Suzano So Biritiba-Mirim Vargem Grande Taboo Caetano Santo Andr Cotia Paulista do Sul Mau Embu da Serra Diadema Ribeiro Pires So Itapecerica Rio Grande da Serra Bernardo da Serra do Campo So Loureno da Serra Embu-Guau Juquitiba
2400'S 2400'S

1930'S

Jaboticatubas Taquarau de Minas Nova Unio

1930'S

Capim Branco

Pedro Leopoldo

Lagoa Confins Santa Vespasiano

So Jos da Lapa Esmeraldas Florestal Ribeiro das Neves Contagem Betim

Par de Minas

Belo Horizonte

Santa Luzia Caet Sabar Raposos Rio Acima

2000'S

Juatuba So Joaquim Ibirit Mateus de Bicas Leme Sarzedo Mrio Igarap Itana Campos Brumadinho Itatiaiuu Rio Manso Bonfim

Baro de Cocais

Santa Brbara
2000'S

Nova Lima

OCEANO ATLNTICO
Escala 1: 7 000 000 0 17 km

Itabirito Moeda

Escala 1: 2 100 000 0 21 km

Itaguara Belo Vale

Colar metropolitano
4400'O 4330'O 2030'S

2430'S

4700'O

4630'O

4600'O

2330'S

2030'S

4430'O

BR A S I L
Manaus
4820'O 100'S 100'S 000' 6400'O

Populao

31

Regies metropolitanas
Belm Natal
6200'O 6000'O 5800'O Linha do Equador 000' 3540'O 3520'O

Baa de Maraj
540'S

OCEANO ATLNTICO

Cear-Mirim Extremoz So Gonalo do Amarante Presidente Figueiredo Macaba


200'S 600'S 540'S

Santa Brbara do Par

Natal
Parnamirim
600'S

120'S

Ananindeua

Benevides Marituba

120'S

200'S

Novo Airo

Ri

Ne

Belm

gr

Rio Preto da Eva

So Jos de Mipibu Monte Alegre

Nsia Floresta

Rio Guam
Escala 1: 1 200 000 0 12 km

Iranduba
m es

Manaus Rio Am

azon

as

Manacapuru Careiro
de

Itacoatiara

Escala 1: 1 800 000 0 18 km

4820'O 400'S

Rio

So

li

3540'O 400'S

3520'O

Ri o

Ma
Escala 1: 8 000 000 0 80 km

6400'O

6200'O

6000'O

ira

5800'O

Salvador
3840'O 3820'O 3800'O

Fortaleza
330'S 3900'O 3830'O 3800'O

So Sebastio do Pass

Mata de So Joo

So Gonalo do Amarante
OCEANO ATLNTICO

Caucaia Dias d'vila


1240'S

Fortaleza
Eusbio

So Francisco do Conde Madre de Deus

Candeias Simes Filho

1240'S

Maracana

Camaari
400'S

Maranguape

Aquiraz Pacatuba Itaitinga

400'S

Itaparica

Lauro de Freitas

Guaiba

Horizonte Pacajus

Salvador
1300'S

Vera Cruz

OCEANO ATLNTICO
1300'S
Escala 1: 1 500 000 0 15 km

Chorozinho
3900'O 3830'O

Escala 1: 1 800 000 0 18 km

3840'O

3820'O

3800'O

3800'O

Vitria
4030'O 4000'O

Goinia
4910'O

Recife
3520'O

Araoiaba
2000'S

3500'O Ilha de Itamarac Itapissuma

Fundo

2000'S

Goianira Serra

Santo Antnio Nerpolis de Gois Goianpolis

Igarassu Abreu e Lima


800'S

Paulista Olinda
800'S

1640'S

Abadia de Gois

Goinia
Aparecida de Goinia

Senador Canedo

1640'S

So Loureno da Mata Camaragibe

Recife

Cariacica Vitria Vila Velha


OCEANO ATLNTICO
2030'S

Viana
2030'S

Guap Bela Vista de Gois Aragoinia Hidrolndia


820'S

Moreno Jaboato dos Guararapes Cabo de Santo Agostinho

OCEANO ATLNTICO

820'S

Guarapari
Escala 1: 1 800 000 0 18 km

Ipojuca
Escala 1: 2 800 000 0 28 km Escala 1: 1 800 000 0 18 km

1730'S 4000'O 4910'O

1730'S 3520'O

4030'O

3500'O

Fontes: : Regies Metropolitanas. Rio de Janeiro: IBGE, 2003. Disponvel em: <ftp://geoftp.ibge.gov.br/Organizacao/Municipios_por_Regioes_Metropolitanas/>. Acesso em: set. 2008; Censo demogrfi co 2000: caractersticas da populao e dos domiclios: resultados do universo. Rio de Janeiro: IBGE, 2001. Acompanha 1 CD-ROM

