UDC 291.1(47) 281.

93

Dr Vladeta Jeroti

ZNAAJ RUSKE RELIGIOZNE FILOSOFIJE NA KRAJU VEKA

Ruska filozofija e, bez sumwe, imati veliki uticaj na sudbinu itave civilizacije". (Nikolaj Loski, 18701965) Svet vie nema snage da se neposredno sretne sa Hristom, i u tome je wegova bolest, wegov uas" (Nikolaj Gogoq, sredinom 19. veka)

SAETAK: Ruska religiozna filosofija, od wenog zvaninog poetka u 19. veku (Kirijevski, Homjakov, Danilevski, Leontjev i drugi), pa do sredine 20. veka (Tarejev, Trubeckoj, Florenski, Berajev, Bulgakov, Florovski i drugi) odlikuje se specifinou (intuicionizam) i spiritualnou (pravoslavno hrianstvo), mawe poznatim i zastupanim u istoriji zapadnoevropske religiozno-filosofske misli, koja bi (spiritualnost) mogla da pobudi interesovawe filosofskih i religioznih mislilaca u Evropi u 21. veku. Raspravqana je mogua duhovna uloga Rusije u budunosti pretpostavqene sinteze Istoka i Zapada bez prisustva nacionalnog ruskog mesijanizma. Autor zastupa ideje personalistike hrianske filosofije, ije zaetnike vidi u ruskoj religioznoj filosofiji 19. i 20. veka, vazda originalno inspirisanoj svetootakom literaturom (naroito delima sv. Grigorija iz Nise i sv. Maksima Ispovednika). KQUNE REI: filosofija, religija, Rusija, pravoslavqe, identitet, Zapad, Istok, slovenofili, personalizam

to se vie pribliavamo kraju 19. i poetku 20. veka, razdor u psihi ruskog obrazovanog oveka, naroito filosofa, bivao je, po mom miqewu, sve vei. Ubrzan razvoj ideja na Zapadu u ovom istom vremenskom periodu ideje koje su uticale uznemiravajue i na zapadne qude, naroito ideje Niea, Marksa, Frojda i Ajntajna uinile su rusku filosofsku, a onda i politiku misao nervoznom, raspaqivom i

52 netrpeqivom, sve mawe sklonom da trai neki sredwi put, izmeu materijalizma i spiritualizma, izmeu postepenih reformi u drutvu i onih revolucionarnih izmeu negativnog i pozitivnog konzervativnog jezgra unutar pravoslavne ruske crkve. Interesovawe Zapada da se u Rusiji izvede revolucionarni preokret u svakoj oblasti kulturnog i civilizacijskog ivqewa, moda je bitno pomogao da revolucionarne snage u Rusiji, koje su dugo bile upadqivo slabije od reformistikih snaga (pre sklone evolutivnim promenama korak po korak") preovladaju i izvedu brutalnu revoluciju na elu sa boqevicima, radikalnim i u filosofskim stremqewima, s tewom praktinom delovawu i preuzimawu vlasti. Na kraju 20. veka, kada je re o Rusiji i wenoj savremenoj filosofiji i o moguem uticaju ove filosofije na druge slovenske narode ili i na Zapadu, mi i danas stojimo pred nereenom zagonetkom uloge Rusije, u prvom redu wene religiozne i filosofske uloge u duhovnim zbivawima oveanstva. Ideja da Rusija treba da donese sintezu Istoka i Zapada i neto novo Zapadu, tako omiqena i meu slovenofilima i meu nekim ruskim zapadwacima, veoma je slina Hegelovoj ideji kada je on pisao o Nemcima i wihovoj ulozi u budunosti Evrope (ovo je tano primetio M a s a r i k u kwizi O religioznoj filosofiji u Rusiji). Rusko hegelijanstvo, meutim, postalo je internacionalno, a ne nacionalno, i iz wega se rodio boqevizam. Jezgrovno pitawe, po mom miqewu (i ne samo mome) glasi: da li je put ruske filosofske i religiozne misli (a onda i politike?) specifian i samosvojan, nezavisan od Zapada i wegovog uticaja, ili je neprirodno, nepotrebno i nemogue izdvajati ovu rusku misao iz toka razvoja i filosofske i religiozne misli Zapada? Veliki ruski mislilac Nikolaj J. D a n i l e v s k i (18221885) u svojoj znaajnoj kwizi Rusija i Evropa (na ruskom 1869, na srpskom 1994, Slubeni list, Beograd) postavqa odsudno pitawe: da li Rusija pripada Evropi i odmah sleduje vrst odgovor: Na alost ili na zadovoqstvo, na sreu ili nesreu ne, ne pripada ako se Slovenstvo odrekne od samostalnog razvitka svojih osnova, onda treba da se odrekne od svakog istorijskog znaaja i da padne na stepen pomonog etnikog materijala za tue ciqeve i to pre, to boqe Opteoveanska civilizacija ne postoji i ne moe postojati zato to bi to bilo ne samo nemogue, ve to bi to bila i potpuno neeqena nepotpunost". Nasuprot Danilevskom, drugi ruski religiozni filosofi s kraja 19. i poetka 20. veka zastupaju drukiji stav prema Evropi. Moda se ovaj stav najsaetije ogleda u reima V. V. Z e w k o v s k o g , koji u zakquku svoje kwige Ruski mislioci i Evropa (Cid, Podgorica 1995) pie: Radikalno antizapadwatvo, koje se povremeno javqalo kod nas i dosta otro oglaavalo posledwih godina, pogreno je i nerealno, kao to je neprihvatqivo i istorijski jalovo i simplifikovano zapadwatvo Hrianski Zapad e nam ostati religijski srodan i blizak po mnogim svojim stremqewima, a wegove pogreke i grijesi bie za nas lekcija. Ako se istorijski ostvari pravoslavna kultura, ona mora da bu-

