Mr SNEANA BOANI

UDC 930.2:003.074(497.11)''13''

DIPLOMATIKA ANALIZA SVETOSTEFANSKE HRISOVUQE

Saetak: Manastir Bawska ima sauvanu osnivaku povequ koja je dobro kritiki izdata (Q. Kovaevi, V. Jagi), pa je zahvalna za istorijsko-geografska, lingvistika i diplomatika istraivawa. Kopija Svetostefanske hrisovuqe sauvana je u celini u obliku pergamentne kwige (230 mm 290 mm) i sastoji se od tri isprave: Milutinove darovnice, Dragutinove potvrde i naknadne potvrde arhiepiskopa Nikodima. Pisana je ustavnim slovima XIV veka. Kqune rei: Svetostefanska hrisovuqa, manastir Bawska, kraq Milutin, Dragutin, arhiepiskop Nikodim, arenga, ekspozicija, dispozicija, sankcija, potpis Poveqe su jedan od najverodostojnijih i najpouzdanijih izvora za prouavawe prolosti. Naroito su neophodne i vane za izuavawe i poznavawe sredweg veka. Prema definiciji koju daje Theodor Sickel to je pisano svjedoanstvo o jednom inu pravne naravi sastavljeno u odreenom obliku koji se razlikuje po mjestu, epohi i vrsti samog pravnog ina dok je Cesare Paoli definie kao pisano svjedoanstvo o jednom pravnom inu sastavljeno u propisanom obliku koji ima zadau da joj zajami vjerodostojnost i dade dokaznu mo.1 Da bi se znalo da li je neka poveqa autentina ili falsifikat, koriste se dostignua diplomatike, pomone istorijske nauke, koja se bavi kritikim prouavawem poveqa. Diplomatikom analizom poveqa Milutinove epohe bavio se sedamdesetih godina prologa veka Vladimir Moin. Sa stanovita diplomatike, on ih je podelio u tri osnovne grupe: kraqevska pisma, poveqe namewene

J. Stipii, Pomone povjesne znanosti, Zagreb 1972, 138.

63

svetovnim adresatima i manastirske poveqe.2 Ovu posledwu grupu deli na originalne, autentine poveqe sauvane u prepisima, i falsifikate. Bawska hrisovuqa je u grupi originalnih poveqa. Ona je sauvana u celini u pergamentnoj kwizi, tj. u obliku kwige povezane u korice (230 mm 290 mm). Na woj se nalaze jamice od nekada postojeih peata. Izdala su je braa Milutin i Dragutin da bi neto kasnije bila potvrena od strane arhiepiskopa Nikodima. Na kraju Svetosrefanske hrisovuqe, na pretposledwem praznom listu, dodata je zabeleka Stefana Crnojevia, u kojoj on saoptava da je ovu hrisovuqu video u hazni cara Murat-bega". Nalazi se u biblioteci Saraj u Carigradu. Otkrili su je poznati orijentalista Vamberi3 i komisija Maarske kraqevske akademije u sultanovoj riznici u carigradskom Eski-saraju. Sauvani primerak je kopija originalnih odluka, naiwenih prilikom potvrde arhiepiskopa Nikodima, to se oevidno potvruje iwenicom jedne iste ruke, koja je ispisala tekstove sve tri poveqe, a koja je nacrtala i potpise kraqeva i arhiepiskopa. Precizno su kopirani kalupi crtanih potpisa u odgovarajuoj boji mastila. Plava boja Nikodimovog potpisa sigurno pripada peru Stefana Crnojevia, koji je u svojoj beleci na poveqi naznaio da je prevukao mastilom izbledeli Nikodimov potpis taj je prvobitno morao da bude crn, ili, analogno s patrijarijskim potpisima, zelen.4 Na 180 stranica ispisan je 2131 red ustavnim slovima XIV veka.5 Rupice od gajtana kraqevih i arhiepiskopova peata svedoe da je ova poveqa-kwiga predstavqala zvaninu kopiju originalnih isprava, naiwenu kao duplikat originala u kraqevskoj kancelariji.

2 3

4 5

V. Moin, Poveqa kraqa Milutina-diplomatika analiza, I XVIII (1971), 53. Vmbry rmin (18321913) je poznati maarski orijentalista i putopisac. Znao je brojne evropske i turske jezike. Bavio se tursko-maarskim odnosima. Bio je sekretar Fuad-pae u Carigradu. Potpuno se uiveo u turski nain ivota. Proputovao je kao dervi oblast centralne Azije do Avganistana, odakle se vraao preko Persije. Godine 1865. postao je predava orijentalistike na univerzitetu u Budimpeti, a od 1870. postao je redovni profesor. Kwiga o wegovom putovawu po predelima Azije obqavqena je na mnogim evropskim jezicima. Dva puta je objavio svoju Autobiografiju. Autor je nemako-turskog i tursko-agatajskog renika, te etimologijskog renika. Objavio je i razne lingvistike studije, brojne kulturno-istorijske i istorijske lanke o istonim-azijskim narodima. Rvai nagy lexikona XVIII, Budapest 1925, 761762; ELZ 7, 605. V. Moin, n.d, 66. M. Grkovi, Renik imena Bawskog, Deanskog i Prizrenskog vlastelinstva, Beograd 1986, 5.