32

BRASIL

Economia

Uso da terra - culturas temporrias 2008


Milho e soja
RR AP

Algodo e cana-de-acar
RR AP

Feijo e batata inglesa


RR AP

AM

PA

MA PI

CE

AM RN PB PE AL SE AC RO MT

PA

MA PI TO BA DF MG ES RJ

CE

AM RN PB PE SE AL AC RO MT

PA

MA PI TO BA DF MG

CE

RN PB PE AL SE

AC RO MT

TO BA DF

Soja (mil toneladas) 201,1 a 946,5 946,6 a 7 680 7 680,1 a 17 212,4 Milho ( mil toneladas) 119,2 a 1 884 1 884,1 a 7 779,4 7 779,5 a 15 613,3
MS

GO

Cana (mil toneladas)


MG ES SP RJ

GO MS

Feijo (mil toneladas) 65,3 a 180,9 181 a 318,5 318,6 a 771,3 Batata (mil toneladas) 1 a 7,8 7,9 a 756 756,1 a 1 206
RS MS

GO

5 176,4 a 6 582,6 6 582,7 a 51 244,2 51 244,3 a 386 061,3

ES

SP PR SC

PR SC RS

PR

SP SC

RJ

Algodo (mil toneladas) 16,8 a 75,2 75,3 a 286,8 286,9 a 2 083,4

RS

Uso da terra - culturas permanentes 2008


Manga, uva e caf
RR AP

Laranja e ma
RR AP

Cacau e banana
RR AP

AM

PA

MA PI

CE

AM RN PB PE AL AC RO MT

PA MA PI TO BA DF MG ES SP PR SC RS RJ

CE

AM RN PB PE AL SE AC RO MT

PA

MA PI TO BA GO DF MG SP RJ PR SC ES

CE

RN PB PE AL SE

AC RO

TO MT GO MS DF MG ES RJ BA SE

Manga (mil toneladas) 11,7 a 95,2 95,3 a 472 Uva (mil toneladas) 58,3 a 193,5 193,6 a 777 Caf (mil toneladas) 112,6 a 256 256,1 a 1 416, 1

GO

Laranja (mil toneladas) 127,5 a 335,3 335,4 a 1 116,9 1 117 a 14 537,6 Ma (mil toneladas) 1a2 2,1 a 41,9 42 a 563

MS

SP PR SC RS

Cacau (mil toneladas) 1,4 a 4,4 4,5 a 47,1 47,2 a 131,1 Banana (mil toneladas) 1 14,3 a 260,7 260,8 a 575,8 575,9 a 1 417,5

MS

RS

Extrativismo Vegetal 2008


Babau, castanha, carnaba, seringueira e piaava
RR AP

TIPOS DE CULTURA E EXTRATIVISMO VEGETAL

Culturas permanentes: culturas de ciclo longo, que permitem colheitas sucessivas sem a necessidade de novo plantio. Culturas temporrias: culturas de curta ou mdia durao, geralmente com ciclo vegetativo inferior a 1 ano, que aps a colheita necessitam de novo plantio para produzir. Extrativismo vegetal: processo de explorao dos recursos vegetais nativos que compreende a coleta ou apanha de produtos como madeira, ltex, sementes, fibras, frutos e razes, permitindo a obteno de produes sustentadas ao longo do tempo.

AM

PA MA CE PI RN PB PE AL SE

AC RO MT

TO BA DF MG ES SP RJ

Babau

Seringueira
MS

GO

Castanha

Piaava
PR SC

Carnaba

RS

Escala 1:80 000 000 0 800 km

Fonte: Produo Agrcola Municipal. Disponvel em: <http://www.sidra.ibge.gov.br/bda/pesquisas/pam/default.asp?o=18&i=P>; Produo da Extrao Vegetal e da Silvicultura 2007. Disponvel em: <http://www.sidra.ibge.gov.br/bda/pesquisas/pevs/default.asp>. Acesso em: maio 2009.

