Вы находитесь на странице: 1из 132

ntos de vi

Tlapohualtztli tien huan miquiztli nemtltztlt

(espaol - nhuatl)

H u i z i Tlicoatl

uentos de vida
Tlapohualiztli tlen huan miquiztli

y muerte
nemiliztli

(espaol - nhuatl)

uentos de vida
Tlapohualiztli tlen huan mtquiztli

y muerte
nemiliztli

(espaol - nhuatl) H u i z i Tlicoatl

teso ESR
Guadalajara, Jal. Mxico

D . R . Para esta edicin, 1995, Instituto T e c n o l g i c o y de Estudios Superiores de Occidente ( I T E S O ) . Departamento de E x t e n s i n Universitaria Perifrico Sur 8585 Tlaquepaque, Jalisco, M x i c o , C P . 45090. Ediciones Xaverianas, S.A. de C . V . C i r c . Medas 500 Fracc. Altamira Zapopan, Jalisco, M x i c o . Impreso y hecho en M x i c o . Printed and made in Mxico. ISBN 968-6101-48-9

D i s e o de portada: L u n a Hnos. Impresores, S.A. de C . V .

Indice

Presentacin Nuestro abuelo el Sabio T o c o l l i tlamatquetl Las cucarachas que mataron a las gallinas La fiesta del viento malo Los que mueren de sed frente al manantial Catli m i q u i n ca amiquiztli iixpan amelli R o escondido D o n tata D o n tata Brinca t o r i t o ! Tzicuini t o r o h t z i n ! Glosario

7 11 21 31 36 42 55 68 74 94 114 120 126

Presentacin

H u i z i T l i c o a t l ( C o l i b r Serpiente de Fuego) no es p s e u d n i m o . Es el nombre original del autor de las narraciones que, bajo el ttulo Cuentos de vida y muerte, estn en nuestras manos. Para usos oficiales presiones bautismales?, H u i z i tuvo que llamarse Alberto Morales Reyes. A l darnos a conocer con estas pginas el amor al pueblo nhuatl que le anima e inspira, subraya su nombre y con l se nos presenta. Digna afirmacin de identidad. Este joven escritor naci en Citaltpec, Veracruz, el 5 de agosto de 1970, hijo de la Sra. Eufemia Reyes Santiago y el Sr. Santos Morales Cruz, padres tambin de Teodoro y M i g u e l . E n el pueblo de su nacimiento curs la primaria y la secundaria. Pas luego a Huejutla, H i d a l g o , a hacer la preparatoria. Entre 1990 y 1992 hizo el postulantado y noviciado con los Misioneros Xaverianos, en Salamanca. Obtuvo el ttulo de bachiller en filosofa, muy satisfactoriamente avalado por sus estudios en el I n s t i t u t o Libre de Filosofa y Ciencias, con sede en Guadalajara, desde agosto de 1992 hasta mayo de 1995. Inegablemente el primer mrito de estos cuentos es su presentacin bilinge. La mayor parte de las narraciones fueron escritas en nhuatl y luego redactadas por el autor mismo en castellano. U n nhuatl con las variantes propias de su regin que, a lo mejor, otros conocedores de ese idioma discutirn, como acepta de antemano H u i z i . U n castellano que fluye sereno y transparente. 7

Lanza as a todos los lectores, en concreto a nosotros sus compatriotas, el reto de aceptar que la maravillosa lengua de Rinconete y Juan R u l f o no es el nico idioma oficial del pas, n i mucho menos el nico con que se puede comunicar l o que se lleva en el corazn. Ejemplo digno de ser seguido por tantos y tantas poetas y narradores herederos de culturas tzolziles, choles, o t o m e s , mayas, zapotecas... Reto para los que no conocemos n i nos comunicamos sino en espaol, si queremos asumir la fraternidad con que tantos hermanos y amigos indgenas nos gritan y no slo con las armas su esperanza y su d o l o r : Invitacin que ha sido ya aceptada y operativizada p o r u n grupo de mexicanos que en el ITESO, coeditor de esta obra, con enorme gozo y g r a t i t u d recibieron de H u i z i Tlicoatl u n curso de nhuatl, durante el primer semestre de 1995. "Pon bien en t u corazn la enseanza de nuestros antepasados le dice tata T l i c o t z i n a su h i j o . E n la palabra de ellos est lo que es realmente hermoso, l o que se canta y l o que florece aqu en la tierra y all en el cielo. Nuestra fe viene de la enseanza de nuestros antiguos que sali desde su corazn y por eso es necesario que l o guardemos tambin en nuestro corazn, porque slo all verdaderamente florece bien, en ninguna parte crece mejor, as como no sembramos maz en el pedregal, sino donde hay tierra buena". C o n este prrafo de "Tocolli Tlamatquetl": "Nuestro abuelo el sabio", H u i z i nos comparte de entrada l o que es la fuente viva de su palabra: La fe de los antiguos, la enseanza de los antepasados. Fe, enseanza, palabra florecida y hecha c o m u n i n desde el corazn, s m b o l o tan universal de lo m s ntimo y secreto del ser humano. C o n u n calificativo sugerente y campesino: Esa es la tierra buena, l o dems es pedregal. Cultura del m a z una vez m s hecho canto y entrega, como toda verdadera tradicin. Desde la fe, que es confianza o es nada, este novel autor, cargado de la experiencia de los que le dieron 8

vida, nos lleva suave y contemplativamente a admirar y amar a la nana cargada de aos y de hijos y de cntaros para acarrear el agua, a los macehuales que se van fortaleciendo con el trabajo para la lucha diaria y la venidera, a la amorosa jovencita que con la cabeza sobre el h o m b r o del amigo anhela recorrer el camino hasta donde brota el riachuelo: Presencia viva de u n pueblo que naci como semilla que sembraron los abuelos. Confianza en la persona humana que es, por confiar, parte activa de una comunidad. V i d a y muerte a c o m p a a n cada p g i n a , desde el ttulo mismo. Porque de ese d i l o g o , como germinacin de la semilla o como lucha por acabar con una o con otra, est hecha la historia recibida y experimentada. S m b o l o s de la vida, inequvoca siempre, regalo de arriba y del surco y del manantial, son en estos cuentos el agua, la flor, la fiesta, el canto. La muerte ambigua en su capacidad de destruir o de ser origen de esperanza nueva se nos presenta como piedra que ataja el agua o la desva o la comercializa, como coyote que ronda para acabar con las gallinas, como viento que viene del norte y presagia tempestad o, como anhelo, la otra vida: porque los que m u r i e r o n fieles a su tierra y su prole no estn muertos, viven. " P o r q u hablas de 'lonche' y no de 'itacate'", le p r e g u n t u n d a : .- "Porque en C i t l a l t p e c as le llamamos." Detalle al parecer insignificante en una p r i mera lectura. Fuerte signo, por el c o n t r a r i o , de l o que es la c o m u n i d a d nhuatl que en estos cuentos nos cuenta su vida. Porque no hay en Cuentos de vida y muerte ningn signo de indigenismo ingenuo, n i de aislacionismo suicida. Desde el corazn, estas gentes se saben parte de u n todo mayor. Y aceptan su influencia y quieren influir en l. Conscientes, sin embargo, del riesgo y del costo. E n este sentido el cuento " D o n Tata" es no s l o u n cruel repaso de l o acontecido u n da. Es retrato de l o que 9

viven hoy miles de indgenas que, perdida la cosecha del maz o alienada la parcela, giran por nuestras calles urbanas en busca de apoyo y de pan para los hijos que se quedan al cuidado de nana Nectzin, con la esperanza de su regreso. Sabe Tata Ajuaxtzin que el pueblo suyo necesita de la ciudad, y que en sta puede hacer amigos y contar con ellos o enfrentarse a la traicin, el abuso y la hipocresa: de citadinos constructores o de macehuales que olvidan su origen y se avergenzan hasta de su lengua y su vestir. C o n su trabajo y sus recuerdos, quisiera Ajuaxtzin sembrar en todos t a m b i n en los coyotes la fe de donde nace todo. Si nos viremos como hermanos, aqu, all y cada da. Dos circunstancias influyen en la lectura de estos cuentos, lo confieso: Primero, el g r i t o armado con que desde Chiapas u n grupo de hermanos nuestros nos despertaron el p r i m e r o de enero de 1994, con su tenaz afirmacin desde aos y siglos atrs de que quieren la paz con justicia: Esta no ser verdad sin el respeto a la cultura, al dinamismo con que toda comunidad humana vive, piensa, siente, simboliza, celebra y comparte la vida. H u i z i Tlicoatl, sin aludir siquiera al conflicto que amaadamente se prolonga en el Sureste, al compartir l o que es su pueblo mismo y su comunidad nhuatl, nos hace ya amar y respetar toda cultura, expresin, en l t i m o trm i n o , de l o que se ama y se cree. Fundamento y criterio para trabajar por la justicia. Segundo, el hecho de que Alberto Morales Reyes as, p e r d n , lo conoc como a u n discpulo que me hizo amigo, sin pretenderlo nos regala esta primera obra suya como ya una celebracin de sus bodas de plata con la vida: 1970-1995. C o n nuestra gratitud y nuestra felicitacin, porque la ciudad no le ha matado lo que los abuelos sembraron en su corazn. E n espera de tantos cuentos m s que, a no dudarlo, nos dar. Dr. Ral H. Mora Lomel Guadalajara, Jal., 26 de junio de 1995. 10

Nuestro abuelo el sabio


(Tocolli Tlamatquetl)

Al

Chaln mi amigo

Crecan fuertes muchachos macehuales en el pueblo llamado Citlaltpec. A los macehuales de verdad que se les alegra el corazn porque tienen u n gran cerro donde hacen milpas y cazan venados y dems animales comestibles. V i v e ah tata T l i c o t z i n , su esposa nana Ixcatzin y sus hijos, u n jovencito llamado Cuauhtlejcotzin y una nia llamada Macuilxochitzin. Como los dems macehuales, tata T l i c o t z i n trabaja en su cafetal y lleva una vida con alegra. Cuauhtlejcotzin siempre anda con su tata, quien le cuenta todo l o que le ensearon sus abuelos cuando l era nio. P o n bien en t u corazn la enseanza de nuestros antepasados le dice tata T l i c o t z i n a su h i j o . E n la palabra de ellos est todo l o que es realmente hermoso, lo que se canta y lo que florece aqu en la tierra y all en el cielo. Nuestra fe viene de la enseanza de nuestros antiguos que sali desde su corazn y por eso es necesario que l o guardemos tambin en nuestro corazn, porque slo all verdaderamente florece bien, en ninguna parte crece mejor, as como no sembramos maz en el pedregal, sino donde hay tierra buena. 11

El muchacho no deca nada, slo escuchaba l o que le deca su tata. A s van caminando hacia su milpa. N o se escuchaba el ruido de los animales del monte, como que saben que a Cuauhdejcotzin le van enseando el saber que se pone bien en el corazn cuando no hay ningn r u i d o . Ya ests grande, hijo m o dice tata T l i c o t z i n , ya se necesita que te instruyas c o n los sabios. L o que yo te he enseado n o es mucho. Se necesita que estudies, que seas u n sabio. Ahorita todava est buena t u inteligencia, a n eres tiernito como una matita de caf a la que se puede podar y as dar mucho f r u t o . N o esperes a que seas viejo como una mata vieja de caf, que aunque u n o la pode ya no puede dar mucho f r u t o . Sabes bien que ahora puedes estudiar la enseanza de los coyotes o nuestra enseanza de macehuales. Es difcil dondequiera, pero se requiere. Ya tienes uso de razn, por eso t d i d n d e quieres estudiar. Tata T l i c o t z i n le daba dos caminos a su h i j o , pero en su corazn quera que su hijo se instruyera en la enseanza de los macehuales, porque la enseanza de los coyotes quita la fe en los abuelos y esto n o les parece correcto a los macehuales, porque nuestros abuelos tambin saben l o que ensean. Cuauhdejcotzin n o respondi nada, pero se deca en su pensamiento l o que iba a hacer: se instruira en la enseanza de sus abuelos. Se propuso visitar a Nuestro Abuelo el Sabio que vive all arriba del cerro. Entre cantos de pjaros llegaron a su milpa, trabajar o n y luego otra vez regresaron a su casa. Cuauhtlejcotzin n o hablaba. Su tata saba p o r q u , pero su nana y su hermana n o l o s a b a n . Cuando o s c u r e c i bien, M a c u i l x o c h i t z i n sali afuera, donde estaba su hermanito. N o m s estaba parado, estaba viendo hacia arriba, observaba c m o b r i l l a b a n las estrellas. Era una noche hermosa. 12

E s t estrellado, verdad? dice Macuilxochitzin. A s es responde l. Qu te pasa Cuauhtlejcotzin? p r e g u n t la nia. Te rega nuestro tata? N o , no me han regaado d i j o l. Sintate en esta piedra, te contar lo que me sucede. Cuando uno se va haciendo joven hace falta que uno vaya aprendiendo nuestra enseanza de macehuales, as dicen los abuelos. H o y el tata me dijo que ya empezara. Irs donde estudian los coyotes? p r e g u n t su hermana. Dice nuestra nana que no es muy bueno que uno vaya all. N o , yo quiero estudiar con Nuestro Abuelo el Sabio, el que dicen que vive all arriba del cerro respondi Cuauhtlejcotzin. Maana ir a buscarlo. Quin te llevar? d i j o ella. Dice nuestra nana que es difcil llegar all, es difcil pasar el cerro, no tienes miedo? Muchos macehuales han llegado responde l. Si no voy maana tendr que i r algn da. Como Macuilxochitzin de veras quera a su hermanit o , se le entristeci el corazn porque l la dejara sola, pero tambin quera ver a su hermano como u n sabio, por eso ya no le d i j o nada. Por u n rato no se dijeron nada, slo estaban mirndose y escuchaban el r u i d o de los grillos. Luego Macuilxochitzin con su voz de niita le d i j o a su hermano que entraran a la casa y que se durmiera si es que temprano iba a salir. P a s la noche. M u y temprano nana Ixcatzin se levant para hacerle el lonche a su esposo quien iba a trabajar a su milpa. Cuauhejcotzin tambin se despert y se levant. Les dijo a su nana y a su tata que l hoy se haba propuesto i r a buscar a Nuestro Abuelo el Sabio porque quera instruirse en la enseanza de nuestros antepasados. A su tata se le alegr mucho el corazn 13

porque su h i j o e s c o g i buen camino y su nana lo t o m de la cabeza y le d i j o que fuera a donde su corazn lo llamaba. A n estaba oscuro cuando sali Cuauhdejcotzin. C o n su lonche en su ayate y su machete atado a la cintura t o m camino hacia el sur, hacia la sierra, slo saba que tena que llegar en medio de la sierra, all dicen que vive Nuestro Abuelo el Sabio. Descalzo caminaba por donde cantaban los pjaros que madrugan. Se p e r d i entre el monte. Cuando ya estaba aclarando bien, lo alcanz u n coyote que iba a ordear. iA d n d e vas tan temprano nio? le dice el lechero. V o y a buscar la sabidura con Nuestro Abuelo el Sabio r e s p o n d i l con alegra del c o r a z n . Ya soy grande y es necesario que ya estudie l o que nuestros abuelos ensean. Y crees que vas a encontrar la sabidura all en el cerro? dice el coyote. N o seas t o n t o , muchachito, zso ya no tiene valor, es intil que vayas all, hace tiempo que ya nadie sube arriba de la sierra, ya hasta se ha de haber perdido el camino; sera mejor que estudies en la escuela, all s que hay sabidura que no se olvida porque est escrito en grandes libros. Cuauhdejcotzin no respondi. Senta que en su coraz n le aplastaban l o que mucho amaba. E n su pensamiento se preguntaba qu querra decir lo que le deca ese coyote. E l lechero se adelant y el muchachito noms l o vio c m o se perdi a lo lejos, pero l segua el cam i n o hacia donde l o llevaba su corazn. Caminaba hacia donde se haba propuesto; el canto de los pjaros se escuchaba bonito. L l e g al ro donde se juntan los arroyos que bajan de la sierra. Ancha y cristalina era el agua que corra all. E n la orilla se detuvo. Mucha flor lore14

ca all. La frescura del agua a n i m el c o r a z n del muchachito, creci su esperanza de llegar arriba de la sierra. Atraves el ro con alegra, vio a lo lejos la sierra de donde baja el ro. C o n t i n u subiendo el camino que va al cerro. Cuando lleg abajo de la sierra se detuvo u n momento, vio hacia atrs, slo se vean los rboles, cafetales y uno que o t r o platanal. Ya comenzar a subir se deca. Dicen que ms all se divide el camino, uno va a la izquierda y otro a la derecha. Ya lo encontrar, tengo que llegar a donde deseo. C o m e n z a subir y entr en el monte. Estaba fresco porque all el sol casi no llega. E l camino se reduca y estaba muy feo en las orillas. As caminaba Cuauhdejcotzin cuando se a s o m una gran serpiente que quera morderlo. E l se asust, pero sac su machete y le troz la cabeza, y el cuerpo de la serpiente brinc a donde l estaba parado, el muchacho se avent entre la maleza. H a b a ah u n barranco, su machete y su ayate se cayeron all, l se detuvo de u n rbol. C o n trabajos sali y se puso en el camino otra vez. Ya no encontr su machete n i su lonche. A h o r a qu voy a hacer? se deca. Llegar con hambre donde Nuestro Abuelo el Sabio, nada le hace. D e c a m i abuelita difunta que en ayunas se aprende ms rpido. Se qued parado ah observando aquella serpiente muerta. L o asust mucho. Si encuentro otra con q u la m a t a r ? se dec a . Qu har, me regreso a m i casa o subo? Subir, ya he caminado mucho, m i pueblo se ha quedado lejos y aunque no s cunto falta para que salga hasta arriba, siento que ya estoy cerca de la casa de Nuestro Abuelo el Sabio. T o m u n palo y sigui el camino. L l e g a u n lugar despejado desde donde vio a l o lejos su pueblo, se le 15

alegr el corazn. El sol estaba m u y luminoso, era cerca del medio da. Se q u e d mirando a lo lejos, se vean otros pueblos que l conoca. Luego entr otra vez en el monte. H a b a caminado u n poco cuando escuch que alguien gritaba por ah, como que alguien lloraba. Se acord que le haban dicho que por ah espantan, quien pasa all se pierde entre el monte, otros se han muerto de m i e d o o si l o g r a n salir de all se t r a s t o r n a n . Cuauhtlejcotzin c o m e n z a tener miedo. Quera h u i r , volver atrs, pero se acord de la enseanza de su tata de que cuando uno pasa por donde asustan, inmediatamente hay que ponerse al revs la camisa y as ya no pasa nada. As lo hizo. Poco a poco desapareci aquel llanto que se escuchaba. Cuauhtlejcotzin s i g u i caminando y lleg arriba del cerro. T o d o era hermoso ah, se vean muchos pueblos all a lo lejos. El sol estaba en su mero punto. D n d e estoy? se preguntaba. N o encontr los dos caminos que me haban dicho. Es verdad que lleg u a donde me propuse o estoy perdido? D n d e est la casa de Nuestro Abuelo el Sabio? M i r a todos lados. Luego se escuch el canto de muchos pajaritos que cantan bonito. Se apareci u n guila en el cielo y se fue volando hacia donde se escuchaban los cantos. T o m camino hacia donde cantaban los pjaros. Estaba tupido de rboles y entr all. U n poco ms all se vea una choza humilde. Ser que aqu vive Nuestro Abuelo? se pregunt. l esperaba encontrar una hermosa casa grande y esta era pobre, pero eso s, estaba rodeado de muchas flores bellas que olan sabroso, era u n gran jardn. Despacio se acerc a la casa, pareca que nadie estaba ah. C o m e n z a rodear la casa y encontr a u n ancianito de cabellos blancos quien acariciaba algunas flores. O i r este viejito? se deca Cuauhtejcotzin. Me o y cuando llegu? 16

Psate muchachito, psate dijo aquel ancianito. N o tengas miedo. T eres Nuestro Abuelo el Sabio? le p r e g u n t . S d i j o Nuestro Abuelo. A m me llaman as. A q u vivo, aqu llevo una vida feliz y con mucha paz. Q u i e r o que me des consejos A b u e l o d i j o Cuauhdejcotzin. Instruyeme en t u enseanza. Quiero saber la enseanza de nuestros abuelos los macehuales. Ya soy grande y quiero conocer. Es realmente bueno lo que quiere t u c o r a z n Cuauhdejcotzin respondi Nuestro Abuelo el Sabio. H o y es u n buen da para que comiences a estudiar. Nuestro Abuelo el Sabio llev a Cuauhdejcotzin a caminar por el jardn. Los rboles ya estaban haciendo desaparecer la luz del sol. E l viento que corra era fresco, mova suavemente a las flores. E l canto de los pjaros no disminua. A q u el canto de los pjaros no se acaba d i j o Nuestro Abuelo el Sabio. Siempre hay flores, nunca falta nada. T cuidas a las flores y das de comer a los pjaros? p r e g u n t Cuauhdejcotzin. N o . Las flores se cuidan solas y los pjaros se procuran solos lo que comen. Yo slo vivo con ellos y ellos conmigo r e s p o n d i Nuestro Abuelo, pero curo al pjaro cuando se enferma, despido a la flor que muere y cuando a m me pasa algo los pjaros entran a m i casa y el perfume de las flores se hace ms hermoso. A s nos ayudamos en nuestra vida. Desde hace mucho tiempo que ya no vienen los macehuales a estudiar contigo Abuelo, por qu ha sucedido as? d i j o Cuauhtlejcotzin. La mirada de Nuestro Abuelo se vio triste. G u a r d silencio por u n rato. Luego respondi. T a l vez porque a los macehuales les estn cambiando el corazn los coyotes, pero aqu, aunque no es el 17

cielo, la flor y el canto de los pjaros n o acaban y quien busca la sabidura aqu siempre la encuentra. Quien llega aqu nunca regresa a su casa con las manos vacas, la flor y el canto se le entregan. A s entre pltica anochecieron. Cuando llegaron a la casa de Nuestro Abuelo el Sabio entraron en ella y l encendi u n palo de ocote con el que se alumbraba siempre. Cuauhdejcotzin comenz a observar. Haba muchos libros y una pluma en u n l i b r o abierto recargado en una tabla. N o haba ninguna silla. E s t o s libros t los escribes Abuelo? p r e g u n t Cuauhdejcotzin. Para q u sirven? Yo los escribo y los leo d i j o Nuestro Abuelo. All est escrita la enseanza de nuestros antiguos. Los coyotes tambin tienen grandes libros, pero a m n o me gustan dice el muchacho. All est escrito la enseanza de ellos tambin y dicen que verdaderamente vale y que ellos saben m s que nosotros, dicen que nuestra enseanza n o tiene mucho valor, p o r eso a m no me gustan sus libros. E n la vida no hay sabios e ignorantes, s l o hay unos que saben m s y otros que saben menos d i j o Nuestro Abuelo. Los coyotes dicen que son verdaderos sabios porque quieren mandar a los macehuales. T o d o ser humano sabe algo. T has venido aqu porque te gusta la enseanza de los macehuales, pero c o n esto no le quites el valor a los libros de los coyotes. Si n o te gustan sus escritos es porque n o sabes l o que se hace con los libros. C o n los libros se hacen dos cosas: se escriben o solamente se leen. Quien lee libros y n o los escribe, es u n sabio; quien escribe libros y n o lee otros libros, tambin es u n sabio. Ahora a t te digo y p o n en t u corazn estas palabras: si no lees n i escribes, entonces eres u n tonto. T instruyes con delicadeza dijo Cuauhdejcotzin, tus palabras llegan a m i corazn. Los coyotes ensean 18

con dureza; dicen los que estudian con ellos que les pegan con vara, les jalan los cabellos y a veces los hacen llorar, por eso no quise ir con ellos, hacen que uno aprenda a fuerzas. La sabidura se transmite con delicadeza, como con las palabras de u n nio r e s p o n d i Nuestro Abuelo el Sabio. Quien ensea con dureza quiere decir que no sabe nada. N o se puede aprender mucho de lo que no se ama. La sabidura no est slo en nuestras palabras, est tambin en nuestras obras, pero si t u sabidura est slo en t u palabra o en t u obrar, entonces no eres u n buen sabio. Y no s l o es eso. La sabidura se refleja tambin en nuestro amor. Es u n sabio quien ama a la flor, a los pjaros y su canto, al monte y a sus animales, al viento, a Dios y a todo lo que hay sobre la tierra, pero es mucho ms sabio el que ama a sus hermanos los hombres. Esta es la enseanza de nuestros antepasados. A s pasaron cuatro das y cuatro noches. E n el da Nuestro Abuelo el Sabio le enseaba a Cuauhdejcotzin c m o v i v i r la vida, le ense c m o trabajar la tierra, c m o llevarse con sus hermanos y c m o cazar en el monte; lo instruy tambin en lo de la vida y de la muerte. Si aqu en la tierra muere la flor y cesa el canto, hay u n lugar de la Casa de la Flor, all en el cielo, donde la flor no se marchita y el canto nunca se acaba, donde los macehuales completan su vida porque aqu slo vivimos la mitad y la otra mitad se alcanza con la muerte y slo as ya no morimos. Por las noches Nuestro Abuelo el Sabio le enseaba a Cuauhdejcotzin c m o contemplar la luna, c m o hablar con las estrellas y c m o ver bien en la oscuridad; tambin le ense c m o saber lo que significa el canto del tecolote, si slo canta o en su canto avisa que algo malo va a pasar, si alguien va a m o r i r . A l q u i n t o d a Cuauhdejcotzin tena que regresar a su casa, le p i d i a 19

Nuestro Abuelo el Sabio que l o dejara pasar o t r o da ms all, pero n o quiso. N o viniste a instruirte para quedarte aqu le d i j o Nuestro Abuelo. Vete con t u enseanza donde los t u yos, ellos te esperan, te necesitan en t u pueblo. Y porque aprendiste rpido llvate l o que verdaderamente te g u s t de l o que hay aqu, c o n ello recordars d n d e estudiaste. Cuauhdejcotzin cort tres hermosas flores, luego entr en la casa y t o m la pluma con que escriba Nuestro Abuelo y le agradeci por todo l o que le haba enseado. Nuestro Abuelo el Sabio noms sonri y l o fue a despedir hasta la orilla del monte. Que te vaya bien h i j i t o m o d i j o Nuestro Abuel o . V e a decirles a tus hermanos l o que viniste a aprender aqu. Ya no hace falta que regreses aqu porque todo lo que hay aqu se va en t u corazn, s l o se necesita que cuides l o que se ha sembrado all. S l o una ltima cosa te d i g o : no desperdicies tus fuerzas all donde no est t u corazn. Con estas cosas Cuauhdejcotzin t o m el camino hacia su pueblo. Baj rpidamente, nada le estorb en el cer r o . C o n mucha alegra saludaba a los macehuales que alcanzaba en el camino, nadie le preguntaba de dnde haba cortado las flores que llevaba, los viejos saban de d n d e las haba cortado. V o l t e hacia la sierra cuando ya iba llegando a su casa, se acord de Nuestro Abuelo el Sabio quien vive feliz all. Cuauhdejcotzin! Cuauhdejcotzin! le deca su her manita cuando lleg a su casa. Luego salieron su tata y su nana. Les d i o las flores que traa, a su tata le d i o una blanca, a su nana y a su hermanita una roja, a l solamente le q u e d la pluma para escribir que le regal Nuestro Abuelo el Sabio.

