DAWKINS

" K r S a a t i* * v e " G e n B e n c ild ir * * in y o z u n

RICHARD

2007 Y IL IN YAZA RI

nyilix G a la x y K ila p d l S ahibi

* C 0 < m

6 A Y D A N I A / . L A N I AV V O K K I I M K S B K S 'S K l.L K U

ULUSLARARASI BESTSELLER
herkesin o k u m a s gereken b ir eser...
Ile F c o n o is l

Kussy

Ol, btn hayatmz boyunca inancn erdemi, ruhlar ve batl inanlarla doldurulduktan sonra, gerekler iin, nlayan bir trompet gnlemesi gibi olan bu kitab okumak, ok tazeleyici. Sanki bize nefes yeriyor

'Tanr Yanlgs, usta Dawkin, sin btn berrakl ve /erafeti ile yazlm. ok iyi, aslnda yetikinler olduu kadar ocuklar da bu kitab okumay hakediyor. Btn okul ktphanelerinde olmal. zellikle de inanl" okullarda

nanm ayanlar olarak ortaya km ak isteyen, ama buna cesaret etmeye em olamayanlar iin bir sava naras4

'Muhteem bir kitap... keyifli, zarif, drst, sevimli ve sklkla ok elenceli ...kitap boyunca, neelendirici bir genilikte bulunan kaynaklar ve berrak dnceler ile bilgilendiriyor

 R ich ard Daw kins, hu lkedeki, sregelen din takntsndan yoksun olan, inanm ayan muazzam kitleye g veriyor. Terrv Saderson, M illi L aik lik Topluluu

*Bu kitaba yeni hinyln kitab olarak bakyorum, b y le lik le d o a s t g c n h a k im iy e tin d e k i hayatlarmz serbest brakabiliriz Brian bino

* Tutkuyla savunulm u bir kitap. Daw kins, din adam lar tarafndan ileri srlen btn aptalca tutarszlklar defediyor'

*___zamanmza daha fazla uyamazd. Dawkins bu tutkulu yeni kitabnda, tezlerini sergilemek iin tm gcn ortaya koyuyor. . . canl ve olduka okunakl Joh nl C ornw e ll^ Sunday

h u ana kadar okuduum, dine yaplm en mantkl ve ykc sulama. Daukins'in ortaya koyduu durum daha ak olamazd: Tanr lir hayal, dinlerin hepsi

hT anr Yanlgs d u r d u ru la m a z b ir bestseller. Dmkins'in son kitab birok kez okunmay hakediyor, sadece nemli bir bilimsel alma olarak deil, ayn zamanda byk bir edebi alma olarak ta' Stcvcn \ Vclfincrg <NUI Odfll sahibi), I me* KtUbiynf K C f tc i

M)ankis ngiltere'nin en mehur ateistlerinden biri ve Tanr Y a n lg s n d a kat grlerini ustalkla sergiliyor. E vrim i veya ateizm savn anlam ak istiyorsanz Richard Dawkinsinkinden daha iyi ok az klavuz bulabilirsiniz* Sunday Telegraph

'Parldyor, etkili konuuyor, cokulu ve ok sert. . . Tanr Yanlgs gzel ve nemli bir kitap. . . I)a\vkis'in saygsz ve keskin almas taze bir nefes gibi gelecek'

'Ateizm halikndaki bu tamaniyle ho tez ikna ediyor, yldryor, inandryor ve gz kamatryor . . . Bir ksm le ayn fikirde olmamak zor, bir ksm ise sizi kzdracak. Gerekten mkemmel' Sundn Times, Perth

li phesiz ngiliz dilinde eser veren yaayan en iyi yazarlardan birisi"

Tanr Yanlgs akllca, sevecen ve gerek . . . Eer bu kitap ie yaramazsa iimiz ok zor ____| lenn & Teller

Bu kitap dierleri arasnda en favori kitabm. Umarm inanlarn sorgulayabilecek kadar gvenli ve akll kiiler bu kitab okuyabilecek kadar byk ve salam olurlar. Kahramanca ve hayat deitirecek bir yapt' Derrcn Brown

Tsprild. bilgili ve ok anlalr bir polemik' South China M orning Post

B u ok cesur ve nemli bir kitap. Dini banazl, ait olduu, tarihin plne gndereceini ummak ise fazla olur Desmond Morris

'Richard Dmkins'n Tanr Yanlgs" kitabnda bir tanecik donuk sayfa yok. Berraklna, zekasna ve doru szne tezahrat yapmay istememe neden oluvor* Claire Tornaln

kYaayan en iyi edebiyat d yazarlarndan biri olan Richard Dawkins, en sonunda dinle ilgili dncelerini tamamen zarif karakterli bir kitapta birletirdi' Steven Pinker

Richard Dawkins TANRI YANILGI

The God Delusion

eviren Tun Tuncay Bilgin Kalisto

ISBN 978- 9944-315 - 11 -1

(JV ,Kuzey

 )Kuzey
Copyright by Richard Dawkins. All rights reserved.
Kitabtn btn haklar Richard Dawkinse aittir. Yaynevimiz kitabn Trkiye haklarn temsil etmektedir.
Kitaptan tantm amac ile yaplacak ksa alntlar dnda yayncnn i/n i olmadan, hibir biimde ve hibir yolla kitabn ieriinin bir blm ya da tm yeniden retilemez ve datlamaz.

Kitabn Trkiye telif haklar Nurcihan Kesim Telif Haklan Ajans vastasyla alnmtr Bask - Cilt: dil Matbaas Eminta Kazm Dinol San. Sit. No:81 / 19 Topkap -STANBUL Tel 0212 674 66 78 eviren Tun Tuncay Bilgin Kalisto Editr Erol Karaarslan ISBN 978 -9944-315 - 11 -1 Dzeltilmi Bask Mays 2009 Kuzey Yaynlar www.kuzcyyayinlari.com kitapla ilgili her trl durumda bizimle kitap@kuzeyyayinlari.com adresinden iletiime geebilirsiniz

DOUGLASADAMS ansna (1952-2001) Bir kesinde meleklerin olduuna inanmadan da, bir bahenin gzel olduunu grmek yeterli deil midir?

YAZAR

RICHARD DAWKINS Profesr Clinton Richard Dawkins dnyaca nl, kitaplar dnya apnda milyonlarca satm olan evrim biyologu ve ya zardr. Nairobide 1941 ylnda domu olan Dawkins, Oxford niversitesinde biyoloji renimi grd. Ardndan ayn yerde hayvan davranlar bilimi zerine doktora tezini tamamlad. 1995 ylnda bilimin halka anlalmas iin oluturulmu Ox ford niversitesi Charles Simonyi krssnn bakanlna ge tirildi. Britanya Kraliyet Bilim Topluluu ve Kraliyet Edebiyat Topluluunun da yesidir. Yazd ilk kitap olan Gen Bencildir (1976), Richard Dawkinsi ne kavuturan ve yaymland anda bestseller olan kitabdr. Modern evrimci almann bir klasii haline gelen bu kitabn ardndan bir dizi ok satan kitap gelmitir. Toplam 8 kitabn arkasndan yaynlad Tanr Yanlgs isimli kitapla dnya apnda sansasyon yaratan Profesr Dawkins, arala rnda 1987 Kraliyet Edebiyat Topluluu dl, 1990 Kraliyet Topluluu Michel Faraday dl, 1997 nsan Biliminin ler lemesi in Uluslararas Kozmos dl (International Cosmos Prize for Achievement in Human Science), 2001 Kistler dl, 2001 Shakespeare dl ve 2007 Galaxy ngiliz Kitap dlleri Yln Yazar dlnn de olduu saysz onurlandrma ve d ln de sahibidir. Haziran 2006da ngiliz televizyonu Kanal Drt, Richard Dawkins tarafndan hem yazlan hem sunulan ve bu kitapta gelitirilen konularn bazlarn irdeleyen, Tm Ktlklerin Kkeni isimli iki belgesel yaynlad.

ERK

nsz Blm 1 ten inanan Bir nansz Hakl tibar Haksz tibar Blm 2 Tanr Varsaym ok Tanrclk Tek Tanrclk Laiklik, Amerikann Kurucular ve Dini Bilinemezciliin Yetersizlii Noma Byk Dua Deneyi Neville Chamberlain Evrimciler Okulu Kk Yeil Adamlar Blm 3 Tanrnn Varl Ynnde Kantlar Thomas Aquinasn Kantlar Ontolojik Kantlar ve Dier Olas Kantlar Gzellikten Kant Kiisel Deneyimden Kant Kutsal Kitaptan Kant Sevilen Dindar Bilimadamlarndan Kant Pascaln Bahsi Bayes Kantlar
I

9 17 18 26 35 37 42 44 50 57 64 68 71 75 76 79 84 85 90 95 100 102

Blm 4

Tanr Neredeyse Kesin Olarak Neden Yoktur 107 Nihai Boeing 747 Bir Bilinlendirici Olarak Doal Seilim ndirgenemez Karmaklk Boluk badeti nsanc lke: Gezegen Versiyonu nsanc lke: Kozmolojik Versiyon Cambridgede Bir Sylei 108 110 114 120 128 135 143 151 152 155 158 161 167 178 187 193

Blm 5

Dinin Kkeni Darvvincilik Emreder Dinin Bariz Faydalar Grup Seilimi Baka Bir eyin Yan rn Olarak Din Dine Dnk Psikolojik stek Sakin Ol Memlerimin zerinde Yryorsun Kargokltler

Blm 6

Ahlakn Kkeni: Neden iyiyiz?

Ahlaki Eilimimizin Darwinci Kkeni Var mdr? 197 Ahlakn Kkeni Hakknda Bir Durum Aratrmas 204 Eer Tanr Yoksa Neden yiyiz? Blm 7 yi Kitap ve Deien Ahlak Anlay Eski Ahit Yeni Ahit Daha yi midir? Komunu Sev Zamanla Deien Ahlak Anlay Peki Ya Hitler ve Stalin? Onlar Ateist Deiller miydi? 250 208 217 218 230 233 242

Blm 8

Dinin Sakncas Nedir? Neden Dman Olmak Gerekir? Ar Tutuculuk ve Bilimin Altst Edilmesi Saltln Karanlk Yz nan ve Ecinsellik nan ve nsan Hayatnn Kutsall Byk Beethoven Safsatas Ilml nancn Banazla G Katmas 257 259 263 265 268 274 277 285 290 298 303 308

Blm 9

ocukluk, stismar vc Dinden Ka Fiziksel ve Ruhsak stismar ocuklar Korumak Bir Eitim Skandali Bilin Tekrar Ykseliyor

Edebi Kltrn Bir Paras Olarak Dinsel Eitim 311 Blm 10 ok Gerekli Bir Boluk (mu?) Binker Avuntu -Teselli Esinlenme Tm Burkalarn Anas Dinden Kurtulmak in Yardma htiyac Olanlara, Ksmi Bir Yararl Adresler Listesi Sz Geen veya Tavsiye Edilen Kitaplar Notlar 341 344 348 315 316 320 328 329

Yazarn Btn Kitaplar

Gen Bencildir (The Selfish Gene) Geniletilmi Fenotip (The Extended Phenotype) Kr Saati (The Blind Watchmaker) Cennetten Akan Irmak (River Out of Eden) Olanakszlk Dana Trmanmak (Climbing Mount. Improbable) Gkkuan zmek (Unweaving the Rainbow) Atalarn Hikayesi (The Ancestor's Tale) Bir eytan'in Papaz (A Devil's Chaplain) Tanr Yanlgs (The God Delusion) ve ok yaknda The Greatest Show on Earth

Yayncnn Teekkr: Bu kitabn hatalarndan arndrl masnda bize yardmc olan sayn Mecit Demir, Alican Grge, Tolunay Ergin, U m ut zel ve emei geen dier herkese teekkr ederiz. Not: Kitabn baz blmlerinin anlalmas iin editr ve evirmen eitli dipnotlar eklemitir. Bu notlarn yazarn dipnotlarndan ayrlmas amac ile, editrn d ip no tlare dnve evirmenin dip notlarevn-ile sonlanmaktadr.

nsz
Karm ocukluunda okulundan nefret eder ve ayrlmay dilermi. Yllar sonra bir gn, yirmili yalarnda, karm bu zc gerei aile sine aklam ve aknln gizleyemeyen annesi yle bir tepki ver mi: Ama hayatm, bize gelip bunu neden sylemedin? Lallann o gn bu soruya verdii yant, kitabmn u anki konusudur: Syleye bileceimi bilmiyordum. Syleyebileceimi bilmiyordum. Etrafta u ya da bu dinin retileriyle yetitirilmi olan, iinde mutsuz olan, bunlara inanmayan veya din adyla yaplan birsiir k tlkten endie eden, ailelerinin dinini brakmak iin belirsiz arzular duyan ve bunu yapabilmeyi dileyen ama terketmenin gerek bir see nek olduunu farkedemeyen birok kii olduundan pheleniyorum (aslnda, olduundan eminim). Eer siz de onlardan birisiyseniz, bu kitap sizin iin. Bilinci arttrmay amalar; bir ateist olmann gerek i, cesur ve grkemli bir istek olduu konusunda bilinci arttrmay. Mutlu olan, dengeli, ahlakl ve manta dayal fikirlerle tatmin olmu bir ateist olabilirsiniz. Bu, bilinlendirici mesajlarmn ilkidir. Ayrca, bilinci arttrmay, birazdan deineceimiz farkl yolla da yapmak istiyorum. 2006 ylnn Ocak aynda, bir ngiliz televizyon kanalnda (Ka nal Drt) Btiin Ktlklerin Kayna m? isimli iki blmlk bir belgesel sundum. Balangta belgeselin adndan pek holanmamtm. Hibir ey tek bana btn herevin kayna olamayaca iin din tm ktlklerin kayna deildir. Fakat Kanal Drtn ulu sal gazetelerin sayfalarna verdii reklmdan ok holandm. Rek lamda Manhattann siluetinin zerinde Dinin olmad bir dnya hayal edin bal atlmt. Peki, balant neydi? Dnya Ticaret Merkezinin ikiz kuleleri arpc bir biimde yerli yerinde duruyordu. John Lennon ile birlikte dinin olmad bir dnya hayal edin. ntihar bombaclarnn, 9 /H in1 , 7/7nin2, Hal Seferlerinin, cad avlarnn, Barut Komplosunun3 , Hintliler ile PakistanlIlarn ayrl malarnn, srail-Filistin savalarnn, Srp-Hrvat-Miislman katli amlarnn, sa katilleri yaktrmasyla Yahudilere yaplan eziyetin, Kuzey rlanda sorunlarnn, namus cinayetlerinin, saf insanlarn paralarn ellerinden alarak onlar soyup soana eviren parlak takm elbiseli, kabark sal televanjelistlerin'* olmadn hayal edin. (Tanr
1 k a Kulelere u fa k la rla yaplan saldn, -cd.n. ' 2 00 S ylnda L o n d ra d a dzenlenen m etro bo m b a lam a eylemleri, -ed.n. 1 K a o lik le rin hgili? K ralna kar>t dzenledikleri baarszla urayan suikast, -td.n. Televizyon araclsyla propaganda yapan misyonerler, -tfi'.n. fanr Ynnlgts Q

nsz

cann/ yanana kadar vermenizi istiyor.) Antik heykelleri ykp yok eden Tabann olmad, kafirlerin halk iinde kafalarnn kesilme dii, kadnlarn vcutlarnn, birka santimetresini gsterdikleri iin krbalanmad bir dnya hayal edin. Meslektam Desmond Mor ris, John Lennonm bu muhteem arksndaki sansrlenen cmle nin (ve dinin de olmad) Amerikadaki konserlerde zaman zaman kullanldn tesadfen anlatt. Hatta arknn yorumlarndan biri, bu cmleyi, ve hibir dinin olmad eklinde kullanacak kadar crretkardr. Belki de bilinemezciliin1makul bir gr olduunu, ancak ate izmin en az dinsel inan kadar inansal2 (dogmatik) olduunu d nyorsunuz. Eer yleyse, Blm 2nin sizi Tanr Varsaymnn kinatla ilgili bilimsel bir varsaym fh/jotezl olduuna ve bunun da tpk dierleri gibi kukucu bir bak asyla analiz edilmesinin ge rektiine ikna ederek fikrinizi deitireceini mit ediyorum. Belki de size felsefecilerin ve ilahiyatlarn Tanrya inanmak iin salam gerekeler ne srdkleri retildi. Eer dnceleriniz bu yndey se, Blm 3 Tanrnn Varl Ynnde Kantlar (artc derecede zayflam kantlar) dan holanabilirsiniz. Belki de Tanrnn var ol mas gerektiinin ok ak olduunu dnyorsunuz; aksi takdirde dnya nasl varolabilirdi ki? Btn zengin eitliliiyle, btn trleri acaip bir ekilde tasarlanm gibi duran, hayatn kendisi nasl varo labilirdi? Eer dnceleriniz bu satrlar boyunca uzayp gidiyorsa, Blm 4 Tanr Neredeyse Kesin Olarak Neden Yoktur? ile ay dnlanacanz umuyorum. Yaayan dnyadaki tasarm yanlsamas bir tasarmcy iaret etmekten ziyade, ok daha byk bir sistem ve mthi incelikte Darvvinci doal seilim ile aklanabilir. Doal sei lim, sadece canl dnyasn aklamakla snrl kalsa da, benzer ak layc vinler konusunda bilincimizi arttrarak kozmosun kendisini anlamamza yardmc olur. Vinlerin3 gc ve doal seilim, drt bilinlendirme arttrcmdan kincisidir. Belki de bir veya daha ok tanr olmas gerektiini dnyor sunuz nk insan bilimciler (antropologlar! ve tarihiler inanllarn btn insan kltrne hkim olduunu belirttiler. Eer tarihilerin bu iddias size inandrc geliyorsa, ltfen inanlarn neden bu kadar yaygn olduunu aklayan Blm 5 Dinin Kkeni konusuna ba kn. Veya dinsel inancn meru ahlaki deerleri olan insanlar olabil memiz iin gerekli olduunu mu dnyorsunuz? yi birisi olmak
' Bilinm ezcilik o larak tan m la n an T a n n 'm n varlnn ya da y o k lu u n u n > 11 an m bilinem eyeceim ngren felsefe krvu. A gnostisizm . -cuLt. ' Asla dq;i>mcyeccj';i k a bul edilen, szkousu bilginin m utla k h a k ik a t o ld u u , inceleme, tartlm a yahut aratrmaya ihtiyacn o lm a d d n len , -ed.n. ' D en D cnc tt S kyhook ve C ran e kelimelerine ;u anla m yklem i. S k ylook , g k oltas, ksaca m ucize a nla m n a geliyor, d i^k k a tm a n la r zerine k u ru lu olm ayan bir tasarm karmamas k ayna. C rane ise k endi sinden daha k a n m a k yaplarn retilm esinde k u lla n la n ancak kendisinin de fiziksel b ilim sahasnda salam temelleri ola n bir yap. Burada kelim e oy un u yaplm . C rane hem kafatas hem v in a n la m n a gelir, -etu. O lltcharri DnvUiii

 lt S 7

iin Tanrya ihtiyacmz yok mu? Bunun neden byle olmadn gr mek iin ltfen Blm 6 ve 7yi okuyun. nancnz oktan yitirmi olsanz da hl dinin dnya iin iyi bir ey olduunu hissettiren has sas bir noktanz m var? Blm 8, sizi dinin dnya iin hi iyi bir ey olmad durumlar hakknda dnmeye davet edecektir. Eer kendinizi yetitirildiiniz dinin iinde kapana kslm his sediyorsanz, bunun nasl meydana geldiini kendinize sormaya de erdir. Yant, genelde ocuklukta uranlan bir eit beyin ykanmas dr. Eer az da olsa dindarsanz, byk bir ihtimalle dininiz ailenizin dinidir. Eer Arkansasta doup, Hristiyanln doru, slamiyetin yanl bir din olduunu dnyorsanz, (Afganistanda domu olsaydnz tamamen tam tersini dneceinizi bilerek) ocuklukta beyninizin ykanmasnn kurbansnz. Afganistanda dosaydnz be yin ykanmas ayn ekilde olacak ve dnceler de tam ters olacakt. Din ve ocukluk sorununun tamam, ayn zamanda nc bi lin arttrcm da ieren Blm 9un konusudur. Erkek veya kadn yerine yalnzca erkek, veya insan yerine adam ifadesini duyun ca irkilen feministlerde olduu gibi, herkesin Katolik ocuk ya da Mslman ocuk gibi ifadeleri duyduunda irkilmesini isterim. Eer isterseniz, Katolik bir ailenin ocuundan bahsedebilirsiniz; ancak eer herhangi birisinin Katolik bir ocuktan bahsettiini du yarsanz, onu durdurun ve kibarca ocuklarn ekonomik ya da siyasi meselelerde nerede duracaklarn bilmedikleri gibi bu gibi meseleler de de nerede durulacan bilemeyecek kadar kk olduklarn be lirtin. Amacm aka bilinci arttrmak olduu iin, bu konudan hem burada, yani nszde, hem de Blm 9da bahsettiim iin zr dilemeyeceim. Bunu ok fazla syleyemezsiniz. Ben tekrar syleye ceim. O, Mslman bir ocuk deildir, ama Mslman bir ailenin ocuudur. Bu ocuk Mslman olup olmadn anlayamayacak ka dar kktr. Ayrca Hristiyan ocuk diye bir ey de yoktur. Blm 1 ve 10, gerek dnyann muhteemliinin mantklca kavranmasn ve bunun bir din haline getirilmeden dinin tarih bo yunca tekeline ald (ve yetersiz kald) telkin edici rol stlenebil mesini kendi farkl yntemleriyle aklayarak, kitabn ban ve sonu nu oluturmaktadr. Drdnc bilin arttrcm ateist onurudur. Bir ateist olmak zr dilenecek bir ey deildir. Bunun tam aksine, gurur duyulacak, insann kendi ayaklar zerinde ufka kar dik durmas gibi ve her zaman salam bir fikir zgrl ve salkl ileyen bir zihni iaret eden bireydir. Kalplerinin derinliklerinde ateist olduklarn bilen an cak bunu ailelerine ve hatta baz durumlarda kendilerine dahi itiraf edemeyen birok kii vardr. Bunun sebebi ksmen de olsa, ateist ke limesinin srarla ok kt ve korkutucu bir etiket haline getirilmi
Tanr Yanlgs XI

nsz

olmasdr. Blm 9, ailesinin, komedyen Julia Sweeneyin ateist ol duunu bir gazeteyi okuduunda kefetmesiyle ilgili trajikomik bir hikyedir. Tanrya inanmamas aa yukar tahamml edebilecekleri bir eydi peki ya bir ateist olmas? Bir ATEST M ? (Annenin sesi la dnr.) Amerikann bugnk banazlnn gerekten de dikkate deer olduu hakknda Amerikan okuyuculara zellikle bir eyler syle meliyim. Hukuku Wendy Kaminer, dinle dalga gemek, Ameri can Legion I lalPda bayrak yakmak kadar risklidir dediinde ok fazla abartmyordu.^ ""i* 1 r ":'!cf c "*e f e - . . . w , bul,, Gnmz Amerikasndaki ateistlerin konumu, elli yl nceki homoseksellerinkiyle ayndr. Gay Gururu hareketinin ardndan bir homosekselin devletin ynetim kademele rine seilmesi zor da olsa artk mmkndr. 1999da yaplan bir ka muoyu aratrmasnda Amerikallara, iyi donanml bir kadna ('%9S evet). Katolike (%94 evet), Yahudiye (%92 evet), siyaha (%92 evet), Mormona f%79 evet), homoseksele (%79 evet) veya ateiste (%49 evet) oy verip vermeyecekleri soruldu. Akas kat edecek ok yolumuz var. Ancak ounlukla sanlann aksine, ateistlerin says ok daha fazladr, zellikle de eitimli ve elit tabaka arasnda. Hatta bu, John Stuart M illin u sz syleyebildii on dokuzuncu yzylda bile byleydi: Dnya, en zengin mcevherleri olan, en sekin, bil gelik ve erdemde bile en sevilen nllerinin ne kadar byk bir ora nnn din konusunda tamamen kukucu olduunu bilseydi utanrd." Dorusu bu gnmzde daha da somutlam olmal ve bunun hakknda Blm 3te kantlar sundum. Birok insann ateistlerin bu kadar fazla olduunu fark etmemesinin sebebi oumuzun ortaya kmaya isteksiz olmas yzndendir. Hayalim bu kitabn insanlarn ortaya kmalarna yardm etmesidir. Aynen Gay hareketinde olduu gibi, ne kadar ok insan ortaya karsa, dierleri iin onlara katlmak o kadar kolay olacaktr. Zincirleme bir tepkimenin balatlmas iin kritik bir saynn elde edilmesi gerekiyor olabilir. Amerikan kamuoyu yoklamalar, ateistlerin ve bilinemezci lerin saysnn dindar Yahudilerin ve hatta dier baz dindar toplu luk yelerinin saysn ak ara farkla getiini ileri sryor. Ancak, Amerikada en etkili siyasal lobi olduu herkese bilinen Yahudilerin ve daha byk politik gc kullanabilen evanjelik Hristiyanlarn aksine, ateistler ve bilinemezciler organize deildirler ve bu yzden hemen hemen sfr etkiye sahiptirler. Aslnda ateistleri organize et mek, kedileri gtmeye benzetilir nk ateistler bamszca dn meye yatkndrlar ve otoriteye boyun emeyeceklerdir. Fakat iyi bir ilk adm, dierlerini de peinden srkleyecek ortaya kmaya is tekli kritik bir ktle oluturmak olacaktr. Gdlemeyecek bile olsa, yeterli sayda kedi ok fazla grlt yapabilir ve gz ard edilemez.
1 2 Richard Dawkins

nsz

Balmdaki yanlg (delusion) kelimesi, kelimeyi teknik bir terim olarak gren ve ortalkta tartma konusu olmasn istemeyen baz psikiyatristlerin huzurunu kard. lerinden tanesi dini ya nlg iin bana zel bir teknik terim olarak relusion1kelimesini ne ren yazlar gnderdiler.,2 / Belki ileride kullanrm. Ancak imdilik ya nlg kelimesine sadk kalacam ve bu konuda kendimi dorulama lym. Penguen ngilizce Szl, delusion kelimesini yanl inan veya izlenim olarak tanmlyor. artcdr ki, szln sunduu aydnlatc alnt Phillip E. Johnsondan gelmi: Darvincilik, insanl n, kaderini kendisinden daha byk bir gcn kontrol ettii yanl gsndan kurtulmasnn hikyesidir. Bu kii gnmz Amerikasnda Darvincilie kar yaradl saldrnn nderliini yapan Phillip E. Johnson ile ayn kii olabilir mi? Elbette yledir ve bu alnt tahmin edebileceimiz gibi gerek sylemek istedii eylerin dnda alnm tr. almalarmdan alntlar yapan ve bunlar kastl ve yanltc ola rak kullanan ok sayda varoluu ayn nezaket rneini gsterme dii iin, umuyorum ki akladm bu hakikat yeterince nemsenir. Johnsonn gerekte anlatmak istedii her ne olursa olsun, ifadeyi yu kardaki haliyle desteklemekten mutluluk duyarm. Microsoft Word tarafndan tedarik edilen szlk ise, yanlg kelimesini "son derece kart kantlara ramen iinde bulunulan kalc yanl inan, zellikle ruhsal bozukluun bir belirtisi olarak eklinde tanmlyor. lk b lm dini inancn tarifini kusursuzca yakalyor. Ruhsal karmaann bir belirtisi olup olmad konusunda sz Zen ve Motosiklet Bakm Sanat'nn yazar Robert M. Pirsige brakmak isterim. Kendisi yle demitir: Yanlgdan bir kii ac ekiyorsa, buna delilik denir. Yanl gdan birok insan ac ektiinde ise buna Din denir. Eer bu kitap amaladm ekilde alrsa, kitab eline alp ka pam aan dindar okuyucular, okuyup ellerinden braktklarnda birer ateist olacaklar. Ne cretkr bir iyimserlik! Elbette ki tutucu dindar zihinler kantlara kar baklkldrlar; dayanma gleri olgunlamas asrlar srm olan (gerek evrimle, gerek planl olan) ocukluk a beyin ykama yntemleri zerine kuruludur. En etkili baklk kazanma yollar arasnda, bunun gibi kesinlikle eytan ii olan kitaplarn kapan bile amaktan kanmann dehetli uyar s vardr. Ancak, evrede yeni fikirlere ak birok insan olduuna inanyorum: ocukluk a beyin ykama sreci ok sinsi olmayan ya da baz dier sebeplerden tr bu srece maruz kalmayan ya da doutan gelen zeks bunun stesinden gelebilen. Bylesi zgr ruhlarn dinin kusurlarndan tamamen kurtulabilmeleri iin yalnz ca biraz cesaretlendirilmeye ihtiyalar olacaktr. Sonuta bu kitab okuyan hi kimsenin syleyebileceimi bilmiyordum diyemiyeceini umuyorum.
' D in Yanlgs R eligion D elusion = Relusion -er.n.
T a u n Y a n l g s l -J

O n s r

Bu kitabn hazrlanmasnda bana yardm eden birok arkadam ve meslektama minnettarm. Hepsini burada anmam imkansz ancak bu kiiler arasnda, edebiyat yardmcm John Brockman, kitab du yarllkla ve aklc bir uyumla okuyarak bana eletiri ve tavsiyenin yardmc karmn sunan editrlerim Sally Gaminara (Transworld iin) ve Eamon Dolan (Houghton Mifflin iin) bulunmaktadr. Ki taba olan kalpten ve cokulu inanlar benim iin son derece cesaret vericiydi. Gillian Somerscales tavsiyeleriyle yapc olduu gibi dzelt melerinde de ar titiz olan, rnek alnacak bir yardmc editrd. eitli taslaklar eletiren dierlerine ve Jerry Coyne, J. Anderson Thomson, R. Elisabeth Corwell, Ursula Goodenough, Latha Menon ve zellikle de kitabn her bir taslann arasnda bulunan balant ve balantszlk hakkndaki bilgisi neredeyse benim kadar derin olan olaanst eletirmen Karen Owensa teekkr bir bor bilirim. Bu kitap ngiliz televizyon kanalnda (Kanal Drt) Ocak 2006da sunduum Tm Ktlklerin Kayna m? isimli iki blmlk te levizyon belgeseline bir eyler borludur (ve belgesel de bu kitaba.) Yapmda emei geen herkese ve Deborah Kidd, Russel Barnes, Tim Cragg, Adam Prescod, Alan Clements ve de Hamish Mykuraya min nettarm. Belgeselden alnt yapma izni iin IWC Mediaya ve Kanal Drte teekkr ederim. Tm Ktlklerin Kayna m? ngilterede mkemmel izlenme oranlarna ulat ve ayrca ABC Televizyonu belgeselin yayn haklarn satn ald. Geriye belgeseli herhangi bir Amerikan kanalnn gstermeye cesaret edip edemeyeceini grmek kalyor.1 Bu kitap birka yldan beri kafamn iinde ekilleniyordu. Bu zaman zarfnda fikirlerimden bazlar kanlmaz olarak konferansla rmda kendilerine yer buldular, mesela Harvardtaki Tanner konfe ranslarm srasnda ve dergi ve gazetelerdeki makalelerde. zellikle Free Inquiry 'deki devaml kemin okurlar baz pasajlar aina bula bilirler. Bu takdire deer derginin editr Tom Flynna, devaml bir ke yazar olmam iin beni grevlendirdiinde bana yapt tevik iin teekkr bir bor bilirim. Kitabn bitme aamasndaki geici bir boluun ardndan kemdeki yazlarma kaldm yerden devam et meyi umut ediyorum ve hi kukusuz kemi kitapla ilgili eletirilere cevabm vermek iin de kullanacam. Dan Dennett, Marc Hauser, Michael Stirrat, Sam I laris, Helen Fisher, Margaret Downey, lbn Warraq, Hermione Lee, Julia Swee ney, Dan Barker, Josephine Welsh, Ian Baird ve zellikle de George Scalese eitli sebeplerden tr teekkr ederim. Gnmzde bu nun gibi bir kitap, tamamlayc bilgiler sunan forumu olan, tepkileri
i K aak ko p y a lar A B D ye bal saysz w eb sitesinden ndirilm ektedir. Yasallam as ve D V D kopyalarn pazara km as iin anla m a lar srm ektedir. Basm adamasna ge lind ii srada bu a n la tm a la r he nz tam am*

l/J

R ic h a r d D .w k in .s

nsz

ve tartmalar ieren, sorular ve cevaplar ksm olan canl bir web sitesinin ekirdei haline gelmedii srece tamamlanmamtr. Gele cein neler getireceini kim bilebilir ki? Umuyorum ki www.richarddawkins.net (Mantk ve Bilim iin Richard Dawkins Vakfnn web sitesi) bu boluu doldurmaya balayacaktr ve siteye yeteneklerini, profesyonelliini ve katksz zorlu alma saatlerini katmakta olan Josh Timonene son derece minnetarm. Her eyin tesinde, tm duraksama ve kendimden phelenme lerimde yalnzca verimlilik katan manevi destei ve aklc tavsiyeleri ile deil; kitabn gelime srecindeki iki farkl evrede, kitab batan sona yksek sesle okuyarak, kitabn bir okurun gznde nasl gz keceini ok aka anlayabilmemi salayarak beni canlandran eim Lalla Warda ok teekkr ederim. Bu teknii dier yazarlara da tav siye ederim fakat uyarmalym ki en iyi sonu iin, okuyucunun, se sinin ve kulann hassas bir ekilde dilin mziine ayarl profesyonel bir oyuncu olmas gerekir.

Tanr Yanlgs 1 ^

y.1 ,1 !.

>ru;. .m * ^

> = * , *n

itrj t JI 40.J ^#**V^F ^ r-J,/^* y s?r

______ y . .* ,

r >^ * .s

^ r f'th ' 1 ^ .1 , .r ^irtWj

j ijg^

irai*. nV jji t . qgj^iL-1

" ~ '

'bC&B

^flltaje : ^ r T T i?i.. < S i> l= ,M t*^ | f ^ e K !* , r> M 7 " r4 w E ' a h-,' V v xi * ^ i _r' 11 L"fl3}vjfct r r I., Jt(p $rbya I ~I - :-vft g : , Ifetfife f _ / T' v.- r " ^ r ^ in 'j k ___ _

J9r-.

- * * 'k V * ? p ^ r= s /^
^

Ja ja |
IT 7

h *4 r f l ^ a " ! V
* ? j f w W k V ! ? -v '^ f r ^ ,- f i i S

. _

i.\ .

1 ^

_ .. 1

^<

_ * ~ ~ t i

P ^_ r*M

W .D I- M

BLM 1

iten inanan Bir nansz

" Kafamda insan suretinde bir Tanr canlandrmaya almam; dnyann yaps karsnda, onu kavramaya yetersiz alglarmzn el verdii lde huu duymak yeterlidir.

lbert

E in s t e in

KMtm

^ c n i n a n a n I5r InajK'st-?

akli tibar

ocuk, enesini elleriyle destekleyerek imenlerin zerine yzkoyun uzand. Aniden, mikrodnyann ekonomisine sessiz ve grnmezce kuvvet veren arapsana dnm sap ve kklerin, mikro evrendeki bir ormann, bakalam geirmi bir bcek ve karnca dnyasnn ve hatta (bu yata ayrntlar bilemeyecek olmasna ramen) topraktaki milyarlarca bakterinin arlaan farkndalnn altnda ezildiini fark etti. Birdenbire, imenden mikro orman sanki byyormu, evren ve de kendisini seyreden ocuun mest olmu zihniyle btnleiyormu gibi grnd. Bu tccrbeyi dinsel terimlerle yorumlad ve bu da en sonunda onu papazla ynlendirdi. Bir Anglikan papaz unvann alarak benim okuduum okula atand, ok sevdiim bir retmendi. Onun gibi iyi kalpli, serbest fikirli bir papaz sayesinde hi kimse bana dinin zorla dayatlmaya alldn asla iddia edemez.' Baka bir zaman ve meknda, bu ocuk yldzlar altndaki ben olabilirdi; Orion takmyldz, Kk ve Byk Aynn klary la gzleri kamam, Samanyolunun duyulmam mziiyle gzleri yal, bir Afrika bahesindeki trompet ieklerinin ve bademli pasta nn geceye karm kokularyla ba dnm. Ayn duygunun neden retmenimi ve beni tamamen farkl ynlere ynelttii cevaplanma s kolay bir soru deildir. Bilimadamlar ve rasyonalistler arasnda doa ve kinata verilen yar mistik, ortak bir yant vardr. Bunun doastc inanla bir alakas yoktur. retmenim ocukluk ylla rnda muhtemelen Trlerin Kkeninin (The Origin >>f Species) son satrlarndan haberdar deildi (ben de deildim); u mehur karma kark kme pasaj; allarda ark syleyen kularla, uuan eit eit bcekler ve nem dnyasnda ar ar srnen kurtuklar. Eer bilseydi hi kukusuz benimseyecek ve papaz olmak yerine belki de Darvvinin her eyin, evremizde rol alan ilkelere gre retildii fik rine ynelecekti:

Dersleri k a y n a tm a k iin en elenceli y n tem im iz hi kukusuz o n u d in dersinden bir ekilde uzaklatrm ak ve cokulu Fij'luer C o n m a n d ( ngiliz H ava K om u ta nln d an birisi) ve Sava hikyelerine ekm ekti. Kraliyet H a v a K uvvetlerinde askerlik hizm etim tam am lam t ve hem ngiliz Kilisesine olan a in alm hem de bit parack sevgimden olsa gerek, sonradan J o h n B ctjem an'u o ld u u n u keyfettiim bir iiri h l ak lm da tutarm : (en aznd an renciler aras ekimedeki st n l m gsterm ek adna) O rd u pa pa zm z eski bir p ilo ttu r imdiyse kana tlarn haince kestiler. A ncak bayrak direi h l papazn bahesinde. D a h a Y ksek eyleri iaret eder.
18
U t u l u n ) L)n\ vkms

H A K L I TBAR

Bylece, aklmzn alabilecei en yce ama, yani daha stn hayvanlarn retimi, doann savandan, alk ve lmden hemen sonra hayat buldu. Balangta bir ya da daha az sayda tr barndran bu yaamn amac, birbi rinden farkl yetenekleri ve ihtiam sergilemektir; ve bu gezegen sabit bir yerekimi kanununa uyum salayarak dnmeye devam ederken, olduka sade bir balangcn ar dndaki saysz yapdan en gzel ve en kusursuz olanlar evrim geirdiler ve geirmekteler.

Cari Saan, Uuk Mavi Benek'te yle yazm:

Nasl oldu da hemen hemen hibir byk din, bilimi mer cek altna aldnda u sonucu karamad, Bu bizim dndmzden daha iyi! Kinat peygamberlerimizin sylediinden ok daha byk, geni, aklc ve k. Bu nun yerine yle dediler, Hayr, hayr, hayr! Benim tan rm kk bir tanrdr ve onun byle kalmasn isterim. Kinatn grkemini modern bilimin ortaya kard ek liyle vurgulayan eski ya da yeni bir din, derin sayg kay naklar kazanabilecek ve geleneksel dinlerin penelerinden korkmayacaktr.

Tm Saan kitaplar, dinin gemi yzyllarda tekeline ald stn merakn sinir ularna temas eder. Benim kitaplarm da ayn amac tar. Bu nedenle sk sk son derece dindar birisi olarak tanmland m duyarm. Mektup yazarak benimle temasa geen Amerikal bir renci, retmeninin benimle ilgili dnceleri olup olmadn bil mek istemi. Elbette var diye yantlam retmeni. Onun pozitif bilimi dinle badamyor ancak doa ve kinatla ilgili fikirleri insan mest eder. Bence din budur!" Ancak burada din doru kelime mi dir? Hi sanmam. Nobel dll (ve ateist) fiziki Steven Weinberg, Son Kuramn Dleri isimli kitabnda basit bir aklamayla ta ge diine oturtmutur:
Baz insanlarn ylesine geni, ylesine esnek Tanr g rleri vardr ki her nereye bakarlarsa baksnlar Tanry bulacaklarna hi phe yoktur. Onlara sorduunuzda, Tanr en byktr ya da Tanr bizim en stn yaradll halimizdir ya da Tanr kainattr diyeceklerdir. Elbette, tpk dier kelimelerde olduu gibi Tanr kelimesine de istediimiz anlam verebiliriz. Eer Tanr enerjidir demek isterseniz, onu bir avu km rn iinde de bulabilirsiniz.

Weinberg Tanr kelimesinin tamamen yararsz bir kelime olmamas iin, insanlarn genelde anlad ekliyle kullanlmas gerekir: iba det etmemize uygun olan bir doast yaratcy gsteren. derken haklyd.
T n n r Y a n l g s 1 Q

Bolum 1 ten nanan Bir nansz

Daha talihsiz bir kafa karkl ise Einsteic din denilebi lecek eyi doastc dinden ayramamak yznden domutur. Einsteinn ara sra Tanrnn adn anmas, (ki bunu yapan tek ateist bilimadam o deildir) yanl anlamaya ve bu nl dnr zerinde hak iddia etmeye can atan doastclere cazip gelmiti. Stephen Hawkingin Zamann Ksa Bir zeti (T l Brief Stary uf Time) ese rindeki dramatik son (yoksa zararl son muydu?), yleyse Tanrnn akln bilmeliyiz, dile decek biimde yanl yorumlanmtr. Bu sz, elbette yanllkla, herkesin Hawkingin dindar bir adam olduuna inanmasna yol amtr. Hcre biyologu Ursula Goodenough, Do ann Kutsal Derinlikleri (The Sacred Depths of Nature) isimli ese rinde, Hawking ya da Einsteindan daha dindar birisi olduu izleni mini uyandrr. Kiliseleri, camileri ve tapnaklar sevmesinin yannda, kitabndaki saysz pasaj adeta yanl anlalmak iin safa yalvaryor gibidir ve dolaysyla doastc din iin cephane olarak kullanlr. Hatta kendisine Dindar Doabilimci diyecek kadar ileri gider. Yine de kitabnn bir kez dikkatlice okunmas, onun gerekte en az benim kadar salam bir ateist olduunu ortaya koyar. Doabilimci anlamca belirsiz bir kelimedir. Bana ocukluk kahramanm Hugh Loftingin Doktor Dolittlen1 hatrlatr (ki akl ma gelmiken, Dr. Dolittle, HMS Beaglen doabilimcisinin2 kendisi hakknda olduundan daha fazla felsefe hastasdr.) On sekizinci ve on dokuzuncu yzyllarda doabilimci szcnn anlam, bugn hl oumuzun bildii anlamndan farkszd: bir doal dnya rencisi. Bu bilinle hareket eden doabilimciler, Gilbert Whitedan bu yana genelde din adam olmulardr. Darwin, bir ky papaznn sakin yaantsnn bcek tutkusunun peinde komasna olanak tan yacan umut ederek genliinde kendi isteiyle Kiliseye kapanm tr. Ancak felsefeciler doabilimci (naturalist) kelimesini ok farkl bir anlamda, doastc (spernatralist) kelimesinin ztt olarak kullanrlar. Julian Baggini, Ateizm: ok Ksa Bir Takdimde bir ateis tin doabilimcilikle balantsnn anlamn aklar: Ateistlerin genel inanc; kinatta yalnzca tek eit hammadde bulunduu ve bunun da fiziksel olduudur. Bunun dndaki eyler, gzellik, duygular ve ahlaki deerler yani ksacas insan hayatna zenginlik katan zengin fenomenlerin tm aklda oluur. nsanolunun dnceleri ve duygulan beynin iindeki fiziksel nesnelerin fazlasyla karmak balantlarndan doar. Felsefi dogabilimci eilimde olan bir ateist doal, fiziksel dnyann tesinde hibir eyin olmadna ve incelenebilir kinatn arkasnda pusuya gizlen mi doast bir yaratc zeknn, bedenden daha uzun sre yaayan
1D r.D o little H u g h L o itin g tarafn d an yazlan ocuk k itaplar dizisinin kahra m an d r. nsan hastalar yerine hayvan ha sta la n tedavi etmeyi tercih eder ve o nlarn d ilin i anlayp k o n u la b ilir, -eci.n. Charles D a r w in 'iu evrim k u ra m n oluturm asna temel olan iinlii a rattrm a gezisine kt Ingiliz gem isinin ismi H M S Bcagledir. Szii edilen d o a b ilim c i Charles D a r w in d ir. W . . 2 Richard D.iwkins

HAKL TBAR

ruhlarn ve mucizelerin var olmadklarna inanan birisidir. (Henz anlayamadmz doal fenomen olarak bilinen eyler dnda) eer kesin olarak anlalamad iin doann tesine uzanyormu gibi grnen herhangi bir ey varsa, eninde sonunda onu anlamay ve doann iinde onu kucaklamay umarz. Ne de olsa bir gkkuan bilimsel tanmyla akladnzda muhteemliinden hibir ey kay betmeyecektir. amzn dindar gibi grnen byk bilim insanlarnn inanla rn daha derinlemesine incelediinizde genelde tersi ortaya kar. Bu gerek hi kukusuz Einstein ve Hawking iin geerlidir. u anki Kra liyet Astronomu ve Kraliyet Cemiyetinin Bakan Martin Rees, bana kiliseye inansz bir Anglikan... tarikat sadakatinden yoksun birisi olarak gittiini sylemiti. Reesin dinle ilgili inanlar yoktur ancak adn andm dier bilim insanlarnn, evren tarafndan kkrtlm olan iirsel natralizmlerini paylar. Yakn gemite televizyonda ya ymlanm bir sohbet srasnda ngiliz Yahudilerinin sayg duyulan bir kiisi, doum uzman arkadam Robert Winstoni, kendi Yahudilii nin tam da bu karakterde olduu ve bu yzden doast herhangi bir eye aslnda inanmadn kabul etmesi iin sktrdm. kna olmak zereydi ama son anda ekindi (adil olmak gerekirse, benimle yalnz ca rportaj yapacan zannediyordu, bu konulara gireceimden ha beri yoktu.)!< l Onu sktrdm zaman, Yahudilii, hayatn dzene sokmaya ve daha iyiye gtrmeye yardm edecek salam bir disiplin olarak grdn syledi. Belki de yledir; ama bunun dininin doa st taleplerinin gerek deerleriyle en kk bir ilgisi dahi yoktur. Yahudi olduunu gurur duyarak syleyen ve Yahudi dini kurallarna uyan birok entelektel ateist vardr. Bunun sebebi belki eski gele neklere ya da ldrlm akrabalara kar sadakat ve ayn zamanda dini, biroklarmzn paylat, en nl taraftar Albert Einstein olan panteistik sayg olarak snflandrmaya olan akn ve artc isteklilik olabilir. nanmayabilirler ancak Dan Dennettin syledii ekilde, inanca inanrlar./4 i Einsteinn en hevesle alnt yaplan dncesi udur: Dinsiz bi lim topal, bilimsiz din krdr. Ancak Einstein ayn zamanda unlar da sylemitir:
Dinsel grlerim hakknda okuduklarnz elbette bir yalan d, dzenli olarak tekrar edilmekte olan bir yalan. nsan su retinde bir Tanrya inanmam ve bunu hibir zaman inkr et medim, aksine bunu ak bir ekilde ifade ettim. Eer iimde dinsel olarak tanmlanabilecek bir his var ise, bu dnyann yaps karsndaki snrsz hayranlmdr, elbette bilimimi zin aklayabildii kadarna.

Tanr Yanlgs 21

Uin 1 en Innnnn Bir nnnsz

Einstein kendisiyle eliiyormu gibi mi grnyor? Bu szler bir tartmann iki zt tezini destekleyebilecek alntlar iin arlabilir mi? Hayr. Einstein din derken, szc geleneksel anlamndan btnyle farkl bir anlamda kullanmt. Ben doastc inan ve Einsteinc inan arasndaki ayrm akla kavuturmaya devam ederken, yanlgsal olarak adlandrdm tanrlarn yalnzca doast Tanrlar olduunu aklnzdan karmayn. te Einsteindan birka alnt daha, ama Einsteinc inancn lez zetini katmaktr.
Ben iten inanan bir inanszm. Bu biraz yeni bir tr inantr. Ben doaya hibir zaman bir ama, hedef veya insan biiminde (antropomorfik) olarak anlalabilecek bir ey yklemedim. Doadan anladm, onun sadece ok eksik e kavrayabildiimiz olaanst gzellikte bir yap olduu ve dnen insana alakgnlllk hissini alamas ge rektiidir. Bu, mistisizm ile hi alakas olmayan gerek bir inanca dayal bir duygudur. nsan suretinde bir Tanr fikri bana olduka yabancdr ve hatta safa gelir.

lmnden bu yana, ok sayda koyu din savunucusu (apolojist) anlalabilecei zere Einsteinn kendilerinden biri olduunu gstermeye alt. Baz dindar yatlar onu olduka farkl grrd. 1940 senesinde Einstein nsan suretinde bir Tanrya inanmam ifa desini dorulayan nl bir rapor yazd. Bu ve benzer ifadeler din dar Ortodokslardan gelen bir mektup frtnasn tetikledi.ounluu Einsteinn Yahudi kklerine ta atyordu. Aadaki alntlar Max Jammerin Einstein ve Din (Einstein and Religion) kitabmdandr (ay rca bu kitap Einsteinn dinsel meselelerle ilgili yorumlarndan alnt yaptm balca kaynamdr.) Kansas City Roma Katolik Kilisesi Piskoposu yle demi: Tevrat ve onun retilerinin soyundan ge len bir adam, bu soyun muhteem hadisini inkar eder grmek z c. Bir dier Katolik papaz ahenge katlm: nsan suretinde bir Tanrdan baka Tanr yoktur... Einstein ne sylediini bilmiyor. O batan sona hataldr. Baz insanlar, birtakm alanlarda yksek bir bilgi seviyesine ulatklarnda, her konuda dncelerini syleme hakkn kazandklarn zannederler. Dinin zel bir alan olduu g r, ki uzmanlk istedii iddia edilebilir, kr krne inanlmamas gereken bir grtr. Eminim ki bu papaz peri kanatlarnn rengi ve kti ekli konusunda uzman bir peribilimcinin uzmanlna da2 2 R id . r ! D .n v k in s

HAKL TBAR

nmay en az benim kadar sama bulurdu. O ve piskopos, ilahiyat konusunda tecrbesiz olan Einsteinn Tanrnn doasn yanl anla dn dndler. Aksine, Einstein neyi tamamen reddettiini ok iyi biliyordu. Ekmenik bir birleme adna alan bir Amerikan Roma Katolii hukukusu, Einsteina yazd mektupta yle diyor:
fadenizi derin bir zntyle karlyoruz... iinde bedensel bir Tanr dncesiyle dalga getiiniz satrlardan bahsedi yorum. Getiimiz on ylda, hibir ey Hitlerin Yahudileri Almanyadan kovmasnn mantkl bir sebebi olduuna in sanlar dndrmeye sizin ifadeleriniz kadar uygun olm a mt. zgr konuma hakknz gz nnde bulunduruyor ama yine de bu ifadenizin sizi Amerikadaki uyumazln en byk kaynaklarndan biri yaptn sylyorum.

Bir New York haham yle demitir: Einstein tartlmaz bi imde byk bir bilim adamdr fakat dinsel grleri Yahudiliin tam karsndadr. Neden fakat da ve deil? New Jersydeki bir tarih derneinin bakan dindar zihnin za yfln fazlasyla sergileyen bir mektup yazmtr, iki kez okumaya deer:
Dr. Einstein, bilginize sayg duyuyoruz; ancak grnen o ki bilmediiniz bir ey var: Tanr bir ruhtur ve teleskop ya da mikroskop yardmyla bulunamaz, tpk beyni in celeyerek insan dnce ve duygularnn bulunamayaca gibi. Herkesin bildii gibi, din inan zerine kuruludur, bilgi zerine deil. Belki de, her dnen insan kimi za man dinsel phelere kaplmtr. Benim sadakatim dahi zaman zaman sendelemitir. Ancak iki sebepten tr ruh sal sapknlklarmdan kimseye bahsetmedim: (1) yi niyet li imalarmla baz hemcinslerimin hayatn ve umutlarn alt st edip onlara zarar vermekten korktum; (2) nk Bir dierinin inancn yok eden kiinin iinde kt niyet vardr diyen yazarla ayn fikirdeyim. ...umuyorum ki Dr. Einstein, yanl aktarldnz ve sizi onurlandrmaktan zevk alacak muazzam miktarda Amerikalnn daha ok houna gidecek bir eyler daha syleyeceksiniz.

Ne kadar olaanst aklayc bir mektup! Her cmlesinden zihinsel ve ahlaki korkaklk akyor.

T n r Y a n l g s 2 ^

Binu !

len nanan Bir nansz

Daha az rezil ama daha dehete drc bir dier mektup, Oklahomadaki Calvary Tabernacle Association1kurucusundan gelmi:
Profesr Einstein, Amerikadaki her Hristiyann size kar lk vereceine inanyorum, Tanrmza ve onun olu sa Peygambere olan inancmzdan vazgemeyeceiz ancak, eer bu milletin Tanrsna inanmyorsanz sizi geldiiniz yere dnmeye davet ediyoruz. Btn gcmle sraile faydal olmak iin her eyi yaptm ve sonra sen kafir d i linden kan tek bir sz ile geldin, halkn incitmek iin ve sonrasnda Yahudi kartln topraklarmzdan atmak iin sraili seven Hristiyanlarn btn abalarn baltala m ak iin. Profesr Einstein, Amerikadaki her Hristiyan size derhal yant verecek, Sama ve bo evrim teorini al ve geldiin yere, Almanyaya geri dn ya da terk etmeye zor landn anavatanndan geldiin zaman seni ho karlayan insanlarn inancm ykmaya almaktan vazge.

Einstein eletiren, tanrya inanan btn eletirmenlerin doru kavrad tek ey, onun kendilerinden biri olmadyd. Einstein bir teist olduunun ima edilmesine duyduu fkeyi tekrar tekrar dile getirmiti. O halde, o da tpk Voltaire ve Diderot gibi bir deist miy di? Yoksa felsefesine hayran olduu Spinoza gibi bir panteist miydi? Varolann sistemli harmonisinde kendisini belli eden, Spinozann Tanrsna inanrm, kendisini insan eylemleri ve kaderleriyle ilikilendiren bir Tanrya deil. Gelin terminolojiyi hatrlayalm. Bir teist, ilk ii olan evreni yaratmasnn yannda, hl ortalklarda ilk yarattklarnn sonraki kaderini etkileyen ve gzleyen bir doast zekya inanr. Tanrya inanan birok inan sisteminde, Tanr insani meselelerle ok yakn ilikidedir. Dua edenlere cevap verir; gnahlar affeder ya da ceza landrr; mucizeler yaratarak dnyaya mdahale eder; iyi ve kt ey lemlerimizin hesabn tutar ve bunlar ne zaman yaptmz bilir (ve hatta ne zaman yapmay dndmz de bilir.) Bir deist de doa st bir zekya inanr ancak bu zeknn eylemleri ncelikle kinata hkmeden kanunlar dzenlemekle snrldr. Deist Tanr asla daha sonra mdahale etmez ve insan meselelerine zel bir ilgi duymad kesindir. Panteistler doast bir Tanrya hi inanmazlar ancak Tanr kelimesini Doann ya da Kinatn ya da ileyie hkmeden kanunlarn doast olmayan eanlamls olarak kullanrlar. Ancak bu eanlamllk doastcl iermez. Deistlerin Tanrs duaclara cevap vermez, gnahlarla ya da gnah karmalarla ilgilenmez, d ncelerimizi okumaz ve kaprisli mucizelerle mdahale etmez ve dolaysyla deistler teistlerden bu noktada ayrlr. Deistler ile panteistler
* A m erikad a b lun n n bir kilise birli i. ~ed.t. 2,/j Richard Dawkins

HAKL TBAH

arasndaki fark ise, deist Tanrnn, panteistin evrenin kurallar iin belirledii mecazi ya da iirsel eanlam olmaktan ziyade, bir eit .vozmik zeka olmasdr. Panteizm uyarlm ateizmdir. Deizm sulan drlm teizmdir. "Tanr zekidir ancak kt niyetli deildir ya da Tanr zar at maz ya da Evrenin yaratlmasnda Tanrnn seme hakk var my d? gibi fikirleri barndran u nl Einsteincln deistik deil de panteistik olduunu ve kesinlikle teistik olmadn dnmek olduk a mantkldr. Tanr zar atmaz" cmlesi Her eyin kalbinde rastgelelik yatmaz olarak tercme edilmelidir. Evrenin yaratlmasnda Tanrfnn tercih hakk var myd?, Evren herhangi baka bir yolla meydana gelebilir miydi? olarak dnlmelidir. Einstein Tanr szcn yalnzca mecazi ve iirsel amala kullanyordu. Stephen Hawking ve yer yer dinsel mecazn diline kayan ou fiziki de yle. Paul Daviesin Tanrnn Akl (The Mind of Ctul} isimli kitab Einsteinc panteizm ile gerici yapdaki bir deizm arasnda geziniyormu gibi grnr; ve bu eseri Templeton dln almtr (Templeton Vakf tarafndan senede bir kez verilen ok yksek meblada para dl dr ve genelde din hakknda gzel eyler sylemeye hazrlkl gelen bir bilim insanna verilir.) Bizzat Einsteindan bir alnt yaparak Einsteinc inanc toparla mama izin verin: Tecrbe edilebilecek herhangi bir eyin arkasnda aklmzn kavrayamayaca bir ey olduunu ve bunun gzelliinin ve de hametinin bize yalnzca dolayl bir yolla ve zayf bir yansma olarak ulatn hissetmek, bu dindarlktr. te ben bu anlamda din darm. Ben de bu anlamda dindarm ama kavrayamayaca ifa desinin sonsuza kadar kavranamaz anlamna gelmemesi kouluyla. Ancak kendime dindar dememeyi tercih ederim nk bu yanltc olur. Zarar verici ekilde yanltc olur nk insanlarn ok byk bir ounluu iin, din doast demektir. Cari Saan bunu ok gzel ifade eder: ... Tanr eer sadece ve sadece kinata hkme den fiziksel kanunlar serisiyse, o halde byle bir Tanrnn varl ok aktr. Bu Tanr duygusal ynden tatmin edici deildir... yer ekimi kanununa dua etmenin pek anlaml olduu sylenemez. Ne glntr ki Sagann son vurgusu, Einsteinn 1940ta insan suretinde bir Tanry inkrnn hemen akabindeki fkeli saldrnn bir paras olarak, Amerikan Katolik niversitesi retim grevlisi, din adam Dr. Fulton J. Sheen tarafndan oktan ima edilmiti. Sheen ineleyici bir slupla, insanlara Samanyolu iin hayatlarn kenara koymaya hazr olup olmadklarn sormutu. u szleriyle Einstein desteklemek bir kenara, ona cevap yaptrmay dnyor gibiydi: Onun kozmik dininde yalnzca bir hata var: kelimeye fazladan bir

Tnnrt Ynnipo* 2 ^

KiHn i

ten nanan Bir nansz

harf eklemi - z harfi. 1Einsteinn inanlarnda gln olan hibir ey yoktur. Bunun yan sra, bu fizikilerin Tanr kelimesini kendile rine zg mecazi anlamlarda kullanmaktan saknmalarn dilerdim. Bu fizikilerin metaforik (mecazi) ya da panteistik Tanrs, ncilin, rahiplerin, molla ve hahamlarn ve de Katolik Kilisesinin deimez kurallarnn, mdahale eden, mucize reten, dnceleri okuyan, g nah cezalandran, dualara yant veren Tannsndan birka k yl uzaktadr. Bu ikisini kastlca kartrmak, benim kanaatimce ente lektel hainliin daniskasdr.

a k s iz t b a r

Kitaba verdiim balk olan Tanr Yanlgs'nn, az nce bahsettiim Einstein ya da dier aydn bilim insanlarnn Tanrlaryla bir ilgisi yoktur. Adamakll bir balang yapabilmek iin Einsteinc dini ara dan karmam gerekiyordu: nk ispatlanm bir kafa kartrma gc vard. Kitabn geriye kalannda yalnzca doast Tanrlara de ineceim ki ilerinden biri okuyucularmn ouna aina gelecektir; Tevratn Tanrs Yehova. Ona birazdan geleceim. Ancak bu balan g blmn sonlandrmadan nce ele almam gereken, aksi halde tm kitab altst edecek baka bir mesele var. Bu sefer mesele grg kurallar. Dindar okurlar birazdan syleyeceklerim yznden gce nebilirler ve bu satrlarn kendi hassas inanlarna (tabii eer gerek ten kendi inanlarysa) yeterince sayg gstermediini dnebilirler ancak bunu yapmak zorundaym. Eer bylesi bir gcenme onla r okumaya devam etmekten alkoyarsa bu ok yazk olur, nitekim buna burada aklk getirmeliydim, yani balangta. Toplumumuzda dindar olmayanlar dahil neredeyse herkesin ka bul ettii genel bir san vardr; bu dinsel inancn bilhassa saldrlara kar savunmasz olduu ve olaand kalnlkta bir sayg duvaryla korunmas gerektiidir. Bu sayg her insanolunun birbirine gster mekle ykml olduu saygdan farkl bir snftadr. Douglas Adams lmnden^ ok ksa bir sre nce Cambridgete yapt doalama bir konuma srasnda bu konuya ok ustaca aklk getirir, onun bu szlerini paylamaktan hi usanmam:
1k o m ik d in > k o zm ik din -ev.n.

26

Richard Dawkins

HAKSIZ TBAR

Din... merkezinde baz fikirler barndrr ve biz bunla r kutsal ya da mbarek diye adlandrrz ya da benzer terimler kullanrz. Bu u anlama gelir, te hakknda kt sz syleme izninizin olmad bir fikir ya da bir kavram; tek kelimeyle, bu yasaktr. Peki neden olmasn? nk yasaktr! Eer birisi sizin onaylamadnz bir partiye oy verirse, bu konuda onunla istediiniz kadar tartmakta serbestsiniz; herkes bir gr bildirecek ama bu kimseyi rencide etmeyecektir. Eer birisi vergilerin artmas ya da azalmas gerektiini sylerse, bu konuda da yorum yapmakta zgrsnz. Ancak dier taraftan, birisi Bir Sebt gn k dmesine dokunm am alym derse, ona yle dersiniz, Buna sayg duyarm.' Neden M uhafazakr Partiyi ya da i Partisi ni, Cumhuriyetileri ya da Demokratlar, u ya da bu model ekonomiyi ya da W indows yerine M acintoshu desteklemek tamamen merudur da K inatn nasl meydana geldii ve onu kimin yarattyla ilgili bir fi kir beyan etmek yasaktr? Kutsal meseleler olduu iin mi?... Genelde dinsel grlere itiraz etmemeye alknz ancak Richardn bunun aksini yaparak yaratt coku nun boyutu son derece ilgin! Bu konuda herkesin ar derecede heyecanlanmas normal nk bu tarz szler sylemek yasak. Yine de meseleyi mantklca irdeledi inizde, bylesi fikirlerin dier fikirlerle ekiebilmesi adna en az onlar kadar serbest olmamasnn bir sebebi yoktur, tabii eer sylenmemeleri gerektiini aramzda bir ekilde kararlanrmadysak.

te toplumumuzun dine gsterdii lzumsuz miktardaki sayg nn detayl bir rnei, gerekten de nemli bir rnek. Dindar olmak sava zamannda vicdani muhalif stats elde etmenin hi kukusuz en zahmetsiz yoludur. Savan ktlklerini yorumladnz bir dok tora teziyle dl kazanm, parlak zekal bir ahlak felsefecisi olabilir siniz, lkin yine de vicdani sava kart olma isteinizi deerlendiren bir askeri heyet size zor anlar yaatacaktr. Oysa ebeveynlerinizden birinin ya da her ikisinin de bir Protestan olduunu sylerseniz ko layca aradan syrlrsnz ve her ne kadar kendini ifade etmekten aciz ve bilgisiz olursanz olun, barseverlik (pasifimin) teorisinde ya da aslnda bizzat Protestan Mezhebinin iinde saylrsnz. Tayfn barseverlie zt ucunda bulunan savaan gruplar iin dini isimler kullanmaya korkaka bir isteksizlik duyarz. Kuzey rlandada, Katolikler Milliyeti, Protestanlar ise Kralclar olarak bilinir ve bu bir rtmecedir. Dinler kelimesi dahi uygun bulunma yarak topluluklar haline getirilmitir, tpk topluluklar aras sava ifadesinde olduu gibi. 2003 Anglo-Amerikan istilasnn bir sonucu
Tanr Yanlgs 2*7

Miitm t

iten nanan Bir nansn

olarak, Irakta dejenerasyon olumu, ii ve Snni Mslmanlar ara snda sivil mezhep sava kmtr. Bu, aka bir dinsel fikir ayrl dr. Oysa 20 Mays 2006 tarihli Independent, n sayfa manet ve bamakalesinde bunun bir etnik temizlik olduunu bildirmiti. O yazdaki etnik kelimesi bir dier rtmecedir. Irakta grdklerimiz dinsel temizliktir. Eski Yugoslavyadaki etnik temizliin esas kulla nm da, Ortodoks Srplar, Katolik Hrvatlar ve Mslman Bonaklar,r,/ da kapsayan dinsel temizliin, tartmaya ak bir rtmecesidir. Medya ve devlet iinde, etik konusundaki genel tartmalarda dinin ayrcalkl olduuna daha nce dikkat ekmitim./7 / Her ne za man cinsellik ya da reme ile ilgili ahlak kurallar zerinde bir anla mazlk ksa, birka farkl inan grubundan dindar nderin nfuz lu kurullarda ya da radyo ve televizyondaki ak oturumlarda gze arpar biimde temsil edileceine emin olabilirsiniz. Bu insanlarn grlerini sansrlemek iin cephe almak zorundayz nerisini getir miyorum. Ancak toplumumuz neden bu liderleri bir ahlak felsefecisi, bir aile avukat ya da doktor yerine koysun ve sanki bir uzmana bavuruyormuasna kaplarn alsn? te dinin ayrcaln vurgulayan bir dier tuhaf rnek. 21 ubat 2006da Birleik Devletler Yksek Mahkemesi herkesin uymak zo runda olduu, halsinasyon etkisi yapan ilalarn alnmamasn dikte eden bir kanundan, New Mexicodaki bir kilisenin muaf tutulma s kararn ald.w Centro Espirita Beneficiente Uniao do Vegetalin1 imanl yeleri, yalnzca hoasca ay itiklerinde Tanry anlayabi leceklerine inanyorlard ki bu ay yasad, halsinojenik bir madde olan dimethyltryptamine ieriyordu. Bu ilacn kavraylarn arttr dna inanmalarn sylemenin yeterli olduuna dikkatinizi ekerim. Kant gstermelerine gerek yok. Dier taraftan, esrarn kemoterapiye katlanmak zorunda olan ve ac eken kanser hastalarnn ar, sz ve bulantlarn hafiflettiini ispatlayan oka bulgu vardr. Yine de, 2005te, Yksek Mahkeme, tbbi amala esrar kullanan hastalarn tmnn federal davalarda savunmasz olduklar hkmn getirdi. (Bu hkm uzman doktor denetiminde kullanmn yasallatrld az saydaki eyaletlerde dahi geerli hale getirildi.) Din, her zaman koz olarak kullanlmtr. Bir sanat eletirmeni topluluu yelerinin, mahkemede yle bir savunma yaptklarn hayal edin; Empresyonist ya da Srrealist tablolar incelerken kavrama yeteneimizi arttrmak iin halsinasyon etkisi yapan bir ilaca ihtiyacmz olduuna inanyo ruz. imdiye dek, her ne zaman bir kilise buna edeer bir gereksinim talebinde bulunsa lkedeki en yksek mahkeme tarafndan destekle nir. Dinin gc adeta bir tlsm gibidir. On yedi yl nce, sekin yazar Salman Rdiye,'v / bir roman
1Brezilyada A m a zo n blgesinde faaliyet gsteren bir H ristiyan cemiyeti: http://e n .w ik ip c d ia .o rg /w ikiA Jn i% C 3 % A 3 o _d o _V e g e ra l -ed.t.

2 8 Kchartl Dawkins

HAKSIZ H B A R

yazd iin lme mahkm edildikten sonra, destek olmak zere ya zlar yazmak iin New Statesman dergisi tarafndan grevlendirilen otuz alt yazar ve sanat arasndaydm. Yazar daha sonra bir kitap yazd gerekesiyle lme mahkum edilmiti. Hristiyan liderlerin ve hatta baz laik dnce kurucularnn Mslman dnyasnn zn tsn ve kalp krkln paylayoruz ifadesine fkelenerek aa daki karlatrmay kaleme aldm:
Eer rk ayrmclnn savunucular bu konuyu soukkan llkla ele almak zorunda kalsalard, ellerindeki tek savun ma, karma rklara izin vermenin inanlarnn aleyhinde olacan iddia etmek olurdu; doru bildiim kadaryla. Bylelikle kartln nemli bir ksm saygyla ayaklarnn ucuna basarak ortadan kaybolurdu. Ve bunun yersiz bir karlatrma olduunda srar etmek faydasz olur nk rk ayrmclnn akla yatkn bir gerekesi yoktur. Dinsel inan kavramnn, sahip olduu gcn ve ihtiamn tm esprisi,, mantkl nedenlere bal olmamasdr. Geriye ka lanmzdan beklenen, nyarglarmz savunmamzdr. An cak dindar birisinden inancn dorulamasn istediinizde, dinsel dnce zgrln ihlal etmi olursunuz.

Sanrm epeyce benzer bir olay yirmi birinci yzylda yaanmt. The Los Angeles Times, 10 Nisan 2006 tarihinde Amerika Birleik Devletleri genelindeki kampslerde okuyan ok sayda Hristiyan grubun, ayrmclk kart hkmlerin ve buna dahil olarak tacizci, yaygarac ecinsellere getirilen iki yasann zorla uyguland ge rekesiyle niversitelerine dava atklarn bildirdi. Bir dier tipik rnekte, Ohioda yaayan on iki yandaki James Nixon, 2004 y lnda at dava sonucunda, zerinde Ecinsellik gnahtr, slam bir yalandr, krtaj cinayettir. Baz sorunlar tam anlamyla siyah ve beyazdr yazan bir tirt okulda giyebilme hakk kazanmtr. !W I Okul ocuktan bu tirt giymemesini istediinde ocuun aile si okulu mahkemeye verdi. Eer aile taleplerini ABD Anayasasnn ifade zgrl teminatna dayandrsayd, bu adil bir dava sayla bilirdi. Ancak yapmadlar: aslnda, yapamadlar nk ifade zgr l iinde kin olan bir ifadeyi kapsamamay dikkate alr. Ancak tek bana kin, bunun dinsel bir seim olduunun kantdr ve artk bunun kin olduu sylenemez. Bylece, Nixoniarin avukat ifade z grlnn yerine anayasadaki din zgrl maddesine bavurdu. Kazanmalaryla sonlanan bu dava, grevi dinsel zgrlk iin yasal sava srdrmek olan Alliance Defense Fund of Arizona tarafndan desteklendi.

Tanr Yanlgs 2C^

Bh'm '

ten nanan Bir nansz

Dinin, ecinsellik kart ayrmclk iin yasal bir gereke ola rak yerlemesi adna alan benzer Hristiyan davalarn destekleyen din adam Rick Scarborough, bunu yirmi birinci yzyln sivil hak lar sava olarak adlandrd: Hristiyanlar, Hristiyan olma hakk iin cephe almak zorunda kalacaktr.tul Bir kez daha, eer byle bir insan konuma zgrlnn yannda yer alyorsa, insanlar te reddtl bir ekilde sempati duyabilir. Ecinsellik kart ayrmcl n resmi davas, szmona dinsel ayrmcla kar bir dava olarak dzenlenmitir! Ve yasa buna sayg duyar grnmektedir. Eer e cinsellere hakaret etmemi engellemeye alrsanz, bu benim nyarg zgrlme tecavz etmektir diyerek syrlamazsnz. Ancak unu diyerek kurtulabilirsiniz, Bu benim din zgrlme tecavz etmek tir. zerinde dndnzde, aradaki fark nedir? Birkez daha din baskn kmtr. Toplumun abartl din saygsnn, sradan insani saygnn tesine geiini etkili bir ekilde aydnlatan zel bir davann incelemesiyle bu blm bitireceim. Bu dava ubat 2006da parlayverdi; komedi ve trajedinin snrlarnda lgnca yn deitiren, komik bir olayd. Getiimiz Eyll aynda bir Danimarka gazetesi, Jyllands-Posten, Ilazreti Muhammedi tasvir eden on iki adet karikatr yaynlad. Sonraki ay zarfnda, Danimarkaya snmalarna izin verilmi iki imam nderliinde, Danimarkada yaayan Mslmanlardan oluan kk bir grup, slam Dnyasn batan baa saracak bir f keyi zenle ve sistemlice besledi./i2/ 2005 sonunda, srgnde yaam sren bu kt niyetliler yanlarna bir dosya alarak Danimarkadan Msra seyahat ettiler. Ardndan dosya burada kopyaland ve ba ta Endonezya olmak zere tm slam lkelerine datld. Dosyann ieriinde Danimarkadaki Mslmanlarn maruz kald szmona eziyet hakknda temelsiz iddialar vard ve Jyllands-Posrenin devlet ynetimindeki bir gazete olduu iftiras da bu dosyada yer almt. Dosyada ayrca kritik nitelikli on iki karikatr ve imamlarn kay nan aklamadan ekledikleri, ancak Danimarkayla kesinlikle hi ilgisi olmayan ilave resim bulunuyordu. Orijinal on iki karikat rn aksine, bu ekleme resim gerekten hakaret boyutundayd. (Ya da olacaklard, tabii eer ateli propagandacnn ileri srd zere gerekten Muhammedi betimleselerdi.) Bu resimde bilhassa zarar verici olan bir karikatr deildi ve bu resim, lastikli sahte bir domuz burnu takan sakall bir adamn fax cihazndan gemi fotorafyd. Daha sonra bunun bir Associated Press fotoraf olduu ortaya kt; fotoraf Fransadaki bir ky panayrnn her yl dzenledii domuz l yarmasna katlan Bir Fransz vatandann fotorafyd.^ Fotorafn ne Muhammed Peygamber, ne slam ne de Danimarkayla bir balants vard. Ancak Mslman eylemcilerin Kahireye yaptk30 Uich;ml Dawkins

11AKSIZ TBAR

zararl ve cokulu yryleri bu balanty protesto ediyor du... ve tahmin edilebilir sonular hayat buldu. zenle ilenen incinme ve hakaret, on iki orijinal karikatrn '.unlanmasndan be ay sonra patlamaya hazr bir noktaya geldi, ktan ve Endonezyadaki gstericiler Danimarka bayraklarn akt (bu bayraklar nereden temin ettiler?) ve Danimarka hkme tinin zr dilemesi adna isterik taleplerde bulunuldu. (Ne iin zr dilenecekti? Karikatrleri onlar izmedi ya da yaymlamad. Dani m a r k a l I l a r tam anlamyla zgr bir basnn bulunduu bir lkede ya arlar ki bu, ou slami lkedeki halkn anlamakta zorluk ekecei 'ir eydir.) Norve, Almanya, Fransa ve hatta Amerikadaki gaze teler (ancak arpc bir biimde, ngiltere buna katlmad) Jyllands: tsterila iyi niyetli dayanma iinde olduklarn gsterircesine ka-:katrleri tekrar bastlar ve atee krkle gitmi oldular. Elilik ve konsolosluklar knand, Danimarka rnleri boykot edildi, Dani marka halk ve genellikle Bat Amerikallar fiziksel tehdide maruz ,<ald; Pakistandaki Hristiyan kiliseleri, Danimarka ve Avrupayla nbir balantlar olmamasna ramen yakld. Libyal isyanclar aldrdnda dokuz kii ld ve Bingazideki talyan konsolosluu and. Germain Greern bu konuyla ilgili yazsnda yle diyor; Bu nsanlar kyamet karmaya sahiden baylrlar ve en iyi yapabildikleri ey de budur.,M ; DanimarkalI karikatristin kellesine Pakistanl bir imam ta yfndan 1 milyon dolar dl kondu. Belli ki on iki farkl Dani m arkalI karikatrist olduundan habersizdi ve en kt resmin Danimarkada hibir zaman ortaya kmadndan da neredeyse <esin olarak habersizdi (ve, bu arada, bu bir milyon dolar nereden gelecekti?) Nijeryada Danimarkal karikatrleri knayan Mslman protestocular birka I lristiyan kilisesini atee verdiler ve sokaklar daki I Iristiyanlara (siyah Nijeryal) saldrp onlar ldrmek iin ?ala kullandlar. Bir Hristiyan zorla bir araba lastiinin iine tkld, benzinle slatlp tututuruldu. Tadklar pankartlarn zerinde id det ierikli ifadeler bulunan gstericiler fotoraf karelerine yansd; slama hakaret edenleri katledin, slamla alay edenleri doravm, Avrupa bunun bedelini deyeceksin: Ykm balamak zere e grne gre ironisiz olarak, slam vahi bir dindir diyenlerin Kafasn kesin. Tm bu kt sonularn ardndan, gazeteci Andrew Mueller ngilterenin ileri gelen lml Mslmanlarndan Sir Iqbal Sacrane ile bir rportaj y a p t.'B u ahs gnmz slami standartlarna gre lml saylabilir ancak Andrew Mueller onu gemite Salman Rdinin idam iin yapt yorumla deerlendirir: lm onun iin r>elki de ok kolaydr. Bu yorumu, onun ngilterenin en nfuzlu
Ln Y.ulgs

Duttu 1 ten Innnnn Bir Innnv'sz

Mslman olan ve Salman Rdinin vatannda snmas teklifi ni getiren cesur selefi merhum Dr. Zaki Badavvi ile yz kzartc bir ztla dtnn ispatdr. Sacranie, Muellere Danimarka karika trleri yznden ne kadar endielendiini anlatt. Mueller de endielenmiti ancak farkl bir sebepten tr: Ben, gzlerden rak bir s kandinav gazetesindeki mizahtan yoksun birka eskize gsterilen bu gln, orantsz tepkinin slam ve Batnn aslen uzlatrlamayacan dorulamasndan endielenirim... Dier taraftan, Sacranie ngiliz gazetelerini, karikatrleri tekrar basmadklar iin vd ki Mueller ulusun byk bir ounluunun bu konudaki phesini dile getir miti; ngiliz gazetelerinin fikirlerini hapsetmesi, Mslman honut suzluuna olan duyarll salamaktan ok pencerelerin krlmamas arzusunu aa kard. Sacranienin yle bir aklamas oldu: Peygamber kii, huzur zerinde olsun, Mslman dnyasnda ok derin bir sayg grr, bu kelimelerle anlatlamayacak bir sevgi ve muhabbettir. Ailenizin, sevdiklerinizin, ocuklarnzn tesindedir. Bu inancn bir parasdr. Ayrca hi kimsenin Peygamberin resmini izmemesini tleyen slami bir reti vardr. Muellerin incelemesine gre;
slamn deerleri dierlerininkini bastracak trdendir ki her mridi bunu byle kabul eder; tpk tek yolun, tek ger ein, tek n kendi dini olduuna inanan herhangi bir dinin mensubunun dnecei gibi. Eer insanlar bir 7nci yzyl vaizini kendi ailelerinden daha ok seviyorlarsa, bu onlara kalm, Ancak onlardan baka kimse bunu ciddiye almak zorunda deildir...

