"UTJECAJ STRUKTURE PROIZVODNO-TEHNOLOKOG SISTEMA I OBIMA INVESTICIJE NA TROKOVE PROIZVODNJE"

2
2. PROIZVODNI SISTEMI
Jedna od baza svjetske ekonomije zasniva se na stalnoj proizvodnji i stvaranju nove vrijednosti, pri emu akteri proizvodnje nastoje tritu ponuditi zahtijevane, potpuno nove ili inovirane proizvode kako bi odrali i pospjeili svoju ekonomsku, drutvenu ili tehnoloku poziciju. Akteri ovakve proizvodnje nazivaju se proizvodni sistemi. Na osnovu prethodnih konstatacija osnovni cilj svakog proizvodnog sistema je ostvarenje predviene proizvodnje kvantitativno, kvalitativno u planiranom vremenu. Shodno tome planiranje i rad proizvodnih sistema permanentno su usmjereni ka optimiranju svih procesa s ciljem povienja ukupne ekonominosti proizvodnje, efektivnosti poslovanja, te stalnom odravanju i poboljanju nivoa konkurentnosti na tritu. Ovakvi zahtjevi vode ka primjeni kompleksnih struktura proizvodnih procesa koje je potrebno s jedne strane upravljati i odravati u nesmetanom procesu proizvodnje, a sa druge strane permanentno analizirati, poboljavati, optimirati kako bi se postigla i odrala prethodno navedena funkcija cilja proizvodnih sistema. Zbog prethodno izloenih razloga prije daljnjih razmatranja navesti e se definicije pojmova proizvodnje i proizvodnih sistema, te naknadno razmotriti karakteristike strukture proizvodnih sistema. Definicija 1. Proizvodnja, prema [59.] Proizvodnja je transformacioni proces, koji se odvija unutar proizvodnog sistema, pri kojem od ulaznih dobara kreiraju druga dobra ili usluge. Definicija 2. Proizvodni sistem, prema [136.]: Pod proizvodnim sistemom podrazumijeva se socio-tehniki sistem u koji ulaze (znanje, metode, dobra, finansijska sredstva, energija, ...) transformira kroz stvaralake (obradu, montau) i pomone procese (transport, skladitenje, ...) u izlaze (proizvode, trokove, otpade, ...).

2.1. Struktura proizvodnih sistema

Kako bi se shvatila kompleksnost upravljanja i analize proizvodnih sistema potrebno je itavu problematiku posmatrati na bazi strukture proizvodnih sistema. S obzirom da su se mnogi autori u strunoj literaturi bavili ovom problematikom, u narednom tekstu e se predstaviti sumarni model proizvodnog sistema koji se zasniva na posmatranju problematike sa globalnog aspekta. Potrebno je istaknuti da svaki drugi pristup posmatranja proizvodnog sistema prikazuje nepotpunu sliku. Prije daljnjeg izlaganja neophodno je postaviti konstataciju da izmeu proizvodnog i poslovnog sistema ne postoji generalna recipronost, naime svaki poslovni sistem generalno ne mora da posjeduje proizvodni sistem (npr. banka), dok je svaki proizvodni sistem sastavni dio poslovnog sistema. Tako da se generalno moe zakljuiti da u tehnici kada se govori o proizvodnom sistemu, u sutini se govori o poslovnom sistemu sa podsistemom koje ini proizvodni sistem. Iz prethodno navedenih razloga osnova za posmatranje proizvodnog sistema je poslovno okruenje u kojem se nalazi poslovni sistem, a proizvodni sistem predstavlja podsistemsku jedinicu poslovnog sistema, slika 1.

Mr.sc. Edin Cerjakovi, vii asistent

- doktorska disertacija -

Strana 12

"UTJECAJ STRUKTURE PROIZVODNO-TEHNOLOKOG SISTEMA I OBIMA INVESTICIJE NA TROKOVE PROIZVODNJE"

Slika 1. Struktura poslovno-proizvodno-tehnolokog sistema Mr.sc. Edin Cerjakovi, vii asistent - doktorska disertacija Strana 13

"UTJECAJ STRUKTURE PROIZVODNO-TEHNOLOKOG SISTEMA I OBIMA INVESTICIJE NA TROKOVE PROIZVODNJE"