20

Tocolli Tlamatquetl
Ca Chalan nohuampo

Moizcaltiyayan chijchicahuaquen telpocamen macehualmen pan altepetl itocan Cidaltepec. Macehualmen nellia yolpaquin pampa quipiyan ce hueyi tepetl campa m o m i l t i a n huan tiapehuan ca mazamen huan cequino dapialmen den mocuan. Mochantia nopaya tata Tlicotzin, icihuan nana Ixcatzin huan iconehuan, ce telpocatzin itocan Cuauhdejcotzin huan ce cihuapiltzin itocan M a c u i l x o c h i t z i n . Quej cequino macehualmen, tata T l i c o t z i n , t e q u i t i pan icafenmil huan quihuica ce n e m i l i z d i ca paquilizdi. Cuauhtlejcotzin nochipa n e m i ihuaya itata ajquia quipohuillia nochi den quimachtijquen icollihuan huaj ya elliyaya o q u i x p i l . Xijyoldalli cualli indamachtil tohuejcapahuan quiiljuia tata T l i c o t z i n icune. Pan intlahtol elto nochi tien nellia yejyejtzin, den mohuicaltia huan moxochitia nican tlaltipan huan ne elhuicac. Todaneltoquilliz hualla den tohuejcapahuan inintlamachtil cadi quizqui pan ininyollo huan yayica monequi ticajocuicen no pan toyol, pampa zan nopaya nel cualli xochiyohua, amo canah cejcoyoc moizcaltia cualli, quej ax tijtocan c i n t l i campa teyo, zindaj campa onca cualli dalli. Nopa o q u i x p i l y o n tleno dananquillia, zan quicaqui den q u i i l j u i a itata. Quejni nehnentiyohuin can ininmilla. Arno caquizti intlahuejchijca cuatitlantlapialmen, quejuac quimatin ca Cuauhtlejcotzin quimachtihtiyohuin 21

tlamachtiliztli den moyoldallia cualli huaj ax onca y o n ce dahuejchihualli. Tihuextijca nocone q u i i h t o h u a tata T l i c o t z i n , monequiya timomachtiz huan cadi tiamatimen. T i e n na nimitzmachtihto amo miyac. M o n e q u i timomachtiz, ma telli ce damatqued. Amantzin nojuan cualli modalnamiquiliz, no ja ticeltzin quen ce cafencuatzin cadi huelli motehtequi huan ijquiampa temacaz miyac idajca. A m o xijchia ma tihuehuentiaz quen ce huejcapa cafencuahuid cadi mazqueh ce quitehtequiz ayacmo huelli temaca miyac idajca. Cualli tjmati ca aman huelliz tmomachta indamachtil coyomen o todamachtil den timacehualmen. Achi ohui campa huelli, tei monequi. Ya tidalnamiqui, yeca ta xiquihto caya tijnequi timomachtiz. Tata T l i c o t z i n quimacayaya ome o h t i i icone, tei pan i y o l l o quinequiyaya ca icone ma momachti indamachtil macehualmen, pampa indamachtil coyomen tequixtillia daneltoquiliztli pan tocollihuan huan n i amo quicualitan macehualmen, pampa t o c o l l i h u a n no q u i m a t i n t i e n damachtian. Cuauhtlejcotzin yon tleno tlananquilli, tei moiljuiyaya pan itlalnamiquiliz den quichihuazquia: momachtizquia indamachtil icollihuan. M o t e n d a l l i quipaxalloti T o c o l l i Tlamatquetl cadi mochantia tepeixco. Ca ininhuica huilomen aciton i n i n m i l l a , tequitquen huan mocuepquen cempa ininchan. Cuauhtlejcotzin amo tlahtohuayaya. I t a t quimatiyaya quenqui, tei inan huan icihuaicnin amo quimatiyayan. H u a j cualli tlayohuixqui, Macuilxochitzin quizqui calteno campa iztoya i i c n i t z i n . Zan ijcatoya, ajcoiztoya, quinmahuiztoya cidallimen quen pepedacayayan. Elliyaya ce yohualli yejyejtzin. Nellia cidaltona <exque? quiihtohua Macuilxochitzin Ohue dananquilli ya. Tleya mitzpano Cuauhtlejcotzin? tlahdanqui nopa cihuapiltzin Mitzajuac totata? 22

A m o , ax nechajuatoquen q u i i h t o ya. Ximocehui pan n i tetl, n i m i t z p o h u i l l i z tien nechpano. Queman ce telpocatia monequi ce momachtihtiyaz tien tomacehualtlamachtil, ijquiampa quiihtohuan tocollihuan. Aman totat nechiljui ma nijpehualtiyaya. T i y a z can c o y o m e n momachtian? t l a h t l a n q u i icihuaicnin. Quiihtohua tonana ca amo tejmati cualli ce yaz nopaya. Axtle, na nijnequi nimomachtiz huan Tocolli Tlamatquetl, catli quiihtohuan mochantia ne tepeixco tlananquilli Cuauhtlejcotzin. Moztla niyaz n i j t e m o t i . Ajquia mitzhuicaz? quiihto ya. Quiihtohua tonana ca o h u i acin nepa, o h u i ce quipanoz nopa tepetl, <ax timahmahui? Miyaquin macehualmen acitoquen tlananquilli ya. Tlaj ax niya moztla nijpiya tien niyaz ce tonalli. Quen Macuilxochitzin nellia quitlaztlayaya iicnitzin, moyoltequipacho pampa ya quicahuazquia icelti, tei no quinequiyaya quiitaz iicnin quen ce tlamatquetl, yeca ayacmo tleno q u i i l j u i . Ca ce quentzin amo tien m o i l j u i j q u e n , zan m o t l a c h i l l i h t o y a n huan quicaquiyayan i n t z a h t z i l l i z c h a p o l l i m e n . Teipa M a c u i l x o c h i t z i n ca i t l a h t o l tien cihuapiltzin q u i i l j u i i i c n i n ma calaquican calihti huan ma cochicahya tlaj cualcano quizazquia ya. Panoc yohualli. Zan cualcan nana Ixcatzin mejqui quichihuilliz iihta ihuehue ajquia yaz t e q u i t i t i i m i l l a . Cuauhtlejcotzin no izac huan mejqui. Quiniljui inana huan itata ca ya motentlallihtoya yaz aman q u i t e m o t i T o c o l l i Tlamatquetl pampa quinequiyaya momachtiz intlamachtil tohuejcapahuan. Itata nellia y o l p a j q u i pampa icone quitlapehpeni cualli o h t l i huan inana quicuaizqui huan q u i i l j u i ma yohui campa iyollo quinotzayaya. Noja tzintlayohua quiztejqui Cuauhtlejcotzin. Ca ihtacatl pan iaya huan imachete ilpito pan itlajcoyan q u i i z q u i j q u i o h t l i ca ajeo, ca tepeco, zan quimatiyaya ca acizquia ne tlajco tepetl, nopaya q u i i h t o h u a n mochantia T o c o l l i 23

Tlamatquetl. Icxipepezti nehnemiyaya pan o h t l i campa huicayayan h u i l o t z i t z i n cadi taijnaljuian. P o l i h u i t o pan cuatitlamitl. Queman tlecuayayiya tlatlaneci cualli, quiajacic ce coyoti tlen yohuiyaya tlapatzca. Caya t i ya zan cualcan oquixpil? q u i i l j u i nopa tlapatzquetl. Niya nijtemoti tlamatiliztli ihuan Tocolli Tlamatquetl tlananquilli ya ca yolpaquiliztli. Nihuextdjca huan monequi nimomachtiza tlen tocollihuan tenextillian. H u a n t i m o i l j u i a t i j p a n t i z t l a m a t i l i z t l i ne tepeco? q u i i h t o h u a nopa c o y o t i . A m o x i h u i h u i telpocatzin, nopa ayacmo quipiya ipati, zamuljui tiya ne, huejcajquia ca ayoc aquen tlejco tepeixco, p o l i h t o z a o h t l i ; achi cualli ellizquia t i m o m a c h t i z pan calli t l a m a c h t i l l o y a , nopaya quena onca t l a m a t i l i z t l i c a t l i ax moelcahua pampa i j c u i l l i h t o pan huejhueyi amoxmen. Cuauhtlejcotzin ax tlananquilli. Quimachilliyaya ca pan iyollo quipechilliyayan tlen miyac quiicnellia. Pan itlalnamiquiliz motlahtlanilliyaya tleya quinequiyaya quiihtoz tlen quiiljuiyaya nopa coyoti. Nopa tlapatzquetl tlecanqui huan n i telpocantzin zan quiitac quen huejcapolijqui, tei ya quiconantoya o h t l i campa quihuicayaya i y o l l o . Nehnemiyaya campa motentlallihtoya; inhuicahuan totomen yejyejtzin caquiztiyaya. A c i t o can a t i t l a m i t l campa mocejcotillian atlahmen tlen temon ne tepeco. Patlahuac huan tzallantzin elliyaya nopa atl tlen motlallohua nopaya. Ateno moquetzqui Cuauhtlejcotzin. Miyac xochitl hueponiyayan nopaya. Icecelliz nopa atl quiyolmellajqui n i telpocatzin, hueyixqui ichializ ca aciti tepeixco. Apanoc ca paquiliztli, quihuejcaitac tepetl campa temo n i atlahtli. Ixtlejcotiya o h t l i tlen y o h u i ca tepeco. Queman acito tepetzintlan moonquetzqui quentzin, tlachixqui ca tlaican, zan cuahuimen neciyayan, cafenmilmen huan ce ome cuaxilomilmen. 24

Pehuaza niixtlejco moiljuiyaya. Quiihtohuan ca ne ce achi moxollehua n i o h t l i , ce y o h u i ca o p o c h t l i huan ceyoc ca manehmatl. Ya nijpantiz, nijpiya tlen niaciti campa nijnequi. Pejqui ixtlejco huan calajqui pan cuatitlamitl. Tlacecej elliyaya pampa t o n t i ax aci t e j m a t i nopaya. O h t l i m o p i t z a c t i l l i y a huan ohuijcan elliyaya i t e n o . Quejni nehnemiyaya Cuauhtlejcotzin huaj moquechquixti ce hueyi cohuatl cadi quinequiyaya quicuaz. Ya m o m a h m a t i , tei q u i q u i x t i imachete huan quiquechtzontejqui huan idacayo nopa cohuatl h u i t o n q u i campa ya ijcatoya, n i o q u i x p i l momajcajqui pan ohuijcamid. Oncayaya nopaya ce tepexihdi, imachete huan iaya huetzquen nopaya, ya momaizqui pan ce cuahuitl. Ca o h u i quizqui huan m o d a l l i pan o h d i cempa. Ayoc quipanti imachete yon iihta. i A m a n tleya nijchihuaz? moiljuiyaya. N i a c i t i ca m a y a n t l i can T o c o l l i T l a m a t q u e t l , mazqueh i j q u i n o . Quiihtohuayaya nociz mijcatzin ca inon mozalidi ce daixmat nimantzin. Mocajqui ijcato nopaya quimahuizto nopa coati mieto. Quimahmati miyac. Tlaj queh nijpantiz ceyoc ica tlen nijmictiz? m o i l j u i yaya iTleya nijchihuaz, nimocuepaz nochan o niixdejcoz? Niixdejcoz, ninelinentojca miyac, noaltepe huejca mocahtojca huan mazqueh ax n i j m a t i quezqui p o l i h u i nipanquizaz, nijmachillia ca nacheaya niizto ichan T o c o l l i Tlamatqued. Quiizqui ce cuahuitl huan quiconanqui o h d i . A c i t o can dadanezto campa quihuejcaitac ialtepe, yolpajqui. T o n t i nellia tlahuixtoya, nachea tlajcotona elliyaya. Mocajqui tlachixto ne huejca, neciyayan cequinoc altepemen cadi ya quinixmatiyaya. Teipa cempa calajqui pan cuatidamid. Nehnentoya ce achi huaj quicajqui ca acahya tzahtziyaya nopayica, quejuac acahya chocayaya. Quielnamijqui ca quiiljuihtoyan ca nopaya temahmatian, ajquia pano nopaya mocuapollohua pan cuatitlamitl, cequin mictoquen ca mahmahuilizdi o tlaj huellin quizan nopuna y o l p o l i h u i n . 25

Cuauhtlejcotzin pejqui mahmahui. Quinequiyaya cholloz, moicancuepaz, tei quielnamijqui itlamachtil itata ca queman ce pano campa temahmatian, n i m a n t z i n monequi ce motlaixcuepilliz icoton huan ijquiampa ayoc tlen pano. Ijquiampa q u i c h i j q u i . I y o l l i p o l i j q u i nopa c h o q u i z t l i tlen caquiztiyaya. C u a u h t l e j c o t z i n m o c o n a n q u i nehnemi huan acito tepeixco. N o c h i elliyaya yejyejtzin nopaya, neciyayan miyac altepemen ne huejca. T o n t i motontiquetztoyaya. i C a n q u i niizto? motlahtlanilliyaya. A m o n i j p a n t i nopa orne ohtli tlen nechiljuihtoyan. Nellia niacitoc campa n i m o t e n t l a l l i j q u i o nimocuapollohto? <Caya elto ichan T o c o l l i Tlamatqued? Campa huelli tlahtlachixqui. Teipa caquiztic ininhuica miyac h u i l o t z i t z i n cadi huicayayan yejyejtzin. M o n e x t i ce cuahdi pan elhuicac huan padantiyajqui campa caquiztiyaya nopa huicatl. Q u i i z q u i o h d i campa huicayayan nopa t o t o l t z i t z i n . Tzactoya ca miyac cuahuimen huan calajqui nopaya. Ne ce achi neciyaya ce calli teicneltzin. A d a h nican mochantia nopa Tocolli? m o d a h d a n i . Ya quichiyaya quipantiz ce hueyi calli yejyejtzin huan n i elliyaya teicneltzin, tei quena moyohuallohtoya ca miyac xochitl yejyejtzitzin tlen ajuiyac m i h y o t i y a n , elliyaya ce hueyi xochimilli. I y o l l i monachcahuijqui can nopa caltzin, quejuac ax aquen iztoya nopaya. Pejqui calyohuallohua huan quipanti ce huehuentzin tzoncalchipahuac ajquia quialaxohuayaya ce ome xochitl. Atlah tlacaqui n i huehuentzin? moiljuiyaya Cuauhtlejcotzin. Nechcajqui huaj niacico? Xipano telpocatzin, xipano quiihto nopa huehuentzin A m o ximahmahui. Ta T o c o l l i Tlamatqued? q u i t l a n i l l i ya. Quena quiihto Tocolli. Na nechtocaxtian ijquiampa. N i c a n nimochantia, nican nijhuica ce pajcanemilizdi ca miyac dayolcehuilizdi. 26

N i j n e q u i ma tinechtlahtolmaca C o l l i q u i i h t o h u a Cuauhtlejcotzin. Xinechmachti ca modamachtil. N i j n e q u i nijmatiz indamachtil tocollihuan macehualmen. Nihuexdjca huan nijnequi nitlamatiz. N e l cualli den quinequi moyollo Cuauhtiejcotzin dananquillia T o c o l l i Tlamatquetl. A m a n ce cualli t o n t i ca tijperniaitiz timomachtia. Tocolli Tlamatquetl quihuicac Cuauhtlejcotzin nehnemicen pan xochimilli. Cuahuimen quipolihuiltiyohuiyahya idahuil tonti. Ejecad den modallohua elli cecej, quinhuihuixohuayaya ca yamani nopa xochimen. Ininhuica totomen ax caxaniyaya. Nican ininhuica totomen ax queman polirmi quiihtohua T o c o l l i Tlamatqued. Nochipa onca xochimen, ax queman den p o l i h u i . Ta tiquintamocuitahuia xochimen huan tiquindamaca totomen? tlahtiani Cuauhtlejcotzin. A m o . Xochimen motamocuitahuian i n i n c e l t i huan totomen modatemollian incelti den quicuan. Na zan niizto ininhuaya huan ininjuantin nohuaya -dananquillia T o c o l l i , tei nijpahtia totoltzin huaj mococohua, nijmacahua xochid cadi m i q u i huan queman na nechpano ce damandi totomen calaquin nochan h u a n i n m i h y o t i l i z x o c h i m e n achi moyejyejchihua. I j q u i n o timopalehuian pan tonemiliz. H u e j c a j q u i a ca ayacmo h u a l l o h u i n macehualmen momachtian mohuaya C o l l i , quenqui panoto ijquiampa? quiihtohua Cuauhtlejcotzin. Idachializ Tocolli nezqui ca tequipacholli. Ax mollinijqui ce quentzin. Teipa tlananquilli. H u e l l i z pampa macehualmen tlecua q u i n y o l p a t l a n coyomen, tei nican, mazqueh amo elhuicac, xochitl huan ininhuica totomen ax tlamin huan ajquia quitemohua t l a m a t i l i z t l i nican nochipa quipantia. Ajquia aci nican ax queman mocuepa k h a n zan ca imah, xochitl huan huicad motemactillian. 27

Quejni pan camanalli tlayohuixquen. Huaj aciton ichan T o c o l l i Tlamatquetl calajquen ipan huan ya q u i t l a t i ce ocotl cuahuitl tien ca motlahuiyaya nochipa. Cuauhtlejcotzin pejqui tlahtlachia. Oncayaya miyac amoxtli huan ce i j u i t l pan ce amoxtli tlaixmellahto catli tetonihtoya pan ce huapalU. A m o oncayaya y o n ce icpalli. <Ni amoxmen ta tiquinijcuillohua Tocolli? t l a h t l a n i Cuauhtlejcotzin. iCa tleya motequihuian? N a niquinijcuillohua huan niquinpohua quiihtohua T o c o l l i . Nopaya ijcuillihto intlamachtil tohuejcapahuan. Coyomen no quipiyan huejhueyi amoxmen, tei na amo niquinamati quiihtohua opa oquixpil. Nopaya ijcuillihto n o intlamachtil huan quiihtohuan ca nellia ipati huan i n i n j u a n t i n achi t l a m a t i n tien t o j u a n t i n , t e i l j u i a n ca totlamachtil amo miyac i p a t i , yayica amo nechpajtia inamoxhuan. Pan n e m i l i z t l i amo oncaquen tlamatinimen huan catli y o n tleno tlamatin, zan oncaquen tien tlamatin ceyoc achi huan tien tlamatin quentzin quiihtohua T o c o l l i . Coyomen quiihtohuan ca nellia tlamatin pampa quinequin quinnahuaticen macehualmen. N o c h i macehualli quiixmati ce tleya. Ta tihuallahto nican pampa ricamati intlamachtil macehualmen, tel ica n i amo x i j q u i x t i l l i ipati inamoxhuan coyomen. Tlaj ax mitzpajtia inintlahcuilolliz elli pampa amo t i j m a t i tleya mochihua ca amoxmen. Ca amoxmen mochihua orne tlamantli: moijcuillohuan o zan mopohuan. Ajquia quipohua amoxmen huan amo quinijcuillohua, elli ce tlamatquetl; ajquia tlajcuillohua huan ax quinpohua cequino amoxmen no ce tlamatquetl. A m a n n i m i t z i l j u i a ta huan xijtlalli pan moyollo n i tlahtolli: tlaj ax titlapohua y o n amo titlajcuillohua huajca ce t i h u i h u i . Ta t i t l a m a c h t i a ca yamani q u i i h t o h u a Cuauht l e j c o t z i n , mocamanal aci can n o y o l l o . C o y o m e n tlamachtian ca clcahualiztli; quiihtohuan catli momachtian ininhuaya ca quinmagan ca cuahuitl, quintzoncaltillanan 28

huan quemaya q u i n c h o c t i a n , yeca ax n i j n e j q u i niya ininhuaya, techchihualtian ma titlaixmatican ca t e t i l i z t l i . Tlamachtiliztli motemactillia ca yamani, quen ca icamanal ce cunetzin tlananquillia T o c o l l i Tlamatquetl. Ajquia tiamachta ca chicahualiztli quinequi q u i i h t o z ca ax rieri quimati. A m o huelli moixmati miyac tlen amo moicnellia. T l a m a t i l i z t l i amo zan elto pan tocamanal, no elto pan toriachihual, tei tlaj motlamatil elto zan pan mocamanal o zan pan motlachihual huajca amo ce ticualli tlamatquetl. H u a n amo zan ya nopa. T l a m a t i l i z t l i monextia no pan totlaicneliz. E l l i ce tlamatquetl ajquia quiicnellia x o c h i t l , totomen huan ininhuica, cuatitlamitl huan itlapialhuan, ejecatl, T o t i o t z i n huan nochi tlen onca pan t l a l t i p a c t l i , tei achi miyac tlamatquetl ajquia quinicnellia iicnihuan macehualmen. Ya n i intlamachtil tohuejcapahuan. Quejni panoc nahui tonti huan nahui yohualli. Tonayan Tocolli Tlamatquetl quimachtiyaya Cuauhtlejcotzin quenijqui monehnemiltiz pan n e m i l i z t l i , quinextilli quen tequitiz tlalli, quen mohuicaz ininhuaya iicnihuan huan quenijqui tlapehuaz pan c u a t i t l a m i t l ; quimachti no tlen n e m i l i z t l i huan m i q u i z t l i . Tlaj nican tlaltipan m i q u i xochitl huan cehui huicatl, elto ce Xochicalco ne elhuicac campa xochitl ax pillini huan huicatl ax queman tlami, campa macehualmen quiaxitian innemiliz pampa nican t i n e m i n zan tlajco huan ceyoc tlajco moajaci ca m i q u i z t l i huan zan ijquiampa ayacmo tmiquin. Ca tlayohua T o c o l l i Tlamatquetl quinextilli quenijqui quitlachilliz metztli, quen camanalloz ininhuaya citlallimen huan quenijqui tlachiaz cualli pan t z i n t l a y o h u i l o t l , no quinextilli quenijqui quimatiz tleya quinequi quiihtoz ihuica cuamojmojtli, tlaj zan huica o pan ihuica teiljuia ca panoz ce tlamantli tlen ax cualli, tlaj acahya miquiz. Pan maculili t o n t i Cuauhtlejcotzin quipiyaya tlen mocuepaz k h a n , q u i t l a n i l l i T o c o l l i Tlamatquetl ma quicahua panoz ceyoc t o n t i nopaya, tei amo quinejqui. 29

A m o timomachtico ca timocahuaz nican q u i i l j u i T o c o l l i . Xiya ca m o t l a m a c h t i l campa moaxcahuan, i n i n j u a n t i n mitzchian, mitznequin pan moaltepe. H u a n pampa izihui titlaixmatqui xijhuica tien nellia ticamatqui tien onca nican, ca yampa tiquelnamiquiz campa timomachti. Cuauhtlejcotzin quitejqui eyi xochitl yejyejtzitzin, teipa calajqui can chantli huan q u i i z q u i j q u i o p a i j u i t l ca tien tlajcuillohuayaya T o c o l l i huan quitlazcamatilli ca nochi tien quimachtihtoya. T o c o l l i Tlamatquetl zan huezcac huan quimacahuato cuatitlanteno. C u a l l i xiya n o c o n e t z i n q u i i h t o T o c o l l i . Xiya x i q u i n i l j u i t i moicnihuan tien tiquixmatico. Ayoc monequi timocuepaz nican pampa nochi tien onca nican y o h u i pan m o y o l l o , zan monequi tijtamocuitahuiz tien m o t o j t o nopaya. Zan ce i y o h t z i n t i aman ti i n i m i t z i l j u i a : amo xijtlamichihua motetiliz nopaya campa amo eltoz moyollo. Ca n i tlamantli Cuauhtlejcotzin quiizqui ohtli can ialtepe. I z i h u i ixtemoc, yon tleno quitzacuilli pan tepetl. Ca miyac p a q u i l i z t l i quintlahpallohuayaya macehualmen tien quinajaciyaya pan ohtli, amo aqun qidanilli caya quitectoya o p a x o c h i t l tien quihuicayaya, catli h u e h u e n t z i t z i n quimatiyayan caya quitectoya. Moicancuepqui ca tepeco huaj a c i t i y o h u i y a y i y a i c h a n , q u i e l n a m i j q u i T o c o l l i Tlamatquetl ajquia mochantia ca pajcanemiliztli nepa. Cuauhtlejcotzin! Cuauhtlejcotzin! quiiljuiyaya icihuaicnitzin queman acito ichan. Teipa quizquen itata huan inana. Quininmac opa xochitl tien quihuallicayaya, itata quimac ce chipahuac, inana huan icihuaicnitzin ce chichiltic, ya mocahuilli zan opa i j u i r i ca tlajcuilloz tien quimac T o c o l l i Tlamatquetl.

30

Las cucarachas que mataron a las gallinas


(Xopillimen catli quinmictjquen piyomen)

Ya les diste de comer a las gallinas nio? le preg u n t nana Tean a su h i j o . S le respondi J o s , slo faltan los guajolotes porque no han llegado. Otra vez se fueron a andar lejos. A h o r i t a voy a i r a buscarlos. Nana Tean comenz a hacer la masa porque su esposo ya iba a llegar de la milpa y cuando llegara iba a tener hambre, por eso hizo las tortillas con rapidez y puso el caf. Acababa de terminar cuando su marido avent la lea frente a la casa y se sent u n momento afuera. Se ech u n poco de aire porque estaba sudando mucho. Luego entr en su casa. Y a vas a comer Jacinto? le pregunt T e a n . Ya est todo listo. T o d o est calientito. Dame u n poco de caf. Tengo mucha sed deca tata Jacinto o Chinto como le llaman en el pueblo de Xopildan. D n d e est Jos? p r e g u n t a su esposa, que desate la lea. H a ido a buscar a los guajolotes andariegos. N o han llegado, les gusta irse para all arriba d i j o Tean. Ya es m u c h o c o n esos animales d i j o tata C h i n t o . Los v o y a vender antes de que se a l i m e n te c o n ellos el c o y o t e . V o y a i r a o f r e c r s e l o s al t o A n i c e t o , t a l vez quiera c o m p r a r l o s . D i c e n que ya se va a casar su muchacho. A lo mejor los van a querer. 31

A s platicaban ellos cuando se acercaba ya J o s con los guajolotes. Ya no les voy a dar de comer. A s s a b r n que n o tienen que i r a andar, parece que all se llenan les deca. Cuando ya se haban subido las gallinas y los guajolotes, los paps y su h i j o comenzaron a cenar. Estaba empezando a oscurecer. S l o se oa el r u i d o de los totocalcos que corran cerca del arroyito. De todos los dems pjaros ya n o se oan sus cantos. E n la oscuridad se dejaba ver la luz de la luna. H a b a viento de la sierra, por eso pronto refresc. Tata C h i n t o , su esposa y su hijo J o s estaban sentados frente a la casa. E l cielo estaba estrellado. Sus perros ladraban en el monte cerca de donde cantaban los tecolotes. C o n t a r o n a las gallinas? p r e g u n t C h i n t o . S le respondieron. E s t n creciendo bien d i j o otra vez. Siempre que voy al tianguis me preguntan si an tenemos. Dicen que quieren venir a hacernos el gasto. Les d i g o que todava no los vendo, que estn m u y chicas, que luego les aviso. A s pasaban sus das. Trabajaban, alimentaban a sus animales. N o hacan otra cosa porque saban que los iban a vender muy bien y con ese poco de dinero se alimentaran ellos. N o coman ningn pollito, n i un huevo. T o d o lo queran para vender. Ellos la pasaban s l o con frijoles, tortillas y chile. S l o de eso vivan. E n este pequeo pueblo la vida pasaba con mucha tranquilidad. La alegra estaba en el corazn de los hombres. R e a n , silbaban, cantaban, hacan fiestas. Y con muchas otras cosas bonitas vivan, porque all la vida es bonita. A q u todo creca, gallinas, huajolotes, los hombres y todo lo que hay sobre la tierra. Nadie saba lo que pasaba en otras partes, en las grandes ciudades, adems n i les interesaba. Las rdenes de las autoridades Mrdan 32

para que lleguen aqu. N o hay aparatos. T o d o viene a saberse hasta despus. H a b a n pasado unos dos meses cuando, una maana, tata Chinto vio a sus animales. E m p e z a llamarlos as: T t r r , t t r r . Vengan a comer gallinas y les echaba maz. Las llen bien. E s t n bien pesadas le deca a su esposa y a su h i j o . Nos van a pagar bien si los vendemos. Las voy a llevar al tianguis el domingo, tata d i j o J o s . Hace ocho das andaban buscando. Dicen que pagan bien. La comadre Francisca tambin vino a verlas ayer. E s c o g i tres, ha dicho que viene despus d i j o Tean. Ya tendremos con qu comprarnos algo y juntos vamos a i r a tomar u n refresco bien fro n o m s al salir de misa contest tata C h i n t o . Todos estaban muy contentos porque iban a vender bien. Acababa de empezar la semana. Era lunes. Tata Chinto y J o s fueron a trabajar a su milpa. T e a n se q u e d a cuidar la casa y los animales. Pasaron dos das. E l jueves por la noche se escuch u n ruidazo en donde viva tata C h i n t o . E n ese pueblito todos estaban bien dormidos. Cuando escucharon el ruido se despertaron chicos y grandes. Estaba muy oscuro. S l o escuchaban que por arriba de sus cabezas pasaba u n aparato que alumbraba con una luz roja. E m p e z a dar vueltas en el pueblo. M t a n s e a sus casas, seores! deca una voz que sala del avin. N o salgan! L o s que estn afuera no m i r e n hacia arriba! Ahorita vamos a echar veneno. Es necesario que mueran las cucarachas porque por culpa de ellas a ustedes les dan muchas enfermedades. D i e r o n unas cinco vueltas y se fueron. N o todas las personas escucharon lo que d i j o aparato. Por el ruido no se escuch bien. Otros ese no 33

entendieron el idioma de esos coyotes. A l poco rato todos se fueron a d o r m i r otra vez. Los perros se quedaron ladrando toda la noche, como que saban que algo malo iba a pasar. Cuando amaneci, todas las mujeres que madrugaron vieron en sus casas que muchas cucarachas haban muert o . Estaban tiradas por dondequiera. Se pusieron a barrerlas y las echaron afuera para que se hormiguearan. E n la casa de tata Chinto comenzaron a sacudir los costales viejos porque todos tenan cucarachas muertas. Las echaron afuera. Las gallinas se amontonaron y se alimentaron bien. A l poco rato les dieron u n poco de m a z que no se l o acabaron, se haban llenado con las cucarachas. A l atardecer todas las gallinas ya no coman. N o m s estaban paradas en la orilla de la casa. Nunca hacen as, siempre andan rascando si an no se suben a donde duermen. Ya estaba oscureciendo y todava no se haban subido todas. J o s se trep al ciruelo y su p a p e m p e z a darle las gallinas que todava se haban quedado abajo. E s t n bien pesadas d i j o J o s . S pues l e - r e s p o n d i su pap. Y o veo como que estn enfermas d i j o Tean. N o creo le contest su esposo. E s t n demasiado pesadas, por eso no se pueden subir. Pasado maana ya las vamos a llevar al tianguis. V a n a estar bien. <Son todas? p r e g u n t J o s desde arriba del rbol. C o m o le dijeron que s, se baj y se q u e d mirando hacia arriba. Pareca que contaba a sus gallinas, pero la oscuridad no se l o permita. Cuando ellos se fueron a acostar haba comenzado a hacer aire. Pareca que soplaba con coraje. A media noche, cuando despert tata C h i n t o , escuch como que caan algunas cosas c o n todo y peso. Pens que a lo mejor eran ramas que quebraba el viento. Se volvi a d o r m i r . 34

A l o t r o da, cuando aclar bien, no hacan r u i d o las gallinas. S l o el gallo viejo cantaba. A l no le haba pasado nada porque l no haba comido las cucarachas, slo llamaba a las gallinas que vinieran a comer donde l las encontraba. Mientras se acercaba tata Chinto donde el ciruelo, no quera creer lo que vea. Todas sus gallinas estaban t i radas. Bien muertas estaban. Otras no se cayeron, se atoraron en el rbol. J o s ! T e a n ! g r i t . V e n g a n a ver l o que ha pasado! Qu enfermedad p a s anoche! E s t o es demasiado! Acostumbrados a sufrir, n i sintieron c m o les bajar o n las lgrimas. D e s p u s hicieron u n gran hoyo y all enterraron a sus animales. Les echaron mucha tierra y encima les pusieron piedras, as los perros no los sacaran. De esta forma tambin sepultaban la enfermedad. J o s no p o d a tranquilizar su corazn porque ya no iba a estrenar ropa. Luego entr donde estaba echada por primera vez una pollita. An estaba viva. N o haba salido afuera porque no quera dejar sus huevos a que se enfriaran, si n o , n o iban a nacer todas sus cras. H o y es sbado. Maana d o m i n g o ya n o habr venta de pollos. E l negocio se acab antes. La venta de tata Chinto se termin u n viernes por la noche. E n la vida todo pasa como cuando u n ottatal viejo florece, y que al florecer se seca para comenzar otra vez de nuevo.

35

La fiesta del viento malo


A mi maestro Ral H.