Eer ciddiye almaz ve saygnz tam anlamyla gstermezseniz, fi ziksel tehditle karlarsnz, hem de ortaadan beri baka hibir dinin arzu etmedii bir lde. Bu denli zorlamann gereklilii ve onaylanmas karsnda insan armadan edemez diyor Mueller ve ekliyor: Siz soytarlar eer bir noktada dahi haklysanz, karikat ristler her halkrda cehenneme gidecekler; peki bu yeterli deil mi? Bu arada, eer Mslmanlara yaplan hakaretlerle galeyana gelmek isterseniz, Suriye ve Suudi Arabistandaki Uluslararas Af raporlarn okuyun. Birok kii Mslmanlar tarafndan iddia edilen isterik zn tyle, Arap medyasnn klie Yahudi kart karikatrlerini yaynla makta gsterdii gnlllk arasndaki ztl fark etti. Pakistandaki Danimarka karikatrleri kart bir gsteri srasnda, siyah araflara brnm bir kadn, Tanr Hitleri korusun yazl bir pankart tar ken fotoraftand.

^ 2

R ic h a r d D n \v k m >

HAKSIZ TBAR

Tm bu lgn gmbrtye cevaben, saygn liberal gazeteler id deti knadlar ve ifade zgrl hakknda gstermelik beyanlarda bulundular. Ancak ayn zamanda, Mslmanlarn katlandklar derin znt ve kalp krkl iin sayg ve duygudalk hisle rini bildirdiler. Hatrlayn, znt ve kalp krkl herhangi bir Mslmann iddete ya da bir tr gerek acya maruz kalmas sonu cu ortaya kmamt: Tm bunlara sebep olan Danimarka snrlar haricinde yaayan hi kimsenin asla adn dahi duymad bir gazete de yaymlanan birka acemi karikatrd ancak bu kasten planlanm bir zarara tevik kampanyasyd. Bu uurda kimseyi zmek, ya da kimsenin kalbini krmak niye tinde deilim. Ama laik topluluklarmzn dine ar ayrcalk tanmas beni hem artt hem de ilgimi ekti. Tm politikaclar yzlerinin saygsz karikatrlerine almal ve hi kimse onlar savunmak iin ayaklanmamaldr. Ancak din sz konusu olduunda bizden bylesi esiz, ayrcalkl bir sayg grmesini salayan zellik nedir? H.L. Menkenin dedii gibi: Dier dostlarmzn inancna sayg gster mek zorundayz ancak bu sayg yalnzca karsnn gzel, ocuklarnn da akll olduu teorisine gsterdiimiz anlayta ve boyutta olmal dr. Olaylarn geliiminde dine benzersiz ekilde ve haddini aan say g gsterilir ki ben bu kitap iin bundan feragat ediyorum. Ne birilerini incitmek adna tarzmn dna kacam ne de inan meselesini dier meselelerden ayr tutarak daha yumuak bir tutum sergileyece im.

Tanr Yanlgs ^

: . 3

T JJ : ..

I ,V -

."1 *

m, :. ;w :-triniN^f W *fK *9m p . i ^ m * S X y?

*.

, r .yi-' . .V . 'i < .'i :.' :> . v a . Caiv ^ - > - r > .7 ^ .:r r :i^ ^ | ii| ri* ^ ^ ' - - - -

;> 'u ii) '

* ;

PW^

J M

T T

^*= V V f ('Ti

K r ^

- i k S l
T C U ^ -

1* * " :- tz

V
ijj. k t i^ ^ p * 0 ^ S r < lt
________________

& k-s,

* V

r n

rli<
tD ffkri
________ . . . . ______________________________________ _____________

r ^ ;fc iv* F S k iJ
........ _.

r sT

!Rfc% n?

v -^ti^ivhi ^| -4J U ; s ^ ^ P ~ l6 w M L rr^iilcT^; W r ^*7 /i-!t B M j^ & S I ^ n t a

BLM 2

Tanr Varsaym
Bir an dini, bir sonrakinin edebi elencesidir.

alph

al do

m e r s o n

Blunt i Tann Varsaym

Eski Ahitin Tanrs, tartmaya ak olarak, tm literatrn en tat sz karakteridir. Kskan ve bundan gurur duyan, dar kafal, adalet siz, balamak bilmez bir hkimiyet bamls, kindar, kana susa m bir etnik temizliki, homofobik, rk, bebek katili, soykrmc, evlat katili, bir salgn hastalk gibi tehlike saan, megalomanyak, sadomazoist, ktcl, dnek bir zorba ve bir kadn dman. Ara mzda ocukluk andan itibaren onun yntemleriyle yetitirilmi olanlar bu korkunluklara kar duyarszlam olabilir. Masum bir gr asna sahip toy birisi daha net alglamaya sahiptir. Winston Churchillin olu Randolph her naslsa kutsal kitap konusunda bilgi siz kalmay baarmt ta ki Evelyn Waugh ve bir subay arkadann kendisiyle Incilin tamamn iki haftada okuyamayacana dair bahse girmesine kadar. Bu bahis, savata hep birlikte greve ktklar bir anda, Churchillin grlt yapmasn engellemek adna nafile bir giri imden ibaretti aslnda: Maalesef umut ettiimiz sonucu alamadk. Daha nce kutsal kitabn bir satrn bile okumam ve korkun bir ekilde heyecanlanmt; bir yandan alntlar yksek sesle okuyor, Baksanza, nciide byle dendiini bilmediinize bahse girerim. dier yandan kkr kkr glerek tanrya atyordu; Tanr, Tanr bir halt deil! Thomas Jefferson (dikkatli okuyun) benzer fikre sahipti: Hristiyanlarn Tanrs korkun, kt huylu bir varlktr; acmasz, kindar, kaprisli ve adaletsizdir. Bu denli kolay bir hedefe saldrmak insafszlktr. Tanr Varsay m, kant gsterilmeye allan en itici rnek Yehova ile ya da zdd olan, skc Hristiyanlk ile dorulanmamal ya da rtlmemelidir, Hogrl sa, uysal ve lman. (Adil olunursa, bu st ocuu ka rakteri, Victoria dnemindeki takipilerine sa'nn kendisinden daha ok ey borludur. Acaba bayan C.R Alexanderen u ifadesinden daha mide bulandrc bir slup var mdr? Hristiyan ocuklarnn tm uysal, itaatkr ve iyi olmaldrlar, tpk onun (sa) gibi. ") Ben Yehova, sa ya da Allahn, ya da Baal, Zeus veya Wotan gibi tanr larn kendine zg zelliklerine saldrmyorum. Bunun aksine, Tanr Varsaymn daha savunulabilir bir biimde tarif etmeliyim: bir stn insan, bir doa st zek vardr ve bu varlk, kinat ve de iindeki biz dhil her eyi bilinli olarak tasarlam ve yaratmtr. Bu kitap daha farkl bir gr savunacaktr: herhangi bir ey tasarlamaya yeter karmaklktaki bir yaratc zek, yalnzca kademeli evrimin uzun bir srecinin son rn olarak ortaya kabilir. Evrim geirmi yaratc zeklar muhakkak kinata en ge katlanlardr ve bu sebep ten tr, evrenin tasarmndan sorumlu olamazlar. Tanr bu tanma gre bir yanlgdr ve sonraki blmlerin gsterecei gibi, zararl bir yanlgdr.
3 6 R ic im r ti D jn v k in s

O K TANRICILIK

Tanr Varsaymnn temeli, kantlara deil de kendine zg il hamlardan oluan yerel greneklere dayandndan, artc olmayan bir ekilde birok versiyonda karmza kar. Din tarihileri ilkel ka bile animizminden balayarak, Yunan, Roma ve skandinavlarnki gibi oktanrclk ile devam eden ve Yahudilik ve onun trevleri H ristiyanlk ve slamda olduu gibi tektanrcla doru bir ilerleme nin farkndadrlar.

o k TANRICILIK
(Politeizm) oktanrclktan tektanrcla geiin kanta gerek duymayan ileri ci bir dzelme olarak kabul edilmesinin gereklilii pek anlalr bir durum deildir. Ancak bu Ibn Warraq (Ben Neden Bir Mslman Deilimin yazar) u keskin zeka rn varsayma iten yaygn bir sa ndr: tektannclm nihai kaderi sras geldiinde bir tanr daha eksil terek ateizm olmaktr. Katolik Ansiklopedisi hem oktanrcl hem de ateizmi ayn umursamaz tavrla reddeder: Biimsel dogmatik ate izm kendi kendisini rtr ve dikkate deer herhangi bir saydaki insann mantkl onayn asla fiilen kazanmamtr. Kald ki oktarclk da bunu baaramaz ve halkn hayal gcnn kontroln kolay ca ele geirebilse de bir felsefecinin zihnini asla tatmin edemez.*,7, Tektanrc ovenizm2ok ksa bir sre ncesine kadar hem ngil tere hem de Iskoya ba yasasnda yer alyordu; oktanrc dinlere kar vergi muafiyeti asndan farkl davranyor ve tektanrc dinleri tevik eden yardmlar iin dier yardmlara uygulanan olduka sk gvenlik aratrmalarndan muafiyet tanyarak kolaylk salyordu. ok istediim bir ey, ngilterenin sayg duyulan Hindu cemiyetinin bir yesini, oktanrcla kar gsterilen bu zppe ayrmcl sna mak iin ortaya kp bir sivil hareket balatmaya ikna etmekti. Tabii ki en iyisi, dini, hayrseverliin sebebiymi gibi gstererek reklamn yapmay tamamen terk etmek olurdu. Bu eylemin topluma faydalar ok muazzam olurdu, zellikle de kiliselerce emilen ve za ten fazlasyla zengin televanjelistlerin ayakkab cilasna giden vergisiz ba paralarnn toplamnn adilane bir tanmla az uuklatacak se viyelere kt ABDde. Yapt ie uygun bir ismi olan Oral Roberts, izleyicilerine, eer ona 8 milyon dolar vermezlerse Tanrnn kendi sini ldreceini sylemiti. nanlmaz bir ekilde ie yarad. Hem de vergisiz! Robert gcn halen korumaktadr, Oklahomadaki Tulsa
H a y ad a ilgili olaylar da dnen bir ru hun ynettiine m a na n sistem. En geni anlam yla ovenizm , herhangi bir gruba ola n ar, nedene d ayanm akszn oluan ballktr; sklk

la kar gruba

olan nefret ve k t niyet d u y g u la n n da beraberinde getirir, -ed.tt. Tanr Yanlgs

Dlim 1 Tanr Varsaym

Oral Roberts niversitesi de yle. 250 milyon dolar deerindeki bi nalar bizzat Tanr tarafndan u szlerle sipari edilmi: rencileri ni ayaa kaldr ki sesimi duysunlar ve mn snk olduu, sesimin zor duyulduu ve iyiletirme gcmn bilinmedii yerlere ulasnlar ve hatta yerkiirenin en uzak snrlarna kadar uzansnlar. Emekleri karlanarak seninkileri aacaktr ve bu bana olduka keyif verecek tir. Biraz dndm zaman, dlediim Hind davacmn Eer onlar alt edemiyorsan onlara katl kartn oynamas mantklyd. Onun oktanrcl, oktanrclktan ok klk deitirmi bir tektanrclktr. Bu inana gre yalnzca tek bir Tanr vardr yani yaratc Lord Brahma. Koruyucu Lord Vinu, yok edici Lord iva, tanralar Sarasvati, Laksmi ve Parvati (Brahma, Vinu ve ivann karlar), Fil tanrs Lord Gane ve yzlerce dierlerini ieren bu isimlerin her biri ise tek bir Tanrmn simgeleri ya da vcut bulmu halidir. Hristiyanlarn bu tarz bir safsataya scak bakmalar gerekir. Or taa mrekkep rmaklar' (kan ima etmiyorum) Kutsal lemenin gizemi ve Arius2 sapknl gibi baskc ayrmlar iin arur edildi. skenderiyeli Arius, M.S. drdnc yzylda sann Tanryla zde liini (ayn madde ya da ruhtan olduunu) inkr etmitir. Muhteme len kendinize soruyorsunuzdur, bu eyler gerekten ne ifade ediyor? Madde? Ne maddesi? Ruh demekle tam olarak neyi kastediyor sun? En mantkl cevap ok fazla ey ifade etmiyor gibi grnyor. Bu anlamazlk Hristiyan dnyasn bir yzyl boyunca ortadan ikiye ayrm ve mparator Konstantin tm Arius kitaplarnn kopyalarnn yaklmasn emretmiti. Byle nemsiz nedenlerle Hristiyanlk b lnmtr ki bu ilahiyattn her zamanki gidiat olmutur. paral bir Tanrmz m var yoksa Tanr bir tane iinde mi? Katolik Ansiklopedisi, ilahiyat mantnn bir bayaptnda, konuyu bizim iin aydnla kavuturur:
Tanrnn btnlnde, ahs vardr; Baba, O ul ve Kutsal Ruh. Bu ahs gerekten de birbirinden farkldr. Nitekim, Ataasyus man Aklamas (Athauasian Creed) bunu yle aklar: Baba Tanrdr, O ul Tanrdr ve K ut sal R uh Tanrdr ve bua ramen sadecc tek bir Tanr var dr, deil.

Eer bunlar yeterince aydnlatc deilse, Ansiklopedi nc yzyl ilahiyats Mucize Yaratcs Aziz Gregorynin szlerini aktarr:
' D insel meselelerin kada kaydedilm esi iin bouna k ulla n lm yzlerce litre m rekkep, -ev.n. J H ristiyanlkta bir m ezhep kurucusu. M ila d n 270. ylnda d o d u . 336 ylnda ld r ld . Kursnl flem eye in an m ad iin. 3 12 'dc ld r le n A ntakya piskoposu L ucian'n talebesi ola n Arys Lbyahdr. H a k ik i H ristiyanlktan ayrlan kiliseye kar> gelmesi ile m ehurdur. -ed,n. Richard Dawkins

 O K TANRICILIK

Bu yzden, ne yaratlan herhangi bir ey, ne lemede bir dierine bal olan bir ey ne de bir zamanlar var olmayp da eklenen bir ey vardr. Fakat daha sonra katlan var dr. Bundan dolaydr ki Baba Oulsuz, O u l da Kutsal R u h suz hibir zaman olmad: Ve bu ayn leme sabittir ve sonsuza kadar deitirilemez.

Aziz Gregoryye lakabn kazandran mucizeler her ne olurlarsa ol sunlar, hilesiz mucizeler deildiler. Szleri, on sekizinci yzylda .ilerleyen bilim veya insan renimlerinin ounun aksine) hi ilerle memi olan ilahiyatn karakteristik gerici tadn tar. Thomas Jeffer son, u szleri sylediinde ou zaman olduu gibi meseleyi doru kavramt: Anlalmaz teoriler karsnda kullanlabilecek tek silah dalga gemektir. Fikirler, mantk zerlerinde ilemeden nce net ol maldrlar ve herhangi birisinin leme hakknda net bir fikri asla olmad. Bu yalnzca, kendilerini sann papazlar diye adlandran arlatanlarn katksz abrakadabrasdr. Yorum yapmaktan kendimi alkoyamadm bir dier mesele de, dindarlarn sahip olmadklar ve olamayacaklar kantlar hakknda nemsiz ayrntlar ileri srerken sahip olduklar ar gven duygusu dur. Bunun sebebi muhtemelen ilahi fikirleri destekleyecek herhan gi bir kantn kesinlikle olmamasdr. Her ekilde bu durum, ok az farkl fikirlere olan merhametsiz kini beslemektedir. zellikle de leme retisi hakknda olan alanda. Jefferson, Kalvenizm1 eletirisinde kendi tanmyla Tanr vardr retisiyle epey alay etmitir. Ancak ok tanrclkla yinele nen flrtnn kontrolden km bir kibirlilik halini almas ynnde gayret sarf eden bilhassa Hristiyanln Roman Katolii koludur. leme, duaclarn ikinci hedefi olarak bizzat Tanryla (Tanrlarla?) boy len, Tanra zellikleri tayan fakat yle adlandrlmayan, dua edenlerin muhakkak ki Tanrya alternatif bir aday olarak hedef ledikleri, Cennetin Kraliesi Meryem Ana yoluyla birletirilmitir. Tanrlarn tapna ksa bir sre sonra bir aziz ordusuyla dolup ta mtr ve bu kiiler efaat gleriyle (araclk) eer yar tanr deil lerse, kendi uzmanlatklar alanlarda yar tanrla olduka yakla yorlard. nternetteki Katolik Cemiyeti Forum sayfas, faydal bir e kilde, uzmanlk alanlaryla birlikte 5120 azizi listeler.,'s < Liste, karn arlar, tecavz madurlar, itahszlk, silah tccarl, demircilik, krk kemikler, bomba yapm ve barsak bozukluklar konusunda uzman azizleri ierir ve samalktan teye gemez. Ve dokuzlu grup ta dzenlenmi drt adet Meleklere zg Seramoni Korosunu unutJohn C a lv in 'in X V I. yy balarnda o n u y a art g o r ille re dayanarak k urula n bir H ristiyan m ezhebidir. Kal* '.incilik, toplum sal k u ru m la n ; geleneki din anlayna gre deil de, H ristiyanln ba>langu:ndaki ziine gorc dzenlem eyi sav un du. Bu am ala bilimsel gelinmelere ko>ur bir eftitm-rctim uygulam aya alnarak yeni bir teknoloji olu turdu. c d.n . Tanr Yanlgs ^ 9

ttium i

Tanr Varsaym

mamalyz: Seraphlar, Cherublar, Throneler, Dominionlar, Virtueler, Poweriar, Principalityler, Archangeller, (tm seremoninin liderleri) ve en yakn arkadalarmz olan her zaman uyank Koruyucu Melek leri de ieren sradan eski Melekler. Katolik mitolojisiyle ilgili beni ksmen etkileyen ey tatsz ucuz edebiyatdr fakat asl etkilendiim insanlarn zamanla detaylar icar ederken takndklar havai umursa mazlktr. I'am olarak utanlmadan uydurulmutur. Papa John Paul Ilnin yaratt azizlerin says gemi yzyllar daki btn seleflerinin bir araya getirdiinden bile fazlayd ve Mer yem Anaya zel bir sempatisi vard. 1981 ylnda Romada maruz kald bir suikast giriiminden etkilendiinde ok tanrc arzular dramatik bir biimde ortaya konmu ve sa kalmas l;atima Meryem Anamzn mdahalesine balanmtr: Bir anne eli kurunun yn n tayin etti. nsan kurunun tamamen skalamasn neden sala madn merak etmeden duramyor. Onu alt saat boyunca ameliyat eden cerrahi ekibinin kahramanlktan en azndan bir pay hak ettii ni dnenler olabilir; ancak belki de doktorlarn elini de bir anne eli ynlendirmitir. Asl mesele udur ki, Papann dncesine gre kurunu ynlendiren Meryem Anamz deil, tam tanmyla P'atima Meryem Anamzd. Herhalde Lourdes Meryem Anamz, Guadalupe Meryem Anamz, Medjugorje Meryem Anamz, Akita Meryem Anamz, Zeitoun Meryem Anamz, Garabandal Meryem Anamz ve Knock Meryem Anamz o srada dier ayak ileriyle meguld. Acaba Yunanlar, Romallar ve Vikingler bu tr ok tanrsal mu ammalarn stesinden nasl geldiler? Vens, yalnzca Afroditi bir dier ismi miydi yoksa iki farkl ak tanras mydlar? Thor balta s ile birlikte Wotann bir simgesi mi yoksa farkl bir tanr myd? Kimin umurunda? Hayat bir ya da birok hayal rn arasndaki ayrm kafaya takmaya gerek brakmayacak kadar ksadr. Kendimi, ok tanrcla jest yaptm eklinde bir ihmal sulamasndan koru mak amacyla bu konuda artk konumamalym. Yaln olmak amac ile, ister ok tanrl isterse tek tanrl inanca ait olsun, kitabn geriye kalannda tm ilahlara basite Tanr diyeceim. Ayrca, brahimin Tanrsnn (kibarca evirirsek) saldrgan bir erkek olduundan ha berdarm ve bu tabi ki zamirleri kullanm eklimi ynlendirecektir.1 Daha kltrl ilahiyatlar Tanrnn cinsiyetsiz olduunu sylerken, baz feminist ilahiyatlar tarihsel adaletsizlii onarmann peinde ko arak Tanrnn dii olduunu savunurlar. Ancak her eyi bir kenara brakrsak, var olmayan bir diiyle var olmayan bir erkek arasndaki fark nedir? lahiyat ve feminizmin sahte kesimesinde, aslnda var oluun cinsiyetten daha az dikkat eken bir zellik olmas gerektiini dnyorum.
1 ngilizcede k u lla n la n zam irler T rkedekilerden farkl o larak cinsiyete gre de riik lik {'nerm ektedir Tiirkede O " kelimesi di>i, erkek ve canszlar belirtebildii halde ngilizcede cinsiyetlere bal olarak "sle M. le ve it o lm a k zere 3 ayr zam ir kullanlr, -eiji.

 O K TANRICILIK

Dini eletirenlerin, din olarak adlandrlan ok geni zenginlik teki geleneklere ve dnya grlerine sayg gstermemekle sulanabileceklerini biliyorum. Sir James Frazern Alti Dal (Golden Bo ugh), Pascal Boyerin Aklanan Din (Religion Explained) ya da Scott Atrann Tanrya Gveniriz (In God We Trust) eserleri gibi insanbi limsel (atropolok} bilgilerden haberdar almalar bo inanlarn ve adetlerin tuhaf fenomenolojisini arpc biimde belgelerler. Bu gibi kitaplar okuyun ve insanlarn saflnn bykl karsnda hayret edin. Fakat bu kitabn tarz onlar gibi deildir. Doastcln b tn trlerini knarm ve bu knamay pekitirmenin en etkili yolu oku yucularmn byk ihtimalle en aina olaca haline odaklanmaktr; btn toplumiarmz en ok tehdit eden trne. Okurlarmn ou gnmzn byk tektanrc dininden herhangi birisine yakn dr ve (eer Mormonizmi1de sayarsak drt din) hepsinin de gemii mitolojik resul brahime dayanr. Dolaysyla kitabn geriye kalan blmlerinde bu gelenekler ailesini akldan karmamak mantkl olacaktr. u an kitabn kanlmaz olarak karlaaca sert cevaplardan birinin nne gemek iin iyi bir an, aksi halde, (gndzn ardndan gecenin gelmesi kadar kesin bir ekilde) eletirilerden biri yorumlarda yer bulacaktr: Dawkinsin inanmad Tanrya ben de inanmyo rum. Gkyznde bulunan uzun beyaz sakall bir yal adama inan mam. Bu yal adam konu ile ilgisi olmayan bir dikkat datcdr ve sakal, en az uzunluu kadar bktrcdr. Aslnda dikkati datmas, alakasz olmasndan ok daha zararldr. Bu son derece ahmaka yo rum aslnda nceden hesaplanmtr ve amac dikkatleri spikerin ger ekte inand varln en az yal adam kadar aptal bir varlk olduu gereinden uzaklatrmaktr. Bir bulutun tepesinde oturan sakall yal bir adama inanmadnz biliyorum, o halde bunun iin daha fazla vakit kaybetmeyelim. Tanr ya da Tanrlarn herhangi bir zel trne saldrmyorum. Benim saldrdm ey, Tanrdr, btn Tanr lardr ve ne zaman ve ne ekilde icat edilmi veya edilecek olurlarsa olsunlar doast olan her eydir.

M o rm o u d in i Joseph Sinirli tara ln da n k urulm utur. Kendisine g r ne n bir m elek o n a T atn*nn vahiylerini ieren altn tab ak alarn yerini sylemitir. Bylece Joscph Smirh 1830 ylnda M o rm o u K ira b fn yaynla nrr. -tni.n. Tanr Yanlgs / j 1

kilimi 2 Tann Varsaym

T e k TANRICILIK (Monoteizm)
Kltrmzn kalbindeki byk, aza alnmayacak ktlk tektannclktr. Eski Ahit adyla bilinen barbar bir Tun a metninden insanlk kart din gelimi (Yahudilik, Hristiyanlk ve slam. Bunlar gk tanrl din lerdir. Ve tamamen ataerkildirler. Tanr her eye gc ye ten Baba'dr.) ve dolaysyla, gk tanr ve dnyevi erkek elilerinin etkisine girmi olan bu diyarlarda 2000 yldr bir kadn nefreti var olmutur.

G O RE

V ID A L

Bu brahim dininin en eskisi ve dier ikisinin bariz atas Yahu diliktir: aslen cinsel yasaklara hastalkl bir ekilde takntl, yanm insan eti kokusu eliinde, rakip tanrlar karsnda stn grlen ve seilmi bozkr kabilesinin ayrcalkl sayld fkeli, olduka kaba bir tek Tanrya dayal kabile inanc. Hristiyanln temeli, Filistinin Roma igali srasnda Tarsuslu Paul tarafndan, Yahudiliin daha merhametli ve daha az ayrcalkl tek tanrc bir mezhebi olarak atlm ve dnyann geri kalanna Yahudilerden yaylmtr. Birka yzyl sonra, Muhammed ve takipileri Yahudi orijinalinin kat tektanrclma yeniden dndler ama ayrcaln bir kenara ittiler. Ve inanc yaymak iin gl bir askeri fetih ideolojisi ekleyerek, yeni kutsal kitap Kurann zerinden slam kurdular. Hristiyanlk da, ilkin mparator Konstantinin bu inanc d merkezli bir mezhep ol maktan karp resmi inan konumuna ykseltmesinin ardndan Ro mallarn, ardndan Hal savalarnn ve daha sonra vurguncular ve misyonerler eliindeki dier Avrupal igalci ve smrgecilerin kullandklar kllar sayesinde yaylmtr. Benim mesajlarmn ou iin, bu brahim dini de aynym gibi dnlebilir. Kitapta aksi belirtilmedike, ounlukla Hristiyanl sz konusu edeceim, an cak bunun tek nedeni bu trn en ok aina olduum olan olmas dr. Vermek istediim mesajlar asndan, farkllklar benzerliklerden daha az nem tar. Ayrca Budizm ve de Konfyslk gibi dier inanlar iin endielenmem gerekmiyor. Aslnda bunlara din yerine ahlaki dzen veya hayat felsefesi olarak baklmas gerektii eklinde sylenebilecek birka sz vardr.
42 Ruhun! Dutvkins

THK TANRICILIK

Tanr Varsaymmn balangta yaptm basit tanm, brahimin Tanrs sz konusu olduunda byk lde detaylandnlmaldr. Sadece evreni yaratmakla kalmad; iinde veya belki de dnda yaayan (anlam her ne ise) insan biimli bir Tanrdr ve daha nce ima etmi olduum naho insani vasflar tar. ster ho olsun ister naho, insani vasflar Voltaire ve Thomas Painein deist1 tanrlarnn hibir parasn oluturmazlar. Eski Ahitin psikoz2 sorunlu tanrsna kyasla, 18. yzyl Aydnlanmasnn deist Tanrs batan aa daha ulu bir varlktr: kozmik yaratm na yakan, ycelii itibariyle insani meselelerle ilgilenmeyen, kiisel dnce ve umutlarmza kaytsz, kirli gnahlarmz ya da gevele diimiz pimanlklarmz kafasna takmayan. Deist Tanr, amac fi zik yapmak olan bir fizikidir, matematiin ba ve sonudur, btn asarmclarn en kusursuz olandr; evrenin btn kurallarn ve sa bitlerini oluturan bir hiper-mhendis, onlar mkemmel hassaslkla ve nseziyle ayarlam, bizim u anda byk patlama ibig-ban^j diye adlandrabileceimiz eyi atelemi ve o andan itibaren emekli olmu ve ortadan kaybolmutur. Daha koyu inanlarn hkm srd zamanlarda, deistler ate istlerden ayr tutulmayarak ktlenmilerdir. Susan Jacoby, zgrdiinenler: Amerikan Laikliinin Tarihi isimli kitapta zavall Tom Painee yadrlan hakaretlerden seilmi bir liste sunar: Hain, s rngen, domuz, kuduz kpek, ayya, aalk, ba canavar, hayvan, yalanc ve elbette kfir. Yoksulluk iinde len Paine, Hristiyanlk kart grlerinden utanan ve zarar grmek istemeyen eski arkada lar tarafndan yzst braklmt (sadece Jefferson erefli bir ekilde onu terk etmedi.) Gnmzde bu anlay ylesine deiti ki deistlerin ateistlerle elimesi, teistlerle ise birlemesi daha byk ihtimaldir. Her eyin tesinde, her iki grup da evreni yaratm olan stn bir zekya gerekten inanr.

Deist, dinlere deil tanrya in an a n kinie, -ed.rt. T urlu sebeplerle kiiliin b t n l k vc uy um g c n geni l de ykan ruhsa! b o z u k lu k la r; a k hastahktin n n genel ad. -ed.n. Tann Yanlgs

ftfun

Tann Varsaym

LAKLK, A M E R K A NIN KURUCULARI VE DN

Amerika Birleik Devletlerinin kurucularnn deist olduklarn ad detmek gelenekseldir. ounun yle olduuna phe yoktur ancak en nemlilerinin kk bir ihtimalle ateist olabilecei tartlr. Ken di zamanlarnda din zerine yazm olduklar yazlardan edindiim izlenim, eer zamanmzda yaasalard kesinlikle ateist olacaklar eklindedir. Ancak kendi zamanlarndaki kiisel dini grleri her ne olursa olsun, sahip olduklar ortak nokta laiklik yanls olmala ryd ki bu blmn ieriini bu oluturacaktr. Balarken, bakan aday ve Amerikan muhafazakrlnn kahraman Senatr Barrv Goldvvaterin 1981 deki konumasndan, Cumhuriyetin kuruluun daki laiklik geleneini ne kadar emin bir ekilde savunduunu gste ren (belki de artc) bir alnt yapacam:
nsanlarn en sarslmaz grleri, dinsel inanlardr. Bir tar tma esnasnda kii sa Peygamber, Tanr ya da Allahtan (ya da bir insan bu yce varla her ne isim veriyorsa) daha gl bir mttefik ne sremez. Ancak her gl silahta olduu gibi, birisinin yararna Tanrmn ad idareli kullanlmaldr. Toprak larmzn her tarafnda byyen dini gruplar, dinsel nfuzlar n mantkl kullanmamaktadrlar. Devlet yneticilerinin yzde yz kendi politikalarn izlemesini salamaya almaktadrlar. Eer bu dini gruplarn ahlaki grlerinin herhangi birisine katlmyorsanz, ikyet ederler. Sizi para kayb veya oy kayb veya her ikisini birden yapmakla tehdit ederler. Eer namuslu birisi olmak istiyorsam A, B, C ve D ye inanm am gerektiini syleyen politik konumaclardan cidden yoruldum. Bunlar gerekten kim olduklarn zannediyorlar? Ve ahlaki inanlarn bana zorla kabul ettirme haklarnn olduunu da nereden karyorlar? Ve Senatodaki her oylamada oyumu kontrol etme hakknn kendilerine Tanr taralndan verildiini sanan btn dini gruplarn tehditlerine katlanmak zorunda olan bir parla menter olarak daha da sinirliyim. Bugn onlar uyaryorum: muhafazakrlk adyla ahlaki deerlerini btn Amerikallara dayatmaya alrlarsa onlarla her ekilde savarm.i,vi

Amerikann kurucularnn dinsel grleri, tarihi kendi yo rumlaryla dayatmaya hevesli gnmz Amerikan sa propaganda clarnn olduka ilgisini ekmektedir. Grlerinin aksine, ABDnin
Riclarri Da\vkiu

LAKLK, AMERKAN IN KURUCULARI VE DN

bir Hristiyan ulusu olarak kurulmad gerei, ilk olarak, 1796da George Washington dneminde planlanan, 1797de John Adams imzalad, Trablusla yaplan bir anlamann artlarnda belirtilmiti:
Amerika Birleik Devletleri Hkmeti, hibir balamda, Hristiyan dini zerine kurulu olmayp; ayn zamanda Mslm anlarn kanunlar, dini ya da dzenine kar kin vasf tamaz ve ad geen Eyaletler M slm an milletlerin hibiriyle savaa ya da herhangi bir dmanlk eylemine gi rimemitir. Taraflar tarafndan bildirildii zere, iki lke arasndaki sregelen uyum, dinsel fikirlerden ileri gelen ba haneler yznden hibir ekilde kesintiye uramayacaktr.

Bu alntnn al szleri gnmz Washington egemenliinde ama;aya yol aabilirdi. Oysa Ed Bucker, o zaman bu szlerin ne siyaset iler ne de halk arasnda fikir ayrlna yol amadn tatmin edici bir biimde gzler nne sermiti.^ Krallk yasalaryla ynetilen, yerleik bir kiliseye sahip olan n giltere en az dindar lkeler arasndayken, kurulu temellerinde laikk olan Amerikann u an Hristiyanlk leminin en dindar lkesi m as elikisine sklkla dikkat ekilir. Bunun sebebi bana devaml soruluyor ve ben cevab bilmiyorum. Sanrm u olas: Protestanlar ve katolikler deiik zamanlarda stnl ele geirdiler ve bu zaman larda dier gruba kar cinayetlere giritiler ve ngiltere bu dinler ara s korkun sava gemiinden sonra dinden usand. Bir dier olaslk fikri, Amerikann gmenlerden oluan bir millet olmas gzlemin den doar. Bir meslektam, Avrupadaki akrabalarnn oluturduu stkrar ve rahatlktan kopan bir gmenin yabanc topraklardaki bir rvliseyi bu yokluu bir ekilde doldurmak iin kullanabileceine ia ret etti. Bu ilgin bir fikir, ileride aratrmaya deer. Birok Amerikann yerel kiliselerini nemli bir kimlik olarak grdne hi kuku ok ki gerekten de kiliseler akrabalarn zelliklerinin bazlarn tar. Yine bir dier varsayma gre Amerikann ar dindarl, paracokssal bir ekilde yapsndaki laiklikten ileri gelmektedir. Amerika hukuki ynden aka laik olduu iin, din, hr teebbs halini al ktr. Rakip kiliseler cemaat iin ekiirler (ksmen getirdikleri yal ergiler iin) ve ekime pazarda bulunan tm saldrgan ve srarl -iti teknikleriyle srdrlr. Sabun taneciklerine' yarayan Tanrnn i;ne de yarar ve sonu gnmzdeki az eitimli snflar arasnda din lgnlna yaklaan bir eydir. ngilterede bunun tam aksine, resmi .ilienin kalkan ardndaki din, ho bir sosyal megaleden ok az tec geebilmi, neredeyse din olmaktan kmtr. Bu ngiliz gelenei, : n anda hem bir Anglikan papaz hem de Oxfordda felsefe ret t ngilizcede d izi filmlere verilen soap o pe ra" ismi ile bir kelim e o y un u yapyor. e d .n . Tanr Yanlgs

Kolim 2 *Tann Varsaym

meni olan Giles Fraser tarafndan Guardian gazetesindeki yazsnda ok gzel aklanmtr. Fraserin makalesinin alt bal ngiltere Kilisesinin ileri gelenleri Tanry dinin dna kardlar fakat inanca daha ateli yaklamlarda tehlikeler vardr.:
ngilterede tara papaznn esas rollerde olduu zamanlar vard. Bu ay ien kibar ve tuhaf tip, cilal ayakkablar ve nazik davranlaryla dindar olmayan insanlar rahat sz etmeyen bir din modeli sunard. Ayrca Tanrya sadk kullardan biri olup olmadnz sormak iin bilim uruna verdiiniz emeklere mdahale etmez ya da yakanzdan tu tup sizi duvara vurmaz ama beri yandan daha stn bir g adna krssnden hal seferleri ars yapmaktan ya da yollara mayn detmekten geri kalmazd.,2,i

(Betjemann Hatralar, Papazmz Blm l in bandan alnt yap tm.) Fraser szlerine yle devam ediyor, Kibar tara papaz ger ekte ngilterenin geni topraklarna Hristiyanlk kart duygular alad. ngiliz Kilisesindeki daha gncel bir gidiattan, yani dinin yeniden ciddiye alnmasndan yaknarak makalesini sonlandryor ve son sz bir uyar cmlesi: Asl problem, ngiliz din fanatizmi ci nini, yzyllardr iinde uyuduu resmi kilise kutusundan karyor olmamzdr. Dinsel fanatizm cini gnmz Amerikasnda azmtr ve bu Amerikann kurucularn dehete drm olmal. Doru olan bu paradoksu benimsemek mi yoksa kurduklar laik yapy knamak m dr bilinmez ama kurucular ok byk ihtimalle dini siyasetin dnda tutmak gerektiine inanan laiklik yanllaryd. Ve bu da onlar, kamu alanlarnda On Emirin gsterili tehiri gibi eylere kar olanlarn yanna koymak iin yeterlidir. Ancak baz kurucularn deizmin te sine gemi olabilecei varsaymnda bulunmak umut vericidir. O n lar bilinemezci ya da hatta su katlmadk ateistler olabilirler miydi? Jeffersonn aadaki demeci, bugn bilinemezcilik dediimiz eyden ayrt edilemez:
Soyut varlklardan bahsetmek, hilerden bahsetmektir. nsan ruhunun, meleklerin ve tanrnn soyut olduunu sylemek, ya bunlarn birer hi olduunu sylemek demektir ya da Tan r, melekler ve ruhlar yoktur. Bundan daha farkl bir sonu karamam... hayallerin ve fantezilerin dipsiz kuyusuna dal madm takdirde. Gerekten var olan eylerle zaten yeterince megulm ve bu beni fazlasyla tatmin ediyor; lkin gerekten var olmas olas ancak hibir kanta dayanmayan konularla kendime ikence edecek, ya da zihnimi kurcalayacak deilim.

46

Kich.ml Dawkins

LAKLK, AMERKA'NIN KURUCULARI VE DN

Christopher Hitchens, yazd Thomas ]efferson: Amerikann Ya ratcs isimli biyografide, o dnemde ateist olmak imdikinden ok daha zor olmasna ramen, Jeffersonun byk ihtimalle ateist oldu unu dnyor:
Bir ateist olmasna gelince, onu yarglamay sadece bir se beple yapmamalyz; politik yaam boyunca riayet etmek zorunda olduu ihtiyat yznden. Fakat 1787 kadar er ken bir tarihte yeeni Peter Carra yazd gibi; bir insan sonularndan korktuu iin bu sorgudan rkmemelidir. Eer bu sorgulama Tanrnn olmad gibi bir inanla sonlanrsa, bu uygulamann erdeme tevik ettiini ve size dierlerinin sevgisini saladn greceksiniz.

Yine Peter Carra yazd bu mektupta bulunan aadaki tavsiveyi dokunakl bulurum:
Zayf zihinleri kleletiren aalk nyarglarn yol at btn korkular zerinden at. Mant bulunduu yuvas na skca oturtarak dzelt ve her olay ve dnce iin onun mahkemesine bavur. Tanrnn varln bile cesurca sor gula; nk eer bir Tanr varsa, akla saygy gz kapal korkudan daha ok takdir edecektir.

Jeffersonn Hristiyanlk insanln zerinde imdiye kadar par lam en sapk sistemdir gibi yorumlan deizm ile uyumludur fakat ayn zamanda ateizme de uyar. Sir James Madisonn kuvvetli kilise K anunlar kartl iantclericalismi ile syledii gibi: Hristiyanlk resmi kurulu olarak neredeyse on be yzyl boyunca denenmitir. Sonular nc olmutur? Aa yukar her yerde ruhban snfnda kibir e tembellik; halkta cehalet ve yaltaklk; her ikisinde de batl inanalk, yobazlk ve zulm. Benjamin Franklinin Deniz fenerleri kl ielerden daha yararldr ve John Adamsn, Bu dnya, olas dnalarn en iyisi olabilirdi, tabii eer iinde din olmasayd szleri iin de benzer eyler sylenebilirdi. Adams, zellikle Hristiyanlk kart oirka grkemli knamayla kendisini ifade etmiti: Hristiyan dinini anladm kadaryla, gemite ve gnmzde bir esinlenmeydi. Fakat nasl oldu da milyonlarca masal, yk ve efsane, Yahudi ve Hristian esinlenmesiyle kart ve imdiye kadar var olmu en kanl dini luturdu? Ve bu defa Jeffersona yazd bir baka mektubunda smle yazmtr: nsanlk tarihinin sahip olduu kederlerin suiistimal edilmesinin en kt rneinin imas bile beni neredeyse rpertiyor; sann armha gerildii ha. Bu znt makinesinin ne gibi felaketere yol atn dnn!
Tnnr Yamlp.s /| 7

Jfcilim - Tanr Varsaym

Jefferson ve meslektalar ister teist ister deist ister bilinemezci veya ateist olsunlar, bir bakann dini grlerinin varlnn veya yokluunun sadece kendisini ilgilendirdiine inanan tutkulu laikler di. Dini grleri ne olmu olursa olsun Amerikann kurucularnn hepsi eer Baba George Bushu kendisine gazeteci Robert Sherman tarafndan sorulan, Ateist olan Amerikallarn vatandalklarnn ve vatanseverliklerinin eitliini onaylyor musunuz? sorusuna ver dii cevab okusalard donakalrlard: Hayr, bu ateistlerin yurtta ve vatansever olarak dnlebileceinden emin deilim. Bu mil let Tanrnn emrindedir.,2,; Shermann aklamasnn kesin doru olduunu varsayarak (Ne yazk ki bir kayt cihaz kullanmam ve dier hibir gazete hikyeyi o zaman yaynlamad), ateist yerine Yahudiler, Mslmanlar veya Zenciler kelimesini koymay deneyin. Bu Amerikal ateistlerin katlanmak zorunda olduklar ayrmcln ve nyargnn lsn ortaya koyar. New York Timesta yazan Nata lie Angierin Yalnz Bir Ateistin tiraflar gnmz Amerikasnda bir ateist olarak yaad soyutlanma hissinin zc ve dokunakl bir tasviridir.2 3 Ancak Amerikan ateistlerinin soyutlanmas gerekte nyargnn srekli olarak gelitirdii bir yanlsamadr. Amerikadaki ateistlerin says ou insann kafasndaki rakamdan bir hayli fazla dr. nszde de dediim gibi, Amerikan ateistleri dindar Yahudilerin saysndan kat kat fazla olmasna ramen Yahudi lobisi herkes ta rafndan bilindii gibi Washingtondaki en korkutucu etkiye sahip lobilerdendir. Amerikal ateistler eer adam akll organize olsalar kim bilir neler baarabilirler?1 David Mills, takdire deer kitab Ateist Evreni'ndc, eer kitap roman olsayd, olay polis banazlnn abartl bir karikatr ola rak deerlendirip pek fazla nemsemeyeceiniz bir hikye anlatr. Dinsel telkinle tedavi eden bir Hristiyan, ylda bir kez Millsin ya ad ehre gelen bir Mucize Seferi yrtmektedir. Bu tedavici, yapt dier eylerin yannda, diyabet hastalarn enslinlerini pe atmalar ve kanser hastalarn ila tedavilerini brakmalar ve bunun yerine mucize iin dua etmeleri iin tevik eder. Mills, insanlar uyar mak iin bar bir gsteri dzenlemeye karar verir. Ancak bir hata yapar, polise giderek plann anlatr ve tedavicinin destekilerinden gelecek olas bir saldr karsnda korunma talebinde bulunur. lk konutuu polis memuru ona u soruyu yneltir: Tedaviciyi protes to mu edeceksin yoksa ona arka m kacaksn? Mills protesto cdeceim diye yantladnda, polis memuru bu toplantya kendisinin de katlmay dndn ve Millsin gsterisinin yanndan geerken ahsen Millsin yzne tkreceini syler.
' Free In q u iry 'tim E d itr T om Flynn etkileyici biim de ta> gediine koy uy or (L a ik liin Ykselm e Z a m a n 1 , Free In quiry 26: 3, 2 00 6, 16-17): Eer ateistler yalnz ve ayaklar altna alnyorlarsa, yalnzca k endim izi sulam ahyz. Say o larak gulyiz. O halde gelin y u m ru u m u z u n g c n deneyelim ."

/J-S Richnrd Dnvvkins

LAKLK, AMERKA'NIN KURUCULARI VE DN

Mills ansn ikinci bir polis memurunda denemeye karar verir. V b u memur da, tedavicinin destekilerinden herhangi birisi saldra rak Millse engel olmaya alrsa Millsi tutuklayacan nk Tan rnn iine mdahale etmeye altn syler. Mills eve gider ve st C'jzey birisinin kendisine daha yakn davranacam umut ederek po merkezine telefon etmeyi dener. En sonunda komiser yardmcsna salanabilir ve u karl alr: Cehenneme git ahbap. Hibir polis emuru lanet olas bir ateisti korumak istemez. Umarm birisi seni v .ce benzetir. Grne gre bu polis merkezindekilerin hem dz gn konuma yetenekleri, hem de insani nezaket ve grev bilinleri r-'duka yetersizmi. Mills, o gn bu konuyla ilgili yedi ya da sekiz polisle konutuunu anlatyor. Hibiri yardmc deildi ve birou oogrudan Millsi iddet uygulamakla tehdit etti. Ateistler aleyhindeki bylesi nyargnn hikyeleri boldur ancak "Byk Philadelphia zgr Dnce Dernei nden Margaret Dow ney bu tarz olaylarn dzenli kaytlarn tutar./2 ^ Kaydettii olaylar, : jplum, okullar, i ortam, medya, aile ve devlet balklaryla snflan drlmtr ve ar tahrik, i kayb, aile tarafndan reddedilme ve hatta cinayet rneklerini ierir .,2 / Downeyin kaydettii, ateistlere duyulan -erretin ve yanl anlamann belgelenmi kantlar, drst bir ateis::n Amerikadaki bir kamu seimini fiilen kazanmasnn gerekten .mknsz olduunu anlamay kolaylatrr. Temsilciler Meclisinin -35, Senatonun 100 yesi vardr. Bu 535 bireyin ounluunun halkn eitimli kesiminden olduunu varsaym altnda, istatistiksel ^arak byk bir ksm kanlmaz bir ekilde ateist olmaldr. Seiler:!mek iin ya yalan sylemilerdir ya da gerek hislerini gizlemiler dir. ikna etmek zorunda olduklar semenler bu durumdayken onlar *.:m sulayabilir ki? Evrensel olarak, herhangi bir bakan adaynn ateizmi kabul etmesinin politik bir intihar olaca kabul edilir. Bugnn Amerikasndaki gncel siyasi havayla ilgili bu ger ekler ve ne anlama geldikleri, Jefferson, Washington, Madison, Adams ve btn arkadalarn dehete drrd. ster ateist, ister :v!nemezci, deist ya da Hristiyan olsunlar, Washingtondaki 21. uzvl teokratlar karsnda korkuyla irkileceklerdi. Onlarn yerine, smrge sonras Hindistannn laik kurucular, zellikle de dindar Gandiyle (Ben bir Hinduyum, bir Mslmanm, bir Yahudiyim, r:r Hristiyanm, bir Budistim!) ve ateist Nehruyla birlikte olmak :sterlerdi:
Hindistan ya da baka yerlerde din diye adlandrlan e yin ya da en azndan dinsel rgtlenmenin grnts iini korku hissiyle doldurdu ve bunu sk sk knadm. Hepsini ortadan kaldrmay diledim. Hemen her zaman bunlar, kr inan ve tepki, dogma ve banazlk, batl inan, k t ye kullanma ve kar gruplarnn korunmasyla destekleniyormu gibi gzkt.
Tanr Y.mlgs

litjlum 1 Tnnrt Varsaym

Gandinin hayalindeki laik Ilindistan (dinler aras bir katliam yaanrken lkelerinin blnmesi yerine bunun gereklemesini di lerdim) iin Nehrunun yapt tanm neredeyse Jeffersonn peinde kotuu eydi:
Laik bir H indistan konuuyoruz... Baz insanlar bunun din kart bir ey olduunu dnyorlar. Bu kesinlik le doru deildir. Asl anlam tm inanlar eitlikle e reflendiren ve hepsine eit frsadar sunan bir Devletir. Hindistann uzun bir dinsel hogr gemii vardr. H in distan gibi birok inanc ve dini barndran bir lkede la iklik temeli dnda gerek bir milliyetilik kurulamaz.,2 li/

Deist Tanr hi kukusuz ncil canavarnn tesine geen bir iler lemedir. Maalesef u anda veya gemite var olmu olmas olasl olduka zayftr. Her tr iin Tanr Varsaym gereksizdir.1 Ayr ca, Tanr Varsaym olaslk kanunlar tarafndan reddedilmeye de ok yakndr. Blm 3te Tanrnn varlnn iddia edilen kantlarna deindikten sonra Blm 4te bu konuya deineceim. imdi bili nemezcilie ve Tanrnn varl ya da yokluunun yasak bir sorgu olduunu ve sonsuza dek bilimin menzili dnda kalacan syleyen u hatal gre yneleceim.

BLNEMEZCLN (AGNOSTSZM N) Y ETERSZL

Eski okulumun kk kilisesindeki krsden bize nutuk atan Hris tiyan, ateistler iin gizliden gizliye bir sayg hissi beslerdi. Onlar en azndan yanl ynlendirmeden doan grlerini cesurca sulana biliyorlard. Bu papazn asl tahamml edemedii bilinemezcilerdi: yapmackl ve yavan, ar duygusal, silik, ie yaramaz, benzi atm taraf tutmayanlar. Ksmen haklyd ama tmden yanl bir mantkla. Ayn ekilde, Quentin de la Bedoyeree gre, Katolik tarihi Hugh Ross Williamson hem sebebi olan inanlya hem de sebebi olan ate iste sayg gsterdi. Aalamalarn ortalkta kanat rpan kararsz kaypak vasat insanlara saklad.1 2 7 1 Aksi ynde veya lehte kant bulamadmz konularda biline mezci olmakta yanl olan bir ey yoktur. Manta uygun bir duru tur. Cari Sagan, kendisine evrenin herhangi bir yerinde hayat olup
1N a p o ly o n . n l m ate m atiki Laplace'm Tanr'cian sz etmeden kita bn yazm ay nasl baardm aknlk la d n rk e n, l.aplucc ona yle dem itir. E fendini, bu varsaym a hi ihtiya d u y m a d m . Kichrd Dawkins

BLNEMEZCLN YETERSZL

Tiad sorulduunda, bilinemezci olmaktan gurur duymutu. Ken- n sorulara teslim etmeyi reddettiinde sohbet arkada onu bir nsezi iin sktrm ve o an lmsz bir yant vermiti: Ama ben nsezimle dnmemeye gayret ederim. Kant ortaya kana kadar arar ertelemek gerekten iyidir./2/ Dnya d hayat ucu ak bir sorudur. Salam kantlar her iki ynde de kabilir ve olaslklar aksi >v.-nde veya lehte drmekten daha fazlasn yapmaya yeterli kant m yoksunuz. Bilinemezcilik, bir anlamda ou bilimsel sorgulama da uygun bir durutur; mesela fosil tarihindeki en byk kitle imhas c-an Permian dnemi sonu yok oluuna' neyin yol atnn sorgulanrrusmda olduu gibi. Dinozorlarn daha sonra yok olmasna neden cvan meteor arpmas gibi bir olay yznden olumu olabilir. Ancak bu olay, birok dier olaslktan herhangi birinin ya da bir olaslklar birleiminin sonucunda meydana gelmi de olabilir. Her iki byk oluun sebepleriyle ilgili bilinemezcilik manta uygundur. Peki t i Tanr sorgusu? Bu konuda da m bilinemezci olmalyz? Birok kii ra soruya kesinlikle evet dedi ve bunu genelde protesto etmeye alan r;r salam inan havasnda yapt. Peki, hakllar m? Bilinemezciliin iki trn ayrarak balayacam. UGB, yani Uygulamada Geici Bilinemezcilik, aleyhte veya lehte gerekten kesin rr yantn olduu, ancak bu yanta ulamak iin yeterli kantmzn oimad, (ya da kant anlamadmz ya da kant okumaya vakti mizin olmad, vesaire...) mantkl tarafszlktr. UGB, Permian yok tsuu karsnda mantkl bir duru olacaktr. O an bilmesek de bir *erlerde bir gerek vardr ve bir gn bu gerei bilmeyi umarz. Ancak ayrca, tarafszln son derece kanlmaz bir tr daha .ardr ki buna Prensipte Sabit Bilinemezcilik (PSB) diyeceim. Yal okul papaznn akronim yaratrken kulland bir kelime (hemen herren tesadfidir. Bilinemezciliin PSB tr, ne kadar ok kant topJsak da cevaplanamayacak sorular iin uygundur nk kant fikri b:-e bal bana uygulanamazdr. Soru, baka bir dzlem ya da bo ut:a, kantn ulaabilecei blgelerin dnda bulunur. Krmzy be nim gibi grp grmediinizi sorgulayan u eski felsefe sorusu bunun r. bir rnek olabilir. Belki de sizin krmznz benim yeilimdir ya benim hayal edebileceim renklerden tamamen farkl bir renktir. Felsefeciler, gelecekte ne gibi yeni delil ortaya kabilecek olursa olrun, bu sorunun cevaplanamayacaklar arasnda olduunu belirtirler. \ e baz bilim insanlar ve entelekteller Tanrnn var olup olmad sorusunu, sonsuza kadar eriilemez PSB kategorisine sokmaya (bence hevesle) ikna olmulardr. Bylece, greceimiz zere, Tanrnn arl ve yokluu varsaymlarmnn doru olma ihtimallerinin tam '.rak eit olduu gibi mantksz bir sonu karrlar. Benim savu
r " ...m d n e m i ile Triasik d n em arasndaki gei srasnda oluan, denizdeki rrlerin % 9 6 snn ve * . . .*j o m urgal trlerinin % 7 0 in in yok olm asna yol aan olay. -al.n. Tanr Yanlgs

ikilimi i Tann Vnrsayn

nacam gr as ise olduka farkldr: Tanrnn varlyla ilgili bilinemezcilik sk skya UGB snfna aittir. Tanr var olsa da olmasa da bu bilimsel bir sorudur; belki bir gn cevab bilebileceiz ve u an, bu olaslk hakknda olduka gl baz eyler syleyebiliriz. nsan fikirlerinin ve davranlarnn zamanla deiimini arat ran bilim dal, daha nce asla bilimin ulaamayacana hkmedilmi sorularn cevapland rnekler barndrmaktadr. 1835te nl Fran sz felsefeci Auguste Comte yldzlarla ilgili yle yazmtr: Kimyasal kompozisyonlarn ya da mineral yaplarn hangi yntemi kullanr sak kullanalm asla inceleyemeyeceiz. Oysa Comteun szlerini ka leme almasndan bile nce, Fraunhofer gnein kimyasal kompozis yonunu incelemek iin spektroskopunu kullanmaya balamt bile. Gnmzde spektroskop kullanan bilim insanlar gneten bile daha uzak yldzlarn mutlak kimyasal kompozisyonlarn uzun mesafeli aratrmalaryla gzler nne sermekte ve her gn Comteun biline mezciliini boa karmaktalar.,2 y i Comteun astronomik bilinemezci liinin kesin durumu ne olursa olsun bu ders veren yk, bilinemez ciliin mutlak gerekliini yksek sesle bildirmeden nce en azndan biraz dnmemiz gerektiini sezdirir. Yine de, Tanr sz konusu olduunda, kelimenin yaratcs T.H. Huxleyden balayarak ok sa yda felsefeci ve bilim insan ayn tutumu sergilemekten honuttur/ ' Huxley bulduu szc aklarken ayn zamanda bunun se bep olduu kiisel bir saldrya gs germekteydi. Londra Kraliyet Kolejinin mdr muhterem Dr. Wace, Huxleyin dlek bilinemez ciliine aalayc szler yadrd:
Kendisine bilinemezci demeyi tercih edebilir; ancak onun gerek sfat daha eskilere dayanmaktadr: o bir kfirdir; yani bir inansz. Kfir szc belki de tatsz bir anlam tayor. Ama belki de olmas gereken en doru kelime budur. saya inanmadn aka syleyen bir adam iin tat sz bir eydir elbette, olmaldr da.

Huxley bu tarz bir tahrike gz yumacak birisi deildi ve 1889daki yant bekleyebileceimiz kadar ineleyiciydi (geri titiz grg kural larna riayet etmekten asla caymamt: tpk Darwinin Buldounun dilerinin kibar Victoria dnemi hicviyle bilenmi olmas gibi.) So nunda Huxley, Dr. Wace ile hak ettii cezay alana kadar urap kalanlar gmdkten sonra bilinemezci kelimesine geri dnd ve ilk olarak nasl ortaya ktn izah etti. Notunda yle der: Dierleri mutlak bir ruhani bilgiye eritiklerinden olduka emindi. ok ya da az baaryla var olu problemini zdklerini zannettiler; bu srada ben
5 2 Richard Diiwkins

BLNEMEZCLN YETERSZL

zemediimden olduka emindim ve bu sorunun zlemez olduu konusunda olduka gl bir inancm vard. Hume ve Kanr benim tarafmdayken, kendimi bu fikre bal olma kstahlnda dne medim... Bylelikle dnceyi aldm ve bilinemezci balna uygun olmas gerektiini tasavvur ettiim eyi icat ettim. Huxley anlatsnn sonunda bilinemezcilerin herhangi bir inanlar nn olmadn aklar, yani olumsuz bir inanlar bile yoktur.
Bilinemezcilik aslnda bir inan deil bir yntemdir, tek bir ilkenin titizce uygulanmasnn altnda yatan bir zdr.... Bu ilkeyi pozitif biimde izah edersek: drak meselelerinde, dier dncelerin hibirine itibar etmeden sizi gtrd yere kadar mantnz izleyin. Negatif ynde aklad mzda: drak meselelerinde, ispatlanmam ya da ispatla nabilir sonular kesinmi gibi dnmeyin. Bence eer bir adam bilinemezci inancn salam ve temiz tutarsa, gelecek kendisi iin her ne barndrrsa barndrsn evrenle yzleti inde utanm ayacak.

Bir bilim insan iin bunlar asil szlerdir ve hi kimse T.H. Huxleyi kolayca eletirmez. Ancak Huxley, Tanrnn varlnn ka ntlanmasnn ya da rtlmesinin mutlak imknszl zerinde yo unlamken, olaslk nanslarn grmezden gelir gibiydi. Gerek u ki bir eyin varlnn ya da yokluunun kantlanamamas, o eyin varln veya yokluunu salam bir temele dayandramaz. Huxleyin katlmayacan sanmyorum ancak bir gr salama almak ama cyla bir dierinin doruluunu kabul etmek iin ok fazla aba sarf ediyor gibi grnyordu. u ya da bu zamanda hepimiz bunu yap mzdr. Huxleyin aksine, Tanrnn varlnn da tpk dierleri gibi bi limsel bir varsaym olduunu iddia etmeliyim. Uygulamada snan mas zor olsa da, tpk Permian ve Kreaste yok olular tartmasnda olduu gibi UGB (geici bilinemezcilik) kategorisine aittir. Tanrnn arl ya da yokluu evrenle ilgili bilimsel bir olgudur, uygulamada olmasa bile prensipte kefi mmkndr. Eer var olsayd ve bunu aa karmay seseydi, kendi menfaati iin Tanr bizzat sorunu g rltyle ve anlalr biimde kknden hallederdi. Ve eer Tannnm varl u ya da bu yntemle asla emin bir ekilde kantlanamyor ya da rtlemiyor olsa bile, mevcut bulgular ve muhakeme sayesinde vzde 50den ok daha fazla bir olaslk sonucu elde edilebilir.

Tnr Yanlgs 5 3

Unlum 2 . Tanr Varsaym

O halde gelin bir olaslklar tayf grn ciddiye alalm ve Tanrnn varl hakkndaki insani yarglarla birlikte, zt iki kesinli in ar ular arasna yerletirelim. Tayf sreklidir, fakat yol boyun ca aadaki yedi kilometre ta ile temsil edilebilir. 1) Koyu teist. Tanrnn var olma olasl yzde 100dr. C.G. Jungun szleriyle, inanmam, bilirim. 2) Son derece yksek olaslk ama tam yzde 100 deil. Fiili teist. Ke sin olarak bilemem ama Tanrya fazlasyla inanrm ve onun bura da olduunu varsayarak hayanm srdrrm. 3) Yzde 50den yksek ama ok da yksek olmayanlar. Teknik a dan bilinemezci ama teizm meyilli. ok kararszm ama Tanrya inanmaya meyilliyim. 4) Tam olarak yzde 50. Tamamen tarafsz bilinemezci. Tanrnn varl ya da yokluu kesin olarak eit olaslktadr. 5) Yzde 50de dk ama ok dk deil. Teknik olarak biline mezci ama ateizme meyilli. Tanrnn olup olmadm bilmem ama inansz olmaya meyilliyim. 6) Son derece dk olaslk ama sfrdan yksek. Fiilen ateist. Kesin olarak bilemem ancak Tanrfmn epey olanak d olduunu dn yorum ve burada olmadn varsayarak hayatm srdryorum. 7) Koyu ateist. Tanrnn olmadn bilirim, tpk Jungun bir tanr nn olduunu bilirim gr gibi. Kategori 7de olan birok kii grrsem arrdm ancak bu ka tegoriyi kategori 1 ile simetri oluturmas iin ekledim ki kategori 1 olduka kalabalktr. Jung gibi bir insann yeterli sebep olmadan bylesi bir inan barndrma kapasitesine sahip olmas inancn doasmdandr. (Bu arada Jung raflarndaki belirli kitaplarn grltl bir patlamayla kendiliinden patladklarn da dnmtr.) Ateistler inan sahibi deildirler ve tek bana mantk hi kimseyi bir eyin kesinlikle var olmad grne itemez. Bundan dolay, pratikte ka tegori 7, kendisinin zdd olan ve birok kendini adam taraftar olan kategori l den bir hayli az taraftara sahiptir. Ben kendimi kategori 6dan sayarm ama 7ye meyilliyimdir. Yalnzca cennet bahesindeki periler konusunda bilinemezciyim. Olaslklar tayf UGBde (Uygulamada Geici Bilinemezcilik) iyi randman verir. PSByi (Prensipte Sabit Bilinemezcilik) yzde 50 Tanr vardr olaslyla olaslklar tayfnn ortasna yerletirmek g rnte ekicidir, ancak bu doru deildir. PSB bilinemezciler Tanr
/) Richard Dawkins

BLtNEMEZCtLtCN YETERSZL

var mdr yok mudur? sorusu iin herhangi bir ynde bir ey syle yemeyeceimizi iddia ederler. Bu soru, PSB bilinemezcileri iin pren sipte cevaplanamazdr ve kendilerinin olaslklar tayfnda herhangi bir yere yerletirilmelerini sert bir biimde reddetmeleri gerekir. Sizin krmznzn benim yeilim olup olmadn bilemeyeceim gerei bu ihtimali yzde elli yapmaz. Bunun gibi bir ifade bir olaslk hesaby la deerlendirilemeyecek kadar anlamszdr. Yine de, Tanrnn varl sorusunun pratikte cevaplanamaz olmas nermesinden Tanrnn varlnn ya da yokluunun eit olaslkta olduu sonucuna atlamak, tekrar yzlememiz gereken yaygn bir hatadr. Bu hatay aklamann bir dier yolu kantlama zorunluluu ile ilgilidir ve Bertrand Russellm kutsal demlik hikyesinde, hata bu yolla ho bir ekilde gsterilmitir./i,/
Birok ortodoks kii, kendilerinin dogmalar ispat etmeleri ge rektiini deil, phe edenlerin kabul edilmi olan dogmalar rtmesi gerektiini syler. Bu elbette bir hatadr. Eer ben, Dnya ve Mars arasnda, Gne etrafnda, eliptik bir yrn gede dnen bir in demlii bulunduunu ne srseydin ve bu demliin en gl teleskoplarmzla bile ortaya karla mayacak kadar kk olduunu da iddiama ekleseydim, hi kimse bunun aksini isparlayamazdt. Fakat konumama, iddi amn aksi ispatlanamayaca iin insan mantnn iddiamdan phelenmesinin tahamml edilemez bir kstahlk olduunu syleyerek devam etseydim, kesinlikle samaladm dn lecekti. Oysaki eer byle bir demliin varl eski kitaplarda bildirilse, her pazar kutsal bir gerek olarak aktarlsa ve okul andaki ocuklarn zihnine yava yava alansayd, varl na inanm akta ekimser davranmak elbette bir tuhaflk belirtisi halini alrd. Ve bu phcci kimse aydnlk bir ada psikiyatristleri, daha nceki alarda ise Engizisyon Mahkemesiin ilgisini hak ederdi.

Bu konuyu tekrarlayarak vakit kaybetmemeliyiz nk bildiim ka daryla hi kimse bir demlie tapmaz1 ancak eer stelenirse u sa lam inancmz bildirmekte tereddt etmeyecektik; yrnge izleyen bir demlik kesinlikle yoktur. Hatta hepimiz kat bir biimde demlik bilinemezcileri olduumuzu ileri srebiliriz: Kutsal bir demlik olma dn gerekten de ispatlayamayz. Uygulamada, demlik bilinemez ciliinden uzaklaarak a-demlikilie2 yneliriz.

Belki de pein fikirliy tm d ir. 5 H a zira n 2005 tarihli The independet on Sunday gazetesi >u haberi yayn-mur: M a le zya d a k i resmi kaynaklar bir ev b y k l n d e k i kutsal bir d e m li i ina eden bir tarikatn u l a n aya k la r a ln n a a ld n b ild ird i.1 * Ayrca BBC Haberlere de bakn: jfrp://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/4692039.stm

2-teisr gibi -et/.n.

Tanr Ynmlgn 5 5

Bolum 1 Tann Varsaym

Bir Yahudi olarak yetien ve mirasna ballndan tr hl sabbat ve dier Yahudi geleneklerine uyan bir arkadam kendisini bir di perisi bilinemezcisi olarak tanmlar. Onun iin Tanr en ok di perisi kadar akla yatkndr. Sz edilen bu iki varsaym da rtemezsiniz ve her ikisi de eit miktarda olanak ddr. O bir a-teisttir ve tamamen ayn kapsamda bir a-pericidir. Ve her ikisi iin de ayn kk lde bilinemezcidir. Russeln demlii pek tabii varl akla uygun ve aksi ispatla namaz sonsuz sayda konuyu temsil eder. nl Amerikan hukuku Clarence Darrow yle demitir: Tanrya inanmam, tpk Anne Kaz hikyesine inanmadm gibi. Gazeteci Andrew Mueller insann kendisini herhangi bir dine esir etmesinin, Dnyann drtkenar ol duuna ve evrende Esmeralda ve Keith isimli iki yeil devasa stako zun kskalarnn arasnda bulunduuna inanmay semekten daha az tuhaf olmad fikrindedir/2 ' Felsefe dnyasnn gzdelerinden biri de grnmez, soyut, iitilemez bir tek boynuzlu attr ki Camp Quest1ocuklar her yl bunun yokluunu ispatlamaya alrlar. n ternette popler olan bir tanr, Uan Spagetti Canavardr (varl en az Yehova ya da herhangi dier bir tanr kadar rtlemezdir) ve birok kiinin iddiasna gre bu Tanr ehriyelerden oluan uzantla ryla onlara dokunmutur/^ Uan Spagetti Canavarnn retisinin (Gospel of the Flymg Spagetti Monster) kitap halinde yaymlanma sn grmek ve byk beeni toplamas beni olduka mutlu etti/M / Kitab kendim okumadm ama kim doru olduunu bildii bir haki kati okumaya ihtiya duyar? Bu arada olmas gereken oldu ve byk blnme gerekleti. Sonu olarak Protestan Uan Spagetti Canavar Kilisesi de kuruldu/3 5 7 Bu allmn dndaki rneklerin tmnn ana fikri, rtlemez olduklardr, ancak yine de hi kimse bu rneklerin var olma varsaymlarnn, var olmama varsaymlaryla eit bir durumda oldu unu dnmez. RussePn belirtmek istedii, ispatn yknn inan szlarn deil inanllarn srtnda olduudur. Ben ise demliin var ol mas (Spagetti Canavar, Esmeralda ve Keith, tek boynuz vs...) lehin deki olaslklarn kart olaslklarla baa ba olmadn dnrm. Yrngedeki demlikler ve di perilerinin rtlemez olduu gerei, mantkl hibir kimse tarafndan ilgin tartmalar tretecek cinsten bir gerek olarak kabul edilmez. Hibirimiz kendimizi yarat c ya da alayc bir hayal gcnn uydurabilecei milyonlarca zoraki nesneyi rtmek zorunda hissetmeyiz. Bir ateist olup olmadm so1 C a m p Q uest A m erikan yaz k a m p k u ru n u n u b tn y le takdire deer bir yne eker. D in d a r ya da kefe dayal bir y apda olan dier yaz kam plarn n aksine. Edw in ve Helen K agin tarafndan K entuckyde k urulan C a m p Q uest, laik hm an istler tarafndan iletilir ve o c uk la r bir y an dan bilinen ak hava aktiviteleriyle iyi v a k it geirirken dier yan dan kendi m enfaatleri iin kukucu dnm eleri k o n u su n d a cesaretlendiri lir. \ v s \w .o m p - tjtie u .o n ': Benzer y apdaki dier C a m p Q uest'lcr >imdi Tennessee, M innessota, M ic h ig a n . O h io ve K a n a d a da b u lu n m a k ta d r.