64

Ovaj dokument u literaturi sree se pod nazivom Svetostefanska hrisovuqa6 ili Bawska poveqa. Stanoje Stanojevi u svojoj studiji belei da se rake crkvene poveqe najee nazivaju hrisovuq, zatim, poneki put, zapisanije i slovo".7 Dakle, upotreba naziva hrisovuq" odomaila se i u Milutinovoj kancelariji, pri emu se to nije smatralo izrazom carskih pretenzija, ve iskquivo isticawem i naglaavawem samodravnog statusa.8 U samom tekstu Bawske poveqe tri puta se nailazi na termin hrisovuq". Jednom u delu poveqe gde Milutin u zavrnici o svojim darovima manastiru pomiwe i ono to je utvreno pisanim hrisovuqama". U Nikodimovoj potvrdi dva puta sree se ovaj izraz: prvo kada naglaava da nita nepravedno nije priloeno, te da ni ranije sazdane crkve ne povredivi, ni hrisovuqa wihovih ne razorivi", da bi u daqem tekstu izriito rekao da ono to je u ovom hrisovuqu sve pisano niim povreeno ne bude ".9 Odsustvo verbalne invokacije, na poetku teksta, nije neobino jer se raka dravna kancelarija razvila pod vizantijskim uticajem, gde se ova formula izostavqa od poetka XII veka, iako S. Stanojevi, smatra da je vrlo udnovato to se Verbalna Invokacija u crkvenim poveqama" ne javqa ee.10
6

10

Hrisovuqa (zlatopeatno slovo) je vrsta poveqa srpskog sredweg veka nastalih po ugledu na najsveanija dokumenta Vizantijske carske kancelarije. Za razliku od Vizantije gde je izdavawe ,,poveqa overenih zlatnim peatom pripadalo iskquivo caru", u Srbiji se ovaj termin upotrebqava u vandiplomatikim izvorima velikoupanskih vremena. Leksikon srpskog sredweg veka, Beograd 1999, (B. Ferjani), 780781. S. Stanojevi, Studije o srpskoj diplomatici XXII. Nazivi poveqa, Glas SKA CLXI (1934), 22; S. Marjanovi Duani, Vladarska ideologija Nemawia, Beograd 1997, 30, belei da su termini kojim se opisuje materijalni izgled poveqe-,,kwiga", ,,zapisanije" i ,,hrisovuq" ili pak definie auktorov stav prema odgovarajuem pravnom inu-,,poveqa", ,,povelenije" i ,,milost"; G. Ostrogorski, Prostagme srpskih vladara, Prilozi za KJIF 34 (1968), 245257. G. Ostrogorski, Avtokrator i samodrac, Sabrana dela VI, Beograd 1970; Pogledati izlagawe S. M. Duani u odeqku Formalno-diplomatiki elementi u wihovoj meusobnoj zavisnosti, Vladarska ideologija Nemawia, 2941; Titula samodrca (avtokrator) javqa se znatno pre prolaewa carstva (april 1346). U Vizantiji je bila sastavni deo titulature cara, titula samodrca se u Srbiji nije upotrebqavala u svom bukvalnom znaewu: ovde je oznaavala srpske vladare kao nezavisne, koji su vladali po milosti Boijoj a ne po voqi i naredbi neke strane zemqaqske vlasti. Izvesno je da se titula samodrca ustalila za vlade kraqa Milutina, jer se javqa u intitulacijama i potpisima wegovih poveqa. Leksikon srpskog sredweg veka, (B. Ferjani), 642643. Q. Kovaevi, Svetostefanska hrisovuqa, Spomenik IV (1890), 11; V. Jagi, Svetostefanski hrisovuq kraqa Stefana Uroa II Milutina, iz Starog Saraja, iznesla na svijet Zemaqska vlada za BiH sa 4 snimka, Be 1890, 45; Zadubine Kosova. Spomenici i znamewa srpskog naroda, Prizren-Beograd 1987, 322. S. Stanojevi, Studije o srpskoj diplomatici. I Invokacija, Glas SKA 90 (1912), 108.