A m a n e c i bien aquel da de invierno. E l sol brillaba con todo su esplendor en el cielo azul de Tlalxochico. Todas las mujeres, desde m u y temprano, salieron c o n sus chiquihuites llenos de ropa sucia acumulada durante los das en que no haba salido el sol. E l ro pareca u n lugar de fiesta solemne, voces por todos lados; mientras las mujeres lavaban la ropa, los nios corran entre la arena, otros tiraban piedras al agua esperando matar algn pececillo. Los arbustos de la orilla se iban llenando de colorido p o r los trapos que la gente tenda en ellos, como queriendo hacerlos florecer en este tiempo en que desaparece la flor. Era cerca del medioda cuando comenzaron a pasar los primeros caballos y burros cargados del caf que no haban p o d i d o bajar de la sierra por el mal tiempo. Los hombres venan m u y contentos arriando a sus animales. Despus de haber lavado la ropa y baado a los nios, las mujeres se comenzaban a encuerar para darse u n bao bajo la luz del sol. E l agua cristalina reflejaba sus cuerpos desnudos igual que si se vieran en u n espejo. Los hombres seguan bajando de la sierra y , al atravesar el ro, saludaban a las mujeres, que les respondan con sus alegres sonrisas. Nana N a n t z i n fue una de las primeras que acab de recoger todos sus tiliches y se retir a su casa j u n t o con 36

sus hijos Cheto y Nala, los ms pequeos de la familia. Luego de tender la ropa afuera de la choza donde v i van, N a n t z i n se puso a preparar la comida porque su esposo, tata Pancho, sus otros dos hijos ms grandes, Chendo, Lencho y el compa Chemo, que les ayudaba en el trabajo, estaban por llegar con las bestias que traan el caf que haban cortado haca varios das y que por las lluvias no haban podido bajar antes. La familia estaba dentro de la chocita cuando las bestias y los arrieros hicieron su arribo. Descargaron rpidamente. El ambiente se llen de olor a sudor y caf podrido. Chendo inmediatamente fue a devolver las bestias a doa Ofelia, quien prestaba los animales a cambio de una cantidad de dinero no m u y elevada. Mientras, tata Pancho, el compa Chemo y la dems familia pasaron a comer. Nantzin comenz a servirles a cada uno u n exquisito plato de frijoles recin guisados, luego les llev las tortillas acabadas de salir del comal. Entre risas, pltica y dems, terminaron de tomar los alimentos del da. Una vez que haban acabado todos, lleg Chendo respirando con dificultad y antes de empezar a comer dijo: H i c i m o s bien en i r por el caf hoy, porque 'ora que vide pa' 'onde van los muertos, las nubes se estn poniendo muy negras. Viene el norte d i j o el compa Chemo, por eso haba tanto tepehua en el camino. Y todos negros como la noche r e s p o n d i tata Pancho. Saliendo de la choza, tata Pancho y el compa Chemo d i r i g i e r o n su mirada hacia el norte y el sur. Ellos, que conocan muy bien las seales del cielo, se dieron cuenta luego luego de que se avecinaba una tempestad. El viento comenzaba a soplar. Poco a poco fue ponindose ms bravo. Cuando miraron hacia donde se 37

oculta el sol, las nubes ya l o estaban tapando. Entonces d i j o tata Pancho: Vamonos pa' dentro, compa Chemo, porque este aire trae muchos males, ya son munchos a los que ha entiesao. Pronto las nubes negras vencieron la luz del sol. E l aire era cada vez ms fro, mova los rboles hasta hacerlos rechinar, les arrancaba las ramas y los volaba como el p o l v o por todos lados. E l jacal de tata Pancho se m o v a amenazando con caerse. Inmediatamente colgaron el metate del travesano principal para que hiciera peso, pero hasta el metate se mova de vez en cuando. N o habiendo m s qu hacer, esperaron a que comenzara a caer la lluvia de esas nubes oscuras que aceleraron la llegada de la noche. Si hubiera estado despejao el cielo comenta el compa Chemo nos hubiramos dao cuenta si la luna tena su casa; y pue' que ansina fue. <Y qu pasa cuando la luna se hace su casa? pregunt Cheto a su tata Pancho. Pos nos avisa que algo va a pasar. C o m o pue' que va a hacer muncho sol por munchos das, pue' tambin que sea una tormenta como sta. Y ansina como ella se encierra en esa rueda oscura, ansina nos rodear la luz del sol o algo malo. Esta vez no nos d i o tiempo de saberlo antes. Q u n sabe si les d i o t i e m p o a las vecinas de recoger la ropa que dejaron en el ro pa' que se secara d i j o N a n t z i n . Ya ahorita naiden puede salir p o r que el v i e n t o t u m b a y , si algo q u e d en el r o , debe darse p o r p e r d i d o , ya que c o n la lluvia que se avecina va a crecer y se llevar t o d o l o que est en la o r i l l a . Ansina ha pasao munchas veces. A s hablaba N a n t z i n mientras trataba intilmente de encender el candil que el viento embravecido apagaba en 38

cuanto le llegaban las llamas, como si la tormenta quisiera pasar desapercibida. E l fro, igual que la noche, ya estaba muy avanzado. La familia nunca ha tenido con q u taparse ms que con la ropa de diario. Tata Pancho se levant del banquillo en que estaba y se dirigi a una esquina de la casa donde guardan los trapos de todos y sac u n jorongo viejo, agujerado por las ratas, y se lo dio a su esposa a quien, junto con los m s pequeos de la familia, el sueo ya haba invadido. Tendieron u n petate grande, hecho por el compa Chemo. Se acostaron cerca de la lumbre que haban juntado los seores en medio de la casa, se cubrieron s l o los pies con el jorongo y as se quedaron dormidos. Mientras tanto, los dos viejos, j u n t o con Chendo y Lencho, estaban agazapados cerca del fuego, calentndose las manos y los pies an llenos de tierra que se les p e g en el camino durante el da. E l viento segua r u giendo como u n animal feroz queriendo devorar a su presa. Ansina es el viento malo deca el compa Chemo, mientras los dems lo escuchaban y miraban atentamente, y a g r e g : hay dos vientos, el del sur y el del norte. El primero es amigo, sopla duro pa' traer las nubes llenas de agua que preparan la tierra pa' la siembra, espanta el calor, noms refresca, hace bailar a los rboles y desaparece cuando la tierra ha dado su fruto. Aunque tambin dobla las matas de maiz cuando ya estn grandes comenta Lencho. Pero el elote ya es seguro r e s p o n d i Chendo. La lluvia que caa all afuera era lenta, pero muy helada. N o se oa el r u i d o de los grillos, n i el canto del tecolote, como si la tormenta hubiera acabado con la vida del campo. La tempestad dominaba todo. E l pobre perro temblaba en una esquina de la casa, mientras el gato aullaba tristemente en otra, y la gallina se mova de vez en cuando, tratando de cubrir a sus polluelos tan 39

callados que parecan estar muertos en esa esquina que les serva de gallinero. E l segundo viento continu el compa Chemo, aunque tambin trae lluvia, las plantas no la queren bien, es m u y fro, las mantiene vivas, pero les mata la flor y a las que encuentra con flor se las tumba. T o d o lo que halla tierno l o echa a perder. H a y veces viene m u y s e r i e c i t o a a d i tata Pancho, avanza l e n t o , pero n o m s desaparece el sol y agarra fuerza. Es tan indeseado porque e n g a a c o n l o que parece pura l l u v i a . C o m o es de noche, naiden se da cuenta hasta el da siguiente. Y c o n d o l o r se descubre que no era lluvia l o que c a a , era hielo. Se endurece cuando ya no se oye n i n g n r u i d o , en el silencio de la noche negra t e r m i n d i c i e n d o c o n voz baja, temiendo que fuera a traer eso la t o r m e n t a . T a m b i n hay dos tipos de hielo d i j o el compa Chemo, el blanco y el negro. Aunque los dos son malos, uno es m s todava. E l p r i m e r o seca las hojas de las plantas y deja vivo l o d e m s . Vuelven a retoar, pero echa a perder el fruto. E l o t r o , ese no perdona nada, seca t o d o , hasta la raz, se lleva la vida completa de las plantas y poco a poco arranca la vida de los hombres. A l da siguiente de que esto hace dice tata Pancho, deja salir el sol con toda libert p o r una semana completa, pa' acabar de secar l o que antes era verde. Los caminos se llenan de hojas tostadas, tostadas, igual que las tortillas que se dejan munchos das cerca de la l u m bre. Eso es l o que hace el sol despus de la tempestad, pero la culpa no es del sol, sino del viento malo. Era ya de madrugada. Todos estaban bostezando. Los dos j v e n e s casi vencidos p o r el s u e o , t o m a r o n u n costal viejo cada uno y se t i r a r o n cerca del fuego pa' d o r m i r . Recuperaban as las fuerzas para poder ver el siguiente d a . 40

Unos gallos fueron los primeros en avisar con su canto que an haba vida en medio del fro y de esa madrugada oscura. Y o ya me acuesto d i j o tata Pancho, y se tir a u n lado de la l u m b r e que an arda bien p o r la lea de encino que le h a b a n echado. E l compa Chemo sali afuera para ver q u pasaba. Ya n o se o a caer la l l u v i a . Por u n m o m e n t o se q u e d pensativo, q u i n sabe l o que pensaba. Luego clav su mirada hacia la salida del sol, como queriendo adivinar que p r o n t o iba a dejar ver sus primeros rayos, pero t o d a v a el color de la noche reinaba. Poco a poco se oa disminuir la fuerza del viento. E l compa Chemo decidi entrar en la choza, donde ya todos dorman. S l o el fuego quedaba prendido. Se sent en el banquillo donde antes estaba; m i r a uno por uno de los que d o r m a n ; pareca que quera velar el sueo de tata Pancho, de Nantzin y de los que velarn maana, pero el fro y el sueo l o vencieron. Se q u e d d o r m i d o en el banquillo. Tirados todos en medio de aquella humilde choza, vivos, o muertos por el fro, esperaban el amanecer.

41

Los que mueren de sed frente al manantial


(Catli miquin ca amiquiztli iixpan amelli)

A mi pueblo de ayer, hoy y maana

Todas las maanas, cuando ya los hombres se han ido a sus milpas, se ven las seoras con una olla en la cabeza, y otra en su mano, caminando al manantial cerca del arroyo. V a n pasando debajo de los rboles como en u n desfile. Unas van y otras vienen. M u y contenta nana Azcatzin saluda a su comadre Cillatzin, quien apenas va al pozo. E s t aglomerado de acarreadoras de agua le dice nana Azcatzin a su comadre C i l l a t z i n , pero hay mucha agua, cristalina y fresca. Mana m u y bonito ese pocito. A poco! responde nana Cillatzin, t fuiste temprano comadre. Yo apenas acabo de darles de comer a mis nios, por eso apenas voy. Ayer en la tarde acarreamos agua, eso me alcanz para poner el caf ahora y lavar los trastos, pero ya se acab, por eso voy otra vez. A l rato nos vemos. Nana Azcatzin t o m el camino hacia la subida y su comadre e m p e z a bajar. M u y contentas venan las seoras que encontraba nana Cillatzin. Se haban lavado m u y bien la cara con el agua cristalina que encontraban en el pozo. Cuando lleg al manantial nana Cillatzin muchas estaban tomando agua. Unas lavaban sus ollas, otras se echaban 42

agua en la cara, se lavaban los brazos. Ese manantial les alegraba el corazn. Estaba all la abuela Xaltzin, a quien el cura cuando la bautiz la n o m b r Gregoria, pero a nadie le gustaba ese nombre, por eso nadie la llamaba as. Ya era ancianita, de cabellos blancos. E n su rostro arrugado se vea el paso de los aos, pero todava era fuerte. Iba a traer agua y a lavar al ro. Llevaba una olla nueva que ella misma haba hecho. Todas la saludaban y queran platicar con ella. M u c h o la respetaban. Cuando lleg nana Cillatzin, tambin la salud y le llen su olla, luego llen la de ella y le ayud a la abuela Xaltzin a poner sobre su cabeza la olla, despus comenzaron a caminar juntas hacia sus casas. N o te cansas abuela? p r e g u n t nana Cillatzin a la abuela Xaltzin. Acarreo agua desde que era nia r e s p o n d i la abuela. V e n a m o s por agua j u n t o con tus abuelas y t u m a m difunta. Toda m i vida la he pasado as. C o n la mirada en el suelo pregunt de nuevo nana Cillatzin: iY este manantialito es el mismo donde tomaban el agua cuando eran nias? A s es d i j o la abuela. Y decan mis abuelas que ellas tambin tomaban el agua de all. Es antiguo. Los espritus del agua lo han cuidado muy bien, por eso no pasamos sed. As, entre pltica, se acercaban a la subida. Descansaron u n poco, luego siguieron caminando. Estaba m o jada la t i e r r a , p o r q u e cuando van c a m i n a n d o las acarreadoras de agua, se les va tirando. D e s p a c i o nos v a m o s , abuela d i j o nana C i l l a t z i n , p o r q u e est resbaloso. Se ve que ya han pasado muchas acarreadoras de agua. S , pues. N o ves que ya tarde hemos venido nosotras le contest la abuela Xaltzin. 43

Todas las seoras ya haban subido, unas cuantas venan detrs de ellas. A media subida descansaron otra vez. Luego comenzaron a subir de nuevo. Cuando ya iban llegando a la cima se resbal la abuela Xaltzin. C a y de boca. Nana Cillatzin inmediatamente baj su olla y la puso sobre una piedra y , como estaba suelta la piedra, se r o d . A h va una piedra! les grit a las que venan atrs. Dejen sus ollas y vengan a ayudarme a levantar a la abuela Xaltzin! S e resbal y ahora est desmayada! Todas comenzaron a gritar de miedo. Dejaron sus ollas y corrieron hacia arriba, donde estaba tirada la abuela. Una muchacha fue a llamar a otras para que vinieran a ayudarles a levantarla. Muchas corrieron hacia all. Levantaron a la abuela Xaltzin y la llevaron a su chozita. La acostaron en u n petate y le echaban aire. Con trabajos se recuper. Cuando lleg tata T l i l t i c , que era curandero, e m p e z a preguntarle d n d e le dola, despus v i o que su brazo derecho estaba fracturado. Luego luego m a n d a que fueran a traer u n remedio de su casa y c o m e n z a sobarle el brazo. A l poco rato jal el brazo de la abuela quien p e g u n fuerte g r i t o ; aunque le d o l i , su hueso volvi a quedar donde estaba. Tata T l i l t i c le puso el remedio, le cubri el brazo con u n trapo l i m p i o y se fue a su casa. Era buen curandero. Todas las mujeres que se haban reunido donde la abuela Xaltzin empezaron a retirarse a sus casas, noms se quedaron nana Cillatzin y los nietos de la abuela. A l medio da se quiso levantar, pero n o la dejaron. All se q u e d acostada en su petate. Inmediatamente se supo en el pueblo l o que haba pasado. Cuando llegaron los seores que haban i d o a trabajar a sus milpas, les hicieron saber l o que p a s . Todos se entristecieron. Muchos fueron a visitarla. 44

H a b a pasado poco rato cuando la autoridad, tata Cozahmalotzin, reuni a todos los hombres. E m p e z a hablarles a s : Todos sabemos l o que le p a s a la abuela Xaltzin. L o que hoy ha sucedido no es nuevo, a otras mujeres tambin les ha pasado cuando acarrean agua. Tenemos que hacer algo. Tengamos el agua en nuestras casas, a s nuestras esposas ya n o bajarn al r o . Se levant tata A t z i n y d i j o : C m o le vamos a hacer? C m o le haremos para que el agua suba? A h o r i t a veremos le dijo Cozahmalotzin. Le haremos como all en la ciudad. Conectaremos una manguera en el manantial, all en la sierra, y haremos una pileta donde se concentre el agua, luego conectaremos all otros que lleguen a nuestras casas. Buscaremos trabajo, con el que juntaremos dinero y compraremos l o que nos haga falta. C m o la ven seores? Est m u y bien! respondieron todos los hombres. Quedaron en que iban a dar faena lunes y sbado todo el da. Los que tenan dinero comenzaron a darle a tata Cozahmalotzin; otros se apuntaban para que les escardaran sus milpas y pagaran para comprar la manguera. A s se junt mucho trabajo. Cuando llegaba el da de la faena, todos se reunan en casa de la autoridad. Salan tempranito. Iban silbando, rean, otros cantaban en el camino. Alegres iban a trabajar c o n sus machetes bien afilados. Las mujeres se quedaban en sus casas. Todas hacan el lonche que llevaran a los trabajadores a medio da. Cuando acababan, llevaban el lonche a casa de la ta A y o t z i n donde algunas mujeres l o llevaban donde los hombres haban i d o a chambear. Salan con sus canastas en la cabeza. D e veras ola sabroso el lonche. Unas llevaban tamales, enchiladas y dems comidas. A s faeneaban hombres y mujeres, porque queran tener agua en sus casas. 45

L l e g el da en que se acab el trabajo y ya haban juntado algo de dinero. Tata Cozahmalotzin m a n d al to A t z i n que fuera de casa en casa a decirles a los macehuales que al anochecer iba haber reunin. Cuando ya se h a b a n r e u n i d o , C o z a h m a l o t z i n les habl as: Primero quiero agradecerles su presencia y porque juntos hemos trabajado. Ahora ya hemos juntado el dinero con que compraremos la manguera y el cemento c o n que pegaremos las piedras para la pileta. Maana temprano saldremos para i r a la ciudad donde venden l o que nos hace falta. La mitad van conmigo y la otra m i t a d aqu nos esperan. A l otro d a , cuando trajeron las cosas, empezaron a descargar todos los hombres, porque l o traan en las bestias, y l o metieron en casa de tata T l i l t i c . Cuando acabaron, Cozahmalotzin les habl de nuevo: S e o r e s , ya llevamos medio trabajo, pero falta la otra mitad y es la m s necesaria. Seguiremos trabajando lunes y sbado. Esta manguera la conectaremos en el manantial que brota en medio del cafetal del to M i c h t z i n ; lo enterraremos y llegar aqu en medio del pueblo, donde se concentrar el agua. L l e g el lunes. La m i t a d de los hombres se fueron a la sierra donde comenzaron a escarbar y los dems se quedaron en el pueblo donde tambin comenzaron a escarbar para hacer la pileta. A q u en el pueblo todos trabajaban. Algunos acarreaban arena del arroyo j u n t o con los n i o s . Las mujeres estaban ocupadas haciendo el lonche. Algunas personas vean que era en vano este trabajo, porque con dificultad hacan la excavacin. Donde encontraban alguna piedra tardaban para sacarla. Cuando venan a medio camino encontraron una enorme piedra, se ocuparon dos das para sacarla, porque estaba m u y enterrada. Los viejos animaban para que se siguiera el trabajo, aunque fuera difcil, tena que terminarse. 46

A s pasaron muchos meses, pero cuando ya se acercaban todos se alegraron, porque el agua de la sierra iba a llegar a sus casas, ya n o tendran que bajar al ro. U n lunes, cuando acabaron de hacer la pileta, tata Cozahmalotzin junt a la gente del pueblo, hombres y mujeres. All les dijo que el sbado por la tarde ya iba a llegar el agua; comeran los trabajadores hasta que empezara a caer el agua en la pileta. Todos dijeron que se hiciera as. Ese s b a d o esperado lleg. M u y temprano todos los hombres fueron a escarbar all donde se haban quedado. Cuando se hizo el medio da, faltaba poco para terminar de excavar. Mandaron a dos jvenes a que fueran al manantial a conectar la manguera; noms l o oyeron, se fueron corriendo inmediatamente. Cuando los hombres pensaban que los muchachos ya iban llegando, ellos terminaron de excavar y conectaron la manguera a la pileta. T o d o el pueblo estaba alrededor. Las mujeres ya haban trado la comida. S l o esperaban a que llegara el agua para empezar a comer. Como vean que el agua tardaba, todos se sentaron cerca de la pileta. Los nios corran de u n lado a otro como si barruntaran, hacan u n gritero. A l poco rato e m p e z a salir aire de la manguera, pero slo aire sala, luego sali u n chorrito de agua. Todos se levantaron y corrieron a la pileta. E m p e z a gotear poco a poco, despus se dej salir mucha. Todos gritaron de alegra. Su trabajo no haba sido en balde. Esa agua se la haban ganado con su sudor, con dificultades, pero el cansancio ya haba pasado. Entonces s todos se pusieron a comer, chicos y grandes. Tata T l i t z i n regal el aguardiente con el que brindaron y creci la alegra. Los jvenes que fueron a conectar la manguera al manantial llegaron cuando el agua ya se haba depositado. Se vea que venan corriendo. Una vez que haban comido todos, tata Cozahmalotzin habl as: 47

C o m o ven, seoras, seores y nios, ya tenemos el agua cerca, y en verdad que es nuestra. A h o r a que cada quien compre la manguera y que la conecte aqu. Tengan el agua en sus casas porque la han ganado c o n su trabajo, es de ustedes. Si alguien no puede comprar l o que se necesita, que l o diga y todos le ayudaremos. All estaba oyendo la abuela Xaltzin, se alegraba porque ya n o ira a traer su agua al viejo pozo. Estaba contenta porque sus nietos ya n o bajaran al manantial. T o d o l o que se propusieron los del pueblo, as se hizo. Pasaron dos aos. E l pueblito iba creciendo. U n d a lleg a manos de Cozahmalotzin una carta que mandaba el presidente, donde deca que enviaba a dos coyotes que iban a visitar al pueblo, pero no deca l o que iban a hacer. R p i d a m e n t e se supo esto en el pueblo. L l e g el da de los visitantes. Cozahmalotzin m a n d a que fueran p o r ellos a caballo. A s l o hizo el h i j o de tata T l i l t i c . Cuando llegaron a la m i t a d del pueblo, inmediatamente fueron a ver la pileta. E s t m u y bien d i j e r o n . U n o se llamaba Genaro y el o t r o Adrin. Cuando ya se haban juntado todas las personas, empezaron a decirles muchas cosas que ellos hacan. Luego les diero de comer. Y cuando ya se iban dijeron: Nosotros le contaremos al presidente todo l o que vimos, todo l o bueno que ustedes han hecho. Seguro que le gustar. Todos los del pueblo los fueron a despedir. Pareca que eran buenos, decan algunos; otros n o los vieron m u y bien. Pasaron muchos aos y ya n o se supo nada de aquellos visitantes. U n o a uno iban muriendo los que trabajaron cuando t r a j e r o n el agua a las casas de la gente. Cuando Cozahmalotzin tambin se fue a Xochicalco, todo el pueblo se entristeci. Los que eran nios o jvenes cuando hicieron 48

llegar el agua que mana de la sierra, ahora ya eran jvenes o viejos; todos estaban casados, y ya tenan hijos, a los que, cuando velaron a tata Cozahmalotzin, les contaban todo l o que hizo cuando bajaron el agua, l o que dijo sobre el c m o cuidarlo, que nadie pague porque todo el pueblo haba trabajado; es de ustedes esa agua deca, que as sea siempre. E n este da vino una lluvia m u y fuerte. Llova mucho cuando lo fueron a enterrar. Todos lloraron, nios y viejos. Se fue nuestro pap decan algunos y otros decan que se fue Cozahmalotzin, pero su obra se q u e d en el pueblo y en los del pueblo. L o que habl as deba hacerse porque as fue su palabra. Lloviendo se enterr a tata Cozahmalotzin. Esta l l u via dur cuatro das. E l ro creci. En el pueblo se oa c m o sonaban las piedras que bajaba el ro. T a m b i n se llev muchos rboles el agua; enderez su cauce y tap el viejo manantial de donde acarreaba agua la abuela Xaltzin, "pero aunque el pozo l o tap el r o " , deca la gente, "tenemos agua en nuestras casas". A l poco tiempo de que esto sucedi, v i n o u n presidente llamado R o d r i g o . V i n o a visitar a los de este pueblo. L o recibi X i l o t z i n , que entonces era la autoridad ah, h i j o de tata A t z i n difunto. E l presidente R o d r i g o dijo a la gente: H e venido a visitarlos porque deseo ayudarles. S que sus antepasados y ustedes han trabajado mucho en este pueblo. E n sus milpas se da todo l o que nosotros tambin comemos en la ciudad. Quiero que sepan que los estimo, por eso les traigo u n poco de sal, j a b n y otras cosas que ocupan en sus casas. Todas las personas estaban admiradas de esto. D e veras nos quiere decan algunos, pero otros decan: este es u n barrunto raro. Qu querr de nosotros?, y no le creyeron tanto. 49

Cuando acab de hablar el presidente, todos le aplaudieron. Luego le dieron de comer, le llevaron flores y lo fueron a despedir a la salida del pueblo. E s t o es u n barrunto raro! E s t o es u n barrunto raro! deca tata H u i t z m a l o t l , quien era u n adivino, pero nadie quiso orlo porque estaban contentos con las cosas que les haban regalado. Cuatro das pasaron y cuatro noches. Tata X i l o t z i n no acababa de creer lo que haba pasado. S e r cierto que el presidente quiere ayudarnos? se preguntaba. U n da, a medio da, se oy que venan muchos camiones. Todas las mujeres y los nios salieron a ver q u era eso que vena. Cuando se dejaron ver, eran grandes mquinas tripuladas por coyotes. Primero sali uno, luego o t r o y despus dos. Se detuvieron cerca de la pileta. Una vez que se bajaron esos coyotes, que eran cuat r o , preguntaron si estaba tata X i l o t z i n , y como no se encontraba, su esposa nana C i d a l t z i n m a n d a que lo fueran a llamar a su milpa. Pas al corredor de su casa a esos hombres y les dio a beber agua. T a t a X i l o t z i n ! Tata X i l o t z i n ! g r i t el mensajero cuando lleg a la milpa. Ven pronto! All en el pueblo te buscan cuatro coyotes. Traen grandes m q u i n a s , no s para qu se ocupan. N o te asustes chamaco, ahorita nos vamos le d i j o tata X i l o t z i n . N o quiso bajar solo tata X i l o t z i n , y antes de bajar les g r i t a los dems hombres que trabajaban por ah cerca. Se reunieron quince personas y se d i r i g i e r o n al pueblo. Cuando vieron que ya se acercaban, los coyotes cor r i e r o n a encontralos y le dieron a tata X i l o t z i n u n escrito del presidente,, donde le deca que les diera de comer y d n d e d o r m i r a los coyotes, porque iban a 50

realizar u n trabajo en bien del pueblo. X i l o t z i n no saba q u hacer, despus obedeci a la carta. E n cuanto vieron los coyotes que todo haba salido como deca el presidente, empezaron a excavar al pie de la pileta y siguieron hacia la sierra. E n tres das llegaron a una laguna. Cuando estas cosas ya haban sucedido, todos los del pueblo fueron a preguntarle a tata Xilotzin que qu queran hacer esos coyotes, porque an no lo saban. Tata X i l o t z i n les pregunt a esos hombres, cuando coman en su casa, qu queran hacer, pero n o se l o quisieron decir. A l o t r o da, por la maana, lleg u n c a m i n lleno de tubos, y el chofer le dijo a tata X i l o t z i n que llamara a la gente para descargar. A s l o hizo. Pero cuando se reunieron todos los hombres, no queran descargar si no les decan q u queran hacer con esas cosas. Entonces se levant u n g e r o llamado Rosalino y dijo: E l presidente quiere que les llegue mucha agua y con estos tubos llegar mucha. Ahora ya saben en q u se va a ocupar, no sean flojos y descarguen porque este camin tiene que regresarse. Tata X i l o t z i n se puso enfrente de todas las personas y habl as: Macehuales, escchenme u n poco. Nosotros ya tenemos agua, la que nos han dejado nuestros viejos. N i n g n coyote les ayud cuando bajaron el agua. Si les ayudamos a estos hombres, no sabemos l o que suceder. N o descarguemos hoy. Primero ir a averiguar a la presidencia, preguntar el por qu de estas cosas. A n no acababa de hablar X i l o t z i n , gritaron algunas personas y l o regaaron. Decan que no respetaba al presidente; pero otros, ms de la m i t a d , dijeron que se hiciera como X i l o t z i n deca. Entonces se enojaron en el pueblo y se dividieron las gentes, los que decan obede51

cer al presidente y los que siguieron a tata X i l o t z i n . Mientras esto pasaba, los coyotes no saban qu hacer. Los que obedecieron al presidente R o d r i g o empezar o n a descargar j u n t o con los coyotes. Cuando acabaron, los coyotes les dijeron que les ayudaran a pegar los tubos por donde pasara el agua de la sierra. A s lo hicieron. Estaban contentos porque ese trabajo era mejor y l o que haban hecho los viejos ya no era bueno, as les decan los coyotes y ellos les crean, porque el presidente lo haba dicho. Rosalino estaba al frente de los que no seguan a tata X i l o t z i n . E n el trabajo les deca: Trabajen bien, estos tubos noms se los regala el presidente. De veras que quiere ayudarlos. Con estas cosas creci el coraje contra los que no se juntaron con ellos y culpaban a tata X i l o t z i n . Cuando X i l o t z i n , j u n t o con otros dos hombres, t o maron el camino a la ciudad para averiguar lo que suceda aqu, los que no estaban con ellos les decan que era intil i r all, slo los iba a regaar el presidente. X i l o t z i n no les hizo caso y se fue. Cuando iban a medio camino X i l o t z i n no se senta bien, pareca tener miedo, pero as caminaba porque saba que el pueblo le haba dado u n encargo delicado y l o tena que hacer. Nadie hablaba mientras caminaban, quin sabe l o que se decan en sus pensamientos. A s caminaban cuando de entre el monte salieron tres hombres que los golpearon por la espalda y los tumbaron. Tata X i l o t z i n se quiso parar y entonces uno de ellos le d i o u n balazo en la cabeza. A los que lo acompaaban les trozaron el cuello y ah en medio del camino los dejaron bien muertos. E n cuanto estos hechos se supieron en el pueblo, todos los que estaban con ellos corrieron a donde los mataron. Los envolvieron a cada uno en u n petate. Algunos hombres hicieron tres camillas y los cargaron en el hombro. A s los llevaron hasta el pueblo, donde estaban reunidos 52

las mujeres y los nios y los que obedecan al presidente. Las esposas y los hijos de los difuntos se entristecier o n mucho en su corazn y lloraban. Los velaron en medio del pueblo a los tres, cerca de la pileta. Todos los que velaban se preguntaban " C m o pudo ser esto? Quin ha hecho esto?". E l miedo los invadi. A l otro da, cuando amaneci, el cielo estaba un poco nublado. A l medio da se nubl por completo, pareca que iba a venir una fuerte lluvia. As fue. Fueron a enterrar a los muertos lloviendo. Todos los del pueblo fueron, tambin los coyotes que trabajaban all. La gente estaba sorprendida con estos sucesos, no entendan l o que pasaba. E l coyote Rosalino, al siguiente da, llam a toda la gente. Se reunieron cerca de la pileta. E n sus rostros se vea la tristeza de sus corazones. Ya no estn tristes seores d i j o Rosalino. Si convierten su tristeza en trabajo tendrn m s agua hoy mismo, porque si chambean todos, a medio da se acaba esta obra. En voz baja la gente dijo que s iba a trabajar. Mientras estaban en el trabajo no silbaban; nadie cantaba, platicaban bajito. Y de veras, a medio da terminaron de pegar los tubos. Las mujeres no les llevaron lonche, por eso en cuanto se acab el trabajo todos regresaron a comer a sus casas. Los coyotes fueron donde tata Cozahmalotzin y sus ayudantes haban conectado la manguera, a media milpa del to M i c h t z i n y la quitaron, porque el agua que llegara al pueblo vendra de otro lado. All en el pueblo, en la pileta, tambin desconectaron donde haban puesto la manguera los viejos, y en otro lado conectaron u n tubo. H a b a n pasado tres das de que se haba acabado el trabajo; vino el presidente R o d r i g o . V i n o a ver la obra. Cuando lleg, se reunieron todos los hombres. 53

Ahora s sale mucha agua c o m e n z diciendo el presidente. A l trmino de cada mes todos deben pagar el agua que usan porque el material sali caro y estos hombres que excavaron con las mquinas tambin ganan, m s aparte las mquinas tambin se acaban en el trabajo. P o r q u tiene que ser as? d i j o tata T l i c o t z i n , quien segua a tata X i l o t z i n d i f u n t o . Por qu no nos pediste opinin? E n todas partes se hace as d i j o R o d r i g o . Pero nosotros tambin trabajamos d i j o uno que se rebel contra X i l o t z i n , que en paz descanse y no nos pagaste. Por qu ahora quieres cobrarnos donde hemos trabajado? Cbrales a los que no trabajaron. La voz del pueblo no fue escuchada por el presidente. A todos los hombres no les g u s t l o que se haba hecho en su pueblo, pero ya nada podan hacer porque si desconectaban los tubos, que el presidente mand poner, los meteran a la crcel. Entonces s se acordaron de l o que haba dicho tata Cozahmalotzin cuando bajaron el agua. Ahora el agua ya no era de ellos. Aunque todo el pueblo se volvi a u n i r , ya no p u dieron hacer nada. La autoridad mayor m a n d hacer una casa a la derecha de la pileta y envi a u n coyote para cobrar ah en el pueblo a todo aquel que usara el agua. L o que deca Cozahmalotzin difunto pareca haber terminado. Los que se levantaban para recuperar el agua no terminaban lo que empezaban, porque tenan miedo a que los mataran como a tata X i l o t z i n y a sus acompaantes, y que nunca se supo quin l o hizo. Es verdad que ahora hay mucha agua en medio del pueblo, pero no hay dinero. E l pocito de donde acarreaba agua la abuela Xaltzin y dems mujeres difuntas ya haba desaparecido. Pero las palabras de tata Cozahmalotzin tienen que ser realidad. E l trabajo de los macehuales vale, porque agua que se gana con trabajo quita la sed, y la que se compra con dinero hace m o r i r de sed. 54