5 6 Richard Dawkins

NOM A

roiduunda, Zeus, Apollo, Amon Ra, Mithras, Baal, Thor, W otan, The Golden Calf ve Uan Spagetti C anavanm hesaba katarak, soruyu soran kiinin de bir ateist olduuna dikkati ekmeyi elendirici bu-strateji olarak dnrm. nk ben bu kiiye gre yalnzca bir tanr ndeyimdir. Hepimiz kendimizde keskin inanszla kar kukucukukla puszmle) yaklama hakk buluruz. Tek boynuzlular, di perileri ve Yunan, Roma, Msr ve Viking tanrs gibi doast inanlar (gn mzde) zararszdr. Ancak brahimin Tanrs endie yaratmaktadr nk gezegeni paylatmz insanlarn nemli bir ksm bu Tanrnn varlna istikrarl bir biimde inanmaktadr. Russeln demlii, Tanr m anann heryerdeliinin kantn ykn bir uygulanabilir politika konusu ynnde deitirir grnmesine ramen, mantk asndan deitirmediini gsterir. yle ki, eer konuyu yalnzca herhangi bir eyin yokluunun mutlak kantn asla elde edemeyeceimiz bala mnda ele alrsak, Tanrnn yokluunun kantlanmas m m kn olma yacaktr ve bu sama bir giriimdir. nemli olan Tanrnn rtle bilir olup olmad deil (ki rtlemez deildir) varlnn mmkn olup olmaddr. Ayrca bu zel bir meseledir. Baz rtlemez ko nularn mantklca deerlendirilmesinin sonucunda dier rtlemez konulara kyasla ok daha fazla olanak d olduklar fikrine varlr. Tanrnm olaslklar dizisinde ayrcalkl olduunu dikkate almak mantk ddr. Ve Tanr kantlanamayaca ve rtlemeyeceinden, ar olma olaslnn yzde 50 olduunu varsaymak da kesinlikle mantk ddr ki bu dncenin geersizliini ayrca ele alacaz.

oma

T;pk Thomas Huxleyin yedi kademeli listemin tam ortasndaki ta mamyla tarafsz bilinemezcilie hizmet ediyormu gibi grnmek in gerekte inanmad iler yapmas gibi, listenin en stndeki te stler, farkl bir ynden ama edeer bir sebeple ayn eylemi gerek letirirler. lahiyat Alister McGrath bu konuyu kitab Dawkinsin Tanrs: Genler, Memler1 ve Yaamn Kaynann (Dawkins (od: C-r'r s. M on es and the Origin of Life) balca konusu olarak belir lemitir. Dorusu bilimsel almalarmn hayran olunacak dzeyde gzel bir zetini yapmasnn akabinde, geriye aksini ispatlamak is tedii tek bir konu kalm gibi grnyor: Tanrnn varlnn riitlemezlii, inkr edilemez ancak utandrr derecede zayf bir fikir.
* M e n " terim i, y ./.r R icha rd D aw k in s tarafndan retilen, ve bir zillinden tekine transfer olabilen kiil T r j bilgi paracklarn tan m lar. D aw k in s, rnek olarak m elodiler, giysiler, m o d a , k a p kacak y apm a yn t . ve m im a ri tarzlar gibi davran tarzlarn gsterm ektedir. -eJ.n.
Tanr Yanlgs 5 7

lj m

1 Tanr

Varsaym

M cG rathin kitabnn sayfalarn evirirken birden kendimi bir kena ra demlii karalarken buldum. Yeniden T.H.Huxleyi hatrlamama sebep olan McGrath yle diyordu: Huxley, eksik deneysel bulgu temeline dayanarak umutsuzca dogmatik aklamalar yapan teistler ve ateistlerden usanm, Tanr sorgusunun bilimsel yntem ilkesine uyum salayamayacan bildirmitir. McGrath kendisiyle benzer mizataki Stephen Jay G ouldtan alnt yaparak szlerine devam ediyor: Bunu btn meslektalarma sylemiimdir, hem de milyonlarca kez (niversite seminerleri ve bi limsel aratrmalar esnasnda): bilim, aka (manta dayal yntem leriyle) Tanrnm olas doa kontrol meselesine hkm koyamaz. Bunu ne dorulayabilir ne de inkr edebiliriz; yani biz, bilim insanla r olarak bu konu zerinde yorum yapamayz. nantan yoksun, ne redeyse zorlayc tondaki Gouldun bu iddias gerekten de hakl bir mazeret midir? Neden bilim insanlar olarak Tanr hakknda yorum yapamayz? Ve neden Russelm demlii ya da Uan Spagetti Canavar bilimsel kukuculuk karsnda eit oranda ayrcalkl deildir? Biraz dan aklayacam zere, yaratc bir denetmen eliindeki bir kinat, denetmensiz bir kinattan epeyce farkl olurdu. Bu neden bilimsel bir mesele deildir? Gould gerekte inandndan farkl grler beyan etme sanatn az beenilen kitaplarndan biri olan Hazreti sada (Rock of Ages. tam anlamyla lakayt boyutlara tamtr. te bu kitapta birbiriyle rtmeyen yetkiler (non-overlappng magsteria)" tabiri iin N O M A akronimini uydurmutur. Bilim a ya da alan deneysel lemi kaplar: Kinatn na sl meydana geldii (eylem) ve ileyiiyle (teori) ilgilenir. Din ise en zmlenemez anlamlar ve ahlaki deer soru lar zerinde younlar. Bu iki alan rtnedii gibi ayn zamanda tm sorgular da kapsamazlar (mesela, sanatsal deerlendirme ve gzellik kavramn aklnza getirin.) Eer basmakalp bir sz edeceksek, bilim kayalarn yan anla maya, din alarn skntsn anlamaya gayret eder; bilim cennetin nasl ilediini, din ise cennete nasl gidileceini zmeye alr. Bu ok berbat grnyor; biraz dnn, ne kadar uygunsuz oldu unu anlayacaksnz. Dinin erefli bir konuk sayld ve bilimin sayg duyarak geri adm atmas gereken bu zmlenemez sorular da ne dir? Daha nce bahsettiim Cambridgein nl gkbilimcisi M ar tin Rees, iki zmlenemez soru aday ve N O M A yanls bir yantla Kozmik Yaam Alanmz (Our Costuc Habitat) isimli kitabn yaz

58

Richard Dawkins

NOMA

maya balar. Bu stn gizem var oluun sebebidir, neden var oluk? Hayat denklemlerle ifade eden ve onlar gerek bir kozmos ierisinde var eden nedir? Bu gibi sorgulamalar bilimin tesine uza nrlar, ancak: bunlar felsefecilerin ve ilahiyatlarn iidir. Ben yle eylemeyi seerdim, eer bu sorular gerekten bilimin tesine uzan yorlarsa, o halde kesinlikle ilahiyatlarn da tesine uzanmaldrlar Felsefeciler kendilerini ilahiyatlarla bir gren Martin Reese asla teekkr etmeyeceklerdir.) Buna meydan okumak iin bir adm daha atar, ilahiyatlarn hangi olas ynleri sayesinde bir uzmanlk sahas hak ettiklerini sorardm. Oxford niversitesindcki kurucu rektr mn yorumunu hatrladm anlarda hl glerim. Gen bir ilahivat niversite bursuyla ilgili bir aratrma yapmak iin bavurur ve Hristiyan ilahiyat hakkndaki doktora tezini teslim etmesinin ardn dan rektrn yle bir yorumuyla karlar: Bunun bir konu olup olmad konusunda mhim phelerim var. lahiyatlar derin kozmolojik sorgular iin bilim insanlarnn sunamad hangi uzmanlklar sunabilirler? Baka bir kitapta, bir Oxford gkbilimcisinin szlerini nakletmitim ki ona bu derin soru lardan bir tanesini sorduumda yle yantlamt: Ah, imdi bilim dnyasnn tesine getik. te tam bu noktada ii sk dostumuz pa paza devretmeliyim. Daha sonradan kitabma aktardm bu cevab o an iinde kavrayabilecek kadar dhi birisi deilim: Ama neden papaz? Neden bahvan ya da ef deil? Neden bilim insanlar ar korkak bir tutum sergileyerek ilahiyatlarn tutkularna sayg duy maldr? Kendilerinin bile cevaplayamayaca ve ilahiyatlarn apa k yetersiz kald sorular karsnda neden geri adm atmaldr? Bilim nasl sorularyla ilgilidir ve yalnzca ilahiyat neden soru larn yantlayabilecek donanmdadr sz can skc bir beylik sz dr. Dnyada ne olup bittii neden sorusuyla m alakaldr? (ve dier birok basmakalp szn aksine, bunun doru olduu bile sylene mez) Neden szc ile balayan her ngilizce tmce hakl deildir. Tek boynuzlu atlar neden eelenirler? Baz sorular yaln bir biimde bir yant hak etmezler. Soyutlama ne renktir? Umut nasl kokar? Bir orunun dilbilimsel adan doru olan ngilizce bir tmceyle ifade edilebilmesi o soruyu anlaml klmaz ya da pr dikkat kesilmemizi gerektirmez. Hatta soru gerek olsa bile bu, bilim cevaplayamazken din cevaplayabilir anlamna gelmez. Belki sonsuza kadar bilimin menzilinin eriemeyecei, gerek ten adamakll ve anlaml sorular vardr. Belki de kuantum teorisi oktan srrna eriilmezliin kapsn almaya balamtr. Ancak eer bilim baz karmak sorular karlayamyorsa, insanlar bunu dinin \apabileceini dnmeye iten nedir? Cambridgeli ve O xfordlu bu gkbilimcilerin, ilahiyatlarn bilim iin fazla derin olan sorular ce
T.tnr Yanlgs 5 9

Kliint

Tanr Varsaym

vaplamalarna olanak tanyan herhangi bir uzmanlklarnn olduu na gerekten inandklarna phe duyarm. Bu gkbilimcilerin her ikisinin de, kibar olmak adna, daha nce de bahsettiim gibi ger ekte inanmadklar eyleri kabul ettiklerinden phelenirim: zaten ilahiyatlarn baka herhangi bir konuda dinlemeye deer fikirleri yoktur; gelin nlerine bir kemik atalm ve hi kimsenin belki de asla cevaplayamayaca birka soru karsnda hrpalanmalarn izleye lim. Gkbilimci arkadalarmn aksine, onlara bir kemik bile atmamalyz diye dnyorum. Bilakis ilahiyat (ncil tarihi, edebiyat, ve benzeri eylerin aksine) gerek bir konu olarak kabul etmem iin salam bir sebep grmem gerekir. Benzer ekilde, bilimin zerimizdeki ahlaki deer yetkisinin ku ku uyandrc olduu konusunda hepimiz birleiriz. Ancak Gould gerekten dine bize neyin iyi neyin kt olduunu syleme hakk n vermek ister miydi? Dinin insan bilgeliine sunacak baka hibir niteliinin olmamas gerei, bize neyin nasl yaplacan anlatma yetkisinin verilmesini aklc klmaz. Bir kere, bu hangi din olmal dr? Yetitirildiimiz din mi? Hangi konuya gre ve Incilin hangi kitabna ynelmeliyiz ve bunu, fikir birliinden ok uzak, baz ksmlarnnsa tm makul ltler nezdinde iren olduklar iin mi yap malyz? Hangi sayda edebiyat lm cezasnn zina, dini tatillerde dal toplama ve aileye kar kstahlk sularna kar emredildiini bilmek iin Incili okumutur? Eer Deuteronomy (On Emir kitap larnn beincisi) ve Leviticusu kabul etmezsek (tm ada aydnlar gibi), akabinde hangi kstasla, dinin hangi ahlaki deerlerini onayla may dnmeliyiz? Veya ahlaki retileri bize uyan bir tanesini bu lana kadar dnyadaki tm dinleri didikleyip, ardndan bir seim mi yapmalyz? Eer yleyse, bir kez daha sormalyz, hangi kstaslarla bu seimi yaptk? Eer dinsel ahlaklar arasndan seim yapmamz salayan bamsz bir kstasmz varsa, araclk yapan kiiyi oyundan karp, din olmadan dorudan doruya ahlaki seimimizi yapmam za engel olan nedir? Bu gibi sorulara Blm 7de tekrar dneceim. Akas G ouldun Hazreti sada (Rock of AgcsJ yazdklarnn ounun sahiden ifade etmek istedikleri olduuna inanmyorum. Sy lediim gibi, hepimiz hak etmeyen ama gl bir rakibe yaranmak iin gerekte inanmadklarmz onaylamaktan suluyuz ve G ouldun tek yaptnn bu olduunu dnyorum. Tanrmn varl sorgu suyla ilgili ak ve gl ifadesini samimiyetle bildirdiini dnmek akla yatkndr: Bunu ne ileri srebilir ne de inkr edebiliriz; ksacas bilim insanlar olarak bu konu zerinde yorum yapamayz. Bu de vaml ve sabit eitteki bilinemezcilik gibi grnyor, tam gelimi PSB. Bu, bilimin bu soru iin olaslk hkmnde bile bulunamayaca n ima etmektir. Bu nemli lde yaygn safsata, bilinemezciliin

60

Richard Dawkins

NOM A

-"T'.:7i balyla aktarmak istediim dnceyi somutlatrr; icunluk bunu bir mantra1 gibi tekrar eder ve phelendiim zere j x cr nfus bundan sklmtr. Laf arasnda, Gould tarafsz bir bilideildir ancak salam bir ekilde fiili ateizme yatkndr. Eer 'b s 'n m var olup olmadyla ilgili sylenecek bir ey yok ise bu jptrrya hangi temel zerinden vardn merak ederim. Tanr Varsaym yaadmz gerekliin iinde kinat yaratan, favnvan ve hatta mucizeleriyle mdahale eden bir doast g olnu ne srer ki bu mucizeler onun kendi yce, duraan kanun en geici ihlalleridir. ngilterenin nde gelen ilahiyatlarndan ^ r d Svvinburne, kitab Tanr Var mdr?da (Is Therc. a Cad?) bu u hakknda artc biimde takntszdr: Teistlerin Tanr hakknda iddialar, onun yaratma, koruma ya da kk veya byk herhangi bir eyi ortadan kal drma gc olduudur. Ve ayrca o nesneleri hareket etti rebilir ya da farkl eylemlerde bulunabilir... Gezegenlerin Kcplerin kefettii ekliyle hareket etmesini ya da bir kib rit aktmzda barutun patlamasn gerekletirebilir; ya da gezegenleri tamamen farkl bir ekilde hareket ettirtebilir ve kimyasal maddelerin u anki durumlarn belirleyen koullardan tamamen farkl koullarda patlamalarn ya da patlamamalarn salayabilir. Tanr doann kanunlar tarafndan kstlanamaz; kanunlar o belirler ve iptal ede bilir ya da deitirebilir; eer isterse. C :< kolay deil mi! Bu her ne ise, N O M A dan bir hayli uzak olduu ic k n r. Ve her ne sylerlerse sylesinler, ayrk alan ekoln onaylaiet bilim insanlar, doast yaratcl bir evrenin, yaratcs olmayan Hr evrenden fazlasyla deiik olacan kabul etmek zorundadrlar. Be :ki kuramsal kinatn arasndaki farkn pratikte snanmas kolay > " asa bile prensipte bu iki kinat birbirinden bir hayli farkl olmai:r. Ve bu, bilimin, dinin varolu iddias hakknda tamamyla sessiz fcj mas gerektiinin, halinden memnun ve ayartc hkm n sarsar. S ' .aratc doast zeknn varl ya da yokluu ak bir biimde r..rr:sel bir sorgudur, pratikte tartmasz olmasa bile (ya da henz). V. r;ca dinlerin milyonlarca imanly etkilemek iin bel balad her -cze hikyesinin yalanlanmas ya da dorulanmas da yledir. Isann babas bir insan myd ya da doumu esnasnda annesi m Mre miydi? Yantlar her ne olursa olsun bir hkme varabilmek v _ arta kalan yeterince bulgu vardr, bu hl prensipte mutlak bir .ab olan tam anlamyla bilimsel bir sorgudur: Evet veya hayr. sa : :.Mrns yeniden diriltmi midir? armha gerildikten gn sonra
e llk le Saskrire o lan d in i hece veya iirdir. Esasen ru b a m k.in allar o larak k u lla n lrlar, kelime . >n titreimlerden faydalanarak kiinin daha yksek bir bilince ulanmasn .m .n j.r

cJ.n.
Tanr Ynmlgu

6l

HtVItu i.

Tanr Varsaym

kendisini tekrar hayata dndrm mdr? Benzer sorular iin birer cevap vardr. Pratikte kefetsek de kefetmesek de ve bunlar tama men bilimsel gereklerdir. Konuyu berraklatrmak iin kullanaca mz yntemler, amaca uygun bulgularn gnden gne ie yarar hale gelmesi m m kn olmasa da, batan sona ve katkszca bilimsel yn temler olmaldrlar. Meseleyi dramatize ettiimizde, bir dizi kayda deer ayrntnn ortaya kmasyla, adli arkeologlarn D N A bulgusu sayesinde sann gerekten de biyolojik bir babas olmadn ortaya kardklarn hayal edin. Om uz silken ve souk bir slupla una ben zer szler sarf eden din savunucularn gznzn nne getirebili yor musunuz? Kimin umurunda? Bilimsel ispatn teolojik sorgularla uzaktan yakndan alakas yoktur. Yanl otorite! Biz yalnzca en zmsz sorular ve ahlaki deerlerle ilgileniriz. Ne D N A bulgusunun ne de dier bilimsel ifadelerin bu konuyla hibir ilgisi olam az. Aslnda bunu komiklik olsun diye syledim. Bilimsel ispatn, eer herhangi bir tanesi kagelirse, deerlendirileceinden ve gklere karlacandan emin olabilirsiniz. N O M A poplerdir nk Tanr Varsaym lehinde baka bir bulgu daha yoktur. Dinsel inan lehin deki en nemsiz bir bulguyu ele geirdikleri anda bile, din savunucu lar N O M A y pencereden dar atmakta hi vakit kaybetmezlerdi. ok ynl ilahiyatlar bir kenara dursun (cemaatlerinin koltuklarn kabartmak adna her ne kadar kendileri gibi bilge olmayanlara muci ze masallar anlatmaktan mutlu olsalar bile), szmona mucizelerin birok imanlnn inanlar uruna edindikleri en gl mant sala dndan phelenirim; ve mucizeler, net bir biimde bilimin ilkeleri ne tecavz etmektedir. Roma Katolik Kilisesi baz zamanlarda N O M A nn peinde ko ar gzkmesine karn, madalyonun teki yznde mucizelerin ve rimini azizliin itibar adna zorunlu bir yeterlik olarak belirler. Eski Belika Kral, krtaj karsndaki duruuyla bir aziz adaydr. l mnden bu yana kendilerini ona adam duaclarn herhangi mucizev bir iyileme yaayp yaamadklarn ortaya karmak iin ciddi ara trmalar yaplmaktadr. Dalga gemiyorum. Bu hukuksal bir olaydr ve tipik bir aziz hikyesidir. Bu meselenin kilise dhilindeki daha bilge camialar iin bir utan kayna olduunu dnyorum. ok ynl sfatna layk bir camiann neden kilisede kald, ilahiyatlara hem keyif veren hem de kafalar kartran bir gizemdir. Mucize masallaryla yiizleildiinde Gould byk bir ihtimalle aadaki satrlara sert bir yant verirdi. N O M A nn tm meselesi, ift tarafl bir anlama olmasdr. Din, bilimin sahasna adm att ve mucizelerle gerek dnyaya burnunu soktuu anda, G ouldun savun duu anlamn yitirir ve deyim yerindeyse bel kemii krlr (Gouldun dine ykledii anlamn yanll ortaya kar ve savunulamaz hale
2 Kiclnnl Dawkits

NOM A

Ancak unu unutmayn ki G ouldun savunduu mucizesiz din . _ oturan ya da vaaz veren ilahiyatlarn ou tarafndan onay-i.* -maktadr. Aslnda bu din tanm onlar iin byk bir hayal kAlicein Harikalar Diyarna dmeden evvel kz kardeinin !. ilgili yapt yorumu uyarladmzda, mucizeler yaratma dr e dualara karlk vermeyen bir Tannnn vasf ne olabilir? Ambr> * B-recenin dua etmek fiilini nasl aklclkla tanmladn hatr Kinatn kanunlarnn tek bir talepi namna feshedilmesini a le r etmek. Bu, itiraf edildii zere alaka bir taleptir. Tanrnn, kazanmalarna yardm ettiini dnen atletler vardr (yani kayrl v en az kendileri kadar hak eden rakipleri karsnda), Tanrnn fe c ile rin e bir park yeri ayrdna inanan motorlu ara srcleri ardr, dolaysyla, byk bir olaslkla bakasn bu hizmetten yok9*n mrakacaklardr. Bu tarz teizm utan verici dzeyde gzdedir ve S O M A kadar aklc olan herhangi bir eyden etkilenmesi (yzeysel a ta rk 1pek mmkn deildir. Her eye ramen, gelin Goulda kulak verelim ve dinimizi krpa rak bir eit mdahalesiz, asgari bir dzeye ekelim: mucizeler, Tanr r b-.zm aramzdaki iki ynl kiisel iletiimin, fizik kurallarnn kur calanmasnn ve bilim sahasna tecavzn olmad bir din. Olsa olsa j r k ol.ur: Kinatn ilk formlarna deistik bir giri, zamann bolluu *^ r,.>:nde yldzlar, elementler, kimya ve gezegenler geliir ve hayat rrrrrieir. Bu kesinlikle elverili bir ayrma mdr? N O M A , bu daha *>?:ensiz ve iddiasz dinde gvenlice sa kalabilir mi? Aslnda byle olduunu dnebilirsiniz. Ancak ben yle bir fcr ne srerim: Mdahale etmeyen bir N O M A Tanrs, brahimin T ^r/sm dan daha becerikli ve iyi olmasnn yan sra, insafl ve doru elendiinde ayn zamanda bilimsel bir varsaym olmay srdrr. Trkrar baa dnyorum: Dier yava evrim geiren zeklarn hariCE>dt yalnz olduumuz bir kinat, zeki tasarm kendi varoluundan sprumlu olan, bir ilk yol gstericili kinattan olduka farkldr. ki sri:!: eitteki kinat pratikte birbirinden ayrt etmenin ok kolay otr.avacan kabul ediyorum. Yine de, zmsz tasarm varsaym iakKinda tamamen zgn olan bir ey vardr ve en az bilinen tek ri'r.a tif kadar zgndr: son derece ak kademeli evrim. Bada anz biimde farkl olmaya yakndrlar. Evrim, esiz bir biimde olas ia lk la r n n gereki amalar kapsamnda kendilerini deyecei rariklar iin bir anlam kazandrmtr. Ve Blm 4te gstereceim rere. bu konunun son sz olarak, Tanr Varsaymn byk bir Isc e tahrip etmeye yakndrlar.

Tanr Yanlgs

6^

BKtu

T ann Varsaym

B yk D

ua

en eyi

Dua Deneyi, eer elendirici olmasayd acmakl olduunu dne ceimiz bir mucize incelemesidir: Hastalar iin dua etmek onlar iyi letirir mi? Dualar ounlukla hasta kiiler iin edilir, kiisel ve gayri resmi bir tapnma iidir. Darwinin kuzeni Francis Galton, dua et menin insanlar iin yararl olup olmadn bilimsellikle aratran ilk kiidir. Her pazar, ngiltere genelindeki kiliselerde, tm topluluun kraliyet ailesinin sal iin alenen dua ettiine dikkati eker. Yalnz ca en yaknlarmz ya da en sevdiklerimiz tarafndan dua alan biz di erlerini dnecek olursak, acaba bu durum son derecc tuhaf ve fay dasz deil midir?1 Galton bu durumu incelemeye ald ve istatistiksel bir farka rastlamad. Her halkrda amac dalga gemek olabilirdi, tpk rastgele seilmi arazi paralarna dua edip bitkilerin daha hzl yetiip yetimeyeceini grmek istediinde olduu gibi, (yetimediler) Daha yakn gemite, fiziki Russel Stannard (ngilterenin en tannm bilim insanndan birisi ki buna deineceiz) dua etmenin hastalarn saln iyiletirdii grn deneysel olarak snamak iin, (elbette) Templeton Vakfnn sermayesini sunaca bir giriime arln koydu/6 ' Bu tarz deneylerin kitaba uygun yaplabilmesi iin, ift kr (double-blinded1 ) prosedrne uyulmas gerekir ve bu kurala kat bi imde uyulmutur. Tam anlamyla rastgele seilen hastalar belirlenir, ilk grup denek grubu (dua edilenler), dieriyse kontrol grubu olarak belirlenir (dua edilmeyenler.) Ne hastalar, ne doktorlar ne hastabak clar ne de denekler hangi hastalara dua edileceini ya da hangileri nin kontrol yesi olduu bilmez. Ancak deneysel duay edenlerin her kim iin dua edeceklerse isimlerini bilmeleri gerekir; aksi takdirde, belirlenen kiiler haricindeki ilgisiz kiiler iin dua etmenin ne anlam olurdu? Ancak duaclara hastalarn yalnzca n ismi ve soyadnn ilk harfini vermek yeterlidir. Grne gre bu sayede Tanr doru has tane yatann yerini tam olarak saptayabilecekti. Bylesi deneyler yapma fikri bata dalga geilmeye son derece aktr ve beklenildii gibi bu proje de bu olumsuzluklar yaamtr. Bildiim kadaryla Bob Newhart3 bununla ilgili bir ske hazrlamamt, ancak yine de sesindeki kararll duyar gibiyim:
1 O x fo rd niversitesi dahil nce bahsettiim re k trn setiinde. A k adem i yeleri o n u n s a y l u u ii gece ard arda uler. Bu yem eklerin ii'nciisnde, bir karlk k on ulm a s y apm ak istedi ve cana yakn bir yorum yapt: K en d im i im diden daha iyi hissediyorum ." : Bir deney prosedr; deney esnasnda, deneklerin ve aratrm aclarn, testin g ncel aam alar gerekleirken test gru b u ve ko n tro l g ru b u n u n d u ru m la rn bilm em eleri peklindeki deney p rosed rdr, -er.t. ' A m erikal kom edyen, stand-up sanats ve a k t r. (http://en.\ vikipedia.or/wiki/Bob_Nesvhart) -ef.rt.

6/J

Richard Dawkins

BYK DU A DENEY

Ne sylyorsun Tanrm? Beni kontrol grubundan oldu um iin tedavi edemiyor musun? ...Ah anlyorum, teyze min dualar yeterli deil. Ama Tanrm, yan yataktaki Bay Evans... O neydi Tanrm? Bay Evans her gn binlerce dua ald yle mi? Ama Tanrm, Bay Evans o kadar insan tan maz ki... Ah, ondan yalnzca John E. Olarak bahsettiler, John Ellsvvorthyyi kastetmediklerini nasl anladn?... Ah evet, hangi John E.ye dua ettiklerini anlamak iin her eyi bilme yeteneini kullandn. Ama Tanrm... Tm alaylar cesurca gsleyen aratrmac grubu hi ylr^ a a n alt ve Boston yaknlarnda bulunan Zihin/Beden Tbbi A^ademisindeki bir kardiyolog olan Dr Herbert Benson nderliinin t trolndeki 2,4 milyon dolarlk Templeton sermayesi harcand. I- Bensonn daha nceleri syledii bir sze Templeton basksndan bir makalede yer verilmiti: Tbbi olgularda efaat (araclk) i- -arnn etkisinin ispatna inanmak ykselmektir. Aratrmann ..m ellere teslim edilmi olmas gven vericiydi ve pheciler tar. dan berbat edilme olasl dkt. Dr Benson ve takm alt t-i-'T-inedeki 1.802 hastay gzlemledi ki bu hastalarn hepsi koroner r>as ameliyat geirmiti. Hastalar gruba ayrld. Birinci grup ,:-i ald ve bunu bilmedi. Grup 2 (kontrol grubu) dua almad ve - bilmedi. Grup 3 dua ald ve bunu bildi. Grup 1 ve Grup 2 ki- imas araclk dualarnn etkisini snamak iindi. Grup 3 birinin ettiini bilmenin ortaya karabilecei psikosomatik etkileri test iindi. Duaclar kilise cemaatinden oluuyordu, Minnesota, Massacr _ ^ n s ve Missouri, bu kilisenin konumu hastanelerden olduka *^:. Duaclara, akland zere, dua edecekleri hastalarn yalnz.-i r. adlar ve soyadlarnn ilk harfi sylendi. Bunu m m kn olabilr- -.ce standartlatrmak deneysel altrmayla emin bir ekilde saa -i w;iirdi ve dolaysyla tm duaclara dualarnn iine u cmleyi i : atmalar sylendi: abuk, salkl bir iyileme ve komplikasyon > _ TTiasyla birlikte baarl bir ameliyat iin. Amerikan Kalp Dergisi (Annran Hcart Jornjl) Nisan 2006 'da bildirilen sonular olduka belirgindi. D ua edilen ve ediltc: hastalar arasnda fark yoktu. Dua edildiini bilen ve dua j mi ya da edilmediini bilmeyenler arasnda bir fark vard; bu olumsuz yndeydi. Dualardan yararlandklarn bilenler, - - * enlere nazaran, yan etkilerden daha fazla ac ektiler. Tanr bu ; ^ .riimi knadn gstermek iin hafife cezalandrm myd? * j '.fi iin dua edildiini bilen hastalarn sonu itibariyle fazlaTesten zarar grm olmalar daha olasyd: Aratrmaclarn
Tanr Yanlgs

65

Bolum

1 Tanr

Varsaym

deyimiyle performans anksiyetesi. Aratrmaclardan birisi olan Dr Charles Bethea yle demiti, Bu onlar dua takmna arlacak kadar hasta mym? dncesiyle kararszlatrm olabilir? G n mzn dava ama merakls toplumunda, kalp rahatszlklarndan zarar gren bu hastalarn, deneysel dua aldklarn bilmelerinin bir sonucu olarak, Templeton Vakf aleyhinde eylem niteliinde bir dava amaya yeltenmi olabileceklerini umut etmek fazla mdr? Bu aratrmann ilahiyatlarca knanmas hi artc deildi nk bu deneyin dinle dalga geme kapasitesi vard ve bu ilahiyat lar mutlaka kzdrrd. Oxfordlu ilahiyat Richard Swinburne, aratrmann baarszlnn ardndan yazd yazsnda, u balamda aratrmaya kar kt; Tanr, dualara yalnzca iyi sebepler dhilinde edildiinde cevap verir./,7/ Rastgele birisi iin deil ama belirli bir kii iin dua etmek, srf ift kr prosedrl bir deneyin tasarmnda ki rastgelelik yznden salam bir mantk tekil etmeyecektir. Tanr bunu anlar. Bu, aslnda Bob Newhartin talamasnn esas fikriydi ve Swinburne de bunu dorulamt. Ancak Swinburne raporunun dier ksmnda, bizzat talamann da tesine geer. lk defa olmamak kaydyla, Tanr tarafndan ynetilen bir dnyada ac ekmenin hak verilecek bir ynn bulmaya alr: Ac ekmelerim bana cesaretimi ve sabrm gsterme fr satn sunar. Size, duygudalnz gstermeyi ve aclar m hafifletmeye yardm etine frsatn tanr. Ve topluma sunduu frsat ise, u ya da bu eit aclarn tedavisinin kefi iin yksek miktarda para harcanp harcanmayaca nn bir karara balanmasdr. yi bir Tanr ac ekmemi ze zlse de, en ok ilgilendii ey kesinlikle ve kesinlikle her birimizin sabr, sevgi ve byklk gstermemizdir ve dolaysyla kutsal bir karakter olmamzdr. Baz insanlarn kendi iyilikleri iin berbat bir ekilde hasta olmalar gere kir ve baz insanlar ise dier insanlara nemli seimler sa lamalar iin hasta olmaya ihtiya duyarlar. te yalnzca bu yolla, baz insanlarn olduklar insan tipi hakknda cid di kararlar vermeleri konusunda cesaretlenirler. Dierleri iinse bir hastalk bu kadar faydal deildir. Bu gln usavurma1 eseri teolojik zihnin ar tipik bir rneidir. Bana Swinburne ve Oxfordlu meslektamz Profesr Peter Atkins ile birlikte katldmz bir televizyon panelindeki zel bir durumu hatrlatr. Swinburne bir noktada Yahudi soykrmn savunmaya yel tenmiti ki bu aslnda Yahudilere cesur ve asil olma frsat sunmaktr. Swinburne bu temele dayanarak bunu yapmak istemiti. Peter Atkins iddetli bir biimde grledi: Cehennemde ryesin.2
* M u h ak e m e , m a ntk l d nm e . e<i.n. 1Bu karlkl etkileim son yayndan akrariarak hazrlanm tr. S w in b urn e'n m tip ik teolojisine a it bu yoru6 6 Richard Dawkins

B Y K D U A D E N EY

Svvinburnen makalesinin ilerleyen blmlerinde tipik bir ila hiyat mantk daha gze arpar. Emin bir tavrla u fikri ne srer: Eeer Tanr varln kantlamak isteseydi, kalp hastalarndan oluan kart iki grubun (kontrol grubu ve deneysel grup) iyileme istatistik lerini belli belirsiz etkilemekten daha iyi yollar bulurdu. Eer lanr ar olsayd ve bizi buna ikna etmek isteseydi, dnyay doastEuazelerle doldurabilirdi. Ama Swinburne en sonunda azndaki baklay karr: Ancak, zaten Tannnn varlna dair yeterli kant tnevcuttur ve bu kadar ok kant bizim iin iyi olmayabilir. ok tazla kant bizim iin iyi olmayabilir! Tekrar okuyun. ok fazla ka n: bizim iin iyi olmayabilir. Richard Swinburne, yakn zamanda emekli olmu, ngilterenin en itibarl ilahiyat profesr unvannn sahibidir ve ngiliz Akademisinin bir yesidir. Eer ihtiya duydu unuz ilahiyat byle birisiyse, Swinburnen dierlerinden pek de farkl bir ilahiyat olmadn bilmelisiniz. Belki de siz ilahiyatya gerek duymuyorsunuzdur. Swinburne, aratrmann baarszla uramasnn ardndan, bunu yadsyan tek kii deildi. Muhterem Raymond J. Lawrence New York Timesdaki kesini cmerte kullanarak, sorumluluk sa hibi dini liderlerin araclk dualarnn bir etkisi olup olmadyla ilgili herhangi bir kantn bulunamamasndan dolay neden 'derin bir oh ekeceklerini izah etmitir.',, Eer Benson aratrmas duann gc s gzler nne sermeyi baarabilseydi, az deitirecekler miydi? Belki hayr ama dier birok papazn ve ilahiyatnn byle yapa candan emin olabilirsiniz. Muhterem Lawrcncein yazs en ok ilhamla hatrlanr: Geenlerde bir meslektam, kocasnn yanl tedavi edilmesinden tr doktorun birini itham eden dindar ve iyi eitimli bir kadndan sz etti. Doktorun suu, kocasnn lme yak lat gnlerde yeterince dua etmemekmi. Dier ilahiyatlar N O M A taraftan kukucularla duay bylesi bir yntemle aratrmann para kayb olduu konusunda birletiler rnk onlara gre doast etkiler barizce bilimin menzili dn dadr. Ancak, Templeton Vakf almay finanse edip tam destei ni verirken, szmona araclk duasnn gc en azndan yalnzca prensipte bilimin menzili dndayd. ift kr prosediirl bir deneyin gerekletirilmesi m mknd ve bu yapld. O lum lu bir sonu elde edilebilirdi. Ve eer yle olsayd, tek bir din savunucusu npnlojtst} hayal edebilir inisiniz ki bilimsel aratrmann dinsel meselelerle ilgi siz olduu temeline dayanp, bu sonucu reddetsin? Elbette hayr. Aratrmann olumsuz sonularnn inanllar sarsmadn bil dirmek gereksizdir. Deney duaclarnn bir ksmn salayan MissoHiroim a ak k n dak i o ld uk a benzer y orum uyla nceden iaret edilm iti. T anrTnn V arl '/ -.' x rr byle olsayd, ccsaret ve halde n a n la m a adna frsatlar azalrd...'
Tanr Y.nlgu

. sayfa 264: 'H iro im a a to m bom basyla yok ola n insanlarn saysnn bir kii azaldi)r . m varsayalm .

67

iKilun i

Tanr Varsaym

uri badet Hizmetleri M dr Bob Barth yle bir yorum yapmt: nanl bir insan bu aratrmay ilgi ekici bulabilir fakat biz zaten ok uzun zamandr dua etmekteyiz ve dua etmenin ie yaradn gr dk, bunun ie yaradn biliyoruz. Bu deney, dua ve dinsellik ara trmasnn yalnzca ilk admdr. Evet, doru: Duann ie yaradn inancmz yoluyla biliriz, o halde eer bunu kantlamay baarmazsak istediimiz sonucu alana kadar ylmadan almaya devam ederiz.

e v il l e

h a m b e r l a in

E v r m c l e r O

ku lu

N O M A da srarc bilim insanlar, poplist yaradllk tehlikesi nin neden olduu olas bir gizli drty zgn Amerikan siyasetinin gndemine tarlar; Tanr Varsaymnn bilime kar bakl olmas. Amerika'nn baz blgelerinde bilim, iyi organize olmu, salam si yasi balantlar olan ve her eyin tesinde snrszca finanse edilen bir kartln saldrsna maruz kalmaktadr ve evrim retimi ana hedeftir. Bilim insanlar korkularndan dolay affedilebilirler nk tm aratrma sermayesi eninde sonunda hkmete salanmaktadr ve seili vekiller tahsilli semenlere hizmet ederken ayn zamanda ca hil ve tarafl semenlere de hizmet etmelidirler. Bylesi tehditlere cevaben bir evrim savunma lobisi oluturul mutur. Bu topluluktaki bireyler ounlukla, dikkat ekici bir bi imde, Eugenie Scott nderliindeki Ulusal Bilim Eitimi Merkezi 'NC.Sl:. National enter or Science Educatam tarafndan temsil edilir. Eugenie Scott yakn gemite kendi kitab Evrim Yaradlla Kary (Evohtio) . vs C,reat'n>nism) yazm, bilim adna eylemler yapan yorulmaz bir eylemcidir. NCSE nin ana siyasal hedeflerinden biri de mantkl dinsel gr kefetmek ve harekete geirmektir: kiliseye giden halkn arasnda, evrimle bir sorunu olmayan ve bu nun inanlaryla ilgisiz olduunu (ve hatta inanlarn desteklediini) dnen erkek ve kadnlar. Evrim savunma lobisi, yaradln dinin adn ktye karmasndan sknt eken ruhban snflar, ilahiyat lar ve ar tutucu olmayan inanllarn bu ana gr erevesinde ilgi ekmeye almtr. Ve ilgi ekmenin yollarndan biri, gerekte onaylamadmz bir yne kaymak, yani N O M A y benimsemektir ve bu, bilimin dinin iddialarndan bamsz olup, hi tehditkr olm a d konusunda hemfikir olmaktr. Neville Chamberlain evrimciler okulunun en nde gelen aydn larndan biri de filozof Michael Rusedir. Ruse, yazlar ve at da valarla yaradllk kart gl bir savadr/*9 ' Ateist olduunu iddia eder ancak Playboydaki makalesi yle bir yaklamdadr:

68

R khiird Dawkin*

BYK DU A DENEY

Biz bilimi sevenler, dmanlarmzn dmannn dostumuz olduunu anlamalyz. Evrimciler szde mttefiklerini aa lamakta ok zaman kaybederler. Ateistler yaradllara karlk vereceklerine cana yakn Hristiyalar ktlemek iin bol bol nefes tketirler. John Paul II Darvincilii des tekleyen bir mektup yazdnda, Richard Dawkins kendi sine yle yant vermiti: Papa ikiyzl birisidir ve bilim hakknda sylediklerinde samimi olamaz. Bu aklamay yapmak yerine ak szl bir tutucu olmasn yelerdim. Uzman bir gr asyla Rusenin bu konuyu Hitler kart mcade leye benzetmesindeki yzeysel ekicilii fark edebilirim: Winston Churchill ve Franklin Roosevelt, Stalin ve komnizmi sevmemitir. Ancak I litlerle savarken Sovyet gleriyle birlikte davranmalar ge'ektiini sezmilerdir. Her trden evrimci yaradllk ile savamak xn bu rnekte olduu gibi yan yana durmaldr. Ancak en sonunda meslektam, Chicago genetikisi Jerry Coynenin Ruse hakkndaki >ozlerine kulak verdim: Ruse savan gerek doasn kavrayamamtr. Bu sava yalnzca evrim ve yaradllk sava deildir. Dawkins ve Wilson gibi bilim insanlarna gre [E. O. Wilson, mehur Harvardll biyolog], gerek ekime rasyonalizm ve hura feler arasndadr. Bilim rasyonalizmin yalnzca bir formu nu tekil ederken, din hurafenin en bilindik eklidir. Yaradllk, sadece en gl dman olarak grdkleri eyin bir belirtisidir: din. Din yaradllk olmadan var olabilir ken, yaradllk din olmadan var olamaz.^"1 Yaradllarla ortak bir yanm vardr. Chamberlain okulunun aksine, onlar da tpk benim gibi N O M A ve ayrk otoritesiyle ilgilen meyecektir. Bilim sahasnn bamszlna sayg duymak bir kenara dursun, yaradllar kirli penelerini her yere geirmeyi ok iyi bece rirler. Ve ahlakszca savarlar. Yaradllk taraftan avukatlar Ame rikan tarasndaki kamu davalarnda, ateistliini uluorta bildiren ev rimcilerin araymdadrlar. smimin bu durumlar dhilinde kullanl dn biliyorum ve bunu esefle karlyorum. Bu etkili bir taktiktir nk rastgele seilen jri topluluklarnn iinde, ateistlerin eytann klk deitirmi hali olduklar bilgisiyle yetitirilmi olanlar mutlaka vardr ki ateistler ya ocuk sap (pednfilj ya da terrist muamelesi srr (gnmz Salem cadlar1 ve McCarthy Komnistleri2 gibi). Beni krsde yakalayan yaradl bir avukat, u soruyu ynelterek bir anda jriyi kazanabilir: Evrim hakkndaki bilginiz sizi bir ateist
E k im 1692 d e t A m erikan Salem kentinde, cadlkla sulanan 19 k a dn asld, 150 k adn hapse atld, -ed.n. >ouk sava de vrinde senatrlk yapan M cC arth y nin ismi, lideri o ld u u anrik o nu in st hareketin ban .- tti i. k o m n ist cad av hareketine isim kayna olm utur, -ed.ts.
Tanr Yanlgs 6
q

IJlom .

Tanr Van.ytm

olma ynnde etkiledi mi? Bu soruya aniden evet demek isterim ancak bunu yaptmda jriyi kaybederim. Bunun aksine, laik ve hu kuki adan doru bir cevap verilebilir: Dinsel inanlarm, ya da inanszlm, zel bir meseledir. Ne bu mahkemenin amacyla ne de bilimsel almalarmla en ufak bir ilgisi yoktur. Dorusu bu ifadeyi de kullanamazdm ki sebebini Blm 4 te aklayacam. The Guardian gazetesinde yazan Madeleine Bunting, Aklc amalan olan lobi neden Richard Dawkins iin Tanrya kreder? balkl bir makale yazmtr.,4,, Bu gazetecinin Michael Ruse haricin de birisine dantna dair bir belirti yoktur ve makale sanki Rusenin kaleminden km gibidir.' Dan Dennett, Remus Amcadan2 zeki bir alnt yaparak Buntinge karlk verdi: Bu iki ngilizin (Madeleine Bunting ve Michael Ruse) Ame rikan halk yaantsndaki en bilindik entrikalardan birin de harap olmalarn komik buluyorum (aklc ama lobisi neden Richard Dawkins iin Tanrya teekkr etmelidir, Mart 27). Tavan tilki tarafndan yakalandnda ona yal varr: Ah, ltfen, ltfen Tilki, ne istersen yap ama beni u korkun alya atma! Aslnda, allarn arasnda gvende olacaktr ve bunu tilkinin azn aramak iin yapar. Ame rikan propagandac William Dembski aklc amacn yara rna salam almalar devam ettirmesini syleyerek Ric hard Dawkinsle dalga geen bir yaz yazdnda, Bunting ve Ruse buna aldandlar! Oh Tanrm, Tilki, samimi iddi anz (evrimsel biyoloji bir yaratc Tanr fikrini rtr) fen snfnda biyoloji dersini tehlikeye atmaktadr nk bunu retmek kilise ve devlet arasndaki ayrm bozacaktr! Doru. Ayrca, bakireyken doumun imknsz olduunu bildirecei iin fizyoloji dersini de hafifletmelisiniz...,''2 , Tm bu mesele, Tavanm allardan hr yakar da eklenerek, biyo log EZ.Myers tarafndan dikkatle ele alnmtr. Myersn Pharyngula blog'u etkili bir saduyu adna emince dikkate alnabilir./# / dn verme lobisindeki meslektalarmn ister istemez aldatc olduklarn ima etmiyorum. N O M A ya itenlikle inanm olabilirler, fikir ayrlklarnda ve konunun detaylarnda nasl uzlatklarn kav rayamamama ramen. Bu sorunun peinden gitmeye imdilik gerek yoktur fakat bilim insanlarnn dinsel meseleler hakkndaki ortala dklm bildirilerini anlama araynda olan birisi, siyasi artlar gz nnde bulundurmay unutmamaldr: gerekst medeniyet
1N e w Y o rk Times 2 2 O c a k 2 00 6 saysndaki, hatr saylr (ve ok daha s alam b ilgiler unani gazeteci Judirl Shlevitz'in m akalesi K ozm o lo jile r ters d t n d e' iin de ayn ey sylenebilir. G eneral M o m g o m e ry nin Savan lk K ural 'M o sk o v a 'y a ayak basm ayn' idi. Belki de Gazetecilik B ilim i iin de bir lk K ural olm aldr: M ic ha el R use 'd an baka birileriylc de rporraj y ap n . : W a lt D isney karakteri. -eiKt. E m b r iy o n u n geliim inde bir safha. -eJ.t.
7 0 R icl.m l D .w kim

K K YF.SL A D A M L A R

>.valar artk Amerikay paralamaktadr. N O M A tarz dn ver meye daha sonraki blmlerde tekrar deineceim. imdi bilinemez cilik, bilgisizliimizin yava yava yontulma olasl ve Tanrnn var ya da yokluuyla ilgili kararszln belirli bir lde azaltlmasn .nceleyelim.

k y e il a d a m l a r

Sertrand Russeln hikyesinin uzayda bir demlik deil, uzayda r.ayatla ilgili olduunu varsayn; bu da en az Sagann unutulmaz "krnn konusu kadar cesaret gerektirir. Bu varsaym da rteme z ve tam anlamyla akla yatkn tek duru bilinemezciliktir. Ancak bu varsaym artk bo bir varsaym deildir. Hemen ar olaslk t k sezemeyiz. Elimizde eksik ispata dayal ilgin bir bulgu olur e kararszlmz azaltacak ispatn trn kaydedebiliriz. Eer h kmetimiz, sadece yrngede gezinen demlikleri aramak maksadyla -ahali teleskoplara yatrm yapsayd hakaret etmek isterdik. Ancak, ;=ki yabanclardan sinyaller alabilmek umuduyla gkyzn tarayan radyo teleskoplar kullanarak, D DV A (Dnya D Varlk Aratrmai : adna para harcamay takdir edebiliriz. Cari Sagan dnya d yaam itenlikle inkr etmesiyle vmrum. Fakat olasl kestirebilmek iin neyi bilmeye ihtiyacmz oldu uyla ilgili arya kamayan bir deerlendirme yapabilir (ve Saan apt). Bu sre, en azndan bilgisiz olduumuz konu balklarnn i'ir listesini karmakla balatlabilir, tpk, Paul Daviesin tanmy la. olaslklar bir araya getiren nl rdek Denkleminde (Drake .-.atum) olduu gibi. Bu denklem, kinatta bamsz bir biimde evrim geiren medeniyetlerin saysn tahmin etmek iin yedi terimin nrbiriyle arplmas gerektii aklamasn getirir. Bu yedi terimin alm yledir: Yldzlarn says, yldz bana den dnya benzeri gezegenlerin says ve u ya da bu olaslk ve de listeye koymaya gerek uymadm dier terimler. nk burada belirtmek istediim tek tonu, bunlarn hepsinin bilinemez ya da muazzam hata paylaryla rahmin edilebilir olmalardr. Tamamen ya da hemen hemen tamarrven bilinmez olan birok terim birbiriyle arpldnda, elde edilen Onu (uzayl medeniyetlerinin tahmini says) o kadar hataldr ki Turada bilinemezcilik tek gvenilir duru olmas kouluyla son derece mantkl grnr. rdek Denklemindeki baz terimler, ilk kez not alndklar 1961 .-.inda olduklarndan daha bilindik haldedirler. O tarihte, merkezi r:r yldzn yrngesindeki gne sistemimizin gezegenleri bilinen tek trmdi, buna Jpiter ve Satrn uydu sistemlerince salanm ksmi
Tanr Yanlgs

' ~ J \

B lum

T ann Varsaym

benzerlikler de dhildi. Kinattaki yrngesel sistem saysyla ilgili en yakn tahminimiz, daha gayri resmi sradanlk prensibi eliin deki kuramsal modellere dayalyd: yaamakta olduumuz yerde ola and hibir ey olmamas gerektii hissi (bu prensip Copernicus, Hubble ve dierlerinin tatsz tarih derslerinden domutur.) Maale sef, sradanlk prensibi, arkasndan gelen insanc ilkeyle zayflatlm tr (Blm 4 e bakn): Eer bizim gne sistemimiz gerekten kinatta tek ise, bylesi meseleler hakknda kafa yoran varlklar olarak, bura s, tam anlamyla, yaamak zorunda olduumuz tek yerdir. Varoluu muzun kendisi, olduka srad bir yerde yaadmz gsterebilirdi. Ancak gne sistemlerinin heryerdeliine dair gnm z tah minleri artk sradanlk prensibi zerine dayandrlmamaktadr; ak, dolaysz ispatla bildirilirler. Comteun pozitivizminin intikam spekt roskop, tekrar iler hale gelmitir. Teleskoplarmz dier yldzlar etrafndaki gezegenleri net bir biimde grecek gte deildir. An cak bir yldzn konumu, etrafnda dnen gezegenlerin yerekimsel etkisiyle dzensizleir ve spektroskoplar yldzlarn spektrumundaki Doppler deiimlerini gzler nne serebilirler. En azndan dzeni bozan gezegen byk olursa. ounlukla bu yntem kullanlarak, kitabn yazld srada 147 yldz yrngeleyen 170 adet gne siste mi d gezegenin olduunu biliyoruz,'M ' ancak bu rakam kitab oku duunuz srada mutlaka ykselmitir. imdiye kadar bunlara byk Jpiterler dendi, nk yalnzca Jpiterler yldzlarn gnmz spektroskoplarnn keif blgesine itebilirler. En azndan rdek Denkleminin nceleri sakl kalm bir terimi nin saysal lm n gelitirdik. Bu durum, denklemin sunduu son deer hakkndaki bilinemezciliinizin belirgin miktarda rahatlamas n salamtr. Dier dnyalardaki hayat konusunda hl bilinemezci olmak zorundayz. Ancak artk daha az bilinemezci olabiliriz n k artk biraz daha bilgiliyiz. Bilim bilinemezcilii budayabilir, tpk Huxleyin Tanrnn zel durumunu yadsmak iin gerek grlerini budamas gibi. ddia ediyorum ki, Huxley, Gould ve dierlerinin ki bar kanmalarna ramen, Tanr sorgusu ne prensipte ne de sonsuza kadar bilimin sahas dnda kalacaktr. Comteun aksine, yldzlarn doas ve yrngelerindeki hayat olaslyla birlikte, bilim biline mezciliin sahasna, en azndan olaslksal aknlar yapabilir. Tanr Varsaym tanmlamam insanst ve doast szck lerini kapsar. Fark belirginletirmek iin, bir D D V A radyo telesko punun gerekten d dnyadan bir sinyal aldn hayal edin ve bu sinyal aka yalnz olmadmz ortaya karm olsun. Bu sama olmayan bir meseledir, sras gelmiken, ne tarz bir sinyal bizi bunun zeki bir kayna olduu konusunda ikna eder? Soruyu tersine evir mek iyi bir yaklamdr. Dnya d dinleyicilerin varlmzdan haRichard Dawkins

K K Y E$I A D A M L A R

rerdar olmas iin, zekmzla ne yapmalyz? Ritmik titreimler bunu salayamaz. 1967de titreimi ilk kefeden radyo gkbilimci Jocelyn Bell Burnell, 1,33 saniyelik frekans hznn hassasiyetinden etkilene rek, aka yollu, sinyale yle bir isim koymutur, KYA (Kk Yeil \dam) sinyali. Daha sonra gkyiizndeki farkl bir frekansta ikin ci bir sinyal kefetmitir ki bu sinyal, KYA varsaymna biraz daha _\gundur. Metronomik ritimler birok zeki olmayan fenomen tara rndan oluturulabilir, sallanan dallardan damlayan su damlalarna kadar, kendinden ayarl ters tepki dnglerindeki zamanlama gecik melerinden, kendi etrafnda ve bir yrnge etrafnda dnen gksel ci simlere kadar. Galaksimizde u an binden fazla titreim bulunmutur \ e bunlarn her birinin tpk bir deniz feneri gibi etrafmzda sal nan, radyo enerjisi karan, dnen ntron yldzlar olduklar genelde kabul edilmektedir. Saniyelerle llen bir zaman izelgesinde kendi etrafnda dnen yldzlar dnmek merak uyandrcdr (gnlerin 24 saat deil de, 1,33 saniye srdn hayal edin) ama ntron yl dzlar hakknda bildiklerimiz zaten fazlasyla merak uyandrcdr. Asl mesele, artk titreim fenomeninin zeknn deil temel fiziin bir rn olarak kabul edilmesidir. Beklemedeki kinata sadece ritmik bir titreimle zeki varlmz gsteremeyiz. Asal saylar tam anlamyla fiziksel bir srecin olutur mu olabileceini dnmek zor olduundan, genelde tercihe dayal bir tarif olduklar ima edilir. ster asal saylar saptayarak ister dier vollarla, D D V A nn anlalr bir dnya d ispatla kageldiini ha vai edin ve belki de bunu Fred Iloylenin A for Andromeda ya da Cari Sagann Temas (Contact) isimli eserlerindeki bilim kurgu satr larnda sz geen ok geni miktarda bir bilgi ve akl aktarm izler. Byle bir durumda nasl bir karlk vermemiz gerekir? Tapnmaya benzer bir tepki affedilebilirdi nk bu kadar uzak bir mesafeden sinyal gnderebilme kabiliyetine sahip bir medeniyetin bizden ok daha stn olma ihtimali vardr. stelik bu medeniyet aktarma sra snda bizden daha ilkel olsa bile, aramzdaki bu muazzam mesafeye dayanarak, mesajn bize ulat zamanda bizden bin yl ileride olma lar gerektiinin hesabn yapabiliriz, (tabii bu arada kendi soylarn Tketmezlerse) Onlar hakknda bilgi edinmeye balayalm ya da balamayalm, hunlar ok byk bir ihtimalle bir ilahiyatnn hayal gcnn ken isine sunabilecei herhangi bir varl aan, tanr benzeri varlklar dan olumu insanst yaratk medeniyetleridir. Teknik baarlar tize doast grnecektir, tpk 21. yzyla nlanan bir Orta a kylsne bizim dnyamzn grnecei gibi. Bu kylnn bir dizust bilgisayara, bir cep telefonuna, bir hidrojen bombas ya da bir umbo jete nasl tepki vereceini hayal edin. Arthur C. Clarkenin,
Tanr Yanlgs 7 ^

ftolm

T ann Varsaym

nc Kuralda (Third Law) dedii gibi: Yeterince ilerlemi her hangi bir teknoloji byden farkszdr. Teknolojimizin ikram ettii mucizeler eskilerin gzne, sular yaran Musa ya da su stnde yr yen sa hikyelerinden daha az olaanst grnmeyecektir. DDVA sinyalimizin yabanclar bize tanr gibi gelebilirler, tpk Ta a me deniyetlerinde silahlar, teleskoplar, kibritler ve gne tutulmalarn nceden sylemelerine yarayan takvimlerle kagelen misyonerlerin Tanr muamelesi grmeleri gibi, (ve hak etmedikleri onuru sonuna kadar kullandlar.) O halde, en gelimi D D V A yabanclar hangi anlamda tan r deildirler? Hangi anlamda stn insan olurlar ancak doast olamazlar? Bu ylesine nemli bir anlamdr ki bu kitabn kalbine iner. Tanrlar ve tanr benzeri dnya d varlklar arasndaki fark, zelliklerinde deil kkenlerinde yatar. Zeki tanmlamasn hak et meye yeter karmaklktaki varlklar bir evrim srecinin sonucudur. Onlarla karlatmzda her ne kadar tanr benzeri grnrlerse grnsnler, balangta yle deillerdi. Bilimkurgu yazarlar, Sahte Dnyadaki (Counterfeit World) Daniel F.Galouye gibi, ok daha s tn bir medeniyet tarafndan hazrlanm bir bilgisayar benzetiminde yaadmz bile ne srmlerdir (ve bu varsaymn nasl rtle ceim bilmiyorum). Ancak benzetimlerin de bir kkeni olmal. O la slk kanunlar, daha ilkel atalar olmakszn aniden ortaya kmala rn btnyle reddeder. Byk bir ihtimalle varlklarn Darwinci evrimin bir eidine (belki de allmadk olana) borludurlar: Daniel Dennettin terminolojisinden alrsak, gk oltasnn aksine bir eit giderek karmak bir hal alan vinler.^ G k oltalar (tm tanrlar dhil) mucizelerdir. Gerek bir aklayc grevleri yoktur ve sala dklarndan daha fazla aklama isterler. Vinlerse gerekten aklk getiren nesnelerdir. Doal seilim tm zamanlarn ampiyonudur. Hayat ilkel gsterisizlikten, karmakln, gzelliin ve gnm zn byleyici tasarmnn ba dndrc doruklarna tamtr. Bu Blm 4 Tanr Neredeyse Kesin Olarak Neden YokturPun balca ierii olacaktr. Ancak ncelikle, Tanrnn varlna etkin bir biim de inanmadm gsteren esas mant aklamaya girimeden nce, tarih boyunca sunulan inan hakkndaki olumlu kantlardan kurtul mak zorundaym.

74

Richard Dawkins

BLM 3

Tanrnn Varl Ynnde Kantlar

ilahiyat krss bizim kurumumuzda yer alamaz.
T h o m a s J e f f e r s o n

Bolum .> Tanrnn Varl Y nm le Kantl.r

Tanrnn varl ynnde kantlar yzyllar boyunca ilahiyatlar ta rafndan sistematikletirilmi ve bunlara (yanl anlalan common sense - saduyu yu salayanlar da dhil olmak zere) bakalarnca baz eklemeler yaplmtr.

T h O M AS A q INASIN K A N IT LA R I

Thomas Aquinasm on nc yzylda ne srd be kant as lnda hibir eyin ispat deildir ve anlamszlklar kolayca tehir edi lebilir; geri itibarn gz nne aldmda bunu ekinerek dile ge tirdim. Bu kantlardan ilk yalnzca tek fikri bildirmenin deiik yollaryd. Bu yzden birlikte dikkate alnabilirler. Hepsi k olmayan sonsuz birer ksrdngye yol aar; bir sorunun cevab, ba ka bir soruyu dourur ve bu sonsuza kadar byle devam eder.

1 - Hareketsiz Hareket Ettirici. Hibir ey bir ilk hareket ettirici olma

dan hareket etmeye balamaz. Bu bizi tek kn Tanr olduu bir ksrdngye yneltir. Bir ey ilk hareketi salam olmaldr ve biz buna Tanr deriz. 2- Sebepsiz Sebep. Hibir ey kendi kendine sebep olamaz. Her sonu cun ncl bir sebebi vardr ve biz tekrar ksrdngye itiliriz. Bu du rum, bir ilk sebep tarafndan sona erdirilmi olmaldr ki biz buna Tanr deriz.

3 - Evrensel spat. Maddesel nesnelerin var olmad bir zaman dilimi

mutlaka olmutur. Ancak, u an maddesel nesneler bulunduun dan, bunlar var eden maddesel olmayan bir ey olmaldr ki biz buna Tanr deriz. Bu kantlarn de bir ksrdng grne dayanr ve bu dng nn sonlanmas iin Tanrdan yardm alr. Bu batan aa yersiz bir sandr ve Tanr bu dngye kar szmona bakszdr. Bir sonsuz dngy ve bu dngy sonlandracak, isimlendirdiimiz bir sonlandrcy keyfice arzulamann onaylanabilir olduunda hemfikir olsak ve bunu sadece bir sonlandrcya ihtiyacmz olduu iin yap sak da, bu sonlandrcya yine de genelde Tanrya yklenen zellik leri yklemek adna kesinlikle salam bir temelimiz olmaz: Her eye gc yetme, her eyi bilme, iyilik, tasarm yaratcl, insani zellik leri fazlasyla aan dua dinleme, gnah balama ve dnce okuma. Bu arada, her eyi bilme ve her eye gc yetme vasflarnn birbirleriyle elitii mantklarn dikkatinden kamamtr. Eer Tanr

76

R idiiird Dawkins

T H O M A S A Q U IN A S IN K A N IT L A R I

r:er eyi biliyorsa, her eye gc yetme zelliini kullanarak yapaca eyler zaten nceden bellidir. Demek ki Tanr bu belirli eylemlerini deitiremeyecektir, ki bu da her eyi yapabilme gcnn olmad anlamna gelir. Karen Owens bu nkteli kk paradoksu eit lde esprili bir drtlnde yakalamtr: Hcreyi bilen, Gelecei gren Tanr Gelecekteki fikrini deitirmek iin, Her eye gc yetme zelliini kullanabilecek mi? Ksrdng ve onu sonlandracak Tanrya nafile yakarlara geri dnersek, bunlar byk patlama (btgbang) esizlii ya da henz bi linmeyen baka fiziksel kavramlara yormak anlamsz kaacaktr. Bu sonlandrcya Tanr demek en iyi ihtimalle yararsz, en kt ihtimalle zararl derecede yanltc olur. Edward Learn Crumboblious PirzoLalan in Anlamsz Tarifi ihlonsensc Recpc far Crutnhobltus Cutbizi, birka dilim biftek temin edip, bu dilimleri m m kn olan en kk paralarna ayrp, o paralar biraz daha kltp, bunu 8 ya da 9 kez tekrarlamaya davet eder. Baz ksrdngler doal bir sonlandrcya eriirler. Bilim insanlar, eer, mesela, altn mmkn olan en kk paralarna ayrabilseydik neler olurdu? sorusunun antn merak etmeye alkndrlar. Neden geriye kalan bu altn par acklarndan birini ortadan kesebilip, daha kk bir altn zerresi elde edemezsiniz? Bu durumda, ksrdng atom tarafndan kati su rene yok edilecektir. M m kn olan en kk altn paras, tam ola rak yetmi dokuz proton ve bundan biraz fazla miktarda ntron ve rermi dokuz elektronu ieren bir atom ekirdeidir. Eer altn bir a o m seviyesinin bir adm tesine giderek, kesebilirseniz, elde ettii niz ey artk altn olmaz. Atom, Crumboblious Pirzolalar tarzndaki ksrdngye bir doal sonlandrc salar. Tanrnn Aquinasin k srdnglerinde doal bir sonlandrc nitelii tayp tamad asla belli deildir. Kitabn ilerleyen sayfalarnda da greceimiz gibi, ashnda bu kibar bir eletiridir.

4 - Dereceden spat. Dnyadaki konularn (eylerin) farkl farkl ol

duklarn biliriz. Mesela, iyilik ve gzellik dereceleri vardr. Ancak bu dereceler yalnzca bir maksimuma gre kyaslandktan sonra aklk kazanrlar. nsanlar hem iyi hem kt olabilirler, yleyse maksimum iyilik in sanda gml olamaz. O halde, kusursuzluk standardn belirlemek iin de baka bir maksimum olmaldr ve biz bu maksimuma Tanr deriz.

Tanr Yanlgs *7*7

B niim j

T anrnn Varl Y nnde Kantlar

Bu bir ispat mdr? yleyse yle de diyebiliriz: nsanlar kokular na gre farkllk gsterirler ancak kyaslamay yalnzca kavranabilir bir kusursuz maksimum rneiyle yapabiliriz. O halde, le gibi kt kokmakta emsalsiz olan bir maksimum var olmak zorundadr ve biz ona Tanr deriz. Ya da bu kyaslamann elerini istediiniz gibi de itirin ve benzer, sama sonular tretin.

S - Teolojik ispat ya da Tasardan spat. Dnyadakiler, zellikle ya

ayan nesneler, sanki birisi tarafndan tasarlanm gibi grnrler. Tasarlanmam gibi grnen, bildiimiz hibir ey yoktur. O hal de bir tasarmc olmaldr ve biz ona Tanr deriz.1 Aquinas, hedefe doru giden bir ok benzetmesini kullanmtr ancak ada bir s gdml anti-uak fzesi amacna daha iyi hizmet ederdi. Tasardan ispat, gnmzde hl dzenli olarak kullanlan tek kanttr ve birounun gznde hl ykc gte ve zmlenemezdir. Gen Darwin, bunu Cambridgeli bir renciyken W illiam Paleyin Doal lahiyatnda (Natural Theology) okuduunda bundan ok et kilenmiti. Paleyin kr talihine bakm ki bu kant rtmek ergin Darwine nasip olmutur. Herhalde, popler inancn aklc usavarmla zedelenmesinde, tarihte Charles Darwinin tasardan ispat rt mesinden daha ykc bir rnek yoktur. Bir kere bu ok beklenmedik bir durumdu. D arw ine krler olsun ki, artk tasarlanmam gibi grnen bildiimiz hibir ey yoktur demek doru deildir. D o al seilimli evrim karmaklk ve inceliin olaanst doruklarna trmanarak kusursuz bir tasarm imgelemi retmitir. Ve bu sahte tasarm tepelerinden birisi de, sinir sisteminin (dier daha basit yete neklerinin yannda), bir oktan ok, hedefin peinde olan karmak bir sya duyarl gdm l fze sistemi gibi hareket etmesidir; kk bir bcekte bile. Tasardan ispata Blm 4te tekrar deineceim.

1 O k u l a rk adalarm dan birin in birlikte geom etri alrken bir k lid salam asnn iine sktrd ilim s? tasm 'Ifl&m; Doru h.hai edilen fkf hftkttmitn uiiu ii h:i hithhn ahoruht y**tu. ktyjs* ha trla m ad an ede m edim : A B C geni ekenardr. O halde ...

78

Kichard Datvkint

Y A R A D IL I IN D O A S IY L A LGL VE D E R O L A S I K A N IT L A R

Y A R A D I L I I N D O A S IY L A L G L (O N T O L O JK ) VE D E R O L A S I ( N S E L ) K A N IT L A R

Tanrnn varl ynndeki kantlar balca ikiye blnrler, nceki ler ve sonrakiler. Thomas Aquinasn be kant sonraki kantlardr, vervznn gzlemlenmesine dayanrlar, nsel kantlarn en nl syse, sadece uzaktan akl veren usavarmcla dayanan ontolojik kanttr. 1078 senesinde Canterbury Azizi Anselm tarafndan ileri srlm ve o tarihten bu yana birok filozof tarafndan farkl ekil lerde yeniden ifade edilmitir. Anselmin kantnn sra d bir yn bulunur ki bu da aslen insanlara deil bizzat Tanrya hitap etme sidir, tpk bir dua gibi (dua dinleme becerisine sahip herhangi bir varln kendi varln ispatlamaya gerek duymayaca fikri aklnza eelebilir.) Anselme gre, kendisinden daha mkemmel hibir varln ta savvur edilemeyecei bir varl, en mkemmel olan tasavvur etmek mmkndr. Bir ateist dahi bylesi stn b k varl akla getirebilir, gerek dnyadaki varln inkr etse bile. Kant yle bir sonuca vanr: gerek dnyada var olmayan bir varlk, bu duruma gre mkem mel olamaz. O halde bir elikiye deriz ve demek ki Tanr vardr! Bu ocuksu iddiay uygun bir dile, yani ocuk bahesi diline e virmeme izin verin: Tanrnn varln sana ispatlayabileceime dair bahse gi rerim. Yapamazsn ite. Peki o zaman.. Mmkn olan en kusursuz kusursuz ku sursuz eyi dn. Tamam dndm, imdi ne yapaym? imdi, bu kusursuz kusursuz kusursuz ey gerek mi? Ya yor mu? Hayr, yalnzca zihnimin iinde. Ama eer gerek olsayd daha kusursuz olmaz myd? nk gerekten gerekten kusursuz bir ey, sama, bayat ve hayal rn bir eyden daha stn olmaldr. Bylece Tanrnn varln kantlam oldum. Lay lalay la lay lay. Tm ateistler budaladr. Budalalar szcn ocuksu ukalal yanstmas iin iyice dnp tanarak setim. Anselm, 14. lahinin ilk msrasn alnt Tapm ve varsaymsal ateistlerini betimlerken budala (Latince mszpens) szcn kullanacak kadar kstahlamtr, Budala tm kalbiyle Tanr yoktur dedi:
Tanr Yanlgs 7 9

Unlum

Tanrnn Varl Y nnde Kantlar

Sonu itibariyle, bir budala dahi en azndan akln iinde daha stn bir rnei olmayan bir eyin var olduuna ikna olmutur. Bunu hissetmesi iin kulak vermesi gerekir. Ve hissedilen ey her ne ise, akln iindedir. Ve elbette, daha stn bir ey dnlemeyeceinden yalnzca zihnin iinde var olamaz. Zira yalnzca zihnin iinde var olduunu ha yal edin: o halde gerekte de var olduu dnlebilir; ki bu daha stn olandr. nemli sonularn bu tarz mnakaac dalaverelerin sonunda ortaya kt fikri hi houma gitmemitir, bu yzden budala benzeri sz cklerle saldrmamak iin kendimi dizginlemeyi ihmal etmemeliyim. Bertrand Russel (budala deildir) ilgin bir sz sylemitir, Safsa tann tam olarak nereden kaynaklandn bulmak, [ontolojik kantn] safsata olmas gerektiine inanm olmay hissetmekten ok daha zordur. Ki Russel genliinde bu konuda ikna oluvermiti: 1894te bir gn, Trinity Caddesinde tek bama yry yaparken, birdenbire ontolojik kantn mantkl olduu nu fark ettiim (ya da fark ettiimi sandm) o belirli an hatrlarm. Bir ttn tabakas almak iin dar kmtm; geri dn yolunda tabakay aniden havaya frlattm ve tekrar yakalar yakalamaz haykrdm: Great Scott!1 Onto lojik kant salamdr. yle dnyorum, acaba neden yle bir cmle kurmad: Great Scott! Ontolojik kant akla yatkn gibi grnyor. Ancak kozmosla ilgili nemli bir gerein basit bir szck oyununun ar dnda gizli olmas, gerek olmak adna fazla salam deil midir? Belki de Zenonunki gibi bir paradoks olup olmadn zmek iin aratrma yapmaya hazrlansam daha iyi olacak sanrm. Yunanl lar, Zenonun kantt yznden Achillesin kaplumbaay asla yakala yamayacan grmekte epey zorluk ekmilerdir.2 Ancak Yunanlar Achillesin bile bile kaplumbaay kard sonucunu karmamaya meyilliydiler. Bunun yerine bunu bir paradoks olarak nitelendirdi ler ve sonraki nesil matematikilerin buna bir aklk getirmesi iin beklediler. (Daha sonra ortaya karlan, snrl bir deerde birleen sonsuz seriler kuramyla.) Russeln bilgi donanm, Achillesin kap lumbaa yakalamadaki baarszln anarken kafasna ttn taba kas frlatlmamas gerektiinin sebebini anlayabilecek birisininki ka'G e n e ld e sper ka hra m an izgi rom an larn da gcc bir aknlk veya hayret ifadesidir. S p erm an tarafn d a n ska sylenir ve ulu tan rm iin bir rtm ecedir. etl.tt.

' Z e n o 'n u n paradoksu ayrntlar bir dipn otta ilenecek k a da r n l d r. A jil k a p lu m b a a d a n on k .u daha
Ilkl koyabilm ektedir, bylece yardn balangcnda ka plum b a ay a 100 metre avans verir. A il 100 metre kotu um la k a p lu m b a a o n d a n 10 metre nd edir. A*il 10 m etre daha koktuu n da k a p lu m b a a l metre ndedir. Ail I metre d aha ko$ar, k a p lum b a a h l 1/10 metre nd edir... Bu sonsuza k a d a r srer ve bylece A.sil k a p lu m b a ay asla yakalayam az.

8o

Richard D awkins

Y A R A D IL IIN D O A S IY L A LGL VE D E R O L A S I K A N IT L A R

Jar yeterliydi elbette. O halde ayn dikkati neden Aziz Anselm sz konusu olduunda gstermedi? Eer mantk zorunlu klyorsa, ha vai krklna uramaktan bile hi ekinmeyen, ar derecede temiz zihniyetti bir ateist olduundan phelenirim.1 Ya da belki de ipucu ontolojik kant zmesinden ok sonra Russeln 1946da bizzat yaz d notlarndan birinde gizlidir: Asl soru udur: Srf onu dnebiliyor olmamzdan yola karak, zihnimizin dndaki varlnn da ispatlanabilir olduunu onaylayabilir miyiz? Bu soruya her filozof evet yann vermekten holanacaktr, nk bir filozofun dn yevi bulgular kefetme amacndaki gayreti, incelemekten ok dnme yoluna gitmektir. Eer doru yant evet ise, kuramsal dnce somut bilgiye bir kpr uzatacaktr. Eer yant hayrsa, bu kpr yoktur. Bu konudaki ahsi dncem, tm bunlarn aksine, gerek diinvadaki verilerin en knden dahi faydalanmadan bylesi nemli bir sonuca ulaldnda, bu trden bir mantn her satrna otoma tik ve derin bir kukuyla bakmalyz. Belki de bu benim bir filozof deil ama bir bilim adam olduumu iaret etmekten baka hibir eye yaramaz. Yzyllar sresince filozoflar ontolojik kant gerek ten ciddiye alarak hem lehinde hem aleyhinde gr bildirmilerdir. Ateist filozof J. L. Mackie, Tanrcln Kerametinde The Miracle ! hesm} ksmen anlalr bir tartma balatr. Bir filozofun aa ukar tanmn yaparken, yant verirken saduyulu karar temel al mayan birisidir dediimde aslnda iltifat etmi olurum. Ontolojik kantn yanllnn en kesin kantlar genelde David Hume i 171]/ 776 ve Immanuel Kanta (724-1804} atfedilir. Kant, Anselmin varlk yokluktan daha kusursuzdur diyen pheli varsa ymn rterek oyunun srrn ortaya karmtr. Amerikal filozof Norman Malcom bunu kendi slubuyla yle izah eder: Varoluun bir kusursuzluk olduu doktrini gzlerden kamayan bir tuhaflktr. >u ifade akla uygun ve dorudur; eer evime yaltm yaptrrsam, ge lecekte, yaltm yaplmam halinden daha iyi bir ev olacaktr; ancak ier evim var olsayd, var olmadndan daha iyi bir yer olacakt emek ne anlama gelir?, ,< ,, Bir dier filozof Avustralyal Douglas
. .n m z d e buna benzer bir durum u., yalandnda din ind e n d n d r le re k bir eit Tanraya in an m a k z-r-da brakldn bildiren, filozof A ntony Flewin bolca reklam yaplm d n e k li in d e g reb iliriz (inter-

z:~

lgn, ateli bir tekrar sreci balatlm t.) A ksi y ndeki Russel n iith i bir filozoftu. Ve N obel 'uzanmt. Flew in s zm o na din deiiklii belki de Tem pleton d iliin e layk g r lm e liy d i. Bu yn. k jd m . 206*da P hillip H. Joh n so n D nce z g r l ve S ad ak at d l n ' k a bul ettiini bildiren .artc karardr. P hillip E. John son d l n ilk ala bizzat P hllip E. Jo h n so n 'd r, A klc A m ac bir iu rd m a u strateji olarak kurarak gvenilirlik kazanm bir h u k u k u d u r. Flew d l n ikinci sahibi

. im . d l veren niversite B IO L A nivcrsitesi'dir yani Los Angeles Kutsal K ita p E n stitsd r

f va 'Flew kullan ldn fark edem iyor m u ? diye dnm e de n edem iyor insan. V ictor v - 'j- r . Free In quiry 2 5 : 2 , 2 0 0 5 ,1 7 - 1 8 deki F lew in atrd a y a n B ilim i'n i o k u y u n ; \v\vvv.s<x'uJarHiiunism
..;ii|>?^:Lon'-lbrar>^^'p^4C-..ci, . ' 1 V
Tanr Yanlgs

Holin .j - T annnn Varl Y nnde Kantlar

Gasking, ironik kant Tanr yoktur ile ta gediine oturtmutur. (Anselm ile ayn dnemde yaam Gaunilo, benzer bir reductio' ileri srmtr.) 1 Dnyann oluumu akln hayalin alabilecei en harika baardr. 2 Bir baarnn erdemi / deeri, gerek bir yetenein rn dr (a) ve yaratcsnn gcdr (b). 3 Yaratcnn yetersizlii (ya da gszl) ne kadar ok olursa, baar da o kadar ok etkileyicidir. 4 Bir yaratc iin en heybetli engel, var olmamasdr. 5 O halde, eer kinatn var olan bir yaratcnn rn olduunu dnrsek, ondan daha byk bir varln ol duunu akla getirebiliriz; ismen, kendisi var olmadan her eyi var eden bir yaratc. 6 Bu durumda, var olan bir Tanr, kendisinden daha gl bir varljn olmadn dndmz bir yaratc olamaz nk ondan daha mthi ve daha inanlmaz bir yaratc, var olmayan bir Tanr olacaktr. Dolaysyla: 7 Tanr yoktur. G ouldun esas amacnn Tanrnn var olmadn kantlamak olmadn sylemek yersizdir. Ayrca Anselm Tanrnn varln ka ntlamak niyetinde deildi. Aralarndaki tek fark, G ouldun biraz e lenmeyi istemi olmasdr. Gould, Tannnn varl ya da yokluunun mantksal hokkabazlkla bir karara balanamayacak kadar nemli bir sorun olduunun bilincindeydi. Dier taraftan, kantn en nemli sorununun, varoluun anlalmaz biimde bir kusursuzluk gstergesi olarak kullanlmas olduunu dnmyorum. Ayrntlar unuttum ancak bir keresinde ontolojik kant zerinden domuzlarn da uabi leceini kantlayarak bir toplant esnasnda ilahiyatlarn ve filozof larn tadn karmtm. Yanldm ispatlamak iin ekilsel Manta bavurma ihtiyac hissetmilerdi. Ontolojik kant, tpk Tanrnn varl ynndeki tm ncl ka ntlar gibi, bana Aldous Huxleyin Zt Fikre Nian A lmdaki (Point Counter Point) Tanrnn varlyla ilgili matematiksel bir kant bulan yal adam hatrlatr:
1Bir yanll m antksal sonularla r tm e k , tuhafl indirgem ek, -ev.r.
S i Richard Da\vkins

Y A R A D IL IIN D O A S IY L A LG L V F DF.R O L A S I K A N IT L A R

M herhangi bir pozitif say olmak zere, sfr zeri M son suza eittir formln bilir misiniz? Peki, neden her iki taraf da sfrla arparak denklemi daha baside indirgemi yoruz? Hangi durumda, Min sonsuz kere sfra eit oldu u durumu elde edersiniz? Bu pozitif bir saynn sfr ve sonsuzluun arpm olduunu sylemektir. Bu, kinatn sonsuz bir g tarafndan yoktan var edildiini kantlamaz m? yle deil mi? Ne yazk ki Aydnlanma ann nl ansiklopedicisi olan Diderot e nl sveli matematiki Eulerin bu nl hikayesi phelidir. Ef saneye gre Byk Katerina, Euler ve Diderot arasnda bir tartma zenler. Sahte sofu Euler, ateist Diderotun zerine yrr ve olan ca sular bir ses tonuyla atmay balatr: M sy, (a+b")/n - x, hu yzden Tanr vardr. Tekrar et! Diderot vazgeerek geri ekilir. Hikyenin baka bir uyarlamasnda yle bir geri ekilir ki geldii ere, yani Fransaya kadar gider. Euler, Bilimle Kr Et Kant diye adlandrabileceimiz bir montem kullanyordu (bu durumda matematik.) David Mills, Ateist Evreninde, dindar bir szcyle bizzat yapt bir rportaj aktarr bu kii bilimle kr etme yntemini Enerjinin Korunumu Yasasn hatrlatarak denemi ancak bu tuhaf giriimi baarsz olmutu: Me rmiz madde ve enerjiden meydana geldiimizden, bu bilimsel pren>:bin sonsuz hayata (Tanrya) inanc gvenilir klmas m m kn deil -dir? Mills bu yoruma benim vereceimden daha kibar ve souk kanl bir yant vermitir ki bu rportajcnn syledikleri ngilizceye ^evTldiinde yalnzca u gr sunar: ldm zde, vcudumuzu r'.uturan atomlarndan hibiri kaybolmaz (ve enerjinin hibir ksT.i1 . O halde biz lm szz. Bu kadar derinlemesine tecrbe sahibi olan ben bile, bu kadar >apal ve arzulu bir fikirle karlamadm. Lkin http://www.godlessi-eks.com/links/GodProof.htm adresinde sergilenen ahane kant l a n ounu okumutum; Tanrnn Varl Ynnde 300 Akn Kant bal altnda listelenen son derece komik yazlar. 36. kant tan balayarak epey gln olan alt tanesine burada yer veriyorum.

36- Eksik Tahribattan Kant: Bir uak kazasnda 143 yolcu ve m

rettebat ld. Ancak bir ocuk sadece nc derece yanklarla kurtuldu. O halde Tanr vardr.

37- Olas Dnyalardan Kant: Eer her ey farkl olsayd, o zaman

her ey farkl olurdu. Bu kt olurdu. O halde Tanr vardr. 38- Dorudan Doruya stekten Kant: Tanrya inanyorum! Tanrya inanyorum. nanyorum, inanyorum, inanyorum. Tanrya inanyorum! O halde Tanr vardr.
Tanr Yanlgs

8^

Blm . Tanrnn Varl Y nm le Kantlar

39- nanszlktan Kant: Dnya nfusunun ounluu Hristiyan

inanszlardr. te bu tam da eytann istediidir. O halde Tanr vardr.

40- lmden Sonra Deneyimden Kant: X kiisi bir ateist olarak

ld. Artk hatasn arlamtr. O halde Tanr vardr.

41- Duygusal antajdan Kant: Tanr sizi sever. Nasl ona inanma
yacak kadar kalpsiz olursunuz? O halde Tanr vardr.

z e l l ik t e n k a n it

Aldous Huxleyin az nce bahsettiim romanndaki bir dier ka rakter, Tanrnn varln bir gramofonda Beethovenin yayl sazlar drtls N o 15 A m inrLin (string quartet no. IS .4 minr 'helgo Dankgesang') alarak ispatlamtr. nandrc gelmemesi, kantn po pler boyunduruk altnda olduunun gstergesidir. Gemite daha az ya da fazla acmasz meydan okumalarla ka kez karlatm saymaktan yoruldum: O halde Shakespearei nasl aklarsn? (Ne ektiimi anlamak iin Shakespeare yerine Schubert, Michelangelo, vs. koyun) Kant size ok laubali gelecektir, bu yzden devamn yaz mak istemiyorum. Ancak kantn temeli asla ayrntlaryla aklan mamtr ve zerinde ne kadar ok dnrseniz bir o kadar mitsiz lie srklenirsiniz. Elbette Beethovenin eski drtlkleri olaans tdr. Shakespearein soneleri de yle. Tanr burada olsa da olmasa da fevkaladedirler. Tanrnn varln kantlamazlar; Beethoven ve Shakespearein varln kantlarlar. Byk bir lider u szyle in sanlarn gvenini kazanr: Eer M ozart dinleme imknnz varsa, neden Tanrya ihtiya duyasnz? Bir keresinde, ssz Ada Diskleri isimli bir radyo programnda haftann konuu idim. Bu programda, eer ssz bir adaya derseniz yannza almak istediiniz sekiz pla semek zorundasnz. Benim setiklerimin arasnda Bachn St Matthew Passion'ndan *Mache dich mein Herze rein vard. Ve programn sunucusu dindar birisi olmadm halde neden dinsel arklar setiimi anlamakta glk ekmiti. yle de diyebilirsiniz, Cathy ve Heathcliffin gerekte var olmadklarnn tamamen bilincinde olarak Wuthering Heightsin1 tadn nasl karabilirsiniz?
1Em ile B ro n ic 'iu tek rom an, ilk olarak 1847 ylnda Ellis Bell takm a adyla yaynlam tr ve l m n n ar dn d an ikinci baskya kz kardei C harlotte sayesinde geilmitir. K itabn ad hik y en in getii m alikneden ileri gelir. Y azar, H e atcff ve C atherine arasndaki tu tk u lu ak betimler, bu yle bir aktr ki h em bu ki a hem de arkadalarm m ahveder, ed,n.