Poslovno okruenje predstavlja ambijent u kojem poslovni sistem posluje, te se utjecaj istog na poslovni sistem moe usporediti kao utjecaj kvaliteta hrane na bioloki tijelo. Dokaz za ovu konstataciju se nalazi u posmatranju ambijenta razvijenih industrijskih drava gdje je preduslov za osnivanje i uspjeh poslovnog sistema znatno povoljniji nego u nerazvijenim dravama. Ovdje treba istaknuti nekolicinu elemenata koji u najveoj mjeri utjeu na efikasnost rada proizvodnih sistema, a samim time i na efikasnost poslovnog sistema: Trite na koje se plasira proizvod predstavlja znaajan faktor koji utie na nain strukturiranja proizvodnog sistema, s obzirom da je bez prodaje nemogu opstanak istog. Na osnovu plasmana na ciljano trite mogue je dobiti bitne faktore o eljama i zahtjevima kupaca odnosno o dinamici narudbi, te pozitivnim i negativnim informacijama o proizvodu od strane kupaca. Sve ove informacije proizvodnom sistemu ukazuju na potrebne karakteristike koje isti treba da posjeduje (kapacitet, kvalitet, potrebne karakteristike proizvoda, cijena proizvoda), to direktno ima utjecaja na strukturu istog. Trite resursa utie na strukturu proizvodnog sistema na osnovu mogunosti pribavljanja kapitala, materijala i radne snage na istom. Zakonodavstvo definie propise, norme, standarde i zakone koje je proizvodni sistem potrebno da ispuni, to direktno ima utjecaja na strukturu istog. Tehnologija daje mogunost proizvodnom sistemu da prepozna koje su metode, procesi, maine, sistemi trenutno na tritu kako bi isti mogao da sa uslovno minimalnim trokovima proizvodi, transportuje, skladiti, prenosi informacije itd.

Slijedei segment u lancu posmatranja proizvodnog sistema je poslovni sistem koji predstavlja zaokruenu poslovnu cjelinu sa svim neophodnim atributima ureenog poslovnog subjekta. U okviru poslovnog sistema upravljaki sistem ima nadreenu ulogu nad svim ostalim elementima poslovnog sistema, te samim tim je odgovoran za kreiranje globalne politike poslovanja i donoenje egzistencijalnih odluka. Upravljaki sistem svoj rad bazira na razmjeni informacija sa ostalim sistemima poslovnog sistema tako da izlazne veliine upravljakog sistema (u vidu odluka) mogu da imaju negativne posljedice na poslovni sistem, ukoliko su bazirane na pogrenim informacijama ili pretpostavkama. Stoga je od krucijalne vanosti za svaki poslovni sistem utvrivanje realnih pokazatelja i to manje baziranje odluka na pretpostavkama. Ostali podsistemi poslovnog sistema su sistem ekonomskih poslova, sistem administrativnih poslova i proizvodni sistem. Sistem ekonomskih poslova zaduen je za upravljanje procesa kretanja novca u okviru poslovnog sistema, te poslova marketinga proizvoda, dok sistem administrativnih poslova obavlja pomone funkcije neophodne za rad poslovnog sistema. S obzirom da su od vanosti posmatranja za ovu doktorsku disertaciju proizvodni i tehnoloki sistemi, detaljna razmatranja e se usmjeriti ka istim. Ukoliko se posmatra proizvodni sistem isti predstavlja ureenu radnu organizaciju koja ima svoje objekte i veze, procese koji se odvijaju u okviru njega, ulaze i izlaze, podsisteme, strukturu upravljanja i hijerarhiju. Kao radna organizacija je tehnoloki i organizaciono zaokruena cjelina, a nivo i sutina ekonomske zaokruenosti zavise od njenog odnosa sa drugim organizacionim cjelinama. Analizirajui proizvodne sisteme moe se uoiti da se isti sastoje od pojedinih podsistema koji su u meusobnoj interakciji prema tano definiranim vezama. Stoga svaki proizvodni sistem moe se smatrati veoma kompleksnim, a samo njegovo upravljanje veoma komplikovanim. Da bi se postojanje takvog sistema smatralo opravdanim, on mora da izvrava svoju funkciju, odnosno da ima neprestanu i neprekidnu proizvodnju. U ovome procesu najvaniju ulogu ima sistem upravljanja proizvodnjom sa ciljem donoenja odluka u funkciji proizvodnje, odnosno koordinacionu ulogu u radu proizvodnog sistema. Ostali podsistemi proizvodnog sistema su: sistem sigurnosti na radu, sistem razvoja proizvoda, sistem zavrne kontrole i otpreme, sistem odravanja, sistem razvoja tehnologija,
- doktorska disertacija Strana 14