Projeo Policnica

BR A S I L

Economia

33

Uso da terra - Pecuria - 2008


Bovinos
RR AP

Galos, frangos, frangas e pintos


RR AP

Sunos
RR AP

AM

PA

MA PI

CE

AM RN PB PE AL SE AC RO MT

PA

MA PI TO BA DF

CE

RN PB PE AL SE AC

AM

PA

MA PI TO

CE

RN

AC RO MT GO MS

PB PE

TO BA DF MG ES SP RJ

RO MT

BA DF MG ES SP RJ

AL SE

GO MS

GO MG ES MS

Rebanho bovino (mil cabeas) 1 012 a 2 517,4 2 517,5 a 4 737,3 4 737,4 a 11 050,2
RS

PR SC

Rebanho de galos, frangas, frangos e pintos (mil cabeas) 5 815,2 a 9 925 9 925,1 a 43 574,4 43 574,5 a 114 551
RS

SP PR SC

RJ

Rebanho suno (mil cabeas) 401 a 785,6 785,7 a 1 754,5 1 784,6 a 5 952,9
RS

PR SC

Uso da terra - produtos de origem animal - 2008


Ovos de galinha
RR AP

Leite
RR AP

AM

PA

AM MA PI CE RN PB PE AL BA DF MG ES RJ MS SE AC RO MT

PA

MA PI TO BA DF MG ES SP RJ

CE

RN PB PE AL SE

AC RO MT GO MS

TO

GO

Ovos de galinha (mil dzias) 53,6 a 148,7 148,8 a 402 402,1 a 839,6
RS

PR SC

SP

Leite (mil litros) 599,5 a 952,4 952,5 a 3 314,6 3 314,7 a 7 657,3


RS

PR SC

Mel de abelha

L
RR

RR

AP

AP

AM

PA MA CE PI RN PB PE AL BA DF MG ES SP RJ SE AC

AM

PA

MA PI TO

CE

RN PB PE AL SE

AC RO MT GO MS

TO

RO MT GO MS

BA DF MG ES SP RJ

Mel de abelha (quilogramas) 493,9 a 1 382,1 1 382,2 a 4 635 4 635,1 a 7 418,3


RS

PR SC

PR SC

L ( quilogramas) 2 377,3 a 6 491, 1

RS

Escala 1:80 000 000 0 800 km

Fonte: Produo da Pecuria Municipal - 2007. Disponvel em: <http://www.sidra.ibge.gov.br/bda/pesquisas/ppm/default.asp>. Acesso em: maio 2009.

Projeo Policnica

34

BRASIL

Economia

Setor da construo - 2006


70 O 60 O
Boa Vista

50 O

40 O

30 O

Linha do Equador

RR

AP
Macap Belm

OCE

ANO

AT L

AM

Manaus

PA

So Lus

TI

SETOR DA CONSTRUO

Fortaleza

MA
Teresina

CE PB PE

RN

Natal Joo Pessoa Recife

AC
10 S

Rio Branco

Porto Velho

PI
Palmas

RO MT
Cuiab

AL BA SE

Macei

TO

Aracaju

10 S

Nesta categoria esto includos servios de preparao do terreno, obras de edificaes e de engenharia civil, instalaes de materiais e equipamentos necessrios ao funcionamento do imvel e obras de acabamento, abrangendo construes novas, como grandes reformas, restauraes de imveis e manuteno corrente, alm de montagem de casas pr-fabricadas.

Salvador

DF BRASLIA GO
Goinia

Campo Grande

MG
Belo Horizonte

ES

Trpico de

Capricrn

io

SP PR
Curitiba Florianpolis

RJ
Rio de Janeiro So Paulo

OCEANO PACFICO

Nmero de empresas por municpio


10 a 50 51 a 100 101 a 200 201 a 325
70 O 60 O

SC RS

Porto Alegre
Escala 1:40 000 000 0 400 km Projeo Policnica

30 S

EA

NO

AT

IC

20 S

MS

Vitria

20 S

30 S

50 O

40 O

30 O

Pessoas ocupadas, por setor de atividade - 2006


Educao (1,8%) Sade e servios sociais (2,3%) Construo (2,3%) Indstrias extrativas e de transformao 9,5% Agricultura, pecuria, silvicultura, explorao florestal e pesca (0,8%)

Outros servios: setores financeiro e imobilirio, transporte de cargas e passageiros, telecomunicao, produo e distribuio de eletricidade, gs e gua, alojamento e alimentao, outros servios coletivos, sociais e pessoais

35,2%

48,0%

Comrcio, reparao de veculos automotores, objetos pessoais e domsticos

Fonte: IBGE, Diretoria de Pesquisas, Cadastro Central de Empresas 2006. Disponvel em: <http://www.sidra.ibge.gov.br/bda/pesquisas/cempre/default.asp>. Acesso em: maio/2009.