53 de liena onih krajnosti u kojima je proticao religijski razvoj Zapada. Mi imamo ta da uimo od katolicizma, imamo ta da uimo i od protestantizma. Ne samo mi, ve itav svijet ide u pravcu stvarawa 'vaseqenske kulture', prema izrazu Vladimira Solovjeva, i ne samo Rusija, ve itav pravoslavni svijet u svoj svojoj ukupnosti treba da uestvuje u ovom istorijskom zadatku". Slino pie i Ernest Leopoldovi R a d l o v (18541928) u kwizi Pregled istorije ruske filosofije (Gutenbergova galaksija, Beograd 1999): Kant i nemaki idealizam nisu sluajna epizoda u istoriji ovekove misli, ve nuan stupaw kroz koji se mora proi, koji se mora prevladati da bi se stvorilo neto novo". ta je to novo? To je opet stari idealizam i misticizam, ali sada, posle Kanta (ali i posle Sartra i Hajdegera) drugaije predstavqen i doivqen, mislim. Znai li to da svi narodi sveta, ili samo oni koji pripadaju hrianskoj zapadnoevropskoj kulturi, kojoj pripada i Rusija, moraju da prou, sporije ili bre, uspenije ili mawe uspeno, kroz slian razvoj miqewa (od dogmatskog, animistiko-magijskog, preko skeptikog, do kritikog) kroz koji je ve prola evropska filosofska i religiozna misao? Kada namerno zaotrim danawe odnose Zapada i Istoka, protestantsko-katolike Amerike i Evrope s jedne strane, i pravoslavne Rusije i nekih slovenskih naroda na Balkanu, s druge strane, ponekad mi se uini da, dok se na jednoj strani (zapadnoj), zbiqa sprema nova vavilonska kula", a onda i vavilonska, globalistika kultura", sve izrazitije neopaganskog tipa, na drugoj strani (istonoj, pravoslavnoj), jo jedva u povoju, nasluuje se vaseqenska kultura", ali bez ohole mesijanske svesti pravoslavnih, bez dubokog uvida da Evropa nije vie izvan nas nego u nama, i to vai ne samo kad je u pitawu kultura ve i religija" (Zewkovski). ta preti, zapravo, i danas pravoslavnom (u prvom redu ruskom ali i srpskom) mesijanizmu? Ako je za mesijanizam karakteristina svest o nacionalnoj iskquivosti, uz wega ide i konfesionalna iskquivost, a esto i rasna U kriznim i prelaznim epohama kao na primer u sadawoj on oivqava", pie Vladimir Fjodorov, profesor Duhovne akademije u Sankt-Peterburgu 1998. godine. Vrlo sam blizu miqewu Vladimira Fjodorovog, pogotovu kada je on sklon da u stradawu nekog naroda (uzmimo konkretno ruskog ili srpskog) sagledava u tom narodu izmatan mesijanizam", kao naroda od Boga izabranog". Kada je re o Rusiji, jo je Aleksej Homjakov (18041860) u 19. veku narod Rusije smatrao izabranim narodom, verujui u wegovu misiju spasavawa svih naroda Hristom. Ovakvu veru nosio je u svome srcu i Dostojevski, na kojeg su uticali ruski religiozni filosofi iz 19. veka, ali koji je i sam, snagom religijskog i stvaralakog doivqaja, zbiqa proiveo Hrista kao Spasiteqa svih qudi. Vladimir Solovjov, meutim, ma koliko i sam bio blizak ideji o ruskom narodu-bogonoscu, kao jedinom teokratskom narodu, ostao je kritian prema ovoj ideji primetivi: Nemogue je rei da Crkva sv. Bernarda, sv. Tome, sv. Frawe, fra Beata (Anelika) i nemakih mistiara nije znala za Hrista i da je nama