Mr.sc. Edin Cerjakovi, vii asistent

"UTJECAJ STRUKTURE PROIZVODNO-TEHNOLOKOG SISTEMA I OBIMA INVESTICIJE NA TROKOVE PROIZVODNJE"

sistem nabavke materijala/sredstava/alata, sistem integralnog transporta, sistem skladitenja, sistem dopreme energije i tehnolokih fluida, tehnoloki sistem.

Definicija 3. Tehnoloki sistem: Tehnoloki sistem predstavlja osnovni dio proizvodnog sistema, pri emu obuhvata jedinicu rada (u zavisnosti od aspekta posmatranja jedno radno mjesto, skup povezanih radnih mjesta ili proizvodnu liniju) na kojima se sirovine, poluproizvodi ili proizvodi transformiraju u eljene oblike i stanja, manipuliraju u eljene pozicije i analiziraju u cilju kontrole kvaliteta i evolucije samog procesa. Stoga tehnoloki sistem sainjavaju: obradni sistemi, sistemi parcijalnog skladitenja i transporta, sistem meuoperacione kontrole kvaliteta.

Samo se u okviru obradnog procesa direktno stvara nova vrijednost. Ostali elementarni procesi kako u proizvodnom tako i u tehnolokom sistemu uglavnom poveavaju trokove proizvodnje, produavaju vrijeme proizvodnog ciklusa, a samim time i vrijeme isporuke. Ovime se proces proizvodnje znatno uslonjava to smanjuje fleksibilnost proizvodnog procesa i u cjelini zahtjeva vii nivo organizacije sistema. Uopteno pri projektovanju procesa proizvodnje treba nastojati da se potrebe za kontrolom, premjetanjem, skladitenjem, zatitom i odravanjem opravdano eliminiraju ili bar svedu na to manju mjeru, pri emu se nee naruiti kvalitet, ekologinosti ili drugi aspekt proizvodnje ili trenutno vaeih propisa u ovoj oblasti.

2.1.1. Koncept savremenog proizvodnog sistema

Kako su elementi proizvodnje/transporta/opsluge unutar savremenih proizvodnih sistema, [52.] i [69.], specifini za svaki posmatrani proizvodni sistem, odnosno razliiti su po vrsti, kvalitetu i ostalim karakteristikama, neophodna je primjena raznih metoda, postupaka i strategija za promjenu stanja unutar proizvodnog sistema. Na osnovu prethodnoga se dolazi do zakljuka da su proizvodni sistemi, u optem sluaju, po ponaanju sloeni i dinamini sistemi, iji su procesi rada izloeni stalnom djelovanju okoline u kojoj egzistiraju. Na bazi ove konstatacije ukoliko se posmatra projekcija vremena od dospijea do isporuke narudbe na pojedine podsisteme proizvodnog sistema u metalopreraivakoj industriji, slika 2., najvei udio, koji iznosi od 70% do 90 %, imaju procesi koji ine tok materijala, o kome e detaljno biti rije u poglavlju 2.3. Upravo na bazi ove problematike 1990. godine na MIT-u (Massachusetts Institute of Technology) kreirana je studija pod nazivom The Machine that changed the World, [14.], u kojoj su analizirane specifinosti automobilske industrije u Japanu, Americi i Europi. Rezultati ove studije dokazuju da je Toyot-in koncept proizvodnog sistema znatno superioran nad konkurencijom u oblasti fleksibilnosti, produktivnosti i kvalitetu. Na osnovu dobivenih zakljuaka, pod sloganom vitka proizvodnja (engleski: lean production), dolazi do temeljnih transformacija u proizvodnim sistemima koji preuzimaju Toyot-in koncept proizvodnog sistema i proizvodnje. Iz istih razloga u automobilskoj industriji, u kojoj su se kao prvoj primijenili dobiveni zakljuci i smjernice, govori se o drugoj proizvodnoj revoluciji, [148.]. Meutim u dananjici Toyotin koncept proizvodnog sistema nije samo primijenjen u automobilskoj industriji nego su njegov koncept i filozofiju prihvatili proizvodni sistemi iz svih privrednih sektora.