BR A S I L
70 O 60 O

Economia

35

Indstrias extrativas - 2006


50 O 40 O 30 O

RR
Linha do Equador

AP

OCE

ANO

AT L

TI

INDSTRIA EXTRATIVA

AM

!
PA MA PI CE

Fortaleza

!RN
PB PE AL SE

Mossor

So consideradas indstrias extrativas aquelas que exercem atividades de extrao mineral, em seu estado natural: - slido: carvo e outros minerais metlicos e no metlicos; - lquidos: petrleo cru; e - gasoso: gs natural.
10 S

AC
10 S

TO RO MT

BA DF MG

!Salvador

Cuiab

! GO Goinia
MS

BRASLIA !

Tambm esto includas nesta categoria empresas que trabalham com o beneficiamento associado extrao desses minerais, tais como: triturao, classificao, pulverizao, etc.

20 S

Trpico de

Capricrn

io

PR

OCEANO PACFICO

Nmero de empresas no municpio

Nova Prata

SC

Belo ! ! Barra do So Francisco Horizonte ! ! ! ! ! ES ! Poos de !Vitria ! ! Caldas So Tom ! !Cachoeiro de Itapemirim das Letras ! RJ ! ! SP ! ! ! ! T Rio de Janeiro N So Paulo L ! Curitiba T A

! !

30 S

!
70 O

101 a 200 201 a 325


60 O

51 a 100

! !! Taquara Porto Alegre ! ! RS !

EA

NO

Escala 1: 40 000 000 0 400 km Projeo Policnica

IC

O
30 O

20 S

30 S

50 O

40 O

Indstrias de transformao - 2006


70 O 60 O 50 O 40 O 30 O

RR
Linha do Equador

AP

OCEA
! Belm

NO

AT L

AM

Manaus !

So Lus

INDSTRIA DE TRANSFORMAO

PA

MA

! Fortaleza
!!

Teresina

CE
!

AC
10 S

PI
!

PB

RN ! Natal

Rio Branco !

Porto Velho

PE ! ! Recife
! ! !

! ! Joo Pessoa
10 S

A indstria de transformao engloba as empresas que exercem atividades relacionadas transformao fsica, qumica ou biolgica de materiais, substncias ou componentes, com a finalidade de obterem produtos novos. Os materiais, substncias ou componentes transformados, so originrios das atividades agrcolas, florestais, de minerao, da pesca ou produtos de outras atividades industriais.

RO

TO
!

MT
!

BA DF

! Aracaju ! ! Salvador
! ! !

AL! Macei SE

IC

! Cuiab
!

! GO !

BRASLIA !

! Goinia
! !

Campo Grande

20 S

OCEANO PACFICO

Nmero de empresas no municpio


!

! ! ! !

! !

500 a 1 000 1 001 a 5 000 5 001 a 10 000 10 000 a 55 686


60 O

! ! ! !! !! ! ! !

Trpico de

Capricrn

io

30 S

!
70 O

!
50 O

! ES Belo ! ! !Horizonte ! !! ! ! ! ! ! Vitria MS ! RJ ! !! ! ! ! ! SP ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! Rio de Janeiro ! !! ! ! So Paulo ! PR ! ! ! TI ! Curitiba ! ! N SC ! ! ! L ! Florianpolis AT Caxias do Sul ! ! RS ! ! ! Porto Alegre N O ! !
! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! !! !

MG

! !
! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! !

20 S

Escala 1: 40 000 000 0 400 km Projeo Policnica

30 S

40 O

30 O

Fonte: IBGE, Diretoria de Pesquisas, Cadastro Central de Empresas 2006. Disponvel em: <http://www.sidra.ibge.gov.br/ bda/pesquisas/cempre/default.asp>. Acesso em: maio/2009.

Вам также может понравиться