54 dosueno da to prvi objavimo Zapadu". Gordostima, zaista, kao da nikada nema kraja, ni meu qudima na Zapadu, ali ne mawe, ni meu onima u Rusiji. Meusobno nepoznavawe naroda oduvek je bilo opasno, jer je jaalo ksenofobiju, a sa wom i spremnost na napadaki ili odbrambeni rat. Pravoslavni narodi su slabo poznavali psihologiju i religiju zapadnih naroda, i pored povremenog meawa sa wima, prouzrokovanog ratovima, prirodnom radoznalou, a od druge polovine 19. veka i pored sve jaeg politikog uticaja, kao i putovawa kolovanih qudi sa Istoka na Zapad radi dopuwavawa svojih humanistikih i naunih znawa. Slino se deavalo, vekovima, i sa narodima i dravama Evrope, kada je bila u pitawu ogromna, zagonetka, i prema uverewu Zapada, uvek opasna Rusija1 Danawa izolovanost nae zemqe, donekle i Rusije, u odnosu na Ameriku i Evropu, moe da ima dvostruk, ali suprotan smisao. Jedan od dva mogua sagledavawa smisla ove izolovanosti vidim u potrebi jaawa svog verskog i nacionalnog identiteta u pozitivnom pravcu kritikog ogledawa i pametnog suprotstavqawa svega onoga to sa Zapada dolazi u pravoslavnu Srbiju, a to je sutinski strano wenom, od veine naroda ali najpre od wenih intelektualaca prepoznatom, verskom, a onda i nacionalnom identitetu. Negativnu stranu sadawe izolacije Srbije vidim ne samo u wenom ekonomskom propadawu nego i u opasnom jaawu ranije spomiwane nacionalistike euforije, sjediwewu neokomunizma sa pravoslavnim fundamentalizmom koje podsea na neke ruske zastupnike evroazijskog uewa o tzv. izolovanim kulturno-istorijskim tipovima. Pojava ovakve vrste zlokobnog fundamentalizma u Rusiji ve je dovela do zabriwavajueg porasta antisemitizma i antizapadwatva svake vrste, do spaqivawa kwiga najuglednijih pravoslavnih teologa sa Zapada (ruskog i grkog porekla), jednom reju do konfesionalne i nacionalne iskquivosti koja na Zapadu izaziva odreene protiv-mere, produbqujui tako jaz izmeu Istoka i Zapada, odnosno irei rascep meu hrianskim narodima i wihovim veroispovestima, to sve olakava irewe islama i azijskih religija sve prisutnijih u Americi, Evropi, ali i u Rusiji. Ideja da se ruski nacionalni mesijanizam koreni u starom jevrejskom mesijanizmu" podstakla je jo jednog zanimqivog ruskog religioznog filosofa, Evgenija Trubeckog (18631920), da upozori da bi ruski pravoslavno-nacionali mesijanizam mogao da znai povratak starozavetnom nainu miqewa i tako u Rusiji stvori nepotreban jaz izmeu Starog i Novog zaveta. Mislim da je ovo upozorewe Trubeckog pre vie od osamdeset godina uvek aktuelno, ako moja hipoteza o postojawu paganskog, starozavetnog i novozavetnog bia u svakom oveku ima osnova. Dok pagansko bie u nama tei principu zadovoqstva" i hedoni1 Jedan na pravoslavni mislilac, dr Petar P a v l o v i (Pogledi", br. 10, Kragujevac 1992), smelo pie: Usled toga to se teite pravoslavqa sticajem okolnosti pomerilo sa grkog na, uglavnom, slovenski teren, nepodnoqiva nelagodnost od susreta sa naputenim izvorima sopstvenog bia ostae jedini od dubokih i najestokijih uzroka Zapadne slavenofobije".