Mr.sc. Edin Cerjakovi, vii asistent

- doktorska disertacija -

Strana 15

"UTJECAJ STRUKTURE PROIZVODNO-TEHNOLOKOG SISTEMA I OBIMA INVESTICIJE NA TROKOVE PROIZVODNJE"

Slika 2. Procentualna podjela vremena trajanja od dospijea do isporuke narudbe u metalopreraivakoj industriji, [95.] Mr.sc. Edin Cerjakovi, vii asistent - doktorska disertacija Strana 16

"UTJECAJ STRUKTURE PROIZVODNO-TEHNOLOKOG SISTEMA I OBIMA INVESTICIJE NA TROKOVE PROIZVODNJE"

Na bazi prethodno navedene studije pod konceptom savremenog proizvodnog sistema sve vie se podrazumijeva stohastiko interakcijsko djelovanje proizvodnih strategija, osnovnih naela rada, podsistema, metoda i alata za planiranje, upravljanje i permanentno poboljanje zasnovanih na konceptnim fazama poboljanja procesa unutar proizvodnog sistema, tabela 1. Stoga je od izriite vanosti uvoenje i primjena namjenski, za posmatrani proizvodni sistem, kreiranih strategija i metoda, te njihova efektivna kombinacija. Na osnovu prethodno izloenog namee se zakljuak da je struktura savremenih proizvodnih sistema vremenski promjenjiva veliina, bazirana na konceptu prikazanom u tabeli 1., koja ima za cilj da obezbijedi efikasnost, konkurentnost i atraktivnost proizvodnog sistema, kvalitetu, kvantitetu i trinu prihvatljivost proizvoda, te sigurnost i zadovoljstvo kupca/trita.
Tabela 1. Koncept savremenog proizvodnog sistema Proizvodne strategije Total quality, Six-sigma, Just in Time, Time to market, Asset-Ligh, Fleksibilnost i agilnost, Efektivnost, ... Osnovna naela rada Standardizacija, Sinergija, Transparentnost, Samoodgovornost, Konzistentnost, Stalno poboljanje, ... Podsistemi Obradni sistem, Kontrola kvaliteta, Unutranji transport, Skladitenje, Preventivna zatita radnika na radu, Preventivno odravanje sredstava za rad, Snabdijevanje energijom i tehnolokim fluidima. Metode i alati Uravnoteenje proizvodnje, Simulaciona studija, Kanban, Kaizen, Proizvodni otoci, Modeli radnog vremena, Certificiranje procesa, ... Konceptne faze poboljanja Analiza sistema Profil potreba Konfiguracija sistema, Implementacija sistema, Kontrola i korekcije.

2.2. Tokovi unutar proizvodno-tehnolokih sistema

Prethodno predstavljeni naini postavljanja strukture proizvodnih sistema je primjer jednog od moguih naina koji se susreu u strunoj literaturi. Druga esto susretana struktura proizvodnog sistema temelji se na bazi elementarnih tokova unutar proizvodnih sistema, slika 3, [95.]. U ovom sluaju struktura proizvodnih sistema podijeljena na podsisteme proizvodnog sistema i veze izmeu istih, kojima se daje posebna panja. Naime smatra se da su isti prikladni elementi za analizu i upravljanje proizvodnim sistemima, to je nauno dokazana i u praksi iroko prihvaeno. Stoga se tokovi unutar proizvodnih sistema dijele na: tokove materijala (poglavlje 2.3.1.), tokove energije (poglavlje 2.3.2.), tokove informacija (poglavlje 2.3.3.).