65

Sa druge strane, pada u oi da poveqe tri kasnija, velika, manastirska vlastelinstva, Graanika, Deanska i Arhanelovska, poseduju na poetku teksta simboliku invokaciju (invocatio symbolica). Gotovo redovno, na simboliku invokaciju u crkvenim poveqama nailazi se na kraju teksta, kada se znak krsta stavqa ispred potpisa. U ovom sluaju nalazi se ispred Milutinovog, Dragutinovog i Nikodimovog potpisa. Veina nemawikih darovnica, namewenih crkvenim adresatima, poseduju arengu, pa i Svetostefanska.11 Treba uvaiti i obavezno objediniti miqewa starijih ali i modernih diplomatiara, te rei za arengu da pored svoje retorske i umetnike funkcije koja ulepava, ukraava tekst i u mnogome doprinosi wegovoj sveanosti i krasoti, weno paqivo iitavawe omoguuje da se potpunije shvati ideologija vlasti u srpskom sredwem veku. Pronikne li de dubqe u wenu sutinu, imajui u vidu teoloku obojenost i posmatrajui itav niz junaka iz Starog i Novog zaveta koji defiluju po diplomatikom materijalu srpskog sredweg veka, otkriva se da je arenga od izvanrednog znaaja za samu sadrinu poveqe ili jo preciznije za razumevawe trenutka politike realnosti na koji se odnosi. Sveana, duga i prelepa arenga Bawske poveqe, posveena je sv. Stefanu, patronu manastira, linom zatitniku, zastupniku i uvaru kraqa Milutina, domae dinastije i rake drave. Arenga je pisana srpskoslovenskim jezikom.12 Pisana je prema najboqim obrascima tadaweg literalnog stila. Izdvojena kao celina, predstavqa prvorazredni tekst sredwovekovne srpske kwievnosti. Poetni redovi, arenge, inspirisani su vrlinom i rtvom Isusa Hrista, te Milutin ponizno i skrueno moli Boga Oca, da mu ozari srce i prosvetli um, da progleda i da sledi slatke pouke to ih istiniti Sin tvoj i Bog na Isus Hristos u svetom jevanequ izgovori onima koji te qube".13 Potom slede paqivo odabrani citati iz Novog zaveta. Iz Jevaneqa po Mateju pisac crpi nekoliko pounih i premudrih izreka: Neka zasvetli svetlost vaa pred qudima, te da ugledaju dobra vaa dela i proslave Oca vaega koji je na nebesima" (Mt 5, 16)14, Nebo i zemqa proi e, a rei moje
11

12

13 14

S. Stanojevi, Studije o srpskoj diplomatici, V. Arenga (Proemium), Glas SKA 94 (1914), 192229, sa osvrtom na stariju literaturu; H. Fichtenau, Arenga. Sptantike und Mittelalter im Spiegel von Urkundenformeln, Graz-Kln 1957; H. Hunger, Prooimion. Elemente der byzantininischen Kaiseridee in den Arengen der Urkunden, Wien 1964. M. Grkovi, n.d, 8, pie da su Bawska, Deanska i Prizrenska hrisovuqe nastale u centralnim delovima srpske drave, u vremenskom krugu od 40-ak godina i sadre niz zajednikih osobina. Spomenik IV,1; V. Jagi, n.d, 3; Zadubine Kosova, 315. S. StanojeviD. Glumac, Sv. Pismo u naim starim spomenicima, Beograd 1932, navedeni citat u poveqama je pod brojem (1609, 1614, 1620, 1646, 1679, 1685, 1784), kod Danila (1065, 1313), u zapisima (1850); ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih, nailazi se dva puta na navedeni citat, u itiju kraqa Milutina, 109 i u itiju arhiepiskopa Jevstatija, 198.

66

nee proi" (Mt 24, 35)15 i Ja sam s vama, i niko vam nita ne moe" (Mt 28, 20). U istom pasusu koristi i wegove nadahnute rei iz Jevaneqa po Jovanu: Ja od Boga Oca izioh i dooh u svet" (Jn 16, 28)16, Koji qubi mene, qubie wega Otac moj" (Jn 14, 21)17, I k wemu emo doi, i u wemu emo se nastaniti" (Jn 14, 23)18 i gde sam ja, tu e i sluga moj biti" (Jn 12, 26)19. Zatim, belei da, kada su apostoli ova obeawa stali propovedati, neverni idovi kamewem zasue Stefana", koji ispuwen verom i Duhom Svetim, na nebo pogledavi, ree: Gle, vidim otvorena nebesa, i Sina oveijeg gde stoji s desne strane Boga" (DA 7, 56)!20 Ova himna svetitequ nastavqa se poetskom priom kako je ovenan vencom muenitva, te ist i neporoan, takvog viewa i takvih darova dostojan bi vaistinu, i pre svih rtvu svetu sam sebe prinese Hristu; kamewem zasut, kamenovateqe svoje qubqae i za wih milost moqae".21 Vetim i laganim prelazom, raki kraq mnotvom grehova obloen i nikako dostojan milosti" mu se u daqem tekstu moli da kao to za kamenovateqe tvoje molio jesi" i mene nedostojna naini sada dostojna milosti".22 Svetom Stefanu se daqe obraa da ga titi, tj. pokriva od razliitih nasrtaja vidqivih i nevidqivih neprijateqa, od duevnih i telesnih strasti" na ovom svetu, a tamo da mi se kao milostiv pomonik nae".23 Potom se vladar obraa sveanom skupu qubqeni oci i brao, koji gospodujete i vladate" i osveteni i bogonosni zbore" da na wemu vide milosra Boja" i objawava da je molitvama presvete wegove Matere, Vladiice nae Bogorodice, i ovoga svetog prvomuenika, apostola i arhiakona Stefana, i molitvama i blagoslovom svetih mojih praroditeqa i roditeqa, udostojen bio da budem prestonik i naslednik wihov u otaastvu naem "24.