Catli miquin ca amiquiztli iixpan amelli


Ca noaltepe tlen yaljuaya, aman huan moztla

N o c h i ijnallo, queman tlacamen yahtoquejya ininmilla, necin nanatzitzin ca inincon pan inintzontecon huan ceyoc pan ininmahma nehnentiyohuin can amelli ne nachca atitlan. Panotiyahuin itzallan cuahuimen quen tlayohualiztli. Cequin yohuin huan cequin mocuepahya. Zan pajto nana Azcatzin quitlahpallohua icomale Cillatzin, ajquia zanoc yohui amelco. Pachantoquen atlacuinin quiillia nana Azcatzin icomale Cillatzin, tel onca miyac atl, tzallantzin huan cecejtzin. Nellia yejyejtzin meya opa ameltzin. Aj quena! tlananquillia nana Cillatzin. Ta cualcan tiyajqui c m a l e . Na zanoctzin n i t l a n q u i niquintlamaca noconehuantzitzin yayica zanoc niya. Yaljuaya ca tiotlac tiazacaquen, yampa nechchijqui ca nimocafenmani aman huan n i m o t l a p a h p a q u i , t e l t l a n q u i a , yeca cempa n i j c u i t i . Timoitacehyo zan quentzin. Nana Azcatzin quiconanqui ohtli pan ixtlejcolli huan icomale pejqui ixtemo. Ca paquiliztli huallayayan nochi nanatzitzin catli quinnamiquiyaya nana Cillatzin. Cualli mixamihtoyan ca opa tzahtzallan atzin tlen quipantiyayan can ameyalotl. Queman acito can amelli nana Cillatzin miyac atlacuiyayan. Cequin quipahpacayayan inincon, cequin moixatequiyayan, moajcolpahpacayayan. o p a ameltzin quinyolpaquiltiyaya. Iztoya nopaya tociz Xaltzin, catli tetattzin queman quicuaalti quitocaxtijqui Gregoria, tel ax aqun quiamatiyaya 55

n i tocaitl huan yayica ax ijquino quitocaxtiyayan. Nanatziya elliyaya, tzoncalchipahua. Pan iixyaya xoloxti neciyaya quen panotoyan x i h u i t l , tel nojuan tetic elliyaya. Yohuiyaya moadacuillia huan dachecueniyaya ne atdan. Quihuicayaya ce c o m i t yancuic c a d i yajaya q u i c h i h t o y a . N o c h i quitlahpallohuayayan huan quinequiyayan camanallocen ihuaya. Miyac quidepanitayayan. Huaj acito nana Cillatzin no quidahpallo huan quitemitilli icn, teipa quitemiti cati iaxca huan quipalehui tociz Xaltzin quiijpahuiz icn, teipa pejquen nehnemin zancejco ca ininchan. Ampa ax tcuat nociz? quidahdani nana Cillatzin tociz Xaltzin. Nidaazaca huaj nielliyaya nicihuapil dananquilli tociz. Tihuallayayan tiatlacuin zancejco huan mocizhuan huan monana mijcatzin. Tonillia quejni nijpanoto nonemiliz. Ca iix pan dalli nana Cillatzin dahdanqui cempa H u a n n i ameltzin nojuan ya campa anadacuiyayan huaj anconemen? Ohue q u i i h t o j q u i tociz. H u a n quiihtohuayayan n o c i z h u a n ca i n i n j u a n t i n no nopaya moatlacuiyayan. Huejcapaya. Apixquetzitzin cualli quitamocuitahuijtoquen, yeca amo tiamictoquen. Quejni, pan camanalli, monachcahuiyayan can ixdejcolli. Mociyahquctzquen ce achi, teipa cempa quiconanquen o h d i . Xolontoya d a l l i , pampa huaj n e h n e n t i y o h u i n azacanin toyahtya inina.Iyollictzin tyacen nociz q u i i h t o j q u i nana C i l l a t z i n , pampa tlaalahuajca. N e c i ca panotoquejya miyaquin daazacanin. Ma cuan quena. A x tiquita tiodajca n i tihuallahtoquen quinanquilli tociz Xaltzin. N o c h i cequinoc nanamen ixdejcotoyahya, ce omentzitzin, huallayayan ininican. Tlajco daixdejcolli mociyahquetzquen cempa. Teipa cempa pejquen nehnemin. Queman acitiyohuiyahya ne daixco, cuaxidanqui tociz Xaltxin. Ixdapaxti huetzito. Nana Cillatzin nimantzin quitemohui icn huan quidallijqui teixco huan quen zan eltoya opa ted m o m i m i l l o j q u i . 56

P a y o h u i ce t e t l ! q u i n t z a h t z i l l i c a t l i tlaican huallayayan. Xijcahuacan anmocon huan xinechpalehuiquin tijtlananacen t o c i z X a l t z i n C u a x i t l a n q u i huan aman tlapollohto! Nochi pejquen tzahtzin ca mahmahdi. Quicajquen inincon huan motlallojquen campa huetztoya tociz. Ce ichpocatl yajqui quinnotzato cequinoc ma quinpalehuiquin quitlananacen. Miyaquin motlallojquen nepa. Quitlananquen tociz huan q u i h u i c a q u e n i c h a n t z i n . Quitejquen pan i p e t l huan quiajapehuiyayan. Ca ohui moyolcuic. H u a j acito tata T l i l t i c , c a t l i t e p a h t i j q u e t l , p e j q u i quitlahtlanillia canqui quicocohuayaya, teipa quiitac ca iajcolnehmatl lecuentoya. Tlatitlanqui nimantzin ma quicuitin pahtli ne ichan huan moconanqui quimaalaxohua, teipa quitillanqui iajcol opa tociz ajquia tzahtzitihuetzqui nel chicahuac; mazqueh quicocojqui, opa iomiyo mocajqui campa eltoya. Tata Tliltic quitlalilli pahtli, quipijqui iajcol ca ce pecelli tlachecuentli huan y a j q u i ichan. C u a l l i tepahtijquetl elliyaya. N o c h i nanamen catli mocentillihtoyan can tociz Xaltzin pejquen yahuin ininchan, zan mocajquen nana Cillatzin huan iixhuihuan opa tociz. Huaj tlajcotonatixqui quinequiyaya mehuaz, tel amo quicajquen. Nopaya mocajqui huetzto pan ipetl. N i m a n momatqui pan altepetl tlen panotoya. Queman acicon tlacamen catli yahtoyan tequitin ininmilla, quinmatiltijquen tlen panoc. N o c h i moyoltequipachojquen. Miyaquin quipaxalloton tociz. Panotoya zan ce quentzin huaj tlanahuatijquetl, tata C o z a h m a l o t z i n , q u i n c e n t i l l i n o c h i tlacamen. P e j q u i quinnojnotza quiani: Nochi ujmauhya den quipanoc tociz Xaltzin. Tlen aman panoto ax yancuic, cequinoc cihuamen quinpanotojca no huaj azacn. Monequi ma tijchihuacan ce tlamantli. Ma tijpiyacan toa pan tochahchan, quino tocihuahhuan ayoc ixtemocen ne atentli. M o q u e t z q u i tata A t z i n huan q u i i h t o : Q u e n i j q u i tijchihuacen? quenijqui tijchihuacen ma tlejco atl? A m a n t z i n tiquitacen q u i n a n q u i l l i Cozahmalotzin. Tijchihuacen quen ne hueyi altepetl. T i j m o t z q u i l t i t i n 57

cuetaxhulli can ameyalotl ne tepeco huan tijchihuacen ce teoztotl campa momanaz atl, teipa tijmotzqulticen nopaya cequinoc catli aciti tochan. Tijtemocen tequitl ca tijcentillicen t o m i n t z i n huan tijcohuacen tlen monequiz. <Quenijqui anquiitan macehualnen? Nelli cualtto! tlananquillijquen nochi dacamen. Mocajquen ca temacacen tequid lunes huan sbado nochi tonalli. Cadi quipiyayan achi tomin, pejquen quimacan tata Cozahmalotzin; cequin moamadallijquen ma quimehuacan i n i n m i l , tiaxtiahuazquian ca quicohuacen cuetaxhulli. Quejni nocentilli miyac tequitl. H u a j aciyaya t o n a l l i ca temacacen t e q u i t l , n o c h i mocentilliyayan ichan tata tlanahuatijquetl. Zan cualcan quizayayan. Quiquiztiyohuiyayan, huezcayayan, cequin huicayayan pan ohti. Ca paquiliztli yohuiyayan tequitin ca ininmachete cualli tlatentli. Cihuamen mocahuayayan ininchan. Nochi quichihuayayan ihtacatl catli quinhuiquillizquian ca tlajcotona tequitinin. Queman damiyayan, quihuicayayan ihtacatl ichan toahui Ayotzin campa ce ornen cihuamen quihuicayayan campa dacamen yahtoyan dapalehuian. Quiztehuayayan ca inincuachiqui pan inintzontecon. Nellia ajuiyac mihyotyaya opa ihtacad, cequin quihuicayayan tamalli, childaxcalli huan cequino damanti tlen tlacualiztli. Quejni temacayayan tequid dacamen huan cihuamen pampa quinequiyayan quipiyacen ad ininchan. Acic tonalli huaj danqui tequid huan quicentillihtoyahya achi tomintzin. Tata Cozahmalotzin quinahuati todayi A t z i n ma calnemi huan ma quininiljui macehualmen ca inon ca tiapoyahui oncaz tiacentliztli. H u a j monechicohtoyahya, Cozahmalotzin quincamahui quejni: A c h t o h u i n i j n e q u i n i m e c h t l a z c a m a t i l l i z pampa anhuallajquen huan pampa nochi titequititoquen zancejco. Aman ya tjcentillihtoquen t o m i n ca tijcohuacen cuetaxhulli huan cemento ca tijtlazquilticen ted campa momanaz ad. M o z d a cualcano tiquizacen tiyacen hueyi altepet campa quinamacan tlen techpollohua. Tlajco yacen nohuaya huan tajco techchiyacen nican. 58

Quejni mochijqui. Ne ce tonti, queman quiaxiticon opa tamantli, pejquen tlatemohuiyan nochi tlacamen, pampa quihuallicayayan pan tlapialmen, huan quicalaquiton k h a n tata Tliltic. Queman tlanquen, Cozahmalotzin quincamahui cempa: Tlacamen, tlajco tequitl tijchihtoquejya, tel polihui ceyoc tlajco huan catli nellia monequi. Noja titequiticen lunes huan sbado. N i cuedaxhulli tijdazquilttin can ameyalod cadi meya tajco icafenmil todayi M i c h t z i n ; tijdaltocacen huan aciqui nican tajco toaltepe, campa momanaz atl. E l l i t o lunes. Tlajco tlacamen yajquen tepeco campa quipehualtiton tlalxahuan huan cequin mocajquen altepeco campa no moconanquen tlalxahuan campa momanazquia atl. N i c a n altepeco nochi tequitiyayan. Ce ornen tlacamen quizacayayan xalli ne ateno ininhuaya conetzitzin. Cihuamen moconantoyan quichihuan ihtacatl. Cequin macehualmen quiitayayan ca zamuljui n i tequitl elliyaya, pampa ca o h u i tlalxahuayayan. Campa quinamiquiyayan ce tet huejcahuayaya quiquixtian. Queman huallayayan tajco ohdi quipanjquen ce hueyi ted, orne tonalli nejmaxti motequihui ca quiquixtijquen pampa nellia huejcadan eltoya. Cadi huehuentzitzin quinchihuayayan ma quiconanacan opa tequid, mazqueh ohui quipiyazquia den damiz. Quejni quipanoquen miyac m e t z t l i , tel queman monachcahuiyahya nochi yolpaquiyayan pampa tepeat aciz ininchan. Ayoc ixtemozquian ne ateno. Ce lunes, huaj quitamijquen quichihuan campa momana atl, tata Cozahmalotzin quincentilli nochi altepeehuanin, tlacamen huan cihuamen. Nopaya quiniljui ca pan sbado acizquia ad ca tiotlac; tacuazquian tequitinin huaj pehuaz motoyahua atl campa momanazquia. N o c h i quiihtojquen ca quejpa ma elli. Acico opa sbado den quichixtoyan. Cualcantzin nochi tlacamen moconanaton tlalxahuan campa mocahtoyan. Queman tajcotonatixqui, zan quentzin polihuiyaya quidamizquian dalxahuan. Quintitlanquen orne telpocamen ma yacan ne can amelli quitlazquiltitin cuetlaxhulli; zan o n quicajquen 59

modallohtiyajquen nimantzin. Queman moiljuiyayan tatamen ca opa telpocamen acitiyohuiyahya, ininjuantin danquen talxahuan huan q u i m o t z q u i l t i j q u e n cuedaxhulli campa momanaz ad. N o c h i alteped moyohuallohtoya nopaya. Cihuamen quihuicatoyahya dacualizdi, zan quichixtoyan aciz ad huan pehuazquian dacuan nochi. nochi Quen quiitayayan ca huejcahuayaya a d , mocehuijquen inachca campa momana ati. Conetzitzin modallohuayayan campa huelli, zan ce dahuejchihuayayan. Zan ce quentzin pejqui zazahuaca opa cuedaxhulli, tel zan ejecad quizayaya, teipa chipintihuetzqui achi atzin. N o c h i moquetztiquizquen huan motallojquen campa momanaz ad. Pejqui chipini quentzin, teipa quizthuetzico miyac. N o c h i tzahtzitihuetzquen ca paquilizdi. Inintequi ax zamuljui eltoya. o p a ad quidantoyan ca inintonal, ca ohui, tel tlantoyaya c i y a l i z t l i . Huajca quena moconanquen tlacuan n o c h i , huejhueyin huan pilquentzitzin. Tata T l i t z i n temac aguardiente ca yampa daoniquen huan mohueyilli paquilizdi. o p a telpocamen cadi quimotzquiltiton opa cuedaxhulli ne can amelli, acicon huaj momantoyaya atl. Neciyaya ca motlallohtihuallajquen. H u a j nochi tlacuahtoyahya, tata Cozahmalotzin tahtojqui quejni: Quen anquiitan cihuamen, dacamen huan conemen, ya tjpiyan ad nachcatzin huan nellia toaxca. Aman cecen ma mocohui cuedaxhulli huan ma quimotzquilt nican. Xijpiyacan ad pan anmochan pampa anquidantoquen ca anmotequi, anmoaxca. Tlaj acajya ax huelli mocohuiya den monequi, ma quiihto huan nochi tijpalehuicen. Nopaya dacactoya tociz Xaltzin, yolpaquiyaya pampa ayoc yazquia moadacuillia ne can huejcapa amelli. N o c h i den motendallijquen altepetinin quejpa elqui. Panoc orne xihuid. o p a altepetzin hueyixtyohuiyaya. Ce tonalli acic pan imah tata Cozahmalotzin ce amad cadi quititaniyaya hueyi danahuatijquet, campa quiiljuiyaya ca quintidaniyaya orne coyomen cadi quinpaxallotin altepetinin, tel amo quiihtohuayaya den quichihuacen. N i m a n momatilti n i damandi pan alteped. 60

A c i c o t o n a l l i tlen paxallojquemen. C o z a h m a l o t z i n tlatitlanqui ma quincuitin ca cahuayo. Quino quichijqui icone tata Tliltic. Huaj acicon tlajco altepetl nimantzin quitlachilliton campa momana atl. Nellia cuajcualtzin q u i i h t o j q u e n . Ce itocanyaya Genaro huan opa ceyoc Adrin. Queman mocentllihtoyahya nochi macehualmen pejquen quiniljuian miyac damandi den quichihuayayan. Teipa quindamaquen. Huan huaj yohuiyahya quiihtojquen: Tojuantin tijpohuillicen hueyi danahuatjqued nochi den tiquitaquen, nochi den cualli anquichihtoquen. Nellia quipajtz. Nochi altepetinin quininmacahuaton. Neciyaya ca elliyayan cuajcualmen, quiihtohuayayan ce ornen; cequin amo tejmati quincualitaquen. Panoc miyac x i h u i d huan ayacmo deno momatqui den opa tepaxallojquemen. Cecen m i c t i y o h u i y a y a n catli tequitiquen huaj quihuallicaquen ad ininchan altepetinin. Huaj Cozahmalotzin nochi altepetinin moyono y a j q u i Xochicalco, ltequipachojquen. Cadi elliyayan conetzitzin o telpocamen huaj quiaxiticon at den ne tepeco meya, aman elliyahya telpocamen o huehuentzitzin, nochi monamictijtoyahya, quipiyayahya ininconehuan, catli, queman quiixpixquen Cozahmalotzin, quinpohuilliyayan nochi den quichijqui huaj q u i t e m o h u i j q u e n a t l , tlen q u i i h t o q u e n i j q u i m o n e q u i quitamocuitahuicen, ma amo aqun daxdahua pampa nochi altepetinin tequitiquen; anmoaxca opa atl quiihtohuayaya, quejni ma mochihua nochipa. Ipan n i tonalli huallajqui ce ahuetzizdi nel chicahuac. Huetziyaya chicahuac queman quitlalpachoton. N o c h i chocaquen, c o n e t z i t z i n huan h u e h u e n t z i t z i n . Y a j q u i t o t a t a , quiihtohuayayan cequin, huan cequino quiihtojquen ca yajqui Cozahmalotzin, tel idachihual mocahua pan alteped huan pan altepetinin. Tlen dahtojqui ijquiampa mochihuazquia pampa ijquino idahtol elqui. 61

Ca atl motojqui Cozahmalotzin. Nahui t o n t i quiaxiti n i tlaahuetziztli. Atitlan nel ternie. Pan aJtepetl caquiztiyaya quen calaniyaya tetl catli quitemohuiyaya nopa atl. Miyac c u a h u i t l no q u i t e m o h u i nopa a t l , q u i x i t l a j q u i campa motlallohua huan quitepacho nopa huejeapa ameltzin campa moatlacuilliyaya tociz Xaltzin mijeatzin, tel mazqueh nopa ameltzin quitepacho atitlan, moiljuiyayan macehualmen, tijpiyan atl pan tochan. Ax huejcajqui huaj panoc n i tlamantli, huallajqui ce hueyi tlanahuatijquetl itocan Rodrigo, quinpaxalloco altepetinin. Quicellijqui huajea danahuatjqued Xilotzin, icne tata A t z i n mijeatzin. H u e y i danahuatjqued Rodrigo quiniljui altepetinin: Na nihuallahto annimechpaxallohua pampa nijnequi nimechpalehuiz. N i j m a t i ca anmohuejcapahuan h u a n anmojuantin nellia antequititoquen miyac pan n i altepetl. Pan anmomilla elli nochi tien tojuantin no tijeuan ne can hueyi altepetl. Nijnequi ma anquimatican ca annimechnequi, yayica nimechhualliquillia achi iztatl, xapon huan cequino tlamantli tien anquitequihuian pan anmochan. N o c h i macehualmen moixmahmatijquen ica n i . Nellia techtlazda, quiihtohuayayan cequino, tel cequin moiljuijquen t l a i x c u i t i l l i n i <tleya quinequi tien tojuantin? H u a n ax quineltocaquen tejmati. Queman tlanqui tlahtohua nopa hueyi tlanahuatijquetl nochi momacacapazquen. Teipa quitlamaquen, quixocliitijquen huan quimacahuaton can tlami altepetl. Tlaixcuitilli n i ! Tlaixcuitilli n i ! quiihtohuayaya tata Huitzmaloti, ajquia elliyaya tlachixquetl, tel amo aqun quinejqui quitlacaquillia pampa yolpajtoyan ca nopa tlamandi den quinmacatoyan. N a h u i tonti panoc huan nahui yohualli. Tata Xilotzin ax damiyaya quineltoca tien panotoya. Atlah nellia quinequi techpalehuiz nopa hueyi tlanahuatijquetl? motlahtlanilliyaya. Ce tonalli, ca dajcotona, caquiztiyaya ca huallohuin miyac tepozmen. N o c h i cihuamen huan conetzitzin quizquen 62

tlachiaton tleya opa huallayaya. Queman necicon, elliyayan huejhueyin tepozmen catli quinehnemiltiyayan coyomen. Achtohui quizaco ce, teipa ceyoc, huan teipa ceyoc ornen. Moquetzacon nachca campa momana atl. Huaj temoquen opa coyomen, catli nahuin elliyayan, tlahtlanquen tlaj iztoya tata Xilotzin, quej amo iztoya, icihuan nana C i t l a l t z i n t l a t i t l a n q u i ma q u i n o t z a t i n ne i m i l l a . Quinpanolti calixpan opa tlacamen huan quininamacac. Tata X i l o t z i n ! Tata X i l o t z i n ! q u i t z a h t z i l l i o p a tlanotzquetl huaj acito imilla Xilotzin. Xihualla niman, ne altepeco mitztemohuan nahui coyomen! Quihuallican huejhueyi tepozmen, amo nijmati ca tlen motequihuiyan. A m o ximomahmati oquixpil, amantzin tiyacen q u i i l j u i tata Xilotzin. A x quinejqui temo icelti tata Xilotzin, huan achtohui temozquia quintzahtzilli cequino tatamen catli tequitiyayan nopaya nachca. Mocentillijquen caxtolli tatamen huan teipa quiconanquen o h t l i ca altepeco. Huaj quiitaquen ca monachcahuiyayiya, opa coyomen motlallojquen quinamiquiton huan quimaquen tata Xilotzin ce amatlajcuilolli tlen quinahuatiyaya hueyi tlanahuatijquetl, campa quiiljuiyaya ma quintlamaca huan ma quinmaca campa cochicen opa coyomen, pampa yohuiyayan quichihuan ce tequitl tlen quicualchihuazquia opa altepetl. Xilotzin ax quimatiyaya tlen quichihuaz, teipa quitlaneltoquilli opa amatlajcuilolli. o p a coyomen zan quiitaquen ca nochi mochihtoya quen q u i i h t o h u a y a y a h u e y i t l a n a h u a t i j q u e t l , moconanquen tlalxahuan nachca itzino o p a campa momana atl huan yahtiyahquen ca tepeco. Pan eyi tonti aciton campa meya atl huan ax motlallohua. Huaj n i tlamantli ya panotoya, nochi altepetinin yajquen quitlanilliton tata Xilotzin tleya quinequiyayan quichihuacen opa coyomen, pampa nojuan ax quimatiyayan. Tata X i l o t z i n q u i n t l a n i l l i j q u i o p a c o y o m e n , huaj tlacuayayan pan ichan, tleya quinequiyayan quichihuacen, tel amo quinejquen quiiljuian. 63

N e ce t o n t i , ca ijnallo, acico ce tepoztli t e m i t o h ca cuetlaxtetl, huan cadi quinehnemiltyaya nopa tepozdi quiiljui tata X i l o t z i n ma q u i n n o t z a n o c h i macehualmen ma datemohuican. Ijquino quichijqui. Tel huaj mocentillijquen nochi tatamen, ax quinequiyayan datemohuicen daj amo quiniljuizquian deya quinequiyayan quichihuacen ca nopa damandi. Huajca moquetzqui ce cadi chijchipacti itocan Rosalino huan quiihto: tohueyidanahuatijca quinequi ma anmechacilli miyac ad huan ca n i cuedaxted aciz achi miyac. Aman quena anquimatihya pan deya motequihuiz. A m o xidatzihuican huan xidatemohuican pampa n i tepozdi quipiya den mocuepaz. Tata Xilotzin moquetzqui ininixpan nochi macehualmen huan quincamahui quejni: M a c e h u a l m e n , x i n e c h t l a c a q u i l l i c a n ce q u e n t z i n . T o j u a n t i n ya t i j p i y a n a t l , c a d i t e c h c a h u i l l i h t o q u e n tohuejcapahuan. Y o n ce c o y o t i q u i n i n p a l e h u i huaj quitemohuijquen n i ad. Tlaj tiquinpalehuian n i dacamen, amo t i j m a t i n deya panoz. A m o titlatemohuicen aman. Achtohui niyaz nidatzintocati ne hueyi calli, nidahdaniti deya ipampa n i damandi. Nojuan ax damiyaya dahtohua Xilotzin tzahtzitihuetzquen ce omen macehualmen huan quiajuaquen. Quiihtohuayayan ca ax quidepanitayaya hueyi danahuatijqued. Tel cequino, dajco huan ceyoc achi, quiihtohuayayan ma mochihua quen Xilotzin quiihtohuayaya. Huajca mocuallandjquen pan alteped huan moxellojquen altepetinin, cadi quiihtohuayayan ca quidepanitan hueyi danahuadjqued huan cadi quitoquillijquen tata Xilotzin. Queman n i damandi panoyaya, nopa coyomen ax quimatiyayan tlen quichihuacen. Tlen quidepanitaquen idanahuatil Rodrigo, moconanquen tiatemohuiyan ininhuaya nopa coyomen. Queman danquen, nopa c o y o m e n q u i n i l j u i j q u e n ma quinpalehuican quidazquilticen nopa cuedaxted campa panozquia ad den hualla tepeco. Ijquino quichijquen. Yolpajtoyan pampa nopa tequid achi cualli elliyaya huan den quichihtoyan huejcpamen 64

ayoc cualli elliyaya, quino quiniljuiyayan opa coyomen huan ininjuantin quinneltocayayan pampa hueyi tlanahuatijquetl quiihtohtoya. Rosalino quinyecanayaya opa catli amo quitoquillijquen tata Xilotzin. Pan tequitl quiniljuiyaya: Cualli xitequitican, n i cuetlaxtetl zan anmechmaca hueyi tlanahuatijquetl. Nellia quinequi anmechpalehuiz lea n i tlamantli hueyixqui incuallancaitacayo ca cequino catli ax q u i n e j q u e n m o c e n t i l l i a n i n i n h u a y a , huan quitlahtlacolmacayayan tata Xilotzin. H u a j X i l o t z i n , ininhuaya ceyoc orne tlacamen, quiconanquen o h t l i can hueyi altepetl tlazintocatin tlen panoyaya nican, catli ax iztoyan ininhuaya quiniljuijquen ca z a m u l j u i yohuiyayan neeca, zan quinajuazquia h u e y i tlanahuatijquetl. X i l o t z i n ax quintlacaquilli huan yajqui. Queman yohuiyayan tlajco o h t l i X i l o t z i n ax c u a l l i q u i m a c h i l l i y a y a , quejuac mahmahuiyaya, tel q u i n o nehnemiyaya pampa quimatiyaya altepetinin quimacatoyan ce hueyi tlanahuatilli huan quipiyazquia tlen quichihua. Ax aqun tlahtohuayaya huaj nehnemiyayan, tlatlanijquia moiljuiyayan pan inintlalnamiquiliz. Quejni nehnemiyayan huaj quizquen pan c u a t i t l a m i t l eyin tlacamen huan quinmagaquen ca ininican huan quincuamajeajquen. Tata Xilotzin quinejqui moquetza huan huajea ce quimotlac pan itzontecon. Catli yohuiyayan ihuan quinquechtzontejquen huan nopaya tlajco ohtli quincajquen cualli mictoquen. Zan on momatqui ne altepeco n i tlamantli, nochi catli iztoyan ininhuaya, c a t l i aman m i j e a t z i t z i n elliyayan, motlallojquen campa quinmictijquen. Quinpijquen cecen pan petlatl. Ce ornen tlacamen quichijquen eyi cuatlapechtli huan quinquechpanojquen, ijquino quinaxititon altepeco, campa m o c e n t i l l i h t o y a n cihuamen, c o n e t z i t z i n huan t l e n quineltocayayan hueyi tlanahuatijquetl. Inincihuahhuan huan ininconehuan opa mijeatzitzin nellia miyac moyoltequipachojquen huan chocayayan. Quinixpixquen tlajco altepetl nochi eyin, nachca can momana atl. Nochi tlaixpiyanin 65

motlahtlanilliyayan Quenijqui huelqui elli n i tlamantli? Ajquia quichihtoya ni? Mahmahuiliztli quinyohuallojqui. Ne ce tonti, huaj tlanezqui, oncayaya achi mixtli elhuicac. Ca dajcotona nochi mixtidantixqui, neciyaya ca tlaahuetzizquia nel chicahuac. I j q u i n o elqui. Yajquen quintocaton opa mijcatzitzin ca ad. N o c h i altepetinin yajquen, noijquia opa coyomen cadi tequidyayan nopaya. N o c h i macehualmen m o i x c u i t i l l i h t o y a n ca n i t l a m a n t l i d e n p a n o t o y a , ax quimachilliyayan den panoyaya. Ceyoc tont coyod Rosalino quinnotzqui nochi alteptinin. Mocentllijquen nachca can momana ad. Ipan ininixyaya neciyaya ininyoltequipachol. Ayacmo ximoyoltequipachocan dacamen quiihtohtejqui Rosalino. Tlaj anmoyoltequipachol mocuepa t e q u i t l anquipiyacen ceyoc achi ad aman, pampa daj antequiticen nochi, ca dajcotona damiz n i tequid. T l e n altepetinin i y o l l i quiihtojquen ca quena yacen tequititin. Huaj iztoyahya pan tequid ax quiquiciyayan, ax aqun huicayaya, iyolli camanallohuayayan. H u a n nellia ca dajcotona danqui quimotzquiltian cuedaxted. Cihuamen ax quinhuiquillijquen ihtacad, yeca zan danqui tequid nochi mocuepquen dacuaton ininchan. o p a coyomen yajquen can Cozahmalotzin huan itequipanojcahuan quimotzquiltihtoyan o p a cuetlaxhulli, tlajco i m i l l a totlayi M i c h t z i n , huan quiejcuenijquen, pampa ad cadi aciz altepeco cejcoyoc huallaz. Ne altepeco, campa momana ad no quiejcuenijquen campa achtohui quimotzquiltijquen opa cuetlaxhulli tlen huejcapamen, huan cejcoyoc quimotzquiltijquen cuedaxted. Eyi tonalli panotoya huaj n i tequid dantoya, huallajqui hueyi danahuatijqued Rodrigo, quiitaco opa tequid. Queman acico, mocentllijquen nochi macehualmen. Aman quena quiza miyac at moconanqui tahtohua hueyi tlanahuatjquet. Huaj tlamiz ce metztli monequi nochi antlaxtlahuacen opa ad cadi anquitequihuiyan, pampa nochi den motequihuijqui quizqui patiyo huan n i dacamen tlen 66

tlalxajquen ca tepozmen no quitlanin, huan n i tepozmen no tlamin pan tequitl. iQuenqui elliz quejni? quiihtohtiquizqui tata Tlicotzin, ajquia quitoquilliyaya tata Xilotzin mijcatzin. iQuenqui ax titechdahtoltiahdani? Can huelli mochihua quejni quinanquiili Rodrigo. Tel tojuantin no titequitiquen q u i i h t o ce catli ax quitoquilli tata Xilotzin mijcatzin, huan amo titechdaxdahui. iQuenqui aman t i j n e q u i titechinamaz campa t o j u a n t i n titequitiquen? Xiquininama cadi amo tequitiquen. Incamanal a l t e p e t i n i n amo q u i t l a c a q u i l l i h u e y i danahuatijqued. N o c h i tatamen amo quicualitaquen den m o c h i h t o y a pan ininaltepe, tel ayoc tien huelliyayan quichihuan pampa daj quiejcuenizquian cuedaxted, den hueyi danahuatijqued datidantoya ma quidallican, quintzacuazquian. Huajca quena q u i e l n a m i j q u e n tien q u i i h t o h t o y a tata Cozahmalotzin huaj quitemohuijquen ad. Aman ayoc elliyaya ininaxca. Mazqueh nochi altepetinin cempa moyolcuahtlallijquen, ayoc huelquen tien quichihuan. H u e y i tlanahuatijquetl quiquetzqui ce calli inehmatl campa momana atl huan quitidanqui ce coyod nopaya cadi dainamaz pan alteped nochi ajquia quitequihuia ad. Tien quiihtohtoya Cozahmalotzin mijcatzin quejuac tlantoyaya. Cadi modananayayan ca cempa moaxcatizquian nopa atl ax damiyayan tien quipehualtiyayan, pampa mahmahuiyayan q u i n m i c t i c e n quej tata X i l o t z i n huan ichampoyohuan, huan ax queman momatqui ajquia quichijqui. Nellia aman onca miyac ad pan dajco alteped, tel ax onca tomin. Ameltzin campa moadacuilliyaya tociz Xaltzin huan cequino nanamen mijcatzitzin ya polihtoya. Tel tata Cozahmalotzin icamanal quipiya den elliz nellia. Pampa inintequi macehualmen quipiya ipati, pampa ad cadi modani ca tequid, tequixtillia amiquizdi huan cadi mocohua ca t o m i n , teamiquiltia. 67