Mr.sc. Edin Cerjakovi, vii asistent

- doktorska disertacija -

Strana 17

"UTJECAJ STRUKTURE PROIZVODNO-TEHNOLOKOG SISTEMA I OBIMA INVESTICIJE NA TROKOVE PROIZVODNJE"

Slika 3. Procesi unutar proizvodnog sistema

2.2.1. Tokovi materijala

Tok materijala obuhvata sve procese koji su vezani za dobivanje, proizvodnju i distribuciju proizvoda unutar proizvodnog sistema. Objekti toka materijala su poluproizvodi, proizvodi, alati, te svi pomoni elementi i materijali koji su potrebni za normalno odvijanje procesa unutar proizvodnog sistema (maziva, emulzije, ...). Zadatak toka materijala je da povee jedinice proizvodnje i montae, odnosno da vri dopremu i otpremu potrebnih resursa u skladu sa tehnolokim postupkom. Ovaj cilj se izvrava uz pomo baznih funkcija: proizvodnja (procesi obrade, montae i kontrole); pomjeranje (procesi transportovanja i manipulacije materijalom); mirovanje (procesi odlaganja i neeljenog zastoja materijala).

Definicija 4. Tok materijala, prema [95.]: Tok materijala je prostorna, vremenska i organizaciona interakcija procesa prilikom dobivanja, obrade i raspodjele proizvoda unutar definisanog prostora. Tok materijala nastaje kroz redoslijed procesa, doprema-obrada-manipulacija-kontrola-transportmontaa-skladitenje-odprema, kako bi se ostvario izgled i funkcija eljenog proizvoda. Funkcije unutranjeg toka materijala odnosno transporta materijala unutar proizvodnog sistema mogu se podijeliti na odgovornosti za: unutranju oblast tvornice: metodologija tokova materijala na ovom nivou se bavi problematikom funkcionalnog izgleda urbane strukture tvornice, odreivanje poloaja objekata ukljuujui i mjesta odlaganja, te transportnih puteva prema kriterijima tehnikog toka materijala. unutranju oblast objekta: metodologija tokova materijala na ovom nivou se bavi problematikom pozicioniranja i strukturiranja (definisanja layout-a), izbora i optimiranja rada sistema primopredaje, transporta, skladitenja i komisioniranja u tehnolokom procesu proizvodnje, slika 4;

Mr.sc. Edin Cerjakovi, vii asistent

- doktorska disertacija -

Strana 18

"UTJECAJ STRUKTURE PROIZVODNO-TEHNOLOKOG SISTEMA I OBIMA INVESTICIJE NA TROKOVE PROIZVODNJE"

radni prostor: metodologija tokova materijala na ovom nivou ima za zadatak da prema kriterijima tehnikog toka materijala, ergonomije i psihologije uredi radni prostor, izabere sisteme za manipulacijom materijala, optimira radne procese i izvri humanizaciju radnog mjesta.

Slika 4. Tok materijala unutar objekta proizvodnog sistema

2.2.2. Tokovi energije

Rasprostiranje i koritenje energije je jako bitan faktor unutar proizvodnog sistema iz razloga to ista potpomae radne procese pri izvravanju njihovih funkcija, te ima udjela u formiranju trokova proizvodnje. S obzirom na tako vaan utjecaj na proces proizvodnje ovaj segment u strunoj literaturi je poznat pod nazivom tok energije. Striktno po odreenim definicijama tok energije u okviru proizvodnih sistema obuhvata procese transfera i transformacije fizikalne energije, tako da se unutar proizvodnih sistema moe se izvriti podjela na slijedee energijske grupacije koje su u upotrebi: elektrina energija je najee koritena vrsta energije unutar proizvodnih sistema pri emu se njezino generisanje najee vri izvan proizvodnog sistema. Koritena eklektina energija se potpuno transformira u druge vidove rada (rotaciono i translatorno kretanje, osvjetljenje, pneumatsku i hidraulinu energiju, toplotnu energiju, ), te u razliite veliine napona elektrine energije u zavisnosti od potreba potroaa. Karakteristika ovog vida energije je njezina neograniena mobilnost, uz uslov da postoji predviena infrastruktura, te visok stepen iskoritenja tokom njezine transformacije, energija transportovana fluidnim medijem primjena ovakvog vida energije se ogleda u direktnoj primjeni (npr. pneumatski medij u svrhu odstranjivanja neistoa itd.), transformaciji u druge vidove energije (rotaciono i translatorno kretanje, te u nekim specijalnim sluajevima i za odvoenje toplote) i u svrhu obrade (sjeenje vodenim mlazom). Karakteristika ovog vida energije i njezinih transformiranih oblika su: - mogunost kontinuirane regulacije brzine i sile izvrnog lana, - visoke radne brzine (standardni cilindri 1500 mm/s; visokobrzinski cilindri 3000 mm/s, pogonski motori 100000 min-1), - energija prikladna za rad u problematinim radnim sredinama, ne izazivaju varnienje i eksploziju, - efikasne zatitne mjere pri preoptereenju i , toplotna energija generira se najee iz fosilnih goriva, gasova, suneve energije, , a koristi se pri zagrijavanju i hlaenju prostorija, proizvodne opreme i proizvoda, energija u vidu razliitih talasnih duina ovaj vid energije koristi se u svrhu produenja i poboljanja vidljivosti na radnom mjestu i u toku dana, prenoenja informacija i u svrhu obrade (laser),
- doktorska disertacija Strana 19