15

16 17

18

19

20 21 22 23 24

S. StanojeviD. Glumac, n.d, navedeni citat u poveqama je pod brojem (1623), kod Danila (1116); ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih, 141, nailazi se na jednom mestu na navedeni citatom, u itiju kraqa Milutina. S. StanojeviD. Glumac, n.d, (1619), kod Danila (1116). S. StanojeviD. Glumac, n.d, (1587, 1605, 1621, 1686, 1785), kod Danila (1108, 1117); ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih, 135, 141, nailazi se na dva mesta na ovaj citat, u itiju kraqa Milutina i u itiju arhiepiskopa Arsenija, 154. S. StanojeviD. Glumac, n.d, (1605, 1621, 1686, 1785), kod Danila (1108, 1117); ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih, 154, u itiju arhiepiskopa Arsenija. S. StanojeviD. Glumac, n.d, (1622, 1632, 1743, 1778), kod Danila (1290); ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih, 187, u itiju arhiepiskopa Joanikija. Spomenik IV, 1 ; V. Jagi, n.d, 2; Zadubine Kosova, 316. Spomenik IV, 1 ; V. Jagi, n.d, 3; Zadubine Kosova, 316. Spomenik IV, 1 ; V. Jagi, n.d, 3; Zadubine Kosova, 316. Spomenik IV, 1 ; V. Jagi, n.d, 3; Zadubine Kosova, 316. Spomenik IV, 2; V. Jagi, n.d, 4; Zadubine Kosova, 316; S. M. Duani, n.d, 148, istie da na ovom mestu kraq govori o izvorima svoje vlasti, kako se na wemu pokazalo milosre Boje te da je postao prestonik i naslednik zahvaqujui molitvama Bogorodice, sv. Stefana i praroditeqa i roditeqa svojih.

67

Na rei molitve i pohvale nadovezuje se proirena i karakteristina intitulacija kraqa Milutina.25 Ona se ne nalazi, kao to se moda obino oekuje, u poetnom delu teksta, protokolu, ve je umetnuta u arengu. Duga je i sveana, sasvim u skladu sa znaajem i snagom dokumenta. Moe se govoriti i raspravqati o wenoj naglaenoj politiko-ideoloko propagandnoj ulozi. Titularno ime Stefan proireno je imenom Uro, iza koga sledi formula devocije sa kratkim navoewem teritorija: Stefan Uro, i s Bogom kraq i samodrac svih srpskih zemaqa i pomorskih".26 U neto izmewenom obliku ovaj deo sree se i u potpisu dokumenta. Potom se navode preci. Oni su ujedno vladari, svetiteqi i monasi, istaknuta je sprega duhovne i svetovne vlasti, objediwena raka dravna tradicija i nebeski izvori wegovog poloaja: praunuk svetoga Simeona Nemawe, i unuk prvovenanog kraqa Stefana, nareenog u anelskom liku Simeon monah, i unuk svetog i ravnog apostolima bogonosca, i nastavnika, i prosvetiteqa sve srpske zemqe i pomorske, i prvog arhiepiskopa Save, a sin velikog kraqa Stefana Uroa, prozvanog takoe u anelskom liku Simon monah, wih koji zemaqskim carstvom nebesko kupie, kojima budi veni spomen!".27 Istaknut je kult sv. Simeona i Save ali nisu zaboravqeni ni wegov otac Uro I, niti Stefan Prvovenani, ime se potvruje trajnost monakog ideala u vladarskoj porodici. Da je intitulacija proirena, otkrivaju i naredni redovi Hrisovuqe, u kojima Milutin obeava da e zapovesti wihove uvati neizmenqivo i nepokolebqivo" i svom vatrom due i udwom srca starajui se od telesnog ka duhovnom, i od zemaqskog ka nebeskom, ispuweno i uzakoweno i utvreno od svetih mojih praroditeqa i roditeqa potvrujui, i jo neispuweno ispuwavajui ".28 Iza ovoga sledi glavni deo poveqe, wena sutina, koja se sastoji iz ekspozicije i dispozicije. Ekspozicija govori o okolnostima koje su prethodile pravnom inu, te ga direktno ili indirektno izazvale, pa se i ovde moe nai potvrda zakquka da je arenga opta a ekspozicija specijalna motivacija".29 Posle arenge, upoznajui se sa ekspozicijom, informiemo se detaqnije o motivima i pobudama kojima se rukovodio zadubinar. Ekspozicija crkvenih poveqa esto govori o auktoru kao o linosti koja

25

26 27 28 29

V. Moin, n.d, 65, ne istie, posebno, ovu intitulaciju. S. M. Duani, n.d 7677, objawavajui intitulaciju, poevi od molitvi patrona mauzoleja, zakquno sa obeawem vladara da e ispuniti sve roditeqske i praroditeqske obaveze, vidi u dotinim reima ,,hriansko jezgro jednog vladarskog programa iji je zadatak da uva naslee predakog kraqevstva". Spomenik IV, 2; V. Jagi, n.d, 4; Zadubine Kosova, 316. Spomenik IV, 2; V. Jagi, n.d, 45; Zadubine Kosova, 316. Spomenik IV, 2; V. Jagi, Svetostefanski hrisovuq, 5; Zadubine Kosova, 316. S. Stanojevi, Studije o srpskoj diplomatici. VII. Intervencija (Peticija), VIII. Ekspozicija (Naracija), IX. Dispozicija, Glas SKA 96 (1920), 117.