Ro escondido
A Claudia

E n u n da como hoy deca el joven Tepeejecatzin fuimos a pasear al lugar donde brota el agua que corri por este ro donde ahora slo las piedras quedan, pero que siguiendo sus huellas nos llevan adonde an brota mucha agua, aunque su corriente ya no llegue hasta aqu. Las piedras stas las cubre el agua noms cuando las lluvias son muy fuertes comenta la joven Xochitepetzin, entonces vuelve a mirarse el ro como antes, grande y caudaloso como cuentan los abuelos. Cuando el mal tiempo pasa todo vuelve a quedar seco, slo el agua que brota en la sierra sabemos que existe y como yo no f u i en aquella ocasin en que llegaste con tus amigos a aquel lugar, cuntame c m o sucedi aqullo. Claro que s respondi Tepeejecatzin. M i r a , sentmonos en esta enorme piedra y dirijamos nuestra mirada hacia el sur, hacia la sierra de donde baja el ro. Hagamos de cuenta que el ro tiene agua, escucha su r u i d o . N o mires hacia d n d e va el r o , sino de donde viene. A s entraban en pltica los dos jvenes. Ella es una mujer muy bonita de ojos y cabellos negros, manos suaves y pies ligeros. En su rostro, pintado por el sol, se contempla una dulce y tierna sonrisa de macehual femenina. E l , u n macehual en cuyo rostro se ve el pasar de los das de trabajo en la milpa. Su mirada estaba fija hacia el sur donde sus pies han andado desde nio. Salimos muy temprano segua diciendo l, antes que el sol quemara mucho. Los que queran conocer este 68

lugar eran unos coyotes de la ciudad, dicen que eran estudiantes. Le dijeron a Cunemazatzin que los llevara, ya que l conoce muy bien la sierra y l me invit a m para que los acompaara. Nos fuimos por todo el ro. " E l camino es largo y u n poco difcil" les deca Cunemazatzin a los estudiantes. " N o hay peligro de perderse, nos iremos por todo el ro". Comenzamos a caminar poco a poco. Nos detenamos de vez en cuando y Cunemazatzin les hablaba de lo que cuentan los viejos acerca del ro. Les deca de la ltima vez que creci, c m o el agua baj grandes piedras, la cantidad de peces que bajaron de la sierra, las milpas que se perdieron y todo lo que aquella vez pas. De los que lo escuchaban unos estaban atentos, otros platicaban entre ellos o cortaban flores entre el monte. A medida que avanzbamos la gente se iba cansando. Las mujeres no p o d a n caminar entre las piedras y si caminaban a la orilla del monte se asustaban por cualquier cosa, pensaban que era una vbora o algn animal que pudiera hacerles dao. Cunemazatzin les deca que no tuvieran miedo, que nada poda pasar. Nosotros llev b a m o s nuestros machetes como cuando vamos a trabajar a la milpa y para que aquellos muchachos se sintieran seguros, dijimos que Cunemazatzin se fuera por delante y yo al ltimo. A s lo hicimos. A h qu muchachos! dice Xochitepetzin. Deberan venir ms seguido para que se acostumbren a andar entre las piedras y entre el monte. iY luego q u pas? H a b a m o s caminado mucho contesta l . Los muchachos ya se haban cansado de ver puras piedras, el sol quemaba demasiado y ya queran encontrar agua para remojarse. "Ya falta poco para encontrar agua" les deca Cunemazatzin. " N o se enfaden muchachos, sigan caminando si quieren agua, no hay otra forma de llegar all". 69

M u y a fuerza y con pocas ganas seguan caminando los muchachos. Luego de haber andado o t r o buen rato encontramos una poca de agua no m u y limpia. Algunos se lavaron las manos, los pies y la cara. Cuando se d i j o que s i g u i r a m o s , unos muchachos comenzaron a aventar piedras al agua. Seguimos caminando. Volvimos a encontrar agua. Los muchachos volvieron a mojarse con ella y cuando partamos le echaron piedras. U n poco m s all encontramos m s agua. "De aqu en adelante encontraremos agua m u y seguido" deca Cunemazatzin. "Todo esto viene de la sierra, de all donde nace. Entre m s nos vavamos acercando encontraremos el agua ms cristalina. Cuentan los abuelos que de aqu beban el agua, lavaban sus ropas y las mujeres adornaban los arbustos con los colores de sus ropas. Sacaban de aqu grandes peces, acamayas y cozoles. Eran grandes pescadores nuestros abuelos. E l monte que vemos a la orilla es cuna de muchos animales que sirven de alimento hasta ahora". Mientras Cunemazatzin hablaba as se escuch entre los grandes rboles el canto del C h i l t o t o l , a todos g u s t su canto. Poco despus respondieron los cantos de otros pjaros que cantan bonito. T a m b i n entre el monte se oan los gritos de jabales y tejones que parecan pelearse entre ellos. "Sigamos andando" d i j o Cunemazatzin. Algunos muchachos y muchachas que estaban sentados en las piedras del ro ya no quisieron seguir y decidieron regresar al pueblo, los otros siguieron adelante. "Esta es la l t i m a parte donde encontramos agua" d i j o Cunemazatzin. "De aqu volveremos a verlo hasta donde mana, donde brota mucha agua, cristalina y fresca" d e c a con alegra del c o r a z n . Fueron pocos los que llegaron ah, muchos ya se haban regresado, el camino se haca cada vez ms dif70

cil. H a b a de entre los que an quedaban algunos que seguan echando piedras al agua que encontraban, tiraban grandes piedras, como si quisieran ver s l o piedras. Les gustaban ms las piedras que el agua. A l ver poca gente Cunemazatzin pregunt si an queran seguir o si queran regresar al pueblo. "Falta poco para llegar a lo ms interesante, a lo que hemos venido" d i j o uno de ellos. D i c h o esto continuamos el camino hasta donde brota el agua. Dichoso t que pudiste estar all dijo Xochitepetzin recargndose en el hombro de Tepeejecatzin. Espero que pronto me lleves all. Cuando quieras r e s p o n d i l. A q u e l momento era hermoso. Poco a poco nos acercbamos al gran manantial. El ruido del agua que sala de aquel monte era cada vez ms fuerte. E l calor comenzaba a disminuir. El canto de los pjaros era continuo y cada vez ms hermoso. "Descansemos u n m o m e n t o " nos d i j o Cunemazatzin. "Hay que tomar fuerzas para subir el ltimo c e r r i t o antes de llegar al manantial". Luego seguimos adelante. El ruido del agua era fuerte, pero an no veamos el agua. Cunemazatzin se nos adelant y lleg primero al manantial, desde donde nos grit: " V e n g a n , este lugar es h e r m o s s i m o ! " y rea de contento. A l poco rato llegamos nosotros. Aquello era realmente bellsimo, una poza de agua grande estaba ante nuestros ojos, muy cristalino, pareca u n espejo. Bebimos aquella agua que a p a g la sed que traamos; en el agua p o d a m o s ver nuestros rostros. Poco despus comenzamos a sentir fro pues all es muy fresco. E s t todo rodeado de rboles grandes y frondosos, n i a medio da calienta tanto el sol. 71

Los peces nadaban de u n lado a o t r o por toda aquella agua. H a b a muchos peces de distintos colores, entraban y salan debajo de las piedras como quien conoce la palma de su mano. N o nos cansbamos de ver todo aquello. Luego nos sentamos a la orilla del agua. Nuestra mirada se diriga continuamente hacia la roca donde brotan grandes chorros de agua. E l agua no corre m s ic porque ah mismo se filtra. D e entre los tres estudiantes que haban llegado hasta all haba uno que echaba piedras al agua que bamos encontrando, pero ahora pareca habrsele olvidado, pues quin querra llenar de piedras una poza de agua como aqulla? Los peces jugaban en el agua como si quisieran decirnos algo, o nos daban as la bienvenida, decamos nosotros. E n las orillas nuestros ojos vean la hermosura de las flores del monte, aquel lugar est lleno de flores de muchos colores. T o d o es verde all. Estuvimos largo rato contemplando aquello. Todos dormimos un poco en ese lugar. Cuando despertamos ya era hora de volver al pueblo pues ya era tarde. N o queramos dejar de ver el agua que brota all en la sierra, pero debamos volver a nuestras casas. Tuvimos que emprender el camino de regreso. C a m i n b a m o s u n poco y voltebamos a ver el monte donde vive el agua que corra aqu donde ahora estamos, Xochitepetzin. Llegamos al pueblo cansados, pero m u y contentos de haber llegado a donde queramos. E l sol ya se haba ocultado. Los estudiantes que se haban regresado en el camino estaban enfadados de esperar a los tres que llegaron all. Ellos muy contentos contaban lo que haban visto, pero los otros los escuchaban sin ganas. A s termina la historia de aquel viaje m i querida Xochitepetzin. M u y bonito r e s p o n d i ella, que segua recargada en el h o m b r o de l. Por q u se escondi el ro all en la sierra, lejos del pueblo y la ciudad? 72

T a l vez para que no l o ensucien como otros ros respondi l. Para que no le mataran todos sus peces, o para no perder su frescura, pero por algo ha de ser. Son pocos los que saben llegar all d i j o ella, el camino no parece ser fcil. Sin embargo hay camino replic Tepeejecatzin. Todo est en si uno quiere llegar. Mientras le deca esto l la abraz tiernamente y ella se acomod en su pecho. Yo escuchaba el murmullo del ro cuando me contabas t u estancia all donde brota el agua deca ella. Pronto lo veremos lleno pues ya el viento comienza a soplar y no tardar en traer las nubes que rieguen la tierra con sus aguas. Aunque el agua que brota de la sierra se revuelva con el agua de las lluvias el ro se llenar, estoy segura. Tepeejecatzin, sin responder una palabra, puso sus labios j u n t o a los de ella en u n interminable beso, pues desde haca mucho tiempo que ella se haba hecho para l una Flor y l u n Canto para ella.

73

Don tata
A mi Tata en el cielo o en la tierra

C o m o se perdi la cosecha de m a z , te tengo que dejar le deca tata Ajuaxtzin a su esposa nana Nectzin. i Y a d n d e irs? le p r e g u n t ella. A la c i u d a d , a o t r o l a d o , d o n d e haya t r a b a j o r e s p o n d i l . Si me quedo aqu no encontrar nada. E l caf todava no florea, va a haber hasta cuando haga fro. Faltan cuatro meses para sembrar el m a z otra vez. A q u nadie da trabajo, todos tienen limpias sus milpas. Tengo que irme a otro lado. E l m a z que cosechamos hace u n ao les alcanzar para comer. Cuida bien a nuestros hijitos. A s lo har le contest su esposa. Te extraaremos todos los das, pero si te vas nosotros aqu te estaremos esperando. Ya era de noche cuando ellos hablaban. Los nios ya estaban dormidos. Tata Ajuaxtzin no poda d o r m i r porque estaba pensando c m o irse y le dola dejar a su esposa y a sus hijitos en ese pueblo llamado Xinachtlan. M u y temprano, al o t r o da, cuando cant el gallo, se despert tata Ajuaxtzin. Levant a su esposa, quien le p r e p a r el caf, luego le calent unas tortillas que quedaron del da anterior y le dio de almorzar a su esposo. Estaba ya aclarando cuando acab de juntar su ropa que iba a llevar para cambiarse all en la ciudad. Su mujer le llen de caf una botella y se la d i o . 74

N o despiertes a los nios d i j o tata Ajuaxtzin. Cuando despierten diles a dnde he ido. N o se entristezca t u corazn porque yo he de volver. C o n estas palabras que d i j o sali de su casita y se encamin al pueblo donde tomara el c a m i n que l o llevara a otra ciudad, donde salen los camiones que van a donde l iba. Su esposa lo estaba observando cuando se p e r d i entre el monte. Con su ayate en la espalda y su machete atado a la cintura sali tata Ajuaxtzin. U n macehual de rostro moreno y lenguaje de Flor y Canto caminando va en busca de u n trabajo que le d una vida mejor. M e d i o da camin. Luego t o m el c a m i n que l o llev a la ciudad donde t o m o t r o que lo llevara a donde l quera llegar. Cuando ya haba llegado a la ciudad llamada I t z c u i n t l a n e m p e z a caminar aunque no saba a d n d e . Nunca haba visto lo que ahora miraba. T o d o era nuevo. C a m i n y camin, no saba a d n d e llegar. Mucha gente caminaba en las calles y no se saludaban, "caminan a prisa, quin sabe a d n d e van", se deca tata Ajuaxtzin. Nadie lo conoca, mucha gente l o rodeaba, pero l estaba solo. Y ahora pues, a d n d e encontrar trabajo? se deca. N o s leer y no hablo bien el espaol. L l e g al centro de la ciudad. V i o u n gran templo y fue a meterse all. Se arrodill delante de la V i r g e n y rez as: "Bien sabes de d n d e vengo y qu he venido a buscar. D e j a mis hijitos con m i mujer all en el pueblo, pero t no los has dejado, pues t nunca abandonas. A q u slo a t i te puedo hablar en m i idioma y me puedes entender. N o te he trado flores, pero en cuanto las encuentre vendr a dejrtelas. A h o r i t a voy a buscar trabajo, pdele a t u H i j i t o que me ayude y no me dejen como yo dej a m i esposa y a mis hijos. V e n d r otro da m i Madrecita, vendr". 75

Cuando sali del templo t o m una calle hacia la cada del sol. Ya era tarde. H a b a caminado u n poco cuando vio una casa grande, muy bonita, al lado haba u n terreno lleno de hierbas. A q u pedir trabajo se d i j o , y as lo hizo. T o c a la puerta y, cuando le abrieron, se a s o m u n muchacho. Tata Ajuaxtzin le d i j o : "Busco trabajo. Si quieres yo puedo desyerbar t u terreno, traigo bien afilado m i machete, lo dejar l i m p i o " . Cuando l hablaba as, sali una mujer elegante quien le r e s p o n d i : "Aqu no tenemos trabajo". U n poco ms all vio u n carro muy empolvado: "tal vez quieran que se los lave", se d i j o . L l a m a la puerta y sali u n seor joven, quien le p r e g u n t q u quera. Busco trabajo d i j o tata Ajuaxtzin. A q u no se aparece la V i r g e n , m i amigo. Bscale por otro lado, yo no tengo trabajo le r e s p o n d i ; se ri de l y cerr la puerta. A s p a s toda la tarde y no encontr nada, nadie le d i o trabajo. Cuando ya estaba anocheciendo lleg a u n lugar lleno de rboles. All se sent. Vea c m o corran los nios pequeos con sus papas. Su rostro reflejaba cansancio, tena sueo y hambre. N o haba comido nada en todo el da. Su caf que le haba dado su mujer se lo acab durante el viaje y ya no tena dinero, pero ya estaba acostumbrado. Debajo de u n rbol, en el pasto, se acost y se d u r m i . Estaba muy cansado. De madrugada, cuando an estaba oscuro, se despert. All a lo lejos se oa el r u i d o de los carros; cuando despert se d i o cuenta de que estaba lejos del canto de los gallos. E s p e r a que aclarara bien y entonces se propuso otra vez buscar trabajo. A g a r r camino hacia el sur. H a b a caminado u n poco cuando vio a muchos trabajadores que estaban construyendo una casa. All p i d i trabajo, pero ya no necesita76

ban trabajadores. As se p a s toda la maana. E n ayunas caminaba en busca de trabajo. Cerca del medio da encontr una casa donde una muchacha regaba el pasto y unas cuantas flores. Tata Ajuaxtzin se acerc y le pidi que si quera que regara l o si tena algn trabajo. E s p r a m e aqu d i j o la muchacha, voy a decirle a m i madre que buscas trabajo. A l rato sali una mujer alta quien cuando l o vio le dijo: t buscas trabajo? S le respondi tata Ajuaxtzin. Qu sabes hacer? p r e g u n t otra vez la seora. Puedo escardar, sembrar, cualquier trabajo del campo d i j o l. Y si quieres que haga otra cosa, n o m s me dices c m o se hace y har el esfuerzo de poder. D n d e has trabajado en esta ciudad? d i j o la seora. E n ninguna parte todava, vengo de m i casa, acabo d llegar aqu d i j o l. C m o te llamas? p r e g u n t de nuevo la mujer. Tata Ajuaxtzin me llamo le r e s p o n d i . N o suena m u y bien t u n o m b r e , pero p s a t e . Y o me l l a m o Sandra le d i j o la s e o r a . All atrs de la casa tenemos u n j a r d n que requiere del cuidado de alguien. H a y todo lo que se ocupa aqu. Tienes d n d e quedarte? N o , doa "Santra" le r e s p o n d i l. N o p o d a pronunciar bien el nombre de la mujer. Si t me dejas d o r m i r aqu te lo voy a agradecer mucho. Entonces te quedars all donde guardamos la herramienta d i j o doa Sandra, yo te prestar una cobija. Entonces le haremos as, aqu trabajars, d o r m i r s , te dar de comer y te p a g a r lo que sobre de t u salario. Te parece bien? 77

S , doa Santra, s. Te lo agradezco d i j o con alegra tata A j u a x t z i n . Ahora mismo empezar a trabajar. C o m o lo vieron con hambre, primero le dieron de comer y despus lo dejaron que fuera a trabajar. Empez a cortar el pasto con su machete bien filoso. A s le hizo toda la tarde. Luego fue donde guardan la herramienta y empez a barrer porque all dormira. E n cuanto termin se ba y se c a m b i . Se puso su camisa y su pantaln de manta que le haba cosido su esposa nana Nectzin. Cuando acab, lo llam la hija de d o a Sandra, que se llamaba Nancy, a que fuera a cenar. Ellos ya haban terminado de cenar. Estaba sentado el esposo de doa Sandra, quien cuando vio a tata Ajuaxtzin le salud, le dijo que se sentara y que comiera lo que le haban servido. Cuando acab de cenar, el seor le empez a preguntar muchas cosas: de dnde era, si estaba casado, si tena hijos y otras cosas. Antes de que se fuera a dorm i r , le dijo el seor, llamado Alfredo: Y o , m i esposa y m i hija te damos trabajo aqu en nuestra casa aunque no te conocemos. N o robes, n o m s trabaja y todos estaremos bien. S d o n Fredo le contest tata A j u a x t z i n . Yo no soy ladrn, soy trabajador. C o m o ya conoca a todos los que le dieron trabajo los llamaba por su nombre, deca l, pero a todos se los haba cambiado. A la seora le deca d o a Santra, a su esposo don Fredo, a su hija le deca N a n t z i n y al perro que tenan, ellos le llamaban Rosco, u n perro grande al que le haban cortado una oreja, por eso tata Ajuaxtzin l o n o m b r Nacazcoto. Cuando se fue a acostar se acord de l o que le haba dicho a la V i r g e n all en el templo, cuando lleg, que le llevara una flor en cuanto la encontrara; ahora l cuidaba flores, se propuso pedirle a doa Sandra que le 78

diera unas cuantas e ira a dejrselas a la V i r g e n all en su casa. A l o t r o da, en cuanto aclar, e m p e z a trabajar. Silbaba con alegra; Nacazcoto le ladraba mucho y a todos despert temprano. Cuando lo llamaron a que fuera a almorzar le dijeron que no empezara a trabajar temprano porque ellos no madrugaban tanto. R e g l a m e unas flores, doa Santra d i j o cuando termin de almorzar. Cuando llegu a la ciudad pas al templo all en el centro y le dije a la V i r g e n que le llevara flores en cuanto las encontrara. La seora Sandra se sorprendi de sto, pero lo dej que fuera a cortarlas y que fuera a dejarlas donde la V i r g e n . T o m la calle donde haba caminado cuando busc trabajo y lleg al templo. Le dio gracias a la V i r g e n porque haba encontrado flores y trabajo, o r y luego volvi a su labor. Cuando lleg donde trabajaba faltaba poco para que le dieran de comer. D o a Sandra lo m a n d a que baara a su perro. C o n gusto lo hizo. N o m s djate le deca tata Ajuaxtzin. T u duea quiere que ests fresco Nacazcoto. Como l les haba cambiado de nombre, ellos tambin le cambiaron el suyo, porque tampoco p o d a n pronunciar su nombre, le decan don Tata. As pasaban los das en su trabajo. Sus patrones empezaron a quererlo, platicaban con l cuando coman y a veces lo llevaban a donde ellos iban a pasear, slo que ese trabajo ya estaba por acabarse. Dos das trabaj todava. Les removi la tierra a las flores, termin de podar los rboles y de cortar el pasto. C o m o su patrn, d o n Alfredo, vio que trabajaba muy bien y era u n buen macehual, le busc o t r o trabajo cuando termin el de su casa. Que te vaya bien d o n Tata le dijeron cuando ya se iba. Gracias por embellecer nuestro jardn. 79

Y o tambin les agradezco mucho p o r todo l o que hicieron conmigo les r e s p o n d i l . Siempre los recordar doa Santra, nia N a n t z i n , tata Fredo, gracias por darme trabajo. Gracias a t i tambin Nacazcoto, cuida bien a tus amos, bien s que te buscarn a o t r o que te bae. Antes de que me vaya a m i pueblo vendr a v i sitarlos. Gracias de veras, gracias. N o se cansaba de agradecer porque l o trataron bien all. Ahora con su ayate en la espalda otra vez tomaba el camino a o t r o trabajo. T o m la calle que le d i j e r o n y lleg donde estaban construyendo una casa. Entonces el ingeniero vino a encontrarlo y le p r e g u n t si a l l o haba enviado d o n Alfredo. S , yo soy tata Ajuaxtzin le d i j o . Qu trabajo me vas a dar? A h o r i t a ya estn completos los que construyen la casa. T sers el velador. A q u te quedars a cuidar l o que se ocupa. Te quedars donde se guarda la herramienta, all dormirs. V e t e a d o r m i r en seguida porque al anochecer c o m e n z a r t u trabajo, d o r m i r s en el d a le d i j o el i n g e n i e r o . Es u n buen hombre, me han dicho les deca el ingeniero R e n d n a los otros trabajadores. Es u n macehual. S , se ve en sus huaraches d i j o u n trabajador. Cuando se fue a acostar tata Ajuaxtzin n o poda dormir porque n o estaba acostumbrado a d o r m i r de d a , pero o b e d e c i a l o que le d i j o d o n " R a t n " como p r o n u n c i l, y como le daba trabajo decirlo l o n o m b r d o n Q u i m i c h i n , porque eso significaba su nombre, se deca tata Ajuaxtzin. Y cuando oscureci e m p e z a darle vueltas a la construccin, luego se sent en una esquina, como cuando u n da all en su pueblo le d i j o su autoridad que v i g i lara a los que robaban pollos y cuando l vigil cayeron 80

los ladrones, as le haca tambin ahora. Estaba oscuro donde se sent, n o haca r u i d o , como si n o estuviera nadie all. A s l o encontr la media noche; se levant de donde estaba sentado, alz sus ojos al cielo, como que contaba las estrellas que eran opacadas por las luces de la ciudad. La luna alumbraba poco porque la cubra una nube. Se acord de su pueblo donde las estrellas n o las opaca ninguna luz p o r la noche, se ve bien c m o brillan y la luna alumbra m u y bonito. C u l es la estrella que se aparece cuando comienza a anochecer y p o r la m a a n a en el m i s m o lugar? se deca en sus pensamientos mientras daba vueltas a la construccin. Ser que aqu no se aparece? N o se ve m u y claro el conejo de la luna. Luego puso su mirada en el oriente y v i o una luz blanca y otra roja que caminaban. Se s o r p r e n d i . Dos estrellas que caminan se d i j o . C m o puede ser? A l poco rato se o y u n r u i d o all donde caminaba la luz. Era u n avin. L o admir mucho porque n o muchos pueden ver l o que pasa en la noche. Otra vez se sent en la esquina y esper a que amaneciera. Rodeando la casa lo encontraron los trabajadores. C m o amaneciste? le pregunt u n hombre gordo. M u y bien le r e s p o n d i . C m o te llamas? le p r e g u n t otra vez. Tata Ajuaxtzin me llamo d i j o . Tata, como se dicen los macehuales d i j o aquel trabajador. Ya vete a d o r m i r , ya nos quedaremos nosotros. A s pasaban los das y las noches. U n a tarde, cuando todos los trabajadores ya l o conocan, en cuanto se fue a su casa el ingeniero se quedaron a beber tres hombres all e hicieron a que tambin bebiera d o n Tata, como 81

tambin le haban empezado a decir. L o emborracharon bien, ya no saba lo que deca, a veces les hablaba en su idioma y todos se rean de l. Es u n macehual, as hablan ellos se decan los que lo hacan beber. Tengo que cuidar esta casa, por eso ya vayanse o llamar a la polica deca ya borracho. N o m s se burlaban de l. Y cuando ya no se pudo levantar, esos tres hombres entraron donde guardaban la herramienta y sacaron la nueva que por la maana haba trado el ingeniero. Nadie sabr que nosotros l o hicimos se decan los ladrones. Todos saben que son muy borrachos estos macehual es. A l otro da, temprano, lleg el ingeniero. Tata Ajuaxtzin ya estaba despierto, pero estaba m u y mareado. C m o ests? le p r e g u n t el ingeniero. Bien, muy bien d o n Q u i m i c h i n le r e s p o n d i . Tata Ajuaxtzin se acerc a saludar a su p a t r n , quien percibi que ola a licor, pero no le d i j o nada. I n m e diatamente se acerc donde dej guardada la herramienta nueva, como vio que faltaba sali de inmediato, n i le d i j o a Tata Ajuaxtzin, quien se estaba lavando la cara. A l poco rato lleg j u n t o con cuatro policas. Se acercar o n a l y entonces le d i j o el ingeniero que faltaba toda la herramienta nueva y le echaba la culpa a l. Y o no lo hice d o n Q u i m i c h i n ! le gritaba cuando lo llevaban los policas. E l ingeniero R e n d n no quiso escuchar porque estaba m u y enojado por lo que haba pasado. Desvelado y mareado encarcelaron a tata Ajuaxtzin. Dos das pasaron y no se apareca el que haba mandado que lo encerraran. A los tres das lo llamaron a donde trabaja el juez. All encontr al ingeniero. Sintate le d i j o el V i e j o . M e dicen que t velabas cuando robaron donde construye el ingeniero 82

R e n d n y cuando te detuvieron olas a licor, lo cual quiere decir que habas bebido en esa noche, entonces t pagars por lo que se perdi y si no puedes entonces te encarcelaremos. Y o no lo hice V i e j o ! r e s p o n d i l. M e emborracharon. Yo vine aqu a trabajar, no he venido a tomar n i a robar. T a l vez eres terco como todos los macehuales, pero a m no me mientas d i j o el ingeniero. N o te miento don Quimichin respondi tata Ajuaxt z i n . M e emborracharon. Si no me crees pregntale a d o n Fredo, l me conoce y sabe bien que soy u n buen hombre. E l ingeniero R e n d n no quiso creer a tata Ajuaxtzin y permiti que lo encerraran. Dos aos tena que pasar ah. N o lo quera creer, l no haba venido a la ciudad a quedarse dos aos porque le dej dicho a su mujer que volvera para la segunda siembra de m a z . Durante el da trabajaba j u n t o con los d e m s presos. Por las noches se acordaba de la V i r g e n a la que le haba llevado flores. Le hablaba as: T bien sabes que no he hecho nada malo, pero d o n Quimichin no lo quiso saber y tiene la misma fe que yo. S l o t me puedes ayudar. Una noche s o a su esposa y a sus hijitos. Los vea que miraban c m o lo queran matar por tomar la bebida de o t r o , "yo no lo hice! yo no lo hice!" les gritaba, luego vea c m o desaparecan su esposa y tambin los que queran matarlo. As pasaban los das, pero esperaba el da en que iba a salir e ira a donde le d i o trabajo el ingeniero y a la casa de don Alfredo, antes de irse a su casa. U n da, al medio da, tata Ajuaxtzin trabajaba con los dems hombres que tambin estaban presos, vio c m o hicieron llegar a tres hombres. De inmediato los hicier o n trabajar y los enviaron a donde estaba tata Ajuaxtzin, 83

que recoga la basura. Cuando esos hombres lo vieron de inmediato l o reconocieron, pero hicieron como que no lo conocan. Tata Ajuaxtzin tambin los r e c o n o c i p r o n t o y se les acerc. Y o los conozco seores les d i j o . Yo soy D o n Tata, como me decan all donde construan una casa, all donde me dio trabajo d o n Q u i m i c h i n . Ya no me conocen? C o m o ellos saban que por su culpa lo haban encerrado entonces uno de ellos le dio una bofetada a tata Ajuaxtzin y lo p a t e cinco veces cuando ya estaba tirado en el suelo. Tata Ajuaxtzin perdi el conocimiento. Cuando los d e m s presos vieron lo que le haban hecho a tata Ajuaxtzin rpidamente agarraron al que lo haba golpeado y comenzaron a pegarle tambin, pero los guardias intervinieron y los separaron. A D o n Tata lo llevaron al m d i c o , quien lo examin. Luego recuper el conocimiento, pero le dola mucho donde lo haban pateado. All donde lo curaron d u r m i esa noche. A l o t r o da lo llevaron a donde trabaja el V i e j o , all estaba el que lo haba golpeado. E l V i e j o i n t e r r o g a tata Ajuaxtzin. Qu le hiciste a este hombre que te p e g ? D i j o el V i e j o . Nada le respondi tata Ajuaxtzin. Slo me acerqu a donde l estaba j u n t o con sus c o m p a e r o s , les dije que los conoca y l me r e s p o n d i con u n p u e t a z o . C o n o c e s a este hombre y a sus otros dos compaeros dices? p r e g u n t el V i e j o . S los conozco d i j o D o n Tata. T r a b a j b a m o s juntos antes de que me apresaran. Entonces aquel V i e j o m a n d a que trajeran a los otros compaeros del que le haba pegado a tata Ajuaxtzin. Cuando los trajeron les p r e g u n t el V i e j o : 84