Mr.sc. Edin Cerjakovi, vii asistent

"UTJECAJ STRUKTURE PROIZVODNO-TEHNOLOKOG SISTEMA I OBIMA INVESTICIJE NA TROKOVE PROIZVODNJE"

elektro-hemijska energija koristi se u svrhu realizacije elektrolitskih, elektro-erozivnih i galvanskih procesa u toku proizvodnje.

Transfer energije u okviru toka energije unutar proizvodnih sistema zahtjeva adekvatne transportne vodove, koji se najee postavljaju tako da ne ometaju tok materijala, i prikladno pozicionirana prikljuna mjesta, koja posjeduju traene radne parametre. Primjena permanentnog energetskog menadmenta u okviru proizvodnih sistema sve vie dobiva na vanosti iz razloga to energetska efektivnost postrojenja ima direktnog utjecaja na trokove proizvodnje. Stoga se savremeni proizvodni sistemi koncipiraju prema slijedeim naelima: visokokvalifikovana radna snaga (u mogunosti to manji broj) sa savremenim i visokoefikasnim radnim sredstvima obrauje, sa to niim gubicima i manjim unosom energije, predmete rada tako da dostie kvalitativne i kvantitativne parametre u optimalnom kratkom vremenu ili izrauje to vei broj predmeta rada u definiranom radnom vremenu, [102.].

2.2.3. Tokovi informacija

U okviru proizvodnih sistema informacije koje cirkuliraju su ovisne od konteksta i strukture, to znai da potpuno nerelevantne i neinteresantne informacije za odreenu cjelinu proizvodnog sistema su za drugu cjelinu od egzistencijalne vanosti. Na bazi prethodne konstatacije se namee zakljuak da je informacija namjenski orijentirano znanje. Sveobuhvatnom akvizicijom cirkulirajuih informacija unutar proizvodnih sistema, odnosno izgradnjom adekvatnih informacionim sistemima nastoji se odgovoriti na sve vee potrebe za ubrzanje i poveanjem protoka informacija kroz proizvodni sistem. Tano definirane rute kojima cirkuliraju informacije unutar proizvodnog sistema nazivaju se tokom informacija. Pod tokom informacija podrazumijeva se transport i razmjena informacija (usmenih, pismenih i signalnih) unutar komponenata proizvodnog sistema. Tok informacija sastoji se iz personalne, organizacione i tehnike komponente koje za cilj imaju koordinacionu ulogu unutar proizvodnog sistema, to im daje upravljaku ulogu u strukturi proizvodnog sistema, slika 3. Tok informacija odgovoran je za: tanost informacije, blagovremeno pristizanje informacija, prikupljanje informacija u eljenom formatu i kvalitetu na definiranom mjestu.

Uvoenjem informacionih tehnologija i digitalizacijom procesa ova komponenta proizvodnog sistema predstavlja sve vaniji element upravljanja proizvodnim sistemima iz razloga to se istim: menadmentu olakava i ubrzava proces odluivanja, ukoliko se vrijednosti prikupljaju kontinualno u definisanom vremenskom periodu dobiva se preglednija slika o deavanjima unutar proizvodnog sistema, ubrzavaju unutranji procesi obrade i razmjene informacija, smanjuju administrativni poslovi, poveava transparentnost i komunikativnost izmeu potpuno razliitih segmenata proizvodnog sistema, smanjuju trokovi proizvodnje odnosno poveava dobit, aktivno podrava inovaciona snaga proizvodnog sistema.

Mr.sc. Edin Cerjakovi, vii asistent

- doktorska disertacija -

Strana 20