68

se brine za crkve i manastire, a razorene ili unitene, iznova die.30 Ona esto daje znaajne istorijske podatke a u konkretnom sluaju saznaje se da je vladar naao hram sv. Stefana poruen i razruen, te ga je iznova sazidao i utvrdio wegov pravni status da nikako ne bude arhiepiskopiji, ni mitropoliji, ni episkopiji, ve samo igumanstvu za opteilite monasima.31 Stanojevi primeuje da se u ovom delu kod crkvenih poveqa esto govori o tome kako je vladar koji izdaje povequ dobio vlast i upravu nad dravom, i kako je doao na presto, te kao primer navodi Bawsku povequ u kojoj je navedena i cela genealogija Milutinove dinastije.32 Moin u svojoj analizi belei da ekspozicija govori o podizawu hrama i wegovoj pravnoj regulativi.33 Poto smo se upoznali sa auktorom putem intitulacije, ovaj deo dokumenta nam otkriva drugog glavnog uesnika isprave destinatara. Dobija se i dragocen podatak za diplomatiko-hronoloku analizu, a to je da je vladar prvo video razoreni hram a potom se pristupilo pisawu poveqe.34 Potom sledi dispozicija, najvaniji deo dokumenta, koji sadri pravni in, materijalni ili moralni objekat koji se daje destinataru. Dispozicija je pisana narodnim jezikom. Poput drugih sredwovekovnih manastirskih darovnica, i Bawska poveqa je posedovala deo u kome su nabrojani prilozi vladaoca, u ovom sluaju kraqa Milutina. Svetostefanski posedi bili su rasejani i ratrkani, kao to je bio sluaj sa veinom drugih manastira i wihovih poseda. U woj se jasno i precizno nabrajaju darovana imawa i ustupqena prava. Moglo bi se rei da se dispozicija ove poveqe sastoji iz dve osnovne teme. U prvom delu detaqno se nabrajaju svi prilozi sela, zaseoci, katuni sa precizno utvrenim menicima i granicama.35 Dispozicija je, preciznije reeno, pisana za praktine potrebe. Tu su morale biti zabeleene mee onako kako su bile poznate na terenu, moralo se pouzdano znati kuda prolaze, kamo vode, odakle izlaze. Od preciznosti i jasnoe tih delova zavisilo je tumaewe pojedinih prava, pa je stoga morala i biti pisana razgovetnim narodnim jezikom u kome preovladava terminologija namewena korisnicima tih dokumenata. Sledi, uslovno reeno, drugi deo dispozicije kojim se re30

31 32

33 34

35

S. Stanojevi, Studije o srpskoj diplomatici. VII. Intervencija (Peticija), VIII. Ekspozicija (Naracija), IX. Dispozicija, 137, nap. 5 i 6. Spomenik IV, 2; V. Jagi, n.d, 5; Zadubine Kosova, 316. S. Stanojevi, Studije o srpskoj diplomatici. VII. Intervencija (Peticija), VIII. Ekspozicija (Naracija), IX. Dispozicija, 132, nap. 6. V. Moin, n.d, 65. S. Stanojevi, Studije o srpskoj diplomatici. XXIII Odnosi pojedinih momenata pri stvarawu i izvrivawu poveqe, 29. Prema miqewu nekih diplomatiara, detaqno navoewe poseda u dispoziciji moglo bi initi zasebanu formulu pod nazivom pertinencija. S. Stanojevi, Studije o srpskoj diplomatici. VII. Intervencija (Peticija), VIII. Ekspozicija (Naracija), IX. Dispozicija, 140141, nap. 1.