55 zmu, u ksenofobinoj sumwi prema svemu drugaijem i drugom od onog to incestuozno-plemensko u oveku poznaje, dok starozavetno bie u nama jaa zakonitost ponaawa sa strogim unutarwim cenzorom psihoanalitikog pojma nad-ja, potujui tako samo svoju naciju i svoju veru, novozavetno, Hristovo bie u oveku, univerzalno je, sveobuhvatno, iri ruke prema drugom (oveku) i drugim (narodima) u egzistencijalnoj komunikaciji, a pre svega u qubavi prema svakome. Poto je borba sva tri bia u nama zbiqa borba neprestana", a jedini ciq individuacije i, jo vie, oboewa hrianskog oveka, moe da bude samo neprestano raewe prema novozavetnom oveku, svaki poraz ovog oveka u nama prua priliku paganskom i starozavetnom oveku, bilo kao ksenofobu ili kao nacionalisti, da se takav ovek vrati nazad i da tako, regredirajui, omogui ne samo daqe otuewe oveka od oveka nego i da opet jednom spremi i izazove ratove meu narodima, ali i graanske ratove, kao znak samorazarawa i samokawavawa, jer se opet jednom nije sledovalo boijem pozivu na qubav i slobodu u sebi. Ako i ne usvojimo u potpunosti Hegelovu teoriju, koja zamiqa istoriju oveanstva kao jedinstven proces postepenog otkrivawa svetskog apsolutnog Razuma,2 teko je bez pomoi ove teorije objasniti razliku izmeu prirodnih, politeistikih religija oveanstva, prisutnih hiqadama godina pre Mojsija, i otkrivenih monoteistikih religija, najpre judeo-hrianske religije. Da li bismo ulazak u trei milenijum mogli da posmatramo, ne uvek samo negativno kao apokaliptiku pretwu novim dobom", nego i kao objavu pravoslavne duhovnosti pravoslavne Crkve bez imalo traga mesijanskog nacionalizma (ne zaboravimo da je i boqevizam predstavqao primer ravog ruskog mesijanizma)? Dubqe interesovawe na Zapadu za pravoslavqe, odnosno za pravoslavnu kulturu, u porastu je, samim tim i za novo itawe svetootake literature iznutra osvetqavane stalno sveim, podsticajnim i, to je najvanije, celovitim doivqajem oveka, kao telesnog, duevnog i duhovnog bia usmerenog ka osmom danu stvarawa", ovako prikazanog od nekolicine ruskih religioznih filosofa iz druge polovine 19. i prve polovine 20. veka u kojima, zbiqa, um u srcu poiva". Prikazujui Andreja Siwavskog kao mislioca, Mihail Eptajn tano oslikava glavne crte ruske religiozne filosofije reima: Tradicija je ruskog miqewa da se misli na prepad, fragmentarno, uz obuhvatawe svih oblasti najednom, sjediwujui slikovito miqewe s pojmovnim, filosofsko s politikim. Otuda uzajamno nerazumevawe i kritika ruskog mislilatva i Zapadne filozofije" (Letopis Matice srpske", septembar, 1998, Novi Sad). Personalistika hrianska filosofija,3 prikazana temeqno od Maksima Tarejevog u Rusiji i posle wega od Emanuela Munijea u Fran2 I ruski religiozni filosof Viktor N e s m j e l o v (18631920) u delu Nauka o oveku pisao je da na univerzum treba gledati kao na proces ivota i raskrivawe Boijega dela u postepenom razvitku". 3 Dok antika filosofska misao, prema miqewu Sergeja Bulgakovog, ne zna za problem linosti kao takav, ne primeuje samosaznajno ja" neulaewe u dubqe korene

56 cuskoj (mada je sam termin uveo jo Fridrih lajermaher 1799. godine), mogla bi predstavqati, po mom miqewu, zlatan most" pribliavawa hrianskih umova Zapada i Istoka. Razume se samo po sebi da je buewe qubavi inteligencije prema pravoslavqu i pravoslavnoj Crkvi, koje upravo karakterie deo zapadne inteligencije, jo kako poeqno, ali i oekivano, od inteligencije u istonim pravoslavnim zemqama, ponajpre u Rusiji i Grkoj, ali i u Rumuniji i Srbiji.

SIGNIFICANCE OF RUSSIAN RELIGIOUS PHILOSOPHY AT THE END OF THE CENTURY by Dr. Vladeta Jeroti Summary Russian religious philosophy, since its official beginning in the 19th century (Kirievsky, Homyakov, Danilevsky, Leontyev and others) till mid-20th century (Tareev, Trubeckoy, Floransky, Berdyaev, Bulgakov, Florovsky and others) is characterized by its specificity (intuitiveness) and its spirituality (Orthodox Christianity), less known and advocated in the history of the West European religious-philosophical thought; this spirituality could inspire interest of philosophical and religious thinkers in the 21st century Europe. It includes a discussion about a possible spiritual role of Russia in the future within a supposed synthesis of East and West, devoid of the Russian national messianism. The author advocates the ideas of personalist Christian philosophy, seeing its creators in the Russian religious philosophy of the 19th and 20th century, continually and originally inspired by the literature of the holy fathers (particularly by the work of St. Gregory of Nyssa and St. Maxim the Confessor).

linosti nije svojstveno samo jelinizmu, nego su takvi i stara Indija i budizam, pa i starozavetni svet ideju o linosti unosi u svet hrianstvo, Jevaneqe koje donosi Hristos.