U s t e d e s conocen a este macehual? s e a l a n d o a tata Ajuaxtzin. N o , n o l o conocemos respondieron ellos. S , me conocen d i j o tata Ajuaxtzin. Ustedes me emborracharon esa noche cuando robaron donde trab a j b a m o s . D o n Quimichin tambin los conoce. A quin le dices d o n Quimichin? p r e g u n t el Viejo. A l ingeniero R e n d n , el que m a n d que me encerraran c o n t e s t Tata Ajuaxtzin. A s tard interrogando el V i e j o , luego delante de tata Ajuaxtzin d i j o que esos tres hombres los haban apresado porque robaban la herramienta donde construan casas, pues eran albailes. Cuando acab el interrogatorio el V i e j o m a n d a que encerraran otra vez a esos tres hombres y a tata Ajuaxtzin l o m a n d a que se fuera a acostar porque se vea que le dola donde lo haban pateado. A l o t r o da, por la maana, llamaron a tata Ajuaxtzin a que fuera otra vez a donde trabaja el V i e j o . All estaban ya aquellos tres hombres y d o n Q u i m i c h i n . Tata Ajuaxtzin cuando v i o a d o n Quimichin se le alegr el corazn y l o salud. Luego el Viejo interrog al ingeniero. C o n o c e s a todos los que estn aqu? d i j o el Viejo. S c o n t e s t el ingeniero. A este macehual y o l o m a n d encerrar porque cuando velaba se perdi herramienta nueva. A estos otros tres les quit el trabajo porque a veces llegaban borrachos y peleaban a los dems trabajadores. Este macehual dice que ellos l o e m b o r r a c h a r o n cuando r o b a r o n la herramienta nueva que habas comprado d i j o el V i e j o . Y t a l vez s , porque a q u me dicen los guardias que n o hace maldades, todos los 85

presos lo ven con buenos ojos, trabaja bien y se h i z o a m i g o de los d e m s . Ahora les pregunto a ustedes d i j o el V i e j o es verdad que emborracharon a este macehual aquella noche cuando robaron donde trabajaban? S d i j o uno de ellos. L o hicieron porque queran robar? p r e g u n t otra vez el V i e j o . S , por eso lo hicimos respondieron. S a b a n bien que ya no p o d a n mentir, ya estaban presos, los haban atrapado cuando estaban robando, por n i n g n lado podan escaparse. Cuando tata Ajuaxtzin oy estas cosas se alegr su c o r a z n y con su mirada le deca al ingeniero que l nunca le haba mentido cuando le d i j o que l no le haba robado. Entonces aquel V i e j o d i o la orden de que encerraran otra vez a aquellos tres hombres y m a n d que a tata Ajuaxtzin lo dejaran libre. E l ingeniero R e n d n lo llev en su auto y le dio trabajo otra vez. H a b a n pasado veinticinco das cuando tata Ajuaxtzin sali de la crcel. Ahora en su trabajo ya no era velador, ahora era ayudante de albail. A s se la pasaba ahora, tena trabajo y ganaba buen d i n e r i t o ; en su pensamiento estaba todo lo que haba dejado en su pueblo, sus hijos, su esposa y el da en que deba volver a sembrar m a z . U n d o m i n g o , por la tarde, tata Ajuaxtzin se propuso salir a pasear por la ciudad. Se ba y se c a m b i , se puso su camisa y su pantaln de manta, descalzo t o m el camino. C a m i n hacia la salida del sol. Miraba los grandes edificios, los carros que pasaban cerca de l en la calle. Cuando pasaba cerca de donde hay muchos rboles oy que hablaban su idioma. Ser cierto lo que oigo? se dijo. Y cuando ya se acercaba se dio cuenta de que de veras hablaban como l. 86

D e b a j o de los r b o l e s estaban sentados muchos macehuales, estaban platicando, rean y paseaban. Cuando los dems macehuales lo vieron no saban que era la primera vez que iba all, pensaban que slo era alguien que buscaba a sus conocidos. E m p e z a caminar tambin como los d e m s , no les hablaba a ellos n i ellos le hablaban a l, noms lo m i raban, pero en su corazn tata Ajuaxtzin senta que arda, estaba con sus hermanos en aquella ciudad donde todo es diferente, pero donde t a m b i n pueden estar los macehuales. U n poco m s all de donde caminaba tata Ajuaxtzin, vio a unos muchachos que tenan en sus manos unos botes, estaban tomando. U n poco ms all estaban otros que ya estaban bien borrachos, gritaban fuerte y les decan de cosas a los que pasaban cerca de ellos. Tata Ajuaxtzin se qued parado vindolos cmo gritaban. Pasaban tambin por ah cuatro muchachos cerca de donde estaban aquellos borrachos y estos los empezaron a insultar, luego les obstruyeron el paso, no los dejaban seguir. Si de veras son hombres agrrense c o n m i g o . Me tienen miedo? Entonces no son hombres deca uno de los borrachos. A s comenzaron a insultarse. Todos los que ya estaban borrachos rodearon a aquellos cuatro muchachos que no haban bebido. Los borrachos empezaron a enojarse porque no les hacan caso los otros jvenes. Luego uno de ellos le p e g en la cabeza con una botella llena de cerveza a otro joven que no estaba ebrio, n o m s porque quiso, aunque no le haba hecho nada. C o m e n z a sangrar de la cabeza aquel muchacho que le pegaron, cuando lo vieron los borrachos comenzaron a h u i r . E l que g o l p e iba huyendo hacia donde estaba tata Ajuaxtzin y cuando ste l o v i o corri a detenerlo. A d n d e crees q u e vas? l e d e c a tata A j u a x t z i n . C r e e s que e s t b i e n l o que has hecho? 87

De los que estaban all, unos fueron a auxiliar al muchacho que sangraba de la cabeza y de inmediato lo llevaron al mdico, otros fueron a ayudarle a tata Ajuaxtzin para que no huyera el peleador. N o est bien lo que has hecho muchachito, no est bien deca tata Ajuaxtzin al peleonero. Has herido a u n hermano tuyo que nada te haba hecho. Le pegaste s l o porque te creste mejor que l, porque no estaba tomado. Piensas que te ves muy bien as, verdad? Creas que las muchachas te iban a admirar? Muchos haban rodeado al peleonero, quien tena la cabeza agachada por vergenza. Tata Ajuaxtzin c o m e n z a hablarles a todos y ellos lo escuchaban con agrado. Hemos venido a la ciudad porque queremos ganar u n poco de dinero les deca. N o hemos venido para pelearnos entre hermanos. Nadie viene aqu porque quiere beber, all tambin hay licor, o porque ganan buen dinero ya olvidaron a sus padres, a sus hermanitos que all en el pueblo no tienen con q u comprarse u n refresco, que a veces comen y a veces no? Piensan que a q u ya tienen mucho dinero y que pueden hacerlo comoquiera? All en su pueblo no le hacen as. Acurdense d n d e han dejado su o m b l i g o . Todos los macehuales noms estaban oyendo. N o resp o n d a n nada. Tata Ajuaxtzin los observaba a todos los que estaban all. A l poco rato llegaron los policas que buscaban al peleador. Tata Ajuaxtzin en su c o r a z n le dola que encerraran a aquel muchacho, saba bien lo que se siente estar all, pero la crcel la tena bien ganada, por eso no d i j o nada. Cuando se llevaron al muchacho todos empezaron a dispersarse. Tata A j u a x t z i n c o m e n z a regresar a donde trabajaba. Nadie le p r e g u n t su nombre, de d n d e era o si ya tena tiempo trabajando aqu. Vena caminando solo. H a b a salido de su trabajo s l o para distraerse en 88

la ciudad y s l o encontr una gran tristeza en sus hermanos a quienes no esperaba encontrar. Q u cosas, de veras se deca en sus pensamientos. Estos muchachos parece que ya olvidaron que sus padres hacen milpas all en el pueblo. Ya no tienen en la cabeza la cosecha de m a z , s l o se han propuesto ganar dinero. Se estn echando a perder. Creen que con cerveza en mano ya no son macehuales. Tal vez la ciudad as los quiera y ellos han obedecido, pero por debajo de sus ropas se esconde su rostro de macehual. C o n estas y otras cosas en su pensamiento lleg tata Ajuaxtzin a donde trabajaba. S a l u d al velador y despus se fue a descansar. Se acercaba el da en que iba a volver a su casa. Los das pasaban. Una maana, cuando lleg el i n geniero R e n d n al trabajo, reuni a todos los trabajadores y les d i j o : Este trabajo est por terminar y ya no se necesitan muchos trabajadores, por eso algunos se tienen que i r . A todos los trabajadores no les g u s t esto, pero as pasa en estas cosas. Estaba all u n hombre que se vea m u y pobre quien se entristeci mucho porque ya no iba a tener trabajo, tena cinco hijos y su esposa estaba enferma. Se acerc al ingeniero y le p i d i que no le quitara el trabajo, pero l le d i j o que ya no lo necesitaba. Entonces tata Ajuaxtzin tambin se acerc a d o n Q u i m i c h i n y le p r e g u n t si l todava p o d a quedarse y le r e s p o n d i que s. Tata Ajuaxtzin le dijo al o t r o seor que en cinco das l ya se iba a su casa y si quera le dejaba el trabajo, as quedaron, el ingeniero t a m b i n d i j o que s. L l e g el da en que tata Ajuaxtzin deba regresar a su casa. Debajo de u n rbol donde trabajaba c o m e n z a excavar y sac u n bote donde guardaba el dinero que ganaba. Le dio gracias al ingeniero R e n d n y a los 89

dems trabajadores, t o m su ayate y se encamin hacia la casa de d o n Alfredo, donde haba trabajado p r i m e r o y a quienes les d i j o que volvera antes de irse a su casa. L l e g a la casa de d o n Alfredo. Afuera de la casa encontr a la hija de ellos, Nancy, quien cuando v i o a tata Ajuaxtzin lo salud de inmediato y comenz a platicar con l. C m o ests D o n Tata? le d i j o la muchacha. M u y bien nia Nantzin le contest l. H e venido a decirles que ya me v o y a m i casita. E n serio D o n Tata? d i j o ella. Psate adentro, all est m i m a m y m i pap. De veras que n o te esp e r b a m o s . Psate. La muchacha llam a sus padres, les d i j o que all estaba D o n Tata y que ya se iba a su casa. Pronto salieron ellos a ver a tata Ajuaxtzin. A q u estoy d o n Fredo, doa Santra d i j o l . C o m o les dije que antes de irme a m i pueblito iba a venir a visitarlos, aqu estoy. Que bueno r e s p o n d i d o n A l f r e d o . N o te esp e r b a m o s , pero nos da gusto que ests aqu. Si ya te vas a t u casa que te vaya bien. S que eres u n buen macehual y todo l o que has ganado aqu se los llevas a t u esposa y a tus hijos. S , d o n Fredo p o r eso he venido a t u casa, porque aqu he dejado m i dinero, el que me pagaste cuando trabaj para t i d i j o tata Ajuaxtzin. C m o puede ser as? le r e s p o n d i d o a Sandra. S , doa Santra d i j o tata Ajuaxtzin. All atrs de la casa donde trabajaba l o dej enterrado cuando me fui a trabajar a o t r o lado, si me permiten ahorita v o y a desenterrarlo, l o enterr debajo de u n rbol que hay en su jardn. D o n Alfredo, su esposa y la hija de ellos seguan a tata Ajuaxtzin, quien iba por delante al jardn. Cuando 90

lleg debajo de aquel rbol donde haba enterrado su dinero c o m e n z a rascar la tierra, luego excav con su machete y sac u n frasco bien tapado. Los que lo vean estaban sorprendidos. Tata Ajuaxtzin destap el frasco y sac su dinero. N o le ha pasado nada dice tata A j u a x t z i n . N o se m o j porque lo haba tapado bien. Ahora s ya me puedo i r a m i casita. As hablaba tata Ajuaxtzin cuando se apareci Nacazcoto, el perro de don Alfredo. Cuando vio al que lo baaba mova su cola, tambin estaba contento porque estaba all tata Ajuaxtzin. T a m b i n te quiere nuestro perro, D o n Tata d i j o la muchacha Nancy. S pues r e s p o n d i l. Ya se est haciendo tarde. M e tengo que i r . Ya termin m i trabajo aqu en la ciudad. Gracias por todo lo que hicieron por m d o n Fredo, doa Santra, nia N a n t z i n y Nacazcoto. Yo ya me voy, gracias por todo. Que te vaya bien D o n Tata le respondieron ellos. L u e g o tata A j u a x t z i n t o m el camino hacia donde salen los camiones que van a donde l iba. Antes de llegar all pas al templo donde est la V i r g e n , le d i o gracias por todo l o que le haba pasado y se fue. Cuando l l e g a donde salen los camiones b u s c el suyo y s u b i . Poco a poco se alejaba de la ciudad llamada I t z c u i n t l a n . Ya estaba oscureciendo cuando sali tata Ajuaxtzin. E n su pensamiento recordaba todo lo que le p a s en la ciudad, como si no hubiera tardado, hace poco lleg y ahora ya se iba a su casita otra vez. La noche avanzaba como el c a m i n , tata Ajuaxtzin se d u r m i . Cuando despert ya estaba amaneciendo, en la oscuridad que an quedaba se vean los rboles en el cerro, se alegr el corazn de tata Ajuaxtzin, saba que ya 91

estaba cerca de su casita, de su pueblo. Ola a tierra mojada, haba l l o v i d o por ah, el aire ola a monte. Cuando aclar bien lleg a donde tomara o t r o c a m i n que lo llevara cerca de su pueblo. E n cuanto lleg t o m el o t r o . M e d i o da de camino en c a m i n . Antes de tomar el camino a pie c o m p r unas cosas en esa ciudad, c o m p r pan y alguna ropa que les llevaba a su esposa y a sus h i j i t o s . Ya era tarde cuando t o m el camino a su querido pueblo. A pie suba y bajaba los cerros. L l e g a la cima del cerro donde vio a lo lejos su pueblo, se le alegraba mucho el corazn. E l sol ya se estaba opacando. Com e n z a bajar despacio porque estaba muy resbaloso, haba l l o v i d o mucho. Cuando arrib a su pueblo todos los macehuales que lo vean lo saludaban. Y a lleg tata Ajuaxtzin! gritaban los nios. L o v i n i e r o n a encontrar sus hijitos a quienes en cuanto v i o quiso cargarlos a todos juntos, pero no p o d a porque le estorbaba su ayate lleno con lo que haba comprado. L l e g a su casa. Su esposa lo encontr sonriente. Sus perros ladraban de alegra. As haba vuelto tata Ajuaxtzin. Q u nos trajiste tata? le preguntaban sus hijos. Les traigo pan y su ropa nueva les r e s p o n d i . Nana Nectzin le dio de cenar a su esposo y platicaron muchas cosas hasta muy noche. Tata Ajuaxtzin le c o n t todo lo que le haba pasado en la ciudad cuando lleg, cuando lo metieron a la crcel y otras cosas. Su esposa tambin le cont lo que haba pasado en el pueblo, tres macehuales m u r i e r o n y algunos estaban enfermos. Tambin le d i j o su esposa que ya haba escardado donde iba a hacer su milpa l porque las lluvias llegaron p r o n t o , ya estaba l i m p i o su terreno, s l o faltaba que sembraran. Su suegro y sus cuados le iban a ayudar. C o m o les e m p e z a dar s u e o , se fueron a d o r m i r . 92

A l o t r o d a , m u y temprano, se levant tata Ajuaxtzin a ver a su suegro y a sus cuados para que le fueran a ayudar a sembrar. Nana Nectzin ya haba juntado la semilla para sembrar, noms l o tomaron y se fueron. C o n alegra empezaron a sembrar cuando llegaron al terreno de tata Ajuaxtzin. Su esposa se haba quedado en la casa, donde m a t u n pollo que comeran los sembradores, porque as estn acostumbrados a hacerle los macehuales cuando siembran m a z , as le dan gracias a Dios que hace que se d mucho m a z . Aquel da hizo u n sol m u y fuerte. Este solazo llama lluvia d i j o el suegro de tata Ajuaxtzin, u n viejito que sabe l o que dice. Pasando el medio da acabaron de sembrar. Luego volvieron a la casa de tata Ajuaxtzin donde saban que iban a comer p o l l o . Psenle a comer les deca nana Nectzin cuando llegaron a su casa los trabajadores. Calientito y sabroso estaba aquel pollo que haba guisado nana Nectzin. M u y sabroso coman los trabajadores. A s tata Ajuaxtzin y sus ayudantes esperaban mucha cosecha de maz, n o slo porque estaban comiendo pollo, sino tambin porque la tierra ya estaba bien mojada y se vea que la lluvia n o iba a faltar.

93

Don tata
Ca notata ne elhuicac o tlaltipan

Quej p o l i j q u i c i n p i x q u i z t l i , nijpiya tlen nimitzcahuaz quiiljuiyaya tata Ajuaxtzin icihuan nana Nectzin. H u a n caya tiyaz? q u i t l a n i l l i yajaya. Can hueyi altepetl, cejcoyoc campa oncaz t e q u i t l tlananquilli ya. Tlaj nimocahua nican ax tleno nijpantiz. Cafentzin nojuan ayoc xochiyohua, oncati huaj tlaceceya. P o l i h u i nahui metztli ca motoca c i n t l i cempa. N i c a n ax aqun temaca tequitl, nochi tlaalaxcan i n i n m i l l a . N i j p i y a tlen niyaz cejcoyoc. C i n t l i catli tijpixcaquen ce xihuihtiaya anmechchihuaz ca antlacuacen. Cualli xiauintamocuitahui toconehuantzitzin. Ijquiampa nijchihuaz q u i n a n q u i l l i icihuan. Timitztemocen nochi tonalli, tel tlaj tiyaz, tojuantin nican timitzchixtocen. Tlayohua elliyaya huaj camanallohuayayan i n i n j u a n t i n . Conetzitzin cochtoyahya. Tata Ajuaxtzin ax huelliyaya cochi pampa quielnamijtoya quenijqui yaz huan quicocohuayaya quincahuaz icihuan huan iconehuantzitzin pan opa altepetl itocan Xinachtlan. Zan cualcan, ne ce t o n t i , huaj tzahtzic cuapelech, izatejqui tata Ajuaxtzin. Quiejqui icihuan catli quicafenmani, teipa q u i t o t o n i l l i ce orne tlaxcalli catli mocahtoya yaljuaya huan quitlamac ihuehue. Tlecuayaya tlatlaneci huaj tlanqui quicentillia ipece tlen quihuicazquia ca mopatlaz ne can hueyi altepetl. Icihuan q u i t e m i t i l l i ca cafen ce lemeta huan quimac. 94

A m o x i q u i n i x i t i conemen q u i i h t o j q u i tata Ajuaxtzin. Queman izacen x i q u i n i l j u i campa n i y a h t o . A m o ximoyoltequipacho pampa na nimocuepaz. Ca n i camanalli tlen quiihtojqui quizqui ichantzin huan quiconanqui o h t l i altepeco campa quiizquizquia tepoztli catli quihuicazquia cejcoyoc hueyi altepetl can quizan tepozmen tlen y o h u i n campa ya yohuiyaya. Icihuan quitlachillihtoya huaj polihuito can cuatitlamitl. Ca iaya pan icuitlapan huan imachete ilpitoh pan itlajcoyan quizqui tata Ajuaxtzin. Ce macehualli ixyayactzin ca icamanal Xchitl huan H u i c a t l nehnentiya quitemoti ce tequitl catli ma quimaca ce nemiliztli achi cualli. Tlajco t o n t i nehnenqui. Teipa q u i i z q u i tepoztli catli quihuicac ce hueyi altepetl campa q u i i z q u i ceyoc tlen quihuicazquia campa ya quinequiyaya aciti. H u a j acitoyaya can hueyi altepetl itocan Itzcuintlan moconanqui nehnemi mazqueh ax quimatiyaya canqui. Ax queman quiiztoya tlen aman quiitayaya. N o c h i yancuic elliyaya. Nehnenqui huan nehnenqui, ax quimatiyaya can aciti. M i y a c tlacamen nehnemiyayan pan o h t l i t l e n amo monojnotzan yon amo motlahpallohuan; izihui nehnemin, camanijquia yohuin, moiljuiyaya tata Ajuaxtzin. Ax aqun quiixmatiyaya, miyac tlacamen quiyohuallohtoyan, tel ya iztoya icelti. Aman queh caya nijpantiz tequitl? moiljuiyaya. A x nitlaixmati yon amo nicamanallohua cualli ca castia. Acico tlajco hueyi altepetl. Quiitac ce hueyi t i o p a m i t l huan yajqui calaquito nopaya. Motlancuaquetzqui iixpan Tonantzin huan momaihto quejni: C u a l l i t i j m a t i campa nihualla huan tleya nihuallahto nijtemohua. Niquincajqui noconehuantzitzin ihuaya nocihuan ne altepeco, tel ta ax tinquinmacahto pampa ta ax titemacahua. N i c a n zan ta h u e l l i n i m i t z n o j n o t z a ca nocamanal huan huelli tinechmachillia. Amo nimitzhualliquillia xochitl, tel zan nijpantiz ce nijhuallicaz nimitzcahuilliqui. Amantzin niya nijtemoti tequitl, xijtlanilli 95

Moconetzin ma nechpalehui huan amo xinechmacahuacan quen na niquincuacahtejqui nocihuan huan noconehuan. Nihuallazo ceyoc t o n t i N o n a n t z i n , nihuallazo. Huaj quizqui ne tiopan quiizqui ce ohtli tlen yohuiyaya ca t o n t i huetzian. Tiotlajca elliyaya. Nehnentoya ce achi queman quiitac ce hueyi calli, nel yejyejtzin, inachca oncayaya ce tlalli tlen ohuijcan elliyaya. Nican nitlahtlaniz tequitl, m o i l j u i j q u i , huan i j q u i n o q u i c h i j q u i . Caltehtehtzonqui huan queman caltlapojquen, moquechtillanqui ce telpocatl. Tata Ajuaxtzin q u i i l j u i : Nijtemohua tequitl. Tlaj tijnequi na huelliz nijmehua n i m o t l a l , nijhuallica cualli tlatentli nomachete, tlaalaxcan nijcahuaz. H u a j quejni tlahtohuayaya, quizaco ce xinolla catli q u i n a n q u i l l i : nican ax tijpiyan tequitl. Ceyoc achi neeca quiitac ce tepoztli nelcuahnexo, huelliz quinequicen ma nijpahpaca, m o i l j u i . Calnojnotzqui huan quizaco ce telpocatlacatl catli quitlanilli tleya quinequiyaya. Nijtemohua tequitl q u i i h t o tata Ajuaxtzin. N i c a n ax monextia Tonantzin nohuampo. Xihtemo cejcoyoc, na ax nijpiya tequitl quinanquilli; quihuezquilli huan caltzahqui. Ijquiampa quipanoc n o c h i tiotlac huan ax q u i p a n t i y o n tleno, ax aqun quimac tequitl. Huaj tzintlayohuiyayiya acito can ce t l a l l i t e m i h t o ca c u a h u i m e n . N o p a y a mocehuijqui. Quinitayaya quen motlallohuayayan conetzitzin ininhuaya i n i n t a t h u a n . Iixyaya quinextiyaya c i y a l i z t l i , cochmiquiyaya huan mayanayaya. Y o n tlen quicuahtoya pan n o c h i t o n a l l i . Icafen tlen quimacatejqui i c i h u a n q u i t l a m i j q u i pan o h t l i huan ayacmo quipiyaya t o m i n , tel ya momahtoya. Itzallan ce cuahuitl, pan zacatl, motejqui huan cochqui. Nellia cuatitoya. Zan cualcan, huaj nojuan tzintlayohua, izac. N e huejca caquiztiyaya intlahuejchijca tepozmen; huaj cualli izac q u i m a t q u i ca iztoya huejca imnhuica 96

cuapelechmen. Quichixqui cualli tladaneciz huan huajca cempa motentlalli quitemoz tequitl. Q u i i z q u i o h t l i ca ajeo. Nehnentoya ce achi huaj quininitac miyac t e q u i t i n i n catli quitlananayayan ce calli. Nopaya tlahtlanqui tequid, tel ayoc quinequiyayan tequitinin. Quejni quipanoc nochi ijnallo. Ca mozahtli nehnemiyaya quitemohua t e q u i t l . Nachca tlajcotona quipanti ce calli campa ce ichpocatl quiatequiyaya zacatl huan ce orne xochitl. Tata Ajuaxtzin monachcahui huan q u i t l a n i l l i tlaj quinequiyaya daatequiz yajaya o tlaj quipiyazquia ce tequitl. Xinechchia nican q u i i l j u i opa ichpocatl, niquiljuiti nonana ca tijtemohua tequitl. Zan ce quentzin quizqui ce cihuatl huejeapanti ajquia huaj quiitac q u i i l j u i : T a tijtemohua tequitl?.Quena q u i n a n q u i l l i tata Ajuaxtzin. Tleya huelli tijehihua? quitlanilli cempa opa cihuatl. H u e l l i nitlamehua, nitoca, nochi tequitl tlen t l a l l i q u i i h t o yajaya. H u a n tlaj t i j n e q u i nijehihuaz ceyoc t l a m a n t l i , zan t i n e c h i l j u i z q u e n i j q u i m o c h i h u a huan nijehihuaz ca nihuelliz. Cay a titequititojea pan n i hueyi altepetl? q u i i h t o opa cihuatl. Nojuan amo canah, nihualla nochan, zanoc niaci nican q u i i h t o yahua. Quenijqui motocan? tlahtlanqui cempa opa cihuatl Tata Ajuaxtzin notocan q u i n a n q u i l l i . A x cualli caquizti motocan, tel xipano. Na notocan Sandra q u i i l j u i opa cihuatl. N e cacalican tijpiyan ce x o c h i m i l l i catli quinequi ma quitamocuitahui acahya. Elto nochi den motequihuiya nican. Tijpiya can timocahuaz? A m o nana Santra q u i n a n q u i l l i ya. A x huelliyaya q u i t e n q u i x t i a c u a l l i itocan o p a c i h u a t l . T l a j ta tinechcahuaz nicochiz nican nimitztlazcamatilliz miyac. 97

Huajca timocahuaz ne can t i c a j o c u i n t l a t e q u i h u i l l i q u i i h t o nana Sandra, na nimitzdanehtz ce daquemid. Huajca q u e j n i t i j c h i h u a c e n , nican d t e q u i t i z , t i c o c h i z , nimitztlamacaz huan n i m i t z t l a x d a h u i z d e n mocahuaz m o t o n a l t e q u i d . Cualli tiquita? Quena nana Santra, quena. Nimitzdazcamatllia quiihto ca paquiliztli tata Ajuaxtzin. Amantzin pehuaz n i t e q u i t i . Quen quiitaquen ca mayanayaya, quidamaquen achtohui huan teipa quicajquen ma yohui tequiti. Pejqui quiixhuitequi opa zacatl ca imachete cualli datendi. Quino q u i c h i j q u i nochi tiotac. Teipa yajqui campa quiajocuin tlatequihuilli huan moconanqui tlaxpana pampa nopaya cochizquia. Zan o n tantinenqui m a l t i j q u i huan mopadac. M o d a l i l l i icoton huan icaltzonmanta catli quiihtzomillihtoya icihuan nana Nectzin. Queman danqui, quinotzqui iichpoca nana Sandra, den itocan Nancy, ma tlacuati. Ininjuantin dantoyahya dacuan. Iztoya locotzihto ihuehue nana Sandra, ajquia huaj quiitac tata Ajuaxtzin, quidahpallo, quiiljui ma mocehui huan ma quicua den quimanillihtoyan. Queman tianqui dacua, opa dacad, pejqui quidahdanillia miyac damandi, canqui ehua, daj namiqui, quipiya iconehuan huan cequino damantli. Achtohui yazquia cochi q u i i l j u i opa tlacatl, den itocan Alfredo: Na, nocihuan huan noichpoca timitztequimacan nican pan tochan mazqueh ax t i m i t z i x m a t i n . , A m o xidaxtequi, zan x i t e q u i t i huan cualli tiiztocen nochi. Quena tata Fredo q u i n a n q u i l l i tata A j u a x t z i n . N a ax nitlaxtejquetl, na nitequitiquetl. Quej ya quinixmahtoya nochi cadi quitequimacatoyan quinnojnotzayaya ca inintocan quiihtohuayaya ya, tel nochi quintocan padatoya. o p a ciliuad quiiljuiyaya nana Santra, ihuehue tata Fredo, ininichpoca quiiljuiyaya Nantzin huan opa chichi den quipiyayan, i n i n j u a n t i n quitocaxtiyayan Rosco, ce hueyi chichi den quitequillihtoyan ce inacaz, yeca tata Ajuaxtzin quitocaxti Nacazcoto. 98