8/j.

Kichnrd Dawkins

KSEL D E N E Y M D E N ' K A N IT

Ancak dikkati ekmek istediim konu farklyd ve her ne za man istine Kilisesi ya da Raphaelin Bildirisi gibi dinsel meselele re itibar edilse vurgulanmas gerekirdi. Byk sanatlar da hayat larn kazanmak zorundadrlar ve yaadklar yerlerde baz grevler stlenirler. Raphael ve Michelangelonun Hristiyan olduklarndan phe duymak iin bir nedenim olamaz; zamanlarndaki tek see nek buydu. Ancak bu hemen hemen kendi seimleriydi diyebilirim. Kilise, muazzam zenginlii sayesinde daima sanat dallarnn zerin de etkili olmutur. Eer tarihin ak farkl seyretse ve Michelangelo devasa bir Bilim Mzesinin tavann boyamakla grevlendirilseydi, sonuta en az istine Kilisesi kadar yaratc bir rn elde edilmez miydi? Beethovenin Mesozoik1 Senfonisi ya da M ozartn Genile yen Kinat operasyla hi karlamayacak olmamz ne zcdr. Ve Haydnn Devrim Oraioryosundan yoksun braklmamz ne utan ericidir; ancak bu, Yaradl'inin tadn karmamz engellemez. Ka nnn rktc hatrlatmas nda, konuya farkl bir adan yak larsak, Shakespeare Kilise hayrna almak zorunda kalsayd ne 'lurdu? diye dnebiliriz. ok byk bir ihtimalle, Hamlet, Kral Lear ve Makbeti yitirirdik. Ve karlnda ne alrdk? Bu kadar nefis erler elde edebilir miydik? Hayal edin. Eer nemli sanat dallarnn varln Tanrmn varlna ba layan tutarl bir kant var ise, bunu detaylca izah eden birisi u ana adar ortaya kmamtr. Bu kanttan tek beklenen nete anlalr masdr ancak byle bir kant asla olmamtr. Belki de sadece ta sarmdan kantn benzer bir tr olarak grlmelidir: Schubertin mzik zeks bir olaslkszlk mucizesidir, hatta omurgal hayvan trlerinde bulunan gz organndan bile daha nemli bir mucizedir. Ya da daha aalayc bir tanmla bu kant belki de bir tr deha kskanldr. Bir dier insan, nasl olur da benim eriemeyeceim uzellikte mzik/iir/sanat retmeye cret edebilir? Bunu ancak ve rtcak Tanr yapar.

KSEL D E N E Y M D E N KANIT

Axran okul arkadalarmdan dierlerine gre daha akll ve olgun . anlardan birisi, ki kendisi epey dindard, sko adalarnda kamp tatili yapmaya gitmiti. Gece yars o ve kz arkada adrn iindeler den bir iblisin sesini duyar ve uyanrlar; bu, olas bir kukuya yer b rakmakszn bizzat eytandr: Bu ses her adan eytanidir. Arkadam daha sonradan papaz olmay semesinde ve greve atanmasnda
>*rsozok a, bir jeo lojik a , 2 4 5 m ily on yl nce balar ve 65 m ily o n yl nce biter. A a ve din ozorlar *x 2 bu ad a ortaya knuor.. -ev.n.
Tanr Yanlgs

85

JJotim T anrnn Varl Y nnd e Kantlar

pay olan bu korkutucu deneyimini hibir zaman unutmaz. Genli imde bu hikyeden etkilenmitim ve bir hayvan bilimi etkinliinde, O xforddaki, RosecCrown isimli barda dinlenen bu hayvanbilimcilere hikyeyi olduu gibi aktardm. Aralarndan ikisi uzman ornito loglard ve kahkahalar bir aslann kkremesine benziyordu. Keyifli bir koro halinde Manx Shearwater! diye bardlar. lerinden biri yle ekledi: eytani lk ve gdaklamalar bu trlere dnyann fakl blgelerinde ve deiik dillerde, yerel bir takma ad kazandrmtr, eytan Ku. Birok insan Tanrya inanr nk kendi gzleriyle onun haya lini grdklerine inanrlar (Ya da bir melein ya da hznl bir ba kirenin). Ya da kafalarnn iinde Tanrnn kendileriyle konutuunu duyarlar. Kiisel deneyimden kant, bir Tanrya inanmaya ihtiyac olanlara en ikna edici gelen kant trdr. Ancak farkl dnen ve psikoloji hakknda az ok bilgi sahibi olanlar iin en gsz olandr. Tanryla dorudan doruya karlatnz m sylyorsunuz? Baz insanlar da pembe bir fille karlamlardr ancak bu durum sizi kesinlikle etkilemeyecektir. Peter Sutcliffe, Yokshire Katili, be lirgin biimde sann sesini duymutur ki ona kadnlar ldrmesini sylemitir (mr boyu hapis cezasna arptrld.) George W . Bush Tannnn kendisine Irak igal etmesini buyurduunu syledi (Gelin grn ki merhametli Tanr Irakta kitle imha silahlar bulunmadn vahyetmeye tenezzl etmemi.) Akl hastanelerindekiler Napolyon ya da Charlie Chaplin olduklarn zannederler. Veya tm dnyann kendilerine suikast dzenlediini ya da dncelerini dier insanla rn beynine nakledebileceklerini dnrler. Onlarn suyuna gideriz ancak ilham aldklar i dncelerini ciddiye almayz nk genelde insanlarn byk bir ksm bu fikirlere katlmayacaktr. Dinsel de neyimlerdeki tek fark, birok insan tarafndan ne srlm olm a lardr. Sam Harris, nancn Sonu (The End of Eaith) isimli eserinde yazdklaryla pek de alayc bir tutumda deildi: Mantksal gerekelere dayanmayan birok inan barnd ran insanlara isimler yaktrrz. nanlar olduka yaygn olduundaysa bunlara dinsel deriz; Eer bunun aksi ol sayd, bunlara lgnlk, psikoz ya da yanlgsal deme miz daha olas olurdu... Hi phesiz ki aklselimler sayca fazladr. Ve Yaratcnn, yatak odas pencerenize yamur damlalarn Mors alfabesiyle arptrarak sizinle iletiim kurduuna inanmak zihinsel bir hastaln kati ispat olur ken, bu Yaratcnn dncelerinizi duyabildiine inanma nn toplumumzda normal olduunun dnlmesi asln da basit bir tarihsel kazadr. Bylelikle, dindarlar genelde lgn olmazken, z inanlar tamamen yledir.

86

Richard Dawkins

KSEL D E N E Y M D E N K A N IT

Halsinasyonlar konusuna Blm 10da tekrar dneceim. nsan beyni birinci snf bir benzetim yazlm kullanr. Gzleri miz, beynimize darda neler olup bittiinin doru drst bir foto rafn ya da tarihsel olaylarn kesin bir filmini sahnelemez. Beynimiz srekli gncellenen bir rnek oluturur: optik sinirler zerinde grl tler karan ifrelenmi titreimler yoluyla gncellenen ama yine de her halkrda dzenlenmi olan rnekler. Optik yanlsamalar bunun canl ^nekleridi^./''7 , Yanlsamalarn nemli bir blm ki Necker Kp buna iyi bir rnek tekil eder, beynin ald duyu verisinin yal nzca iki gereklik rneiyle uyumlu olmasndan kaynaklanr. Beyin, bunlarn arasndan bir seim yapma temelinin olmamasyla, her iki sini de alglar ve biz bir ilk rnekten dierine bir dizi gei yaarz. Baktmz resim, tam anlamyla, bize deiiyor ve farkl bir hal al yormu gibi grnr. Beyindeki benzetim yazlm zellikle yz ve sesleri oluturmakta uzmandr. Penceremin eiinde Einsteinn plastik bir maskesi vardr. nden bakldnda, artc olmayarak, eksiksiz bir surat gibi gr nr. artc olan arkadan bakldnda (oyuk ksm) yine eksiksiz bir surat gibi grnmesi ve bu sefer gerekten srad bir alglama yaan masdr. Bakan kii maskenin etrafnda dnerken, surat takip ediyor mu gibi grnr. (Mona Lisann, takip ettii sylenen baklarnda olduu gibi zayf ve bktrc deildir.) ukur taraf gerekten ama gerekten hareket ediyormu gibi grnr. Bu gz aldanmasn daha nce grmemi insanlarn aknlkla nefesleri kesilir. in tuhaf, eer maske yavaa dnen bir masaya sabitlenirse, n tarafa bakarken doru ynde dnyormu gibi grnr, ancak ukur tarafa bakt nzda zit ynde dnyormu gibi grnr. Buradan yle bir sonu kar: Bir ynden dierine geii izlediinizde, gelen taraf giden taraf yiyormu gibi grnr. Bu, grmek iin baz klfetlere dayanmaya deer mthi bir yanlsamadr. Bazen ukur ksma olduka yaklar ama yine de gerekten ukur olduunu gremezsiniz. Bunu grmeyi baarabildiinizde, tekrar ani bir kayma grrsnz ki bu iki yne de olabilir. Bu neden olur? Maskenin retiminde bir hile yoktur. Her ukur maske bunu yapabilir. Tm hile bakan kimsenin beynindedir. sel benzetim yazlm bir yzn varln bildiren bir veri alr ve belki de bu yz yaklak olarak doru konumlanm bir ift gz, bir burun ve bir azdan ibarettir. Bu yarm yamalak iaretleri alan beyin gerisini halleder. Yz benzetim yazlm harekete geer ve gzlere sunulan basit bir ukur maskeden yola karak eksiksiz bir yz rnei yaratr. Yanl yne dnme yanlsamasysa, eksiksiz olarak alglanmas bek lenen maske yerine, masann stnde dnen oyuk bir maske olursa, zt ynde dn optik veriyi anlaml klmann tek yolu olacaktr (bu
T.nr Yanlgs

87

Joim T anrnn Varl Y nnde Kantlar

epey zordur, ama zen gsterirseniz greceksiniz.)/4 S Tpk bazen havaalanlarnda grdnz, dnen radar izgisinin yanlsamasna benzer. Beyin radar izgisinin doru rneini alglayana kadar, yanl ynde ama tuhaf bir ekilde eri bir tarzda dnen hatal bir rnek grlr. Tm bunlar beynin benzetim yazlmnn tyler rpertici g cn aklamak iin sylyorum. Pek tabii olanca dorulayc g te Tanrda gelenleri ve hayalleri retebilecek kabiliyettedir. Bu kapsaml yazlm iin, bir hayaleti, bir melei ya da Bakire Meryemi grm gibi gstermek ocuk oyuncadr. Ve ayn durum iitme i levinde de sz konusudur. Bir ses iittiimizde, bu ses iitsel sinirlere inanla tanmaz ya da ok imanl Bang ve Olufsenin naklen yay n vastasyla iletilmez. Grme gcnde olduu gibi, beyin srekli gncellenen iitsel sinir verisine dayal bir ses rnei oluturur. te srf bu yzden crtlak hrlemesini salayan pr ton armonilerinin bir bilekesini duymaktansa, trompet sesini tek bir nota gibi iitiriz. Ayn notay karan bir klarnet odunumsu bir ses karrken, farkl armoni uyumlarndan dolay bir obua kamms ses karacaktr. Eer ayrk armonileri st ste koymak zere bir ses sentezleme ciha zn isvnlhcsizcr) dikkatlice idare edebilirseniz, beyin bunlar, benze tim yazlm durumu akana kadar ksa bir sreliine pr tonlarn bir birleimi gibi duyacaktr ve o andan sonra saf trompetin ya da obuann ya da dinlenen enstrmann yalnzca tek notasn tadarz. Konumann nl ve nsz sesleri ve ayrca farkl dzeydeki daha yksek rtbeli fonemler (ses birimleri) ve szckler beyinde yine ayn yntemle oluturulmaktadr. Bir keresinde, ocukken bir hayalet sesi duymutum: Bir erkek sesi bir iir ya da dua gibi bir ey mrldanmaktayd. Szckleri he men hemen seebiliyor ama ne sylendiini tam olarak anlamyor dum ki bu ciddi, heybetli bir ses tonuydu. Eski evlerdeki rahip s naklarnn hikyelerini duymutum ve biraz korkmutum. Ancak ya tamdan kalktm ve sesin kaynana doru yavaa srndm. Ben yaklatka, ses artyordu ve aniden ses kafamn iine atlad. imdi, bu sesin gerekte ne olduunu anlamaya ok yaklamtm. Rzgr, kilit deliinden ieri szlen ve beynimdeki benzetim yazlmnn bir erkek sesi rnei meydana getirmek iin kulland sesler yaratyor du. Duyduklarmn, yalnzca anlalmaz konumalar olduu syle nemezdi, baz szckler hatta cmleler duymutum. Ve eer, hem ar duygusal olsaydm hem de dindar bir yetitirilme tarzm olsayd, rzgrn o gece bana neler syleyebileceini ok merak ediyorum. Baka bir olayda, yine ayn yalardayken, deniz kysndaki bir kasabada gayet sradan bir evin penceresinden dar bakan bir surat grdm. Bu, inanlmaz bir nefretle gzlerini bana dikmi kocaman

88

Richard Dawkins

KSEL D E N E Y M D E N K A N IT

e yuvarlak bir suratt. Korkudan titrememe ramen gerekte ne ol duunu grebilecek kadar yakna yaklatm: Perdelerin kvrmnn ratt, surata benzer belli belirsiz bir ekil. Surat ve eytani ifa de. bizzat benim korku dolu ocuk beynimce retilmiti. 11 Eyll l .'i'lde, dindar kiiler kiz Kulelerden ykselen dumanlarn iinde Nrvtann yzn grdklerini zannettiler: Bu aslnda bir fotorafla desteklenen batl bir inantr ve internet yoluyla yaymlanm ve her ere dalmtr. rnekler retmek insan beyninin ok baarl olduu bir alanr. Uykudayken, buna rya grmek denir; uyank olduumuzda, ha il etme ya da son derece inandrcysa, sanr ad verilir. Blm 10un tantlayaca zere, hayali arkada sahibi ocuklar bazen arkada t m sanki gerekmi gibi ok net grrler. Eer kolay aldanr yar davsak, sanr ya da anlalr rya grmeyi olduklar gibi kabullen eviz ve hayalet grdmz ya da iittiimizi iddia ederiz; ya da rvr melek; ya da Tanr; ya da (zellikle de eer gen, kadn ve Katolik Bakire Meryem. Bu tarz kuruntu ve grnmeler, hayaletler ya da meleklerin, tanrlarn ya da bakirelerin gerekten burada olduuna ranmak adna hibir ekilde makul gerekeler deildir. Toplu halisnasyonlar arasnda, Portekizdeki Fatima kentinde 'c ' l 7de 70.000 yolcunun hep birlikte, gnein gkyznden kopa-3K aadaki insan kalabalnn arasna girdiini g r m e l e r i g i b i mekler ok dikkat ekicidir. 70.000 kiinin nasl olup da ayn ha>unasyonu grebildiini aklamak kolay deildir. Ancak bu ola n dnyann geriye kalannda fark edilemeden sadece Fatimada ereklemi olmasn onaylamak daha gtr. Ve onaylanmas ge reken yalnzca bu deildir. Gnein byle bir hareket sergilemesi ?n, gne sisteminde yokedici bir ykmn meydana gelmesi gerekir e bu durumda, tm insanln uzayda emin bir blgeye frlatlabil mesi iin teknolojik ilerleme srecinin hz kazanmasna odaklanlr, rjrad a ister istemez David Humeun mucizeler iin rettii ksa ve \ ? tanm akla gelir: Bir mucizenin kantlanmas iin ahitlik yeterli .leildir ancak, bu ahitlik kantlanmaya allan gereklikten daha jcizevyse durum deiir. Yetmi bin kiinin e zamanl olarak aldanmas ya da kitlesel bir iiana beraberce imza atmalar pek olas gzkmeyebilir. Veya ta- "ueki kaytlar, yetmi bin insann hep beraber gnei dans ederken i >rdn bildirmekle yanlyor. Ya da hepsi ayn anda serap grd tr baklarn gnee sabirlemeye raz edilmilerdi ki bu grme yete'tfderi iin pekiyi saylmaz.) Ancak grnrdeki tm olaslkszlklar cjmizdeki dier seenekten ok daha fazla olasdr: Dnya aniden anlamasna bir bask grd, yrngesinden dar frlad ve gne > temi paraland ve bunu Fatima dnda hi kimse fark edemedi.
Tanr Yanlgn

Holitt > T annnn Varl Y nnd e Kantlar

Portekiz bu kadar izole bir memleket olamaz sanrm.1 Kiisel tanr deneyimleri ve dinsel fenomenler hakknda gerek ten de sylenebilecek daha fazla sz yoktur. Eer bylesi bir deneyim yaadysanz, kendinizi pekl buna sk skya inanr halde bulabilir siniz. Ancak bizden buna inanmamz beklemeyin, zellikle de beyin ve kuvvetli ileyii hakknda az ok bilgi sahibiysek.

u t s a l k it a p t a n k a n it

Baz insanlar vardr ki hl kutsal kitaplara dayanarak Tanrnn var lna ikna olurlar. C.S. Lewise atfedilmi yaygnca tannan bir ka nt (ki kendisi kanta nazaran daha yaygnca tannmaldr), u bilgiyi sunar; sa Tannmn olu olduunu ne srdnden, ya hakl ya deli ya da bir yalancdr: lgn, Kt ya da yi. Veya, basit bir ali terasyonla (dilbilimde ses yinelemesi, Lunatic, Liar, Lord), Delice, Yalanc ya da R abdr. sann Tanrsal mevkiyle ilgili ne srd tarihsel kant ok azdr. Ancak, eer bu kant salam olsayd bile eli mizdeki leme gln derecede eksik olurdu. Drdnc bir olaslk, ki grnen ky klavuz istemez, sa gerekten hataldr. Birok insan hataldr. Daha nce de sylediim gibi, sann kutsal olmay ama lad ynnde bile salam tarihsel kantlar yoktur. Kayda gemi bir metnin, u gibi sorular sormaya alkn ol mayan insanlar ikna edebilme gc vardr: Bunu kim, ne zaman yazmtr? Ne yazlacan nasl bilmiler? Kendi zamanlarnda yazdklarnn, bizim zamanmzda da anlalr olabileceini sahiden dnmler midir? Bu insanlar tarafsz gzlemciler midir yoksa yazlarnn arptld bir gndemleri mi vardr? O n dokuzuncu yzyldan beri bilge ilahiyatlar, ilahilerin gerek dnya tarihinde neler olup bittiinin gvenilir aklamalar olmadn kar konul maz biimde kantlamtrlar. Hepsi sann lm ve Paulun mek tuplarndan uzun sre sonra yazlmtr ki bu mektuplar sann ha yatnn szde gereklerinden neredeyse hi bahsetmez. Hepsi birok farkl in Fslts kuaklarndaki (blm 5e bakn) hata yapmas olas ktipler tarafndan sonradan oaltlm ve yeniden oaltlm tr ki zaten onlarn da kendi dinsel gndemleri vard. Dinsel gndemle saptrmann gzel bir rnei sann Betlehemde domasnn kalp stan efsanesidir ki akabinde Herodun masum in san katliam vardr. sann lmnden yllar sonra, ilahiler yazlr ken, hi kimse onun nerede doduunu bilmezdi. Ancak bir Eski Ahit kehaneti. (M icah 5: 2) Yahudilerin uzun sredir beklenen Mesihin
H i ku>ksi, ka rm n ailesinin bir keresinde ifa ttl Js k on aklam o lm asna ram en.
O R ichai D\vkit*

tt 7 Vnnny.nl isim li bir Paris otelinde

KUTSAL KTAPTAN K A N IT

Betlehemde doacan ummalarna yol amtr. Bu kehanet nca. Johnun ilahisi zellikle taraftarlarnn sann Betlehemde dok j m olmasn aknlkla karlamasnn altn izer: Dierleri, Bu Hz. sadr dediler. Ancak bazlar sa Kiliseden gelmeyecek miydi cediler? Kutsal kitap, Hz. sa, Davutun tohumundan ve Betlehem j^hrinin dndan, Davutun olduu yerden gelecek dememi miydi? Matta ve Luka, sann her eye ramen Betlehemde domu ol mas gerektii kararna vararak sorunu farkl bir biimde ele aldlar. Ancak say o blgeye farkl yollarla tadlar. Matthew, Meryem ve Yusufun birlikte hep Beytllahimde olduklarn, sann doum un u n ok sonra, Msrdan eve dnerken Kral Herodun masum insan katliamndan kap, Nazarethe yerletiklerini syler. Luke ise, bu nun tam aksine, Meryem ve Yusufun sa domadan nce Nazarethe terletiklerini syler. yleyse, kehanetin tamamlanmas adna, o nemli anda Betlehemde nasl bulundular? Luke yle der, Quirinius Suriyenin hkmdar olduu zamanda, Sezar Augustus, vergilendir me amalar iin bir nfus saymn emreder ve herkes kendi ehrine itmek zorunda kalr. Yusuf Davutun evinden ve soyundandr ve rundan tr Davutun ehrine, yani Betleheme gitmek zorunda kalmtr. Bu iyi bir zm gibi grnyordu; A .N .W ilsonun sa'da e Robin Lane Foxun Yasak Versiyon'da (dierlerinin arasndan) belirttikleri gibi, tarihsel yanllklarnn dnda. Davut, eer var ol sayd, Meryem ve Yusuftan yaklak bin yl nce yaam olacakt. Romallar nasl bir mantkla Yusufu, bin yl nce dolayl bir atasnn vaad bir ehre gnderme ihtiyac hissetmilerdir? Bu una benzer; mesela, eer Fatih W illiam 1 ile buraya gelip yerleen Senyr de la Dakeynee kadar yaam atalarm hesaba katabilseydim, Ashby-de^-Zouch isimli bir yeri nfus saym formunda doum yerim olarak belirtebilirdim. Dahas, Luke tarihilerin zgrce kontrol edebilecekleri olaylar dncesizce ifade ederek itibarn mahveder. H km dar Quirinius gerekten bir saym emretmitir; bu yerel bir nfus saymdr ve Sezar Augustusun tm mparatorluk snrlar iin emrettii sayma benze mez. Ancak bu saym ok ge gereklemitir: M.S 6da, Herodun 'lumnden ok sonra. Lane Fox yle bir sonu karr, Lukeun mkyesi tarihsel olarak imknszdr ve tutarszlklarla doludur an cak Lukeun durumu ve Micah kehnetini tamamlama arzusunu gz nnde bulundurarak onu sulamaz. free Inquirynin Aralk 2004 saysnda bu mkemmel derginin editr Tom Flynn, ok sevilen Noel hikyesindeki boluk ve eli 'eri belgeleyen makalelerin bir koleksiyonunu bir araya getirmi. - 1087 yllar arasm la N o rm an d iy a D k ii ve i 066-1087 yllar arasnda Ingiltere K ral olarak grev i rwi>tr. M uhteem R obe rt ve H e rlev a'nn tek o lu d u r, W illia m gayrimeru o larak Falaisede, Fransa'nn r_r pjr.s olan N o r m a n d iy a da do m utur. W illia m ngiltere'yi istila etmi, 1066 ylnda H a stin g Savafu - u n n ii ve ngiliz a yak lanm alarn bastrarak, im di bilinen N o rm an d iy a Fethini yapm tr. -ed.n.
Tanr Yanlgs

B lm > Tanrnn Varl Y nnd e Kantlar

tir. Flynn bizzat, sann doumu zerine nutuk eken Evanjelistler Matthew ve Luke arasndaki birok elikiye dikkat eker.,5 0 / Robert Gillooly, doudaki yldz, bakireyken doum, bebein krallar tara fndan yceltilmesi, mucizeler, idam, sann dirilii ve ge yksel mesi de dahil olarak, Hz.sa efsanesinin tm nemli balklarnn her birinin Akdeniz ve Yakn Dou blgelerinde zaten var olmakta olan dinlerden nasl alnt yapldn gzler nne serer. Flynn u dnceyi akla getirir, Matthewin Yahudi okuyucula rn kar uruna Mesih kehanetlerini (Betlehemde doan Davuttan miras kalan) karlama arzusuyla, Lukeun Hristiyanl, Yahudi ol mayanlara uyarlama arzusu ve bundan ileri gelen putperest Hele nistik dinlerin scak dmelerine baslmas, burnunun dikine arpr (bakireyken doum, krallarn tapnmas vs..) Neticedeki elikiler gze batar cinstendir ancak inanllar tarafndan tutarl bir ekilde gz ard edilmektedir. Bilge Hristiyanlar George Gershwinin kendilerini u konuda ikna etmesine gerek duymazlar, Ykmllkleriniz ncilden aln mtr, olmazsa olmaz deildirler. Fakat evrede bu ykm llk lerin zorunlu olduunu dnen birok bilgisiz Hristiyan vardr. Incili fazlasyla ciddiye alanlar, bunu gerekten de tarihin gereki ve kesin bir kayd olarak kabul ederler ve dolaysyla inanlarn des tekleyen bir kant olduuna inanrlar. Peki bu insanlar, aslna uygun bir gerek olduuna inandklar bu kitabn kapan hi amazlar m? Bu aikr elikileri fark etmezler mi? Gereklik arayndaki birisi, Matthewin, Yusufun Kral Davutun soyundan yirmi sekiz ara nesil le geldiini savunmasnn karsnda, Lukeun krk birinci nesil oldu u savunmasn kafasna takmaz m? Daha da kts, bu iki listedeki isimlerin bazlar rtmemektedir! Her koulda, eer sa gerekten bakire bir anneden doduysa, Yusufun soyu bununla ilgisizdir ve bu bilgi Mesihin Davutun soyundan gelmesi gerektiini belirten Eski Ahit kehanetini tamamlamakta sa adna kullanlamaz. Amerikal ncil limi Bart Ehrman, alt bal, Yeni Ahiti Kim. Neden D eitirdinin Gerisindeki Hikye" olan bir kitapta, Yeni Ahit metinlerinin zerini sisle rten byk kararszl aklar.1 Ki tabn giri blmnde, Profesr Ehrman dokunakl bir biimde ncil inanls tutucudan zenli bir kukucuya geiindeki kiisel eitim seyrinin plann izer ki bu kutsal kitaplarn geni lde yanlabilirliini fark etmesiyle balayan bir seyirdir. Amerikan niversiteleri hiyerarisinde yukar doru ilerlerken, en altta bulunan M oody ncil Enstitsnden balayarak, Wheaton niversitesinden geen (izel* A lt bal verdim n kti tek em in o ld u u m n okta bu yd u. K itabn elim deki kopyasnn a n a bal, C ontinu um o f L o n d o n tarafn d an yaym lanm , * Bu Kimin Dnyas?* idi. B u yaynda, he nz g rm e d i im ve Harper San Franciscon n A m erikan yaym ve ana bal Yanl A k tarlan sa ola n k ita p la ayn o lu p olmadgr,. syleyebilecek bir ey b u la m a d m . A yn k ita p old uk la rn varsayyorum ancak y aynclar neden byle eylt: yapar?
Q 2 Richard Dawkins

KUTSAL KTAPTAN K A N IT

ede birazck daha yukardadr, ancak yine de Billy Graham in oku ludur) ve en tepedeki dnyaca nl Princetona kadar uzanan her aamada, ar tutucu Hristiyanln, tehlikeli progressivizme1karn korurken, sorunlarla karlaaca eklinde uyarlmtr. Ve yle de olmutur. Bu durumdan biz, yani onun okuyucular fayda gryo ruz. Dier i ac ekilde yerleik inanlara kar olan ncil eletirisi kitaplar, daha nce bahsettiim Robin Lane Foxun Yasak Uyarlama The Unauthorized Version) ve Jacques Berlinerblaunun Laik ncil: inanszlar Neden Dini Ciddiye Almaldrlar (The Secular Bible: Why \ rhelieuers Must Take Religion Seriously) isimli kitaplardr. Resmi ltler dhilindeki drt reti, az ya da ok keyfi olarak, en azndan bir dzine reti arasndan seilmitir, Thomas, Peter, Nicodemus, Philip, Bartholomew ve Magdalal Meryem retileri./?', Thomas Jeffersonun yeenine yazd mektupta bahsettikleri ite bu ilave retilerdir: Yeni Ahitten bahsederken, tm sa hikyelerini okumann yan sra, kendilerine Evanjelik diyen sahte evanjeliklerin oluturduu kilise bilim konseyinin (ecci<rsustici bizim hakkmzdaki kararlarn da deerlendirmelisin. nk bu sahte evanjelikler en az dierleri kadar vahiy alm gibi g rnrler ve sen bu iddialarn kendi mantnla muhakeme edeceksin, konseydekilerin mantyla deil. Seilmeyen retiler konseydekiler tarafndan da rabet grmemiti rnk bir ihtimal, bu retilerdeki mantkszlklar kilise standardna ayan drt retideki mantkszlklardan ok daha rahatsz ediciydi. Mesela, Thomas retisi, ocuk sa hakknda birok hikyecik ieri yordu ki burada sa yaramaz bir peri edasyla byl glerini kt emellerine alet ediyor, oyun arkadalarn keilere eviriyor, amur dan ku retiyor ya da tahta parasnn uzunluunu mucizev bir ebide arttrarak marangoz babasna yardm ediyordu.2 Hi kimsenin
fn re s s iv iz m A m e rika 'n n tipik felsefesi olan pragm atizm in eitim e uygulanm asdr. Temsilcileri Charles frgvvrs Peirce, W illia m Jam es ve J o h n D cw eydir. Progressivizmin prensipleri unlardr: E itim o c u u n ilgisine uygun olm aldr. o c u k renmeye ihtiyac old u u ve istedii iin renm elidir. E itim hayatn bizzat kendisi o lm ald r. Progressivisder eitim ile hayat i ie grrler. retm en in rol y n vermek deil tavsiye etmektir. o c u k renecei k on uy u kendisi semelidir. O k u l rekabet yerine i birliine tevik etm elidir. D em ok ratik eitim ortam o lu turulm aldr. -ed.it. . .S .W ilso n , sa biyografisinde, daha en banda Y usufun bir m arango z o ld u u hikyesi zerine phe- r - jk tn rr. Y u nan ca szck tekton sahiden de m arango z dem ektir ancak A ranca szck naggar'nn r r u m i tir k i bu sanatkr ya da bilge a nla m n a gelir. Bu baz yapsal yanl evirilerden birid ir, Incil'i

** en n l yanl eviri, Isaiah'n branicesi gen kadnn (almb) Y u nan cay a bakire (panbenos) olarak
v r- m e s id ir. Basit bir hata! (N asl o ld u u n u a nla m a k iin ngilizce szckler m a id 1 tem izliki k a dn, kz) r -=_i:den' i [bakire, el dememi] akla getirin) Bu evirmen hatas lgnca iirilmi ve sa'nn annesinin bir fe-rr o ld u u n u syleyen akl a lm az bir efsanenin dom asna yol amtr! T im za m an la rn yanl yapsal M n pyon unv ann n tek sahibi ayrca bakireleri de etkilemitir. Ibn W a rra q amatac bir slupla , u t e . 'her Mslman ehide yetmi iki bakire " s zn n kristal k a da r berrak beyaz zm lerin* yanl bir o ld u u n u bildirm itir. im di, eer bu yanl geni lde bilim e y d i. in tih a r eden m a sum kurbanlarn
Tanr Yanlgs 9 3

lihtm > -T anrnn Varl Y nnde Kantlar

Thomas rerisindekiler gibi yavan mucize hikyelerine inanmaya ca dnlmt. Ancak bu drt onayl retiye inanmak adna herhangi bir neden aramaya gerek yoktur. nk hepsi de efsane statsndedir ve en az Kral Arthur ve Yuvarlak Masa valyeleri hikyeleri kadar belirsizdirler. Kilise onayl drt ilahinin en ortak olduklar nokta ayn kay naktan tretilmi olmalardr ki bu ya M arkn ilahisi ya da M arkn yaayan en eski torun olduunu belirten kayp almadr. Bu drt evanjeliin kim olduklarm hi kimse bilmez ama sayla bizzat ta nmadklar kesindir. Yazlanlarn ou tarihe gre anlamsz, saf gi riimlerdir ancak barizce Eski Ahitten yinelenmilerdir nk ilahi retenler sann hayatnn Eski Ahit kehanetlerini tamamlama zo runluluu olduu konusunda itenlikle ikna olmuturlar. stelik sann hibir zaman yaamad tarihsel bir durum retmek bile m m kndr, geri bu herkese desteklenmeyecektir. Tpk dierleri nin arasndan farkl biri olan, Londra niversitesinde Profesr olan G. A. Wellsin, sa Var myd? (Did Jesus Existfi da dhil olmak zere birka kitabnda yazd gibi. sa byk bir ihtimalle yaam olmasna ramen, nl ncil bi limciler genelde Yeni Ahiti tarihin gvenilir bir kayd olarak hesa ba katmazlar (ve kesinlikle Eski Ahitin de) ve ben de ncili artk herhangi bir tanrsalln kant olarak gz nnde bulundurmaya cam. Thomas Jeffersonun selefi John Adamsa yazd szckler adeta gelecei sezer vasftadr, yle ki, Yce bir Varlk olan babas tarafndan bir bakirenin rahmine drlen sann gizemli neslinin, Jpiterin beynindeki Minerva nesli efsanesi gibi bir masal olarak deerlendirilecei gnler gelecektir. Dan Brovvnun kitab Da Vinci ifresi ve kitaptan kurgulanan film, kilise evrelerinde byk tartmalar balatmtr. Hristiyanlar filmin ve filmi gsteren Picket isimli sinemalar zinciri irketinin boy kot edilmesine tevik edilmitir. Bu film batan sona kurgudur: yalan, yanl bir kurgu. Aslnda bu katksz reti tutkusudur. Da Vinci ifresi ile reti arasndaki tek fark, Da Vinci ifresimn ada, retilerinse eski kurgu olmasdr.

k im b ilir ka tanesi bu gn yayor o lu rd u ? (Ibn NVnrn, Bakireler? I lang i bakireler?', Free Jnquiry 26: 1. 2 006. 45-6.)
C )4 Richard Davvkins

SEVLEN D N D A R B L M N S A N L A R IN D A N K A N IT

S e v il e n

d in d a r b l m n s a n l a r in d a n k a n it

" stn zekl erkeklerin ok byk ounluu Hristiyanlk dinine inanmaz ancak bu gerei toplum iinde rt bas ederler nk kazanlar n kaybetmekten korkarlar. B E R T R A N D R USSEL
*Newton dindard. Sen, Newton, Galileo, Kepler, vs. vs. vs. den s len olduunu mu zannediyorsun? Eer Tanr onlarn takdirini kaza nacak salamlktaysa, sen kim olduunu zannediyorsun? Bu grjrir. ar uygunsuz olduunu sylemek pek bir ey deitirmeyecektir, fekin baz sofular buna Darwinin ismini kartrrlar. Bunun sebebi kr, inat bir koku gibi etrafa salan ancak yanll kolaylkla patlanabilir bir dedikoduydu. Ve bu durum hi kukusuz Darw inin lm deinde dini benimsemesiyle ilgili dokunakl bir hikye uyrma arayndaki bir Umut leydisi tarafndan kastlca balatlmtt. Hikyeye gre akam nda yatanda dinlenen Darwin, Yeni Ahit in sayfalarn evirirken bir yandan da Evrimin tamamyla yanI olduunu itiraf etmi.1 Bu balkta ounlukla bilim insanlarna aklanacam nk (belki de akla getirilmesi o kadar da zor ol mayan sebeplerden) sevilen isimleri dindar rnekler olarak gsterme K?asndakiler genellikle bilim insanlarn kullanrlar. Newton sahiden dindar olduunu iddia etmitir; tpk o dneB r. insanlarnn neredeyse hepsinin yapt gibi (ve bunun bir nemi Id uu akla getirilmelidir). Ancak bu gr, nceki yzyllara gre r, retimi yapmakta daha az sosyal ve hukuki basknn olduu ve A n : terk etmek iin daha fazla bilimsel destein olduu on doku*ancu yzyla girildiinde sona erer. Elbette her iki ynde de istisi*!a r olmutur. James Haughtun nanszln 2000 Yl: KukulanB 2 Cesareti Olan nl nsanlar (2000 years of Disbelief: hamm t.- :!; with the Courage to Doubt) isimli eserinde belirttii zere, lD arw inden nceki zamanlarda herkes inanl deildi. Ve daha sonbaz sekin bilim insanlar Darwine inanmay setiler. Michael ( ^ r a d a y in, Darw inin almasn okumasndan sonraki zamanlarda iten bir Hristiyan olduundan phe etmemiz iin hibir sebep tur. O Sandemanian tarikatnn bir yesiydi ve bu tarikatn menhr Incilin gereki bir yorumuna inanrlard (gemi zaman kulinle l m deinde d in i benimseme kehanetleriyle o n u rla n d rld m . A slnda, bu eylemi m o n o to n bir s h k le yinelerler [e.g. Steer 200 3 e bakn], ki birbiri ardna gelen her raze ve canl yanlsam a b u lu tu n u n t ? ilk o ld u u savunulur. G a lib a ld k te n sonraki itib arm k o ru m a k iin bir ses kaydedici ed inm eli' I j IIa W a r d yle ekliyor. N eden l m deiyle uraalm ? Eer zlecekseniz, T em pleton d l n jin b n salkl za m an n zda yapn ve b u nd an buna k l n z sorum lu tu tu n .
Tanr Yanlgs ^ 5

Holum j Tanrnn Vatl Y nnde Kantlar

lanyorum nk fiilen yok olmu vaziyetteler), yeni balayan yelerin ayaklan bir ayinle ykanr ve Tanrnn arzularm saptamak iin kura ekerlerdi. Faraday 1860ta kdemli oldu, Trlerin Kkeninin (The Orgir uf Species.) yaymlanmasndan yllar sonra ve bir Sandemanian olarak 1867de ld. Deneyci Faradayn kuramc akran, James Clerk Maxwell eit miktarda dindar bir Hristiyand. O n dokuzuncu yzyl ngiliz fizikilerinin dier nde gelenleri W illiam Thomson ve Lord Kelvin di. yle ki bu kiiler evrimin zaman yoksunluundan reddedildiini ispatlamaya gayret etmilerdir. Bu byk termodinamikinin hatal bilgileri, gnein bir eit yakt tketen ate olduu ve binlerce milyon deil onlarca milyon yl sonra tkenecei ynn deydi. Kelvinin nkleer enerji hakknda bilgi sahibi olmas beklene mezdi. 1903teki ngiliz Birlemesi toplantsnda, Charles Darw inin ikinci olu Sir George Darwin, Curie iftinin radyum kefini oradakilere hatrlattnda, o sralar yaamakta olan Lord Kelvinin henz olgunlamam varsaymn ykarak valye unvan verilmeyen baba snn intikamn almt ve bu hakl karma grevinin ona dmesi memnuniyet verici bir gelimeydi. Yirminci yzylda din retimi yapan nemli profesrler bul mak zorlamtr ancak ok da nadir deillerdir. Daha ada olanla rn ounluunun yalnzca Einsteinc anlamda dindar olduklarndan kukulanrm ve Blm l de bunun kelimenin yanl kullanlmasn dan kaynaklandn belgelemitim. Buna ramen, baz ii d bir, iyi bilim insanlarnn, tam ve geleneksel anlamda dindar olanlar da vardr. ada ngiliz bilim insanlar arasndaki deimez isim, Dickensian hukuk firmasndaki son snf rencilerinin keyif verici ainalyla n plana karlar: Peacocke, Stannard ve Polkinghorne. Bu kii hem Templeton d l n kazanm hem de Templeton Gven Kurulundadr. Hepsiyle de aleni ve gizli, barl sohbetler etmemin ardndan, bir eit evrensel kanun dzenleyici grleriy le olmasa da Hristiyanlk dininin ayrntlar hakkndaki grleriyle beni arttlar: dirilme, gnahlarn ve dierlerinin balanmas. Amerikada buna uyan baz rnekler vardr, mesela resmi in san Genom Tasarsmn Amerikan kolunun idari bakan Francis Collins.1 Ancak ngilterede olduu gibi, nadir olduklar iin gze batar ve akademi birliinde kendilerini anlamayan akranlarna e lence kayna olurlar. 1996da, Cambridgeteki Clare niversitesinin bahesinde, nsan Genom Tasarsnn kurucu dhisi arkadam Jim Watson ile genetik biliminin kurucu dhisi Gregor Mendel zerine hazrladm bir BBC televizyon belgeseli hakknda grtm. Men del, hi phesiz dindar bir adamd, bir Augustin keiiydi; ancak on dokuzuncu yzylda gen Mendelin biliminin peinden komas iin
' Parlak (ve inansz) 'b ilim korsan* C raig Venter nd erliin dek i gayri resmi in san G e n o m Tasarsyla k a rtrlm am aldr.

96

Richard Dawkins

SEVLEN D N D A R B L M N S A N L A R IN D A N K A N IT

en kolay yol buydu. O nun dncesine gre hu, bir aratrma dene ine edeerdi. W atsona ka tane ada dindar bilim insan tand n sormutum. yle yantlad: Aslnda pek tanmam. Frsatn bul duka onlarla tantm ve bu biraz canm skmt [kahkahalar) n k, bilirsin ite, gerei ilham yoluyla arayanlara pek gvenmem. W atsonun molekler genetik devriminin yardmc kurucusu Francis Crick, Cambridge Churchill niversitesi yeliini feshetmi tir nk niversite (bir hayrseverin emriyle) bir ibadet odas ina etme karar almtr. W atsonla Clarede yaptm grme esnasn da, onun ve Crickin aksine, baz insanlarn din ile bilim arasnda sava olduunu grmezden geldiini nk bilimin ileyii, dinin ise her eyin nedenini ele aldm iddia ettiklerini syleyerek onu kasten snadm. Watson sert bir karlk verdi: Herhangi bir ey iin var olduumuzu dnmyorum. Biz yalnzca evrimin rnleriyiz. D i yebilirsiniz ki, Yaa, eer bir ama olduuna inanmyorsan hayatn hayli kasvetli olmal. Ancak ben iyi bir le yemei yemek isterim. yi bir le yemei yedik. Dindarlarn, gerekten sekin, dindar ve ada bilim insanlarn bulma gayretleri bir umutsuzluk havas iindedir hatta deyim yerin deyse kalanlar idareli kullanrlar. Nobel dll Hristiyan bilim in sanlarnn listesini sunduunu syleyen bulabildiim tek web sitesi, toplamda yz gemeyen Nobel dll bilim insanlarndan yalnzca alt tanesiyle kagelir. Bu alt taneden drt tanesinin hibir ekilde Nobel dl almadklar ortaya kmtr ve en azndan bir tanesi, ke sin tecrbeme gre, tamamen sosyal sebeplerden kiliseye hizmet eden bir inanszdr. Benjamin Beit-Hallahminin daha dzenli bir al mas unu ortaya karmtr, bilim alanlarnda Nobel dl alanlar arasnda, edebiyat alanndakiler de buna dahil olarak, ait olduklar nfusa kyasla kayda deer oranda bir dinsizlik vardr.,i2/ ne m li gazetelerden Tabiatdaki fNatura Larson ve W itham im zal 1998 seneli bir aratrma, emsallerine gre daha sekin olduklar dnlen Amerikan bilimadamlarndan M illi Bilim Akademisine1 V .-Z/c* .= .? / Acjilnv of Sciences} seilenlerin yalnzca yzde 7sinin insan suretinde bir Tanrya inandklarn gsterir., J/ Ateistlerin bu ezici stnl, Amerikan halk nfusunda neredeyse tam zt ynde dir. Buna gre bu insanlarn yzde 90ndan fazlas bir eit doas t varla inanrlar. M illi Akademiye seilmeyen daha dk rtbeli bilim insanlarnn says vasat dzeydedir. Daha sekin rnekler sz konusu olduunda, dindar inanllar aznlktr ancak bu aznlk yak lak olarak etkileyici bir yzde 40 seviyesindedir. Tpk beklediim gibi, Amerikan bilim insanlar genel Amerikan halkndan daha az dindardr ve en sekin bilim insanlar, en inansz olanlardr. Dikkat
ngiltere'nin Kraliyet A ilesine ye o lm a k la edeerdir, -ed.n.
Tanr Y.mlg& Q *7

Ulum 3

Tanrnn Varlgs Y nnde Kantlar

ekici nokta, Amerikan halknn genelindeki dindarlk ile entelektel elit kesimin ateizmi arasndaki zt kutuplamadr.'5 4 ' Balca yaradl web sitesi, Yaradla Yantlarn Larson ve W itham in aratrmasndan alnt yapmas glntr ki bu, dinde yanl giden bir eyler olduu varsaymna kant olarak kullanlmak tan ziyade, evrimin din ile uyumlu olduunu ne sren rakip din savunucularyla i savalarnda bir kar silah olarak kullanlmtr. Milli Bilim Akademisi Sapna Kadar Tann'szdr^ balnn altn da, Yaratla Yantlar, Larson ve W itham in Naturem editrne yazdklar mektuptaki sonu paragraf alnt yapmaktan keyif alr. Bulgularmz derlerken, Milli Bilim Akademisi, kamu okullarnda evrim renimini tevik eden bir kitapk ya ynlamtr ve bu Amerikadaki baz muhafazakr Hristiyanlar ile bilimsel topluluklar arasndaki yrrlkte olan srtmenin kaynadr. Kitapk, okurlar, Tanrnn var olup olmad bilimin tarafszca bakt bir sorgudur g rne ikna etmekte. MBA bakan Bruce Albert yle di yor: Bu akademinin son derece dindar birok sekin ye si vardr ki bunlar evrime inanan insanlardr. ou da biyologtur. Bizim aratrmamz ise bunun aksini iddia eder. Alberts, Blm 2 Neville Chamberlain Evrimciler O k u lu nda belirt tiim sebeplerden tr N O M A y kucaklamtr. Yaradla Yant lar ise ok farkl balklara el atar. ABD M illi Bilim Akademisinin ngilteredeki dengi Krallk Ailesidir. Bu kitap basm aamasndayken, i arkadalarm R. Elisa beth Cornwell ve Michael Stirrat benimkisiyle kyaslanabilir ancak daha kusursuz olan ve Krallk Ailesi yelerinin (KA) dinsel fikirleri zerine olan aratrmalarn kaleme almaktaydlar. Yazarlarn elde ettii sonularn tm daha sonra yaymlanacakt ancak kibarlk gstererek ilk sonular burada aktarmama izin verdiler. Fikirleri de recelendirmek iin standart bir yntem kullandlar; Likert-tipi1 yedi puanl lek. Krallk Ailesinin elektronik posta sahibi tm 1074 yesi (byk ounluu) ankete tabi tutuldu ve yzde 23 yant verdi (bu tarz bir aratrma iin iyi bir rakam). Farkl ifadeler sunul du, mesela: nsan suretinde birTanrya inanrm, bu bireylerle ilgile nen, dualar duyan ve cevap veren, gnah ve ihlallerle alakal, hkm bildiren bir Tanrdr. Katlmclara bunun gibi her ifade iin, 1 den (gl red) 7 ye (gl onay) kadar bir rakam bildirmeleri sylendi. Bu sonular Larson ve W itham aratrmasyla dorudan kyaslamak biraz zordu, nk Larson ve W itham, akademisyenlerine 7 puanl
1Psikom eirik tepki l m , genelde soruturm alarda k ullan lr. A nket aratrm alarnda da en ok k u lla n lan lim y n tem idir. A nkete katlan denekler, kendilerine yneltilen ifadeleri p u a n vererek o n ay la r ya da reddederler, -ed.n.

98

Richard Dawkins

SEVLEN D N D A R B L M N S A N L A R IN D A N K A N IT

deil yalnzca 3 puanl bir skala sunmulard, ancak uygulama ayny d. KAnin ezici bir ounluu, tpk Amerikan akademisyenlerinin ezici ounluu gibi ateisttir. yelerin yalnzca yzde 3,3 insan su retinde bir Tanr olduu fikrine tam ballk gsterirken (lekte 7yi setiler), yzde 78,8 bu fikrin tam karsndayd (lekte l i setiler). Eer inanllar 6 ve 7yi seenler olarak tanmlar, inanszlar 1 ve 2 yi seenler olarak tanmlarsanz, 213 inansz karsnda yalnzca 12 inanl saysn elde edersiniz. Tpk Larson ve W itham gibi, ve tpk Beit-Hallahmi ve Argylein not ettii gibi, Conrvvell ve Stirrat biyoloji dalndaki bilim insanlarnn fizik dalndaki bilim insanlar na gre daha ateist olduklarn kefettiler. Bu kk ama nemli bir eilimdi. Ayrntlar ve son derece ilgin neticelerin tamam iin ltfen yaymlandnda kendi belgelerine bavurun.,w/ Krallk Ailesi ve M illi Akademinin sekin bilim insanlarn ge ride brakrsak, acaba nfus genelinde ateistlerin daha iyi eitimli ve daha zeki kiiler arasndan kmalarnn daha olas olduunu bildiren bir kant var mdr? Dindarlk ve eitim seviyesi ya da IQ arasn daki istatistiksel ilikiyle ilgili yaplan aratrma almalarnn ba zlar yaymlanmtr. Michael Shermer, nanma Yntemimiz: Bilim anda Tanr Aray isimli kitabnda, kendisi ve meslekta Frank Sullovvayin birlikte hazrladklar, rasgele seilmi Amerikallarn geni apl incelemesini anlatr. En ilgi ekici sonulardan birisi de dindarln gerekten de eitimle olumsuz ynde ilikide olduunun fark edilmesidir (daha yksek eitimli insanlarn dindar olmas daha olanakszdr.) Dindarlk ayn zamanda bilime olan ilgi ve (ok keskin biimde) politik zgr dnceyle de olumsuz ilikidedir. Ne bun lar ne de dindarln ailevi dindarlkla olumlu ilikide olmas bende herhangi bir aknlk hissi uyandrmamaktadr. ngiliz ocuklarnn yaantsn inceleyen sosyologlar, incelemeye aldklar ocuklardan yalnzca onikide birinin ailelerinin dinini reddettiklerini ortaya karmlardr. Tahmin edeceiniz gibi, farkl aratrmaclar aratrma konular n farkl yollarla lerler, bu yzden farkl almalar karlatrmak zordur. Meta-analiz bir aratrmacnn bir konu zerinde yaymlan m tm aratrma ktlarna bakt bir tekniktir. Ayn sonuca ula an aratrmalar saylr ve bu say farkl bir sonuca ulaan aratr malarn saysyla karlatrlr. Din ve IQ konusunda, bildiim tek meta-analiz almas, 2002de Mensa' Dergisinde Paul Bell tarafn dan yaymlanmt.,,7/ Bell yle bir sonu karm: Dinsel inan ve bir kimsenin zeks ve/veya eitim seviyesi arasndaki iliki zerine 1927den beri yaplan 43 aratrmann, drd hari hepsi bu etmen ler arasnda bir ters orant olduunu ortaya dker. Buna gre, bir
1M ensa yiiksck I Q lu yelerin olu turduu bir to p lu lu k tu r ve gazeteleri doa! olarak on lar bir araya getiren tek bir k on uy la ilgili m akaleler zerinde younlam tr. -ed.n.
Tanr Yanlgs 9 9

JJohiu Tanrnn Varl Y nnd e Kantlar

kimsenin zeks ya da eitim seviyesi ne kadar yksek olursa, bu kii nin dindar olmas ya da herhangi bir trden inanlar barndrmas o kadar olanak ddr. Bir meta-analiz kendisine katks olan dier tm aratrmalardan daha az spesifik olmaya mecburdur. Bu satrlar arasnda keke daha fazla aratrmaya ya da dier ulusal akademiler gibi sekin birliklerin yelerinin Nobel, Crafoord, Field, Kyoto, Cosmos ve dier byk dller ve madalyalarn kazananlarnn almalarna yer verebilseydik. Bu kitabn gelecek nesil srmlerinin bu tarz bilgileri zenginle tireceini umarm. Mevcut almalardan elde edilebilecek en aklc sonu, din savunucularnn sevilen rnek insanlar konusunda genel de durduklarndan daha sessiz kalmay akl edebilmeleri olmal, en azndan bilim insanlarnn alanna giren konularda.

P SCALIN

BAHS

Byk Fransz matematikisi Blaise Pascalm hesabna gre,Tannnn varl aleyhindeki olaslklar her ne kadar yksek olursa olsun, bu konuda yanl bir varsaymda bulunmann cezas ok asimetrik ola caktr. Tanrya inansanz iyi edersiniz nk eer haklysanz, son suz mutluluunuz sorunsuzca ilerleyecek, ancak eer inanp da ya nlyorsanz herhangi bir kaybnz olmayacaktr. Dier taraftan, eer Tannya inanmazsanz, yanldnz anladnzda sonsuz bir ykm ierisine girersiniz, ancak eer inanmamakta haklysanz yine bir kaybnz olmayacaktr. Tanrya inanmamak, bu durumda, dk bir zihinsel baarnn rettii bir fikirdir. Tanrya inann. Oysa Tanrnn varlyla ilgili bu kantta belirgin bir tuhaflk var. nanmak, bir tedbir meselesi olarak deerlendirilmesinin ardn dan uygulamaya konulan bir eylem olamaz. En azndan, bu bir ira de meselesi deildir. Kiliseye gitmeye ve Nicene Creedi ezberlemeye karar verebilirim ya da bir yn kutsal kitabn iindeki her kelimeye inanacama sz verebilirim. Ancak eer bunlara gerekten inanm yorsam bu yaptklarmn hibiri benim gerekten inanmam sala maz. Pascaln bahsi, sadece Tanrya inanma numaras yapmann gstergesi olabilir. Ve inandnz iddia ettiiniz Tanr, her eyi bilme gc olan trden bir Tanr olmasa iyi olur yoksa bu dalaverenizi sezebilir. nanmann planlanm bir ey olduu gln bir grtr ve Douglas Adams Dirk Gentlynin Kutsal Dedektiflik Ajansnda iDirk (iently's Hnlistic D etec tive Agency) bununla ilgili alayc sz lerini kaleme almtr ki bu kitapta robot Elektrik Papazla tanrz. nsann ykn azaltan cihaz ve inanmay sizin adnza yapar. Ve
O O Richarl D a w k im

PASCALIN BAHS

elbette satn alrsnz. De luxe modelinin tantm yledir, Salt Lake Cityde inanlmayan eylere bile inanabilecek beceridedir. Piman olmayacakszmz! Eer Tanry honut etmek istiyorsan yapmak zorunda oldu un tek ey ona inanmaktr fikrini nasl olur da bu kadar kolay onaylarz? nanmakta bu kadar zel olan nedir? Tanrnn efkati, cmertlii ya da tevazuyu dllendirmesi daha olas deil midir? Ya da drstl? Ya eer Tanr, gerei itenlikle renmek iin aba sarfetmein en yksek erdem olduuna inanan bir bilim ada m ise? Dorusu, kinatn tasarmcs bal bana bir bilim adam deil midir? Bertrand Russel kendisine, ldkten sonra Tanrnn Neden bana inanmadn bilmek istiyorum sorusu karsnda ne cevap verecei sorulduunda yle yantlamtr: Yeterli kant yoktu Tanrm, yeterli kant yoktu . Tanrnn Russeln cesur kukuculuu karssnda, bahisi ve korkak PascaPa duyduundan ok daha fazla sayg duymas olas deil midir? (Birinci Dnya Savanda hapisha nede ba gsteren cesur pasifizmini hesaba katmayn) Ve Tanrnn ne karar vereceini hibir yolla renemeyeceimiz iin, Pascaln Bahsinin aksini ispatlamaya dahi gerek duymayz. Unutmayn ki bir bahisten bahsediyoruz ve Pascal, bu giriiminin yalnzca uzun vadeli olaslklarda ie yarayacan sylyordu. Tannnn ahlaktan yoksun sahte inanc (hatta drst inanc) ak yrekli kukuculuktan daha deerli bulacana bahse girer miydiniz? Zira ldnzde karsna kacanz tanrnn Baal olduunu varsayn ve Baaln tpk eski hasm Yahwey kadar kskan olduunu farz edin. Pascal, yanl tanr zerine bahse girmektense hi byle bir giriimde bulunmasa kendisi iin daha yararl bir i yapm olmaz myd? Aslnda, bahse girilebilecek olas tanrlarn ve tanralarn tam says Pascaln tm mantn altst etmez mi? Pascal bahsinin kural larn belirlerken byk ihtimalle dalga geiyordu, tpk benim imdi onunla dalga getiim gibi. Ancak ylesine tuhaf insanlarla karla tm ki burada bu konuya ksaca deinmem gerekti; mesela bir kon feransn soru sorma aamasnda, Pascaln bahsinin Tanr inancnn lehinde bir kant olduunu ciddiyetle ne srenler olmutu. Sonu itibariyle, bir tr Pascal kart bahsi savunmak m mkn mdr? Varsayalm, Tanrnn varlnn gerekten de kk bir ans olduunu kabul ettik. Bununla beraber, eer yok olduu ynnde bahse girerseniz daha iyi, daha dolu bir hayat sreceiniz sylene bilir. nk bahsiniz var olduu ynndeyse, kymetli zamannz ona tapmakla, ona kurban vermekle, onun iin savamak ve lmekle vs harcamak zorundasnz. Konuyu burada devam ettirmeyeceim, ancak siz imdiye kadar anlattklarm aklnzn bir kesine not edin nk kitabn ilerleyen blmlerinde dinsel inan ve rivayetlerden doan kt sonulara geri dneceiz.
T ann Yanlgs O I

Dolum .- Tanrnn Varl Y nnde Kantlar

B a YES

KANITLARI

Sanrm Tanrnn varl ynnde kant bildirme giriimlerinden en tuhaf olan geenlerde Stephen Unvvinin Tanr Olaslnda (The PrahabilUy af (iad) ne srd Bayes kantlardr. Bu kantlar ki taba aktarmak konusunda endieliydim nk hem ok zayf hem de eski uygarlklar nezdinde, dierlerine gre daha az kutsaldlar. An cak Unwinin kitabnn 2003 ylnda yaymlanmasnn ardndan ga zetecilerin dikkatini kayda deer oranda ekmitir ve baz aklayc ipularn bir araya getirme frsat sunmutur. Hedeflerini anlyorum nk Blm 2de belirttiim gibi, ben Tanrnn varlnn incelene bilir bilimsel bir varsaym olduuna (en azndan prensipte) inanrm. Ayrca Unvvinin hayalperest giriimi, olaslklara say atamann olduka gln olduu kabul edilebilir. Kitabn alt bal, Temel Gerei Kantlayan Basit Bir Hesap lama (A Sirple Ccdculatian that Proves ihc UlUmatc Tmth), yayn cnn grlerinden izler tar, nk bu kadar ar kendine gven hissini Unvvine ait ifadelerde rastlayamayz. Unvvinin kitabn bir ..yapmann yntemi kitab olarak grmek daha uygun olur, rne in Bayesin Aptallar iin Kuramlar (Theorem far Dummies) kitab gibi. nk burada Tanrnn varl tpk yar-alayc bir durum ara trmas gibi incelenir. Unvvin pekl Bayes kuramn gstermek iin kuramsal bir cinayeti deneme olay olarak kullanabilirdi. Dedektif kantlar sralar. Silahtaki parmak izleri Bayan Peacocku iaret et mektedir. Saysal bir olasl yzne vurarak bu phenin lm n yapar. Ancak Professor Plumn kadna amur atmak iin bir sebebi vardr. Bayan Peacockun phesini uygun bir saysal deerle azal tn. Adli kant yzde 70 olaslkla silahn kesinlikle uzak mesafeden atelendiini sylemektedir ki bu durum zanlnn askeri eitim al m olduunu bildirmektedir. General Mustardn artm phesini ln. Aziz Green cinayet iin en akla yatkn nedene sahiptir.1 O nun olaslnn saysal deerlendirmesini arttralm. Fakat kurbann ce ketindeki uzun sar sa yalnzca Bayan Scarlette ait olabilir... ve byle gider. Belirlenen olaslklarn aa yukar znel bir karm detektifin aklnda alkalanr ve onu farkl ynlere iter. Bayes kuram detektifin bir sonu elde etmesine yardm etmekle ykm ldr. Bu, birok tahmini olasl birletirmek ve bir final karar elde etmek iin kullanlan matematiksel bir motordur ve elde edilen son karar yeni bir saysal olaslk deerini verir. Ancak elbette bu son olaslk tah1 A ziz Green, ngiltere, {oyunun k a yn a k lan d yer) A vustralya, Yeni Z e la n d a , H in d ista n ve tim dier ngi lizce k o n uulan blgelerde (Kuzey A m erika hari k i burada aniden Bay Green olur) satlan C lu e d o . 'izdi

J;. K f?tlckn! ntmak

102 Richard Dawkins

bir <>yuni versiyonlarndaki bir karakterin addr. A cab a bu da n edir byle?

BAYES K A N IT L A R !

mininin gvenilirlii, tamamiyle eldeki orijinal rakamlarn gvenilir liiyle orantldr. Bunlar beraberindeki tm kanlmaz kukularla, genelde znelce hkm verilmi kararlardr. G IG O 1 prensibi burada uygulanabilir; Lkin Unwinin Tanr rnei o kadar temelsizdir ki G IG O prensibiyle bile bir yere varamayz. Unwin, Bayes sonucunu rakip istatistiksel yntemler karsn da karlkszca kayran bir risk ynetimi uzmandr. Unwin Bayes kuramn bir cinayeti deil ama en byk snav olan Tanrnn varl n stlenerek tanmlar. Plan tam kararszlkla balar ve buna gre Tanrnn varl ve yokluu olaslklarna yzde 50 er ihtimal verile rek dereceleri belirleme yoluna gidilir. Ardndan meseleyle alakal alt bal listeler, her baln nemini saptayan rakamlar atar ve bu alt rakam Bayes Kuram motoruna uygulayarak hangi rakamlarn ne ktna bakar. Buradaki sorun, (yine) bu nem belirten alt rakamn Stephen Unwinin kiisel yarglarndan ibaret olmasdr ve bu kiisel yarglar sadece usul yerine getirmek adna rakamlarla desteklenir. Bu alt balk unlardr: 1 yilik duygumuz vardr. 2 nsanlar kt eyler yaparlar (Hitler, Stali, Saddam Hseyin) 3 Doa kt eylemler gerekletirir (depremler, sunamiler, kasrgalar.) 4 Kk mucizeler tecrbe edilebilir (Anahtarlarm kaybettim ve sonra buldum.) 5 Byk mucizeler tecrbe edilebilir (sa lm ve yeniden dirilmitir.) 6 nsanlar dinsel deneyimler yaarlar. Bunun ie yarayan taraf udur; (bence hibir ie yaramaz), Tanrnn var olma olasl bir yukar kar bir aa der, ardndan balang noktasndaki yzde 50yi g bela yeniden kazanr ve en sonunda Unwinin tahminine gre bu ekimeli Bayes yarnda Tanr yzde 67lik bir var olma olaslna eriir. Akabinde Unwin bu yzde 67lik Bayes hkm nn yeterince yksek olmadna karar verir, bylelik le acil bir im an enjeksiyonuyla bu hkm tuhaf bir ekilde yzde 95 seviyesine ykseltir. Kulaa aka gibi gelebilir ancak gerekten de bunu yapmtr. Bu kararn nasl hakl kardn syleyebilmeyi dilerdim ancak hakikaten sylenecek hibir ey yok. Bu gibi sama lklara birok kez rastlammdr ancak dindar ama bir o kadar zeki, inanlarn hakl karan bilim insanlaryla tartrken, kant olmad' G arbage n. G arbage O u r Ztrva, bo laflar ieri, zrva, bo laflar dar.
Tanr Yanlgs l O ^

tabm > -T anrnn Varl Y nnd e Kantlar

nda bunu itiraf ederler: Bu konuda herhangi bir kant olmad n onaylyorum. Zaten bu yzden buna inan deriz. (Buradaki son cmle neredeyse acmasz bir tavrla dile getirilmitir, bir mazeret ya da savunma iareti deildir.) artcdr ki, Unwinin alt balkl listesi ne tasarmdan kant, ne Aquinasin be kantn ne de eitli ontolojik kantlar ierme mektedir. Listenin bu kantlarla ilgisi yoktur: Saysal Tanr olasl tahminine en kk bir katk salamaz. Unwin baarl bir istatistiki olarak bu alt ifadeyi tartmaya aar ve akabinde elde ettii sonuca hi etki etmediklerini belirtir. Buna inanabilirim, her ne kadar ta sarm kantn nemsememekteki nedenlerimiz rtmese de. Ancak Bayese bel balayarak benimsedii kantlar, bence en az dier ka ntlar kadar zayftr. Geriye sylenecek tek ey kalyor, bu da kant lar iin belirlediim znel olaslk deerlerinin onun deerlerinden farkl olduudur ve zaten znel yarglar kim umursar ki ? O , doru ve yanl hissimizin apak bir biimde Tanrnn varln kantlar nitelikte olduunu dnyor, oysa bence bunlar birbiriyle tamamen alakasz konulardr. 6. ve 7. blmlerin gsterecei zere, doru ve yanl hissimizin bir doast ilahn varlyla net bir balants oldu u ynnde salam bir kant yoktur. Tpk bir Beethoven drtln takdir etme yeteneimizin Tanryla bir iligisi bulunmamas gibi. yilik duyumuz bir Tanr olsa da olmasa da ayn durumda olacakt, (geri iyi olmak zorunda deiliz) Dier taraftan, Unwine gre ktln varl, zellikle de dep rem ve tsunami gibi doal afetler, Tanrnn var olma olasln ol duka drmektedir. te burada, Unwinin yargs benimkine ters, ancak birok tatsz ilahiyatnnkine benzerdir. Takdiri lahi (K tln varl karsnda Tanrsal iyiliin korunmas) ilahiyalarn uykusunu karmaktadr. Otoriter Oxford Felsefe Elkitab Oxford Companion to Philosophy) ktlk sorununu geleneksel teizme en gl itiraz olarak verir. Ancak bu yalnzca iyi bir Tanrnn varl aleyhindeki bir kanttr. yilik Tanr Varsaym tanmnn hibir par asn oluturmaz, yalnzca keyfi bir ilavedir. Kabul edilmelidir ki, ilahiyat eilimli kiiler genelde kronik ola rak, gerei, arzulanan gerekten ayrt etme yetisinden acizdirler. Ancak daha bilgili bir inanl iin, bir tr doast zek konusunda, ktlk sorununun stesinden gelmek ocuk oyuncadr. Basite, kt bir tanrnn varln kabul etmek; Eski Ahitin her sayfasnda kol gezen gibi bir tanr. Ya da, eer bu hounuza gitmediyse, ferdi bir kt tanr icat edin, buna eytan deyin ve dnyadaki btn ktlk lerin varln, onun iyi tanryla yapt kozmik savalarn bir sonu cu olarak grn. Veya (daha gelimi bir zm) insan skntlaryla zenlice uramaktan daha nemli vazifeleri olan bir tanry doru
IO

Richard Dawkins

BAYES K A N IT L A R I

varsayn. Ya da ac ekilmesine kaytsz olmayan ancak bu aclar sistemli, adil bir kinatta zgr irade adna denmesi gereken bir be del olarak gren bir tanr. lahiyatlarn tm bu rasyonelletirmelere (akla uygun hale getirme) inandklar grlebilir. Bu mantk kapsamnda, eer Unwinin Bayes denemesini tekrar uyguluyor olsaydm, ne ktlk sorunu ne de genel ahlaki kurallar bu varsaymn (Unwinin yzde 50si) bo olduu konusunda fikrimi deitirmeyecekti. Ancak bunun ayrntsna girmek istemem nk, her halkrda, ne Unwin ne de ben, kiisel fikirlerle heyecan yaratma peinde koamayz. Kiisel yargya dayanmayan ok daha etkili bir kant vardr, olaslkszlktan kant. Bu kant arpc biimde bizi gerekten de yzde 50 bilinemezcilikten ok uzaklara tar ki bu birok teisti teizmin u noktalarna gtrrken, beni bunun tam aksine, yani ateizmin u noktasna gtrr. Aslnda bunu birka kez ima etmitim. Kantn znde u bildik Tanry kim yaratt? sorusu vardr ki bu soru ou dnen insann kendi iinde kefettii bir sorudur. Tasarmc bir Tanr dzenli karmakl izah etmekte kullanlamaz nk herhangi bir ey tasarlama kapasitesindeki herhangi bir Tanr, ayn aklamay kendi gereklii iin sunabilecek karmaklkta olmaldr. Tanr bizim iinden kmaya gcmzn olmad sonsuz bir ksrdng sunar. Bir sonraki blmde aklayacam zere, bu kant Tanrnn her ne kadar teknik adan rtlemez olsa da, gerekte ok ok olanak d olduunu gstermektedir.

BLM 4

Tanr Neredeyse Kesin Olarak Neden Yoktur

(tFarkl dinsel cemaatlerin din adamlar, tpk cadlarn gn ndan korktuktan gibi bilimin ilerlemesinden korkar ve bettitnsedikleri aldatmacalarn yok oluunu mjdeleyen kanlmaz sona ?efretle ka atarlar.

T HO

M AS

EF ' ERSON

frn n N kr>t Kcn OLuk Ncdet Voluu

ih a i

B o e in g 747

htimalsizlikten kant en nem li olandr. Tasarmdan kantn b il dik kurnazlna benzemesinin yannda, hi phe yok ki T a n n nn varl ynnde bildirilen g nm zn en tutulan kantdr ve ina nlm az geni sayda reistin nezdinde ramamen inandrcdr. Asln da gerekten de son derece kuvverli bir kanttr ve sanrm yr tlemez; ancak kantn gc teist amacn aksine kullanlm aldr. oaslks/.lktan kant adam akll ele alndnda, T annnn var o l m adnn kantlanm asna olduka yaklar. T anrfn neredeyse kesin olarak neden var olm adnn istatistiksel ispatna koydu um balk, N ihai Boeing 747 gam bitidir.1 Bu balk Fred H oyleun gln N ih a i Boeing 747 benzetme si ve bir ara hurdalndan ileri gelir. H oyleun bu iddiasn bizat kaydettiinden emin deilim ancak yakn meslekta Chandra W ickram asinghe tarafndan ona atfedildiinden, muhtemelen g venilirdir.^^ Hoyle, D nya zerinde yaamn kendiliinden bala yabilmesi olaslnn, bir hurdaln alnn stn silip sprerek geen bir kasrgann rastlant eseri bir Boeing 747nin paralarn (uak alacak ekilde) birletirebilmesi olaslndan daha yksek olmayacan sylemitir. Dierleriyse bu mecaz ald ve karmak canllarn m teakip evrimine uyguladlar ancak elbette bu suni bir m anta dayanyordu. N itekim 747 sahasnda, paralarnn gelii gzel kartrlp birletirilmesiyle drt d rtlk ileyen bir at, b cek ya da devekuu yaratmann kart olaslklar yaradllarca destek grr nk onlara gre bunu ancak Tanr yapabilir. Bu. zetle, yaradlllarn en sevdikleri kanttr; lkin bu kant yalnzca doal seilimi daha en bandan kavrayamam birisi tarafndan retilebilir: Bu kii, doal seilimin bir rastlant teorisi o ld u u n da karar klan birisidir fakat rastlantsalln konuyla ilgili anlam dikkate alndnda bunun tam aksi dnlm elidir. htimalsizlikten kantn yaradllar tarafndan ktye kulla nm daim a ayn genel yntemle etkinlik kazanr ve eer yaradl akll tasarmn (AT) politik adan avantajl ssl maskesinin ardnda gizlenmeyi sese bile bir ey deim ezi nceleme altna alman baz fenomenler (bunlar genelde yaayan bir varlk ya da bu varln daha karmak organlarndan biridir, bu sebeple bu fenomenler tek bir moleklden evrene kadar uzanan bir yelpaze dir) tan anlam yla istatistiksel olaslkszlklaryla methedilirler.
* S jc r ju ,n a o y u n c u n u d v j i u l d u t u n u g r c n t i k t u k t v u k t a ^ - t n k u r b a n r t n m . - i t r .a . ' A k ll U M r d t i H i u n c .1 u u m U n d ^ n d a . y a r a d k jo lt f e u u c u z M io k n R y n u > b i r l u l t d r .

108

ItdiMl L>wtvi(H

S)l lA JB O E IN G74?
Baz zam anlarda bilgi teorisinin dili kullanlr: D arw incilik, canl lardaki bilgi ieriini teorik anlam da bir olaslkszlk oram ya da baskn deer* olarak belirleyip, yaayan varlklardaki tm verinin kaynan aklamaya soyunmutur. Am a bu kant insanlara eko nomistlerin basm akalp parolasn hatrlatr: bedava yemek diye bir ey yoktur ve D arw incilik bir hi uruna bir eyler elde etme ye almakla sulanr. Aslnda, bu blm de gstereceim zere, D arw inci doal seilim, tm bilginin nereden geldii zm sz bilmecesini zm enin bilinen tek yoludur. Aslnda bir hi uruna bir eyler elde ermeye alan Tanr Varsaymlym gibi g r n yor. Tanr bedava yemeini kapm aya alr ve kendisi yem olur. n k bir tasarmcy iaret ederek izah etmeye altnz varlk istatistiksel olarak ne kadar olanak dysa, tasarmcs da en az onun kadar olanak ddr. Tanr N ihai Boeing 747*dir. Olaslkszlktan kant, karmak varlklarn rastlant sonucu meydana gelemcvcceklerini saptar. Fakat birok kii rastlant so nucu meydana gelemez ifadesinin, kastl tasarm olmasa mey dana gelemez ifadesiyle ayn anlam da oldu u nu zanneder. Bu yzden olaslkszln tasarmn bir kant o ld u u n u dnmeleri gayet olaan bir durum dur. D arw inci doal seilim biyolojik ola* slkszlktan yola karak bunun yanlln gzler nne serer. Ve Darwincilik ile cansz dnya arasnda (mesela evrenbilim) sk bir ba olmasa da, bizi biyolojinin esas alan dndaki konularda da bilinlendirir. Darwinciligin derinlemesine kavranmas hem bizi tasarmn rastlantsalln tek alternatifi olm ad konusunda bilinlendirecek hem de dier taraftan bize ar ileyen bir srete gelien karm a kln kademeli eimlerini kefetmeyi retecektir. Darvvinden nce, I lume gibi filozoflar yaamn olanak diiliinin, tasarmn m utlak kant anlam na gelmediini kavram ancak buna bir a l ternatif sunamamtrlar. Biz, D arw in'in desteini arkam za ala rak tasanm grne kar iliklerimize kadar phe duym alyz. Tasarm yanlsamas bizi ezelden beri kapana kstrm bir tuzaktr ancak D arw in sayesinde bilinlenerek bu konuda baklk k a zanm am z gereklidir. n k o, bunu hepim iz iin baarm olmay istemitir.

Tun Y u t ip u 1 0 )

T*nn NctcJo-vc Kain Ol.usk Neden Yulcur

B R BLNLENDRC OLARAK D O A L SELM

Bir bilim kurgu filminde uzay mekiindeki astronotlar evlerini z lerler: 'D ny a u anda ilkbahar yayor! Buradaki yanll he men fark edemeyebilirsiniz, derinde yatan anlam bilinsiz kuzey yarmkre m illiyetiliidir ki bu durum biz kuzey yarmkrede yaayanlar iin geerli olduu kadar yaamayanlar iin de geerli* dir. Bilinsiz tam olarak doru tanm dr. Ve bilinlendirm e tam burada devreye girer. Avustralya ve Yeni Z e lan d a da, G ney K ut bunun st ksma yerletirildii dnya haritalar satn alabilirsiniz ki bunun m ant anlamsz bir elenceden fazlasdr. Eer bu hari talar kuzey yarm kredeki dersliklerin duvarna aslsalard ite o zam an gz kamatrc dzeyde bir bilinlenme gerekleirdi. Her geen gn ocuklar kuzeyin yukarda tekeli olm ayan ve keyfice belirlenmi bir polarite olduunu akllarna kazrlard. H arita o n lar hem bilinlendirir hem de ilgilerini ekerdi. Eve gider vc bunu ebeveynlerine aktarrlard ve bu arada, bir retmenin rencile rine verebilecei en gzel hediyelerden biri ocuun ebeveynlerini artabilecei bir bilgi sunmaktr. Bilinlendirmenin gcn fark ermemi salayan feministler dir. Herstory aka glntr, nk uhistorv deki * hi$ in, eti m o lo jik 1 olarak eril zam ir his ile hibir ilgisi yoktur. Etimolojiyle ilgili benzer bir samalk, 1999da W ashingtonlu bir mem urun niggardly2 kelimesini kullandnda bunun bir rksal saldr ola rak deerlendirilip iine son verilmesidir. A ncak niggardly* ya da herstory gibi sama rnekler bile insanlar bilinlendirmeyi ba armlardr. Biraz sakinleip glmeyi d u rdurduum uzda, herstory bize tarihi farkl bir bak asyla gsterecektir. Cinsiyet zamirleri kt hretlerinin yannda bilinlendirme konusunda yol gsteri cidirler ve ngilizce dili cinsiyet zamirleri konusunda olduka ta lihsizdir. (11c "T she must JFk bmsclf r> " :;h>?hcr his < > r hn
> v .u s v

> y.'riV

i ->uk!

!* /. .> . l h m

>>r h r r s d f

t<>

/;(: //v.\

0 (erkek veya kadn) dnce yapsnnt (erkein veya kadnn) byle bir yaz yazmasna (erkee veya kadna) imkn verip vermeyeceini (erkek veya kadn ulan) kendine sormal.) A ncak eer d i lin bu talihsizliiyle baa kmasn baarabilirsek, insan rknn ya rsnn (kadnlarn) hassaslklarna kar bilincim iz artacaktr. Mat (Adam ), /m m kind (insanolu), The Rights o f Man (insan H ak lan ), all men are created equal (tm erkekler eit yaradlnntr), one man one vote (bir erkek bir oy); ngilizce, kadnlar srekli dlyormu
1K o k tfn b ilm . D ilin klikleriyle jlg lm r a h lu n d b . '/i'.. ' N i g g a r d , n i g g a r y ju l z e n c i k c b u c s in d e u t r e t ile n p in t i, c im r i a n l n u t u f i c i m b i r k r l m e . -tJ.t.