69

guliu obaveze zavisnog stanovnitva na vlastelinstvu: zakon qudima crkvenim" i zakon Vlasima". Sve ovo se daruje uz klauzulu36, I ovo sve to darovah, sa Bogom tada kraq i samodrac svih srpskih zemaqa i pomorskih, Stefan Uro, i s bratom mi Stefanom, ovome svetom hramu, ili od ovoga dadoh, ili kupih, ili isprosih, ili zamenih, ili u gospodina arhiepiskopa ili u koga bilo, koje vazqubi Bog i podigne posle mene da gospoduje u otaastvu naem, ili od potomaka naih, ili od sinova, ili unuadi, ili praunuadi nae, ili bilo koga od roda naeg, ili nekim sudom Bojim i od drugoga roda, tome predajem sveti ovaj hram; a niko drugi da wime ne vlada, osim vladara"37, koja u skladu sa diplomatikim standardima, te vetim jezikom, prelazi u molbu i anatemu, inioce formule sankcije. Molba je vrlo razvijena, dugaka, stilski ukomponovana i reito istie koliko je auktoru stalo da se ispuni wegova voqa i zahtevi.38 ak, etiri puta jedan od najveih vladara loze Nemawia upotrebqava glagol moliti" da ono to je dodelio manastiru ne bi razorili ili unitili naslednici i potomci. Deo iz klauzule u kojem govori da je sve dodelio kupovinom ili dobrovoqnom razmenom, ponavqa se u molbi. Ako se neko ipak drzne silom da potvori i jednu jedinu crticu da razori ili oduzme od svega to je ovde upisano", treba da oekuje najotriju duhovnu kaznu.39 Takva osoba treba da oekuje da joj Gospod Bog oduzme milost, da ga ubije sila asnog krsta, presveta Bogorodica da mu je suparnica i da primi prokletstvo od svetog Jovana Krstiteqa, 12 apostola, 318 svetih otaca u Nikeji, sv. Stefana, sv. Simeona i Save. Potom slede dva vrlo karakteristina biblijska citata: Idite od mene, prokleti, u ogaw ve-

36 37 38

39

Klauzulu je zapazio i V. Moin, n.d, 66. Spomenik IV, 9; V. Jagi, n.d, 38; Zadubine Kosova, 322. Od poetka XIV veka, ee se deavalo da sankcija poiwe sa molbom. S. Stanojevi, Studije o srpskoj diplomatici. H. Sankcija, Glas SKA 100 (1922), 148; Graanika poveqa ne poseduje molbu, ve odmah prelazi na kletvu, to je, poredei kompoziciju Graanike i Svetostefanske poveqa, zapazio M. Pavlovi, n.d, 8; Prizrenska poveqa ima molbu, u kojoj Deanski poput oca ponavqa ovaj deo formule ,,molim i one koji e posle nas biti... jer ni ja ne razorih i ne oduzeh nita... ve naprotiv potvrdih i pojaah". Zadubine Kosova, 326; Vrlo slina prethodno navedenim je i Deanska molba, u kojoj donator trai od nadolazeih generacija da ,,ovo moje prinoewe i darivawe hramu ovome, ne samo nita da ne razorite i ne oduzmete, ve naprotiv, da ono to nedostaje dopunite". Zadubine Kosova, 343. Spomenik IV, 9 ; V. Jagi, n.d, 39; Zadubine Kosova, 322.

70

ni, spremqen avolu i anelima wegovim"(Mt 25, 41)40 i Krv wegova na nas i na decu nau"(Mt 27, 25).41 Na veliku alost, dokument nema formulu datuma, o vremenu i mestu sklapawa pravnog ina.42 Time je posao istoriara otean i komplikovaniji, u odreivawu preciznije hronologije ovog dokumenta. Milutinov potpis Bawske poveqe, posle simbolinog znaka krsta, glasi: Stefan Uro, po milosti Bojoj kraq i samodrac svih srpskih zemaqa i pomorskih.43 Ispisan je crvenim mastilom u skladu sa vizantijskom tradicijom. Titularno ime Stefan u potpisu je proireno imenom Uro, iza kojeg sledi44 formula devocije po milosti Bojoj", gde se uz kraqevsku istie i titula samodrca. Titulom samodrca nisu oznaavane nikakve pretenzije prema carskij tituli" ve se naglaavalo sopstveno bogoizabrawe izraeno u zvaninim dokumentima formulom o Bojoj milosti".45 Na specifine istorijsko-politike okolnosti u kojima je poveqa nastala svedoi i wen izgled, u obliku kwige, koja se sastoji iz Milutinove darovnice i dve potvrde Dragutinove i Nikodimove. Da pojasnimo i preciziramo. Neophodno je citirati i na ovom mestu ponoviti Moinovu izjavu da je Svetostefanska hrisovuqa zajednika poveqa kraqevske brae manastiru sv. Stefana u Bawskoj s potvrdom arhiepiskopa Nikodima.46 Slaemo se sa ovakvim wenim imenovawem, naroito razmatrajui uslove wenog donoewa. Dragutinova potvrda je posebno izdvojena, ali je zajedniki doneta, to je redak sluaj u naem sredwm veku. Obino su vladari potvrivali u posebnim poveqama darove svojih prethodnika i u skladu sa svojim mogunostima ih nadopuwavali. Na samom poetku svog zasebnog, izdvojenog dela, Dragutin ponavqa ono to je u nekoliko mahova istakao wegov brat da nita silom nije dato, ve je kupqeno, isproeno ili zameweno. Sledi intitulacija sa devocijom, u kojoj Dragutin zadrava ime Stefan i naglaava da je brat Gospodina
40