H u a j yajqui motecato quielnamijqui tien q u i i l j u i h t o y a Tonantzin ne tiopan huaj acico, ca quihuiquillizquia ce xochitl zan huaj quipantiz; aman ya quitamocuitahuiyaya xochimen, motentlalli quitlanilliz nana Sandra ma quimaca ce orne huan yazquia quicahuillia Tonantzin ne can ichan. N e ce t o n t i , zan o n tlanezqui, moconanqui tequiti. Quiquiciyaya ca paquilizdi; Nacazcoto quiajuayaya tejmati huan nochi q u i n i x i t i cualcano. Queman quinotzquen ma dacuati quiiljuijquen ca ma amo quipehualti tequid cualcano pampa i n i n j u a n t i n ax tejmati tlaijnaljuian. Xinechmaca ce orne xochitl nana Santra q u i i h t o huaj tlanqui dacua. Huaj niacico hueyi altepetl nipanoc can dopamitl ne tajco huan niquiljui Tonantzin nijhuiquillizquia xochitl zan huaj nijpantizquia. Nana Sandra m o i x c u i t i l l i ica n i , tel quicajqui ma quitequiti xochitl huan ma yohui quicahua can Tonantzin. Quiizqui o h d i campa nehnentoya huaj quitemojqui tequid huan acito can tiopan. Quitlazcamatilli Tonantzin pampa quipantihtoya xochitl huan tequiti, momaihto huan teipa mocuepqui campa tequiti. H u a j acico can t e q u i t i polihuiyaya q u e n t z i n ca quitlamacazquian. Nana Sandra quinahuati ma quiajalti ichichi. Ca paquilizdi quichijqui. Zan ximocahua quiiljuiyaya tata Ajuaxtzin. Moteco quinequi ma tiaceceya Nacazcoto. Quen ya quintocanpatlatoya, ininjuantin no q u i p a t i l l i j q u e n i t o c a n , pampa no ax huelliyayan quitenquixtian itocaitl, quiiljuiyayan D o n Tata. Ijquiampa panoyaya tonalli pan itequi. Itecohuan pejquen quidazdan, camanallohuayayan ihuaya huaj dacuayayan huan quemaya quihuicayayan campa yohuiyayan paxallohuan, zan iyohtzin nopa tequiti tlecuayayiya dami. Orne t o n t i noja tequitqui. Quintlalmomoxo xochimen, danqui quimaxixima cuahuimen huan quitequi zacad. Quej quiitac iteco, tata Alfredo, ca nellia cualli tequitiyaya 99

huan cualli macehualli elliyaya, quitemollijqui ceyoc tequitl huaj tlanqui t e q u i t i pan ichan. Cualli xiya D o n Tata quiiljuijquen queman yohuiyayiya. Tlazcamati ca titechcualchijchihuilli toxochiinil. N a no mimechtlazcamatillia miyac ca n o c h i tlen a n q u i c h i j q u e n nohuaya q u i n n a n q u i l l i y a y a yajaya. Nochipa annimechelnamiquiz nana Santra, cihuapil Nantzin, tata Fredo, dazcamati pampa annechtequimaquen. Tlazcamati tahua no N a c a z c o t o , c u a l l i x i q u i n c a l t a m o c u i t a h u i motecohuan, cualli n i j m a t i ca mitztemollicen ceyoc catli mitzajaltiz. A c h t o h u i niyaz noaltepe nimechpaxalloqui. Tlazcamati nellia, tlazcamati. A x cuatiyaya tetazcamatillia pampa nellia quicualitaquen nopaya. A m a n ca iaya pan icuidapan cempa quiizquiyaya o h d i can ceyoc tequiti. Quiizqui o h d i campa quiiljuijquen huan acito can tlecuayayan quiquetzan ce calli. Huajca cadi ingeniero quinamiquico huan q u i t l a n i l l i tlaj yajaya quititlantoya tata Alfredo. Quena, na nitata Ajuaxtzin, q u i i l j u i . Tleya tequid tinechmacaz? A m a n t z i n acitoquejya t e q u i t i n i n catli quiquetzan n i c a l l i . Ta t i e l l i z t i t l a i x p i x q u e t l . N i c a n timocahuaz tjtamocuitahuiz den motequihuia. Timocahuaz can moajocui tlatequihuilli, nopaya ticochiz. Xiya x i c o c h i t i amantzin pampa ca tlapoyahui pehuaz m o t e q u i , tonayan ticochiz q u i i l j u i ingeniero. Ce cualli tlacatl nechiljuihtoquen quiniljuiyaya i n geniero R e n d n cequinoc t e q u i t i n i n . E l l i ce macehualli. Quena, neci pan itecac t l a n a n q u i l l i ce tequitiqued. Huaj motecato tata Ajuaxtzin ax huelliyaya cochi pampa amo momahtoya cochiz tonayan, tel quineltocac den quiiljui tata R a t n quen q u i t e n q u i x t i yajaya h u a n quen quiohuihmatiyaya quiihtoz, quitocaxti tata Quimichin pampa yampa quinequiyaya quiihtoz o p a itocan, moiljuiyaya tata Ajuaxtzin. 100

H u a n queman tzintlayohuixqui pejqui quiyohuallohua opa calli tlen quitlananayayan, teipa mocehui caltech, quen huaj ce tonalli ne ialtepe q u i i l j u i itlanahuatijca ma quinpijpiya piyotlaxtequinin huan huaj yajaya tlapijpixqui huetzquen opa tlaxtequinin, quino quichihuayaya no aman. Tzintlayohua campa mocehuihtoya, amo moliniyaya, quejuac ax aqun iztoya nopaya. Quejni q u i p a n t i tlajcoyohualli; moquetzqui campa locotzihtoya, quitlananqui i i x elhuicac, quejuac quinpohuayaya citlallimen tlen quinixmictiyaya hueyi altepetl itlahuilhuan. Quentzin tlahuiyaya m e t z t l i pampa quitepachohuayaya m i x t l i . Quielnamijqui ialtepe campa citlallimen ax quinixmictiya y o n ce tlahuilli ca tlayohua, necin cualli quen pepetlacan huan yejyejtzin tlahuia metztli. Calquia citlalin catli monextia huaj pehua tlayohua huan ca i j n a l l o campa ihuical? m o i l j u i y a y a pan itlalnamiquiliz huaj quiyohuallohuayaya opa t e q u i t l . Atlah nican ax monextia? A m o neci cualli metztli icuatochin. Teipa quitlalli itlachializ ca tonti quizayan huan quiitac ce t l a h u i l l i chipahuac huan ceyoc c h i c h i l t i c a t l i nehnemiyayan. M o i x c u i t i l l i . Orne citlallimen tlen nehnemin m o i l j u i . Quenijqui huelli elli? Zan ce quentzin caquiztic ca huejchihuayaya paya campa tlahuilli nelinemi. Elliyaya ce tepoztotol. Nellia quicualitac pampa amo miyaquin huellin quiitan tlen pao pan tlayohua. Cempa mocehui caltech huan q u i c h i x q u i ma tlaneci. Calyohuallohtinemi quipanticon t e q u i t i n i n . Quenijqui titlanezqui? q u i t l a n i l l i ce tlacatl tomacti. N e l cualli q u i n a n q u i l l i . <Quenijqui motocan? q u i t l a n i l l i cempa. Tata Ajuaxtzin nimotocaxtia q u i i h t o . Tata, quen macehualmen m o i l j u i a n q u i i h t o opa tequitiquetl. Ya xiya xicochiti, timocahuacehya tojuantin. Quejni panoyaya tonalli huan yohualmen. Ce tiotlac, huaj nochi t e q u i t i n i n quiixmatiyahya, zan huaj yajqui 101

ichan opa ingeniero, mocajquen eyi tlacamen tlaonin nopaya huan quichihualtijquen no ma taoni D o n Tata, quej no pehtoyan q u i i l j u i a n . Quiihuintijquen cualli, ayoc quimatiyaya tien quiihtohuayaya, quemaya quinnojnotzayaya ca icamanal huan nochi quihuezquilliyayan. Ce macehualli, ijquino tlahtohuan i n i n j u a n t i n moiljuiyayan tien quitlaoniltiyayan. Nijpiya tien nijtamocuitahuiz n i calli, yeca ya xiyacan o niquinnotzaz tlanahuatianin quiniljuiyaya ihuintitojca. Zan quihuezquilliyayan. H u a n huaj ayoc huelqui mehua opa eyin tlacamen calajquen campa quiajocuin tlatequihuilli huan quiquixtijquen tlatequihuilli yancuic tien ca ijnallo quihuallicatoya ingeniero. A x aqun quimatiz ca tojuantin tijchijquen m o i l juiyayan opa tlaxtequinin. N o c h i q u i m a t i n ca nellia ihuintiquemen n i macehualmen. N e ce t o n t i , cualcano acico ingeniero. Tata Ajuaxtzin ya izatoya, tel tzonhuihuitiyaya. Quenijqui tiizto? q u i t l a n i l l i opa ingeniero. Cualli, nel cualli tata Q u i m i c h i n q u i n a n q u i l l i . Tata Ajuaxtzin monachcahui quitlahpalloz iteco catli quiihyotillanqui ca mihyotiyaya tlailli, tel amo tien q u i i l l i . N i m a n monachcahui can quiajojtejqui tlatequihuilli yancuic, quej quiitac ca polihuiyaya quiztejqui nimantzin, y o n ax q u i i l j u i tata Ajuaxtzin catli tlecuayaya mixamiya. Zan ce quentzin acico ininhuaya nahuin tlanahuatianin. Monachcahuijquen campa ya huan huajca q u i i l j u i ingeniero ca polihtoya nochi tlatequihuilli den yancuic huan quidahtlacolmacac yajaya. N a ax n i j c h i j q u i tata Q u i m i c h i n ! quitzahtzilliyaya huaj quihuicayayan opa danahuatianin. Ingeniero R e d n ax quinejqui quitlacaquillia pampa nellia cuallantoya ca den panotoya. Coxzozolohto huan t z o n h u i h u i t i quitzacuaton tata Ajuaxtzin. Orne t o n t i panoc huan ax monextiyaya ajquia 102

tlanahuatihtoya ma quitzacuacan. Pan eyi tonti quinotzquen can tequiti tlanahuatijquetl. Nopaya quipanti ingeniero. Ximocehui q u i i l j u i opa Huehuentzin tlanahuatijquetl. Nechiljuian ca ta titlaixpiyaya queman tlaxtejquen campa calchihua n i ingeniero R e n d n huan huaj mitzizquijquen timihyotiyaya d a i l l i , den quinequi quiihtoz ca titlaonic pan opa yohualli, huajca ta titlaxdahuaz den p o l i j q u i huan tlaj ax tihuelli huajca timitztzacuacen. N a ax nijchijqui Huehuentzin! t l a n a n q u i l l i ya. Zan nechtlaoniltijquen. Na nihuallajqui nican nitequitico, amo nihuallahto nidaoniz y o n nitlaxtequiz. H u e l l i z nellia titzontetic quen nochi macehualmen, tel na amo xinechiztlacahui q u i i h t o ingeniero. Ax nimitzizdacahuia tata Quimichin dananquilli tata Ajuaxtzin. Zan nechdaoniltijquen. Tlaj ax tinechneltoca xihtlanilli tata Fredo, ya nechixmati huan cualli q u i m a t i ca na ce nicualli tlacad. Ingeniero Rendn ax quinejqui quineltoca tata Ajuaxtzin huan quicajqui ma quitzacuacan. Orne x i h u i t l panozquia nopaya. A x quinequiyaya quineltocaz, ya ax huallahtoya hueyi alteped mocahuaz orne xihuit pampa quiiljuihtejqui icihuan ca mocuepazquia huaj ca ompa motoca c i n d i . Tonayan tequitiyaya ininhuaya cequinoc d e n no tzactoyan. Ca tlayohua quielnamiquiyaya Tonantzin catli quihuiquillihtoya xochitl. Quinojnotzayaya quejni: Ta tijmati ca yon ce tamantli den ax cualli nijchihto, tel tata Quimichin ax quinequi quimatiz huan no quipiya itlaneltoquiliz quej na. Zan ta huelli tinechpalehuiya. Ce yohualli quitemijqui icihuan ininhuaya iconehuantzitzin. Quinitayaya ca quimahuiztoyan quen quinequiyayan quimictcen pampa quionic idailli cadi ceyoc iaxca. N a ax n i j c h i j q u i ! N a ax n i j c h i j q u i ! quintzahtzilliyaya, teipa quiitayaya quen polihuiyayan icihuan huan no catli quinequiyayan quimicticen. 103

Quejni panoyaya tonalli, tel quichiyaya t o n t i huaj quizazquia huan yazquia can quitequimac ingeniero huan ichan tata Alfredo, achtohui yazquia ichan. Ce t o n t i , ca tlajco tona, tata Ajuaxtzin tequitiyaya ininhuaya cequinoc tiacamen den no tzactoyan, quinitac quen quinaxiticon eyi tiacamen. Nimantzin quinchihualtijquen ma tequitican huan quintidanquen campa iztoya tata Ajuaxtzin catli quipehpenayaya tlazolli. Queman quiitaquen o p a tiacamen niman quiixmatquen, tel quichijquen ca amo quiixmatiyayan. Tata A j u a x t z i n no n i m a n q u i n i x m a t q u i huan monachcahui can i n i n j u a n t i n . Na annimechixmat tiacamen quiniljuijqui. Na n i D o n Tata quen annechiljuiyayan can ancalchihuayayan, ne campa nechtequimac tata Q u i m i c h i n . Ayoc annechixmatin? Quej ininjuantin quimatiyayan ca ininpampa quitzactoyan huajca ce quitentzohuitejqui tata Ajuaxtzin huan quiteleczac macuilpa queman huetztoyaya pan tlalli. Tata Ajuaxtzin q u i p o l l o j q u i itlalnamiquiliz. Queman opa cequino den no tzactoyan quiitaquen den quichihuillihtoyan tata Ajuaxtzin n i m a n t z i n q u i i z q u i j q u e n catli q u i m a q u i l l i h t o y a huan moconanquen quimagan no, tel tlanahuatianin mocalaquijquen huan quinxexelloltijquen. D o n Tata q u i h u i c a q u e n can t e p a h t i j q u e t l c a t l i quidahtlachilli. Teipa dalnamijqui, tel nellia quicocohuayaya campa quiteleczatoyan. Paya can quipahtijquen cochqui opa yohualli. N e ce t o n t i quihuicaquen campa tequiti Huehuentzin, nopaya iztoya catli quimaquillihtoya. o p a Huehuentzin quitlatzintoqui tata Ajuaxtzin. Tleya t i j c h i h u i l l i n i tlacatl catli mitzmagac? q u i i h t o opa Huehuentzin. A m o tleno q u i n a n q u i l l i tata A j u a x t z i n . Z a n nimonachcahui campa iztoya ininhuaya ichampoyohuan huan niquiniljui ca niquinixmatiyaya huan ya nechnanquilli ca ce m a i t i . 104

<Tiquixmati n i tlacatl huan ne ce ornen ichampoyohuan tiquihtohua? tlahtlanqui opa Huehuentzin. Quena niquinixmati quiihto Don Tata. Titequitiyayan zancejco achtohui nechtzacuazquian. Huajca opa Huehuentzin tlanahuati ma quinhuallicacan opa cequino ichampoyohuan tlen quimaquillihtoya tata A j u a x t z i n . Queman q u i n a x i t i c o n q u i n t l a n i l l i o p a Huehuentzin: A n m o j u a n t i n anquiixmatin n i macehualli? huan quimanexti tata Ajuaxtzin. A m o , ax t i q u i x m a t i n tlananquillijquen i n i n j u a n t i n . Quena annechixmatin q u i i h t o tata A j u a x t z i n . A n m o j u a n t i n annechtlaoniltijquen opa yohualli queman tlaxtejquen campa titequitiyayan. Tata Q u i m i c h i n no anmechixmati. Ajquia tiquiljuia tata Quimichin? tlahtlanqui opa Huehuentzin. Ingeniero R e n d n , catli danahuati ma nechtzacuacan tananquilli tata Ajuaxtzin. Quejni huejcajqui datzintoquia opa Huehuentzin, teipa, iixpan tata Ajuaxtzin q u i i h t o j q u i ca opa eyi tiacamen quintzactoyan pampa quiixtequiyayan datequihuilli campa calchihuayayan pampa i n i n j u a n t i n ellin calchijquemen. Huaj tlanqui tlatzintoquiliztli opa Huehuentzin tlatitlanqui ma quintzacuacan cempa opa eyi tiacamen huan tata Ajuaxtzin quitdanqui ma motecati pampa neciyaya ca quicocohuayaya campa quiteleczatoyan. N e ce t o n t i , ca ijnallo, quinotzquen tata Ajuaxtzin cempa ma yohui campa tequiti opa Huehuentzin. Nopaya iztoyahya opa tlaxtequinin huan tata Q u i m i c h i n . Tata A j u a x t z i n huaj quiitac tata Q u i m i c h i n nellia yolpajqui huan quitlahpallo. Teipa opa Huehuentzin q u i t l a t z i n t o q u i j q u i opa ingeniero. Tiquinixmati nochi n i tiacamen tlen tentoquen nican? q u i i h t o opa Huehuentzin. 105

Quena tlananquilli ingeniero. N i macehualli na nitlanahuati raa quitzacuacan pampa queman tlaixpiyaya p o l i j q u i tlatequihuilli yancuic. N i ce eyin n i q u i n q u i x t i l l i inintequi pampa quemaya aciyayan i h u i n t i t o q u e n huan quinhuillanayayan cequinoc t e q u i t i n i n . N i macehualli quiihtohua ca ininjuantin quitlaoniltijquen huaj quiixtejquen opa tlatequihuilli tlen yancui tijcojtoya quiihto opa Huehuentzin. Huan huelliz quena, pampa nican nechiljuian tlanahuatianin ca y o n tlen amo cualli quichihua, nochi tlen tzactoquen quicualitan, cualli tequiti huan mohuampochijqui cequinoc. A m a n , anmojuantin eyin nimechtlahtlanillia q u i i h t o opa Huehuentzin Nellia anquitlaoniltijquen n i macehualli pan opa yohualli huaj tlaxtejquen campa antequitiyayan? Quena q u i i h t o ce. Anquichijquen pampa anquinequiyayan antlaxtequicen? tlahtlanqui cempa Huehuentzin. Quena, yayica tijchijquen tlananquillijquen. Cualli quimatiyayan ca ayacmo huelliyayan iztlacatin, tzactoyahya, quinizquitoyan queman tlecuayayan tlaxtequin, ayoc canah huellizquian momaquixtian. Queman tata Ajuaxtzin quicacqui n i tlamantli nellia yolpajqui huan ca itlachializ quiiljuiyaya ingeniero ca ax queman quiiztlacahuijtoya queman q u i i l j u i ca ya ax quitlaixtequillihtoya. H u a j c a o p a H u e h u e n t z i n t l a n a h u a t i cempa ma quintzacuacan opa eyi tlacamen huan tata Ajuaxtzin tlatitlanqui ma quimalacanican. Ingeniero Rendn quihuicac pan itepoz huan cempa quitequimac. Panotoya cempoalli huan m a c u i l l i t o n t i huaj tata Ajuaxtzin quizqui can tlatzacdi. Aman pan itequi ayoc elliyaya t l a i x p i x q u e t l , aman elliyaya itlatequipanojca calchijquet. Quejni panoyaya aman, quipiyaya tequid huan quitlaniyaya cualli t o m i n t z i n ; pan idalnamiquiliz eltoya nochi tlen quicajtoya ne ialtepe, iconehuan, icihuan huan t o n t i queman mocuepazquia quitocati c i n d i . 106

Ce domingo, ca tiodac, tata Ajuaxtzin motendalli quizaz paxalloti pan hueyi altepetl. Cualli malti huan mopadac, moquenti icoton huan icaltzonmanta, icxipepezti q u i i z q u i o h d i . Nehnenqui ca t o n t i huetzian. Quitlachilliyaya o p a huejhueyi calmen, tepozmen den panoyayan inachca pan o h t l i . Queman panoyaya nachca campa onca miyac cuahuimen quicacqui ca dahtohuayayan icamanal. Atlah nellia den nijcaqui? moiljui. H u a n huaj monachcahuiyaya quimatqui ca nellia dahtohuayayan quen ya. Itzallan o p a cuahuimen mocehuihtoyan m i y a q u i n macehualmen, tecuayayan camanallohuan, huezcayayan huan cequin nehnemiyayan. Queman opa cequino macehualmen quiitaquen ax quimatiyayan ca zanoc achtohui yohuiyaya nopaya, moiljuiyayan ca zan acahya catli quintemohua iixmatcahuan. Pejqui nehnemi no quen cequino, amo quinnojnotzayaya huan i n i n j u a n t i n no amo q u i n o j n o t z a y a y a n , zan quidachilliyayan, tel pan iyollo tata Ajuaxtzin quimachilliyaya ca tlatlayaya, iztoya huan iicnihuan pan ne hueyi altepetl campa n o c h i noceya, t e l campa no h u e l l i i z t o c e n macehualmen. Ne ce achi campa nehnemiyaya tata Ajuaxtzin, quii tac ce orne telpocamen catli quipixtoyan pan ininmah ce tepoztli, tecuayayan tlaonin. Ceyoc achi neeca iztoyan cequinoc cadi cualli ihuintitoquejya, tzahtziyayan chicahuac huan quintlamantli iljuiyayan den panoyayan ininnachca. Tata A j u a x t z i n m o c a j q u i ijcato q u i n t l a c h i l l i h t o quen tahuejchihuayayan. Panoyayan nopaya no nahui telpocamen nachca campa iztoyan o p a ihuintiquemen huan pejquen q u i n t l a m a n t l i i l j u i a n , teipa q u i n t l a t z a c u i l t i j q u e n , amo quincahuayayan ma panocan. T l a j nellia antlacamen x i m o i z q u i c a n nohuaya. Annechmacacin? Huajca ax andacamen quiihtohuayaya ce ihuintiquetl. Quejni pejquen m o t l a m a n t l i i l j u i a n . N o c h i t l e n ihuintitoyahya quinyohuallojquen opa nahui telpocamen 107

den ax daonitoyan. o p a i h u i n t i n i n pejquen cuallanin pampa amo quinnanquilliyayan opa cequino telpocame. Teipa ce quitzonhuitejqui ca ce lemeta d a i l l i temihto ceyoc telpocad den amo ihuintitoya, zan pampa quinejqui, mazqueh yon den quichihuillihtoya. Pejqui cuaezquiza opa telpocad catli quimagaquen, queman quiitaquen opa ihuintiquemen pejquen chollohuan. Cati temagac chollohtiyohuiyaya campa iztoya tata Ajuaxtzin huan queman n i quiitac m o d a l l o j q u i q u i i z q u i t o . Caya t i m o i l j u i a ca tiya? quiiljuiyaya tata Ajuaxtzin. Timoiljuia ca cualli den tijchihto? N o c h i den iztoyan nopaya, cequin quipalehuiton opa telpocad cadi cuaezquizayaya huan nimantzin quihuicaquen can tepahtijquetl, cequinoc quipalehuiton tata Ajuaxtzin ca amo ma chollo opa tlahuillanqued. Ax cualli den tijchihto telpocatzin, ax cualli quiiljuiyaya tata Ajuaxtzin opa i h u i n t i q u e t l . Tijcocohto ce m o i c n i n catli ax tlen m i t z c h i h u i l l i h t o y a . Tijmagac zan pampa timohueyimatqui den ya, pampa amo ihuintiyaya, timoiljuia ca cualli tineci ijquiampa, exque? timoiljuia ca ichpocamen mitzcualitazquian? M i y a q u i n quiyohuallohtoyan opa tlahuillanqued, catli motzonpachohtoya ca pinahualiztli. Tata Ajuaxtzin pejqui quinnojnotza nochi huan ininjuantin quicualdacaquilliyayan. Tihuallahtoquen hueyi alteped pampa tijnequin tijdanicen achi t o m i n q u i n i l j u i y a y a . A m o t i h u a l l a h t o q u e n timohuillanacen tiicnimen. A x aqun hualla nican pampa quinequi daoniz, ne no onca d a i l l i , o pampa anquidanin cualli tomin anquinelcajquehya anmotathuan, anmoicnihuantzitzin ne altepeco t l e n ax q u i p i y a n ca mocohuicen ce tlatzopelcayotl, tlen quemaya tlacuan huan quemaya axtle? Anmoiljuian ca nican anquipiyahya miyac t o m i n huan h u e l l i z a n q u i c h i h u a n quej huelli? N e anmoaltepeco ax i j q u i n o antlachihuan. Xiquelnamiquican can anquicahtoquen anmoxixij. N o c h i macehualmen zan tlacactoyan. Y o n tleno tlananquilliyayan. Tata Ajuaxtzin quintiachilliyaya nochi 108

catli iztoyan nopaya. Zan quentzino acicon tlanahuatianin catli quitemohuayayan opa tlahuillanquetl. Pan i y o l l o tata A j u a x t z i n quicocohuayaya ma quitzacuatin o p a telpocatl, cualli quimatiyaya tlen momachillia ce iztoz nepa, t e l cualli quitlantoya tlatzactli yeca amo tlen quiihtojqui. Queman quihuicaquen opa telpocatl, nochi pejquen moxellohuan. Tata Ajuaxtzin pejqui quicuepillia campa tequiti. A x aqun quitlanilli itocan, canqui ehua o tlaj huejcahtojca ca tequiti nican. I c e l t i nehnentihuallayaya. Quiztoya pan itequi zan tlahtlachiaz pan hueyi altepetl huan zan quipanti ce hueyi tequipacholli pan iicnihuan catli amo quichiayaya quinpantiz. Zan tlamantli nellia moiljuiyaya pan itlalnamiquiliz. N i telpocamen quejuac quielcajquehya ca inintathuan milchihuan ne altepeco. Ayoc elto pan inintzontecon c i n p i x q u i z t l i , zan motentlallihtoquen quitlanicen t o m i n . Tlecua motlamichihuan. M o i l j u i a n ca tlailli pan ininmahma ayoc ellin macehualmen. H u e l l i z hueyi altepetl ijquiampa quinnequi huan i n i n j u a n t i n tlaneltocatoquen, tel itzallan ininyoyon motlaatia ininmacehualixtli. Ca n i huan cequinoc tlamantli pan itlalnamiquiliz acito tata A j u a x t z i n campa tequitiyaya. Quitlahpallo o p a tlaixpixquetl huan teipa yajqui mociyaquetzaz. Tlecuayaya aci tonalli huaj mocuepazquia ichan. T o n a l l i panoyayan. Ce ijnallo queman acico ingeniero R e n d n can tequiti quincentilli nochi t e q u i t i n i n huan quininiljui: N i tequid tlecuaya tlami huan ayoc monequin miyac t e q u i t i n i n , yeca cequin quipiyacen tlen yacen. N o c h i t e q u i t i n i n ax quinpajti n i , tel i j q u i n o p a o pan n i tlamandi. Iztoya nopaya ce dacad tlen nellia teicneltzin neciyaya cadi motequipacho pampa ayoc quipiyazquia tequid, quipiyaya macuilli iconehuan huan icihuan mococohuayaya. Monachcahui can ingeniero huan quitlahtlanilli ma amo q u i q u i x t i l l i itequi, tel ya q u i i l j u i ca ayacmo quinequiyaya. 109

Huajca tata Ajuaxtzin no monachcahui can tata Quimichin huan q u i t l a n i l l i tlaj ya nojuan huellizquia mocahua huan quinanquilli ca quena. Tata Ajuaxtzin q u i i l j u i opa ceyoc tlacatl ca zan m a c u i l l i t o n t i ya yazquia i c h a n t l a j quinequiyaya quicahuillizquia i t e q u i , quejpa mocajquen, ingeniero no q u i i h t o ca quena. Acico tonalli queman tata Ajuaxtzin mocuepazquia ichan. Itzallan ce hueyi cuahuitl campa tequitiyaya pejqui tlalxahua huan q u i p a n q u i x t i i t o m i n tlen quitlaniyaya. Quitlazcamatilli ingeniero Rendn huan cequinoc tequitnin, q u i i z q u i j q u i iaya huan quiconanqui o h t i i campa ichan tata Alfredo, campa achtohui tequititoya huan den quiniljui ca mocuepazquia achtohui yazquia ichan. Quino quichijqui. A c i t o ichan tata A l f r e d o . Calixpan q u i p a n t i j q u i ininichpoca, Nancy, catli huaj quiitac tata A j u a x t z i n nimantzin quitahpallojqui huan pejqui camanallohua ihuaya. Quenijqui tiizto D o n Tata? q u i i l j u i opa ichpocad N e l cualli cihuapil N a n t z i n q u i n a n q u i l l i yajaya. Nihuallahto nimechiljuia ca niyohua nochantzin. Nellia D o n Tata? q u i i h t o yajaya. Xipano calihti, nopaya izto nonana huan nota ta. A x timitzchiyayan nellia. Xipano. o p a ichpocad quintzahtzilli itathuan, quiniljui ca nopaya iztoya D o n Tata huan yohuiyayiya ichan. N i m a n quizquen i n i n j u a n t i n quiitacon tata Ajuaxtzin. Nican niizto tata Fredo, nana Santra q u i i h t o ya. Quen nimechiljui ca achtohui nimocuepaz noaltepetzin nihuallazquia nimechpaxalloqui, nican niizto. Cualtito q u i n a n q u i l l i tata Alfredo. Amo timitzchiyayan, tel techpajtia ca tiizto nican. Tlaj tiyohua mochan ma cualli xiya. N i j m a t i ca ticualli macehualli huan nochi den t i j d a n t o nican t i q u i n h u i q u i l l i a mocihuan huan moconehuan. Quena tata Fredo, yayica nihuallahto mochan, pampa nican n i j c a h t o n o t o m i n , t l e n t i n e c h t l a x t l a h u i huaj nimitztequipanoc q u i i h t o j q u i tata Ajuaxtzin. 110

<Quenijqui huelli elli ijquiampa? q u i n a n q u i l l i nana Sandra. Quena, nana Santra q u i i h t o tata A j u a x t z i n . N e cacalican can nitequitiyaya nijdaltojtejqui huaj niyajqui n i t e q u i t i t o cejcoyoc, tlaj annechcahuan amantzin n i j p a n q u i x t i t i , nijdalpacho itzino ce cuahuitl den onca can anmoxochimil. Tata Alfredo, icihuan huan ininichpoca quitoquillijquen tata Ajuaxtzin catli tlecanayaya can x o c h i m i l l i . Queman acito itzallan opa cuahuid campa quitojtoya i t o m i n pejqui dalhuahuana, teipa calxajqui ca imachete huan quipanquixti ce lemeta cualli tentzacto. Catli quimahuiztoyan nellia moixmahmatihtoyan. Tata Ajuaxtzin quitendapojqui opa lemeta huan q u i q u i x t i i t o m i n . Ax den quipanoto quiihtohuayaya tata Ajuaxtzin. A m o xolonqui pampa cualli nijtentzactoya. Aman quena huelliza niya nochantzin. Quejni tlahtohuayaya tata Ajuaxtzin queman monexti Nacazcoto, tata A l f r e d o i c h i c h i . H u a j q u i i t a c c a t l i quiajaltiyaya mocuitlapilhuihuixohuayaya, no paquiyaya pampa iztoya nopaya tata Ajuaxtzin. N o mitznequi n i tochichi D o n Tata q u i i h t o ichpocad Nancy. Ma cuan quena tiananquilli ya. Tlecuaya tiodaquiya. N i j p i y a den niyaza. Tlanquia notequi nican pan hueyi altepetl. Tlazcamat ca nochi den anquichijquen ca na tata Fredo, nana Santra, ichpocatzin N a n t z i n huan Nacazcoto. Na niyohua, tiazcamati ca nochi. Cualli xiya D o n Tata quinanquillijquen ininjuantin. Teipa tata Ajuaxtzin quiconanqui o h t l i campa quizan tepozmen catli y o h u i n campa ya yohuiyaya. A c h t o h u i acizquia nepa panoc t i o p a n campa i z t o T o n a n t z i n , quitlazcamatilli ca nochi den quipanotoya huan yajqui. H u a j acito can quizan tepozmen quitemojqui itepoz; ax huejcajqui tlejcotoya q u i z q u i o p a t e p o z t l i . I y o l l i mohuejcatilliyaya hueyi altepetl itocan Itzcuintlan. 111

Tlecuayaya tzintlayohua queman quizqui tata Ajuaxtzin. Pan itlalnamiquiliz quielnamijtiyohuiyaya nochi tlen quipanoc pan hueyi altepetl, quejuac ax huejcahtoya; amano acico huan aman yohuiyayiya ichantzin cempa. Y o h u a l l i no nehnemiyaya quen opa tepoztli, tata Ajuaxtzin cochqui. Queman izac tlecuayayiya tlatlaneci, pan tzintlayohuilotl tlen mocahuayaya neciyayan cuahuimen pan tepetl, tata A j u a x t z i n y o l p a j q u i , quimatiyaya ca nachcaya iztoya ichantzin, ialtepe. Mihyotiyaya tlalli xolonto, tlaahuetztoya nopayica, ejecatl mihyotiyaya cuatitlamitl. H u a j cualli tlatlanezqui acito campa quiizquizquia ceyoc tepoztli catli quihuicazquia nachca ialtepe. Zan o n acito q u i i z q u i o p a ceyoc. Tlajcotona nehnenqui pan t e p o z t l i . A c h t o h u i quiizquizquia icxipan o h t l i motlacohuihtejqui pan opa altepetl, quicojqui pantzin huan ce orne y o y o m i t l catli quininhuiquilliyaya icihuan huan iconehuantzitzin. Tiotlajca elliyaya huaj q u i i z q u i o h t l i ca ialtepetzin. Icxipan ixtlejcoyaya huan ixtemoyaya tepeme. Acito tepeixco campa quihuejca itac ialtepe, nellia yolpaquiyaya. Tlecuayaya ixmiqui tonti. Pejqui ixtemo iyolli pampa tlaalahuac elliyaya, miyac tlaahuetztoya. Huaj acito ialtepe nochi macehualmen tlen quiitayayan quitlahpallohuayayan. A c i c o y a tata A j u a x t z i n ! Tzahtziyayan conetzitzin. Quinamiquicon iconehuantzitzin catli queman quininitac quinequiyaya quininnahuaz nochi zancejco, tel amo huelliyaya pampa quitzacuilliyaya iaya temito ca tlen quicohtoya. Acito ichan. Icihuan huezcatica quinamijqui. Ichichihuan tlaajuayayan ca paquiliztli. Quejni mocueptoya tata Ajuaxtzin. Tleya titechhualliquilli tata? quitlanilliyayan iconehuan N i j h u a l l i c a p a n t z i n huan a n m o y o y o n yancuic quinnanquilliyaya. Nana Nectzin quitlamac ihuehue huan camanallojquer miyac t l a m a n t l i zan can tlayohuato. Tata A j u a x t z i n q u i p o h u i l l i nochi tlen quipanotoya ne hueyi altepetl huaj 112

acito, queman quitzacquen huan cequinoc tlamantli. Icihuan no quipohuilli tlen panotoya pan altepetl, eyin macehualmen mijquen huan ce ornen mococohuayayan. N o i j q u i a icihuan quiiljuijqui ca quimehtoyaya campa momiltizquia ya pampa ahuetziztli acicon n i m a n , tlaalaxcan eltoya i t i al, zan polihuiyaya tocacen. Imonta huan itexhuan quipalehuizquian. Quen pejquen cochmiquin, yajquen cochiton. N e ce t o n t i , zan cualcan, m e j q u i tata A j u a x t z i n quintlachillito imonta huan itexhuan ma quipalehuitin tocaz. Nana N e c t z i n quicentillihtoyaya x i n a c h t l i , zan conizquijquen huan yajquen. Ca p a q u i l i z t l i moconanquen tocan huaj aciton can itlal tata Ajuaxtzin. Icihuan mocahtoya k h a n campa q u i m k t i ce p i y o catli quicuazquian tojquemen pampa quejpa momahtoquen quichihuan macehualmen queman quitocan c i n t l i , quino quitlazcamatillian T o t i o t z i n catli quichihua ma elli miyac c i n t l i . N e t o n t i nellia tonac chicahuac. Anotza n i t o n t i quiihtohuayaya imonta tata Ajuaxtzin, ce huehuentzin catli q u i m a t i tlen quiihtohua. Zan o n panoc tlajcotona tlanqui tocan. Teipa mocuepquen ichan tata Ajuaxtzin campa quimatiyayan ca quicuazquian piyo. Xipanocan xitlacuaquin quiniljuiyaya nana N e c t z i n huaj aciton ichan opa t e q u i t i n i n . T o t o c t z i n huan ajuiyac elliyaya o p a p i y o t l e n quichihchijtoya nana Nectzin. Ajuiyac tlacuayayan opa tequitinin. Quejni tata A j u a x t z i n huan itetequipanojcahuan quichiyayan miyac cinpixquiztli, amo zan pampa quicuayayan p i y o , no pampa tlai cualli xolontoyaya huan neciyaya ca ahuetziztli ax polihuizquia.