110 RULud Uiwklfl,

BR BlUNCLbNDIRICl OM RA K DO41 ACLM

gibi g rin r.1 Genliim de, kadnlarn erkeklerin gclccc* gibi bir ifadeden onurlarnn krlabilecei hi akl ma gelmezdi. A radan geen onlarca yl ardndan hepim iz bilinlen dik. H um an* yerine m an kelimesini kullanm akta diretenler bile artk bunu, ne yaptnn farknda bir zr havas iinde yapm ak talar. Ya da feministleri kastl olarak kzdrmak iin geleneksel dili zalimce savunm aktalar. 7.eitgeist'i karrayanlann tm bu konuda bilinlenmi, hatta nuh deyip peygamber demeyen ve saldrlarn iki katna kararak olumsuzca tepki vermeyi seenler bile artk yn deitirmilerdir. Feminizm bize bilinlendirmenin gcn ispatlar ve bu tek nii doal seilimin izah iin dn alm ak isterim. D oal seilim yalnzca hayatn b tnn aklamaz; ayrca dzenli bir karm a kln, tasarmc bir klavuz olm adan basit balanglardan nasl doabileceinin aklamasn kavrayabilm cm iz iin bilincim izi bili m in gc ynnde arttrr. D oal seilimin btnyle kavranmas bizi dier alanlara gz peke atlm am z konusunda cesaretlendi rir. Darwincilik bu dier alanlar da iine alarak, gemite biyolojiyi bir kereliine tuzaa dren hatal alternatifler hakkndaki ku kum uzu ayaa kaldrr. D a rw in den nce, yusufuk bcei kanad ya da bir kartal gz gibi hayli tasarlanm grnen bir organn gerekten rastlantsal olm ayan, bilakis katksz, doal sebeplerin uzun bir srecinin son r n oldu u nu kim tahm in edebilirdi? Douglas A dam sn kkten ateizme geiinin dok unakl ve tuhaf aklamas bir nevi (binlerinin onu bilinemezcilerle kar trmasn nlemek iin kkten szcnn altn izmiti) Darvvinciliin gcnn bir bilinlendirici o lduuna tanklk etmektir. U m arm aadaki alntda su yzne kacak olan tutkum dan t r balanrm. O z r m udur ki, D ouglasn baz kitaplarm dan etkilenerek (ki bu kitaplar hi kimsenin dinini deitirme amac grmemitir) din deitirmesiyle bu kitab onun ansna atfetmek istemitim ve b unu yaptm! l m n d e n sonra Kuku Bal 'The > ri 'ii l.itutltO isimli kitabnda tekrar yaym lanan bir rportaj srasnda, bir gazeteci Douglasa nasl ateist oldu u nu sorar. Soru yu yantlam aya nasl bir bilinemezci olduunu anlararak balar ve ardndan yle devam eder: Ve dndm, dndm, dndm. Ancak devan etmek iin yeterli bir neden bulamadm ve bu vuzden herhangi elle tutulur bir sonuca ulaamadm. Tanr fikri hakknda u noktada kukuluydum ancak mevcut bilgi birikimim, yaam ve evrene farkl bir aklama sunabi' K tk Latince y j ila Y u iu d c j d a lu iyi ducunnufur. Ljtnce l/um o io k u ^ u , (Gelc antbapo-). la u b r .jn L n n i gelir. Vr (Grek .nJro- \ crfcck. ftn ru ;Grck sy,,e kadn jnl.m na gelir. Hu olgde. annopnkji imanlmn tunumu Ic jp o r. jtlnsloj vr jirltuloj' w thlnn cim ri jn u l kollandr. Tu YAmljtHi 111

J T mdNetsJo KniaO U rakN ed enY o k tw

Iccck salam bir ileyi rneini kefetmem iin yeterli deildi. Ancak devam ettim, okumay ve dnmeyi b rakmadm. Kaz zamanlarda, otuzlu yalarmn balarn da, evrimsel biyolojiyle ilgili kitaplara rastlamtm ki ayrnt vermem gerekirse bunlar Richard Dawkinsin ki taplar Gen Bendidir >' v/fta/' .. :v ve sonraki Kr Saati Thx- H l i r . i W a u h n i. t l . , - * jdi ve aniden (sanrm Gen Bencildir! ikinci okumam srasnda) talar yerine oturdu. Bunlar olduka akna eviren bir basitlikten bahsediyordu ancak bu basitlik elbette hayatn sonsuz ve deiken karmaklnn btnn dourmutu. Dorusu iimde canlanan bu korkuyla kark sayg, insanlarn dinsel deneyimler hakknda konuurken his settiklerinden ok daha aklcyd. Mantk karsndaki saygm her geen anarken, bilgisizliin yaratt huu nemi yitiriyordu.,w; Bahsettii arpc basitlik grnn elbette benimle bir ilgisi yok tu. Bu Darvvinin doal seilimli evrim teorisiydi; en yksek b ilim sel bilinlendirici. D ouglas, seni zlyorum . Sen benim en akll, en kom ik, en ak grl, en hazrcevap, en uzun boylu arkadam ve muhtemelen inancn deitirdiim tek kiisin. U m arm bu kitap yzn gldirm tur; geri sen beni (lm nle) anlatmtn. Bilimsel bilgiye vakf filozof Daniel Dennett, evrimin elim iz deki en k k l fikirlerden birisiyle elitiini belirtmitir. Buna gre: reten, retilenden daim a daha karmak ve aklldr. Ben buna alttan dam latan yaradl teorisi derim. H ibir zam an bir mzran bir mzrak yapcsn rettiini gremezsiniz. Bir nalbanta ayakka b diken bir at asla dnlem ez. Bir mleki reten bir mlei de g r e m e z s i n i z . D arw in in bu sezgi kart teoriyi sonlandran bir ileyen sre kefi, insan felsefesine olan desteine devrimci n i telik alar ve oka bilinlendirme gcyle doludur. Bylesi bilinlendirmelerin, biyoloji dnda alanlarn kusur suz bilim insanlarnn kavraylar iin bile bu kadar gerekli olmas hayret vericidir. Fred Hoyle parlak bir fiziki ve cvrenbilimciydi ancak yanl anlalan N ihai Boeing 747*si ve Archaeopteryx' fo siliyle ilgili talihsiz giriim gibi dier biyolojiyle alakal hatalar, bilincinin doal seilim dnyasnn gzelce sergilenmesiyle arttrl mas gerektiini akla getirir. Avdn birisi olduu iin doal seilimi kavram oldu u nu varsayarm. Ancak doal seilimin gcnn deerini gerekten anlam ak iin belki de nce doal seilimle slanm al, hatta iine batp biraz yzmelisiniz. Dier bilim dallar bizi farkl yntemlerle bilinlendirirler. Fred l loylenin astronom i bilim i, yaamdaki rollerimizi zerinde oynadm z o kk sahneye (dnya) uyum salarken gsterii mizi azaltn, hem yaznsal hem dc mecazi anlam da bize haddim izi
' UItnc cu r* k Im l ku*. rJ.n.

112 Xxfennl Lkawtuiu

BR B IU N U N U IR IC I OLARAK OCALSKtLM

bildirir; kozm ik parlamadan sonraki ykntlarn arasnda parlayan bir noktack. Jeoloji, bize hem birey hem de tr olarak ksa sreli varlmz hatrlatr. Jo hn R uskini de bilinlendirm i ve 1851 deki unutulm az yrekten haykrn yapmasna neden o lm u tun Ke ke jeologlar beni rahat braksayd, ok iyi yaayabilirdim am a ya bu korkun ekilere ne demeli! Incil drtlklerinin her kadansnm sonunda nlamalarn) duyarm . Evrim, zam an algmza da ayn etkiyi yapar; bu hi artc deildir n k evrim jeolojik srek lilik iinde iler. Ancak Darvvinci evrim, bilhassa doal seilim, daha fazlasn yapar. Biyolojinin ilgi alann kapsayarak tasarm yanlsamasn yok eder ve fizik ve de kozm olojideki tasarm varsa ym larnn her eidiyle ilgili kukulanm am z tler. Fiziki Leo nard Susskind sanrm u szlerini not ederken bunlar hatrlam a dan edememiti: Ben bir tarihi deilim ancak bir fikir bildirecek cesaretteyim: M odern kozm oloji sahiden D arw in ve W allace ile balar. Kendilerinden ncekilerin aksine, varlmzla ilgili doas t etmenleri btnyle inkar eden aklam alar sundular... D arw in ve W allace yalnzca yaam bilimleri iin bir standart belirlemekle kalm ayp, kozm oloji iin de belirlemilerdir.',,6,/ Bu gibi bilin lendirmelere asla ihtiya duymayan dier fizik bilim ciler, Victor Stenger'i (kitab Bilim Tanry Bulmu mudur?) (cevap, hayrdr) iddetle neririm ve Peter Atkinsin kitab Yeniden Ziyaret Edilen Yaradl K.-rsitcd: bilimsel iir alannda en sevdiim eserlerdir. nerdiim yollarla bilinlenme niyetinde olm ayan ve beni ska hayrete dren teistler, doal seilimi T anrfm n eserini meydana getirme yntem i olarak g rp , bundan keyif duyar gibi grnrler. D oal seilimli evrimin, yaam dolu bir dnya yaratmakta en basit ve temiz yol olaca grn desteklerler. TanrTmn hibir ey yapmasna gerek kalmaz! Peter Atkins, az nce bahsettiim kitabnda, yaam ieren bir evren yaratma am a cnda m m k n olan en az gc harcayarak kurtulm aya alan kuramsal olarak tembel bir Tanrnn doruluunu varsayarken, bu dnceyi m antkl, tanrsz bir sonuca kadar tar. A tkinsin tembel Tanrs 18. Yzyl Aydnlanmasnn deist T annsndan bile daha tembeldir: deus otiousus (faydasz, gereksiz tanr); ayrnty la tercme edersek, acele etmeyen Tanr, isiz, aylak, gereksiz, ie yaramaz. Atkins, tembel T annnn yapm ak zorunda olduu iin m iktarn adm adm azaltmay baarr ki en sonunda bu Tanr'nn hibir ey yapmasna gerek kalmaz: aslnda var olm aya bile tenez zl ermeyebilir. Bu srada, hafzamda W o o d y A llenm zek dolu szlanmas canlanverir: Sonuta bir Tanr varsa, onun ktlk yapm a peinde olduunu sanmam. Ancak onun hakknda en fena ekilde yorum yapmak isterseniz, o nun baarsz bir Tanr o ld u u nu sylersiniz.

T ttn Y a m lp j

T a n r N errle*K ninO larakN trfoi Y o k tu r

N D R G F .N F .M K Z K A R M A IK L IK

D arw in vc W allacenin zd sorunun nem ini iirmek imknszdr. Yaayan ler organizm ann anatom isi, hcre yaps, biyokimyas ve davran zelliklerinden, ayrntl rnekler vererek sz edebilirim. A ncak grnrde tasarmn en dikkat ekici ve b a arl rnekleri, (bariz sebeplerden tr) elbette yaradl yazar lar tarafndan ortaya karlmtr ve benim kibar ironim i hak eden yaradl kitap udur: Yaam. Buraya Nasl OeldimV simsiz bir yazarndr ancak Watchtower Bible and Tract Society kuruluu tarafndan on alt dilde, 11 m ilyon kopyas baslmtr. Ancak bu kitap bana yalnzca yaync firma tarafndan takdir edilmi gibi geliyor, n k 11 m ilyon adet baslan bir kitab dnyann d rt bir yanndaki iyilikseverlerden sadece 6 kiinin, bana istemediim bir hediye olarak gndermesi bunun en salam kantdr. Bu anonim ve savurganca datlm almann bir sayfasn rasgele atnzda, Vens iek Sepeti ;/ s :. L - --/v? jiliur,;, adyla bilinen sngeri ve beraberindeki Sir David Attenborough alntsndan fazlasn bulamayz: Vens iek Sepeti adyla b ili nen ve silikon dikenlerle bezeli karmak bir sngerin temel a tsn incelediinizde, hayal gcnz akna dner. Birbirinden bamszm gibi grnen mikroskobik hcreler nasl bir i birlii yaparak milyonlarca cams kym ve bu kadar karmak ve gzel bir kafesi oluturur? Bunu bilm eyiz. The W atchtow er yazarlar son cmlelerini eklemekte zaman kaybetmez: Ancak bitdiim z bir ey var: 'Bu snger rastlant sonucu tasarlanm o lam az. Bu gerekten doru, rastlantyla tasarlanm olam az. H epim izin bu konuyla ilgili hemfikir olacamz bir durum vardr. Euplectella aspergillum iskeleti gibi fenomenlerin istatistiksel olaslkszl her yaam teorisinin zmesi gereken esas sorundur. statistiksel olaslkszlk ne kadar yksek olursa, rastlantsallk m antkl bir zm olmaya o kadar uzaklar: Olaslkszlk kelimesi de zaren bu d urum u tanm lar. Ancak olaslkszlklk bilmecesine aday zmler, yanl yorum lanan tasarm ve rastlantsallk deil tasarm ve doal seilimdir. Rastlantsallk canl organizm alarda gzlem lediim iz yksek seviyedeki olaslkszlklara aklama getiren bir zm deildir ve akl banda hibir biyolog byle old u u n u id dia etmemitir. Aslnda daha sonra aklayacam zere tasarm da gerek bir zm deildir; ancak im dilik her yaam teorisinin zmek zorunda olduu sorunu aklamakla devam ermek isterim: rastlantsallktan kurtulm a sorunu.

114

l> n w la n

NDRGENEMEZ KARMAIKLIK

hu

W atchtow er1 in sayfalarn evirdike, Lohtsa O tu Anstdo adyla bilinen ahane bitkiye rastlarz ki her paras

bcekleri mkemmelce tuzaa drmek zere tasarlanm gibi grnr. Bcekler polenlerle kaplanr ve baka bir Lohusa O t u na sevk edilirler. iein karmak zarafeti W atchtow eri u soruyu sormaya iter: Bunlarn hepsi rastlant sonucu m u olumutur? Ya da akll tasarmc tarafndan m yaratlmtr? Bir kez daha, hayr, elbette rastlant sonucu olumamtr. Bir kez daha, akll tasarm ra stla n tsa llm tek doru alternatifi deildir. D oal sei lim yalnzca sade, m antkl ve ho bir zm deildir; rastlantsalha kar u ana kadar nerilmi ileyen tek alternatiftir. Akll tasarmc tpk rastlantsallk gibi ayn sakncadan zarar grr. Bu aka anlalr biimde istatistiksel olaslkszla aklc bir zm getirmez. Ve olaslkszhklk ne kadar ykselirse, akll tasarmc da ayn oranda mantksz kaar. Akll tasarmcnn sorunu iki kat na kard ok aktr. Sorunun artmasna bizzat tasarmc sebep olur nk dorudan doruya kendi kkeniyle ilgili daha byk bir sorunu aa karr. Bir Lousa O tu kadar olanak d bir can ly zeksyla tasarlama kapasitesine sahip herhangi bir varlk bal bana en az Lousa O tu (ya da evren) kadar olanak d olm aldr. Bu berbat ksrdngy sonlandrm aktan ok uzak olarak Tanr, d ngy olabildiince kt bir hale sokar. W atchtow er'n sayfalarn evirmeye devam ettiimizde dev kzlaacn ^qm><fdau!<>n ai^jntcutn) dokunakl bir aklamas na ularz. Bahemde bir tane var nk bu zellikle sevdiim bir aatr; henz sadece bir bebek, hemen hemen yz yanda ancak evredeki en ksa aa. Kzlaacn yannda duran sska bir adam yalnzca baklarn sessizce yukar diker ve bu heybetli aa kar snda sayg duyar. O halde bu grkemli devin yaps ve onu olu turan kk tohum larn bir tasarm eseri o lduuna inanm ak m an tkl deil m id ir? Bir kez daha, eer tasarmn tek alternatifinin rastlant o ld u u n u dnrseniz, o halde, hayr, mantkl deildir. Ancak yazarlar ya zeklar yetmeyip kavrayam adklarndan ya da bunu yapmay istemediklerinden, bir kez daha gerek alternatif doal seilimi ima etmeyi unuturlar. Bitkilerin (ister kk Farekulaklar ister devasa Kaliforniya am lar) kendilerini ina edecek enerjiyi kazandklar srece foto sentez denir. Tekrar Watchto\verda yazd gibi: Bir biyolog yle der, Fotosentez srasnda, yaklak olarak yetmi farkl kimyasal tepkime olur. Bu gerekten de mucizev bir olaydr. Yeil bitkiler doann fabrikalar unvann almlardr; gzel, dingin, evre kir letmeyen, oksijen reten bitkiler suyun geri d n m n salar ve dnyay beslerler. Bunun aklamas rastlantsallk olabilir mi? Buna sahiden inanabilir m iyiz?1 1 Hayr, buna inanm am alyz; anTtn Vulgo 11*}

TVmn N criik y v Ksln O 4tak N n lc n Yoklu*

cak arka arkaya rnekler tekrarlamas bizi hibir yere ulatrmaz. Yaradl m ant hep ayndr. Baz doal fenomenlerin rastlan tsal olarak var olmas istatistiksel olarak ok im knszdr ve ila veten bu fenomenler genelde ok karmak, ok gzel, ok huu uyandrcdr. Bu yazarlarn rastlantsalla sunabildikleri tek alter natif tasarmdr. Bunlarn hepsi bir tasarmc tarafndan yaratlm olm aldr. Ve bilim in bu hatal m anta yant da hep ayndr. Rast la n ts a llm tek alternatifi tasarm deildir. D oal seilim daha iyi bir alternatiftir. Aslnda, tasarm daha en banda gerek bir al ternatif deildir n k zd sorundan daha byk bir sorun dourur: tasarmcy kim tasarlad? Rastlantsallk ve tasarm, her ikisi de istatistiksel olaslkszhm zm olarak baarszdrlar n k biri baka bir sorun dourur, dieriyse sorunu ksrdngye evirir. D o al seilim gerek bir zm dr. imdiye kadar sunul mu yegne ileyen zm dr. Ve yalnzca ileyen bir zm deil ayn zam anda m thi bir kln ve gcn aklamasdr. D oal seilimi olaslkszlk problem inin baarl bir zm yapan ancak ayn anda rastlantsallk ve tasarm daha ilk a d m da baarszla uratan nedir? Yant doal seilimin olaslkszlk problem ini kk paralara ayran birikim li bir sre olmasdr. Bu kk paralarn her biri belli belirsiz im knszdr ancak bu 0 kadar ket vurucu bir durum deildir. Bu belli belirsiz im knsz sonular yksek m iktarda olup, bunlardan bir yn oluturul duu takdirde, bu ynn sonu rn gerekten ok ama ok im knszdr, o kadar imknszdr ki rastlantsalln menzili dna kar. Bunlar yaradlnn bknrc biimde geri dn trd ka ntnn ana fikrini veren sonu rnlerdir. Yaradl esas sonucu tamamen es geer n k istatistiksel olaslkszlk oluum unu bir kerelik, esiz bir sonu olarak grmekte srar eder. Birikimin g cn idrak edemez. btimalsizlik Dana Trmanmak'ta, konuyu bir rnek yar dmyla izah ettim. D an bir taraf trm anlmas im knsz d ik bir kayalktr ancak dier tarafta zirveye doru yumuak bir eim b u lunur. D orukta karmak bir makine vardr, bu bir gz ya da bakterisel kam m otoru olabilir. Byle bir karmakln paralarnn kendiliinden birleebilmesi mantksz gr, dan eteinden d o rua sadece tek bir srayla sembolize edilmitir. Evrim, bunun aksine, dan dier tarafnda bulunur ve zirveye kadar yumuak eimi kullanarak emekler: kolay! D orua bir srayla erimek yerine yumuak eim i ar ar trm anm a prensibi olduka yaln dr, insan bir D a rw in in sahneye karak b unu kefetmesinin bu kadar uzun srmesine armadan edemiyor. Baard zam anda, Nevvfon'un imus ttrubilis'in in zerinden yaklak asr ge1M u c ir e y l. m u c z d c r y l { y j d a a m m e l e r i n yli. z e l l i k l i 1665 t b 1666 y lla r m b f l i n n e k k im k u l l a n lr . 190 $ y lm . A l l e t t E u u t e n ' J t e e t m e k in d e u k l k k u l b n l r n
u 6 R c h jrd l)aw kn*

tN n tR G E N F M fZ C A R M A JIK IIK

miti ki N ew ton bu baary Darwin** gre ok daha zor koullar altnda gerekletirmi gibi grnyor. M u tla k olaslkszla bir dier gzde metafor, bir banka ka sasndaki ifreli kilittir. Teorik olarak, bir banka soyguncusu ansl o labilir ve rastlant eseri doru say birleimini dlayabilir. Banka nn ifreli kilidi pratikte bu rastlantsallt imknsz klmaya yeter olaslkszlk tasarlanmtr; ifreyi zmek hemen hemen Fred H ovlenin Boeing 747'si kadar olanak ddr. Ancak, her adm da kk ipular veren kt tasarlanm bir ifreli kilidim iz o ld u u nu d nn; Tpk Scak-Souk oyununu oynayan ocuklarn ebenin konum una gre scak-souk diye barm alar gibi. (Ebe hedefe yaklatka scak , uzaklatka souk diye tyo veri lir.) ifreli kilidin kadran mekanizmasnn hrsz her doru rakama yaklatnda belirleyici metalik sesler kardn varsayn. Hrsz eninde sonunda byk piyangoya ular. Olaslkszlktan kann kendi lehlerinde kullanm ay deneyen varadllar biyolojik adaptasyonu daim a, sonucu belli olm am bir uya byk piyango, ya elde var sfr bulmacas olarak sayarlar. Ya byk piyango, ya elde var sfr' safsatasnn dier bir ad da indirgenemez karm aklkn r (K). G z grr ya da grmez. Kanar uar ya da umaz. Faydasz orta rnler olduklar zannedilse de bu aka hatal bir sandr. Bu gibi orta rnler pratikte boldur ki teoride de bunun tam anlam yla byle olmasn beklememiz gere kir. Yaamn ifreli kilidi bir, snyor, souyor, snyor cihazdr. Yaradllar Olaslkszlk D a'nn yldrc dik kayal dndaki her eye kr kalrlarken, gerek yaam Olaslkszlk D a nn dier tarafndaki yumuak eimlerin aravndadr. D arw in Trlerin Kkeninin btn bir b l m n Deiiklik geiren nesil kuram ndaki anlalm azlklar konusuna ayrmtr ve u doru bir ifade olacaktr ki bu ksa b lm o zam ana kadar ileri srlm bu szm ona anlalmazlklarn her birini nceden kestirm i vc g n m z iin etkisiz hale getirmitir. En zorlu sorunlar D a n v in 'in an kusursuz ve karmak organlardr ki bunlar ba zen hatal bir m antkla indirgenemez karmaklk' olarak tanm lanmtr. D arw in gzn zel bir sorun kardn belirlemitir: G z , farkl mesafeleri odaklam aya, farkl m iktardaki ieri almaya ve kresel ve renksel sapmalar dzeltmeye yarayan esiz dzeneklerinin hepsiyle ele aldtmzda, bu organn doal seilimin etkisiyle meydana gelmi olm a olasl drste itiraf ederim ki bana son derece sama geliyor. Yaradllar bu ifadeyi sinsice tekrar tekrar vurgularlar. D a rw in in konuyla ilgili dier yorum lar n asla vurgulam adklarn sylemeye bile gerek yoktur. D a rw in in olduka rahat grnen bu itiraf aslnda tum turakl bir hiledir. Bu ekilde rakiplerini tam karsna almay ve zam an gelip de yumruT *nn Y ir n lfo 11*7

,1

Tam N n r J c t K K a n O t a l t Ntco Ynkiur

u nu attnda en gl etkiyi vermek istemiti. Bu yum ruk, elbette ki D a rw in in gzn kademeli olarak nastl evrim geirdiini basite izah etmesiydi. D arw in 'indirgenemez karmaklk ya da O laslk szlk dana kan yumuak eim ifadesini kullanm am olabilirdi ancak her ikisinin de temelini aka anlamt. Yarm gzn faydas nedir?' ve Ynnm kanadn faydas ne dir? sorularnn her ikisi de indirgenemez karmaklk* kantnn tanm lanm asyla ilgilidir. leyen bir birim in paralarndan birinin karlmas eer tm birim in ilemesini engelliyorsa, bu birim in in dirgenemez karmaklkta olduu sylenir. Bunun, hem gz hem de kanatlar iin bariz bir durum olduu dnlr. A ncak bu san lan dikkatlice gzden geirmeye vakit tandm zda yanll he men fark ederiz. G z lensi ameliyatla karlm bir katarakt has tas gzlkleri olm adan net gremez ancak bir aaca arpmayacak ya da bir uurum dan dmeyecek kadar iyi grr. Bir yanm kanat gerekten de tam bir kanat kadar iyi deildir ancak hi kanat o l m am asndan kukusuz daha iyidir. Bir yarm kanar bir aatan ya da belirli bir ykseklikten dnz hafifleterek hayatnz kur tarabilir. Ve bir kanadn yzde 51'lik b lm biraz daha uzun bir aatan dtnzde sizi kurtarabilir. Bir kanadn hangi oranda b lm ne sahip olursanz olun, dtnzde hayatnz kurtara ca bir ykseklik vardr ki buna gre biraz daha kk bir kanat k ayn dte size fayda salamayacaktr. nsanlarn zerinden debilecei farkl boydaki aalar deneyi teorik olarak dikkate alnmas gereken bir yntemdir ve yzde l den yzde 100V kadar olan her bir kanat kendine zg bir yumuak d avantaj sala maldr. O rm an lar havada szlen ya da parat yapan hayvanlar la d o lu d u r ve bunlar pratikte Olaslkszlk D ag'nn zel eim in den yukan trm anan her adma rnek tekil ederler. Farkl boylardaki aalardan de kyasla, yarm bir gz (yzde 50lik) bir hayvann hayatn kurtarabilirken, yzde 49'luk bir gzn bunu yapamayaca durum lar akla getirmek olduka basittir. Yum uak dlerin buradaki karl, klandrma art larndaki deiiklikler ve avnz ya da avcnz grebildiiniz me safedeki deiiklerdir. Ve kanatlar veya umay elverili bedensel yaplar gibi mantkl orta rnleri akla getirmek olduka basittir: H ayvanlar lem inin her kesinde bolca bulunurlar. Yass soluca nn, tm m antkl lm ler dhilinde, yarm insan gznden daha dk yetenekte bir gz vardr. Nautilus (ve belki de soyu tken mi fosil kuzenleri ki Paleozoik ve M csozoik sularn hkim iydiler) yass kurt ve insan arasnda, orta dzeyde bir gze sahiptir. I ve glgeyi fark edebilen ancak grntden yoksun yass kurt g znn aksine, Nautilus un ine delii kam era gz gerek bir g rnt elde eder; Ancak bizimkisine kyasla bu, bulank ve karanlk
ll8 R n h jl l ) n b m

lN D R<FN f M fcZ K ARM A IK LIK

bir grntdr. G rn t netliklerine rakamsal bir deer atamak sahte bir kesinlik olacaktr ancak aklselim hi kimse inkr edeme yecektir ki om urgallarn ve birok dier canlnn bu gibi gzlere sahip olmas gzsz olm aktan ok daha iyidir ve dolaysyla bu varlklarn tm Olaslkszlk D ann zincirleme ve yzeysel ya mac boyunca uzanrlar. Bizim gzm z ise zirveye ok yakndr; en tepede deildir ama buna ok yakndr. Olasttkszlk Dam Ttrmattmak'diiy bir konuyu btnyle gz ve kanatlara ayrdm. Ve b u nu varlklar iin yava ve kademeli derecelerle evrim geir menin ne kadar kolay olduunu gstermek iin yaptm. imdi ba ka bir konuya geiyorum. Bylece, gzlerin ve kanatlarn kesinlikle indirgenemez kar maklk olm adklarn grdk; 3ncak bu ayrntl rneklerden daha ilgin olan kazanm am z gereken genel ibrettir. Birok kiinin bu apak kantlara kr kalarak lmesi bizi daha belirsiz dier ka nt rnekleri konusunda uyarmaya hizmet etmelidir. Mesela akll tasarm kuram clarnn siyasi avantajl rtmeccsinden yararlanan yaradlllarn gnm zde rtkanln yaptklar hcresel ve bi yokimyasal kantlar. Burada eitici bir hikyemiz vard ve bize u fikri verdi: H i bir eyin indirgenemez karmaklkta olduunu beyan etmeyin; bununla ilgili olaslklar u yndedir ki, ya ayrntlar yeterince zenle incelememisitizdir ya da yeterince zen gsterdiinizi zannetmisinizdir. Dier taraftan biz bilim yanllar kesin biimde an zgvenli olmam alyz. Belki de etrafmzda, doada, baki' ki indirgenemez karmaasyla gerekten de Olaslkszlk D ann yumuak eim inin nne geen bir ey vardr. Yaradlllar, eer gerek indirgenemez karmaklk tam anlam yla kantlanabilseydi D a rw in in teorisine zarar verirdi derken haklydlar. Darvvin bunu zaten sylemiti: Eer ok sayda baarl ve irili ufakl de iiklikler sayesinde oluturulmas m m k n olm ayan herhangi bir karmak organn varl kantlanabilseydi, teorim kesinlikle hezi mete urard. Ancak ben byle bir durum grem iyorum . D arw n byle bir d urum u gremezdi ve tm o gayretli, gerekten umutsuz, abalara ramen onun zam anndan itibaren hi kimse de gre medi. Yaradlln bu kutsal efsanesi iin birok aday zm getirilmeye allm, nitekim sunulan hibir z m n savunmas yaplamamtr. y le ya da byle, indirgenemez karmakln gerek rnek lerinin kefedilip D a n v in in teorisinin yklm oldu unu dnsek bile, bu keiflerin beraberinde akll tasanm teorisini de ykm aya can kim syleyebilir? Aslnda, akll tasarm teorisi oktan zede lendi* n k sylemekten usanmayacam zere, Tanr hakknda her ne kadar az bilgi sahibi olsak da onun son derece karmak ve muhtemelen indirgenemez o lduundan emin olabiliriz!
T iu Yamlg I I

Tnn Ncretimr Kctia OUah Neden Yoktu

B o l u k ib a d e iI (BLG BOLUKLARINA TAPINM AK)

ndirgenemez karmakln detayl rneklerini bulm aya almak aslen bilimsel bir ilerleme yntemi deildir: mevcut bilgisizlikten kant karmaya almaktr. lahiyat Dietrich Bonhoeffer tara fndan ortaya atlan Boluklarn Tanrs kurnazl gibi ayn hatal m anta bavurur. Yaradllar g nm zn bilim ya da bilgi bi rikim inde boluklar bulm ak iin can acarlar. Eer ak bir boluk bulunursa, bu boluu hkm en T anrfnn doldurm a zorunluluu olduu addedilir. Bonhoeffer gibi dncelif!) ilahiyatlarm z en dielendiren ise bilim in ilerlemesiyle bu boluklarn klmesi ve b unun sonucunda T annnn grevsiz ve snaksz kalm a tehdidiyle kar karya kalmasdr. Bilim insanlar farkl endieler duyarlar. Cehaleti kabullenmek bilimsel atlmn balca grevlerindendir. stelik bilim insanlar gelecekte zaferle sonulanacak aratrmalar gz nnd e bu lu n d uru p, bu tr bir cehalete sevinmelidirler. A rka dam M a tt Ridleyin yazd gibi, Bilim insanlarnn ounluu nceki keiflerinden sklmlardr. O nlar alevlendiren bilgisizlik tir. M istikler gizeme sevinirler ve gizemli kalmasn isterler. Bilim insanlar gizeme farkl bir nedenle sevinirler: Bu onlara kefedecek bir ey sunar. D aha genel anlam da, Blm S*de tekrarlayacam zere, dinin gerekten de kt etkilerinden biri de bize, anlam adan tatm in olm ann bir stnlk olduunu retmesidir. Bilgisizliin itiraf edilmesi ve geici gizem, salam bilim iin yaamsaldr. Ancak bu sebepten tr, ne yazk ki yaradl propa gandaclarnn ana stratejisinin, bilimsel tecrbede boluk arayan ve bu boluklar hkm en akll tasarmn* doldurm as gerektiini ne srenlerinkiyle ters dtn sylemeden geemeyiz. Aa daki ifade kuram saldr ancak tamamen tipiktir. Bir yaradl der ki: K k benekli gelincik kurbaasnn bacak eklemi indirge nemez karmaklktr. T m paralar yerli yerinde olmazsa, hibir paras bir ilev yerine getiremez. Bahse girerim gelincik kurbaa snn bacak ekleminin, yava ve kademeli derecelerle evrimletiini syleyecek grte olam azsnz. Eer bilim insanlar hzl vc anlalr bir yant vermeyi baaramazlarsa, yaradl hkmen bir sonu elde eder: Tamam o zam an, alternatif teori, akll tasarm, hkm en kazanr. Buradaki nyargl m ant fark ettiniz mi: Eer A teorisi baz noktalarda baarsz olursa, teori B doru olm ak zorundadr. Kantn ters yz edilerek uygulanm adn sylemeye dahi gerek duym uyorum . Szm ona yerini alaca teorinin tpatp
1 2 0 R idunl D4wkitt

B O $ U . 'K B A D E T

ayn detay zerinde verimli olup olmayacan konrrol etmeden, ipak zorunlu teoriyi benimsemeye tevik ediliriz. Akll tasarma (AT) bir Hapisten k Kart' balanr ki bu evrimin yaratt g l iddialara kar sihirli bir dokunulm azlktr. Ancak burada altn izmek istediim nokta, yaradlnn dalaveresinin bilim insan iin gerekten elzem olan (geici) p heden haz alm ay baltalamasdr. Btnyle politik nedenlerden tr, g n m z bilim insanlar u tarz ifadelerden kayg duyarak kanrlar: H m , ilgin bir konu. M erak ediyorum , acaba gelincik kurbaasnn atalarnn bacak eklemi nasl evrim geirdi? Ben ge lincik kurbaalarnn uzm an deilim, niversite K tphanesine urayp inceleme yapm am gerekir. Bu bir son snf rencisi iin ilgin bir proje o lab ilir. Bir bilim insan byle bir sz syledii anda yaradlnn kitabnda zorunlu bir sonu doacaktr: Ge lincik kurbaasn yalnzca Tanr tasarlanm o lab ilir. Ayrca, bilim in yeni aratrma hedeflerini belirlemek iin b il gisizlik alanlarnn aa karlmasyla ilgili m etodolojik gereksini miyle, Akll Tasarmn hkm en zaferini ilan etmek iin ayn alan lar ele geirme gereksinimi arasnda talihsiz bir balant vardr. Bu kesin bir tanm la, Akll Tasarmn kendi ispatnn olmam as ancak bilim tecrbesinin bo brakt alanlarda tpk bir yabani ot gibi serpilmesinden ileri gelir. Ve Akll Tasarmn bu yn, bi lim in ayn boluklar tanm lam a ve aratrmaya balama planyla rahatsz edici ekilde rtr. Bu balam da, bilim Bonhoeffer gibi bilge ilahiyatlarla ittifak oluturm ak zorunda kalr ki her iki ta raf da naif, poplist ilahiyatn ve akll tasarmn boluk ilahiyat nn ortak dm anlarna kar birlemi olurlar. Yaradllarm fosil kaytlarndaki boluklar ile olan ak meselesi tamamen bo olan ilahiyatlarm simgeler. Bir keresinde szm ona Cam brian Patlam asyla ilgili bir konuyu u ifadeyle tartmaya atm: Sanki fosiller hibir evrimsel gemi olmakszn dnyaya ylece brakldlar. Bu ifadeyi semekteki am acm o k u yucularn itahn kabartp, hemen akabinde geni bir aklamaya yer vermekti. Bunun nem ini sonradan kavradm ancak hogrl aklam am bir yerinden kcsilecek ve al cm lem sinsice alnt yaplarak saptrlacakt. Keke bunu tahm in edebilseydim. Yaradllar fosil kaytlarndaki boluklara baylrlar, tpk genel an lam da boluklara baylmalar gibi. Birok evrimsel gei, kademeli olarak deiim geiren ara fosillerin daha ksa ya da uzun sreli serileri sayesinde aka bel gelenmitir. Bazlar belgelenmemitir ve bunlar u nl boluklar dr. M ichael Shermerin de zekice belirttii zere, Eer yeni bir fosilin kefi bir holuu temizce ortadan ikiye ayrrsa, yaradl
Y*m u> o la ra k o y n j u n M ilyon ' . o y u n u n d a o y u n c u la r l u p * d d k le r in d e re r rlirruiibu l u n vjr>4 h i p n t e k u rtsU l ttlrf

TUnn Y tn lm 1 2 1

!.

- T a n r N tre J e v tc K c n O L u a U N c J m Y A m

artk iki kar fazla boluk olduunu iddia edecektir! Vc her koulda yersiz bir dnce olan gyabnda h k m vermeye ynelecektir. Eer doru varsaydm? bir evrimsel geii belgeleyecek fosiller ortada yoksa evrimsel gei yok farz edilir vc T a n n nn mdahalesi hkmen kazanr. Gerek evrimde gerekse dier herhangi bir k o n u da, yknn her adm nn eksiksizce belgelenmesini talep etmek dpedz m an tkszlktr. Birisinin cinayet ilediine ikna olm adan nce, katili cinayete gtren her adm m hibir kareyi atlam adan eksiksiz bir sinematik kaydn da talep ediyor olabilirdiniz. le n canllarn be denlerinin yalnzca kk bir b l m fosilleir ve bulabildiim iz kadar ara fosil bulduum uzda ansl saylrz. Oysa elimizde hibir fosil olm ayabilirdi ki bu durum da evrim iin m olekler genetik ve corafi dalm gibi dier kaynaklardan kant elde edebilirdik. Bu kantlar da kar konulm az derecede gl olurlard. Dier yandan, yalnzca bir fosilin yanl bir jeolojik karm anda ortaya kmas halinde, evrim teorisi patlak vermi olurdu. Banaz bir Popperian1 evrimin yanllnn git gide daha ispatlanabilir o ld u unu syleyerek bir tartma balattnda, J.B .B .H aldane gl bir ekilde kkredi: Precambriandaki fosil k o rk a k la n . Yaradlslarn, sahteliiyle tannm, C oal Measuresdaki- insan kafataslar efsaneleri ve dinozor ayak izlerinin arasna karm insan ayak izleri hikyelerine ramen kronolojik adan hatal fosiller asla gerekten bulunam amtr. Boluklar yaradlnm zihninde, hkm en Tanr tarafndan d oldurulur. Ayn tutum u ayrca Olaslkszlk D a kitlesinin g rnte olan boluklar iin de srdrrler; yani kademeli eim in ayrntlaryla kefedilmemi olduu veya kefedilmeye gerek d u yulm ad blgelerde. Bilgi ya da kavray eksiklii olan alanla rn kendiliinden, hkm en, Tanrya ait old u k lan addedilir. Pratik bir areymi gibi ndirgenemez karm akln etkili bir beyanna bavurmak, gerekte hayal gcnn baarszln simgeler. Baz biyolojik organlarn, mesela bir bakterisel kam m otorunun ya da bir gzn biyokimyasal bir yol izlememesi d urum unda, daha fazla kanta gerek duyulm adan bunlarn indirgenemez karmaklk olduu hkm verilir. ndirgenemez karmakla delil gstermek iin hibir giriimde bulunulm az. Eitici gz, kanat ve birok ba ka organ yklerinin anlatlmasna ramen, pheli vgye layk grlen (indirgenemez karmaklk vgs) yeni adaylarn her bi rinin apak biim de indirgenemez karmaklk o ld u k la n varsay lr ve bu konum lar hr iradeye bal olarak geerlilik kazanm
1K ari Poppe, A v u u u ry a k k e n li (ifislu frbcfcculir. D lim c l teoriler ile llmvel ln u v .tL n jynR M v h a k k u d a g o r ille r i ile u u l im > u . -rJ.t. ngiltere l o p t j k U n lm d a k i, k k e n i 291) b 2 . m ily un yl Oaccsinc da y an a n zengin k o m u t y j t a k n

tJ.t.
122

Kcfej/! Dwbm

B O S ! U K B A M b T

olur. Ancak hu konuda biraz dnmelisiniz. Ker indirgenemez karmaklk tasarmn bir kantysa, bu kant ancak ve ancak hur iradeyle salanm olabilir. Siz de bu d urum da daha fazla kant ya da dorulam aya ihtiya duym adan yaln bir ekilde, gelincik kurbaasnn karmak yapsnn (bom bardm an bceinin, vs.) ta sarm ispatladn iddia edebilirsiniz. Bunun bilimsellikle uzaktan yakndan ilgisi yoktur. H r irade m antn aadaki metin zerinde uygulayp inan drcln snayalm: Ben [kendi isminizi yerletirin! kiisel ola rak biyolojik fenomeni yerletirin} adm adm gelimi olabilecei hibir gidiat aklm a getiremem. Bu yzden bu bir indirgenemez karmaadr. Dolaysyla tasarlanmtr. Bu ekilde denediinizde hemen bir bilim insannn bir orta rn kefederek veya en azndan m antkl bir orta rn hayal ederek ortaya kp sznz r t mesi tehlikesinin ne kadar yksek oldu u nu grrsnz. stelik bilim insanlar ilgin bir aklamayla ortaya kmasalar da, tasar m n iyi sonu verdiini varsaymak su katlm am kt mantktr. Akll tasarm teorisinin altnda yatan dnce tembel ve bozgun cudur; klasik Boluklarn Tanrs dncesi. Buna daha nceleri Kiisel Kukuculuktan Kant ismini vermitim. Gerekten muhteem bir sihirbazlk numaras izlediinizi ha yal edin. M ehur sihirbaz kilisi Penn ve Tellerm rutin bir gste risinde, bu kiiler birbirlerine ayn anda tabancayla ate eder ve her ikisi de mermiyi azlarnda yakalam gibi yaparlar. Tedbir alm ak amacyla, mermileri silahlara doldurm adan nce stlerine tanmlayc izgiler atlr ve bu prosfedrn tam am izleyiciler ara sndaki ateli silah tecrbesi olan gnlllerin vakn ahitliinde gerekleir. G rnrde tm hilekrlk olaslklar elimine olm u tur. Tellern iaretli mermisi Pennin azn boylar ve Pennin ia retli mermisi de Tellern. Ben (Richard Dawkins] bunun bir hile olabilecei hibir d urum u akla getirecek yeterlilikte deilim . Kii sel Kukuculuktan Kant, nsezisel beyin merkezlerimin derinlik lerinden barr ve neredeyse beni unu sylemeye zorlar, Bu bir mucize olm al. Burada bilimsel bir izah yok. M u tla k a doast bir g tr. Ancak bilimsel eitimin sakin sesi farkl bir mesaj iletir. Penn ve Teller dnya apnda nam salm sihirbazlardr. O halde bunun m utlaka m antkl bir aklamas vardr. Belki de ben ok saf ya da ok dikkatsizim . Ya da hayal gcnden yoksunum . Bu, hokkabazlk numaras iin uygun bir yant o ldu u gibi ayrca in dirgenemez karmaklk olduu sanlan bir biyolojik fenomen iin de uygun bir yanttr. Doal bir fenomene olan kiisel aknln karsnda ivedi biimde doast bir gc akla getiren insanlar, ka bken bir hokkabaz grdklerinde bunun paranormal* bir olay o ldu u sonucuna atlayan delilerden farkszdrlar.
r n n Y r u l*m 1 2 3

V -

. Tnn Nctc<c)-e Ketin OltAk Ntdiu Yoktua

sko kimyac A.G.Cairns-Smith, kitab Hayatn Kaynana Dair Yedi aret*te bir su kemeri benzetmesinden faydalanarak ek bir noktaya parm ak basar. Yontulm am talardan ve harsz ya plan bir kemer hibir yerden destek almasa da dengeli bir yap olabilir ancak indirgenemez karmaklktr: Eer talardan bir ta nesi yerinden soklrse kemer yklr. O halde bunun ilk inas na* sil yapld? Bunun bir yolu, salam bir ta ynnn etrafna kazk demek ve ardndan dikkatlice kazklar teker teker karm aktr. Daha gene! bir tanm la, bir parasnn eksiltilmesiyle ayakta kalamamas anlam nda indirgenemez olan birok yap vardr ancak bu yaplar sonradan karlan ve bir daha gzkmeyen iskelelerin yar dmyla ina edilir. Yap bir kez tam am landnda, iskele gvenle kaldrlabilir ve yap sabit kalmay korur. Evrimde de byle olur, incelediiniz organ ya da yap, canlnn atalarnda var olan ancak artk gerek duyulm ayan bir iskele sayesinde olum u olabilir. ndirgenemez karmaklk* yeni bir fikir deildir ama tabir yaradl M ichae! Behe tarafndan 1996da uydurulm urur.','2i Bu zat, yaradll biyolojinin yeni bir alanna tamakla itibar ka zanmtr. (Eer itibar doru bir deyise.) Bu alanlar biyokim ya ve hcre biyolojisidir ki bunlar belki de boluklar iin gzlerden ve kanatlardan daha keyifli bir avlanm a zemini olarak grm ola bilir. yi bir rnek vermeye en yaklat an (ki bu hl kt bir rnektir) bakterisel kam m otoru konusudur. Bakteriscl kam m otoru bir doa harikasdr. nsan teknolo jisinin dnda, bamszca bir eksen evresinde d n d bilinen tek aks rneidir. Sanrm byk hayvanlar tekerlekli olsalard bu durum indirgenemez karmakla gerek bir rnek tekil edebi lirdi ki byk ihtim alle bu yzden tekerleksizler. Sinirler ve kan dam arlar bir m il yatann iinden geseler nasl o lu rd u ?1 Kam ince bir pervanedir ve sayesinde bakteri suyun iinde oyuklar aa rak yol alabilir. Y zm e k deil de oyuk am ak diyorum nk varoluun bakterisel leinde su ok daha farkl bir etkidedir. Daha ok, pekmez, jle hatta kum gibidir ve bakteriler suyun iin de yzyor grnm ekten ziyade suda tnel ayor ya da vida gibi kvrlyormu gibi grnr. D aha byk organizm alar olan tek hcrelilerin szde kamlarnn aksine, bakterisel kam bir kam gibi dalgalanm az ya da kiirek gibi ekilmez. Bir m il yatann iinde gerekten serbest bir eksende devaml olarak dnen bir aks vardr ki fevkalade, kk bir molekler motorla g alr. M olekl
' b u b a y al u ru n u b ir rn e k tir. o c u k k ita b y azan P hilip P ulitnan . E u a r k K U e m e le r u im i k ita bn d a, b ir havvan t m n h a y a l eder; 'm u lr fa '. Bu t t . ta m o m u m d a bir de lik o la n yusyuvarlak to h u n k a b u k la n u r c tm agahlarla birlikte y a> r. M u ld a la r b u k a b u k la n tekerlek olarak k u lla n la r. Tekerlekler bedenlerinin bir p a ra t o lm a d g u d a D . a k m ' etraftn u r a c a k sin ir ve k a n d a m a rla r v o k u r tak s burada b o y n u z ya d a kem ikten p l b ir kskatr). P ullm un ;r1ei b ir ekleme y a p a n b u sistem v a ta n c a g rt'jte n d o a l b a za lt >rnrlerir d>el oldofcu in <alHr k i bu K rile r y o l' y en n e geer. T e k e rle k ! engebeli a ra zide i n onuv verme*.

12v} Rk IumJ )AV>lnt

B O K L U K B A U E T 1

seviyede, bu m otor tpk bir kas prensibiyle alr ancak aralk l kaslmalardan ziyade serbest bir rotasyon izler.1 Kam motor, tpk m inik bir tekne d m otor olarak tanm lanr (mhendislik standartlarna ramen artc derecede yetersiz ve bir biyolojik m ekanizma iin allmadk bir tanm.) Behe tek bir dorulam a, aklama ya da ayrntya rabet et meden, bakterisel kam m otorunun bir indirgenemez karmaklk olduunu ak bir biimde beyan eder, iddiasnn lehinde bir kant sunm adndan, hayal gcyle ilgili bir eksiklikten phe ederek balayabiliriz. Bundan baka, ilgili biyolojik literatrn sorunu es getiini iddia eder. ddiasnn yanll ayrntlaryla ve (Behe iin) utan verici ekilde, 2005te Pennsylvainada Yarg Jo h n E. Jnesun mahkemesinde belgelenir. Bu mahkemede Behe, yerel bir devlet lisesinin fen mfredatna akll tasarm* yaradlln dayatm aya alm bir grup yaradlnn nam na uzm an bilirkii olarak ifade vermiti. Yarg Jones'ten alnt yaparsak bu olaa nst bir sam alk hareketiydi. {fade ve ifadenin sahibi kiinin kaderinde kesinlikle uzun sreli hret varm.) Birazdan grecei niz zere, bu Behenin duruma srasnda ektii tek utan deildi. ndirgenemez karmaay ispat etmenin kilit noktas, hibir parann kendi kendine kullanl olamayacan gstermektir. Herhangi bir ilev yerine getirebilmesinden nce tm paralar yerli yerinde olm ak zorundadr {Behc'nin gzde benzetmesi, bir fare kapandr.) Aslnda biyologlar, hem kam m otoru iin hem de Behenin dier szde indirgenemez karmaklk rnekleri iin, bir b t n n dnda ileyebilen bu btne ait paralar bulm akta zorluk ekmezler. Bu mesele Brown niversitesinde grev yapan Kenneth M iller tarafndan ustalkla ele alnm ve bylelikle akll tasarmn en inandrc intikam ahnmnr. stelik bu intikam n nemi kmsenemez nk kendisi dindar bir Hristiyandr. M ille rin, Darwin'in Tanrsn Kefetmek isimli kitabn, bilhassa Behe tarafndan kandrlarak bana mektup yazan dindar kiilere tavsiye ederim. Bakterisel rotasyonlu (ark gibi dnen) m akine meselesinde M iller dikkatim izi (nc Tip Salglayc Sistem, TSS) isim li bir mekanizm aya eker.'7 ,1 ' TSS dairesel bir hareket iin k ul lanlm az. Bu, parazit bakterilerin, iinde bulunduk lar ev sahibi organizmalar zehirlemek iin, zehirli maddeleri hcre eperinden dar pom palam akta kullandklar birka sistemden biridir. nsan leinde, bir svy bir delikten boaltmak ya da fkrtmak olarak
1 Sinekler. a n L r ve bcekler e ib i. u^u} k l l m n tp k b ir pisto n lu m o to r ftihi d o ^ l ttr o m J e o i^n gt b u c jn liU f J l u p r r m b m n t u b oudc evrede oinu\ b u r u t e r d i r . O y u ekirge x>b< b te k lrr hrr k a u hareketi iin t m n c l direktif g nd erir tpk b ir k u t b ih J n b u tre jim l m o tn ru .v p u k v j d J l u p a u k t iin bir drektU gnderirler. B jk e n le r, n r t a n bir k a n a dzenei l p k hr k n n orru katLtn f i b i ! ne de p a to u lu b ir dtu e n e k t u n n d n r U r J n m n uu> k j i a n e jk gerek b ir d n d r c le ri v a rln bu d u ru m d u , bu dzenek bir elektrik m o to ru ya d i TX'ankel m m o r u ib td ir
fa a n Yanlput

1 2 5

T u N t m k y t r K a m O U r . k N c t k n Y a lu *

dnebiliriz: ancak, bir kez daha, bu durum bakterisel lekte farkl grnr. Salglanan m addenin her m olekl, TSS ile avn lekteki belirli vc boyutlu bir yaps olan byk bir protein dir: bir svdan ziyade salam bir heykelcii andrr. Her m olekl dikkatle biim lendirilm i bir m ekanizma tarafndan, bir borudan ok, oyuncak veya iecek datan otom atlarn karmak kanallar gibi yaplardan tek tek itilir. M olekl damcs olduka az saydaki protein m olekllerinden olumutur ki bu protein m oleklleri, da* tlan molekllerle boyut ve karmaklk ynnden karlatrla bilir. ilgintir ki, bu bakterisel otom at m ekanizm alar kendilerine yakn akraba olm ayan bakterilerle de genel bir benzerlik iindedir. O luum larndaki genler byk ihtim alle dier bakterilerden k o p yalanmtr. Bu, bakterilerin baarmakta arpc hiim de uzm an o ld u k lan bir konudur ve kendi apnda byleyici bir meseledir ancak burada kesmek zorundaym . TSSnin yapsn oluturan protein moleklleri kam m oto run paralaryla olduka benzeir. Evrimci iin ok aktr ki TSS bileenleri (ya da paralar), kam m otor evrim geirdiinde, yeni ama btnyle farkl olmayan bir ilevi benimsemek zorunda kaldlar. TSS'nin kendi moleklleriyle urat bilindiinden, kam m otor tarafndan kullanlan prensibin ilkel bir t r n kul lanmas hi artc deildir ki bu da aks molekllerine dairese! bir hareket verir. Aka grlyor ki, kam m otorun yaamsal nemi olan paralar kam motor evrim geirmeden nce zaten vard ve almaktayd. V ar olan m ekanizmalar ele geirmek ak bir yntem dir ki bu yolla m ekanizmann grnrde indirgenemez karmaklk paras. Olaslkszlk D ann kademeli eim indeki yerini alabilir. Elbette, daha fazla alma yapm ak gereklidir ve yaplacan dan em inim . Bu gibi almalar, eer bilim insanlar 'akll tasarm teorisi* gibi zorunlu ve tembel bir sonula tatm in olup, cesaretlenmcselerdi asla yaplam azd, ite, hayali bir 'akll tasarm kuram c snn bilim insanlarna gnderebilecei bir mesaj: Bir eyin nasl altn anlam azsanz, bunu dert etmeyin: tek yapm anz gereken pes etmek ve bunu Tanr yapmtr demek. Sinir itepilerinin nasl altn bilm iyor musunuz? Gzel! Hatralarn beyne nasl yer letiklerini anlam yor musunuz? H arika! Fotosentez olduka kafa kartran karmak bir sre midir? ahane! Ltfen sorunu zm e ye almayn, sadece vazgein ve T annya bavurun. Sevgili bilim insanlar, srlarnz zerine gayret sarf etmeyin. Srlarnz bize geti rin ki onlar kullanalm . Deerli bilgisizlii aratrmalarnzla ar ur etmeyin. Bu anl boluklara Tanrnn son bir sna olarak ihtiyacmz var. St.Augustinein epey aleni bir tabiri vardr: G nah ilemenin farkl bir yntemi vardr ki bu yntem tehlikeyle do1 2 6

R<:Kit

R O V t t 'K B A D E T

ludur. Bu, merak hastaldr. Bize doann srlarn kefettirmcye alan ve kefettiren hudur ancak hu srlar bizim kavraymzn tesindedir. M eran bize hibir yarar d o kunm az ve hibir insan renmeyi u m u t etm em elidir (Freeman 2002den alnt yapld.) Behenin dier gzde ve szde indirgenemez karm aklk r neklerinden birisi de baklk sistemidir. Hikyeyi bizzat Yarg Jonesin szleriyle aktaryorum: apraz sorgulama esnasnda, Profesr Bchc, 1996 senesin deki bilim baklk iin asla evrimsel bir aklama kefedemeyecektir iddiasyla ilgili sorguland. Baklk siste* minin evrimiyle ilgili elli sekiz bilirmel onayl yayn, dokuz kitap ve birka immnoloji ders kitab kendisine sunuldu; ancak, bunlarn evrimi kantlamakla hl yeterli olmadn da aka srar etti vc bu savunmas bence yeterince salam deildi. ikyetilerin avukat Eric Rothschild tarafndan apraz sorguya alnan Bche, bu elli sekiz bilimsel onayl yaznn ounu anlam ad n itiraf etmeye zorland. m m nolojinin ona ar gelmi olmas hi artc deildi. D aha az mazur grlebilen ise Behenin bu gibi aratrmalar verimsiz grp, azletmesiydi. Eer hedefiniz gerek dnyayla ilgili m him gereklikleri kefetmekten ziyade kolay al danan halk ve politikaclar iinde propaganda yapmaksa elbetre bunlar verimsiz almalardr. Beheyi dinledikten sonra Roths child gzel bir konum a tarzyla, mahkeme salonundaki her drst insann m utlaka kavram olduklar dokunakl bir zet karr: Minnettarz k. baklk sisteminin kaynann sorgusuna cevap arayan bilim insanlar vardr... Bu sscm gten d me ve lmcl hastalklar karsndaki savnmantzdr. Bu kitaplar vc makaleleri hazrlayan bilim insanlar, kitap muyaklar ya da konuma szlemeleri olmadan gizlilik iinde didinirler. abalar ciddi tbbi koullar tedavi etmekte vc onlara kar savamakta bize yardm eder. Tm bunlarn aksine. Profesr Behe ve akll tasarm hareketinin btn bilimsel vc tbbi irfan ilerletmek adna hibir gelime kay detmedikleri gibi, gelecek nesil bilim insanlarna kayglan mamalar gerektii nasihatini verirler.,Ml A m erikan genetik bilimci Jerrv Covne, Behenin kitabn eletirir ken konuyu yle ele alr: Eer bilim tarihi bize herhangi bir ey ispatlayacaksa bu, cahilliimize Tanr ismini vererek bir yere ulaamayacamzdtr. Coyne, benim vastamla Guardian'd a, akll tasarmla ilgili bir makale zerine yorum yapmtr.

f n n YraRi 1 2 7

Tian Ncedove kcun OJxk Neden YoJuuf

Neden Tanr her eyin bir aklamas olarak kabul edilsin? Deildir. Bu bir aklama noksanldr, bir omuz silkmedir, bilmiyorum* demenin ruhsal ve ayinsel klk deitirmesi dir. Eer bir insan bir eyi Tannyla ilikilcndirirse genelde bunun anlam bu kiinin elinde bir ipucu olmamasdr ve hu yzden bu bilinmezi eriilmez, zlmez bir gk perisine dayandrr. Bu yal adamn nereden geldiinin aklamasn talep edin. Byk ihtimalle bu yal adamn her zaman var olduunu ya da hep doann tesinde olduunu syleyen haya! meyal, sahte felsefi bir yant alacaksnz. Lakn bu ya nt elbeue hibir eyin zah deildir.'** Darvvincilik bizi farkl yollarla bilinlendirir. Evrim geirmi o r ganlar, genelde zeki ve gldrler, ayn zam anda aklayc kusur lar vardr; bu, eer evrimsel bir gemileri varsa tam da bekleme niz gerekendir ancak eer tasarlanmlarsa ram anlam yla beklen medik bir durum dur. Dier kitaplarm da da baz rnekler zerine yorum yaptm: mesela yinelenen grtlak siniri, hedefe doru ilerle dii msrif, geni ve dolam bal bir yolda evrim gemiine ihanet etmitir. Srt arsndan fta, sarkk rahim den sins iltihaplarna kadar ou insani rahatszla kar hassaslmz, dorudan d o ruya u anda dik y r d m z bedenimizin, d rt ayak zerinde durm ay terk etmek iin yzlerce milyon yldan fazla ekil deitir mi olm asndan kaynaklanr. Ayrca bilincim iz doal seilimin ac maszl ve savurganlyla artmtr. Yrtclar, kurban hayvanlan yakalam ak iin mkemmelce tasarlanm gibi grnrken, kur ban hayvanlar da kaabilmek iin en az onlar kadar mkemmelce tasarlanm gibi grnr. Peki. Tanr kim in tarafndadr?'''

N SA N C I LKE: G EZEGEN VERSYONU

G zler, kanatlar, kam m otorlar ve baklk sistemlerinden fay dalanam ayacam anlayan boluk ilahiyats genelde son are olarak hayatn balangcna satamaya balar. Biyolojik olm ayan madde yapsndaki evriminin kkeni bir ekilde, sonraki evrim s rasndaki en kiik deiimden bile daha byk bir boluk yaratr m gibi g rn r gzne. Bir anlam da daha byk bir boluktur, bu doru. Ancak bu anlam btnyle zgndr ve din savunucu suna rahatlam a frsatn sunmaz. Yaamn balangc yalnzca bir kez goreklcmelidir. Bu yzden bunun u nokrada olanak d bir olay olduunu kabullenebiliriz ki insanlarn ounun kavrayabile ceinden daha olanak d bir oklu dzen srecidir.. Buna biraz12 8 R khJil Djwki&*

N S A N C I L K f - G K Z t C fc N V K K S Y O N L '

dan deineceim. Arkasndan gelen evrimsel adm lar, daha ok ya da az benzer yollarla, jeolojik zam an boyunca m ilyonlarca ve m il yonlarca tr bamszca ve zincirleme olarak etkileyecek ekilde tekrarlanmtr. Bu sebeple, karmak yaamn evrimini izah ermek iin yaamn balangc zerinde uygulayabildiim iz istatistik.se! usavanm n aynsna bavuramayz. Bu olaan evrimi oluturan durum lar, esiz balangcndan (ve belki de birka ze! durum danl farkl olarak, an olanak d olamazlar. Ayrm tpk bir bilmece gibi grnebilir, bunu daha ileride u nl insanc ilkeden faydalanarak aklayacam, insanc ilke 1974te ngiliz matematiki Brandon Carter tarafndan aklanm ve fizikiler Jo h n Barrow ve Frank Tiplerin konuyla ilgili kitaplar sayesinde genele yaylmtr.'6"' nsanc kant genel olarak evrenle ilgilidir ve bu konuya deineceim. Ancak bu gr nce daha kk, gezegensel bir lekte sunacam. Biz D n y a da yayoruz. O halde D ny a bizim reyip, yaayabileceimiz trden bir gezegen olm aldr ki bu tr allmadk, hatta esiz bir tr olabilir, r n e in, bizim yaam trm z sv su olm adan yaamay srdremez. N itekim dnya d yaam kantlar arayan exobiyologlar, uygun yntemler sayesinde su iaretleri bulm ak iin g k y zn tararlar. Bizim gneimiz gibi tipik bir yldzn etrafnda, sv su barndran gezegenler iin n l Goldilocks blgeleri vardr; ok scak ya da ok souk deil ama tam gerekli olan. Yrngelerden oluan ince eritler, yldz ile yldzdan ok uzak olan vc suyun d ond uu blge ler ve yldznn yaknnda olup, suyun kaynad blgeler arasnda uzanr. Byk ihtim alle yaam dostu bir yrnge hemen hemen da iresel olm aldr. Geersiz saylan, yeni bulunan onuncu gezegen X enam nki gibi sert biimde eliptik bir yrnge, olsa olsa gezege ne G oldilocks blgesi boyunca her birka on yl ya da yzylda bir kez gibi ksa bir sre iin vzldama im kan verir. Xena gnee en yakn olduu konum undayken bile G oldilocks blgesine giremez ki bu frsata 560 D nya ylnda bir eriir. Halley kuyrukluyldznn scakl, gnee en yakn konum da eksi 4 7 C , gneten en uzak ko num da eksi 270 C derecedir. D nyann yrngesi, tpk dier ge zegenlerinki gibi, teorik olarak bir elipstir (O cak aynda gnee en yaknda, Temmuzda ise gnee en uzak k o n u m d a d r.1 ); A ncak bir daire, bir elips iin epey zel bir d urum d ur ve D ny a nn yrngesi dairesel olmaya ylesine yakndr ki G oldilocks blgesinin dna asla km az. D nyann gne sistemindeki d urum u dier ynler den ylesine elverilidir ki yaam evrimlemek iin kusursuz bir ortam bulm utur. Jpiter'in masif verekimsel vakum sprgesi hz l m c l arpma tehdidiyle kar karya brakabilecek gk' Eger b u n u ^ jp r o c j bu lursan z, w y fa 112dc b a h tc d lrn k u c y k u tu p tm tliyrtU igm dcn y j u de rdi olab ilin in i.
T a n r Yant**< I 2 Q

I t n n N ir t d f V M K a

is

O b r t k N t d o Y o ktw

talarn ekmek iin konum lanm gibidir. D nyann tek uydusu nispeten geni ay. dn eksenimizi sabitlemeye y a r a r v c yaam farkl yollarla desteklemeye yardm eder. Bizim gneimiz, ortak bir yrngede kenetlenmi bir ift yldz olmamasyla olaanddr. ift yldzn gezegenleri olmas m m k n d r ancak yrngeleri evrimi koruyamayacak kadar kark ve deikendir. Gezegenimizin esiz yaam dostluu iin u ana kadar iki ana aklama sunulmutur. Tasarm teorisi, D n y a y Tanrnn yaratt . G oldilocks blgesine yerletirdii ve tm ayrntlar bizim yara rmz iin tasarladn bildirir. nsanc yaklam olduka farkldr ve biraz D arw incilik hissi uyandrr. Evrendeki gezegenlerin ok byk bir ounluu yldzlarnn Goldilocks blgesinde deildir ve yaam iin uygun deildirler. Bu ounluun hibirinde yaam yoktur. Ancak yaam iin tam doru koullan barndran az say daki gezegen o labilir, biz m utlaka bu aznln iindeyizdir nk buradayz vc bunu dnyoruz. Bu arada, din savunucularnn insanc ilkeye sayg duym alar hayret uyandran bir durum dur. Belirli sebeplerden tr bunun hibir anlam yoktur nk kendi davalarn desteklediini d nrler. Aslnda gerek bunun tam aksidir. nsanc ilke, tpk doal seilim g ibi, tasarm varsaymnn bir alternatifidir. M antkl ve tasarmsz bir aklama getirir ki buna gre biz varlmza elverili koullar altndayzdr. D ind ar zihinlerin karmasnn sebebi san rm insanc ilkenin u ana kadar yalnzca zd soruna ait bir ayrnt gibi szn gelii dile getirilmesidir; ismen yaam dostu olan bir yerde yaadmz gerei. D indar zihnin kavrayamad nokta soruna iki aday zm sunulmu olmasdr. Tanr ilk zm dr. nsanc ilke ise dier zm . Bunlar alternatiflerdir. Sv su bildiim iz zere yaam iin zorunlu bir kouldur ancak yalnz bana asla yeterli deildir. Yine de, yaam su iinde bala m aldr vc yaamn balangc son derece olanak d bir olay ola bilir. D arw in evrimi, yaam bir kez baladktan sonra sorunsuzca ilerler. Ancak yaam nasl balamtr? I layatn balangc kimyasal bir olgu ya da bir dizi olguydu vc bu yolla doal seilimin yaamsal nem deki koullar ilk kez karland. Balca unsur kaltm d. Bu ya D N A ya da (daha olas olarak) D N A gibi kopyalan bir unsur d u, belki de daha dk bir ihtim alle akraba m olekl R N A vd. Yaamsal nem tayan unsur (bir eit genetik m olekl) bir kez yerli yerine oturduunda, gerek Darw inci doal seilim bunu iz leyebilir ve son olarak karmak yaamlar gn na karlar. A n cak, ilk kaltmsal m olekln rastlantsal olarak kendiliinden or taya kmas ounluun gznde olanak ddr. Belki de bu ar derecede olanak ddr, bunu detaylca aklamalym zira kitabn bu b l m iin ok nemli.

l^O

NSANCI ILXK- CfcZECbN VtRSIYONU

Yaamn balangc, phe duyanlar iin sylemek isterim ki aratrma konusu olarak gelimekte olan bir konudur. Bu aratr m ann ilgili uzm anlk alan kimyadr ve bu benim alanm deildir. Gelimeleri ok byk merakla kenardan izlerim ve nm zdeki birka yl iinde eer kimyaclar laboratuarlarnda yeni bir yaam balangcn baarl bir ekilde yeniden gerekletirdiklerini b ild i rirlerse hi armam. Ancak yine de bu henz gereklemedi ve bu gelimenin olaslnn olduka dk olduunu sylemek m m k n d r ve bu her zam an byleydi; geri bu bir kez gerekleti! Goldilocks yrngelerine ihtiyacmzla ilikili olarak, burada yle bir sonuca varrz ki, hayatn balangc her ne kadar olanak d olursa olsun, bunun D nya zerinde bir kez gereklemi oldu u n u biliyoruz nk buradayz. Scaklk meselesinde olduu gibi, neler oldu u nu aklayan iki varsaym vardr; tasarm varsaym ve bilimsel ya da insanc varsaym. Tasarm yaklam, nem li kari yeri boyunca kastl bir mucize ekillendiren, prebiyotik orbay kutsal atele piiren ve D N A y ya da edeer bir eyi piyasaya s ren bir T a n n y varsayar. Bir kez daha, G oldilocksda olduu gibi, tasarm varsaymna insani alternatif istatistiksel deerdir. Bilim insanlar geni sayla rn bysn akla getirirler. Galaksim izde 1 m ilyar ile 30 milyar arasnda gezegen, evrende 100 milyar galaksi olduu rahmin edi lir. O la a n ngr snrlan iin birka sfr silsek de, bir milyar kere m ilyar zaten evrendeki geerli gezegen saysna gre gsteri siz bir tahm indir. imdi, hayatn balangcnn veya dier bir ta nm la D N A ya edeer bir eyin kendiliinden ortaya kmasnn gerekten olduka sarsc dzeyde olanak d bir olgu olduunu varsayn. O kadar olanak d ki bir milyar gezegenin iinden yal nzca bir tanesinde meydana geldi. Aratrma sponsorlar, planla nan aratrmann baar ansnn sadece yzde bir oldu unu itiraf eden kimyacya kahkahayla glecektir. Fakat biz burada milyarda bir olaslktan bahsediyoruz. Oysa... Beklenenin aksine, yaam m il yarlarca gezegenden birinde m utlaka doacaktr ki elbette D nya bu gezegenlerden birisidir.-'1 ''1 Yine sylyorum ve sylemeye devam edeceim, bu sonu olduka hayret vericidir. Eer bir gezegende kendiliinden yaam balamas milyarda bir olaslk ise, buna ramen bu ar dzeyde olanak d olgu bir milyar gezegenden birinde yine de oluacaktr. Bu hayat verici milyarlarca gezegenden bir tanesini kefetme ans, samanlkta ine aram a deyimini anmsatr. Ancak bir ine kefet mek iin yolum uzdan sapmak zorunda deiliz n k (insanc ilke) inceleme kapasitesine sahip herhangi bir varlk, aratrmaya bala m adan nce, zaten ister istemez bu mthi ender inenin zerinde oturuyor olm aldr.
T a n n Y jju iu u
1 3

Tast Kmdcytc Ketin Oicrak Ntdca Yoku

Her olaslk raporu belli bir bilgisizlik seviyesinin tevikiyle ortaya kmtr. Eer bir gezegen hakknda hibir ev bilm iyor sak, zerinde doacak yaam olaslnn milyarda bir olduunu doru varsayabiliriz. Ancak tahm inim iz zerine baz yeni sanlar eklersek, i deiir. Belirli bir gezegen kendine has zelliklere sahip olabilir. Belki kayalarndaki element bolluuna iaret eden zel bir yapya sahiptir ki bu durum olaslklar yaamn doabilmesi y nnde deitirir. Baka bir deyile, baz gezegenler dierlerine gre daha ok 'Dnya benzeri'dir. H i phesiz en bata D nya, Dnya benzeri bir gezegendir! Bu, baarszlk olasln azaltacandan olay laboratuarlarnda yeniden meydana getirmeye alan k im yaclar ccsaretlenmelidir. Ancak nceki hesaplamalarma gre, b a ar olasl milyarda birden daha dk olan bir kimyasal rnek bile evrendeki bir milyar gezegende yaamn balayacan m jde leyebilir. Ve insanc ilkenin gzel yan udur; bize, bir kimyasal r nein, tm nsezilere ramen, bir gezegendeki yaam oluum una dair salam ve btnyle tatmin edici bir aklam a sunabilmesi iin, yaamn milyarlarca ve milyarlarca gezegenin iinden yalnz ca bir tanesinde doaca kehanetine gereksinim duyacan re tir. Ben im dilik, yaamn balangcnn pratikte ar olanak d olmaya ok yakn olduuna inanm yorum . Bu olay laboratuarda tekrarlamaya almak uruna para harcamaya deer olduunu dnrm ve ayrca buna benzer bir yatrm D nya D Yaam Aratrmas iin de m utlaka salanmaldr n k baka yerlerde de zeki yaamn var olabileceini dnyorum . Yaamn kendiliinden balam olabilecei ynnde en k tmser olaslk tahm inini bir ekilde onaylasak da, bu istatistiksel kant (insanc ilke) ilgili boluu tasarmn doldurm as gerektii varsaymn tam am en ykar. Evrimse! gemiin tm bariz boluk lar bir yana, yaamn balangc boluu karamsar olaslklara de er vermeye ayarl beyinlerin ilgisini ekemez g rn r ve basit bir kstas tehlikeye atar: kimyagerlerce nerilen aratrma planlar na m addi destek salayanlarn temel ald kstas. Oysa bu kadar byk bir boluu istatistiksel bilgiyle donanarak kolayca d o ld u rabilen b ilim , ayn zam anda daha nce deindiim iz Boing 747 sahasndaki ilahi yaratcy diskalifiye eder. Ancak imdi bu b lm n en ilgin meselesine dnelim . Varsa yn ki birisi yaamn balangcyla ilgili az nce deindiim iz satr lara dayanarak genel biyolojik adaptasyon fenomenini aklamay denedir geerli gezegenlerin engin saysna bavurarak. Elimizdeki gerek, u ana kadar incelenmi olan her tr ve bu trlere bal her organn grevini iyi bir ekilde gerekletirmekte o lduudur. Kularn k anatlan, arlar ve yarasalar um akta iyidirler. Gzler iyi grrler. Yapraklar iyi fotosentez yaparlar. Belki de on milyon1^2

RkbanJ Davrfcitu

LNSANCI LKE: ( .H2F.0EN VERSYONU

dan fazla trn etrafmz sard bir gezegende yayoruz ki bu varlklarn her biri kendi tasarm yanlsamasn gl bir ekilde sergiler. Her tr kendine zg yaam tarzna salam bir biimde uyum salamtr. T m bu birbirinden bamsz tasarm yanlsa m alarn aklam ak iin sadece m uazzam sayda gezegen kantyla iin iinden kabilir miyiz? H ayr, yapamayz, tekrar bayr. Bunu aklnzn ucundan bile geirmeyin. Bu D arw inciligin en ciddi yanl anlalm alarnn kalbine gittii iin ok nem lidir. Ka tane gezegeni hesaba katm am z gerektiinin nemi yok tur n k ansl rastlantsall ncelikle yaamn balangcn ak lam akta kullandk. Ancak ayn teori Dnya zerindeki karmak yaam eitliliini aklam akta asla yeterli olmayacaktr. Yaam sal evrim, yaamn balangcndan tamamen farkl bir meseledir n k tekrar sylyorum, hayatn balangc yalnzca bir kez ger eklemek zorunda olan, esiz bir olaydr. Dier yandan, trlerin kendi blgelerine uyum salayabilme yetenei ancak ve ancak m il yonda bir kez meydana gelen bir d urum d ur ve gelimeye devam ermektedir. D ny a zerindeki biyolojik trlere bir aklam a getirirken, t m ktalara, tm adalara, ksacas gezegenin btnne ezelden beri hkm etm i, trlerin yaadklar ortam a en uygun hali aldklar bir sreci ele aldm z aktr. Eer bir on m ilyon yl daha bekler sek, tamamen yeni canl trlerinin, tpk bugnn geerli trlerin de olduu gibi, kendi yaam ekillerine uyum salam olacaklar kehanetinde bulunabiliriz. Bu yinelenen, nceden kestirilebilir, oklu bir fenomendir nemi ge kavranm bir istatistiksel olaslk krnts deildir. Ve D arw in sayesinde buna neyin yol atn b ili yoruz: doal seilim. nsanc ilke canllarn ok renkli detaylarn aklayacak etki de deildir. D nya zerindeki yaam eitlilii ve bilhassa ayart c tasarm yanlsamasn aklayabilmek iin gerekten Darsvinin gl desteine ihtiyacmz vardr. Yaamn balangc, bunun a k sine, bu destein m enzilinin dna kar n k doal seilim yaa mn balangc olm adan tek bana ilerleyemez. nsanc ilke burada grev alr. Yaamn esiz kkeni sorununun stesinden ok yksek m iktarda gezegensel frsatlar olduunu varsayarak gelebiliriz. Bu ilk rastlantsal hamle bir kez salandnda (ki insanc ilke ok ka rarl bir ekilde bunu bize salar) bayra doal seilim devralr: ve doal seilim katiyen bir rastlant meselesi deildir. Ancak, insanc ilkeyle dorulanan hayatn balangc, evrim sel tarihteki dpedz rastlantyla ilikilendirilen tek byk bo luk olm ayabilir. Mesela, meslektam M ark Ridley, M endelin eytannda '. V I otlcl'i Dcmoit) (Amerikal yaync, nedensiz ve artrcasna kitabn adn birliki Gen 7 /v ('. >

V im iY jn lp 133

T u n Ncrckrtc Kna OUrk Neden Yukut

olarak deitirmitir) karyotik1 hcrenin balangcnn hayatn balangcndan daha ciddi, zor ve istatistiksel olarak olanakd bir adm oldu u nu ileri srmtr. Bilin balangc, ayn istatis tiksel dzende, doldurulm as olanak d bir dier byk boluk olabilir. Bunun gibi esiz, tekrarsz olgular aadaki satrlar bo yunca insanc ilkeyle izah edilebilir. Bakteri seviyesinde yaam gelitiren milyarlarca gezegen vardr ancak bu yaam form larnn yalnzca bir b lm snr geerek karyotik hcre benzeri olmay baarmtr. Vc bunlarn arasndan yine kk bir b lm , sonraki R ubico nu 2 amay becererek bilince ulamtr. Eer bunlan n her ikisi de esiz ve tekrarsz olgularsa, inceleyeceimiz sre, olaan, tipik biyolojik adaptasyon gibi her blgede etkin bir sre olam az. nsanc ilke bize u bilgiyi verir; madem ki biz karyotik ve bilinli olarak burada bulunm aktayz o halde bizim gezegenimiz bu boluu dolduran, son derece nadir bir gezegen olm aldr. Doal seilim, ilerleme ynnde tek ynl, birikim li bir cadde oldu u nd an ilemekte baarldr. Balamak iin biraz ansa gerek sinim duyar ve insanc ilkenin milyarlarca gezegeni bu ans sa lar. Belki de, evrimsel gemiteki dier baz boluklar da insanc ilkenin dorulam asnn nda, byk ans alarna ihtiya duy m aktadr. A ncak daha baka ne syleyebilirsek syleyelim, tasa rm kesinlikle yaam iin bir aklama tekil edemez n k sonuta birikim li deildir ve bu yzden yantlad sorulardan daha byk sorular aa kartr; bizi dorudan doruya Boing 747 ksrdn gsne ynlendirir. Bizim yaam trm ze dost olan bir gezegende yaarz ve bunu iki m anta dayandrrz. Bunlardan birincisi, yaam gezege nin salad koullar sayesinde gelimek zere evrim geirmitir. Bunun sebebi doal seilimdir. Dier sebep ise insanc ilkeyle ala kaldr. Evrende milyarlarca gezegen vardr ve evrim dostu geze genlerin says her ne kadar az olursa olsun, bizim gezegenimiz ke sinlikle onlardan birisidir. imdi biyolojiden kozm olojiye geerek insanc ilkeyi daha eski bir ortam a tayacaz.