41

42

43

44

45 46

S. StanojeviD. Glumac, n.d,(1626, 1796, 1803), u zapisima (1835), kod Danila (967, 1006); ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih, 6566, dva puta u itiju kraqa Dragutina 83, jednom u itiju kraqice Jelene. S. StanojeviD. Glumac, n.d, (1575, 1589, 1600, 1606, 1607, 1613, 1618, 1627, 1658, 1667, 1675, 1697, 1707, 1710, 1745, 1770, 1771, 1780, 1801). To je jedan od najee korienih citata iz Novog zaveta u poveqama srpskog sredweg veka. Datum nemaju, izmeu ostalih, Milutinova poveqa sv. Nikoli Vrawinskom, Hrisovuqa Hilandara o poklonu elije Sv. Petke u Tmoranima, dok je datum nepotpun i u poveqi Bogorodici Ratakoj. S. Stanojevi, Studije o srpskoj diplomatici. Potpis, Glas SKA 106 (1923), 2249; Leksikon srpskog sredweg veka, 565566 (M. uica). Milutin je prvi vladar posle Uroa I, koji u potpisu imenu Stefan dodaje i ime Uro. Posle wega to e jo uraditi i Stefan Deanski i car Uro. S. MarjanoviDuani, n.d, 68. V. Moin,n.d, 56.

71

velikog kraqa Stefana Uroa". Ona prelazi u kratku i jasnu potvrdu svega to je darovano. Sankcija je duhovna, otra, slina bratovoj i pomiwe nemilost Gospoda Boga, suparnitvo Matere Boije, ubistvenu silu asnog i i ivotvornog krsta, proroka, apostola, muenika, svetih roditeqa i praroditeqa. Potom dolazi uobiajena reenica u zavrnom delu rakih poveqa da je proklet i triklet, i od mene grenog da je proklet i anatema".47 Bez datirawa, na kraju se nalazi kratak Dragutinov potpis, plavim mastilom. Posle znaka krsta stoji: Blagoverni rab Hristu Stefan, ranije bivi kraq".48 Ovaj potpis privlai pawu istoriara kao odraz politikih prilika i situacije u zemqi u kontekstu Deeva, a naroito kao odnos snaga posle graanskog rata meu braom, u mnogo veoj meri nego interesovawa diplomatike. Milutinov brat ponovo zadrava ime Stefan, i koristi atribut blagoverni koji se kasnije sree u mnotvu poveqa.49 Sauvana i poznata akta poglavara Srpske crkve dele se na dve osnovne grupe: potpuno nezavisna dokumenta i ona kojima se potvruje osnovni vladarev akt. Druga skupina dokumenata moe biti dopisana ispod vladarevog potpisa ili fiziki odvojena, tj. pisana na posebnom komadu pergamenta ili hartije.50 Trei sastavni deo Bawske poveqe ini naknadna potvrda arhiepiskopa Nikodima, koji na taj poloaj dolazi posle smrti Save III. Za razliku od Milutinove darovnice i Dragutinove potvrde, hronologija Nikodimove potvrde je daleko laka. Ispod toga, potujui diplomatike i pravne normative, kao trei i posledwi deo, poput dodatka, u obliku zasebne poveqe, dolazi potvrda kraqeve darovnice od strane arhiepiskopa Nikodima. Na nau veliku alost, ali kao mogui zadatak naunoj javnosti, treba istai da nema zasebne studije koja tretira akta crkvenih velikodostojanstvenika, arhiepiskopa i kasnije patrijarha. Relativno dugaka potvrda poiwe arengom koja pomiwe Oca, Sina i presvetog Duha, te sv. Savu, wegov trud i znoj za srpski narod. Na wu se nadovezuje, poput obiaja zapadnih kancelarija, formula promulgacije, s kratkim izrazom zbog toga".51 Sadraj ekspozicije u poveqama varira, moe izlagati razliite dogaaje, ali uvek one koji su prethodili pravnom inu. Milutin je u duhu svojih predaka podigao lavru u ime apostola Ste47 48 49 50

51

Spomenik IV, 10; V. Jagi, n.d, 42; Zadubine Kosova, 322. Spomenik IV, 10; V. Jagi, n.d, 42; Zadubine Kosova, 322. Zadubine Kosova 327,344, 345, 354, 355, 356, 357. D. Sindik, Poveqe srpskih patrijarha Save, Spiridina i Nikodima, Hilandarski zbornik 6 (1997), 99100. Poveqom arhiepiskopa Arsenija I, poiwe niz poveqa poglavara Srpske crkve kojima se samo potvruju akta srpskih vladara. Promulgacija-notifikacija se odvaja na Zapadu izrazima: pro-inde adv. potom, stoga, zato, isto tako, ba kao i qua-propter adv.-zato, zbog ega. J. Stipii, Pomone povijesne znanosti u teoriji i praksi, 148; J. oli, Renik latinsko-srpsko-hrvatski, Beograd 1936, 404, 419.