113

Brinca torito!
(Tzicuini torohtzin!)

M u y bonito sali la fiesta en el pueblo. H i z o buen tiempo le dice tata Tocotzin a su compadre tata Cozoltzin A s es le r e s p o n d i l. Ya regresaban a sus casas muchos macehuales porque la fiesta haba terminado. Unos venan con las cosas que haban comprado pues vinieron a vender los barateros, todos los aos vienen. Contentos regresaban estos macehuales, venan rindose. Los nios corran descalzos en el camino, sus papas venan platicando con otros que tambin ya se iban a sus casas porque la fiesta de Corpus Christi ya haba finalizado. All a lo lejos an se oye el ruido de los vendedores que hablan a travs de u n aparato de sonido, tal vez todava los han rodeado los macehuales que quieren comprarles. As, los que ya vuelven a sus casas van recordando lo que sucedi en la fiesta. T a m b i n ya se van comadre C i t l a l t z i n dice nana Tzallantzin. Ya termin la gran fiesta, pero de veras que estuvo muy bonito. La organizaron bien las autoridades le respondi ella. El ao pasado tambin vimos m u y bonito la fiesta. Ahora vinieron muchos macehuales. Estaba oscuro por donde caminaban estas gentes porque la luz elctrica an no la ponen en este pueblo llamado Tequitindan, pero los del pueblo as se divierten en la fiesta, con alegra. A q u se hacen cuatro das de fiesta. E l jueves c o m e n z todo le cuenta tata T o c o t z i n a uno de sus compadres que trabaja lejos y s l o dos das 114

de la fiesta alcanz. M u y temprano comenzaron a tronar los cohetes all en la presidencia. Todos madrugamos porque ya haba comenzado la gran fiesta. E n la iglesia empezaron a tocar las campanas. H u b o misa m u y temprano y otra vez a medio da e hicimos la procesin todos los macehuales. Nos bendijo el obispo con el Cuerpo de Cristo all donde haban adornado los cuatro altares. Tata Cuatomacdi entonaba los cantos y todos los macehuales le respondan. T o d o sali bien. Toda la gente sali con el corazn contento. Cuando salimos de la misa fuimos a la presidencia donde el tata presidente d i o de comer. H a b a n preperado muchos zacahuiles, tamales y cafecito. Todos alcanzamos u n poco. Cada ao se hace as, en esto se ve que hay fiesta en nuestro pueblo. Los macehuales que vienen de lejos y si no tenan dinero a q u vinieron a comer con nosotros en nuestra fiesta, as se demuestra que todos somos macehuales. Los que queran comer ms se fueron a comprar all donde vendieron nuestras comadres. Luego venimos a donde estaban tocando los m s i c o s . Fuertes y hermosas se oan las canciones que tocaban. A l u n s o n o se escuchaba el tzin-po-po, tzin-popo de los instrumentos. Tata Tempixquiztli con trabajos tomaba aire y pitaba su trompeta, pero as le tupa, quera que los macehuales escucharan la msica y que sus corazones estuvieran alegres en la fiesta. A l l hubiese q u e r i d o estar le r e s p o n d a el c o m padre de tata T o c o t z i n que se l l a m a b a tata Tecamachaltzin. Y o all lejos estaba trabajando entonces, pero en m i pensamiento tena presente que a q u ustedes estaban viendo bien la fiesta. A s es cuando uno venir noms porque esto compa dice tata T o c o t z i n , as sucede ya no est en el pueblo, si u n o no puede se est acordando de lo que pasa aqu, no se olvida aunque andes lejos, nunca se 115

olvida. T o d a v a falta que te cuente l o que p a s el jueves, el mero da de la fiesta. Debajo de los rboles muchas mujeres vendan tamales, zacahuil y mole, ola m u y sabroso, el olor llegaba hasta donde nosotros e s t b a m o s escuchando la msica. Algunos macehuales vendan refrescos bien fros, muy bueno para ahora que hace mucho calor. Nosotros tambin fuimos a tomar u n refresco fro. Luego fuimos a la galera donde tata Cochcamachallojquetzin y otros dos macehuales tocaban hermosos huapangos. Tocaban muy bonito el violn, la jarana y la sexta. Apenas e m p e z a escucharse el huapango nuestros pies solitos comenzaron a moverse, todos queramos bailar, y de veras, pronto se llen la galera de bailadores. Toca m u y bonito el violn y canta bien tata Cochcamachallojquetzin. As, n i sentimos c m o atardeci. Antes de irnos a nuestra casa fuimos a visitar a nuestros conocidos que regresaron a sus casas temprano. Por la noche otra vez fuimos a echar u n vistazo al baile. Estaba llena la galera de bailadores. E l canto del X o c h i d Pitzahuac nos haca que recordramos la fiesta con el baile y all estaban los macehuales danzando. A s vea la fiesta yo tambin cuando viva a q u en el pueblo dice tata Tecamachaltzin. Son hermosas esas cosas. Cerca de la media noche todos los macehuales comenzaron a subir hacia la presidencia porque iban a quemar el toro dice tata T o c o t z i n . All estaban c o n todo tocando los m s i c o s , aturdan c o n el tzin-po-po, tzin-po-po. Primero comenzaron a quemar cohetes y luego se apareci tata Cochmijquetzin, el borrachito, y quien cada a o quema el t o r o ; no le pagan, n o m s le dan u n poco de aguardiente, c o n eso se alegra. L o cubrieron con u n costal mojado, le cargaron el t o r i t o y le prendieron fuego. Empezaron a tocar los m s i c o s y tata Cochmijquetzin c o m e n z a bailar c o n el t o r i t o , andaba 116

dando vueltas por donde estaban viendo los macehuales. Brinca t o r i t o ! Brinca t o r i t o ! , pareca decir la msica que tocaban. Brinca t o r i t o ! Brinca t o r i t o ! Cuando empezaron a tronar los cohetes todos los que estbamos viendo como que queramos brincar tambin, pues los cohetes tronaban muy fuerte. Cuando no tronaban slo veamos c m o salan del t o r i t o luces amarillas, rojas, azules, verdes que iluminaban el negro de la oscuridad. Con el t r o n i d o de los cohetes y el brinca t o r i t o ! brinca t o r i t o ! de los m s i c o s se acab de quemar el t o r o . Bail muy bien tata Cochmijquetzin aunque andaba borracho. l nunca disfruta de la fiesta, siempre anda borracho y, como l, muchos macehuales as pasan esta fiesta, su fiesta es la borrachera. As termin la fiesta el jueves. M u y bonito pas responde tata Tecamachaltzin. Pero la fiesta s i g u i todas las noches, hubo baile, y tambin hubo jaripeo! Yo nada ms ayer y hoy por la tarde f u i a ver dice tata T o c o t z i n . Iba mucha gente, no dejaban ver bien. As salimos de la fiesta nosotros, el compadre T o n t i t z i n ya no pudo ver la fiesta, se sepult el mircoles por la tarde y su esposa tampoco pudo presenciar la fiesta porque est enferma, p o r eso de plano no sali. S , t a m b i n supe l o que p a s d i c e tata Tecamachaltzin. Hace u n a o , cerca de la fiesta, m u r i m i p a p pero, como decan los viejos, nosotros nos quedamos para disfrutar la fiesta p o r ellos porque una fiesta se lleva a cabo para alegrar nuestro coraz n , no para entristecer el c o r a z n . A s nos d e j d i cho m i p a p antes de m o r i r . "Yo ya v i mucha fiesta, si me muero en la fiesta entirrenme p r o n t o y ustedes d i v i r t a n s e " d i j o , pero l m u r i tres das antes de que comenzara t o d o . La fiesta es algo grande por eso as hablaban d i j o tata Tocotzin. 117

E n esta conversacin caminaban ellos. Sus esposas iban u n poco adelante, iban oyendo lo que decan sus esposos. Muchas mujeres caminaban en ese camino, van cargando o jalando de la mano a sus nios p e q u e o s . Los muchachos van haciendo r u i d o tambin en el camino, algunos estn un poco tomados. Las muchachas caminan cerca de sus paps y de sus hermanitos. V e n d i bien la comadre nana X o c h i t z i n le dice nana C i d a l t z i n a su comadre nana Tzallantzin. Fuimos a comprarle algunos tamales antes de regresar. A h o r i t a todava se q u e d vendiendo, prepara m u y sabrosos sus tamales, por eso vende bien. T a m b i n hace muy sabroso su atole responde nana Tzallantzin. Nana Chiconxochitzin tambin vende bien sus aguas, ahorita que hace calor se vende mucho, los nios le estaban haciendo el gasto ahorita que pasamos. C o m o nosotras no vendemos noms fuimos a comprar y a divertirnos d i j o nana Cidaltzin. Y bien que bailamos! le responde nana Tzallantzin r i n d o s e . Pasamos muy bien la fiesta as. Algunos macehuales pasan la fiesta en la crcel. Por su borrachera contesta nana C i d a l t z i n . N o hacen bien esos hombres, no vienen slo a ver la fiesta, quieren emborracharse y despus noms se andan peleando, por eso pasan la fiesta en la crcel. Si no se pelean no habr q u i n e s barran m a a n a a q u donde se h i z o la fiesta d i j o tata T o c o t z i n rindose. Esa es su fiesta responde tata Tecamachaltzin. La fiesta ya noms se haba quedado en sus pensamientos, todo lo recuerdan en este ltimo da de fiesta que tambin ya se acab. Los msicos tocan en sus cabezas, quisieran bailar los huapangos que tata Cochcamachallojquetzin y dems huapangueros tocaban. Todas estas cosas las tendrn presentes durante el ao, pero lo que ms recordarn son los toritos que quema118

ron. Estar en sus cabezas el brinca t o r i t o ! brinca t o r i t o ! que los msicos hacan con sus instrumentos. Y as llegarn a sus casas estos macehuales, se irn a d o r m i r y esperarn el siguiente ao cuando llegue otra vez la fiesta; estrenarn ropa, se divertirn. E n todo el ao trabajarn para as poder comprar los cohetes que le pondrn al t o r i t o que quemar tata Cochmijquetzin si an vive. De nuevo se escuchar que los m s i c o s entonen el brinca t o r i t o ! brinca t o r i t o ! y tronarn fuerte los cohetes, para que as escuchen tambin los macehuales difuntos que aqxi en la tierra no ha acabado la fiesta y que todos los macehuales vivos los recuerdan; para ellos los cohetes.

119

Tzicuini torohtzin!

Yejyejtzin tlailjuiquizqui altepeco. Cualli tonalli quichijqui q u i i l j u i a tata T o c o t z i n icompa tata C o z o l t z i n . M a cuan quena quinanquilli ya. Miyaquin macehualmen mocuepayahya ininchan pampa i l j u i t l tlantoyaya. Cequin huallayayan ca tlamantli tlen mocohuihtoyan pampa tlanamacon tlen ax tlapatihuian, nochi x i h u i t l h u a l l o h u i n . Ca p a q u i l i z t l i mocuepayayan n i macehualmen, huezcatihuallayayan. Conetzitzin, i c x i pepeztiquen, motlallohtihuallayayan pan o h t l i , inintathuan camanallohtihuallayayan ininhuaya cequino tlen no yohuiyahya ininchan pampa Toteco Inacayo i l j u i t l tlantoyaya. huejca nojuan caquiztiyaya intlahuejchijca Ne tlanamaquianin tlen tlahtohuan pan tepoztli, huelliz noja quinyohuallohtoquen macehualmen tlen quinequin quintlacohuicen. Quejni, tlen mocuepahya ininchan, quielnamijtiyohuin tlen panoc pan iljuitl. N o anyohuihya cmale Citlaltzin quiihtohua nana Tzallantzin. Tlanquiya hueyi i l j u i t l , tel nellia yejyejtzin quen panoc. Quinelcualchihchijquen tlanahuatianin quinanquilliyaya ya. Ce xihuihtlaya no yejyejtzin tiiljuiitaquen. M i y a q u i n macehualmen huallajquen aman. Tzintlayohua campa nehnemiyayan n i macehualmen pampa mecatlahuilli nojuan ax quitlallihtoquen pan n i altepetl itocan Tequitintlan, tel dtepetinin ijquiampa tlajuiitan ca paquiliztli. Nahui tonti mochihua iljuitl nican. Pan jueves pejqui nochi quipohuillia tata Tocotzin ce icompa tlen tequiti huejca huan zan orne t o n t i i l j u i t l quiajacico. Zan cualcan pejqui tlatoponi cuete ne hueyi 120

calli. Nochi titlaijnaljuijquen pampa pehtoyaya hueyi iljuitl. Ne tiopan pejqui tlatzillini. Oncac misa zan cualcan huan cempa ca tlajcotona huan titlayohuallojquen n o c h i macehualmen. Techtiochijqui hueyi tiopanpixquetl ca Toteco Inacayo nopaya campa quicudchihchijtoyan nahui daixpamid. Tata Cuatomacdi quihuijhuicatiyajqui teohuicad huan nochi macehualmen quinanquilyayan. Nochi cualli quizqui. Nochi tacamen quizquen ca yolpaquilizdi. Queman tanqui misa tiyajquen ne hueyi calli campa tata danahuatijqued tedamac. Quichihtoyan miyac zacahuilli, tamalli huan cafentzin. N o c h i ticajaciquen ce achi. N o c h i xihuid mochihua quejni. Pan n i neci ca onca i l j u i t l pan toaltepe. Macehualtzitzin den huejca huallohuin huan daj ax quipiyayan t o m i n nican dacuacon tohuaya pan toiljui, quejpa neci ca nochi timacehualmen. Cati quinequiyayan tlacuacen ceyoc achi yajquen m o c o h u i l l i t o n ne campa danamaquen tocomalehhuan. Teipa tihuallajquen campa tlapitzayayan dapitzanin. Chicahuac huan yejyejtzin caquiztyaya opa huicatl den quipitzayayan. Zan ce caquiztiyaya opa tzin-po-po, tzinpo-po den t l a t e q u i h u i l l i . Tata T e m p i x q u i z t l i ca o h u i moihyotillanayaya huan quipitzayaya itiapitzal, tel zan ce quiconantoya, quinequiyaya ma quicaquican macehualmen opa huicad huan ma yolpajtocan pan i l j u i d . Nopaya nijnejtozquia niizto quinanquilliyaya opa icompa tata Tocotzin den itocan Tecamachaltzin. Na ne huejca nitequitiyaya huajca, tel pan nodalnamiquiliz eltoya ca nican anmojuantin cualli aniljuiitayayan. M a cuan quena compa quiihtohua tata Tocotzin, quejpa pao huaj ce ayoc izto nican altepeco, daj ce ax huelli hualla zan quielnamijto den pao nican, pampa n i ax moelcahua mazqueh huejca tiztoz, ax queman moelcahua. Nojuan pollihui nimitzpohuilliz den panoc pan jueves, tont huaj nellia iljuit. Itzallan cuahuimen miyaquin cihuamen tianamacayayan ca tamalli, zacahuilli huan m o l l i , ajuiyac mihyotiyaya, m i h y o t i l i z t l i aciyaya campa t o j u a n t i n 121

tdhuicacaquiyayan. Cequin macehualmen qvnarnaquen tzopelatl cualli cecej, nel cualli amantziii ca tlahuel tlatotonia. Tojiiantiii no tiyajquen ticoniton cecej tzopelatl. Teipa tiyajquen ne can galera campa tata Cochcamachallojquetzin huan ceyoc ornen macehualmen quitzotzonayayan yejyejtzitzin huapanco. Yejyejtzin quitzotzonayayan opa violn, jarana huan sexta. Zan huaj pejqui caquizti opa huapanco, toicxihuan inincelti pejquen mojmollinian, nochi tijnequiyayan timihtoticen, huan nellia, nimantzin temic galera ca mihtotianin. Yejyejtzin quitzotzona violn huan huica tata Cochcamachallojquetzin. Quejni, yon ax tijmachillijquen quen tiotlaquixqui. Achtohui tiyazquian tochan tiquinpaxalloton toixmatcahuan den cuaican mocueptoyan ininchan. Ca tlapoyahui cempa tiyajquen t i t l a m a h u i z o t o n can m i h t o t i l i z t l i . Temitoya galera ca m i h t o t i a n i n . H u i c a t l Xchitl Pitzahuac techchihuayaya tiquelnamiquicen iljuitl ca mihtotiliztli huan nopaya iztoyan macehualmen mihtotihtinemin. Ijquiampa niiljuiitayaya no huaj niiztoya nican altepeco quiihtohua tata Tecamachaltzin. Nellia yejyejtzin opa tlamantli. Nachca tlajcoyohual nochi macehualmen pejquen tlejcon can hueyi calli pampa quitlatizquian toroh quiihtohua tata Tocotzin. Nopaya zan ce moconantoyan tlapitzan tlapitzanin, tenacaztzacuayayan ca opa tzin-po-po, tzinpo-po. Achtohui zan pejqui quitlatian cuete huan teipa quizaco tata Cochmijquetzin tlen tlaoniquetzin huan ajquia noclii xihuid quinaria toroh, amo quitlaxtlaliuian, zan quimacan ce achi aguardiente, ca yampa yolpaqui. Quipandalillijquen ce coxtalli xolonto, quimamaltillijquen opa torohtzin huan quiquechillijquen d i d . Pejqui dapitzan dapitzanin huan tata C o c h m i j q u e t z i n pejqui m i h t o t i a ca opa t o r o h t z i n , tlayohuallohtinemiyaya campa iztoyan macehualmen tamahuiztoquen. Tzicuini torohtzin! Tzicuini torohtzin! quejuac ijquiampa quinequiyaya quiihtoz indapitzal opa dapitzanin. Tzicuini torohzin! Tzicuini torohtzin! Queman pejqui datoponi nochi cadi tidamahuiztoyan quejuac 122

tijnequiyayan tihuitonicen no, pampa nellia chicahuac toponiyaya opa cuete. Huaj ax tlatoponiyaya zan tiquitayayan quen quizayayan pan opa torohtzin tlahuilmen coztic, chichiltic, azultic, xoxohui den quidahuiyayan iyayahuilliz tzintlayohuilotl. Ca intlatoponilliz cuete huan tzicuini torohtzin! tzicuini torohtzin! den dapitzanin quichihuayayan tlanqui tlatla opa t o r o h t z i n . Cualli m i h t o t i tata Cochmijquetzin mazqueh ihuintto nemiyaya. Ya ax queman cualli dailjuiita, nochipa ihuintitinemi huan quej ya miyaquin macehualmen quejni quipanon n i iljuit, ininiljui elli ihuintiliztii. Ijquiampa tianqui i l j u i d pan jueves. Nellia yejyejtzin panoc tananquiliia tata Tecamachaltzin. Tel iljuid moconanqui nochi yohualli, oncac mihtotlizdi, huan no mahuilti toroh daca! Na zan yaljuaya huan aman ca tiodac niyajqui nidachiato quiihtohua tata Tocotzin . Miyaquin macehualmen yohuiyayan, ax tecahuayayan ce tlachiaz cualli. Quejni tidailjuiquizquen tojuantin, tocompa Tonttzin ayoc huelqui iljuiita, motojqui pan mircoles ca tiodac huan icihuantzin no ax tailjuiitac pampa mococohua yeca zemen amo quizqui. Quena, no n i j m a t q u i tlen panoc quiihtohua tata Tecamachaltzin. Ce xihuihdaya, nachca iljuid, mijqui notata, tel quen quiihtohuayayan tohuejcapahuan, tojuantin timocahuan tidailjuiitacen ca ininjuantin pampa ce i l j u i d mochihua ca timoyolpaquilticen, amo ca timoyoltequipachocen. Quejpa techiljuihtejqui notat achtohui miquizquia. N a miyac nidailjuiitajca, tlaj nimiquiz pan iljuid xinechtocacan niman huan xiiljuiitacan quiihto, tel ya m i j q u i eyi tonti achtohui pehuazquia nochi. I l j u i d elli ce damantli nellia hueyi yeca ijquiampa dahtohuayayan quiihto tata Tocotzin. Pan n i camanalli nehnemiyayan iniiijiiantii. Ininciliuahhuan dayecanayayan quentzin, quicactiyohuiyayan den camatiyayan ininliuehuehhuan. Miyaquin cihuamen nelinemiyayan pan opa o h d i , quinmamahtiyohuin o quinmatillantiyohuin ininconehuan pilquentzitzin. Telpocamen dahuejcliihtyohuin 123

no pan o h t l i , cequin tlaonitoquen quentzin. Ichpocamen nehnemin nachca inintathuan ininhuaya ininicnihuantzitzin. Cualli tlanamac tocomale Xinachtzin quiiljuia nana Cidaltzin icomale nana Tzallantzin. Tijcohuilliton ce orne tamalli achtohui timocuepazquian. Amantzin nojuan mocajqui danamaca, ajuiyac quichihua itamalhuan yayica danamaca cualli. N o ajuiyac quichihua iatol dananquillia nana Tzallantzin. Nana Chiconxochitzin no cualli quinamac itzopelad, amantzin ca dahuel datotonia nellia miyac monamaca, conetzitzin quidacohuihdcaten huaj tijpanoquen. Tojuantin quen ax ddanamacan zan tidacohuaton huan tidamahuizoton pan i l j u i d quiihtohua nana Cideltzin. H u a n cualli t i m i h t o t i j q u e n ! q u i n a n q u i l l i a nana Tzallantzin huan huezcayayan. Cualli tijpanon iljuid quejni. Cequin macehualmen ya quipanon i l j u i d pan datzacdi. Ca inindaonicayo dananquillia nana Cidaltzin. A x cualli quen dachihuan nopa tiacamen, ax huallahuin zan d a i l j u i i t a n , q u i n e q u i n m o i h u i n t i c e n huan teipa zan mohuillantinemin, yeca quipanon i l j u i d pan datzacdi. Tlaj ax mohuillanan ax oncacen den daxpanacen mozda campa dailjuiquizqui q u i i h t o huezcato tata Tocotzin. Yampa ininiljui dananquillia tata Tecamachaltzin. I l j u i d zan mocajtoya pan i n i n t l a l n a m i q u i l i z , n o c h i quielnamiquin pan n i iyohtzin tonti i l j u i d den no dantojca. Tlapitzanin dapitzan nojuan pan inintzontecon, quinequizquian mihtotian huapanco tien quitzotzonayayan tata Cochcamachallojquetzin huan cequino huapancotlatzotzonquemen. Nochi n i damandi quielnamijtocen pan xihuid, tei cadi ceyoc achi quicualelnamiquicen elli nopa torohmen den quindadjquen. Eltoz pan inintzontecon nopa itzicuini torohtzin! itzicuini torohtzin! den dapitzanin quichihuayayan pan inindapitzal. H u a n quejni acitin ininchan n i macehualmen, cochicen huan quichiyacen ne ce xihuid huaj cempa elliz i l j u i d , dayancuillicen ininpece, damahuizocen. Pan nochi x i h u i d 124

tequiticen ijquino huellicen quicohuan cuete den quitialillicen torohtzin catli quitlatiz tata Cochmijquetzin tlaj nojuan iztoz. Cempa caquiztiz ca tlapitzanin huican tzicuini torohtzin! tzicuini torohtzin! huan tlatoponiz chicahuac, ma quicaquican ijquino no catli macehualmen njcatzitzin ca nican pan tlalli ax tlanto iljuid huan nochi macehualmen den yoltoquen quinelnamiquin, ca ininjuantin opa cuete.

125

Glosario

C o y o t e : De coyotl (lobo de M x i c o ) . Adquiere distintos significados: extranjero como t a l ; persona que no pertenece a la raza (generalmente se aplica a los blancos y mestizos, pues a los que pertenecen a otra etnia se les llama cmacehualli}) o l o que se entiende por 'ladino', se aplica tambin a los mismos macehuales, pero en sentido de sabio, persona preparada o instruida. C h i q u i h u i t e : De chiquihuitl. Canasto hecho de bejuco.

Faena: D a de trabajo obligatorio para todos los h o m bres en bien de la comunidad, o para alguna persona en particular. Es o b l i g a t o r i o para los varones a partir de los quince aos de edad; las mujeres colaboran preparando la comida para los faeneros. M a c e h u a l : De Macehualli. Palabra cuya raz viene del verbo Macehuaz: obtener, merecer, ser d i g n o de. Etimolgicamente se traduce como merecido por la penitencia (de los 'dioses'), este fue el n o m bre que dieron a los hombres que crearon los 'dioses', segn el pensamiento nhuatl. M s all del sentido etimolgico, la palabra significa hombre, ser humano, persona. N o m b r e que se dan los nhuatls como raza, aunque aplicable tambin a todo el gnero humano. 126

Nana:

M a m . Se asemeja a la algunas partes significa de edad no se les llama decirles nana... Palabra peto a la persona.

palabra seora, d o a ; en esposa. A las mujeres ya por su nombre sin antes que denota cario y res-

O t t a t a l u o t a t e : Mata de b a m b . Tata: Literalmente significa pap, pero adquiere distintos sentidos en determinadas regiones donde habitan los macehuales, por ejemplo en algunas partes se asemeja al d o n o seor del espaol. E n otras partes significa esposo, m a r i d o . A las personas mayores no se les llama por su nombre sin antes decirles tata... Denota cario y respeto a la persona.

Tepehua: Especie de hormiga negra que, a veces, cambia el color de su cabeza a rojo. Cuando salen de sus hormigueros cubren los caminos y es cuando el macehual interpreta si anuncian lluvia o sol, dependiendo del color que tengan. T o - t a : T t u l o que en algunas regiones se les da a las personas mayores. Tiene el mismo sentido de tata y su correspondiente femenino, nana.

127

Cuentos de vida y muerte


Tlapobunliztli tlen nemiztli huan miquiztli

(espaol - nhuatl) se termin de imprimir en agosto de 1995 los talleres de Luna Hnos. Impresores, S.A. de C. Tabasco 1224-7, Guadalajara, Jal., Mxico. Tel.: 824-97-04, 853-26-98 Fax: 853-29-93. La edicin consta de 500 ejemplares. Pedidos: ITESO Tel.: 669-34-85 Fax: 669-34-81 Ediciones Xaverianas Tel.: 633-33-21 Fax: 633-19-78

ra

^M. esde la fe, que es confianza o es nada, este novel autor, cargado de la experiencia de los que le dieron vida, nos lleva suave y contemplativamente a admirar y amar a la nana cargada de aos y de hijos y de cntaros para acarrear el agua, a los macehuales que se van fortaleciendo con el trabajo para la lucha diaria y la venidera, a la amorosa jovencita que con la cabeza sobre el hombro del amigo anhela recorrer el camino hasta donde brota el riachuelo: Presencia viva de un pueblo que naci como semilla que sembraron los abuelos. Confianza en la persona humana que es, por confiar, parte activa de una comunidad ... ... Lanza as a todos los lectores, en concreto a nosotros sus compatriotas, el reto de aceptar que la maravillosa lengua de Rinconete y Juan Rulfo no es el nico idioma oficial del pas, ni mucho menos el nico con que se puede comunicar lo que se lleva en el corazn. Ejemplo digno de ser seguido por tantos y tantas poetas y narradores herederos de culturas tzolziles, choles, otomes, mayas, zapotecas... Reto para los que no conocemos ni nos comunicamos sino en espaol, si queremos asumir la fraternidad con que tantos hermanos y amigos indgenas nos gritan y no slo con las armas su esperanza y su dolor... Ral H . Mora Lomel Huizi Tlicoad naci en Citaltpec, Veracruz. Obtuvo el ttulo de bachiller en filosofa por el Instituto Libre de Filosofa y Ciencias. Es misionero xaveriano y actualmente reside en San Juan del Ro, Quertaro.

Вам также может понравиться