1 karyoc hcre. b ir ekirdek ve m o k o n d ri g ib i r p d k a r m a k zelliklere sa h ip o la n bcrc rd iir. P rokary m d a l u tikel b ir litcn* n in il r vc k.trynr lik r e lr n n sahip oklum u ekirdek vc m ito k o d n gbt y a p la n barn d rm az, i r u n hcrclcr o k a rv a t'tu r. Bakteriler ve erkeler ite p ro k ary o t'tr - tJ.n . R uhken) a m ik a d a . talya'd a b u lu n a n ve G alya ile R o t u y birbirin den ayran nehre verilen Latince iid ir. K u b u o 'u aym ak, d r y im o la ra k g m d n u k n r r btr m m m*tp*K,k a n b m n a (trlrn b ir d e yim d ir

H .H .

134 Richarl awkint

N S A N C I IlK F : K O / .M O I O jlK V E H U Y O N

N SA N C I LKE: K O Z M O L O JK VERSYON
zerinde yaadmz gezegenin yaam dostu olmasnn yan sra, iinde b u lu n d uu m u z evren de yaam dostudur. Varlm zdan yola karak, fizik kanunlarnn yaamn dom asna yeter dostluk ta oldu u nu kesinlikle syleyebiliriz. Gece gkyzne baktm z da yldzlar grm em iz rastlant deildir nk yldzlarn varl ou kimyasal elementin oluum unda ilk kouldur ve kimyann etkisi olm adan yaam olam azd. Fizikilerin hesabna gre, eer fizik kanunlar ve deimezleri bir para bile farkl olsayd, evren yaam im knsz klacak ekilde geliirdi. Farkl fizikiler bu konu yu farkl yntemlerle ele alrlar, ancak sonu her zam an ayndr. M artin Rees, Sadece Alt R ak am da -fm: alt temel deimezi kaydeder ki bunlarn tm evreni etkilediine inanlr. Bu alt rakam n her birisinin ince bir ayan vardr ve buna gre, eer bu ayarlar birazck farkl olsalard evren idrak edilebilir seviyede farkllar ve herhalde yaam kart o lurd u .1 Reesin alt rakam nn bir rnei u mehur iddetli gcn b y k l d r, bir atom ekirdeinin bileenlerini etkileyen g: atom paralandnda baa klmas gereken nkleer enerji. H id rojen, helyum oluturm ak zere fzyon geirirken, enerjiye d n en bir hidrojen atom unun ktle oran E harfi ile simgelenir. Evre nimizde bu rakam n deeri 0.007ye eittir ve her madde yapsnn (hayatn olumas iin nceden gereken) var olmas iin bu deere ok yakn olmas gerekirmi gibi grnr. M adde yaps b ild ii m iz kadaryla, periyodik tablonun doksana yakn doal oluum* lu elementinin birleimi ya da bakalamasndan meydana gelir. H idrojen, elementlerin en basit ve en yaygn olandr. Evrendeki dier tm elementler, en nihayetinde, hidrojenin nkleer fzyon geirmesiyle olumulardr. Nkleer fzyon, yldzlarn (ve hidro jen bom balarnn) iinde, u derece scak koullarda gerekleen etin bir sretir. Nispeten daha kk yldzlar, mesela bizim g neimiz, yalnzca helyum gibi hafif elementler retebilir ki helyum, periyodik tabloda hidrojenden sonra ikinci en hafif elementtir. En ar elementlerin ounun oluabilmesi iin gereken yksek scak lklar daha byk ve daha scak yldzlardaki nkleer fzyon alavanlannda mevdana gelir ki bunun ayrntlar Fred I loyle ve iki
' 'I lerhaktc' d iy o ru m , kroen >> nedenden CKrl; hafifti karakterde y a b a m va > n trlerin in o lU M n g tt lu le m e y u ve ksm en de *u nedenden u tu r ; eer yalnzca b ir dcfcpnni deitirm enin to o u v la n dikkatj l t u k lu t a y a p m a m o b u d r . B u a k ra k a m de gen n m evrem ya*au d o n u klacak bajlra ltltjtm le r o la bilir m i? Efcer bu blc>mlcr v a n a bu alt deflerin hepsini tek b ir deer o la ra k dik k a te a ld g u n u d a bu nlar k r> frtirii? n a u t m tim k .n n b b ib r ? A n a k k o n u y u daha f a i b k a n > tru a k m b u ra d a k m e liy im . Z a te n temel de ^K nelcrin nwc a y t n kav ram ak ta oe Ktli l*if to ru n u m u z o b lu lr ki?
T a o n Yanljpt l ^

Taon N<redme Kcta OUr*k Neden Yotovr

meslekta tarafndan ortaya karlmtr. (Bu ylesine tuhaf bir baaryd ki Hovle dierlerine layk grlen Nobel Odiilnden es rarengiz biimde kendine den pay alamad.) Bu byk yldzlar spernova gibi parlayabilip, toz bulutlar iinde maddelerini (ki buna periyodik tablonun elementleri de dhildir) sap savururlar. A rdndan bu toz bulutlar, younlaarak yeni yldzlar vc gezegen leri olutururlar. Bizim yldzmz ve gezegenimiz de byle olu mutur. D ny a m n, her yerde bulunan hidrojenin dndaki dier elementler ynnden bu kadar zengin olmasnn nedeni ite hudur: bu elementler olmasa, doal etkilenme (kimya) ve yaam im knsz olurdu. Buradaki esas mesele, iddetli enerjinin deerinin, ok kritik bir biimde, nkleer fzyon alayannn ardndan periyodik tab lodaki elementlerin ne kadarm oluturacan belirlemesidir. Eer iddetli enerji m iktar ok dkse, mesela 0.007 yerine 0.006 ise, evrende hidrojenden baka hibir element var olm az ve sonuta ilgin madde yaplar ortaya kmazd. Eer bu enerji m iktar ok yksek olursa, mesela 0.008, mevcut tm hidrojen daha ar ele mentler oluturm ak zere fzyon geirirdi. Bildiiniz gibi, hidrojensiz bir madde yapsnn yaam balatmas m m k n deildir. n k hidrojen olm adan su olmaz. Goldilocks deeri (0.007) ilgin ve yaam destekisi bir madde yaps iin gereken element zenginliinin elde edilmesinde tek kelimeyle yerinde bir deerdir. Reesin alt rakam ndan daha fazla bahsetmeyeceim. H ep sinin can alc noktas ayndr. Mevcut rakam lar G oldilocks de erlerini tpk bir orkestra efi gibi ynetmektedir, bunun aksi olsayd zaten yaamyor olurduk. O halde buna nasl bir karlk vermeliyiz? Bir kez daha, bir tarafta ilahiyatlarn yant, dier taraftaysa insanc ilke yant vardr. lahiyatlar yle der; Tan r, evreni kurarken temel deimezleri yle bir ayarlamtr ki her deer ilgili G oldilocks blgesine yaam balayacak ekilde hkm e der. Sanki Tanrm n evirebilecei alt dmesi vardr ve dikkatlice her dmeyi olmas gereken Goldilocks deerine evirmitir. Her zam an olduu gibi ilahiyatlarn yant olduka yetersizdir, nk T a n n ntn varln aklamasz brakr. Alt rakam n G oldilocks de erlerini hesaplayacak yetenekte bir Tanr, en az bu ince ayarl ra kam bileimleri kadar olanak d olm aldr ve bu durum gerekten de bir hayli olanak ddr; bu konuyu tartmaya am am zn asl sebebi de bu olanak d durum dur. Bundan t r ilahiyatlarn yant mevcut sorunu zmekte en ufak bir ilerleme kaydetmemi tir. Bu iddialarn reddetmekten baka bir seeneim olam az ancak dier yandan sorunu fark edemeyen ve lahi D m e eviricisi kantyla sahiden tatm in olan insanlarn saysna hayret ediyorum.

36

Rciu<i UdKfcia

IN SA N d LKE: KOZMOLOJK VEHsfYON

Bu artc k rln psikolojik sebebi belki de im anlarn o u n u n , doal seilim ve 'doal seilimin olaslkszl krma g c ile bilinlenmi biyologlar kadar bilinlenm em i olmasyla ilgilidir. J.Anderson T hom son, bir evrimsel psikiatrist bak asy* la b un 3 farkl bir aklama getirir ki bu n a gre hepim iz, cansz nes neleri kiiletirerek bir ajan (bireyler yapan) vasf kazandrmaya ynelten bir psikolojik yanlgdan m uzdaripizdir. T hom sona gre, bir glgeyi hrsz sanm aya, bir hrsz glge s a n m a k ta n daha yatknzdr. Hatal bir var olduunu sanma, zam an kayb olabilir. I lata* l bir var oldu u nu grmeme ise lm cl olabilir. Bana yazd bir m ektupta, aralarmz zam annda evremizdeki cn byk d rtnn birbirimizden kaynaklandn ne srerek yle devam ediyordu: Bunun miras, insann neden sonu ilikilerini kurarken sklkla korku eklindeki hatal faraziyesidir. Neden sonu ilikilerini msanolundan baka bir etmene balam akta epey glk ekeriz. Doal olarak bu drty ilahi eree genelledik. A janlarn batan karclma B lm 5 te deineceim. O la n a k d varlklarn douunu aklamay hedefleyen doal seilimin gcyle bilinlenmi biyologlarn, olaslkszlk problem i ne kaam ak cevap verecek herhangi bir teoriyle tatm in olm ala r m m k n deildir. Ve teistlerin olaslkszlk bilmecesine yant artc oranda kaamaktr. Sorunun farkl bir ekilde ifade edil mesinden tedir, harta gln bir ekilde sorunun ikiye katlanm a sdr. O halde imdi insanc alternatife bakalm . nsanc yant, en genel haliyle, bu sorguyu yalnzca bizi yaratma yeterliliine erimi trden bir evrende tartyor olabildiim izi ifade eder. O halde var lmz hi kukusuz temel fizik deimezlerinin her birinin kendi G oldilocks blgelerine hkm ettii sonucunu kesin bir biim de k a ntlar. Farkl fizikiler varolu bilmecesi iin farkl trden insancl zm ler sunarlar. nat fizikiler ilk etapta, bu alt deerin asla deiemeyece inin altn izerler. Byk beklentilerimizi karlayacak I ler eyin Teorisine eriir erimez, bu alt anahtar rakam n birbirlerine ya da gnm zde bilinmeyen, hayal edemeyeceimiz bir eye bal oldu u nu greceiz. Ve sonuta bu alt rakam , deime asndan bir emberin apyla evresi arasndaki oran kadar serbest olm a yabilir. Evrenin var olmas iin geriye yalnzca bir yol kalacak. Alt dmeyi evirmesi gereken Tanr bir kenara, evrilecek dm e bile yoktur. Dier fizikiler (bizzat M artin Rees bunlara bir rnek tekil edebilir) bunu yetersiz bulurlar ve sanrm onlarla ayn fikirdeyim. Bir evrenin var olabilmesi iin yalnzca bir yol olmas gerekten o l duka akla yatkndr. Ancak neden bu tek yol nihai evrim im iz iin bir gerekli dzen olmaldr? Kuramsal fiziki Freeman Dysorn
Tm ii Yriatfm

1^7

Ta nrt N < r c ie y K c u O l u o k N a l c a Y e k n a

tabiriyle, neden adeta geleceimizi biliyormu' gibi grnen bir evren olm aldr? Filozof Jo hn Leslie, dam mangas tarafndan in faz edilmek zere olan bir adam benzetmesini kullanr. Blkteki on adam n da kurban skalamas tek kelimeyle m m k nd r. V urulm adn idrak eden kurban ansna sevinmesinin ardndan neeyle yle diyebilir: ey, besbelli ki hepsi skalad yoksa bunu dnyor o lam azd m . Ancak yine de hepsinin neden skalam olabileceini merak ermesi ve rvet alm ya da sarho olabilecek leri varsaym zerinde durmas doal karlanmaldr. Bu itiraz M a rtin Reesin bizzat destekledii bir fikirle yantla nabilir ki buna gre bir oklu evrenin inutiti/ena {va da Leonard Susskindin tercih ettii tabirle megaverse )* iinde sabun k p k leri gibi yan yana konum lanm birok evren vardr. Herhangi bir evrenin kanunlar ve deimezlen, tpk bizim gzle grlr evrenimizde olduu gibi, i tzklerdir. Bir btn olarak bir oklu evren, alternatif i kurallar bakm ndan zengindir. nsanc ilke bu rada devreye girerek, bizim bu evrenlerin arasndan i ileyii olas evrimimiz iin en elverili olan evrende (muhtemelen aznln iin de) olm am z gerektii aklamasn getirir ve bu sayede sorunun beklentisini karlar. o k lu evren teorisinin dier merak uyandrc bir yorum u, evrenimizin zmlenemez akbetinin gz nnde tutulm asndan kaynaklanr. M artin Reesin alt deimezine benzer rakam deer lerine dayal olarak, evrenimiz sonsuz m iktarda genileyebilir, bir noktada sabitlenebilir ya da genileme ters yne dnerek daralm a ya dnebilir. Bu sre mehur byk k2 ile sonlanabilir. Baz byk k rneklerinde, evren yeniden genilemeye balar vc bu olay sonsuza kadar her 20 milyar ylda bir tekrarlanr. Bizim evrenimizin standart ls, bu zam ann vc m eknn yaklak 13 milyar yl nce buyuk patlam a ile baladn varsayar. Birbirini izleyen byk k modeli bu ifadeyi pekitirir: bizim zam an mz ve m ekanm z gerekten byk patlama ile balamtr, ancak bizim byk patlam am z yalnzca, uzun seriler halindeki byk patlam alarn en souncusuydu ve bu byk patlam alarn her biri serinin bir nceki evrenini sonlandtan bir byk k tarafndan balatld. I li kimse byk patlam a benzeri esizliklerin ne gibi gelimeler gstereceini bilemez. Dolaysyla kanunlar ve dei mezler her defasnda yeni deerlerle kagelebilirler. Eer patlam a, genileme, daralm a, atrdama aamalar her zam an tpk bir koz m ik akordeon gibi ilerleseydik oklu evrenin paralel bir trnden ziyade seri bir trn elde ederdik. Bir kez daha, insanc ilke akS u u k in i [2006) tr p a v m e 'd c k nivauc ilkeu V ic v k i bir u v u n n u u m t lm r . Birok f i z i k i n i n bu orM cn n r/rrt m i d i n i yle B unun sebebini a n U y a n u m . Bccr g u /* l b u fkr; belki tir H a fw iu tiln u a rttrd iin byle Jv im y o ru n u io r. K n n n o lo jid r evrenin u - k u r k endi U m in e d k m tln e v m lr n a ld r
13

t J .n

Rithnl Davrtunt

N iA N U LKE; K O /M O I OJk' Vt'RVYUN

lama grevini yapar. Evren serisinin iindeki tm evrenlerden yal nzca aznlk bir b lm n lleri' biyogenetik koullara ayarl dr. Ve, elbette, bizim evrenimiz bu aznln iinde olm aldr iink biz buradayz. Sonuta, oklu evrenin seri versiyonu gnm zde daha olanak d olarak kabul edilmelidir, nk yeni kantlar bizi byk k rneinden uzaklatrmaya balamtr. Evrenimiz sonsuza kadar genileyecektir. Bir dier kuramsal fiziki Lee Smoln hem seri hem de para lel eleri ieren, provoke eden bir Darw inci oklu evren teorisi trevi gelitirmitir. Kozm osun Hayat 'Thr I j / <n fhr isimli kitabnda aklanan Sm olinin gr, ocuk evrenlerin ebe veyn evrenlerden doduu ve bu durum un tam gelimi bir buvk kte deil, daha blgesel olan kara deliklerde gelitii teorisi zerinde dner. Sm olin teoriye bir kaltm faktr ekler: Bir ocuk evrenin temel deimezleri, ebeveyn evrenlerinin deimezlerinin hafife deimi trleridir. Kaltm , Darw inci doal seilimin ba lca ieriidir ve Sm olinin teorisi doal olarak buna uyum salar. Uzun sre dayanm a ve retme iin gerekenleri karlayan bu ev renler, oklu evren iinde ounluk konum u kazanrlar. Gereken leri karlam ak, 'retm ek iin yeterince uzun sre var olmay da ierir. n k retim kara deliklerde gerekleir ve baarl evrenler kara delik oluturm ak iin gerekenleri karlamaldr. Bu yetenek baka zellikler aa karr. Mesela, m addenin b u lu t ve ardndan yldz olm a eilimi kara delik oluum unda n kouldur. Ayrca, de ind iim iz gibi, yldzlar ilgin madde yaplarnn, dolaysyla yaa mn gelimesinin n kouludurlar. Bylece, Smolin oklu evrende kara delik bereketi evrimini dorudan doruya, yaam retimini ise dolayl olarak destekleyen bir D anvinci doal seilim olduunu im a etmi olur. Nobel d ll fiziki M urray G ell-M annin trnak iine alm an szlerine ramen fizikilerin hepsi S m olin in grn atelice desteklememiti: Smolin mi? Bu u lgn fikirlere sahip gen adam deil mi? Yanlmyor olab ilir. r '; Fesat bir biyolog, bunu onaylam ayan baz fizikilerin Darw inci bilinlendirmeye ge reksinim duyup duym adklarn merak edebilir. Bir evren bolluunu varsaymann, onaylanm am as gereken arya kam bir zevk olduunu dnm ek cazip olabilir (ve bir ou bu cazibeye kaplmtr.) Eer bir oklu evrenin arlna onay vereceksek, (ki kant bylece geerliliini korum u olur) o halde haanz ne eip Tnnrfy da onaylayabiliriz. Bunlarn her ikisi de eit miktarda lsz ve yetersiz varsaymlar deil midir? Bu ynde dnen insanlar doal seilimle bilinlenmemilerdir. Sahiden lsz Tanr varsaym ile grnrde lsz oklu evren varsaym arasndaki kilit farkn srr istatistiksel olaslkszlkta sakldr. o k lu evren her ne kadar lsz olsa da, yaln bir var
T*u Ysnlfi 1 3 9

-.111

'

Tam N m d c y v : K u c a O U r a k N t d c o Yo ku o

saymdr. Tanr, ya da herhangi bir zek, karar alan, hesap ajan, aklam a borlu olduu varlklara karn, tamamen ayn istatistik sel anlam da, olduka olanak d olmaldr. o k lu evren, srf evren says itibariyle lsz grnebilir. Ancak bu evrenlerin her biri temel kurallar dhilinde yaln olurlarsa, hibir eyin ar olanak d oldu u nu varsayamayz. Ancak herhangi bir tr zekdan bah sederken, olduka zt bir varsaymda bulunm alyz. Baz fizikiler dindarlklaryla tannrlar (Russell Stannard ve Muhterem Jo hn Polkinghorne daha nce bahsettiim iki ngiliz misaldir.) Tahmin edilecei zere bu kiiler, fiziksel deimezlerin t m n n az ya da ok, dar Goldilocks blgelerine ayarlanm alar nn olaslkszln benimser ve bu ayarlamay kozm ik bir zeknn tasarlam olmas gerektiini ne srerler. Bu tarz iddialarn t m n, zdklerinden daha byk sorunlar ortaya kardkla r gerekesiyle kafam dan savdm. Ancak teistler karlk vermek iin hangi giriimlerde bulundular? u kantla baa kabildiler mi; evrim im izin balayabilmesi iin zen ve ngryle ayarlanm bir evreni tasarlama kapasitesine sahip herhangi bir Tanr, karla* makla y k m l olduu aklam adan daha byk bir aklamaya gereksinim duyan en st dzeyde karmak ve olanak d bir varlk olmaldr. lahiyat Richard Swinburne, tam da kendisinden bekledii m iz gibi bu soruna bir zm olduunu dnr ve bu grn kitab Bir Tanr V ar m ?da (Is There j C-d^! aklar. Elimizdeki varsaymlarn daim a geree uygun en yaln olann tercih etmemiz gerektiini inandrc bir ekilde kantlayp, iyi niyetini belli ederek balar kitabna. Bilim karmak cisimleri daha basit cisimlerin etki leiminden faydalanarak izah eder yani daha aka, temel para cklarn yani cismin molekllerinin etkileimleriyle. Her ey temel paracklardan olumutur ve her cisme ait parack says olduka ok olmasna ramen parack trleri ok az ve snrldr; size bu nun gayet basit bir gr olduunu syleyebilirim. Zaten kuku duym am zn asl sebebi bu grn olduka basit olmasdr. Ancak Swinburne iin hi de basit deil aksine tam tersidir. Varsayalm ok geni sayda elektron paracndan bahse diyoruz, bu durum da, Swinburne bu elektronlarn ounun ayn zellikleri tayaca bir rastlanty ok tutar. Bir elektronu bize yutturabilir. Ancak hepsi ayn zelliklerde milyarlarca ve m ilyar larca elektron, ite burada Swinburne kararszlk fitilimizi ger ekten ateler. T m elektronlar farkl trden olsayd Swinburne iin aklama yapmak daha basit, daha doal ve daha zahmetsiz olurdu; daha da kts, (Swinburne aklarken) hibir elektronun varln istikrarla korum am as, her an kaprisli, geliigzel ve seri biimde deimesi gerekirdi. Bu, Swm burneun meselelerin doal
1/fO Rklufii UiMkitn

 N S A N C I L K E . K O Z M O L O J K V E R S Y O N

ve yaln durum larna kart bak asdr. D aha tekdze olan her hangi bir ey, (siz ya da ben basit szcn tercih edebiliriz) daha teekkll (ayrcalkl) bir aklama gerektirir. B unun tek nedeni elektronlarn, bakr m olekllerinin ve dier t m maddesel cisimle rin on dokuzuncu yzyldaki enerjisiyle yirminci yzyldaki enerji si arasnda hibir fark olm am asdr. TanrTva geelim. Tanr bu milyarlarca elektronun ve bakr m oleklnn zelliklerini kastl ve devaml olarak koruyup, d i er yandan yaplarnda olan delimen ve dzensiz dalgalanm a eilimlerini etkisizletirerek adeta bir kurtarm a rol stlenir. Bir elektron grdnzde hepsini grm saylmanzn sebebi b u d u n her bakr m oleklnn bir bakr m olekl gibi hareket etmesinin sebebi budur ve her elektronun ve de bakr m o lek ln n , m ikro saniyeden m ikro saniyeye, yzyldan yzyla hi deimemesinin sebebi budur. n k Tanr hepsinin ayn kalmas iin her parac a sk sk m dahale eder, hepsinin pervasz taknlklarn frenleyip krbalayarak hizaya sokar. Ancak Swinburne nasl o lur da, Tanrnn milyonlarca parm a sayesinde dik bal elektronlar e zam anllkla kontrol altnda tuttuu varsaymnn basit bir varsaym olduunu onaylar? Bu var saym elbette basit deildir, aksine epey karmaktr. Swinburne nefes kesen bir zihinsel kstahlk eseriyle kendisini tatm in etmeyi baarr. D orulam aya gerek duym adan yalnzca T a n n nn esiz bir m adde oldu u nu iddia eder. M ilyarlarca bamsz elektronu bir doast gcn idare etmesine kyasla ne ekonom ik, ne parlak bir aklama! Teizm, var olan tm cisimlerin yalnzca bir maddeden ve Tanr tarafndan yaratldklarn, varlklarnn srmesine Tannnn neden olduunu ne srer. Vc her maddedeki her niteliin nedeni Tann'dr ya da bu niteliklerin var olmasna Tanr olanak tanmtr. Basit bir aklama olarak, dogr varsaylan bu az miktardaki neden Tanrda birleir. Buna gre, yalnzca bir nedeni doru varsayan hr aklamadan daha basit bir aklama olamaz. Teizm politeizmden (ok tanrclktan) daha basittir. Vc bu bir nedenin (Tanrnn) doruluunu onaylayan teizm, snrsz g (Tanr mantkl olan her eyi yapabilir), snrsz bilgi {Tanr mantkl olan her eyi bilir) ve snrsz irade sahibi bir kiiyi doru varsa yar. Swinburne, manttm onaylam ad becerileri Tanrnn baarama yacan cmerte kabul ederek yreimize su serper. A ncak buna ramen T ann'm n sonsuz gcne yklenen amalarn snrsz o l duklar varsaylr. Bilim x i aklamakta (x = bilinmeyen) ufak da
T a n n Y a n lg l 1 4 1

' i"

T hou N o r J y s >.oui <Hawk N *J< o Yolow

olsa bir sorun m u yaad? Sorun yok, .vi dert ermeyin. T a n n nn snrsz gc x * \ (ve herhangi baka bir konuyu) zahmetsizce izah edecektir ve bu daim a olduka basit bir aklama olacaktr inku sadece bir Tanr vardr. Bundan daha basit ne olabilir? Aslnda bu hi de basit deildir. Evrendeki her paracn z gn konum larn hi durm adan gzetleyebilen ve idare edebilen bir Tanr basit otamaz. Bylesi bir varln dorulanm as dev gibi bir aklam a gerektirecektir. Daha kts (Sadelik bak as iti bariyle), Tanrmn dev bilincinin dier blgeleri ise, e zam anl ola rak insanolunun dualar, duygular ve faaliyetleriyle megul ola caktr. Ayrca bu galaksinin dier gezegenlerinde ve de dier yz milyarca galaksilerdeki gezegenlerde zeki yabanclar varsa, Tanr onlarla da ilgilenmelidir. Swinburne'un grne gre. Tanr k a n ser olduum uzda bizi bu durum dan kurtaracak mucizev herhangi bir mdahalede bulunmamay hep aklnda tutm aldr. n k eer Tann kanser tedavisiyle ilgili olarak ou duaya yant verseydi, bu hastalk insanlk iin bir sorun olm aktan kard. O zaman biz insanlar iin kefedecek bir ey kalm az skntdan ne yapacamz bilemezdik. lahiyatlarn hepsi Swinburne kadar haddini amaz. Ancak yine de. Tanr Varsaymnn basit bir gr old u u n u one sren baka ada ilahiyatlarn da olmas dikkat ekicidir. D aha son radan O x fo rd ta ilahiyat Regius1Profesr olan Keith W ard 1996 tarihli kitab Tanr, ans ve Gereklilikde ;( > * k , <Jlhic.'. n<: \ cccs-

sn/ grlerini apak biimde ortaya koymutur:

Gerek u ki. teistler Tanrnn evrenin varlnn ok zeki ce, ekonomik ve verimli bir aklamas olduunu iddia eder ler. Ekonomiktir nk evrendeki hemen her eyin varln vc doasn yalnzca hr varla dayandrr. Bu. kendisini de iine alarak her eyu varlna bir mantk sunan, en zmlenemez nedendir. Bir anahtar gr sebebiyle zekice dir (olas, en mkemmel varlk grl: Tanr'nn doasnn z ve evrenin var olmas anlalr biimde aklanabilir." W ard tpk Swinburne gibi bir eyi aklayabilm enin ne anlama geldiini kavrayamamtr ve ayrca bu basittir demenin anla mn da kavrayamam grnyor. W'ardin basit Tanr grn gerekten destekledii ya da yukardaki pasajn geici bir kant ta zeleme egzersizini simgeledii konusunda emin deilim . Sr Jo hn Polkinghorne, Bilim ve Hristiyan nancnda a a t f . m Kflicf. W a rd m gemite Thom as Aquinas felsefesini eletirdii yazsndan alnt yapar: Bu felsefenin temel yanl. Tanrnn m an tksal adan basit olduunu varsaymasdr; Basit szc, ilahn
' O m rc n tc lc rd c kraliyet u r e tn d a n belirlenim} k m m n ld r ii. -tc.>.
t '] 2 R ic iu r d li n o k t a

C A M B R ID G E 'T K BR SOYl.EI

sadece blnemez olduunu belirtmekle kalmayp, bu varln her parasyla ilgili gerein, evrenin ve iindeki hereyin gerei ol duunu daha gl bir ekilde vurgulamaktadr. Lkin, Tanrnn blnemez olduunu varsayarken ayn zamanda znde karmak olduunu varsaymak olduka tutarldr. W ard buray iyi anlam. Aslnda, biyolog Julian Huxley, 1912de, paralarn heterogenetiinde terimleriyle karmakl tanmlamtr ki bu yolla fonksiyo nel blnemezliin belirli bir trne deinmek istemitir.,7,i Dier yazlarnda, W ard ilahiyat zihniyetin tm bu karma ann kaynan kavramakta yaad sknty belirtir. W ard, can llarda boy gsteren bir artan karmaa eiliminin varln doru varsayan ilahiyat bilim adam, biyokimyac Arthur Peacocketan (ngiliz dindar bilim adamlar lmn nc yesi) alnt yapar. Ward bunu evrimsel deiimin karmaay destekleyen baz doal etkileri olarak tanmlar. Bu gibi bir eilimin, deiim srecinin, daha karmak deiimlerin gereklemesini garantiye almak iin uygulad birtakm etkiler olabileceini iddia ederek devam eder. Ward bu konuda phelidir, phe duymaldr da. nk karma klk hedefli evrimsel drtnn, ne artan karmaa ynnde doal eilimle ne de eilimli deiimle bir ilgisi yoktur. Bunun sebebi doal seilimdir: Bildiimiz kadaryla, zmlenemez biimde basitlikten karmaklk retme sfatna sahip tek sretir. Doal seilim teorisi gerekten basittir; tpk kendi balang noktas gibi. Ki bu, teorinin neredeyse tarif edilemeyecek kadar karmak oldu unu gzler nne serer (bir ey ne kadar basitse o kadar karmak bir aklamas vardr): aklmzn snrlarn aarcasna karmaktr, yle ki kendisini tasarlayabilecek bir Tanrdan tasarruf eder.

C A M B R ID G E TE BR SYLE
Cambridgete, yakn gemiteki bir bilim ve din konferansnda, bu kitapta ele aldm Boing 747 kantn sunmutum ve diyebilirim ki Tanrnn basitlii sorgusu zerinde bir beyin frtnas gerekletir meye almann talihsiz bir hataya dnmesiyle yz yze geldim. Bu deneyim olduka anlamlyd bu yzden sizinle de paylamak isterim. lk olarak, bu konferans Templeton Vakfnn finanse ettii ni itiraf etmeliyim (sanrm bu doru bir tabir olur). Dinleyiciler ngiltere ve Amerikadan itinayla seilmi bilim gazetecilerinden oluan kk bir topluluktu. Davetli on sekiz konumac arasnda ben ateizmin temsilcisiydim. Gazetecilerden biri olan John HorTanr Yanlgs 1 4 3

'.I-.. < Tutn N cteJ Kcnn Obrale Ntden Yota or

gan, kendisi de dahil olm ak zere meslektalarnn herhirine, k o n feransa karlmalar iin tm masraflarnn karlanmasnn yan sra 15.000 dolar gibi yakkl bir deme yapldn bildirdi. Bu beni hayrete drd. Uzun akademik konferans gemiim izleyicilerin (spikerlerin aksine) katlm bedeli dedii durum lara tank olm a mt. F.er bu durum un bilincinde olsaydm phelerim bir anda katlanarak artard. Templeton, sermayesini bilim gazetecilerinin akln yanl ynde elmek ve benimsenen bilimsel d o ru la n yk m ak iin mi kullanyordu? Bu durum John Morgan m zihnini epey kurcalam olm al ki bu deneyimini bir makaleye dkerek herkesle paylat/2 1 Bu makalede, benim bir konumac olarak karlm am n, onun ve dierlerinin phelerinin stesinden gelmelerine yardm ettiini aklamt: ngiliz biyolog Richard Dawkins, ki toplantya katlmas beni ve dier arkadalarm toplantnn meruluu konu sunda ikna etmitir, dinsel inanlarn bilimle badamad, mantksz ve zararl olduu ynnde aklama yapan tek bilim insanyd. Dier konumaclar ( bilinemezci, bir Ya hudi, bir deist ve 12 Hristiyan |Bir Mslman filozof son anda katlmaktan vazgeti] bariz biimde din vc Hristiyan lk lehinde bak alar sundular. H o rg an n makalesi ho bir biimde kark duygularn yanstyor du. Kukularna ramen bu deneyiminin ak biim de nem ver dii ynleri vard (aadaki satrlarda anlalaca zere ben de byle dnyordum .) H organ yle yazm: nanllarla karlkl sohbetlerim baz zeki, iyi eitimli in sanlarn dini kucaklamalaryla ilgili takdirimi derinletirdi. Bir muhabir. Tanr ile insan arasndaki fiili sohbetlere de* nirken bir dieri sa ile sk fk bir ilikiyi tasvir etti. Be nim grlerim hi deimedi ancak dierlcrininki deiti. En azndan, bir gazeteci arkadam Dawkins'in din tahlili ni dinledikten sonra inancnn sarsldn syledi. Ve eer Templeton Vakf, benim dinsiz bir dnya grm lehinde bylesi kk bir admn gereklemesine yardm edebili yorsa, ne kaJar kt bir kurum olabilir? H organn makalesi edebiyat Jo hn Brockm ann Edge isimli web sitesinde (genelde bir evrimii bilimsel salon olarak tanm lanr) yeni bir yoruma eriti. Burada farkl tepkiler aydnlatld, mesela kuramsal fiziki Freeman Dysonn yann. Dysona, Temp leton d l n kazandnda yapt teslim atma konum asndan alm yaparak cevap verdim. Holansa da holanmasa da Dvson

fo cb urd D a w la m

CAMBRIDC.ETE BR SOYIES

Templcton d l n almay onaylayarak dnyaya gl bir mesaj gnderdi. Bu davran, d inin dnyann en sekin fizikilerinden birisi tarafndan desteklenmesi olarak grlm elidir. Kutsal leme doktrini ya da ilahilerin tarihi gereklii konularn ok nemsemeyen Hristiyan ounluun arasnda olmaktan mutiuvum. Ancak bu ifade tam olarak ateist bir bilim insannn 1lristiyan g zkm ek istediinde kullanaca bir ifade deil m idir? Dyson'n tes lim alm a konumasnn dier blm lerine de deindim . Dysonn szlerini bir Templeton m em uruna sorulabilecek hayali sorularn (italik harflerle) altna talamal bir slupla serpitirdim:

Oh demek bir para daha adamakll bir ey istiyorsunuz, u nasl...

Tanr vc akl arasnda herhangi bariz bir fark olduunu dnmyorum. drak snrlarmzn tesine geildiinde akl Tanr haline gelir.

Sylediklerim yeterli geldiyse artk fizikle lgili ilenme geri dnebilir miyim? Oh henz yeterli deil mi? Tamam, peki bu nasl:
Yirminci yzyln rpertici gemiinde dahi, dinin ilerle diinin baz kantlarn fark edebiliyorum. amzn k tlk timsali iki bireyi Adolf Mitler vc Joseph Stalin bariz ateistlerdi."1

imdi gidebilir miyim?

Ker Dysonn niyeti Tanrya inanm akta hangi kantlar onaylad n aka izah etmek olsayd, Templeton teslim alm a konum a sndan yaptm bu alntlarn ieriini kolayca yalanlayabilirdi. Bu turum u tpk Blm l de bahsettiim Einsteinct dnceye benzerdi ki hepim iz bu nu anlamsz biimde onaylayabiliriz. Eer H organn vermek istedii ana fikri doru kavradysam, bu Templeton serma yesinin bilim i ayarttdr. Freeman D ysonun ayartlm adndan em inim . Ancak teslim alm a konumas, eer dierleri iin bir r nek tekil edecekse talihsiz bir konuma olarak deerlendirilmeli dir. Templeton d l Cam bridgeteki gazetecilere sunulan tevik ten iki kat daha nem lidir ki ftursuzca Nobel d l n d e n daha byk olduu ileri srlm tr. F ausr mizal arkadam filozof
ftn k a ra la m a m a c*bxu B o lu m T'dc M uc iR m . ' A l n u kim yac, e iu n e y r r tc . bilgi iin ru huou $ey un a kan 6yUrr. e J.n . Tn Ym lt I / |

'i v i 4

T A tn N n t S m c K n n O l a r a k N n l c n Y n lu r

Daniel Dennett bir keresinde bana bir ak3 yapmt, Richard, eer zor gnler yaarsan... yi ve kt gnde, Cambridge konferansna iki gn boyun ca katldm , konum am yaptm ve dierleri tartrken arada bir sz aldm , ilahiyatlarn, bir evren tasarlayabilen bir T anrfm n , ya da herhangi bir evin karmak ve istatistiksel adan olanak d olmas meselesine yant vermeleri iin didin d im . Aldm en etkili yant, bilimsel epistemolojiyi acmaszca isteksiz bir ilahiyata yklediim di.1 lahiyatlar daim a Tanrnn basit oldu u nd a srar etmilerdir. Bir bilim adam olarak Tanrlarnn karmak olmas gerektiini onlara ben m i kabul ettirmeliyim? lahiyatlar her za m an T anrfm n bilim in menzili dnda olduunu savunduklarndan kendi alanm da uygulamaya alkn o lduum bilimsel kantlar b u rada uygunsuz kaard. Akllarnda batan savma bir savunma oturtm u ilahiyatlarn kasten aldatc olduklar izlenimini kazanm adm . Gerekten drst kiiler olduklarn dnrm . Bununla birlikte, Peder Teilhard de C h ardinin nsanolu Fenomeni kitabna Peter Medavvar yoru m u kar konulm az biimde aklma geldi. Bu belki de tm zam an larn en byk olum suz kitap cletirisiydi: Yazarn sahtekrl ancak ve ancak dier insanlar kandrm adan nce kendisini k a n drd iin m azur grlebilir.1 Cambridge deneyimim srasnda tantm ilahiyatlar kendilerini tanmlarken, m antkl kantlarn kendilerini balamayacan unku bilim in bunu yapam ayaca n hr iradeleriyle ilan ettikleriy epistomolojik olarak bir Gvenli Blgede bulunduklarn sylediler. Ben kim oluyordum da m a n tkl kantn geerli tek tr kant oldu u nu sylyordum ? Bilgilen menin bilimsel yollar dnda yollan da vardr ve bu dier yollar dan birisi T a n n y onaylam ak iin kullanlyor olm al. Bilgilenmenin en nemli dier yollarndan biri kiisellemitir ki bu znel Tanr deneyimidir. Cam bridgeteki baz tartmaclar T a n n nn kendileriyle, kafalarnn iinde, tpk bir insann eriebi lecei canllk ve kiilikte konutuunu iddia ettiler. G z aldanmas (illzyon) ve sanrlar (halsinasyon) B lm 3te ele aldm (Kiisel deneyimden kant.) Ancak Cambridge konferansnda kanta iki fikir ekledim. ncelikle, eer Tanr insanlarla gerekten iletiim kursayd zerine basa basa sylyorum ki bu olay kesinlikle bili m in menzili dna kmazd. Tann, dnya d m uhitinden ortaya karak grnyor, mesajlarnn insanlar tarafndan anlalabilece i bir yere grltyle yerleiyor ve bilim byle bir fenomene tehis koyamyor mu? Bir dakika durun, milyonlarca kiiye e zamanl olarak anlalr sinyaller gnderebilen ve yine e zam anl olarak bu kiilerden sinyal alabilen bir Tanr, her nasl bir varlk olursa olsun,
' Hu ih jm N O M A y and rr Ic Lrlm 2'd e onm> taleplerini c c lm jttm
1 4

Rctard t ia w lu m

C A M M t i n o m BR V<>YLESl

basit olam az. Nc geni bir frekans aral! T annm n nronlardan olumu bir beyni ya da silikondan retilmi bir C P U su olm ay abi lir ancak kendisine atfedilen glere gerekten sahip olsayd, g n m zn en byk bilgisayar ya da beyninden, ok daha ayrntl ve planl bir ekilde retilmi bir eve sahip olmas gerekirdi. lahiyat arkadalarm defalarca u meseleye geldiler; hibir ey olm am asndan ziyade neden bir eylerin var oldu unu ak layacak bir m antk olmaldr. Her eyin bir ilk nedeni o lm ak zo rundadr ve bu nedeni pekl Tanr olarak isimlendirebilirz. Evet, sylemitim, ancak bu neden basit olm aldr, dolaysyla bu nedene hangi ismi verirsek verelim, Tanr uygun bir isim deildir (ou dindar zihindeki Tanr szcnn tad yklerin hepsini son derece ak biimde azletmedike.) Bulmaya altmz ilk neden, bilincinde o ldu u m u z zere, dnyay mevcut karmak varoluuy la beslemi, kendi kendine ileyen bir vincin basit bir prensibi ya da kkeni olm ak zorundadr. lk g kaynann akll tasarmn gerekliliklerini karlamaya yetecek kadar karmak old u u n u id dia etmenin ve bunlara ek olarak milyonlarca insann zihninin e zam anl olarak o kunabildiinin ne srlmesi, brite olabilecek en iyi kat kom binasyonuna sahip olduunuzu sylemekle ede erdir. Etrafnza, dnyadaki yaama bakn, i ie gemi tropik sarmaklar, bromelyalar. kkler ve uan destek zengini A m azon yam ur orm anlarn inceleyin; karnca ordularn ve jaguarlar, ta pirleri ve pekarileri, aga kurbaalarn ve papaanlar. G rd kle riniz m kem m el bir eli oluturan kartlarn istatistiksel karlklar dr (paralarn yerini deitirebileceiniz dier btn yollar d* nn , hi biri ilemeyecektir); ancak nasl kageldiklerini bilirsek k biliyoruz, durum deiir: doal seilimin aamal vinciyle. Bylesi bir olaslkszln kendiliinden meydana geldiinin onaylanmas* na sessizce bakaldran yalnzca bilim insanlar deildir; Saduyu da inat eder. Bu ilk nedenin, bir eylerin var olm am as yerine var olm asndan sorum lu olan byk bilinm ezin, evreni tasarlayan ve e zam anllkla milyonlarca insanla konuabilen bir varlk o ldu u nu ne srmek, adeta sorumsuzca retilmi bir aklam adr. R aha tna dkn, felsefeden yoksun gk oltaclnn kr bir sergisidir. Bir tr dar grl bilimsel dnce yntem inin savunmasn yapm yorum . Herhangi adil bir gereklik aray, bir yam ur or m an, bir mercan resifi ya da evren gibi olaslkszlk canavarlarn bir gk oltasndan ziyade bir vin olarak aklamaya girimelidir. Bu vincin doal seilim olmas gerekmez. Kabul edilm elidir ki hi kimse u ana kadar daha iyi bir aklama retmemitir. Ancak he nz kefedilmemi farkl yollar olabilir. Belki de fizikilerin doru varsayd, evrenin ilk yoktosaniyesinin bir b l m n igal ede cek olan enflasyon' daha iyi kavrandnda, bu Darvvinin biyol a a n Y .iM gM
1 4 7

I). I.i 4 - Tn w i S e itd e m Ktin Obrjfc Nelca Yoktur

lojik vincinin yannda duracak tek kozm olojik vin olacaktr. Ya da belki de evrenbilimcilerin arad bu zorlu vin bizzat D arw in grnn bir uyarlamas olabilir: Smolin modeli ya da benzer bir gr. Ya da belki de oklu evren art insanc ilke art M artin Rees ve dierleriyle birletirilecek bir fikirdir. Bir sper insan tasarmc bile olabilir: ancak eer byleyse, kesinlikle pat diye var olm u ya da her zam an var olm u bir tasarmc olam az. (Bunu ilk duydu* um da inanm am tm ) eer evrenimiz tasarlandvsa ve daha ziyade eer tasarmc dncelerimizi okuyup, bilge nasihatler, af ve kur tarma datyorsa, tasarmc bizzat bir eit birikim li ykseltici ya da vincin rn olm aldr, belki de bir baka evrenin D arw incilik uyarlamasdr. C am bridgetek eletirilerime kar son areleri saldrmakt. D nya grm btnyle on dokuzuncu yzyl artrmakla itham edildi. Bu neredeyse deinmeyi unutacam kadar k t bir iddiayd. Ancak zlerek sylyorum ki bu saldryla sk sk kar latm. Bir kant o n dokuzuncu yzyl kant olarak adlandrm ak* la, bu kantn neresinin yanl olduunu aklam ann ayn ey ol m adn sylemek bile gereksizdir. Baz on dokuzuncu yzyl g rleri olduka salamd, zellikte de D a rw in in tehlikeli gr. Her halkrda, bu zgn isimlendirme ii biraz kom ik grnyor du, tpk kendi 1ristiyan inancn Yeni A h itin szm ona tarihsel gerekliinden yola karak dorulayan bir kiinin dt durum gibi (sekin bir Cam bridge jeologu, hi kukusuz Faust yolunda emin adm larla ilerleyerek gelecekteki Templeton d l nn ha yalini kurar.) lahiyatlar, bilhassa A lm anyadakiler, tam da bu on dokuzuncu yzylda tarihin kanta dayal yntemlerini kulla narak, ciddi kukularnn beraberinde bu szm ona tarihsel geer liliin adn koymulard. Bu durum Cam bridge konferansndaki ilahiyatlar tarafndan gerekten sratle dile getirilmiti. Her halkrda bu eski on dokuzuncu yzyl* m uzipliini biliyordum . Kydeki ateist m uzipliine elik eder. D n r g r n d n zn aksine H a H a H a, artk uzun beyaz sakall yal bir adam a inanm yoruz muzipliiyle flrt eder. Bu aka giz li, baka bir ifadenin ifresidir, tpk 1960larda ben A m erikada yaatkea, yasa ve dzen* deyiinin politikaclar iin siyah kart nyargy simgelemesi g ibi.' yleyse ok on dokuzuncu yzylsn ifadesinin gizli anlam nedir? G izli anlam udur: o k ilkel ve a h maksn. bana dorudan doruya ve hi tereddt ermeden mucize lere inanr msnz? ya da 'say bakire bir annenin dourduuna inanr msnz? gibi bir soruyu sorarak nasl bu kadar duyarsz ve patavatsz olabiliyorsun? Kibar topluluklarn bireyleri birbirlerine bu tr sorular yneltmezler, bunun farknda deil misin? Bu tarz
LngUrr'Je u J i k e m i ' t J in u t u b e s u h u gizli 4Hanu r j d u . A u b e ro a VCjupth'un h a z r a netel n u u her ik i c irn ry n in iz li k e m le n ' hicrini k b enrr l/j8 Ru'lurd

C A M K i r X i t T I t B R S O Y L F -S

sorular on dokuzuncu yzylda kald. Ancak g n m zn dindar kiilerine drst, gereklere daval sorular sormann neden kaba oldu u nu bir d nn. n k bu sorular onlar zor d urum da b rakr! Ancak zor durum da brakan soru deil, sorunun yantdr, tabii eer yant 'evet ise. O n dokuzuncu yzyl balants imdi anlalm olm al. O n dokuzuncu yzyl, eitimli birisinin, bakire bir insann dourmas gibi mucizeleri hi utanm adan onaylayabilecei son zam an dili m iydi. Bask yapldnda, ada birok eitim li Hristiyan, b aki reden d o u m u ve yeniden dirilmeyi inkr ermeye olduka yatkn dr. Ancak bu soru yine de onlar zor durum da brakr n k aklc zihinleri bunun sama olduunu syler, bu yzden bu sorunun hi sorulmam olmasn tercih ederler. Sonuta, birisi bu soruyu sor m am iin srar ettiinde, neden on dokuzuncu yzyldan kalm ak la sulanan ben olurum ? Biraz d nn, bu gerekten epey tuhaf bir durum . Konferans terk ederken tahrik olmu, canlanm tm ve olaslkstzlktan kantn (Boeing 747 gambiri) T a n n nm varl aleyhin de son derece ciddi bir kant olduu konusunda iyiden iyiye ikna olm utum ; saysz frsata ve davete ramen herhangi bir ilahiyat dan hl inandrc bir yant alam adm bir kant. D an Dennett bunu uygun biimde yle tasvir eder, Aksi kantlanam ayan bir rtm e ve gnm zdeki tahrip gc, en az Philonun iki yzyl nce H u m e nin D iy alo g larnd aki Cleanthes'i bozguna uratma meselesinde olduu kadar yksek. Bir gk oltas olsa olsa sorunun z m n geciktirir, ancak H um e herhangi bir vinci aklna geti remezdi ve o yzden kt.* D arw in hi kukusuz bir yaamsal vin tedarik etti. Bu H um e'nin ok houna giderdi. Bu b lm kitabn esas kantn ieriyordu ve bylecc, tekrar edi yormu izlenimi brakm ann tehlikesini gz ard edip, alt balkta bir zet karmalym. t. Yzyllar boyunca insan zekasnn cn byk drtlerinden bin, evrendeki karmak, olanak d tasarm grnmnn nasl meydana geldiini aklamakt. Doal eilim, tasarm grnmn bizzat tasarmn kendisine atfetmekti. nsan yapm, mesela saat gibi bir yapay doku sz konusu olduunda tasanmc gerekten de zeki bir mhendistir. Avn mant bir gze, bir kanada, bir rmccc ya da bir insana uygulamak insanoluna cazip gelir. Bu cazibc yanltcdr, nk tasanmc varsaym dosdoruca daha byk bir sorun dourur; tasanmcy kim tasarlad? Ba langtaki sorunumu?; ram anlamyla, istatistiksel olaslkszln
T u n Y a n lg n

2.

3.

FVtfwn

T-usn N c m lc y K o n O U i i k N e d e Y o k lu r

aklanmasyd. Daha olanak d bir varln doruluunu var saymak aka grlyor ki bir zm deildir. Bir vince* ihti yacmz vardr, 'bir gk oltasna' deil. Bunun sebebi, basitlikten, aamal vc aklc olarak olanak d karmaa yaratma iinin yal nzca bir vin tarafndan gerekletirilebilmesidir. 4. $u ana kadar kefedilen en ustalkl vc en gl vin Darwmci doal seilimli evrimdir. Darwin ve halefleri, yaayan varlklarn, artc istatistiksel olaslkszlklar ve tasarn grnmleriyle, basit balanglardan nasl yava ve aamal olarak evrim geir diklerini gzler nne sermilerdir. Artk gvenle syleyebiliriz ki yaayan varlklardaki tasarm yanlsamas yalnzca ve yalnzca bir yanlsamadr. Henz edeer bir fizik vincimiz yoktur. Bir tr oklu evren teo risi. Darvinciliin biyoloji iin yapt aklayc grevin aynsn fizik iin prensipte salayabilir. Bu ta n bir aklama Darwmciln biyolojik uyarlamasndan yzeysel olarak daha az tatmin edicidir nk ansl rastlantsallk ynnde daha ar talepler ierir. Ancak insanc ilke bize, snrl insani sezgimizin tatmin olduu anstan ok daha fazla ans doru varsayma yetkisini verir. Eizik alannda, Darwinciligin biyoloji vinci kadar gl ve etkili bir vin bulunmas konusunda umudumuzu asla ytirmcmeliyiz. Ancak biyolojinkine edeer, olduka tatmin edici bir fizik vin cinin eksikliinde dahi, elimizdeki nispeten zayf vinler nsanc ilkeyle harmanlandklarnda, ak bir ekilde, bir akll tasarm iaret ederek haya! krkl yaratm bir gk oltas varsaymn dan daha iyidir.

5.

6.

Eer bu b lm n sunduu kant onaylanrsa, dinin konuyla ilgili aklamas (Tanr Varsaym) savunulamaz hale gelir. T ann nere deyse kesin olarak yoktur. Aslnda bu ifade kitabn ana h k m dr. Buradan itibaren farkl sorulara el atacaz. T anrfn m var o l madn onaylasak da, din hla bunun aksini iddia etmiyor m u? Bu insanlar avutm ak deil midir? D in in insanlar iyi ynde motive etmesi gerekmez mi? Eer din olmasayd, iyiyle krnn ayrm n nasl yapardk? D in neden her koulda bu kadar dmancadr? Eer din yanlsa, neden dnyadaki her medeniyetin bir d ini var dr? D oru ya da yanl, din her yerdedir, o halde nereden kaynak lanr? Bir sonraki b lm bu son soruyu incelemeye alarak balar.

l^ O

RKt.-rl Dnu-ku

BOLUM 5

Dinin Kkeni
Zamatt> aba, ac ve gizlilik gerektiren dnyann drt bir yann sarm dinsel ayin samalklar, bir evrim psikologu iin dinin insanoluna hibir ekilde uyum salayamayacann en belirgin iaretleridir. M ark K ohen

D oua K a k e

R W N C K

emreder

D inin nereden kaynakland ve neden her medeniyet tarafndan benimsendii konusunda herkesin kendine has. gzde bir teorisi vardr. Bu fikir avuntu ve huzur verir. T opluluklardaki birliktelik hissini cantandnr. Neden varolduum uzun kavranmas arzusunu doyurur. T m bunlarn aklamasn birazdan yapacam ancak, konuya belirli nedenlerden tr ncelik kazanm bir soruyla gi ri yapm ak istiyorum: Darw inci doal seilim sorgusu. D arw inci evrimin rnleri oldu u m uzun bilincinde olarak, doal seilimin din drts ynndeki bask veya basklarnn as len neler oldu u nu kendimize sormalyz. Bu soru D arw in eko nom isinin standartlam balklarna kyasla daha kanlm azdr. D in ok savurgan ve bir o kadar da lszdr ve D arw inci sei lim devamllk arz eden bir sre zarfnda israf saptar ve yok eder. Doa tpk cimri bir muhasebeci gibi adeta bir kuruun hesabn yapar. Z a m a n titizce kollar ve her tr israf sert ve acmaszca cezalandrr. D a rw in in aklad zere doal seilim, her gn ve her saat dnya btnndeki her deiiklii, hatta en zayf o la n bile dikkate alr; kt olan re karr, gzel olan her eyi korur ve ayklar; tm organik varlklarn geliiminde, her nerede ve her ne zaman bir frsat yakalarsa sessiz ve acmasz bir grevi stlenir. Ker vahi bir hayvan srekli olarak gereksiz bir eylem sergiliyorsa, doal seilim yaamn ve remenin devamllnn ko runmas adna bu hayvan eleyip, zam an ve enerjiyi daha verim lice deerlendiren rakiplerine ans tanyacaktr. D oann anlamsz keyif oyunlarna tah am m l yoktur. Her an her saniye gzm ze arpmasa da merhametten yoksun faydacln <ttht.mantm b o rusu tmektedir. Dier yandan, bir tavuskuunun kuyruu kusursuzca sergile nen bir keyif oyunudur. Kuyruun sahibine sa kalm a konusun da bir yarar salamad ok aktr. Fakat onu daha gsterisiz rakiplerinden ayran genleri barndrm aktadr. Kuyruk aslnda bir reklamdr ve diileri cezbederek doann ekonom isindeki yerini alr. Ayn d urum , bir ardak kuunun ardana adad zaman ve emek iin de geerlidir: bu, imen, ince dallar, renkli meyveler, iekler vc bazen incik, boncuk ve gazoz kapaklarndan oluan bir tr ilave kuyruktur. Veya reklamla ilgisi olm ayan bir rnek o la rak gze arpan kannea banyosu nu ele alalm: Alakarga gibi kularn bu sra d alkanlklar, bir bakm a karnca yuvasnda ykanm ak ya da karncalan tyler zerine uygulam aktr. Karnca banyosunun faydasnn ne olduu konusunda herkes kararszdr;
1 2 RisltAil l>*wk

D A R V N C L K F A R F U F A

bu beiki de tylerdeki parazitlerden arnmaya yarayan bir tr hij yen salama tekniidir; konu zerinde farkl baka varsaymlar da vardr ancak hibiri salam bir kantla dcstcklenmemitir. Lkin ayrntlar zerindeki bu kararszlk, Darvvincileri kannea banyosu nun m utlaka bir fayda salad konusunda zgvenli varsaym larda bulunm aktan alkoymayacaktr (ve koym am aldr da.) Bu meselede saduyulu bir birleme salanabilir ancak Darvvincilik mant, eer kular byle bir eylem sergilemeselerdi, bu durum genetik baarlarnn istatistiksel olaslklarna zarar verirdi diye rek zel bir nedenin alcn izer. stelik bu zararn kesin y nn henz kefetmemi olsak bile. Darwinci sonu u iki gzlemden ileri gelir ki, doal seilim zam an ve enerji israfn acmaszca ce zalandrm akta, dier yandan kular srekli olarak karnca banvosua zam an harcamaktadrlar. Eer bu uyarlam ac prensibin tek cm lelik bir zetini duym ak istersek, sz sekin Harvard ge netikisi Richard Le\vontine brakmalyz (biraz hain ve abartl terimleri tercih ettii kabul edilmelidir): Sanrm tm evrimcilerin hemfikir o lm ak zorunda kaldklar bir nokta vardr ve bu, bir or ganizmann kendi ortam nda rettii iten daha iyi bir i retme nin gerekten im knsz o ldu u du r. ' Eer kannea banyosunun hayatta kalm ak ve remek adna m utlak bir faydas olmasayd, doal seilim ok uzun zam an nce bu eylemden saknan canllar ayklam olurdu. Bir Darvvinci ayn yorum u dine uyarlam ak iste yebilir ki bu, buradaki tartmamzn esas gereksinimidir. Bir evrimci iin dinsel ayinler, gneli bir alanda dolaan tavuskular gibi gze arparlar' (Dan Dennett'in ifadesi.) Dinsel tutum , apak olarak kannea banyosunun ya da ardak im alinin m sanolundaki karldr. Z am an israfdr, enerji israfdr ve ge nelde bir Cennet K uunun tylerinin olduu gibi ar derecede atafatldr. D in , dindar bireylerin hayatna zarar verebilecei gibi, dierlerinin hayatna da zarar verebilir. Binlerce insan belirli bir dine ballklarndan tr trl eziyetler ekmitir. Gem i birok hikyede bir para farkl, alternatif inanlar benimsemi kiiler fanatik yobazlarca ikencelere layk grlm tr. D in bazen ok zengin olabilen kaynaklar bir rpda bitiriverir. Mesken olarak kullanlm ayacak ya da herhangi bir faydal amaca asla hizmet etmeyecek bir O rtaa katedralinin inas yzyllar srebilir. Bu bir eit m im ari tavuskuu kuyruu m udur? Eer yleyse, reklam kime yneliktir? Kutsal m zik ve dinsel resimler genellikle O rta a ve Rnesans tarznn tekelindedir. D indar insanlar tanrlar :m lm ve ldrm lerdir; srtlarndaki kanl krba yaralary la. m r boyu bekret ya da sonsuz skunet uruna yemin eder ve ram bunlarn dine hizmet adna olduunu sylerler. Bunlarn ne faydas olabilir? D inin faydas nedir?

r>w Yamle! J

-. il

Diam K o lu

Fayda ifadesiyle D arw incilik, gerekte genlerin sa kalma sresinin artmasna etki eden fayday im a eder. u nem li noktay es gememeliyiz ki Darw inci faydann alan bireysel organizm ann genleriyle snrl kalm am aktadr. Bu faydann olas alternatif he defi vardr. Bunlardan ilki grup seilimi teorisinden kaynaklanr ve buna birazdan geleceim. kinci hedef Geniletilmi Fenotipde {The t.xtctded Mvji'-'v/jc; savunduum teoriden doar: gzlem altndaki bireyin genleri baka bir bireyin genlerinin gl etki si altnda olabilir, belki de bir parazitin genlerinin. D an Dennert bize, nezlenin tpk din gibi t m insanlar iin evrensel oldu unu ancak bu virsn bize yaran olduunu syleyemeyeceimizi hanrlatr. Bnyesinde banndrd parazitin baka bir bnyeye s ramasna anak tutacak ekilde davranmaya itilen birok hayvan rnei vardr. Bu konuyu geniletilmi fenotipn1 remel teorisi* isimli almamda zetledim: Bir hayvann davran, bu davran a ait genlerin yaam sresini uzun tutmaya meyillidir. Bu genler bu davran sergileyen belirli bir hayvann bedenine ait olsa da olmasa d a . nc alt balkta temel teori, gen terimini daha genel bir terim olan 'ikileyici' ;reftfikit<<r> ile deitirebilir. D in in heryerdelii, dinin byk ihtim alle bir fayda salamakta olduu izlenim ini yaratr ancak bu fayda, biz ya da genlerimiz zerinde olam az. Bel ki de, din tpk bir ikileyici gibi genlerinkine benzer bir yntemle yayldndan, yalnzca dinsel grlerin sregelmesine fayda sa lam olabilir. Bu konuya daha sonra Sakin O l, n k Memlerimin zerinde Yryorsun* balnn altnda deineceim. Ayn zam anda D a rv in ciliin daha geleneksel yorumlarn ele alacam ki burada fayda bireysel sa kalm a ve reme kabiliyetiyle ilgili fayday kastetmektedir. Avustralya yerlileri gibi avc - toplayc insanlardan oluan kabileler muhtemelen uzak atalarmzn yaam tarzna benzer bir ekilde yaamaktadrlar. Yeni Zelanda ve AvustralyalI bilim filo zofu Kim Sterelny, kabile yaantsndaki arpc bir tezata parm ak basar. Yerliler elverili yeteneklerinin fazlasyla snand koullar altnda m kem m el bir ekilde sa kalrlar/ Sterelny aklamasna yle devam eder: uBizim kadar akll olabilirler ancak bu akl kt ynde kullanrlar. D oal dnya hakknda olduka bilgili olan ve ciddi zorluklara ramen sa kalm ann stesinden ustalkla gelebi len bu insanlar, topluca zihinlerini yanll apak olan inanlarla doldururlar ki bu inanlar iin faydasz demek aslnda sorunu c merte basite indirgem ektir." Sterelny, Papua Yeni Gineli yerlileri bizzat tanr. Bu insanlar besinin zor elde edildii etin koullarda,
11 rnonp. geortik *c rrrrsd edenlenn yaramg ulU kleno canlma tl> forottym dek y ja n u td r Fenouj o ^u n ik gralrr tarafndan bdirkrar ancak k t n kofullard ritrr etkenler, frnonpm tcnottpr rtude y n jm u u n rngrJlryebdn.
I 5 <j IU I u d t > i* H n

D N N 0 A K 2 FA Y D A LA R I

biyolojik evreyi efsanevi biimde doru kavrayarak yaamay srdrrler. Ancak bu kavraylarn diilerin regl kirlilii ve b yyle ilgili derin ve ykc takntlarla harm anlarlar. Yerel medeni yetlerin ou, by ve cad korkusu ve buna elik eden iddetten ac eker. Sterelny bizi kendimize u soruyu sormaya davet eder: Ayn anda nasl hem ok zeki hem de ok aptal olabiliyoruz?'7* Ayrntlar dnya genelinde farkllk gsterse de her medeniye tin, zam an, salk ve g israfna yol aan ve de dm anlk provoke eden ayinleri art koan, bunlara ek olarak gerek d fikirleri ve yaratcla ket vuran fantezileriyle zararl nitelik tayan bir inanc vardr. Baz eitim li bireyler dini benimsemekten vazgemi olabi lir ancak genelde her biri vazgemek iin bilinli bir karar vermek zorunda kald dinsel bir kltr iinde yetitirilmitir. Eski Kuzey rlanda akas, Evet, ancak sen bir Protestan ateist misin yoksa K atolik ateist m i? ok keskin bir gerei yanstr. Dinsel davran tpk heteroseksel davran gibi evrensel bir eilim olarak d n lebilir. Her iki genelleme de bireysel istisnalar ierebilir ancak tm bu istisna kiiler aslnda sadece caydklar ilkenin anlamszln ok iyi sezmilerdir. Bir trn evrensel zellikleri en nihayetinde bir Darvvincilik aklamas gerektirir. Aka grlyor ki, cinscl davrann Darwinci faydasn aklam akta bir zorluk voktr. zel durum lar olan d oum kont rol ya da ecinsellik eliki yaratr grnse de bu bebek yapm akla ilgilidir, insanlar neden oru tutar, nam az klar, yalvarr, kendi ni krbalar, bir duvarn nnde lgnca bir edayla kafasn aa yukar sallar, savar ya da yaam ypratan, batta u durum larda yaam sonlandrabilen, pahalya mal olan eylemler gerekletirir?

D n n

b a r iz f a y d a l a r i

Dinsel inanlarn insan strese bal hastalklardan koruduu y nnde zayf bir kant vardr. K ant kuvvetli deildir ancak telkin tedavisinin nadir durum larda ie yarad m antyla yola kp buna armayabilirdik, tabii eer gerek olsayd. Bu gibi faydal etkilerin dinin taleplerinin gerek deerlerini hibir ekilde y k seltmeyeceini eklemeye gerek olm adn um ut ederim. George Bernard Shavvn deyiiyle, Arrk bir inanlnn bir kukucudan daha m utlu olduu gr, bir sarhoun bir ayktan daha m utlu olduu gr kadar isabetli bir saptama deildir." Bir doktorun hastasna salayabilecei faydann bir ksmn telkin ve gven tazeleme oluturur. Bu zerinde biraz dnme-

Tnat Y u lg u 1 5

D ii KAktni

den deerlendirme yaplamaz bir durum dur. D o kto rum telkinle tedaviyi harfi harfine uygulamaz. Ancak birok kez, baz nem siz hastalklarm, stetoskopu boynunda /eki bir ifadeden kan giiven tazeleyici bir ses sayesinde bir anda tedavi edilm itir. Plasebo' ila etkisi yeter derecede belgelenmitir ve bunun ok da gizemli olduunu syleyemeyiz. Sahte haplar* hibir ekilde farm akolojik etkileri olm am akla birlikte, gzle grlr biimde sal dzeltir ler. te bu sebeple ift kr ila testleri, bu plasebo ilalan kontrol amal kullanm ak zorundadr. Ve yine ayn sebepten t r , homoepatk2 tedaviler de $e yarar grnm ektedir. stelik plasebo kontrolnde kullanlan ilalarla ayn miktarda a k tif etken m ad deleri b u lu n u p (yani her ikisinde de etken maddeden sfr molekl vardr) olduka etkisiz olduklar dnlse de. Sras gelmiken, baz hukukularn, doktorlarn alanna zarar vermek amacyla el uzatm alarndan dolay doktorlar artk tipik uygulam alarda, pla sebo ilalan reeteye yazmaktan ekinir oldular. Ayrca b rok rasi, doktorlar hastann yarar grebilecei plasebo ilalan vazh notlarla tanm lam aya mecbur brakabilmektedir ki bu uygulam a hi phesiz tedaviye zarar verecektir. (Hasta ald ilacn plasebo o ldu u nu bilm emelidir, bilirse plasebo etkisi salanmayaca iin ilemin bir anlam kalmaz.) H om oeopatlar daha baarl bir teda vi sunabilirler n k ortodoks pratisyenlerin aksine., hl plase bo ilalan kullanm a yetkileri vardr; ancak farkl bir isim altnda. Ayrca, hom oeopatlar hastalarla sohbet etmeye daha fazla zaman ayrabilir ve bu ekilde daha basit bir tedavi tasarlayabilirler. D i er taraftan, hastadan kan alma gibi etkin bir zarara katlanlan ortodoks tbbi uygulamalarnn aksine, kolay ve acsz tedavi su nan hom oeopati uzun gemiinin ilk zam anlarnda tesadfen halk arasnda inbar kazanmt. D m , stresi azaltarak nr uzatan bir plasebo m udur? Bu ola sdr, ancak bu teorinin, d inin stresi azaltm aktan ziyade k rk ledii birok durum un altn izen kukucularn ar eletirilerine maruz kalmas gerekir. Mesela, herhangi bir hastaln, norm al zeknn altnda ve sradan zaaflar olan bir R om an K atoliginin dertli o lduu, yar sabit bir l m korkusunun etkisiyle iyileecei ne inanm ak zordur. Belki sadece Katoliklcrdcn sz etnck adaletsiz olabilir. Amerikal komedyen Cathy Ladm an konuyla ilgili yle bir gr bildirir, T m dinler ayndr; dinler temelde, farkl k ut sal gnlerinin yan sra, g nahkrlktr. Her halkrda, plasebo
P-ivcIk iUi, < lu k Plj\rh h k s ad vrrlro ptV objk etkiyi vjy . l.m jk / r r r vetlrt (r tr u s nuticlr le i p.tnrl u m u it t. ('L u rU F.lku. lu n u L tu teu\u n u d d r lr U , u t u u L u n u > ;U > Ji4 k (eskin dilm u i n i c toau<t o h u k t u t u n u ) u u c m d in j- a r i r b u n k b u u d u n m U n U k u n u yk>mc u g U n n u n hedefler. B c n c n ile tedavi yn te m id ir. H a t lk U b e n u r belirtiler oluturan hom oe parik h la r . v c u d u n kendi lylryt f.iK im la rr k r tr jt\rcrt-k vftniK U>r K l. ljr htk lrr, havtM iUr. m trra llrr w havinlkl JokuL ftl k ^4 k j y u j k l j f lt u rlle r d lt. j r t .n.

11

1 5 6 K k lu d U m in

DNN BARZ FAYIMLAKI

teorisinin geni lde yaygn evrense! din fenomenine yeterli gel meyeceini dnyorum . Klimizdeki m antn, dinin atalarmzn stresini azaltt ynnde olduunu sanmam. Bu teori yardmc bir rol stlenmi olsa da bu meseleye ufak gelir. D in ok byk bir fenomendir ve aklamas daha buyuk bir teoriyi gerektirir. Dier teoriler Darw inci aklamalarn anafikrini hepten s kalarlar. D m , kinat ve kinattaki yerimiz konularyla ilgili me rakmza vant verir" ya da din telkin edicidir" gibi iddialardan bahsediyorum. Blm Oda greceimiz zere, bu konuyla ilgili psikolojik bir gerek olabilir ancak bunun Darvvinci aklamayla bir ilgisi yoktur. Tpk Steven Pinker'n, Akl Nasl lcr'de telkin teorisine ineleyici bir tarzla deindii gibi: Telkin teorisi yalnz ca u soruyu aa karr; akl neden huzuru yanl o ldu u aka grlen inanlarda bulacak ekilde evrim geirir? Souk bir insan, scak olduuna inanarak huzura kavuamaz; bir aslanla kar kar* ya gelen bir insan, bir tavan olduuna inanarak iini rahatlatam a z." Telkin teorisi en azndan D arw incilik terimlerine tercme edilmelidir ve bunu yapm ak sandnzdan daha zordur. nsanlarn baz inanlar ho ya da naho bulmasnn psikolojik aklamalar, sanlann aksine esasl deil belli belirsiz aklam alardr. Dar\vinciler, esasl aklamalar ile belli belirsiz olanlar ara sndaki larka ok nem verirler. Bir iten yanmal m otorun silin dirlerinin iindeki patlamaya sunulan belli belirsiz bir aklam a, buji kablosuna iaret edecektir. Esasl aklam a, patlam ann hangi am a iin tasarlandyla ilgilenir: silindirin iindeki pistonu hare kete geirmek ve e zam anl olarak krank m ilini dndrm ek. D inin belli belirsiz nedeni, beynin belirli bir b o um und aki ar hareket lilik olarak tanm lanabilir. Beyindeki bir 'tanr merkezi nrolojik grn desteklemeyeceim nk burada belli belirsiz sorular la vakit kaybetmemeliyim. Am acm aalamak deildir, z l bir tartma iin M ichael Shermerin Nasl nanm: Bilim anda Bir I'ttn Aray adl kitabn tavsiye ederim, ki bu kitap dsel, dinsel deneyimlerin temporal lop epilepsiyle ilgili oldu unu iddia eden M ichael Persinger ve dierlerinin grleriyle doludur. Ancak bu blm deki asl hedefim l)arw inci m antktan bes lenen aklam alardr. N robilim ciler beyinde bir *anr merkezi kefetseler bile, benim gibi D anvinci bilim insanlar, yine dc buna yol aan bir doal seilim basks olup olm adn renmek ister ler; atalarmz arasndan beyinlerinde bir tanr merkezi yaratma genetik eiliminde olanlar neden rakiplerinin eriemedii sayda torun sahibi o lup , sa kalmlardr? D anvineilik temelli sorgu, n rolojik belli belirsiz sorgudan ne daha iyi, ne daha derin ne de daha bilimsel bir sorgudur. Fakat benim burada incelemeye alacam bir sorudur.
T n Y m W M 57

T v I,,,-.'

D ials KAbfal

Darwinciler u gibi politik aklamalarla da tatm in olm az lar: D in egemen kesim tarafndan ah kesimi zaptetmek iin k u l lanlan bir aratr. Amerikadaki siyahi klelerin baka bir ya am vaadiyle telkin edildikleri yadsnamaz bir gerektir. Bu yolla siyahilerin yaama dair honutsuzluklar kreltilmi ve bu durum kle sahiplerine fayda salamtr. Dinlerin, alayc papazlar ya da hkm darlar tarafndan kasten tasarlanp tasarlanmad ilgin bir sorudur ve dolaysyla tarihiler buna kulak vermelidir. Ancak bu aslnda bir D arw incilik sorusu deildir. D arw incilik, insanlarn neden dinin albenisine kar stttntnmasz olduklarn ve dorudan doruya papazlarn, politikaclarn ve krallarn istismarna ak o l duklarm merak eder. nsani iyilie inanm ayan bir tahrifi, cinsel ehveti politik g cn bir arac olarak kullanabilir ancak yine de bunun nasl ile* diine dair bir D arw incilik aklamasna ihtiyacmz olur. Cinsel ehvet meselesinde vant gayet basittir: beyinlerimiz cinsellikten zevk alacak bir sistemle alr nk cinsellik, doal koullarda bebek retir. Bir politik tahrifi amacna ulamak iin ikenceyi de kullanabilir. Bu noktada Darw incilik ikencenin neden etkili olduu konusundaki aklamay salamak zorundadr; iddetli acdan korunm ak iin neden neredeyse her eyi yaparz? Sorunun bayalk snrnda olduu aktr ancak Darw incilik yine de konu yu ayrntlaryla aydnlatmaldr: Doal seilim ac algsn, yaam tehdidi ieren bedensel zararn bir iareti olarak belirlemi ve bizi buula saknmak zere programlamtr. Act hissetmeyen ya da acy umursam ayan nadir bireyler genelde yaralanarak erken yata lrler. Biz geriye kalanlar ise bundan ders alp, acdan korunm ak iin geri adm atarz, ister insanlarla alay etmek iin, ister keyfi beyan edilsin, sonuta tanr arzusu ne ifade etmekledir?