72

fana za opte ilite monasima, za utehu, i hranu, i odeu malomonima", saznaje se iz naracije.52 Nikodim govori daqe o sebi u prvom licu i daje indirektno svoju intitulaciju koja se spaja sa dispozitivnim delom. Najvaniji deo poveqe navodi odluke sabora srpskog sa poimenice nabrojanim episkopima i igumanima, ime se potvruje kraqeva odluka.53 Sledi formula da vama kojim sluate bude poznato", karakteristina za raku promulgaciju, to u konkretnom sluaju moe predstavqati klauzulu kojom se istie da je sve to je darovano kupqeno poteno, isproeno ili zameweno. Nae sredwovekovne kancelarije esto istiu momenat pisawa dokumenta kao i ponekad potpisivawe. Stanojevi tvrdi da su u Dubrovniku, Bosni i Humu uglavnom beleeni momenti pisawa poveqe.54 U svojoj analizi ne pomiwe Nikodimovu potvrdu u kojoj pie: da u ovom hrisovuqu sve pisano niim povreeno ne bude". Sankcija poiwe molitvom naslednicima da ne pogaze ove odluke i zavrava se pretwom prokletstva od Presvete i jednosune Trojice, Bogorodice, svetog Simeona, Svetog Save i svih svetiteqa srpskih, kao i od Nikodima, episkopa, igumana, i svega monakog, i od svega sabora da je proklet, i triklet, i anatema!". To je duhovna kazna. Nikodim u svom potpisu plavim mastilom, posle simboline invokacije, za sebe koristi atribut smerni", i nakon devocione formule po milosti Boijoj" navodi da je arhiepiskop svih srpskih zemaqa i pomorskih".55 Sa Svetim Savom, prvim srpskim arhiepiskopom, poiwe i titulatura srpskih pravoslavnih episkopa. Savini naslednici na arhiepiskopskoj stolici stalno se potpisuju kao arhiepiskopi sve srpske zemqe i pomorske".56 Naveli smo, do sada, dva glavna uesnika isprave auktora i destinatara. Ostalo je jo otvoreno pitawe pisara ili kancelara. Pisar je belenik u dvorskim i vlasteoskim kancelarijama, javni notar, prepisiva i prevodilac kwienih dela, tj. ovek koji pie za druge.57 Pretpostavqa se

52 53

54

55 56

57

Spomenik IV, 10 ; V. Jagi, n.d, 44; Zadubine Kosova, 322. M. Kostreni, Fides publika (Javna vera) u pravnoj istoriji Srba i Hrvata do kraja XV veka, Beograd 1930. S. Stanojevi, Studije o srpskoj diplomatici. XXIII Odnosi pojedinih momenata pri stvarawu i izvravawu poveqe, 3839. Spomenik IV,11; V. Jagi, n.d, 46; Zadubine Kosova, 322. Zvanina titula srpskih pravoslavnih episkopa od Svetog Save pa do 1346. godine utoliko je razumqivija to se i vladaoci iz loze Nemawia nazivaju kraqevima svih srpskih i pomorskih zemaqa. M. Jugovi, Titule i potpisi arhiepiskopa i patrijaraha srpskih, Pretampano iz Bogoslovqa XI, 3 (1934), 322. S. Stanojevi, Studije o srpskoj diplomatici XIV, Dijak, Gramatik, Notar, Kancelar, Nomik, Logotet, Glas SKA 106 (1923), 5096; Leksikon srpskog sredweg veka, 514 (. Bubalo).

73

da je moda u pitawu neki monah ili sveteno lice iz vladareve pratwe, pa ak su iznete i teze da bi to mogao biti bawski episkop Danilo.

SNEANA BOANI MA

Diplomatic analysis of the St. Stefans chart

The St. Stefans hrisovulja (chart with a a gold seal) has been preserved in its entirety in the form of a foil book and it consists of the three documents: Milutins document attesting to the giving of a present called darovnica in Serbian, Dragutins certificate and a subsequent certificate of the Archbishop Nikodim. The hrisovulja has been preserved in its entirety in the foil book i. e. in the form of the book bound in the covers (230 mm 290 mm). Festive, long and a beautiful arenga of the Banjska chart, has been dedicated to St. Stefan, the patron of the monastery a personal protector, the representative and the guardian of the King Milutin, a domestic dynasty and the State of Raka. Arenga has been written in Serbo-Slavic. After the arenga an introduction follows from which we can inform ourselves, in detail, about the motives and incentives by which the endower was guided. Afterwards, a disposition follows, the most important part of the document, that consists of a legal act, material or moral object that was being given to the destinatar. It could be said that the disposition of this document consists of the two basic subject matters. In the first part, all the supplements of the villages, hamlets, summer pastures with the precisely set landmarks and borders are listed in detail. It is followed by, conditionally speaking, another part of disposition by which the obligations of the dependent population of a landed estate have been regulated; it says the following: the law to the clergymen and the law to the Vlachs. It is followed by a sanction and then Milutins signature. At the very beginning of its separate, set aside part, Dragutin repeats the words, on several occasions emphasized by his brother, that nothing was given by force, but that it had been bought, obtained by begging or replaced. In the brief acknowledgment of his, he signed himself as former King. The third integral part of the Banjska chart, makes a subsequent confirmation of the Archbishop Nikodim, that comes into that position after the death of Sava III. The most important part of the document cites the acknowledgement of the Serbian Synod with the list of the archbishops and priors of the Serbian church cited by name.

74