G rup

s k l im

Baz sziim ona esasl aklamalar grup seilimi' teorileri olup kmlardr {ya da zaten ylelerdi.) G ru p seilimi. D arw inci se ilim in, trler ya da canl grifplart arasndan seim yaptn b il diren tartmal bir grtr. Cam bridgeli arkeolog C o lin R e nf rew Hristiyanln bir eit grup seilimi sayesinde sa kaldn ne srer. Bu grii nda grup seilimi, grup ii ballk ya da grp ii arkadalk sevgisini beslemi ve bu durum dindar gruplara daha az dindar gruplara kyasla daha ok yaama ans tanmtr. G ru p seilimi fikrinin nciisii Amerikal D .S.W ilson, Dartvin'in Katedralinde bamszca, benzer ama daha ayrntl bir iddia ne srmtr.
1 5 8 Ktdurd U ah U mi

(R U P .SKlU M l

Bir dinsel grup seilimi teorisinin neye benzediini anlam ak iin ite size imdi uydurduum bir rnek. Son dercce kavgac ya pdaki bir 'sava tanrsna tapan bir kabile, tanrlar bar vc uyu m u tevik eden ya da bir tanrya inanmayan rakip kabilelere kar olan tm savalar kazanr. Savata ehit dtklerinde, cesurca savamaktan tr doruca cennete gideceine sarslmaz biimde inanan savalar seve seve canlarm feda ederler. O halde bu tur dini olan kabilelerin, kabileler aras sava ortam nda ayakta kal m alar, yendikleri kabilenin srlarm alm alar ve karlarn ken dilerine alm alar daha olasdr. Bu gibi baarl kabileler arabuk evlat kabileler retirler vc bu evlat kabileler daha ok evlat kabile nin dom asn salar ve bunlarn hepsi ayn kabile tanrsna tapar lar. Bu arada evlat gruplar treten grup gr, tpk a n kmeleri oluturan bir kovan gibi, mantksz deildir. nsanbilimci Napoleon C hagnon, nl almas Vahi nsanlar - Gney Amerika Ormammn Yanomam,$nd bu tr treyen kylerin haritasn karm tr/'7* Chagnon bir grup seilimi destekisi deildir, ben de yle. K orkun sakncalar vardr. Aykr bir grup seilimi yanda o la rak. bu kitabn ana rotasndan ok fazla uzaklam am ak iin sevgili atm Tangente binip drtnala uzaklamaktan saknm alym. Baz biyologlar sava tanrs rneimdeki gerek grup seilimi ile kendi deyimleriyle yine bir grup seilimi olan ancak daha yakndan in celendiinde soyda seilimi ya da kart zgecilik halini alan bir kavram arasnda bir kemeke oldu u nu aa vururlar. (Blm 6'ya bakn.) Biz, grup sclimni kmseyenler, prensipte bunun m m k n olabileceini onaylarz. Asl soru, evrim zerinde belirgin bir et kisinin o lu p olm addr. Bu balam da, daha dk seviyelerdeki seilimle kapnnldnda (grup seiliminin bireysel zveri iin bir aklam a tekil edebilecek kadar gelimesi gibi) dk seviye seili m in evrim zerindeki etkisinin daha gl olmas olasdr. K uram sal kabilemizde, kiisel karlar olan bekr bir savay dnn ve bu sava kabile iin ehit olmaya can atan, karlnda dl olarak dorudan cennete gideceine inanan savalarn egemen olduu bir ordunun mensubu olsun. Savata kendini korum ak iin biraz geride durm asnn sonucunda, kazanan tarafta olm a olasl (yani yaama ans) yalnzca nemsenmeyecek m iktarda de cektir. Arkadalarnn ehit dmesinin ona salayaca yarar, bu savalarn her birine salayaca ortalam a yarardan daha fazla olacaktr n k dierleri lcccklcr. Bu savann remesi vc ehit dmeyi reddetmesini emreden genlerinin bir sonraki neslinde var olmas dierlerine gre daha olasdr. Bu yzden ehit dme y nndeki eilim gelecek nesillerde etkisini yitirecektir.
T n YuMpt I ^

Du m Ktfcc

Bu basitletirilmi nemsiz bir rnektir ancak grup seilimiyle ilgili kalc bir sorunu tanm lar. Bireysel zverinin grup seilimi te orileri daim a iten yklma eilimindedir. Bireysel l m ve reme, grup im halar ya da blnmelerinden daha hzl ileyen bir zaman lei ve daha geni frekanslarda gerekleir. Marematiksel sistem ler, hangi grup seiliminin hangi zel koullarda evrimsel adan kuvvetli olabileceini gsteren matematiksel modeller retilebilir. Bu zel koullar genelde doa iinde gereki deildirler ancak ka bilese! gruplardaki dinlerin de hu gibi gerek d koullar yaratt savunulabilir. Bu ilgin bir teori dizisidir ancak daha fazla ayrnt ya girmeyeceim. Yalnzca D arw in'in fikirlerini dikkate alacam ki gerekte bireysel organizma seviyesinde seilimin salam bir sa vunucusu olsa da, kabileler grnde bir grup seilimcisi olmaya epey yaklamtr: Ayn blgede yaayan iki ilkel a kabilesi rekabet ettikle rinde. eer bu kabilelerden birisinde (dier koullar eit ol duu dnlrse) byk sayda cesur, duyguda ve inanl yeler varsa, kt bunlar bir tehlike sezdiklerinde bir dierini uyarmaya, yardm etmeye ve birbrii korumaya daima ha zrdr, hu kabile hi uphe yok ki daha baarl olacak vc dier kabileyi yenecektir... Bencil ve kavgac insanlar bir* leemezler ve uyum olmadan hibir c> gerekletirilemez. Yukardaki zelliklere viksek miktarda sahip olan herhangi bir kabile genileyecek ve dier kabilelere stn gelecektir; ancak bunu yapt zaman diliminde, tm gemi tarihi he saba katarak, dier daha varlkl kabileler tarafndan sras geldiinde hezimete uratlacaktr.w Bunu okuyan herhangi bir uzm an biyologu tatm in etmek iin D arw in'in bu grnn ram olarak bir grup seilimi olm adn eklemeliyim; yani grup seiliminin gerek anlam yla, treme skl bir grp m etapopilasyonu1 saylabilen, baarl gruplar. Darw in bunun yerine, zgecil bir ruhla ibirlii yapan yelerden oluan ve genileyerek sayca fazlalaan kabileleri gznn nne getirmiti. D arw in modeli daha ok ngilteredeki krmz sincaplara karn gri sincaptarn yaylmasdr: bu ekolojik yer deitirmedir, gerek grup seilimi deildir.

A y n tu ru n b ir b tr ir k dt+ki J t p o p u U ty o o U n . -tJ.n. l6

lU k u t lU n a iiM

B A K A B R > I V N Y A N C 'R N O L A R A K D I S

B a k a b r F.YtN y a n r n o l a r a k d i n

Zaten arrk grup seilimini bir kenara brakp, imdi dinin sa kal masnn (veya sregelmesinin) D anvjnci aklamas zerinde kendi grm bildirm ek istiyorum. Ben dini herhangi bir baka eyin yan riinii olarak gren saylan giderek artan biyologlardan biri siyin. D aha genel olarak, bzlerin yan dinin Darvvinci sa kalma deeri hakknda tahminlerde bulunanlarn bir yan riin teorisini dnmemiz* gerektiine inanrm. Herhangi bir eyin sa kalma deerini sorgularken, yanl soruyu soruyor olabiliriz. Bu soruyu daha yardmc bir tarzla yeniden ekillendirmeye ihtiyacmz var dr. Belki de ilgilendiim iz zellik (bu d urum da din) dorudan kendisine ait bir sa kalm a deerine sahip deil ancak hu deere sahip herhangi baka bir eyin yan rndr. Yan rn grn, kendi alanm olan hayvan davranlarndan bir benzetmeyle tant m ann faydal olacan dnyorum . Gveler uarak m um na uar, yanarlar ve bu bir kaza gibi grnm ez. Sanki kavrulmu gve takdim etmek iin uu rotalar n deitirir gibi grnrler. Bunu kendini kurban etme davran olarak snflandrabilir ve bu kkrtc isim altnda doa! seilimin bu davran nasl olur da o lum lu b ulduunu merak edebiliri/. Bence zeki bir yant giriiminde bulunabilm em izin ncesinde so ruya yeni bir ekil kazandrmalyz. Bu intihar deildir. G rnen intihar, herhangi bieyin kastsz yan rn veya etkisinden doar. Neyin yan etkisi veya rn? te ta gediine oturtm akta yaran dokunacak olaslklardan biri: Yapay k dnya gecelerini yeni yeni aydnlatm aya balam tr. Yapay k olm ad tarihlerde, grebileceiniz tek gece klar ay ve yldzlara aitti. Bu k huzmeleri oprik snrszlktadr, d o laysyla dnyaya paraleldirler. Bu sayede bu tarz klar pusula olarak kullanm ak mantkldr. Bceklerin dz bir izgide istikrarla ilerlemek iin gne ve ay gibi gk cisimlerini kullandklar bilinir ve ayn pusulay, zt yn iareti olarak alglayp, bir akn sonra s eve dnm ek iin kullanabilirler. Bceklerin sinir sistemi bu tr geici bir pratik eylem sergilemekte uzm andr: In gzne 30 derecelik adan vurduu bir rotay takip et." Bcekler bileik gz l o lduklarndan, (dik tpler ya da k klavuzlar, gzn merke zinden tpk bir kirpinin ineleri gibi serpilirler) bu, pratikte belirli bir tpte ya da o m m atidiu m da* sabitlcmek gibi basit bir eylem anlam na gelebilir.
Kat Iv k tI K < k r y / l m r UaftntM g n /u k c n lu>ur. B u ln r . rJ .tt. T u n Y w l| iu l ( ) l ( u r t ^ U r m m h tr birin O m n u r id iu n

B A } K A B U h Y N Y A N C R C N O L A R A K D N

aka

ntR

f.y n y a n r n o i .a r a k d n

Zaten artk grup seilimini bir kenara brakp, imdi dinin sa kal masnn (veya sregelmesinin) Darwinci aklamas zerinde kendi grm bildirm ek istiyorum. Ben dini herhangi bir baka eyin yan iirnii olarak gren saylar giderek artan biyologlardan biri siyim. D aha genel olarak, bizlerin yani dinin Darvvinci sa kalma deeri hakknda tahminlerde bulunanlarn bir ya iirii teorisini dnm em iz gerektiine inanrm . Herhangi bir eyin sa kalma deerini sorgularken, yanl soruyu soruyor olabiliriz. Bu soruyu daha yardmc bir tarzla yeniden ekillendirmeye ihtiyacmz var dr. Belki de ilgilendiim iz zellik (bu durum da din) dorudan kendisine ait bir sa kalm a deerine sahip deil ancak bu deere sahip herhangi baka bir eyin yan rn d r. Yan rn grn kendi alanm olan hayvan davranlarndan bir benzetmeyle tant m ann faydal olacan dnyorum . Gveler uarak m um na uar, yanarlar vc bu bir kaza gibi grnm ez. Sanki kavrulmu gve takdim etmek iin uu rotalar n deitirir gibi grnrler. Bunu kendini kurban etme davran olarak sntlandrabilir vc bu kkrtc isim altnda doal seilimin bu davran nasl olur da o lum lu b ulduunu rerak edebiliriz. Bence zeki bir yant giriiminde bulunabilm em izin ncesinde so ruya yeni bir ekil kazandrmalyz. Bu intihar deildir. G rnen intihar, herhangi bieyin kastsz yan rn veya etkisinden doar. Neyin yan etkisi veya rn? te ta gediine oturtm akta yarar dokunacak olaslklardan biri: Yapay k dnya gecelerini yeni yeni aydnlatm aya balam tr. Yapay k olm ad tarihlerde, grebileceini/, tek gece klar ay ve yldzlara aitti. Bu k huzmeleri optik snrszlktadr, do laysyla dnyaya paraleldirler. Bu sayede bu tarz klan pusula olarak k ullanm ak mantkldr. Bceklerin dz bir izgide istikrarla ilerlemek iin gne vc ay gibi gk cisimlerini kullandklar bilinir ve ayn pusulay, zt yn iareti olarak alglayp, bir akn sonra s eve dnm ek iin kullanabilirler. Bceklerin sinir sistemi bu tr geici bir pratik eylem sergilemekte uzm andr: n gzne 30 derecelik adan vurduu bir rotay takip et. Bcekler bileik gz l olduklarndan, (dik tpler ya da k klavuzlar, gzn merke zinden tpk bir kirpinin ineleri gibi serpilirler) bu, pratikte belirli bir tpte ya da o m m atidu m d a sabitlemek gibi basit bir eylem anlam na gelebilir.
B a u fo tr k Ksleri yulercc b j*r a u gO K ktta oludur. Pn |0 z prvUrmtn her hnnc O m nudum dem /. tJ.. Tm Y M pu l 6 l

. . s

D in in K o m

Ancak k pusulasnn baars, ciddi biimde gk cisminin optik snrszlkta olmasna baldr. Eer deilse, snlar paralel deil, bir tekerlein ya da araba jantnn k o llan gibi birbirinden ufaklaarak serpilir. Yakndaki bir m um zerinde 30 derece yntem ini uygulayan bir sinir sistemi (ya da herhangi bir dar a da), m um u oprik snrszlktaki ay zanneder ve gveyi spiral bir yol zerinden atee ynlendirir. Siz de 30 derece gibi dar bir a kulla narak bir Taslak izerseniz m um a doru ho bir logaritm ik spiral rettiinizi greccksmiz. Hu zci d urum un lm cl olduunu akla geirsek de, gvenin pratik yntemi yine de, ortalam ada, yararl bir davrantr nk bir gve iin m um a nian alm ak, aya nian almaya oranla olduka seyrektir. Parlak bir yldz ya da ay ve harta uzaktaki bir ehrin p a rlts tarafndan sessiz ve etkili bir biimde ynlendirilen yzlerce gveyi fark edemeyiz. Yalnzca bizim nun ateimize ynelen g veleri grrz ve yanl soruyu sorarz: Neden btn gveler int har eder? Bunun yerine, k huzmelerine sabit bir ay koruyarak gveyi ynlendiren sinir sistemlerini sorgulamalyz ki bu yalnzca ters gittiinde fark ettiimiz bir taktiktir. Soru yem bir anlam ka zandnda gizem buharlar. Buna intihar demek asla doru deil* di. Genelde faydal bir pusulann, tekleyen yan rndr. imdi yan rnden rendiklerimizi insanlardaki dinsel dav tanlar zerinde kullanalm . ok sayda insan gzlemleriz ki (birok blgede bu say nifusun yzde lO dr) kantlanabilir bilimsel gereklerle bsbriin elien inanlar barndrrlar, tpk birbirini douran hastn dinlerin birbiriyle elimesinde olduu gibi. nsanlar bu inanlarna yalnzca tutkulu bir ekilde b alan m akla kalm ayp, bu ballklarndan kaynaklanan pahalya mal olan etkinlikler iin zam an ve kaynaklarn adarlar. Hu inanlar uruna l r ve ldrrler. Bunu garipseriz, tpk kendini kurban etme davranm' garipsediimiz gibi. akna dner, neden diye sorarz. Ancak Ihmi uu vurgulam ak isterim ki yanl soruyu soru yor olabiliriz. Dinsel davran, farkl koullarda veya bir zam anlar faydal olan bir temel psikolojik eilim in, tekleyen, talihsiz bir yan rn olabilir. Bu bak asyla, atalarmzda doal seilim itiba riyle sregelmi bu eilim znde dinle ilgili deildi; eilim in farkl bir kar vard ve sadece tesadfen, kendini dinsel davran olarak aa kard. Dinsel davran, onu yalnzca yeniden adlandrdk tan sonra kavrayabiliriz. O halde, eer din baka bir eyin yan rnyse, bu ey nedir? G k cisimlerinin nn yaratt pusulayla rotasn belirleyen g velerin bu davrannn insandaki karl nedir? Bazen tekleyerek dini var eden bu ilkel an avantajl zellii nedir? rnekleme yoluyla size hr fikir sunacam ancak vurgulam ak isterim ki ifal6
2

RkJu/.l D*wkiM

B A iK A K R i t Y N Y A N R N O I. A R A K D N

dem yalnzca bu konuyla ilgili kuramsal bir rnektir ve dier bilim insanlarnn benzer fikirleriyle desteklenecektir. Sorunun amaca uygun ekilde sorulmas ve eer gerekliyse yeni bir anlam la ifade edilmesi genel prensibine olan ballm , herhangi belirli bir yan ta olan ballm dan daha kuvvetlidir. Benim kendine zg varsaymm ocuklar hakkndadr. Dier rum rklardan fazla olarak biz, nceki kuaklarn b irikim li deneyi miyle sregeliriz ve bu deneyimler korunm a ve salkl olabilmeleri adna ocuklara geirilmelidir. Teorik olarak, ocuklar kiisel de neyim sayesinde bir uurum un ediine fazla yaklam am ak, denen memi ilekleri yememek ve timsahlarla d o lu bir glde yzmemek gerektigini renebilirler. Ancak, en azndan, ocuun beyninde pratik ynteme egemen olan bir seici kar olacaktr: ebeveynlerin sana ne anlatrlarsa anlatsnlar sorgulamadan inan. Ebeveynlerine itaat et; kabile byklerine itaat et, zellikle de ciddi, tehditkr bir ruh halindelerse. Byklerine onlar sorgulam adan gven. Ge nelde bu ocuklar iin deerli bir kuraldr. Ancak, tpk gvelerde oldug gibi, iler ters gidebilir. K klm d e okulum un kilisesinde dinlediim korkutucu bir vaaz hi unutm am . Gemite korkun olan uydu: o zam an da, ocuk beynim bunu papazn am alad ruh haline brnerek kabullenmiti. Bize bir demiryolu hattnn yannda talim yapan bir asker b l n n hikyesini anlatmt. Alengirli bir anda talim su baynn dikkati dalr ve dur emri vermeyi unutur. Askerler sorgu lam adan emirlere itaat etmeye yle gzel eitilmilerdir ki yakla makta olan bir trene aldrm adan yrmeye devam ederler. imdi, elbette bu hikyeye in a n m y o ru m ve um arm p a p a /d a inanm am tr. Ancak dokuz yandayken buna inanmtm n k bu hikyeyi benim zerimde otoritesi olan bir bym den duym utum . Ve o papaz bu hikyeye ister inansn ister inanm asn, biz ocuklardan emirlere sorgusuzca, kr krne itaat eden askerleri takdir edip, kendimize rnek olarak benimsememizi dilemiti, her ne kadar bu bir otorite figr iin mantksz bir dilek olsa da. Kendim iin ko nuursam, santrm gerekten takdir ettik. imdi bir yetikin olarak, bir ocuun trenin altna girerek grevini gerekletirecek cesarete sahip olmay isteyip istemediini kendi arzusuyla merak ettiine inanm ann neredeyse im knsz olduunu dnyorum . Ancak o zam anki hislerini imdikinden olduka farklyd. Vaaz aka be nim zerimde derin bir etki brakmt, n k hatrlyor ve hatta size aktaryorum . Adi! olm ak gerekirse papazn dinsel bir mesaj sunmay am a ladn dnm yorum . Bu mesaj muhtemelen dinsel olm aktan ok askeriydi ki Tennysonun Aydnlk M angann G revini' iirin ruhuna yarar gzellikte okumutu:
T uu Yjntlfrt 1 6 3

DMa K6brtt>

Aydnlk manga ileri! Var mdr umutsuzlua dm birisi? Askerler umursamazlar ki Tkezleyen bir askeri: Onlar karlk vermezler Onlar mantk aramazlar. Sadece cir alr ve lrler: l m vadisine doru Alt yz k srklenirler. (nsan sesinin en eski ve en derme atma kaytlarndan birisi Lord Tennysonun bizzat bu iiri okum asdr ve sesin gemiin derin liklerine u/aan karanlk vc uzun bir tnelin ucundaki boluk tan geldii izlenim inin etkisi rktc ancak verilidedir.) Bir st rtbelinin bak asyla, her askere emirlere uyup uym am a ko nusunda tedbir alm a yetkisini vermek lgnlktr. Emirlere riayet etmektense kendi inisiyatifim kullanan askerlerin lkeleri savalar kaybetmeye yatkndr. Ulusal bak asyla bu, salam bir pratik yntemi srdrm ektir, bazen bireysel felaketlere yol asa da. As kerler olabildiince makineletirilmeye ya da bilgisayarlatrlmaya talim edilir. Bilgisayarlar sylenenleri yaparlar. Kendi program lam a dille rinde verilen ynergelere kle gibi riayet ederler. Bu ekilde kelime ilem ve tablolam a gibi faydal ilemleri gerekletirirler. Ancak, tpk kanlm az bir yan rn gibi, hatal ynergelere uym akta da eit miktarda robotiklerdir. Herhangi bir ynergenin iyi ya da kt etkisi olacan l>eirtmc im knlar yoktur. Yalnzca itaat ederler, tpk askerlerin yapt gibi. Bilgisayarlar faydal yapan bu sorgu suz sadakatleridir ve tam tamna ayn zellik bilgisayarlar ka nlm az biimde yazlm virsleri ve solucanlarna kar savunmasz klar. Beni kopyala ve bu sabit diskte bulunan tm adreslere g n der gibi kt niyetli tasarlanm bir program basite uygulanacak ve katsaysal potansiyeline gre gnderildii balantdaki dier bilgisayarlar da buna riayet edeceklerdir. Ayn anda hem faydal biimde itaatkr hem de virslere kar bakl bir bilgisayar ta sarlamak zor ve belki de imknszdr. Eer grm savunma grevini u ana kadar iyi yaptysam, siz oktan ocuk beyinleri ve din ite ilgili kantm kafanzda tam amlams/dr. Doal seilim, ebeveynleri ya da kabile b y k leri onlara ne derse desin inanmaya meyilli ocuk beyinleri ina eder. Bvlesi gvenilir itaat, sa kalm ak iin nem lidir: bir gve nin ay tarafndan ynlendirilmesine benzer. Ancak gvenilir itaatin yan etkisi kr krne saflktr. Kanlmaz yan rn akl virsleri enfeksiyonlarna kar savunmaszlktr. Dar\vinci suregetmevle il gili kusursuz sebeplerden tr, ocuk beyinleri ebeveynlerine ve
l6 < f K k k n d n l lM

DA^KA DIR JEYIN YAS UtN ULA KAK. DlN

emanet edildikleri byklerine gvenme gereksinimi duyar. Bunun kendiliinden oluan sonucu, gvenen kiinin iyi tavsiyelerle kt tavsiyeleri birbirinden ayrmak iin elinde bir yntemi olmayacak olmasdr. ocuk, "Timsahlarla dolu L m popo nehrinde krek ekme sznn iyi bir nasihat olduunu bileme/, ama Dolunay olduunda bir kei kurban etmelisin, aksi takdirde yam ur ya m az sz zaman ve kei harcamann en gzel rneidir. Her iki t de eit m iktarda eminmi gibi grnr. I ler ikisi de itibarl bir kaynaktan gelir ve sayg buyuran ve itaat talep eden, heybetli bir ciddiyetle iletilir. Ayn durum , dnya, kinat, ahlak deerlen ve insan doasyla ilgili nerilerde de geerlidr. Ve, byk olaslkl, ocuk b yyp kendi ocuklarn yetitirmeye koyulduunda, d o al olarak tpatp ayn bulac ciddi tutum la hepsini ocuklarna aktaracaktr (samalklar da anlam llar da). Bu rnekte unu beklemeliyiz ki, farkl corafi blgelerde, farkl keyfi inanlar, ki bunlarn hi birinin gereklere dayal bir temeli yoktur, sonraki nesillere miras braklacak vc gbrenin ekinler iin iyi olduu inancnda olduu gibi, geleneksel irfann faydal paralar olarak ayn gr erevesinde inanlacaktr. Ayn /.amanda batl inanlar ve dier gereklere dayanm ayan inanlarn ya rastgele bir eilimle ya da bir eit Darvvincilik seilimi ben zeriyle yerel olarak evrimlemesini beklemeliyiz (her nesilde dei im). Sonuta bu durum ortak atalardan belirgin bir uzaklamann rneim sergileyecektir. Diller corafi ayrma yeterincc olgunla tnda, ortak bir atann dilinden sapmaya srklenirler (Bu konu ya birazdan geleceim.) Ayn durum nesilden nesile miras btraktlm, temelsiz ve keyfi inanlar iin ve de emirler iin de geerlidir; bunlar bir ihtim al, ocuk beyninin faydal program lanabilirliiyle kayda deer bir g kazanm inanlardr. D ind ar nderler ocuk beyninin savunmaszlnn ve beym ykamay erken yalarda yapmann nem inin epey farkndadrlar. Cizvit iftihar kayna slup, ocuu bana ilk yedi yanda verin ve ben size bir adam vereyim iin basm akalp (ya da pheli) dersek yanl olm az. Daha yakn gemite, g n m z yz kzartc Aileye O d a k la n hareketinin ncs James D o b so n 1 , u prensibi ok iyi benimsemiti: Genlere retilenleri ve genlerin deneyim lerini (grdklerini, duyduklarn, dndklerini vc inandklarm ) kontol altnda tutanlar, ulus iin gelecein gidiatn belirler. '"" Ancak unutm ayn, ocuk zihninin yararl saflna dair zgiin iddiam yalnzca bir konu tryle ilgili bir rnektir ve bu konu ay ya da yldzlar tarafndan ynlendirilen gve benzetmesi olabilir. Irkbilimci ''rimtlaa, Robert H nde, Taun Neden Siiregclr'dc, insan' C o lo r a d o 'd a k i Bir a ra b a n n ta m p o n u n d a 'K en di lanet o U ailene o d a k la n k a rtm a * g n n if.n m tV e t k a m lp u n a nc a k b artk o ka da r da k o m ik getm ivor B d k i de h a n o t u k U n ebcw y*lrtnn hry< v k a m a u n d a n k o r u n n u v a ihtiy ar vardr

laa Yjm frn 1 6 5

IMmw i

Dtun Kolum

bilimci Pascal Boyer, Aklanm D /V de ve Scott Atran, Tvtr'ya nanrz'd a, d inin, allageldik psikolojik eilimlerin bir yan rn olduu genci grn birbirlerinden bamszca desteklemiler dir. Sylemeden geemem, zellikle insanbilimcilerin gznde, yan rnlerin ou, hem dnya dinlerinin eitliliini, hem de bu farkl dinlerin ortak ynlerini vurgulam akta etkilidir. nsanbilimcilerin bulgulan yalnzca bize tuhaf grnr. Bunun sebebi allmam bulgular olm alardr. Birinin dinsel inanc bu inanla yetitirilme mi bir dierine tuhaf grnr. Boyer, K am erundaki Fang halkn aratrmtr ki bu halk... ...cadlarn bir hayvantnkine benzer ilave* bir organ oldu ua vc bu organn gcceier uarak dier insanlarn rn lerine zarar verdiine ya da kanlarn zehirlediine inanr. Ayrca bu cadlarn bazen muazzam ziyafetler iin bir araya geldikleri ve ardndan, bir yandan kurbanlarn mideye in dirirken dier yandan gclcccktcki saldrlarn planladklar sylenir. Halkn ou, bir arkadan arkadann gccc cad lar kyn stnde uarken, bir muz aacnn yapranda dinlenirken veya eitli saf kurbanlara sihirli mzraklar fr latrken gerekten grdn syleyecektir. Boyer ahsi bir anekdotla devam eder: Cambridgctcki bir niversitede bir yemek sohbeti srasnda bu ve dier egzotik halklardan bahsettim. Konuklarmdan birisi, nemli bir Catbridgc ilahiyats, bana doru dnd ve yle dedi: te bu insanbilimini heu byleyici hem dc ok zor yapan ey. nsanlarn bylesi safsatalara nasl utandklarm i/ah etmek zorundasn. Bu sz beni olduka sersemletmr. Kendi inancnn samalklarna bakmadan, dier inanlar aalyordu. Ben, daha uygun bir yant bu lamadan sohbet baka ynlere kayd. Cam bridgcli ilahiyatnn gerek bir Hristiyan old u u n u kabul edersek, muhtemelen aadaki ifadelerin bir nevi bileimine inan dn ne srebiliriz: Atalarmzn yalad zamanlarda, bir adam biyolojik bir babas olmakszn, bakire bir anneden dnyaya geldi. Ayn babasz adam Lnzarus isimli bir arkadan greve ard, ki Lazarus ok uzun zaman oncc lm, cesedi kokmutu vc Lazarus acile yaama dnd. Babasz adam ldukren sonra dirildi ve gn sakland. Krk gn sonra, babasz adam bir dan tepesine kt vc gokyzunc ykselerek tamamen gzden kayboldu.

16 6

Rk Iuti l>4wkm

LMNl. U N K P ^ K U L U JK V I IK

Eer kafanzn iinde gizli dnceler geirirseniz, baba sz adam ve 'babas (ki babas ayn zamanda kendisidir) dncelerinizi duyar vc buna gre davranabilir. Ayrca dnyadaki herkesin dncelerini ezamanl olarak duy ma yetenei de vardr. lgcr iyi ya da kt bir ey yapar&auz, ayn babasz adam bunlarn hepsini grr, hatta sadece siz yapm olsanz bile. Gereince cezalandrlabilir ya da dilendirilebilir siniz, lmnzden sonra bile. Babasz adamn bakire annesi hibir zaman lmedi ama bedenen cennete ykseldi'. Ekmek ve arap, eer bir papaz (testislere sahip olmak zo runda olan birisi) tarafndan kutsanrlarsa, bunlar babasz adamn bedeni ve kanna 'dnivcrirler.*

O bjektif bir insanbilim ci, Cambridgete saha aratrmas yaparken bu inanlar dizisini benimsemi birinin kstahlna m aruz kald gnda sizce ne dnebilir?

n e d n k p s k o l o jk is t e k

Psikolojik yan rnler gr doal olarak nem li ve gelimekte olan evrimsel psikoloji bilim dalndan k a y n a k la n r .'10* Kvrim psi kologlarna gre beyin, tpk grmekte evrim geirmi bir gz ya da um akta evrim geirmi bir kanar gibi, uzm anlk gerektiren, bir dizi veri sralamayla megul olan bir organ (ya da para1) ko leksiyonudur. Beyinde akrabalk, dei toku ve duygudalk gibi olgularla ilgilenen paralar vardr ve bu liste uzayarak gider. D in bu gibi baz paralarn teklemelerinin bir yan rn olarak gr lebilir. rnein dier zihinlerin teorilerini ve birlemeleri biim lendiren paralar veya grup ii yelerin yannda, yabanclarn kar snda o lm ann ayrmna hkmeden paralar. Bu paralarn her biri ocuk saflnda belirttiim teklemeye kar savunmasz olma durum u kapsam nda, gvelerin gk cisimlen sayesinde yn tayin etmelerinin insandaki karl olm aya elverilidir. Psikolog Paul Bloom, D in bir yan rn d r grnn bir dier savunucusu, ocuklarn dHalistikf bir akl teorisine kar doal eilim li oldukla r belirtir. Bloom iin din bu gibi igdsel ikiciliin bir yan r ndr. Biz insanlarn, zellikle ocuklarn doutan kcl olduu fikrini ne srer.
U U lim . fc lirfr * t teoloji K p * o lm k U rrr la r k lu t o k t n n lr n n h c p m t k va r n k n , tin t m l m .W m u V ^ iM ih k la / * ) ra r n t ju o lt r a k t ^ k la u lu h r Hu /a tklar, ozrllk le lr m r i * ; W vrya / u vjrltk\ul vryu .iH4Uit k uipe tM iln u tab ilir. cJ.n.
la m Y s 'm lfu
1 6 7

Ovua Kakcm

Kir ikicil, madde ve akl arasnda temel bir fark olduu nu be nimser. Bir m onist (teki) ise bunun aksine, akln m addenin bir aksi o lduuna (bir beyin ya da bir bilgisayar beynindeki madde, gere) ve madde olm adan var olamayacana inanr. Bir kcl, a k ln bir tr bedenden ayrlm ruh olduuna inanr. Ruh bedende ikamet eder ve bu yzden m akul olarak bedeni terk edip baka bit yerde bulunabilir. kicil herhangi bir zihin;! hastal bir rpda cin arpm as olarak yorumlayabilir, bu kt ruhlarn bedendeki hakimiyeti geicidir ve koyulabilirler.* kiciller en kuuk frsat ya kaladklarnda cansz fiziksel nesneleri kiletrrler, hatta elale ve bulutlarda eytanlar, hayaletler grrler. K Anteyin 1882de yazd kitab Karlkl O larak tVitr IWbir ikicil iin anlam ldr ancak benim gibi koyu bir teki iin kesinlikle anlalmazdr. Bay Bultitude ve olu gizemli bir ekil de birbirlerinin bedenine getiklerini fark ettiler. Baba, olunun neesini krm am ak iin olunun bedeninde okula gitmek zorunda kalr; bu srada olu, babasnn bedeninde, acemi kararlaryla ne redeyse babasnn iini batma noktasna getirir. Benzer bir olaylar dizisi i,.G.W odehouse tarafndan Glme ( a ^ nda kullanlmtr. Bu hikyede Havershot Kotu ve bir ocuk film yldz, bitiik di doktoru koltuklarnda anestezi alr ve uyandklarnda birbirlerinin bedeninin iindedirler. Bir kez daha, hikye yalnzca ikiciller iin anlam ldr. .ord Havershorun yerim tutan ancak l.ord un bedeni nin bir paras olm ayan bir ey olm aldr, aksi halde nasl olur da bir ocuk oyuncunun bedeninde uyanabilirdi? Bilim insanlarnn ou gibi ben de bir ikicil deilim ancak yine de Karhklt Olarak ve Glme Gazt benim iin de elence lidir. Paul Bloom buna yle bir aklama getirecektir; aydn bir monist olmay renmi olsam da, ben de bir tr hayvanm ve bu yzden igdsel bir ikicil olarak evrim geirdim. G zlerim in ar kasna bir yerlere yerlemi ve en azndan kurgusal olarak, baka birinin beynine g edebilen bir ben olduu fikri, entelektel bir monis olsak da, benim ve dier herkesin ine derinden ilemitir. Bloom , bilhassa iyice kk ocuklarn ikicil olm alarnn yetikin lere kyasla daha olas olduu iddiasn, deneye daval bir kantla desteklemitir. Bu, beyinde bir ikicilik eilimi gelitii fikrini akla getirir ve Bloom'a gre bu eilim dinsel grleri benimsemekte doal bir yatknlk salar. Bloom, ayrca doutan yaradl olmaya yatkn o ld u u m u zu ne srer. Doal seilim sezgisel m antkla ilemez.1zellikle de ocuklarn, hereyde bir mesaj olduunu dnmesi olasdr, tpk psikolog Deborah Kelemann bir makalesinde bize bildirdii gibi, ocuklar 'sezgileri olmayan teistler m idr?>,i1" Bulutlar yamur iindir.' Sivri kayalar, hayvanlarn kendi kendilerini kamas iin
16 8 Kniutl Ujnku

U.NL D N K r> K O U )JK b IKK

sivridir. I Ier eye bir ama yklemeye erekbilim (tclcolo/u denilir. ocuklar doutan crekbilimcdir ve ou bu sfatndan asla stvnlanaz. D o lu ta n gelen ikicilik ve erekbilim uygun koullar altnda bizi dine uygun hale getirir, npk k pusulas Tepkilerinin gve leri kazara intihara uygun hale getirmesi gibi. D outan kazan lan ikiciliim iz, bizi ruhun bedenin btnleyici bir paras o lm a s grnden ziyade, bedende ikamet eden bir ru h a inanmaya hazrlar. Tpk bedenden ayrlm bir ruhun bedenin lm nden sonra baka bir yere gitmesinin kolayca hayal edilebilmesi gibi. Keza katksz ruh tanm l bir ilaht arabuk hayal edebiliriz ki bu, karmak maddeden olumu ve kendini sergileyen bir varlk deil ancak maddeden bamszca var olm u bir varlktr. D aha ak bir deyile, ocuksu erekbilim din iin zemin hazrlar. Eer her eyin bir amac varsa bu amalar kime aittir? Elbette Tanr'nndr. O halde, gvelerin k pusulasnn ie yjrarhgnt insandaki karl nedir? D oal seilim atalarmzn ve ocuklarnn beyin lerindeki ikicilii ve crekbilimi neden ayklamtr? imdiye dek doutan ikiciller teorisiyle lgili ngrm , basite, insanlarn d o utan ikici) ve erekbilimci olduunu varsaymakt. Ancak bunun D anvinci faydas ne olabilirdi? D nyadaki varlklarn davranlar hakknda bilgi sahibi olm ak sa kalm ak adna nem lidir ve doal seilimin beynimizi bunu etkili vc hzl yapacak ekilde biimlen* dirmi oldu u nu dnebiliriz. O halde ikicillik ve erekbilimin bu yeteneimize yarar dokunm u olabilir m i? Bu varsaym, filozof Dacl Dcnnetti kastl durum tabirinden faydalanarak anlaya biliri/.. Dennett, hayvanlar, makineler ya da insan gibi varlklarn davranlarn kavramaya ve dolaysyla nlem almaya alrken benimsediimiz 'durum larn' aydnlatc bir ynl snflandr masn sunutur./S 2 / Fiziksel durum , tasarmsal durum vc kaMt1 : durum vardr. Fiziksel durum , prensipte daim a iler iink her ey eninde sonunda fizik kanunlarna riayet eder. Ancak nesne leri fiziksel d urum u kullanarak zmek son derece ar kalan bir eylemdir. Karmak bir nesnenin hareketli paralarnn tum etki leimlerini hesaplamaya giritiimiz srada, davran hakkndak kehanetimiz byk ihtimalle ok ge ortaya kacaktr. Bir bulak makinesi y3 da yayl tfek gibi gerekten tasarlanm bir nesne nin zmlenmesi iin, tasartm durumu ekonom ik bir kestirme dir. Nesnenin fiziksel zelliklerini mercek altna alarak ve tasarma dorudan gnderme yaparak nasl hareket edeceini tahm in edebdriz. Dennett'in dedii gibi;

l o s Y a u ic < l 6 ^

Dintn

Hemen hemen herkes bir alarm saatinin d ksmnn cn ras gele kontrolne dayanarak ne zaman ses karacan kes tirebilir. Zemberekli, pilli, gne enerjili, pr dililerden yaplm ve mcevher stslemel ya da silikon aparatt olup olmadn bilmemek ya da bilmeyi umursamamann ne mi yoktur; sadece alarmn kurulduktan sonra ses karmak t/crr tasarlandn bilmek gerekir. D arw inci doal seilim gerekte tasarlanmam olan canllar iin tasarm d u ru m u n u n bir uyarlamasna olanak tanr. Eer kalbn kan pom palam ak iin 'tasarlandm' far?, edersek kalbi anla makta kestirme bir yol kullanm oluruz. Kari Von Prsch arlarda renk algsnn incelenmesine nderlik etmitir (renk kr olduklar ortodoks griiiiniin karsnda) nk ieklerin parlak renkle rinin arlar ekmek iin tasarlandn dnm tr. K ulland m trnak iaretleri yalanc yaradllarn bu b y k AvustralyalI hayvanbitimciyi kendilerindenmi gibi gstermelerini engellemek amacyladr. Sylemeye dahi gerek yoktur ki, Prsch tasarm duru m unu uygun Darvvinci terimlere kusursuzca evirmitir. Kasll durum hr dier ksa yoldur ve tasann durum undan bir gmlek daha stndr. Bir varln bir ama iin tasarlanm ad am a kendi eylemlerini idare eden maksatl bir ajan o ldu u ya da bu aian barndrd kabul edilir. Bir kaplan grdnzde olas davrann kestirmekte gecikmeseniz iyi edersiniz. M olekllerinin fiziine ve bacaklarnn, penelerinin ve dilerinin tasarmna aldr mazsnz. Bu kedi sizi yemeyi am alam aktadr ve am acm gerek letirmek iin bacaklarn, penelerini ve dilerini deiken ve be cerikli yntemlerle kullanacaktr. Davranyla ilgili ikinci tahm ini en hzl ekilde yapmann yolu fizik ve fizyolojiyi unutup kastl avlanmay akla getirmektir. Tasarm d urum unun gerekte tasar lanm am nesnelerde ie yarad gibi tasarlanm nesnelerde de ie yaradn vurgulam ak isterim. Keza kastl durum kasti, bilinli amalar olan nesnelerde etkili olduu gibi bu zellikleri barndr mayan nesnelerde de etkili otur. Kastl d urum un tehlikeli koullarda ve ok nem li sosyal ko ullarda karar almay hzlandran bir beyin mekanizmas olarak sa kalma deeri olmas bana btnyle m antkl gelir, ikiciliin kastl d urum un zorunlu bir paras oldu u nd an ise dorudan emin olam ayz. Bunun zerinde durm ayacam ancak ikici) olarak tanm lanm alarnn uygun olaca farkl fikirlerden tretilecek bir tr teoriden yola karak kastl durum un temelini oluturacak bir kant gelitirilebilir; karmak sosyal artlarda ve zellikle iist snf kasttan bahsediyorsak.

yO ft* + * r.)Ov*!

nfsr oomjk psikolojik irrK

Oennett nc snf kasttan (kadnn, erkek tarafndan sv n ild i in in farknda o lduuna inanan erkek), drdnc snf (ka inin, erkek tarafndan istenildiinin farknda olduuna inanan rrkein farknda olan kadn) ve hatta beinci snf, (kadnn, erkek israfndan istenildiinin farknda olduunu inanan erkein fartnda olan kadn ime doan aman.) Kastn ok yksek snflar muhtemelen kurguyla snrldr, tpk Michael Fraynm neeli kitab TYneke Krkeklerdeki ' l'hr I in VI w ) hicivleri gibi: N unopou losu zetleyen Rick, onn, A nna'nn kendisi hakkm daki dncele r anlayamayan Fiddlingchildtan lesiye nefret ettiinden nereevse emin olduunu biliyordu ve A nna da N in a nn kendisinin N unopoulos'un bildiklerini bildiini biliyordu... Ancak bu gibi kurgusal fikir d olam bahklanna glebiliyor olmam/., belki de, akllarmzn gerek dnyada baarl olm ak ii/cre doal olarak kland ynnde nem li bir bilgi sunuyordur. Kastl d urum , en azndan tasarm d urum u gibi dk snfarda sap kalm akta yaamsal nemi olabilecek zam andan tasar ruf ettirir. Sonu olarak, doal seilim beyinleri kastl d urum u bir ksa yol olarak kullanm ak zere biim lendirm itir. Biz davranlar bizim iin nem li olan varlklara bir ama yklemek zere biyolouk olarak program lanm adr. Bir kez daha, Paul Bloom zellikle ^ocuklarn kastl durum u benimsemesinin olas o ldu u deneysel kantn trnak iine alr. K k bebekler bir nesnenin ardndan kagelen baka bir nesneyi grdklerinde, (rnein, bilgisayar ekrannda) kastl bir ajann etkin bir takibine ahitlik eniklerini zanneder ve varsaylan ajan takibi srdrmeyi d urduunda akn klarm belli ederek bu sanlarn ispat ederler. Tasanm durum u ve kastl durum faydal beyin m ekanizm ala rdr ve sa kalm a iin gerekten dikkat edilmesi gereken varlklar hakkdaki nseziye ivme kazandrrlar, tpk yrtc hayvanlar ya da olas arkadalar gibi. Fakat tpk dier beyin m ekanizm alarn da olduu gibi, bunlar da tekleyebilir. o cuklar ve ilkel insanlar hava koullarna, dalga ve akntlara, den kayalara gaye ykler ler. I Iepimiz makineler konusunda ayn eyi yapmaya meyilliyiz. zellikle de bizi hayal krklna urattklarnda. Biroum uz Ba sil Favvltynin, dzenlenen Grm e Gecesini bir felaketten kurtar mak iin yola kt hayati nem tayan grevi srasnda arabas nn arza yapmasn hastalkl bir ekilde hatrlarz.1 Arabaya insafl bir uyar eker, e kadar sayar, ardndan arabadan iner, eline bir aa dal alr ve ksa bir sre gemesinin ardndan arabay dver. I Iepimiz bunu yaptk, en azndan baz anlarda, bir araba deilse de bir bilgisayarla. Justin Barrett, hiperaktif ajan tespit cihazn IA T C akronim ivle bize sunmutur. nsanlar hiperaktif bir biim' U h k t In giliz Soru n ltc n olay KK<. rlr y jy n ljr u n Hr H/nm k n n tn u lr

ttl.t
fa m

171

de ortada hibir ey yokken ajanlar retir vc bu, asld.) doann sadece ilgisiz olduu bir yerde k t l k ya da merhamet o ld u u n dan kukulanm am za yol aar. Bazen kendimi bisiklet zinciri gibi cansz vc m asum nesnelere kar acmaszca kin beslerken yakala rm. Canbridgeteki Fit/.william M ze snde zlm ayakkab backlaryla gezerken merdivenlerden den ve paha biilmez u Q in g H an e dan vazosu kran bir adam n dokunakl hikyesi ya kn zam anda kulaktan kulaa yaylmt: Vazolarn iine girdi ve hepsi milyonlarca paraya ayrld. Personel oraya geldiinde hl az bir kar ak orada ylece oturmu bekliyordu. Herkes afallamt vc adam n etrafnda sessizce beklemiyorlard. A d a m ise bir yandan backlarn iaret etmeyi srdryor bir yandan da yle diyordu, te bunlar; su b acklarn/ '*1 ' D in in bir yan rn olduu ynndeki dier aklam alar H in de, Shermer, Boyer, Arran, Bloom. Dennett, Kelcma ve dier bir ka kii tarafndan ne srlmtr. Bilhassa ilgi ekici bir olaslk Dennett tarafndan dile getirilmitir ki bu, dinin mantkszlnn, beyindeki belirli bir yapsal mantksz m ekanizm ann yan runu olduunu belirtir: M uhtemelen genetik faydalar olan, k olma eilim im izin. insanbilim ci Helen Fisher Neden Ak Oluruz.iy romantik ak deliliini vc kesinlikle zorunlu eilimlerle kyaslanmasnn ge reksizliim ok gzel izah etmitir. Bu konuyu bu bak asyla ele aln. Bir erkein bak asyla, diyebiliriz ki, tand kadnlar ara sndan herhangi bir kadnn en yakn rakiplerinden yz kat daha ho olmas inandrc deildir, oysa bu kadna 'k o ldu und a' onu dierlerinden yz kat daha ho olarak tanmlamas olasdr. El verili yapda olduum u/, fanatik tekelilie ballktan ziyade, zt yndeki bir tr polyamory* daha aklcdr. (Polyamory, kar cins ten birka bireyin ayn anda sevilebilecei inancdr, tpk birok arap eidi, birok besteci, kitap veya spor dalnn ayn anda sevilebilmesi gibi.) Bir tane ocuk, ebeveyn, karde, retm en, arkada ya da ev hayvanndan daha fazlasn sevebilme fikrini m utlulukla onaylarz. Byle dndnzde, evlilik akndan beklediimiz hepten ayrcalk kesinlikle ve kcsinlike esrarengiz deil ntdir? Evet butn um ut ederiz ve baarmaya giritiimiz de budur. Bunun bir sebebi olm ak zorundadr. Helen Fisher ve dierleri gstermilerdir ki k olm ak beyni esiz durum lara sokar. Bu durum lar son derece zg n dr ve sinir ler zerinde etkin kimyasallarn (gerekte doal uyuturucular) tetiklenmesiyle ortaya karlar. F vrim psikologlar Helen'la u n o k tada hemfikirdirler ki> mantksz kalf arfnnts, ortak ebeveynlie olan sadakati garantiye alan ve birlikte bir ocuk yapmaya yete cek kadar uzun sure dayanan bir mekanizma olabilir. H i kuku
y Z R k Nm H (Kuvfciftt

uN fcdAkk ntKo ojIk K m yok ki Darvvinci bak asyla bu, her trl sebepten t r , iyi bir partner semekte nem li bir etkendir. Ancak seim bir kez yapl dnda {kt bir seim olsa da) ve bir ocuk ortaya ktnda, en azndan ocuk stten kesilene kadar bu seime iyi ve k t gnde bal kalm ak daha nemlidir. M antksz din, sahiden de doal seilim tarafndan k olm ak iin ayklanm mantksz, beyin m ekanizm alarnn bir yan rn olabilir mi? Dinsel inan hi phesiz k olm akla ayn ka rakterde bir yapdadr (ve her ikisi de bam llk yapc bir uyu* tutucunun etkisinin niteliklerinin ounu tar1). Nropsikiatrist John Smythies iki tr dknlkle etkinleen farkl beyin blgeleri arasndaki belirgin farklara dikkatim izi eker. Yine de birka ben zerlie de deinmitir: Dinin birok yuzitnun bir yn dc, bir doast kiiye odaklanm, (rnek Tanr), iddetli ak ve buna ek olarak bu kiinin ikonlarna gsterilen derin saygdr. nsan hayat geni olude bencil genlerimiz ve destek sreleriyle gdlr. Daha kesin bir destek dinden kaynaklanr: Sevilmenin ve tehlikeli bir dnyada korunmann scak ve rahatlatc his leri, daha az olum korkusu, zor zamanlarda edilen dualara ykseklerden gelen yardm ve benzerleri. Bunun gibi, gerek bir kiiye duyulan romantik ak (genelde dier cinsiyetten) dier ve ilgili kesin destekler zerinde benzer iddetli youn lamalar ortaya koyar. Bu duygular dier kiinin simgele riyle tetiklenebilir; mektuplar, fotoraflar ve hatta Vikrorya zamannda olduu gibi sa bukleleri. Ak olma hali birok fizyolojik etkiyi yannda gertrir k buna bir frn gibi yanma y rnek verebiliriz.iw* Ak olm ak ve din arasndaki kyaslamay 1993 ylnda, dine tu* tulan bir bireyin belirtilerinin, daha yaygn olan cinsel tutkuda birleenlerin belirtilerine artc dzeyde benzediini kefettiim de yaptm. Bunun beyin zerinde an kuvvetli bir etkisi vardr ve baz virslerin bundan faydalanm ak zere evrim geirmeleri ar* te deildir (Rrada virs ifadesi bir mecazdr ve dinleri kaste der: m akalem in bal "Akl Virsleri idi). Avilal AzizTeresamn orgazm etkisindeki grnnn o kadar kt bir hreti vardr ki burada yeniden aktarlmas pek fayda salamayacaktr. Filozof Anthony Kemy daha ciddi bir tavr ve daha nazik ifadelerle rransmutasyon2 gi/einino inanmay bir ekilde becerenlerin gereksinim duyduu teorik sevinci, kendi tecrbelerinden yola karak d o k u nakl bir anlatm la paylar. R om a Katolik Kilisesi papaz unvann
Tehlikeli naricook G e rin O l K. ............. t*. : ,

ht ! *. . . -

t,,,,
fr re loi)utrv 24*1. 0 0 ) , 9-11

, ..a,

. , - . ..j,

u tc lm n m Kikin? R.l>jwfcmt, *<inn Ot!"

Eim rgM \ e >*rtlxn. l u mn kan r r In ltn m e MnUfmtl.

I<un YtlMflU 1 7 3

"> Dma Kv 4 m

kazanmasnn ardndan, Aai R abbani ayiniyle ilgili ilk hislerini u szleriyle tasvir eder: Aai Rabbani Ayinin ilk aylarda bende yaratt cokuyu hl dn gibi hatrlarn. Normalde arkanl vc miskin biri siyken, ayrcalkl olduum nemli grevimi yerine getirece imi dndmde yataktan erken kalkar, tamamen aylr ve epey heyecanlanrdm... Reni en ok etkileyen, Isa'nn bedenine dokunmak vc bir papazn Isa'ya olnn yaknlyd. Kutsama treni konuma larnn ardndan gzlerimi Kutsanm Ekmckcn alamaz dm. tpk sevdiinin gzlerinin iine bakan bir k gibi ba klarm yumuard... Papazlmn bu ilk gnleri zihnime, grev stlenme vc rkek mutluluk gnleri olarak kaznd; Ktynctli ve krlgan bir histi bu, tpk uygunsuz bir evlilik gereiyle sona eren bir romantik ak maceras gibi. Gvenin k pusulas tepkisinin karl grnte mantksz a n cak bir o kadar faydal ola, kart cinsiyetten bir kiiye ama sade ce bir kiiye duyulan aktr. Tekleyen yan rn (m um na uma nn karl) Yehova'ya (ya da Bakire Meryem ya da Aa R abbani ayin ekmei ya da A llah'a) k olm ak ve bu akn motive ettii sama eylemleri sergilemektir. Biyolog Lewis W olpert, Kahvaltdan nce Alt imknsz cy'dc, yapc mantkszlk grnn bir genelletirmesi olarak grlebilecek bir iddiada bulunur. Vurgulamak istedii, kuvvetle mantksz inancn kararszla kart bir savunma olduudur: Eer hayat kurtaran inanlara sadakatle bal olunm asavd, nsan evri m inin ilk zam anlarnda bunun sakncalar olurdu, rn e in , avla nrken ya da alet edevat imal ederken fikirlerin srekli deimesi ciddi bir zarar verirdi.' W olpertin grnn ierii, en azndan baz koullar altnda, mantksz bir grte sebat etmenin kararsz o lm aktan daha iyi o lduudur, stelik yeni bulgular ya da muhakc* meler belirli bir deiimi destcklcse bile. *k o lm a' grn zel bir durum olarak grmek kolaydr ve bu kapsam da, W olpert'in 'mantkszlkta srar' grn, sama dinsel davranlarn balca cephelerini aklayabilecek bir dier faydal psikolojik eilim ola rak grmek olduka m akuldr, (bir dier yan rn) Kitab Toplumsal Evrim'de, Robert Trivcrs 1976 senesinde rettii kendini kandrm a teorisinin ayrntlarna girmitir: "Kendini kandrma", gerei bilinli zihinden saklamaktr ki bu dier insanlardan saklamaktan daha iyidir, insan so yunda. kuma/, gzlerin, terlemi avularn ve bouk seslerin kandrma giriiminin bilinli ruh haline elik eden stresi a-

174

Rh 4u r<j D j w k u u

DNE DONUK ISIKOIOJK ISI EK

ret edebileceini onaylarz. Kandrma eyleminden bilinsiz hale gelerek, hlekr kimse bu iaretlen gzlemcisinden sak lar. Boylece kandrmaya elik eden sinirlilik hali olmakszn, bu kimse istedii kadar yalan syleyebilir. nsanbilimci U onel Tiger yimserlik: Umudun Biyolojisinde benrer bir ifade kullanr. Az nce deindiim iz yapc mantkszln snfna balant Triver'in paragrafnda 'algsal savunm a' ile sa lanmtr: nsanlarn bilinli olarak grmek istedikleri eyi grmele riyle ilgili bir eilim vardr. Abartsz bir tanmla, insanlar olumsu/, armlar olan eyleri grmekte glk ekerken, olumlu erki brakanlar ykselen bir huzur hissiyle grr ler. Mesela, endie artran kelimeler, ister bireyin kiisel gemiinden ister deneyime dayal tahrif dolaysyla, ilk kez kavranmalarnn oncesindc azami aklamalar gerektirir. Bunun dinin hsnkurm tsuyla olan ilikisini hecelemek 'erek*

me.
D in in tesadfi bir yan rn olduu genel teorisi (faydal bir jeyin teklemesi) savunmay istediim bir teoridir. Ayrntlar eit eit, karmak ve tartlrdr, rn e k verirken 'saf ocuk teorimi genel 'yan r n teorilerinin bir temsilcisi olarak kullanm aya de vam edeceim. Bu teori (ocuk beyni, salam sebeplerden tr, akl "virsleri* enfeksiyonlarna kar savunmaszdr) eksikmi iz lenimi brakacaktr. Akllar savunmas? olabilir ancak neden u irse kar deil de bu virse kar savunmaszdr? Baz virsler uvu n m asz zihinlere bulamakta zellikle m i uzm andrlar? Neden enfeksiyon* din olarak beliriyor da baka bir ey olarak belirmi yor? Bu baka bir eyle unu ima etmek istiyorum; ocuk beynine bulaan safsatann belirli bir eidinin nem i yoktur. Bir kez b u latnda safsatann eidi her ne olursa olsun ocuk byyecek vc ayn safsata bir sonraki nesle de bulaacaktr. Prazerin Atln O a h gibi insanbilimsel bir ett, sama insa n in an larn eitlilii konusunda bizi akna evirir. nsanlar bir kltr bir kez benimsediklerinde bu k ltr srdrmekte srar der, gelitirir vc farkllatrrlar ki bu bir bakm a biyolojik evri mi anm satm aktadr. Yine de Kra/.er baz genel prensipler kefet mitir, mesela hom eopatik by. Buna gre byler ve tlsmlar etkilemeyi hedefledikleri gerek dnya nesnelerinin baz sembolik Tonlerini dn alr. Ac sonular douran bir dier rnek ise, toz haline getirilen gergedan boynuzunun afrodizyak zellikleri ta dna inanlmasdr. Batan aa sama olan bu efsane, gergeda nn boynuzunun erekte olmu bir penise benzemesinden ileri gelir.

tn yip 175

 i ..... > Omn K olum

H om oeopatik b y n n alabildiine yaygn olmas savunmasz beyinlere bulaan bu samaln btnyle tesadfi olm ad ama keyfi bir safsata olduu fikrini uyandrr. D oal seilimin faaliyetleriyle ilgili o lup olm adm merak et mek acsndan biyolojik benzetmenin bir deerlendirmesi ilgi e kicidir. Baz fikirler gerekten ekici, deerli veya baz psikoloik eilimlere uyum lu olm alar sayesinde, yaylma konusunda dier fikirlerden stn m dr? Ve bu tpk doal seilimin canllardaki evrime bir aklam a sunmas gibi, g rdm z ekliyle doann ve gncel dinlerin niteliklerinin bir aklamas o labilir m? Buradaki deerli' szcnn yalnzca sa kalma ve yaylma kabiliyetiyle ilgili oldu u nu bilm ek nem lidir. Deerli olarak nitelendirilen bir fikrin, insan olarak gurur duyabileceimi/, olum lu bir deer yargs hak ettii sylenemez. Bir evrimsel rnekte bile herhangi bir doal seilim olmas zo runlu deildir. Biyologlar, bir genin bir nufus iinde yaylabilmesi iin iyi bir gen deil am a ansl bir gen olmasnn bile yeterli o ldu u n u bilirler. Buna genetik srklenme deri/. Bunun doal seilim* le karlatrldnda ne kadar nemli oldug tartmaldr. Ancak artk, molekler genetiin szde tarafsz teorisi eklinde geni l de kabul edilmektedir. Eer bir gen kendisiyle tpatp ayn etkideki baka bir tipe dnyorsa, fark tarafszdr ve seilim bu iki gen arasndan bir seim yapamaz. Bununla beraber, istatistikilerin ne siller boyunca oluan rnekleme hatas olarak adlandrdklar e kilde, bu deiime uram yeni yap en sonunda gen havuzundaki orijinal yapnn yerini tamamen alabilir. Bu, molekler seviyede gerek bir evrimsel deiimdir (btn organizm alarn dnyasnda herhangi bir deiim grlmese bile.) Seilimse! stnle hibir ey borlu olm ayan etkinlik gstermeyen bir evrimsel deiimdir. Genetik srklenmenin kltrel edeeri, d inin evrimini ak lm zdan geirirken gz ard edemeyeceimiz inandrc bir see nektir. Dil yar biyolojik bir yolla evrim geirir ve evrimin yn adressi/, g rn r ki bu adeta geliigzel bir gidiattr. D il, genetiin asrlar zarfnda yava yava deien kltrel bir benzeriyle sonraki nesillere devrolur ta ki eitli evrimsel aamalar karlkl anla mazla varana kadar. D il evriminin bir ksmnn bir tr doal se ilim in etkisi altnda olmas olasdr ancak bu iddia ok inandrc deildir. Aadaki sanlarda bu gibi baz grlerin dildeki nemli akmlara nasl zn getirdiini aklayacam, tpk ngilizcede 15 ve S. Yzyllar arasnda cereyan eden Biivitk tlii De&ihn gibi. A ncak bylesi ilevsel bir varsaym, incelediimiz konularn ounun aklamas iin gerekli deildir. D ilin genelde geliigzel genetik srklenmenin kltrel edeeriyle evrimletii olas g rnmektedir. A vrupann eitli blgelerinde Latince d ili, Ispanyol1 7 6

R ld u h t D m r k im

D NE D N K P SK O LO JK IS T IK

. j . Portekizce, talyanca, Franszca, Romence ve bu dillerin eitli chelerine srklenmitir. Bu evrimsel deiikliklerin yerel avan jlar ya da 'seilim basklarm yansttn syleyemeyiz. Sannn dinler tpk dillerde olduu gibi, gayel keyfi balanalardan, an gzlemlemekte o lduum uz artc (ve bazen tehkeli) dzeydeki eitlilik zenginliini oluturmaya elverili bir ge liigzellikle evrim geirmitir. Ayn zam anda, insan psikolojisinin remel tekdzeliinin eliindeki bir tr doal seilim da b unu bir para etkilemi olabilir nk farkl dinlerin apak ortak zellik leri vardr. rnein birok din, objektif olarak m antksz ancak znel olarak albenili bir ilke retir ki buna gre kiiliklerimiz be densel l m n ardndan sa kalrlar, l m s z l k fikri sa kalm ak ve yaylmakta ok baarldr nk hsnkuruntu salar. Ve hsnukuruntu nem lidir nk insan psikolojisinde, inancn arzuyla renklendirilmesi gibi neredeyse evrensel bir eilim vardr. yle grnyor ki dinin ou zellii, sadece kendisinin ve insanolunun endielerini karlayan ifadelerinin sa kalmasna vardmc olmaya uygundur. Bu uygunluk akll tasarmc tarafn dan m yoksa doal seilim tarafndan m meydana getirilmitir? Cevap muhtemelen her ikisidir. Tasarm konusunda, dindar n derler dinin sa kalmasna yardmc olan aldatm acalar etraflca ifade etmekte bir hayli yeteneklidirler. M a rtin Luther, m antn dinin en nem li dm an o lduundan haberdard ve sk sk dinin tehlikelerini dile getirdi: nancn sahip olduu en byk dman mantktr; dini konularn yardmna asla komaz ancak ilahi lakr dlarla eninde sonunda savar ve T a n n dan doan her eye k m ser bir tavrla y a k l a r . A y r c a : Her kim bir Hristiyan olm ak sterse, aklnn gzlerini oym aldr. Ve ayrca: M a n tk tm Hristiyanlarda tkenmi o lm al. Luther, bir inancn sama grlerine m antkl bir hava katarak bu inanc desteklemekte hi zorluk ek mezdi. Ancak bu iyilii onun ya da herhangi bir bakasnn tasar lamas zorunlu deildir. Bu inan bir tr (genetik olm ayan) doal seilimle gelimi olabilir ve bu durum da Luther, tasarmc deil .ima inancn etkisinin uyank bir gzlemcisi olur. Geleneksel Darwinci gen seiliminin, dini bir yan rn ola rak meydana karan psikolojik eilimleri ayklad dnlebilse de, ayrntlar zerinde etkisi ak deildir. N itekim bir tr seilim teorisini bu ayrntlarla ilikilendireceksek, genleri deil kltrel edeerlerini incelemeliyiz. Acaba dinler temler gibi kiisel zel liklerden mi kagelmirir?

m i i Y^diIv m

l/ 7

IViwn Kktni

S a k in o l n k MEMLKRMN ZERNDE YRYORSUN

"Dini meselelerdeki gereklik, temelsizce sregel mi bir fikirden baka bir ey deildir"
O sc a r W ild e

Bu b lm u gzlem sonucuyla balar; Darw inci doal sei lim israftan nefret ettii iin, bir trn deersiz herhangi bir ortak zellii (mesela di gibi) m utlaka bir fayda salyor olm aldr, aksi takdirde sregelemezdi. Fakat bu faydann bireyin sag kalmas ya da reme baarsyla ilgili olmasnn gerekmediini im a ercim. G rdm /, zere, nezle virsnn genlerine faydas, biz insanlar arasndaki bu berbat rahatszln heryerdelim tatm inkr dzey de aklar.1 stelik faydalanann genler olmas da gerekmez. Her hangi bir kopyalayta ayn vazifeyi grr. Genler yalnzca iklcyclerin en ak rnekleridir. Dier adaylar ise bilgisayar virsleri ve kltrel miras eleri ve bu blmn kotusu olan memlerdir. Eer memleri anlam ak istiyorsak, nce doal seilimin cam olarak nasl ilediini biraz daha yakndan incelemeliyiz. En genel haliyle, doal seilim alcernacif kleycler arasndan bir seim yapm ak zorundadr. Bir ikileyic, haal veya deimi kopyalar arasndan kendisinin birebir kopyalarn reten bir par a kodlanm bilgidir. Bu, Darvvinci aklama gerektiren bir ko* mdtr. Kopyalanan bu iyi trden ikileyiciler, kopyalanmayacak kadar k t, alternatif ikiIcyicilcre karn sayca fazlalarlar. Bu en temci aklamasyla doa! seilimdir. Prototip ikileyici gendir ve gen saysz nesiller boyunca, hemen her zam an kesin dorulukta kopyalanm ve genilemi bir D N A dr. M em teorisinin balca sorgusu, cpk genlerde olduu gibi, gerek ikleycler gibi ileyen kltrel taklit elerinin olup olm addr. Metillerin ister istemez genlerin yakn benzerleri olduunu iddia etm iyorum , genlerle ne kadar benzer olurlarsa, mem teorisi o kadar baarl olur ve bu b lm n amac mem teorisinin zel bir durum olan dinde ie yarayp yaramadn sorgulamaktr. Gen dnyasnda, kopyalam adaki nadir hatalar (deiimler), bir gen havuzunun herhangi bir genin alternatif deikenlerini (al k genler: trde krom ozom larda, bir genin farkl kiisel zellik lerden sorum lu ki alternatif form undan birisi) barndrdndan
' Ou-llltir l<cnm lk m drk >u tull t u u m lu lt p cfunciu t>gudj; V o k i l 'jn jU t <>vc on hbtucl' t>u jlp ln u ) k a b o t to g u k a llfrl bir n filb
ub|

fO>

I 7 8 Rttlufii Djvrkiot

SAKN O L N K M E M L E R IM N Z E R N D E Y R Y O R S U N

emin olm am z salar vc bu nedenle bu genlerin birbirleriyle re* dalc ettikleri sylenebilir. Rekabetin amac nedir? Rekabet, bu 'lel genler takm na ait olan belirli bir krom ozom sal yer ya da !*ezenek' iindir. Ve nasl rekabet ederler? D o rudan bir molekl.er aras arpma olmasa da vekleten bir arpmadan bahsede* biliriz. Vekiller, genlerin fenotipsel zellikleridir (kaltmsal d grn); bacak uzunluu ya da post rengi gibi: Genlerin grn* m ayrntl olarak anatom i, fizyoloji, biyokimya ya da davranla aklanr. Bir genin akbeti genelde pe pee iinde barnd beden lerle ilgilidir. Bu bedenleri ne lde etkiledii, gen havuzunda sa alma olaslklarn belirler. Nesiller ilerledike, gen havuzundaki renotipik zelliklerinin etkilerine gre genlerin frekanslar artar ya da azalr. Bu durum memlerde de geerli olabilir mi? Krom ozom lar, ezenekler, aliciler ya da cinsel birleimlerin karl aka olmaJgm dan bir bakma genlerden farkldrlar. M e m havuzu gen ha vuzuna kyasla daha plansz ve daha dzensizdir. Belirli memlerin, alternatif memlerle rekabeti etkileimlerinin sonucunda deiebi lecek bir 'frekansa' sahip olduklar bir mem havuzunu dile getir mek yine de ak bir biimde sama deildir. Baz insanlar eitli temellere dayanarak nemscl aklamalara kar karlar ki bu durum gencide memlerin btnyle genler gibi olmad gereginden kaynaklanr. Bir genin kesin fiziksel doas

2rtk bilinirken (bir dizi D N A ) memlerin doas bilinmemektedir

*e farkl mem bilimciler bir fiziksel zm den dierine geerek bir birlerinin akln kartrrlar. .Vlemler yalnzca beyinde mi bulunur? Ya da, rnein belirli bir iirin her kt kopyas ya da elekti or k kopyasna mem denilebilir m? Ayrca genler kesin dorulukta kopyalanr ancak eger memler de kopyalanyorsa, bu pheli bir doruluk deil midir? M em lerin bu szm ona sorunlar abartlm aktadr. En m him trira/., M em lerin Darvvnc kopyalayclar gibi leyemeyecek kadar .etersiz dorulukta kopyalanyor olduu iddiasdr. Kuku undan o y n a k la n r ki, eger her nesildeki deiim oran yksek ise, Darvinci seilim m em havuzundaki frekansna etki edemeden mem de rierek kendi kendini yok eder. Ancak bu sorun yanltcdr. Gen tir raa zel bir beceriyi retmeye alan bir m arangoz ustasn ruyal edin ya da tarih ncesine ait bir ta yontucuyu. Eer rak arasnn her cl hareketini dorulukla tekrarlarsa, M e n im usta, *.k aktarm nn birka nesil boyunca hi deimediini grrne ; beklersiniz. Ancak elbette k rak her cl hareketim dorulukla Tekrarlamayacaktr. n k bu kom ik kaacaktr. Bunun yerine, -itasnn ulamaya alt amac dikkate alacak ve bunu taklit edecektir. Gerektii kadar eki darbesi uygulayp, iviyi knt
T m m Y * ~ I k>> I 7 9

D ini KAlcr*!

yapmayacak ekilde akacaktr ve bu darbelerin says m uhtem e len ustasnn darbeleriyle eit olmayacaktr. Snrsz saydaki taklit eden nesillere hi deimeden geebilen taklitler ite bu gibi ku rallardr; uygulam ann ayrntlarnn bireyden bireye ve durum dan durum a farkllk gstermesinin nemi yoktur, rm e d e kullanlan diki stilleri, halat dm leri ya da balk alan, origam inin kt katlama modelleri, m lekilik ve marangozlukta faydal pf nok talar: bunlarn hepsi gerekten baz esaslarndan sadeletirilerek snrsz sayda taklit nesile hi deimeden aktarlabilir. Ayrntlar bireysel zelliklere dayal olarak zam anla kaybolup gidebilir a n cak k o nunun z herhangi bir deiiklie uram adan nesilden ne sile geer ve bu, mem-gen benzeiminin ilemesi iin yeter de artar. Susan Blackmorcun Meni Makinesi isimli kitabndaki ns zm de, bir in yelkenlisi yapmaya yarayan origami ynteminden bahsetmitim. Bu, otuz iki katlam a (ya da benzeri) ilemi gerekti ren olduka kark bir tariftir. Sonu, (in yelkenlisi) ho bir ci simdir ve em briyolojisini (tasan aamalar) belirten u ara aama da yle (ismen, katam aran, iki kapakl k utu ve izim iskele ti*). T m bu ilem bana gerekten bir embriyo zarnn ekil dei tirirken blastula'dan gastrula'ya ve ttettrula*ya geiini anmsatr (katlanm a ve ukur yaratma safhalar). in yelkenlisi yapmay babam dan ocuk yalardayken renmitim. Babam ise yine ayn yalardayken bu becerisini yatl okulda edinmi. O n u n zam ann da, bir okul mdiresi sayesinde balayan in yelkenlisi lgnl okula tpk bir kzamk salgn gibi yaylm ve ardndan yine tpk bir kzamk salgn gibi ortadan kaybolmu. Yirm i alt yl sonra, m direnin ayrlmasnn zerinden onca yl gemiti k, ben de ayn okula yazldm. M oday tekrar balattm ve yine baka bir kzamk salgn gibi yayld ve yine kayboldu. Bu gibi retilebilir beceri lerin salgn bir hastalk gibi yaylabilmesi bize memetik iletmenin kcsi doruluuyla ilgili nemli bir fikir verir. 1920lerde babamn kuandan ocuklarn yapt yelkenlilerle, I950*lerde benim k u amn yapt yelkenliler arasnda genel zellikler asndan bir fark olm adndan emin olabilirsiniz. u deneyle bu fenomeni daha sistematik biim de inceleyebili riz: ocuk oyunu inli Fiskosun (Amerikal ocuklar ayn oyuna Telefon diyorlar1) bir uyarlamas. Daha nce hi in Yelkenlisi yapmam iki yz kiiyi aln ve bu kiileri onar kiilik ekipler ha linde yirmi takm a ayrn. Bu yirmi lakm n liderlerini bir masann etrafna arn ve onlara in Yelkenlisi yapmay uygulamal ola rak retin. A rdndan bu liderler kendi takm larndan bir ikinci kiiye, dierleri grmeyecek ekilde, yine uygulamal olarak in Yelkenlisi yapmasn retsin. Sonra her ikinci kuak1 kii, kendi
' K u la k tan k u b g jl8 0 K tluit) Ojwkjnl

tA K N O t N K I M FM I FR M N D7.R RN D F Y R Y O R S U N

:*m d ak i bir nc kimiye bunu retsin vc bu ilem her tak rsn onuncu bireyine kadar devam etsin. Yaplan tm yelkenlileri u n ve sonradan yapacanz kontrol iin zerlerine hangi rakma * hangi 'kuaa' ait olduklarn belirten rakam lar yerletirin. Bu deneyi ben henz gerekletirmedim (bunu yapmay iste rim) ama sonular hakknda olduka gl tahm inlerim var. Tah minime gre, bu yirmi takm n hepsi bu beceriyi onuncu yelerine Ldar geirmeyi baaramayacaktr ancak kayda deer sayda takm bunu baaracaktr. Takmlarn bazlarnda hatalar meydana gele cektir: belki de zincirdeki zayii bir halka, ynergedeki ok nem li m i adm unutacak ve ardndan gelen herkes aym hataya decek tr. Belki de takm 4 nolu katam arana kadar gelecek am a hemen ardndan bocalayacak. Belki de takm 13n sekizinci yesi 'iki kapakl k u tu ' ve v zim skelennde bir "deiim yaratacak ve bu u k m n dokuzuncu ve onuncu yesi deimi trii kopyalayacak. imdi, bu takm lardan beceriyi onuncu kuaa baarl bir ekilde aktaran takm iin ilerde bir tahm in yapacam . Eer yel kenlileri 'kuaklarna* gre sralarsanz, kuak says ilerlerken sis tematik bir kalite bozukluu gremezsiniz. Dier taraftan, eer her adan bu deneyle ayn ama aktarlan becerinin origam deil de yelkenlinin bir eskizini kopyalam ak olduu bir deney yapmak isterseniz, l. kuaktan 10. kuaa kadar sa kalan* rnein d o ruluunda kesinlikle sistematik bozulm alar saptarsnz. Deneyin eskiz uyarlamasnda, tiim 10. kuak eskizler 1. kuak eskizlerle baz kiiiik benzerlikler gsterecektir. Ve her takm iin de, sonraki kuaklara doru ilerlerken benzerlik, dzensiz bir is tikrarllkla bozulacaktr. Deneyin origami uyarlam asnda, bunun aksine, hatalar ya hep ya hi olacaktr: bunlar 'd ijital' deiim Icrdir. Bir takm hata yapm adnda onuncu kuak yelkenli orta lam ada, beinci ya da birinci kuak yelkenliden ne daha k t, ne daha iyi olacaktr; ya da kuaklardan birinde bir deiim ortaya kacak ve hatal kuan arkastndan gelen kuaklarn tm abalan batan aa fiyasko olacaktr nk takipiler bu deiimi genelde ballkla devam ettirirler. Bu iki beceri arasndaki nem li fark nedir? O rigam i becerisi ayrk eylem serilerinden oluur, bu eylemlerin her birisinin ken di iinde yerine getirilmesi basittir. o u nlu k la ilemler vlcdir, *hcr iki taraf ortaya doru katlayn. Belirli bir takm yesi adm beceriksizce gerekletirebilir am a her ne olursa olsun takm n bir sonraki yesinin ne retmeye alaca aktr. O rig am i admlar 'kiisel standartlatrmadr. O nlar 'dijital' yapan da ite budur. M arangoz ustas rneimdeki gibidir, ki ustann tahtadaki ivi ka fasn eki darbelerinin ayrtlann dikkate almakszn d m d z etme gayesi ra iin ok nettir. Bir origami tarifinin belirli bir
m i V a d p u l l

: m > i.

Ouua Kvfm

adm n ya doru ya da yanl renirsiniz. Eskiz becerisi, bunun aksine, analog bir beceridir. Herkes baarl olabilir ancak bazlar bir eskizi dierlerine gre daha doru olarak kopyalar ve hi kimse kusursuzca kopyalayamaz. Kopyann doruluu harcanan zama ve zen m iktarna baldr ve bunlar srekli olarak deien nice liklerdir. stelik baz takm yeleri dorudan kopyalam ak yerine eskiz rneini gzelletirir ve gelitirir. Kelimeler (en azndan bilindiklerinde) tpk origam i ilemleri gibi kiisel standartlatrmadr. O rijinal in li Fiskos oyununda (Kulaktan Kulaca} ilk ocuk aklndan bir hikye ad ya da bir ifade geirir ve bir sonraki ocuktan bunu nc ocua aktarmas n ister ve bu silsile devam eder. Ker cmle veya ifade alt yedi kelimeden oluuyor ve tm ocuklarn ana dilinde ise, on kuak boyunca deimeden sa kalnas iin ans var demektir. Eer al lmadk bir yabanc dildense, ocuklar kelime kelime tekrarla maktan ziyade fonetik olarak rnek almaya zorunludur ve bu ilen sa kalam az. Kuaklar boyunca bozulm a rnei eskizde olduu gibidir ve deiecektir. letinin ocuklarn ana dilinde bir anlam varsa ve 'aile!' ya da 'fenonp' gibi allmadk kelimeler iermi yorsa, sa kalr. Sesleri fonetik olarak taklit etmek yerine, her o cuk her kelimeyi snrl bir kelime haznesinin eleri olarak ayrt edecek ve ayn kelimeyi avklayacaktr (seim), stelik ocuklar aras gei olurken kelimeler byk ihtimalle farkl aksanlarla te laffuz edilmesine ramen. Yazl lisan da kiisel standartlatrmadr nk kt zerindeki kvrml izgiler, ayrntlarda her ne kadar farkl olursa olsunlar .sonu olan bir alfaleden edinilirler, mesela 26 harflik hr alfabe. M cm lerin kiisel standartlatrma ilemine bal olarak bazen olduka kesin doruluk sergileyebilmesi mem gen benzeiminden kaynaklanan baz yaygn itirazlar karlamaya yeterlidir. Nasl olursa olsun, mem teorisinin esas gayesi, geliiminin bu balang zam anlarnda Watson-Crick genetiiyle e deerdeki anlalr bir medeniyet teorisi desteklemek deildir. M em leri savunmakta ilk amacm , aslnda, genin tek D anvinci aklama olduu izlenimine bir kar atak yapm akt; Gen Bcttcildir'in yayd bir izlenim. Peter Rcherson ve Robert Boydun, m em kelimesinin benimsenmemek iin sebepler sunmalarna ve bu ifade yerine kltrel deikenler ifadesini yelemelerine ramen, zenli ve deerli kitaplar Yalnzca Genler Sayesinde Deil tSut /v G m c \ lntu'< ile ko nunun ne mini vurgularlar. Stephe Shennanm Genler, Memler ve insanhk Tarihi, Boyd ve Richcrsonn daha nce yazdklar mkemmel kitap Medeniyet ve Evrimsel Sire'cn esinlenmiti. M em leri ele alan dier kitap rnekleri Robert Aungerin Elektrik Mem , Kate Distinin Bencil Mem ve Kchard Brodienin Akl Virs: Modem Mem Bilimidir.

182

R*da/J Djw lnn

SAKN O L CUKKU M L M LE R lM IN U Z E JtlN D t YRYORSUN

Ancak mem teorisini dikerlerine kyasla daha ileri tayan M em M akinesi isimli kitabyla Susan Blackmore'dur. Beyinlerle dolu bir dnyay ve bu beyinleri (ya da bilgisayarlar ya da radyo frekans bantlar gibi dier tayc ve ileticileri) igal etmek iin iti ip kakan memleri defalarca gznde canlandrr. Bir gen havu zundaki genlerde o ldu u gibi, hkm srecek memlcr, kendilerini kopyalamakta iyi olanlar olacaktr. Bunun sebebi, tpk l m s z lk m em inin baz insanlar aka cezbctmesi gibi, baarl kop yalanan memlerin kendiliinden bir ekicilik kazanm olm alar dr. Ya da bu sebep, mem havuzunda oktan sayca fazlalam dier memlerin varlnda geliecek olm alar olabilir. Bu, karmak memier ya da mempleksleri* dourur. Memlerde olduu gibi, ben zeimin genetik kaynana dnerek bir anlam karabiliriz. D aha aklayc bir anlatm sunmak iin genleri birbirinden bamszca hareket eden izole birimler olarak dnd m . Ancak elbette birbirlerinden bannz deildirler vc bu durum kendini iki yolla belli eder. lkin, genler dorusal bir uyum ierisinde olan krom ozom lardr ve bylelikle, kuaklar boyunca yol alrken bitiik krom ozom sal yerleri igal etmi dier genlerin eliinde yol alrlar. Biz doktorlr bu tur bir balantya eklem deriz ve bu konuyu daha fazla uzatmayacam n k memlerin krom ozom lar, aile! genleri ya da cinsel birleimleri yoktur. Genlerin bamsz olm ad dier gr genetik balantdan ok farkldr ve bu noktada salam bir memetik benzeim vardr. Bu durum embriyolojiyle ilgilidir ki bu genetikten tamamen farkldr (bu unsur sk sk yanl anlalr). Be denler fcnotpk m ozaik paralardan oluan yap-bozlar deildir, her parada farkl bir genin pay vardr. Genler arasnda ya da anatom i veya davran birimleri arasnda birebir benzeme yoktur. Genler, bir bedeni sonulandran geliimsel srelerin program la masnda yzlerce dier genle i birlii yaparlar, tpk bir yemekle sonlanan alk surecindeki i birlii yapan tarif kelimeleri gibi. Tarifin her kelimesi yemein farkl lokm alarna tekabl etmez. Demek ki genler bedenleri ina ermek iin kmelenirler ve bu, em biryolojinm en nemli prensiplerinden biridir. D o al seilimin gen km elerini, alternatif kmeler arasndaki bir tr grup seilimtylc desteklediini sylemek caziptir. Karklk budur. Gerekte olan, gen havuzundaki dier genlerin ortamn byk bir b l m n oluturduu ve bu ortam da her genin alici geni karsnda seilime uraddr, ile r gen dier genlerin varlnda baarl olm ak ze re seilime urad iin (ki bu dier genler de ayn yolla seilime uramtr) birbirleriyle ibirlii yapan gen kmeleri ortaya kar. Burada planl bir ekonomiden ok bamsz pazar yeri benzeri bir durum vardr. Bu pazarda bir kasap vc bir ekmeki m yer var dr. Belki dc bir amdan imalats iin kk bir bokluk. B olay.
Kami Y n d m l

8^

DittM K oktu

kasap, ekmeki ve amdan imalats lsne yardmda bulunan bir merkezi plancya sahip olm aktan farkldr. G rnm ez bir el tarafndan birletirilip i birlii yapan kmeler fikri, dinsel memleri vc onlarn ileyilerini anlamam?, konusunda anlaymza temel nokta haline gelecekir. Farkl trden gen kmeleri farkl gen havuzlarnda ortaya kar. Etobur gen havuzlar av belirleme algs organlarn, av ya kalam a penelerini, kpek dilerini, et sindirimi enzim lerini prog ramlayan genleri ve dier birok farkl geni ierir, her gen dierle* riyle i birlii yapmak zere mkemmelce ayarldr. Dier yandan, otobur gen havuzlarnda, karlkl uyum lu eitli gen serilerinin birbirleriyle dayanmalar desteklenir. Bir genin fenotipinin, ait olduu trn evresiyle uygunluu ynnde desteklendii fikrine kulaklarm z ainadr: l, orm anlk alan ya da bunun gibi. Bura da belirtmek istediim husus, bu genin ayn zam anda kendi gen havuzundaki dier genlerle olan uyum unun da desteklenmesidir. Etobur bir gen otobur bir gen havuzunda sa kalam az ve otobur bir gen de bir etobur havuzda. Bir genin uzun vadeli bak asyla, trlerin gen havuzu (cinsel retim ile karan ve yeniden karan gen serisi) her genin ibirlii kapasitesiyle aykland genetik b l geyi oluturur. M e m havuzlar gen havuzlarna gre daha dzensiz vc yapz olsa da, hl bir mempleksteki her memin 'evresinin' nem li bir paras olan bir mem havuzundan bahsedebiliriz. Bir mempleks, sa kalm akta baarl olm alar zorunlu olmasa da mempleksteki dier yelerin arasnda baaryla sag kalan bir memler serisidir, nc e k i ksmda dil evriminin ayrntlarnn bir tur doal seilimle desteklendiinden emin olm adm belirtmi tim. Varsaymma gre dil evrimi geliigzel bir srklenmeyle h km sryordu. Baz nl ve nszlerin dierlerine nazaran dalk arazide daha baarl olduu ve bu yzden svire, Tibet ve A nt D a lehelerinin tipik sesleri halini almalar, dier baz seslerin ise sk orm anlarda fsldamaya uygun olduklarndan Pigme ve A m a zon dillerinin karakteristii olduklar gr olduka m antkldr. Ancak dilm doal seilimiyle ilgili verdiim rnek (Byk nlle rin Deiiminin ilevsel bir aklamas olm al teorisi) ayn trden deildir. Bundan ziyade, karlkl uyum ierisindeki memplekslere uyum salayan memlerle ilgilidir. lk nce bilinmeyen nedenlerle bir unlu deitirildi; belki de sevilen va da gl bir birey taklit edildi, rnein spanyolca peltek konuma tarznn iddia edilen kkeninde olduu gibi. Byk n l Deiiminin nasl baladn fazla nemsememek gerekir: bu teoriye gre, bir n l n n dei mesiyle birlikle belirsizlii azaltm ak iin, dier nller de srasyla deimelidir ve bu aama aama devam eder. Srecin bu ikinci ad m nda, memler varolan mem havuzlarnn gemiine dayal olarak

184

Rrfc<t D w b n

SAKN O L C O N K U M L M U JtiM N l^ZkK N U k Y R Y O R S U N

ayklanr ve dolaysyla karlkl uyum lu memlerden oluan yeni bir mempleks geliir. Kn sonunda memetik din teorisinden bahsedecek kadar bil* giliyiz. Baz dinsel grler, tpk baz genler gibi, salt yararlk sa yesinde sregelir. Bu memler evrelerindeki dier memleri d ik k a te almakszn herhangi bir mern havuzunda sa kalabilir. (u ok nem li konuyu yinelemeliyim ki yararlk szcnn buradaki anlam sadece havuzda sa kalma becerisidir. Bundan baka bir h k m yoktur.) Baz dinsel grler ise mem havuzundaki sayca fazlalam dier memlerle uyum luluklarndan t r , bir mempleksin paras olarak sa kalrlar. Aadaki ksm listede, ya salt yararlk* olduklar iin ya da varolan mempleksle uyum lu o ld u k lar iin sa kalmalar m m k n olabilen dinsel memler vardr: ldkten sonra yaamaya devam edeceksiniz. Eer savata ehit derseniz, cennctin bilhassa ahane bir bl mne gideceksiniz vc burada yermi iki bakireyle keyif atacak snz (zavall bakirelerin haln bir dnn.) Kfirler, kfrbaziar ve din deitirenler ldurulmrlidr (ya da cezalandrlmaldr, rnein srgn edilip, aileleriyle grmeleri engellenerek.) Tannnn yce meziyetlerine inan. Eer inancnn bocaladn hissedersen, bunu onarmak iin sk al ve nanszln konu iunda yardm etmesi iin Tannya yalvar. (Pascaln Riski'nden bahsederken u tuhaf sandan bahsetmitim ki Tanr'nn bizden tek istedii sadecc inanmaktr. O an hn bir tuhaflk olarak mclcmiim. imdiyse elimizde somut bir aklama var.) man (kantsz inan) bir erdemdir. nanlarnz kanta nc kadar kar gelirse, o lde crdcnlisinizdir. Manta ve kanta gerek duymadan, gerekten tuhaf, dayanaksz ve katlanlmaz bir eye inanmay beceren stat inanllar zellikle ok iyi (klllendirileceklcrdir. Herkes, hatta dinsel inanlar olmayanlar dahi, bu statlara is temsiz ve sorgusuz bir riayetle azami seviyede sayg duymaldr (bunu Blm l'de grdk) Baz esrarengiz eyler vardr ki (Kutsal leme, dnm, csn leme gibi) bunlar anlamay amalamayz. Bunlardan birini hile

anlamaya almayn, iinkii bu giriim esrarengizliine zarar vcrebir. Bunlara gizem diyerek tatmin olmann yollarn renin,
Ho mzik, sanat ve yaztlar dinsel fikirlerin kopyalanm simgeleridir.1

1 efltii okullar v u n a t turieri alternatif mcuplekjft u l u k u lll nllrllr. u n a t p la r iah nce n a l l a t n fakir vc motiflerini taklit ettikle ve yeni j i k j . vr a m a k l^ r r lm y li , .r RrvnUrnndc ag kalrlar. A lim d i, Sanat Tanhinin h m bilimsel denetimi. leimlemc ve i iiikcviikim Ita rn u y k l>p-'a!jm.uvlj britlfrr, ayrmal bir memplek s*almai olarak grlebilir. Detaylar ntrn lu s u iu n ij var itan dtftn w u iw *nrr dentcklcnr y da betenlmcvebliu ve bunlarn aralnda genelde Jin e l memler vardt.
Tm k Ym Ii i h t 8 ^

Dinin KtUrrtS

Yukardaki listede baz balklarn byk olaslkla m utlak sa kal ma deerleri vardr ve herhangi bir mempleks iinde geliecekler dir. Ancak, genlerde olduu gibi, baz mcmler sadece dier merci lerin uygun zeminine dayal olarak sa kalr ve alternatif memplekslerin ortaya kmasna nclk eder. ki farkl din iki farkl mempleks olarak grlebilir. Belki de slam etobur bir gen bilei mine, Budizm ise otobr bir bileime benzemektedir. Bir dinin , her anlam da, dier bir dinden daha iyi olm ad gr gibi etobur genler de otobur genlerden daha iyi deildir. Bu tr dinsel mem* lerin sa kalm ak iin herhangi bir katksz uygunluklarnn olm a s art deildir; bununla birlikte, ait olduklar dinin dier memlerinn arasnda gelimek anlam nda iyidirler ancak dier dinlerin memlerim arasnda ayn baary gsteremezler. Bu rnee gre, Koman Katoliklii ve slam iser istemez ayrk bireyler tarafndan tasarlanm deildir ancak ayn mempleksi dier m em lcnim ara snda gelimi memlerin, alternatif koleksiyonlar olarak bamsz ca evrimlemilerdir. rgtlenm i dinler insanlar tarafndan rgtlenmitir: papaz lar, piskoposlar, haham lar, im am lar ve ayetullahlar. Ancak, M a r tin l.uthcr ile ilgili deindiim konuya tekrar dnersek, bu dinlerin insanlar tarafndan tasarland ve ifade edildii anlam na gelmez. Dinler nufuz sahibi bireylerin yararna kullanlm ve zerlerinde oynam a yaplm olsa da, kuvvetle m uhtem eldir ki her dinin ayrn tl yaps byk lde bilinsiz evrim tarafndan ekillenmitir. Genetik doal seilimle deil n k bunlarn hzl evrilmesinden ve birbirleriyle olan farkllklarndan sorumlu olabilmesi iin ge netik doal seilim ok yavatr. Bu hikayede genetik doal seili min rol, tercihleri ve eilimleriyle (memetik seilimin arka plann oluturan donanm platform u ve alt seviye sistem yazlm olan beyni salamaktr. Bu arka plan gzne alndnda, bir tr me metik doal seilim, belirli dinlerin ayrntl evrimlerine akla vakm bir aklama sunabilirmi gibi grnyor. Bir dinin evrim inin ilk aamalarnda yani dinin bir dzen kazanm asndan nce, sade ve kolay memler insan psikolojisine dayal evrensel ekiciliklerinin avantajyla sa kalrlar. Tam bu nokrada, dinsel mem teorisi ve dinin psikolojik yan rn teorisi rtiir. Sonraki aamalar, din dzenli, ayrntl ve keyfi olarak dier dinlerden farkl bir hal a l dnda, mempleks teorisiyle yeterli dzeyde masaya yatrlabilir: karlkl uyum lu memler kmesi. Bu, papazlar vc dierleri tarafn dan kasti tahrif ilave roln diskalifiye etmez. Dinler byk olas lkla, e azndan ksmen, zekice tasarlanmlardr, tpk sanat tar/ ve m odalar gibi.

18 6

R ck u i I)<wlun\

K A RG O KU LRER

Kendi b t n l iinde hemen hemen zekice tasarlanm bir dier din Scientologyd ir 1 ancak sanrm bu bir istisnadr. Teorik olarak tasarlanm bir dier aday din, M o rm o n izm 'd ir. Joseph Smith, M orm oni/.m in giriimci, yalanc m rid i, tamamen yeni bir kutsal kitap toparlam ak iin elinden geleni ardna koyma*; M o rm o n K itab, batan aa sahte bir A m erikan tarihi anlatr v* batan aa sahte bir on yedinci yzyl ngilizcesiyle yazlmtr. H lb u ki M o rm o n izm on dokuzuncu yzylda retildikten sonra evrim geirmeye balamt ve u anda Am erikann en itibarl d in lerinden biri haline geldi; aslnda en hzl gelien din olduunda srar edilir ve hatta bakan adaylarnn seim konum alarna konu olur. ou din evrim geirir. H angi dinsel evrim teorisini benim sersek benimseyelim, doru koullar altnda, dinsel evrim sreci nin artc hzn aklayabilecek yeterlilikte olm aldr. imdi bu nun bir rneini inceleyelim.

K a r g o k i .t i . k r

Briin'tn Hayatt'nda, M onty Python takm nn doru anlad bir ok eyden birisi, yeni bir dinsel tutkunun harekete geebilmekteki
olaanst hzyd. Neredeyse bir gecede treyebilir ve sonra kl trn iine girer k burada endie verici dzeyde baskn bir rol oy nayacaktr. Pasifik Melinezya ve Yeni G ine kargoklcleri gerek hayattan en bilindik rnei tekil ederler. Bu kltlerin bazlarnn b tn gemii, balangtan bitie kadar, hafzalara kaznmtr. Kkenleri gvenilirce dorulanm am sa inancnn aksine, olay larn aknn tam am nn gzlerimizin huzuruna serildiini gzlem liyoruz (ve bu halde bile, greceimiz zere, baz ayrntlar artk ortadan kaybolmutur.) Hristiyanlk inancnn neredeyse kesin, ok benzer bir yolla baladn ve balangta ayn yksek hzda yayldm dnm em ek elde deil. Kargokltleri konusunda en uzm an kii olarak David A ttenboroughu tayin ettim ve kendisi Cennetin Aray isimli kta bn bana epey itenlikle sundu. Sunduu bir model, on dokuzuncu yzyldaki ilk kltlerden. kinci D nya Savann bitim inde gelien en nllerine kadar tm kltler iin geerlidir. y le grnyor ki her hikyede ada halklar, adalarn istila eden beyaz gmenle rin snrsz varlklar altnda eziliyorlar, buna yneticiler, askerler ve misyonerler dhil. Bu insanlar bir ihtim al A rthur C .C larken
' Kcnrltn blm ntm n h u l tat u tu m yolu utduguuu u v u c u a ve 1952'dc L.fcon H ubbard n f jh n d a n 1m^4(iIiiu> iu td ve n ik o tc u p ik bir h ittk e t. Soeoie*olofy. tJ.t.
Tann Y<uulgm

1&7

Il .nm -Unn Kulptu

nc lkcsinin kurbanlardr ki buna B lm 2 'de deinmitim: Yeterli dzeyde ilerlemi herhangi bir teknoloji byden ayrt edilemez. Ada halklar beyaz adam n tadn kard mucizelerin hi birini kendisinin retemediini fark etti. Eyalar tam ir edilmeleri gerektiinde baka yerlere gnderiliyordu ve yenileri gemiler ve daha sonralar uaklarla kargo olarak gelmeye devam ediyordu. Beyaz adam n bir ey rettii ya da tam ir ettii hi grlm em iti ve aslnda faydal i olarak nitelendirilebilecek hibir ey yapam yor du (bir masann arkasnda oturup kt kartrmak belli ki bir tr dini zveriydi.) O halde kargo da doast bir kaynaktan geliyor olm alyd. Ve sanki bunu onaylarcasma, beyaz, adam lar yalnzca ayinsel seremoni olarak deerlendirilebilecek birtakm eylemler sergiledi: Uzun direkleri tellerle sabitledilcr; kta parlayan kurularn zerine oturup hir eyler dinlediler ve tuhaf grJtler yapp botlurcasna sesler kardlar; yerel halk birbirinin ayn kyafetler giymeye ikna eltiler ve onlar hir yukar bir aa uygun adn yrttler; ki bundan daha gereksiz bir ura retmek neredeyse imkanszdr. Ve akabinde yerli halk g zemin cevabn tesadfen buldu. Beyaz adan bu anlamsz eylemleri, yani ayinleri kullanarak tanrlar bu kargolar gndermeye ikna ediyordu. Eer yerli halk kargo istiyorsa, o halde onlar da ayn eyi yapmalyd. arpcdr k i, benzer kargokltler, hem corafik hem de kltrel olarak birbirinden olduka uzak adalarda, bamszca tremitir. David Actenborough anlatmaya yle devam ediyor nsanbilimciler Yem Kaledoyada iki, Solomonsda don, Fijide drt, Vanuatuda yedi ve Yeni Ginede ellinin stn de farkl salgn olduunu saptadlar. ou bir dierinden bamsz vc balantszd. Bu inanlarn ounda, vahiy gn geldiinde belirli bir Mesih kargoyu gctirccckri. Birok bamsz ancak benzer kltn bamszca kk salmas, ge nel insa psikolojisinin tek bir hedefte birletirici zelliini akla getiriyor. V auatudaki Tanna isimli bir adada cereyan eden nl bir klt (bu ada 1980 ylndan sonra V anuatu olarak bilinir) h l ge erliliini yitirmemitir. Bu k lt Jo hn Frum adl bir mesih figrn de younlar. Resmi hkm et kaytlarndaki Jo hn Frm belgelen sadece 1940 ylna kadar geriye gider ancak bylesi gncel bir ef sanede dahi, b ahsn gerekten yaayp yaamadnn yann ok

188

Ibrirl Dawki

K A K C O K t 'U U J t

net deildir. Bir efsanedeki tanm na gre, bu adam tiz sesli, ksa boylu ve kr sal birisidir ve parlak dmeleri olan bir palto giyer. Tuhaf kehanetlerde bulunur ve yerli halk misyonerlere kar d* man etmeyi hedefler. Sonuta, dnyaya ikinci kez gelecei ve ya nnda cmert bir kargo getirecei szn vererek, atalar diyarna g eder. Vahiy grnde bir byk felaket1 de vardr: D alar d m d z olacak ve vadiler dolacak;1 Yallar zindeliklerine tekrar kavuacak, hastalklar yok olacak; beyaz adam bir daha hi d n memek zere adadan srgn edilecek ve bu ylesine zengin ierikli bir kargo olacak k her yerli her istediine sahip olacak." Yerel ynetim iin daha endie verici olan ise, John Frum un ikinci geliinde yeni bir para sistemi getirecei ve bu paralarn zerinde hindistan cevizi figr bulunaca kehanetinde bulunmayd. Bu yzden herkes beyaz adamn yayd paralardan kur tulmalyd. Bylece, 1941de frtnal bir para harcama cm b ba gsterdi; insanlar almay durdurdu ve ada ekonomisi ciddi biimde yara ald. K oloni bakanlar bu akm n elcbalannt tu tu k latt ancak k ltn n n kesmek adna hibir ey yapam adlar ve misyon kiliseleri ve de okullar skunete brnd. Ksa sre sonra, yeni bir klt geliti ve buna gre Jo h n Frum Amerikann Kralyd. Bu sefer Amerikan askerleri adaya hzr gibi yetiti ve ne anstr ki bu askerler arasnda adallar gibi gariban olmayan siyah adam lar da vard: Bu siyah adamlar tpk beyaz adamlar gibi kargo asndan varlkllard. Tanta adasn byk bir coku frtnas sard. Vahiy gninin eli kulamdayd. Grne baklr** herkes John Frumun gelii iin hazrlanyordu. Liderlerden birisi John Frunun Amerika'dan uakla gclccegini syledi ve yzlerce adam uan inebilecei kk bir havaalan yap mak iin adam) ortasndaki allk araziyi temizlemeye ko yuldu. Bu kk havaalan bam budan imal edilmi bir kontrol kulesiyle idare ediliyor, hava trafik kontrolrleri1 tahtadan, sahte k ulaklk lar takyordu. Pistte Jo h n Frum un uan piste inmeye cezbetmek iin tasarlanm, dekor vazifesi gren sahte uaklar bile vard. 1950de, gen David Attenborough Jo h n Frum k ltn mer cek altna alm ak iin yanna bir kameraman alarak (Geoffrey Mulligan) Tannaya ulamak zere denize ald. Bu inanca ait birok bulgu elde ettiler ve son olarak yksek rahip N am bas isimli bir adam la tantlar. Nam bas Mesih John kllne olduka ainay d ve hatta o n u nla dzenli olarak radyo1 sayesinde grtgiin
U u h 40:4 i k k y b y t- H e r v a d i d o lu p ta m c k ve her . ve tepe d e jo c e k . Ru b e tu rriik i n u n Jk l

r da Jun$u o r a k bliKitrt'k* k avn m U n tm brrh.nKt bir tm el (Itriliini tn n n lu n b m k

Ku jd j L r aet u /u t *urr Otur m iv ^ n r r lr r lr ctnluylu.

rm r/

Toan Y n u ifiu l 8

IkHiu * . LSno KokeiM

iddia ediyordu. (John'a ait olan) bu radyo, beli elektrik telleriyle evrili bir yal kadndan ibaretti. Kadn transa geiyor ve a n lam sz abuk subuk szler ediyordu ki bunlar N a m b a s jo h n Frum un szleri olarak tercme ediyordu. N am bas A ttenboroughun ken disini grmeye geldiini nceden bildiini iddia ediyordu nk John Frum bunu ona radyodan iletmiti. A ttenborough radyoyu grmeyi talep etti ancak (sebep gsterilmeden) bir ret cevab ald. Konuyu deitirdi ve N am bas'a Jo h n Frum u bizzat g rp grm e dii sordu: Nambas bau din bir >ekilde sallayarak onay verdi. "Ben onu ok grmek. Peki nasl grnyor?" Nambas parmayla beni drtt Sana benzemek. Beyaz suratl. Uzun boylu adam. U2tn zamandr Gney Amerika'da yajamnk. Bu detay daha nce bahsettiim Jo hn F rum un ksa boylu bir adam olduu bilgisiyle eliiyor. Flvrim geiren efsaneler ite byledir. Jo hn F rum un dnecei gnn tarihinin 15 ubat olacana inanlyordu ancak yl bilinm iyordu. Her yln 15 ubatnda Frum taraftarlar onu ho karlamak iin bir dinsel seremoni dzenli yorlard. Jo hn imdilik dnmemiti ancak cesaretleri hi krlmad. Attenborough Sam isimli bir kult meraklsyla da sohbet etmi: "Fakat Sam, John'un syledii kargonun geli tarihinin s tnden tan on dokuz yl geti. Sz verdi ve soz verdi ama kargo hl gelmedi. On dokuz yl beklemek iin ok uzun bir sre deil m?1 ' San yere bakmay kesti ve gzlerini bana dikti. lier sen sa'nn gelmesi iin iki bin yl beklcyehiliynr.sa ve o gel iniyorsa, o halde ben de John iin on dokuz yldan fazla bekleyebilirim. Robert Buckm ann kitab Tanr Obuadan da fai (huylu) Olabilir w /yf? Bir Jo h n Frum havarisinin, yukandakine benzer takdire sa yan bir cevap yaptrmasn aktarr. Bu alntda bahsi geen kii, D avid Attenborougtan yaklak krk yl sonra adaya giden Kana
dalI bir gazetecidir.

Kralie ve Prens Philip blgeyi 1974 ylnda ziyaret ettiler ve Prens daha sonradan ilahlatrlarak Jo h n Frum benzeri bir k l tn dom asna neden oldu (yineliyorum ki din evriminde ayrntI O foanl D**-km

k'.XRCOKULTLCR

.arn ne kadar hzl deinebildiine tank oluyoruz.) Prens, beyaz cnzci niform as zerinde etkileyici bir sembol o lan ve tyl bir . alk takan yakkl bir adam dr ve herhalde artc deildir ki, kralienin aksine, srf bu yzden yceltilmitir. Ayrca bu k ltr deki bir ada halknn dii bir tanray benimsemesi olduka g tr. Gney Pasifik kargokltlerinin zerinde ok durm ak istemi'rum. Ancak dinlerin neredeyse bir hiten tremelerinin ada, kusursuz bir rneim temsil etmekteler. Dinlerin kkeniyle ilgili genel olarak drt ders verirler ve bunlara burada zetle deinece im. lk ders, bir inancn aniden ortaya km asndaki inanlm az hi ndir. kinci ders, icat edilme surecinin izlerinin stn rtmekteki hzdr. Jo h n Prum gerekten yaam olsayd, hafzalarda da canl katrd. Oysa bu kadar yakn gemiteki bir olaslkla duhi, yaa yp yaamad kesin deildir. nc ders farkl adalarda benzer kltlerin bamszca ortaya kmasndan kaynaklanr. Ru ben zerlikler zerine dzenli bir alma bize insan psikolojisi ve dine duyarllyla ilgili bilgiler sunabilir. D rd n c ders, kargokltler benzerdir, yalnzca birbirlerine deil ayn zam anda eski dinlere de. Dnya genelinde yaygn olan Hristiyanlk ve dier eski d in ler byk bir ihtimalle tpk Jo hn Prum 'un klt gibi yerel kltler olarak baladlar. D orusu, O x ford niversitesi Yahudi Bilimleri Protcsr Geza Vermes gibi bilim insanlar, Isann o zam anlarda Filistin'de ortaya kan birok karizm atik figrlerden (hoa giden beden ve kiilik) yalnzca bir tanesi oldu u nu ve bu blgede benzer birok efsane dolatn sylerler. Bu kltlerin byk ounluu gnm zde kaybolmutur. Bu bak asyla, geriye kalan tek inan bugn yz yze geldiim izdir. Ve yzyllar aldka, sregelen ev rimle (memetik seilim, tabii eer bu yorum hounuza gittiyse) karmak sisteme dnecektir (ya da bundan ziyade, birbirinden u/aklaan torun sistemler dizisine.) Karmak sistem gnm zde dnyann byk bir blm nde egemendir. I Iaile Selassie, Kivi* Presley vc Prenses D iana gibi ada karizm atik figrlerin lm leri kltlerin hzl ykselii ve ardndan gelen memetik devrimi incele mek adna farkl frsatlar yaratmaktadr. Dinlerin kkeni hakknda tm sylemek istediim bunlard, lahij 10. blm de, dinin karlad psikolojik gereksinimler ba lnn altnda ocukluk fenomeni hayali arkadatan' bahsederken yineleyeceim ksa zet hari. A hlakn kklerinin genelde dine bal olduu dnlr ve bir sonraki blm de bu gr sorgulamak niyetindeyim. spat etmek istediim varsaymm ahlakn kkeninin dc bal bana Darwinci sorgulamann bir konusu olma olasldr. yle bir soru sormu tuk: D in in Darw inci bak asyla sregelme sebebi nedir? O halde
Tanr Yumlftnt 1(^1

IVUim i (

D ini* KSkeni

ayn soruyu ahlak iin de sorabiliriz. Aslnda ahlakn byk ola slkla dinden daha eski bir gemii vardr. D in zerine tartrken soruyu geri ekip, yeniden ifade etmemiz gibi, ahlakn da baka bir eyin yan rn olarak dnlebileceini greceiz.

1^2

R i d a t l n w l M

BLM 6

Ahlakn Kkeni: Neden yiyiz?

Dnya'daki konumumuz pek tuhaf. Her birimiz, sebebini bilmeden buray ksaca ziyaret ederiz ancak grnen o ki bazlarmz iin bunun ilahi bir amac var. Oysa gndelik hayatn bak asyla bir deerlendirme yaplrsa gerekten bildiimiz bir ey var: insan dier insanlar uruna burada; elbette biz yani glmsemeyi ve iyi kalpli olmay en nemli deerler sayarak mutlu olabilenler iin.
A lb h r t E i n s t f. i n

\ W V m K 'v lifti' N fH fnIy * * ?

D indar insanlarn ou, din olm adan bir insann deil iyi birisi olmas, iyi birisi olm aya gerek duymasnn bile dnlm esinin zor olduunu sylerler. Bu blm de bu ve buna benzer sorulara akla ma geirecem. Ne k td r ki bu tarz pheler bir adm daha ileri giderek ekil deitirir ve baz dindarlan, inanlarna itirak etmeyen kiilere kar fke nbetleri geirtecek kadar etkiler. Bu nem li bir konudur n k ;llaki kurallar genelde ahlakla gerek bir ili kisi bulunm ayan farkl konular zerinde belirlenmi dinsel tu tu m larn arkasnda gizlidir. Evrim retisine kartlk byk oranda evrimin kendisiyle, veyahut bilimsel herhangi bir eyle alakaszdr fakat kartlk ahlaki fke ile cesaret bulm aktadr. Barbara Forrest ve Paul Ciroshun, Yjrddmn 'lhwa At: Akll Hisarm'n Kesi ci Silah isimli kitabnda arpc biimde aa vurulduu gibi bu durum naif bir eer ocuklara m aym undan geldigimz retirsen, bir m aym un gibi davranrlardan akll tasarm iin uygulanan gizli g d olan karmak kam a stratejisine1 kadar uzanr. O kuyucularm dan ok sayda mektup alrm.- Bunlarn ou bir hayli dosta, bazlar yardmc ve eletirel, kk bir ksmy sa irkin ve hatta ahlakszcadr. Ve birka istisna dnda en ir kinlerinin hepsi, sylediim iin kusurum a bakm ayn ama dindar kiilerden gelen m ektuplard. Hristiyanl kt emellerine alet etmenin bu canl rnekleri genelde I hristiyanhn dm an olarak grlrler. te size bir rnek, ateizmi savunan samimi ve etkili bir film O rad a O lm ay an T annnn 'Thr <***/ \ V h > W-:sut Th< ya zar ve ynetmeni Brian Flemminge internet yoluyla gnderilmi bir mektup.""1 ' I lem m inge gnderilen bu m ektubun bal Biz Kahkaha Atarken Sen Yan* ve tarihi 21 Aralk 2005. yle diyor: ok cesur olduuna hi phe yok. Kine bir bak alp sent delik deik etmek isterdim ve organlarn gozmn onundr yere sanlrken sevin lklar atardm. Bir gn, benim vc benim gibi olan dierlerinin buna benzer eylemler sergile* nekten haz duyacamz kttsal bir savan fitilini atelemek zeresin. Fam bu noktada, mektubu yazan ahs ge de olsa kulland dilin Hristiyanlkla badamadn fark ederek daha efkatli bir tavr sergiler: Ama Tanr, bize intikamdan saknmay vc sizin gibiler iin de dua ermeyi rler. Ancak bu efkati ksa srer:
M M ir i : O u o v r r y h m t n u U ijf iU uyutarUri , f Y f n Y jrjd llty O A nljp> A kll la v u n ' r k n m lc p o litik \c u n y a l b it ture k et pLtu i k d u y u ru ln u td t- <;t .>.
l . W u d u r k b c k lt m c d if lu
vt

b y k y b y .u t v t r t m c d l jt im k a d a r < v k

19 4

K k Iu iJ U jm K u )

l A N R lnm sana verecei cezaun benim katlanacam ceza dan bin kat daha kl olacan bilmek iimi rahatlatyor. En gzeli de, tamamyla habersiz olduun tm bu gnahla rn iin sonsuza kadar ACI EKECEK olman. Tanrmn ga /.ab merhamet etmcycccklir. Yine de umarm bak kemie dayanmadan gerekleri kavrarsn, tyi N OELLER! Not: Sen ve senin gibileri ne gibi aclar bekledii hakknda gerekten de en ufak bir fikriniz yok... Taurtya krler ol sun ki sizin yerinizde deilim. ilahiyat dncenin biraz deierek bylesine dm an tavrlar retebilmesinin hakikaten kafa kartrc o ld u u n u dnrm , ite Dinden Kurtulu Vakft i freedom From Religion Foundation* tarafndan yaym lanan, kilise ve devletin anayasal ayrmn (laik lii) baltalam aya alanlara kar barsever mcadeleler veren > dergisinin editr ada z g r Dnce inctbnugh Ttfdi\ nn m ektup arivinden bir rnek (bir para sansrlenmi hali): Merhaba peynir yiyen edepsizler. Biz Hristyalar, ulusu ounluu olarak siz kendini bilmezlere veer dc artarz. Ki* lise ve devler ayrm dive bir ey O t A M A Z ve siz kfirler bu sava kaybedeceksiniz... Bunun peynirle ne ilgisi var? Arkadalarm bunun W isconsin eya letinin k t hretli serbest fikir anlayyla ilgili olabileceini sy lediler (Vakfn evi ve mandra sanayisinin merkezi) ancak elbette bundan daha fazlas olmas gerekmez mi? Ve bu Fransz tarz pey nir yiyen aalklar da neyin nesi? Peynirin sem iyotik1 karl nedir? yle devam ediyor: eytana tapan pislikler... Ltfen ln ve cehcnncme gidin... Dilerim rektum kanseri gibi acl bir hastala yakalanr ve yava yava, ac ekerek lrsnz. Rylccc taptnz EY TANLA tanrsnz... I lev ahbap bu din zgrl dediiniz ey bir halta benzemiyor... Bu yzden sz t__ ler ve lezbolar tedbiri elden brakmayn ve nerelerde dolatnza dikkat edin nk Tanr sizi her zaman gonyor... Eer bu lkenin kurulmasna sebep olan temellen ve bu lkeyi sevmiyorsa nz s....r olup gidin cehenneme kadar yolunuz var... Not: Seni komnist o....u, cehenneme git... Kara klarnz Amerika Birleik Dcvlctlcriuden uzak tutun... Hibir ma zeretiniz olamaz. Yaradl (teorisi), YCE ISAnn her eyi yapabilme gcn kantlamaya yeter de artar.
' Simge. 1 cm bol vc aretkrin yorumlanma u m . retilmelini veya ip rc tk r anlm u surctcrni K trtn b tn (aktrlerin sistematik bir tekilde ilKdcnmctinc d ifa n a n bir bilim daldr. Scmtyonk rfm plnkr a n bir tjtu d r . LV^t>k t>arrt w vtrm lm nr tUytan jn U m vr bildiriyim bonubrtni tikrlrr. tJ .n .
I j i i i Y o lt u 1 9 5

>-

A U lo K iA iim : N t J a Ijtr u f

Neden A lla h n her eyi yapabilme gcn kantlam az? Ya da Lord Brahm ann? Hatta Yehovamn? Sessizce ekip giicyeccgz. Eer gelecekte iddet uygula maya ihtiya duyarsak buna siz sebep olmu olacaksnz. Tfeimi doldurdum bile. Tanrnm neden bvlesi gaddar bir savunmaya ihtiya duyduu vahim bir merak konusudur. Tanrnn kendi kendini korum akta yeterince iyi olduu ak deil midir? T m bu haince ktr ve teh ditlere m aruz kalan editrn kibar ve sevimli bir kadn olduunu unutm ayn. Belki de ben Am erikada yaamadm iin bana gnderilen fke mektuplar yukandakilerle tamamen ayn nitelikte deildir ancak elbette Hristiyanln kurucusunun dikkate deer merha metini yanstmadklar aikrdr. Aadaki bir Ingiliz tp d o k to rundan gelen 2005 Mays tarihli m ektup, aka kin dolu olm as nn yannda, edepsiz demenin hafif kalaca bir uslupla bana sal dryor ve ahlak meselesinin ateizm karn dm anln derininde yatan bir kaynak oluunu gzler nne seriyor. Bu doktor, evrimi iddetle eletiren birka giri paragraf, Darvvini kiisel olarak aa lamas ve I Iuxleyi bir anti evrimci olarak yanl tanm lam asnn ardndan, beni (okuduum ) bir kitab okum aya tevik ediyor. (Ay rca bir zenci hl evrim srecinde m id ir? gibi alayc bir soru da yneltmi.) Bu arada, tavsiye ettii kitaba gre dnya yalnzca sekiz bin yandadr (Bu kii gerek bir doktor olabilir mi?) Ve m ektubunu yle bitirmi: Kitaplarnz, Oxford'tak itibarnz, hayatla sevdiiniz her ey ve t zamana kadarki mm haarlarnz bounaym... Bu durumda Camusun soru dellosu kanlmaz hale geliyor: Nedc hepimiz intihar etmiyoruz? Dnya grnz ren ciler ve dier birok insana sahiden bu zlenimi veriyor... Size gre hepim7 bir hi sayesinde tesadfen evrimleik vc yine bu hie dneceiz. Eer dm gerek olmasayd bile, yaadmz srada aklmza huzur verebilecek Eflatununki gibi soylu bir mite inanmak size inanmaktan iyidir, ok ok daha iyidir. Ayrca, sizin dnya grnz insanlar endie ye, uyuturucu bamllna, iddete, nihilizme1 , hedoniz m e , Frankensren bilimine vc Dnya Savana srkler.
N ih iliz m . H i ilik vyj Y o k u lu k 19. ytzyl orta larm la Ktuya'L ru e llk lr r u tle k tu c l k e im a ra ln d a tara ltar b u la n b ir fd *cft yak la jn uhr. l-aitcr m ll li^ t M tg u o tU t\ifetilen N ih iliz m . b ilu u w l bilgi dpnria h K b r grrt.rb bilgi o lu d ftu k a b u l etm ektir. B u y ak lam n u z a n m o l a n k da to p lu m d a ycrfe>k k n r a lijn , k u r u tb t n . lt^e t yarglarnn vc a h lik k urallartn m y ad u n m a u n a v a n r ! H a m lk , difte .u i b n y b h e d o n izm veya K iren t O k u lu S o k r a m n ftfcrracni A r m p p m n iVftreitvK Sokate; o k u lla r iyiyi a ra m a la rd n A ris ip p o t'a gftrc ryi demek Kar d r m r k u r ; l u v re her >cy iyi. ac veren her fey dc ktdOr. Y a p m a n n a m a n k a n ltr v r m u t i y a> ju ucsin ce ha zza y n elm eli. acdan I

tJ .n .

96

Rkfanl D*wkfot

A H L A K I fc C tU .M M tiN tJA K U 'N C B R K K E N VAR M IIH R >

Dnyada cchcnnem yaatr... Kiisel ilikilerinizde nasl mutlu olabildiinizi ok merak ediyorum. Boandnz m? Yapayalnz msnz? Gay misiniz? Sizin gibiler asla murl olmamlardr, aks halde mutluluun olmad ya da hibir eyin anlam olmad gibi dncelerinizi ispatlamaya aln makta bu kadar dircirtczdiniz. Bu m ektuptaki duygu, eer tavr hesaba katmazsak, dier birok mektuptakiyle ayndr. Bu kii D a rv in c ili in tesadfen evrim ge irdiim izi ve ld m zd e tamamen ortadan kaybolduum uzu bildirdiine ve dolaysyla doasnda nihilizm olduuna inanyor (saysz kez syledim, doal seilim bir olaslk srecinin tam tersi dir.) Bu gibi suni olum suzluklar ncticesindc her trl k t davra n ortaya kabilir. Sannm dul olm am n D anvinci olm am la d o rudan bir ilgisi o lduuna gerekten inanm yordur ancak m ektubu, bu dnce itibariyle Hristiyan yakanlarm iinde sklkla rastladtm ar kt iyet seviyesine ulamtr. Bir kitabn tam am n (Gkkuan zmek) en son erek, bilimsel iir ve zellikle uzun uzun anlattm nihilistik olum suzluun rutlmesine adamtm. O halde burada kendimi bu k o n u la n tekrar aklam aktan alkoym alym . Bu b lm k t l k ve ztt iyilik hakkndadr; ahlak h a k kndadr: ahlakn kayna, ahlak neden benimsemeliyiz ve bunun iin dine ihtiyacmz var mdr?

A l IL A K E U iV l M t Z N D A R W lN C f B R K K E N V A R M I D I R ?
Robert H in de 'n in yi Neden yidir? (Why Good is Good?), Michacl Shermerin yi vc K tn n Bilimi (The Science of Good ami livit), Robert B uckm ann Tanr O lm a d an da yi O la b ilir miyiz? f('*n W? lir Gnttd Without G o d '' ve M arc Hauserin Ahlaki D nceler 'Moral kitaplar, doru ve yanl algmzn Darwinci gemiimizden kaynaklanyor olabilecei konusunu tart maya amlardr. Bu blm de kendi grm savunacam. Evrimin doal seilimle ilediini aklayan Darw inci gr sahip o lduum uz iyilik, ahlak, nam us, duygudalk ve merhamet gibi eilimlerimizi aklamakta yetersiz kalr. D oal seilim alk, korku ve cinsel arzuyu kolayca aklayabilir ki bunlarn hepsinin sa kalm ak ya da genlerimizin korunm asnda dorudan pay var dr. Fakat yetim bir ocuu bir kenarda alarken fark ettiimizde, yal bir dulun yalnzlna ve um utsuzluuna tank olduum uzda ya da aclar iinde inleyen bir hayvan grdm zde hissettiimiz
u t,m i4 lt.

fj.n.
T m Y m u I u i 1 9 7

1 'm ...... A M A u KoLcm; NcOta

i burkucu merhamet hissi hakknda ne dnm eliyiz? D nyann b r ucunda yaayan, asla tanm ayacam/ ve yiiksck olaslk la yaptm/, iyiliin karln veremeyecek olan tsunami/.edelere giysi, para gibi kayna belli olm ayan hediyeler gndermemizi salayan bu gl d rtnn bizdeki kayna nedir? imizdeki bu M erham etli Kimse .(^,,d Sjaritarj nereden gelir? yilik, bencil gen teorisiyle uyumsuz deil midir? Hayr. Bu uyum suzluk teori nin yanl yorumlanmasyla ortaya kar ve ok yaygndr; gerekte sknt vcrici (vc tahm in edilebilir) bir yanl anlalm adr.1 Doru kelimeyi vurgulamak burada nem tar. Bencil gen dor vur g udur n k bencil organizma ya da bencil tur ifadeleriyle tezat oluturur. A klam am a izin verin. Dar\vinci m antk, yaam hiyerarisinde sa kalan ve doal seilimin filtresinden geen bir birim in bencil olmay gzetmesi sonucuna varr. D nya zerinde sa kalan birimler, hiyerarik d zen ierisinde kendi seviyelerinden olan dier rakiplerinin arasnda sa kalmay baarabilen birimlerdir. Bu birimler tam anlam yla bu balam iinde bencildirler. Soru, sergiledikleri eylemin seviyesinin ne olduudur? Bencil geni, vurgu uygun biimde son kelime ze rindeyken tanm ladm zda, bir doal seilim b irim inin (rnek, kiisel kar birim i) bencil bir organizmay, bencil bir grubu, ben cil bir tr ya da bencil bir ekosistemi iaret ettiini dnenleyiz nk bencil olan sadece nendir. Bilgi halinde ok uzun nesiller boyunca sa kalan ya da kalmayan gendir. Genlerden farkl olarak (ve tartmaya ak olarak memlerden) organizm a, grup organizma ve iirler, nesiller boyunca sag kalma konusunu aklam akta bir birim vazifesi grebilecek doru trden varlklar olam azlar nk kendilerinin birebir kopyalarn tretmez ve kendini kopyalayan varlklarn havuzunda rekabet etmezler. Genler tam olarak bunu yaparlar vc bu, bencilin /g iin Darvvinci anlam kapsam nda, geni bir bencillik birimi olarak belirlemenin (btnyle hakl) gerek esidir. Genlerin dier genler arasnda bencilce* sag kalmay sala ma alm alarnn en ak yolu, bireysel organizm alar bencil olmaya program lam aktr. Gerekten de. bireysel organizm ann sa kal masnn, bu organizm ann tad genlerin sa kalmasn destek leyecei birok koul vardr. Ancak farkl koullar farkl taktikleri gerektirir. Ba/. koullar altnda genler, bencilce sa kalmay orga nizm alarnn zgeciI davranmasna etki ederek salama alrlar ve bu koullar hi nadir deildir. Bu koullar gnm zde btnyle
' G uard u u gjzctcfude [Hayvan igdler* 2 May 2000] G en B rn d U it'in kt ohretli Enron C orportinn'n C E O su Jcfl Skllng'm {zde kitab olduunu okuduftum d u tan m m nk bu k ip boY*l l)arwnci karakterim benim kitahtmdjm o nk n crck b<mm*cmp at Umh t~nnicn K u lu n ! O m m ff hu yatl} yorumlamay id u k j iyi ok4n>*
: ' O tftu.l HmtvruUu V jy n lt n u r j f u J j n y d y m b m u y j l u t b ) . t l G r ^ BtnttJr'm 30. Y l o z d t u k m u u o a to u a d . b c u r y jo l y o r u n b n u b r u u u n c ekm eyi jlu ttm . K ) 8 R jJ u t l O jw kn

A H LA K I E LM M ZN D ARW IN CI DK KOkk.NI VAR M IUIK-

bilinmektedir ve iki ana balkta sralanrlar. Birevsel organizma larn genetik akrabal destekleyecek ekilde program layan bir genin, kendi kopyalarna yarar dokunmas istatistiksel olarak ola sdr. Byleee bir genin bir gen havuzundaki frekansnn artabilm e si, akrabalk zgeciliinin bir standart halini almasyla m iim kin olabilecektir. Kendi ocuklarna kar iyi kalpli olm ak bunun apa k bir rneidir ancak tek rnek bu deildir. Arlar, eekarlan, karncalar, termitler ve daha snrl bir lde, tysz kr fareler, ayr kpei ve mee palam udu aakakanlar gibi baz om urgal lar, byiik kardelerin kk kardelerin bakmyla ilgilendii top luluklar gelitirmilerdir ki bu bakm geni' b farkl trler arasn da ortaktr. Rahmetli meslektam W .D .H a tn ilro n un kantlad zere, hayvanlar genelde savunma, kaynaklan paylama ve tehlike uyarsna d ikkat gsterme eilimindedirler ya da dier taraftan, yakn akrabala zgecil bir tavr sergilerler nk istatistiksel ola slklar gz nne alndnda, akrabalkta ayn genlerin kopyalar ortak kullanm dadr. Darw inci m antkla aklama yaparken zerinde oka durdu u m uz bir dier balca zgecilik tr karlkl zgeciliktir (Sen benim srtm ka ben de eninkini.*) Bu teorinin evrim biyoloji* si evresine ilk takdim i Robert Trivers tarafndan yaplm, genel hatlar oyun teorisinin matematiksel terimleriyle ifade edilmitir ve ortak genlere tabi tutulam az. Aslnda geni lde farkllk gs* teren trlerin yeleri arasnda gayet yeterli bir seviyede ileyen bu teori, bu erevede yaygn biimde ortakyaarlk" olarak tanm* lanr. A lm satm ve dei toku ilkelerinden kaynaklanr. Avcnn bir mzraa, demircinin ise et yemeye ihtiyac vardr. Asimetri bir alveri dourur. A rnn nektara, ieklerinse polen yaymaya ge reksinimleri vardr. iekler uam az dolaysyla polenlerin dan m iin kanatlarn kiraladklar anlara nektarla karlk verirler. Bal rehberi olarak bilinen kular ar kovanlarnn yerini tespit ede bilir ancak iine giremezler. Bal porsuklar ar kovanlarna girebi lirler ancak kovanlarn yerini tespit etmelerine yarayacak kanatlar yoktur. Bal rehberleri, porsuklar (ve bazen insanlar) zgun bir ayartc uu sayesinde kovanlara ekerler ki bu uu tekniinin baka bir amac yoktur. Her iki taraf da bu ilemden yararlanr. Tek bana kaldrlamayacak kadar ar bir kayann altnda d u ran altn bir mlei fark eden bir k, altn paylaacan bile bile dier insanlardan yardm alr nk bu yardm olm adan altn elde ermesi imknszdr. Hayvanlar lemi bu gibi karlkl ilikiler ynnden zengindir: Bufalolar ve temizliki kular, krmz boru iekleri ve sinekkular, balklar ve temizliki k k balklar, kar galar vc barsaklarndaki m ikro organizmalar. Karlkl zgeci lik, karlanmas gereken yetenekler ve asimetriler sayesinde iler.

 m ef AtbLa KnLnu N n U n Ivrfi??

Kilh:-)SSH farkl iki tiir arasnda drt drrliik ilemesinin nedeni bdr: asimetriler nemlidir. insanolu dnyasnda. SVler (sana ihtiyacm var) ve para ilemleri erteleme yapmaya olanak tanyan aralardr. Ticaretin taraflar m a llan ezamanllkla teslim etmezler ancak gelecee y nelik bir bor izelgesi belirler hatta borcu dier borlarla takaslarlar. Bildiim kadaryla, vahi dnyadaki hayvanlarn parayla dorudan edeer bir aralar yoktur. Ancak bireysel kim lik haf zas gayri resmi olarak ayn rol ovnar. V am pir yarasalar, borla rn denmesi konusunda, kaynak kmelerindeki hangi bireylerin gvenilir, (geri kartlan, kusulan kan ile), hangilerinin hilekr olduunu renirler. D oal seilim, asimetrik gereksinim ve frsat ilikilerinde bireyleri, elverili olduunda vermeye, elverili o lm a dndaysa alm ak iin kar taraf kkrtmaya yatknlk kazandran genleri destekler. D oal seilim ayrca u eilimleri de destekler; zorunluluklarn hatrlanmas, kin gtme, dei toku ilikilerinin kontrol altnda tutulmas ve alan ancak sras geldiinde vermeyen hilebazlarn cezalandrlmas. Hilebazlar her zaman olacaktr ve karlkl zgeciliin oyun teorisel bilmecelerine kar kalc zm ler retilmesi iin her za m an hilebazlarn cezalandrlmasna dair bir unsur gerekmektedir. Matematiksel teori, bu tiir oyunlara' iki ana eit kalc zm getirir. D aim a kt o l kalc bir zm d r n k eer herkes k tyse sadece bir iyi birey, iyi bir zm olmayacaktr. Ancak yine kalc olan baka bir strateji daha vardr. (Kalcnn* anlam , stra tejinin kullanm nfus iinde ciddi bir skla ulatnda, hibir alternatifin daha iyi bir zm getirmemesidir.) Bu dier strateji yledir: yi huylu olarak bala ve dierlerine kararszlk hakk n tan. Sonra, iyi eylemleri iyilikle karla ancak kt eylemlerin intikam n a l. O y u n teorisi dilinde b strateji (ya da benzer stra teji kmeleri) farkl isimlerle tannr, Ksasa Ksas, Die Di Kana Kan gibi. Baz koullar altnda bu yntem evrimsel olarak kalcdr nk karlk vermenin hkim olduu bir nufus ierisinde, tek bir kt birey ve tek bir kaytsz artsz iyi birey bundan daha iyisini sunamayacaktr. Ksasa ksasn farkl daha karmak deikenleri vardr ve yerine gre daha oinl sonular vermektedir. Akrabalk ve karlkl etkiyi Dar\vinc bir dnyann ikiz d i rekleri olarak tanm ladm ancak bu ana direklerin stnde duran ikincil yaplar vardr. Dil ve gevezeliin olduu sosyal topluluklarda n nem lidir. Bir birey nezaketi ve soyluluuyla nl olabilir. Bir dieri kaypaklk, dolandrclk ve anlamann kurallarn bozmak gibi zelliklerinden tr kt hretli olabilir. Bir baka bre> soyluluuyla n ld r ancak iinde yaad toplum da gven hissi, hilekrln acmaszca cezalandrlmasyla kurulm utur. Karlkl

200

R d u fd Oawlom

A H L A K k lU M lM lZ N U A K W l N t i DK K k fc*U VAK M IIM K /

zgeciliin sade teorisinin herhangi bir tr hayvandan beklenti si, hayvann trn n dier yelerinde bulunan hu gibi zelliklere kar bilinsiz, bir duyarllkla davranmasdr. Sosyal topluluklarda nlerin yaylmas iin dilin gcn kullanrz. Genelde bu dedi kodu eklindedir. X in barda hesap dememesinden kiisel olarak zarar grmenize gerek yoktur. X in pinti oldu u nu 'dedikodu ga zetesinden duvarsnz ya da {rnee ironik bir karklk eklersek) bunu size ileten Y aslnda korkun bir yalancdr. n nem lidir ve biyologlar, sadece salam bir karlk verici" deil am a ayn amanda \alm bir karlk verici olarak bu ifaln iinnii besle menin Darw inci birsag kalma deeri oldu u nu onaylayacaklardr. M att R idlev'in N am usun Kkeni I bt. < < > t V m D a rw in ci ahlakn t m alannn berrak bir aklamas olm asnn yan sra, zellikle un konusunda aklaycdr.' Norveli ekonomist Thorstein Veblen vc farkl bir yntem se en srailli hayvan bilimci A m otz Zahavi bu konuya parlak bir fi kirle katkda bulunmulardr. zgecil balama, egemenlik ya da stnln bir reklam olabilir. nsanbilimciler bu gr Potlard Etkisi olarak bilirler ki bu, Kuzey Ban Pasifikteki kabilelerde, ka bile reisi adaylarnn ykc zenginlikte len verme dellolaryla birbirleriyle ekimeleri geleneklerinden kaynaklanr. O laanst durum larda, misilleme niteliindeki elencenin sresi taraflardan birinin kaynaklan tkenene kadar devam eder, gelgeldim kazana nn d urum u da pek farkl deildir. Veblenin arpc tketim ' kav ram, ada sahnenin birok gzlemcisinin hassas ynn bulur, /^ahavinin katks seneler boyunca biyologlar tarafndan ne m senmemitir. Ancak en sonunda kuramc Alan Grafen, zek dolu matematik modelleriyle onu savunmu ve Potlatch grnn ev rimsel bir uyarlamasn temin etmitir. Z ahav i A rap tleenlerini inceler. Bunlar kk kahverengi kulardr. Sosyal gruplar halin de yaarlar ve i birlii yaparak rerler. Tpk birok kk ku trnde olduu gibi, tleenler uyan sesleri karrlar ve ayrca birbirlerine besin balarlar. Bu gibi zgecil eylemlerin klasik bir Darwinci bak asyla incelemesinde, ncelikle kular arasndaki karlkl etki ve akrabalk ilikileri mercek altna alnr. Bir tleen bir arkadan beslerken daha sonra bu arkada tarafndan bes lenmeyi beklemekte m idir? Ya da iyilii alan ku yakn bir genetik akraba mdr? Z ah a v inin yorumu radikal olarak beklenmediktir. Baskn tleenler astlarn besleyerek nfuz haklarn korurlar. Z ahavi'nin houna giden nsabiimci dili kullanrsak, baskn ku
H u rjlj un vJibr<Uk ittik- wmtli JctfMu. K u u n u n occ tu ^ v a a b d a k i kar^tLkb lge<U%n lptk .!urunhul.H) btt urtm Jc u)ftuUtu>i: kutuk opu tubpyU bj&l olduu byk balk araundaki u k y jt Yaratc bir deucydc, t u a r r tcml!ik>it o ic a f bbjrk balk taraitodn ncdovcn ;i p c u balqu, L O ro Jrt J im lJ u tu t . temizlik ra p m a n u m u n a mavan rakip l>fm.irrk*rr ktraU* itun durulup, eviltr. R .B harr vc A.S.Cnrtcf'm 'bir <opu b^l^ rtkl?>mmulr >lurlft vr fcirunum Jf^cH atdrm cu* y a m m ncdcyn. Saturr -Mi, 22 H am a : JOiM, v s S
l m V w d fn i

201

... i- N h U k tnK A k c n rNtia l)nu)

una benzer bir e> syler: Sizden ne kadar stn olduum a ba kn. yksek bir dalda oturarak kendimi atmacalarn gr sahasna sokacak kadar glvm . Yerde beslenen srnn geriye kalann uyarmak iin bir nbeti gibi hareket edebiliyorum ." Z ahavi ve arkadalarnn gzlemleri, tleenlerin tehlikeli nbet grevi iin etkince rekabet ettikleri fikrini beyan eder. Ve her ne zaman bir ast tleen baskn bir tleene besin sunma giriiminde bulunsa, bu aikr cmertlik iddetle geri evrilir. Z ah a v i'n in grnn znde, stnlk bildirilerinin doruluunun bildirilerin bedel leriyle kantlanm as vardr. Sadece ve sadece gerekten stiin bir birey klfetli bir hediye araclyla stnln bildirecek kadar gl olabilir. Bireyler, (rnein elerini cezbederken) stnln pahalya mal olan gsterileri, gsterili cmertlikleri ve vatansever atlanlaryla baary satn alrlar. imdi bireylerin birbirlerine kar zgecil, cmert ya da d rst olmasn aklayan drt salam Darvvmc sebebimiz var. Bir; zgn bir durum olan genetik akrabalk, iki; karlkl etki: alnan iyiliklerin karlanmas ve geri deneceini um arak iyilikler sun ma. Bunun sonrasnda, nc olarak, efkat ve cmertlikle n kazanm ann Darvvinci yarar. Vc drt, eer Z ahavi haklysa, dik kat ekici cmertliin bir tr taklit edilemez, gvenilir bir bildiriye dnmesi ve bunun zgn bir ek fayda salamas. Tarih ncesi zam ann byk blm nde insanolu bu drt tr zgeciliin hepsinin evrimini gl bir ekilde desteklemi k o ullar altnda yaad. Kylerde yaadk ya da bundan daha nce leri, babunlar gibi ayrk, gebe topluluklar halinde yaadk ki bu to pluluklar ksmen de olsa komu ky ya da topluluklarn uzan dayd. T opluluk yesi arkadalarnzn ou akrabanzd ve dier topluluklarn yelerinden ok daha yakn ilikideydiniz; bylec akrabalk zgeciliinin gelimesi adna birok frsa dodu. Ve, ak raba ya da deil, hayatnz boyunca hep ayn kiilerle karlamaya meyilliydiniz; bylece karlkl zgeciliin gelimesi iin ideal ko ullar dodu. Bu koullar ayrca zgecilik n n z yerletirmek adna da idealdi ve yine ayn ideal koullar d ikkat ekici cmertli in ilan iin de geerliydi. Kski insanlar da bu yollardan herhan gi bin ya da d rd n de kullanarak, zgecilik ynndeki genetik eilimlere nem vermilerdi. lkel a atalarmzn neden kendi k meleri iindeki bireylere kar iyi, dier kmelerdekilere kar kt (yabana dttnv) olduunu anlam ak bi de zor deildir. Ancak artk oum uz akrabalarm zla evrelenmediimiz byk ehirler de yayoruz vc her gun bir daha asla karlamayacamz insan tarla tanyoruz; o halde neden hl birbirimize ve hatta baka topluluklara ait bireylere kar iyi huyluyuz?

202

Kuiutl O ankun

A l (LAK C C IL lM lM tZ N D A R V T lN fl B R K KEN VAR M IDIR

D oal seilimin menzilini yanl tanm lam am ak burada ^nemlidir. Seilim genleriniz iin yararl olann kavranabilir bir iarkndalnn evrimini desteklemez. Bu tarkndaln kavranabi lir bir seviyeye ulamas iin yirminci yzyla kadar beklenilmesi gerekir ve gnm zde bite bunu btnyle kavrayanlar yalnzca kk bir grup uzmanla snrldr. Doal seilim el yordamlarn 'gz karar, parm ak hesab) destekler ve pratikte bu cl yordam la rm ina eden genleri destekleyerek iler. El yordam lar, doalar gerei, bazen teklerler. Bir kuun beyninde, 'yuvanda ciyaklayan kk eylerle ilgilen ve krmz azlarna besin brak' yordam karakteristik olarak bu yordam ina eden genleri korum a etkisine sahiptir nk yetikin kuun yuvasnda ciyaklayan ve az aan lar doal olarak yetikin kun kendi yavrulardr. Bu yntem bir ekilde (gugk kular tarafndan fayda salamak iin planlanarak vaplan eyin sonucunda) baka bir yavru kuun yuvaya girmesiyle tekler. M erham etli insani d rtm z bu teklemelere tekabl ediyor olabilir m i? Bu drtm z, yavru bir guguk kuunu bytm ek iin canla bala mcadele eden bir alh lbln n ebeveyn igdleri nin teklemesine benzemiyor mu? D aha yakn bir benzeimeylc, bir ocuu evlat edinme insani drts. Hemen eklemeliyim ki bura daki tekleme* ifadesi sadece D anvinci anlam a yneliktir. Aalavc bir ima iermemektedir. Benimsediim, tekleme' ya da yan rn ' gr bu ekil de iler. D oal seilim, atalarmz zam annda, kk ve duraan gruplar halinde, tpk babunlar gibi yaadmz dnem de bey nim iz iinde zgeciI drtler programlad. Bunu cinsel drtler, alk drtleri, y ab ana dman drtler ve benzerleri takip etti. Zeki bir ift Darvvinci grten faydalanarak cinsel drtlerine dair cn yce sebebin reme olduunu kavrayabilir. K adnn do um kontrol hap kulland iin hamile kalamayacan bilirler. Ve bu bilgiye ramen cinsel arzularnn bir nebze dahi azalm ad n kefederler. Cinsel arzu cinsel arzudur ve bireyin psikolojisi zerindeki etkisi, cinsel arzuyu harekete geiren temel Darwinci baskdan bamszdr. Cinsel arzu, temel m antndan bamszca varolan gulu bir drtdr. efkat, zgecilik, cmertlik, duygudalk, merhamet k o n u la rnda da ayn m antn geerli olduunu iddia ediyorum . Atalar dnem inde, yalnzca yakn akrabalk vc olas al veri meselelerin de zgecil olm a frsatmz vard. G nm zd e bu kstlama yoktur ancak cl yordam sregelir. Neden byle olmasn? Bu tpk cinsel arzu gibidir. G z yal bir bahtszla (akraba olm ayan ve iyiliin karlm veremeyecek) karlatmzda acma hissimize engel olamayacam z gibi kart cinsten bir bireye kar (ksr olabilir ya da remesi baka bir sebeple imknszdr) ehvet hislerimizi de enI m i i Y A m fe 2 0 3

 .i.,..- A U A a K uL m .N niot Itifu)

gelleyemeyz. Her ikisi de teklemedir, Darvvmc tekleme: M utlu lu k veren, deerli teklemeler. Bir anlna bu tr D anvinci esaslarn merhamet ve cmertlik gibi yce duygulan alaltm adn ya da km sem ediini d* nun. Ve de cinsel arzuyu. Cinsel arzu, dilbilimsel k ltr n snrlan* na girdiinde, nem li iir ve dram a olarak ycelir: John D o n ne nin ak iirleri ya da mesela Romeo ve Jultct. Ve elbette ki, akrabaln tekleyen ynnde de ayn durum gcerlidir ve karlkl al veri temelli merhamette. Borcu olan birisine kar merhamet, balam dnda bakldnda, baka birisinin ocuunu evlat edinmek ka* dar Darsvinci deildir: Merhametin yaps gerei zoraki deildir. Tpk gkyznden dnyaya Damlayan lk bir yaz yamuru gibidir. Cinsel arzu, insani tutku ve abann byk b l m n n arkasnda ki, harekete geirici bir etkidir ve btnyle bir teklemedir. Ayn grn cmert ve merhametli olm a arzusu iin de geerli olma* mas iin hibir sebep yoktur. Atalarmz zam annda doal seilim iin bu iki tr arzuyu ina etmenin en iyi yolu el yordam larn bey ne yklemekti. Bu yordamlar bgn de bizi etkilemektedir, artlar yznden esas ilevlerini yitirdikleri zamanlarda bile. Bu tr el yordamlarnn zerimizde hl etkileri vardr, bu etkiler Kalviist bir kanlm azlkta deil ancak edebiyat, gelenek, grenek ve hu k u k u n uygarlatran etkilerinin szgecinden geer; ve elbette d inin. Tpk ilkel cinsel arzu beyin yntem inin medeniyet szgecinden geerek Rom eo ve Julietin ak sahnelerinde ortaya kmas gibi. Bize-kar-onlar ilkel beyin yntemleri de C apulet ve M ontague aileleri arasndaki kan davas savalarnda ortaya kar; zgecilik ve duygudaln ilkel beyin yntemleriyse Shakespearein son sahnesindeki zoraki barmayla bizi neelendirip alklatan bir tekleme olarak belirir.

A lII.A K IN KKEN H A K K IN D A BR D U R U M ARATIRMASI

Eer ahlak y nm z, tpk cinsel arzu gibi, gerekten dinin or taya km asndan nceki Darvvmc gemiimizin derinliklerinden kaynaklanyorsa, insan zihni aratrmalarnn baz evrensel ahlak kurallar gzler nne sermesini beklemeliyiz ki bunlar corafik ve kltrel bariyerleri ve ayrca daha da zorlu dini bariyerleri aan kurallardr. I larvard'h biyolog M arc Hauser kitab A hlaki Dn*
20^
K iU u J

AHLAKIN KOKFN HAKKINTIA BR OtlRUM AB A R M A S I

eler: D oa Evrensel D oru ve Yanl Anlaylnz Nasl Tasarla d .M o r j/ f Unu \ulurt' <>ur l}ni;n\ <,/ Sen'< > f

ir.'bt td Uinngf aslen ahlak filozoflar tarafndan ne srlen, verimli bir dizi dnce zerinde younlar. Hauserin almas ayrca ahlak filozoflarnn dnce yntemlerini ortaya koyarak tazladan bir grevi yerine getirir. A hlak k o nulu kuramsal bir iki lem sunulur ve buna yanr vermekte yaayacamz /.urluk bize doru ve yanl algmz hakknda bir fikir verir. Burada Hauseri felsefecilerin bir adm tesine tayan, fiilen istatistiksel lm ler ve psikolojik deneyler yapmasdr, rn e in , gerek insanlarn a h laki fikirlerini aa kavuturmak in Internet zerinden anketler dzenlemitir. Gncel bir bak asyla gz atldnda, ilgin bir durum ortaya kar; bu ikilemlerle yzleen insanlar ounlukla ayn kararda birleirler ve bu uzlamalar ylesine kuvvetlidir ki gerekelerini ak seik belirtmekte dahi bu kadar kararl davra namazlar. Bu sonu, eer beyinlerimizde ina edilmi bir ahlaki eilim varsa beklememiz gereken bir sonutur, tpk cinsel ig d m z ya da ykseklik korkum uz gibi ya da H auserin deyimiyle dil kabiliyetim iz gibi (ayrntlar medeniyetten medeniyete farkl lk gsterir ancak gramerin remel yaps evrenseldir.) Greceimiz zere, insanlarn bu ahlak konulu testleri yantlam a yntemleri ve gerekelerini belirtmekte yetersiz kalma durum lar, dinsel inan larndan ya da inansz olm alarndan fazlasyla bamszm gibi grnyor. Hauserin kitabnn mesaj udur: (ki kanmca bizzat u szlerle ifade edecektir) A hlaki yarglarmzn kullanlm as ev rensel bir ahlaki gramerdir ve bu, olas bir ahlaki sistemler dizisini douracak ilkeleri barndrabilmek iin milyonlarca yl boyunca evrimlemi bir zihin yetisidir. Dilde olduu gibi, ahlaki grameri mizi oluturan ilkeler farkndalk radarnn kontrol sahasnn iin d edir/'
Hauserin tipik ahlaki ikilemleri, birok insan ldrm e teh didi bulunan freni patlayan bir kam yon ya da bir dem iryolu ze rinde kontrolszce ilerleyen tren temalarnn eitlemeleridir. En basit hikyede. Denie isimli bir kii makas kon troln salayan bir kolun banda hazrda beklemekte ve trenin y nn deitire bilecek konum da bulunm aktadr, irenin y nn deitirdiinde dem iryolunun biraz ilerisinde, raylarn zerinde tuzaa dm be kiinin hayatn kurtarabilecektir. Ne yazk ki emin blgede de (trenin yn deitiinde gidecei blge, yan yol) tuzaa dm bir kii vardr. Ancak burada yalnzca bir kii vardr ve ana hatta tuzaa dm be kii sayca fazladr. o u kii Donisein eer zo runlu deilse bile kolu ekmesinin ve bu tek bana tuzaa dm tek kiiyi gzden kararak dier be kiiyi kurtarm asnn ahlaken ho grlebilir olduunda karar klar. Bu test srasnda, bu tek
T n n Yamlct

20^

A h U B i K k t r S n k n I j m )

adam n Beethoven ya da Denisein yakn bir arkad a olmas gibi kuramsal olaslklara aldr etmiyoruz. Bu felsefe deneyinin titiz detaylarnda, insan gittike daha da kzdran bir ahlak bilmecesi silsilesi vardr. Eer dem iryoluna biraz ilerideki bir kprden aa ar bir engel atarak tren durdurulabiliyorsa ne olur? Yant basit: elbette bu ar engeli atmalyz. Ancak ya eldeki tek ar engel k prnn trabzanlarnda oturm u gn batm n seyreden iman bir adamsa? Hemen herkes bu ada m kprden atm ann ahlak d bir davran olduu nu onaylar; bu ikilem . Dcnise'nin kolu ekip, bir kiinin hayatyla be kiiyi kurtarm a ikilemine ok benziyor olsa da. o u m u z ayrntlaryla ifade edemesek de bu iki durum arasnda yaamsal nem i olan bir fark oldu u nu sezeriz. iman adam kprden itmek. Hauser'in d nd baka bir ikilemi akla getirir. Bir hastanedeki be hasta lm ek zeredir her birinin farkl bir organ tkenmitir. Eger tm bu be tkenmi organn yerine kendi organlarn verebilecek tek bir d o n r b ulu nabilirse bu hastalarn hayat kurtulacaktr ancak g n ll donr olm ak isteyen birisi kmaz. Sonra, cerrah bekleme odasnda otu ran salkl bir adam farkeder ki bu adam n gerekli be organ da dzenli almakta ve transplantasyon iin uygundur. Bu durum* da, hasta be insan kurtarm ak iin bu salkl adam ldrm enin ahlakl bir davran oldu u nu sylemeye hazr hi kimse b uluna mamtr. K prdeki iman adam da olduu gibi, topluca paylatmz fikir m asum salkl adam n birdenbire kt bir d urum un iine atlmamas ve bedeni izni olm adan dierlerinin sal iin kullanlrnamasdr. Imnatuel Kantn kusursuzca ifade ettii ilkese gre, m antkl bir varlk asla raz olmayaca bir sona doru s rklenmemelidir. Bu son dierlerinin yararna olsa dahi. Bu tanm, kprdeki iman adam ile (ya da hastanenin bekleme odasndaki adam ite) Denise'nin yolundaki adam arasndaki kritik fark ak lar grnyor. K prdeki iman adam hareket halindeki treni durdurm ak iin o lum lu ynde kullanlyor. Bu, Kant ilkesini ak biimde inemektir. Emin blgedeki adam ise ray zerindeki be kiinin hayatn kurtarm ak iin kullanlm am akladr. Kullanlan sadece emin blgedir ve bu adam orada durduu iin kr talihli dir. Peki fark bu ekilde akladnzda, neden bizi tatm in ediyor? K anta gre, bu katksz ahlaktr. Hauser'e greyse, evrim saye sinde beynimize yerlemitir. Kontrolden km trenle ilgili kuramsal artlar giderek yara tclk kazanyor ve ahlaki ikilemler de artarak dolam bal bir ha! alyor. Haser kuramsal karakterler Ned ve O scarn kar karta kald kuramsal ikilemleri karlatrr. Treni emin blgeye yn

206

K k Iu k I D m i a n

AHIAKJN KKEN tlA k M N U A lllK U L K U M AKA>DRMAM

icndrcbilcn Dcmsetin ekecei kolun aksine, N e d in ekecei kouin grevi, treni emin bir blgeye ynlendirmenin ardndan, tren ru/aa dm be kiiye yaklar yaklamaz tekrar ana patikaya incitm esidir. Bu ikilemde yalnzca kolu ekip trenin yolunu de t ir m e k yeterli olmayacaktr: tren tekrar 3na patikaya ktnda >ter istemez bu be kiiye arpacaktr. Ancak, tesadfe bakn ki, ral patikada treni durdurabilecek kadar ar bir adam o turm ak ladr. Ncd kolu ekip, trenin ynunu deitirmeli m dr? Burada younluun yant, hayr yapmamaldr. Ancak Denie ve N ed'in d ilem lerinin arasndaki fark nedir? Byk ihtim alle insanlar ig dsel olarak K ant in ilkesini uygulamaktadrlar. Denie trenin be insan ezip gemesini trenin ynn deitirerek engeller ve emin blgedeki talihsiz kaza Rum sfeldiann etkileyici deyimiyle yar dmc zarardr. Kmi blgedeki adam Denie tarafndan insanlar kurtarmak iin kullanlmamtr. Ned iman adam gerekte treni durdurm ak iin kttlfomr ve insanlarn ou, (belki de dnmeden) Kant ile birlikte (mkemmel ayrntlarn dnerek tasarlamtr), bunun yaamsal bir fark yarattnda hemfikirdir. O scar'n ikilemi yeni bir fark aa karr. O scarn artlan Nedinkiyle ayndr, bir farkla, tali yolda treni durdurm aya yete cek kadar ar byk bir demir engel vardr. O scarn kolu ekip rrenn y nn deitirmekte tereddt yaamayaca aktr. Tabii >ritye kan birisi demir engelin nnden gemeyecekse. Bu kii eger Oscar kolu ekerse hi kukusuz lecektir, tpk N ed'in i man adam nda olduu gibi. Buradaki fark Oscar'n yryy treni durdurm ak iin kullanm amasdr: bu yrynn l m Dcnisenin ikilem inde olduu gibi bir yardmc zarardr. Tpk Hauser ve Hauserin denekleri gibi. Oscarn kolu ekme izni olduu, Ned'inse olm adn hissederim. A m a ayn zam anda kararm hakkarm ann epey gu olduunu dnrm . Hauserin bununla ilgili aklamas, bu gibi ahlaki igdlerin genelde ayrntlaryla jklanam ad ancak her halkrda bunlar gl bir ekilde be nimsediimiz ynndedir nk bu evrimsel bir mirastr. Merak yandnc bir insanbilimsel giriimle llauser ve mes lektalar ahlak deneylerini, Kuna isimli bir O rta Amerika kabilesi nin yaantsna uyarladlar. Bu kk kabilenin Bat Amerikallarla olan ilikisi zayf, dinleriyse resmi deildi. Aratrmaclar a r*ir hat zerindeki tren" felsefe deneyini, kanolara doru yzen tim sah lar gibi yreye uygun edeer rneklerle deitirdiler. A dil kk farkllklara ramen, Kuna kabilesi bizimkilerle avn ahlak karar lan verdi. H auser'in bu kitapta yer alabilecek zgn grlerinden bir dieri, dindar insanlarn ahlaki sezilerinin ateistlerden farkl olup olmaddr. Eer ahlakm z dinden kaynaklanyor olsayd hi kuT u Yaralc A YJ

> 'i '......AhUltn KMuni. N k n Ittw?

kuuz farkl olm allard. A ncak grnen o ki bvlc bir fark yoktur. Ahlak felsefecisi Peter Singer'*7' ile birlikte bir alma hazrlayan Hauser ikileme odakland ve dindar insanlarn fikirlerini ateist lerin fikirleriyle karlatrd. Her durum da, deneklerden kuramsal bir eylemin ahlaki adan zo ru n lu , ho grlebilir" ya da 'yasak' olmas zelliklerinden birini semeleri istendi. Bu ikilem yle sralanyor: 1. Dcniscnin ikilemi. nsanlarn yzde doksan be kiiyi kurtar mak iin bir knn hayatn feda edip, trenin yonunu deitir menin ho grlebilir olduunu syledi. Bir glde boulmak zere olan bir ocuk grdnz ve etrafta sizden baka yardm edecek kimse yok. ocuu kurtarabilirsiniz ancak bunu yaptnzda takm elbiseniz berbat olacak. nsanla rn yzde doksan veds ocuu kurtarmanzn zorunlu olduunu syledi (ne tuhaftr ki geriye kalan yzde takn elbisenin daha nemli olduunu syledi.) Yukarda tanmlanan organ nakli ikilemi. Oeneklertn yzde dok san yedisi bekleme odasnda oturan salkl adam yakalamak ve organlar iin onu ldrmenin, dier yandan organ iin bekleyen be kiiyi kurtarmann, ahlaken yasak olduunda hemfikir oldu.

2.

3.

Hauser ve Singerin ortak almasnn temel sonucu, bu tr k a rarlar alnm asnda dindar kiiler ve ateistler arasnda istatistiksel, belirgin bir fark olm addr. Bu sonu benim ve dier birok kii nin benimsedii u grle uyum lu grnyor, yani iyi ya da kt birisi o lm ak iin Tanrya ihtiyacmz yoktur.

E e r t a n r i y o k s a n e d e n iy iy iz ?

Soru bu ekilde yneltildiinde elbette alaltc bir izlenim bira kr. D ind ar bir insan bu soruyu bana bu ekilde sorduunda (ki ou dindar bunu yapar) hemen eytana uyar (!) vc yle meydan okurum : Gerekten iyi olmaya almaktaki tek sebebin T a n n nn onayn ve d l alm ak ya da knamas ve cezalandrmasndan saknm ak mdr? Bunun ahlakl olm akla hibir ilgisi yoktur bu yalnzca yaclk etmektir, dalkavukluktur. Her hareketini harta derin dncelerini gzleyen gkyzndeki kontrol kameras ya da kafann iindeki elik kk ileti cihazm gizliden gizliye kol lam aktr. Einsteinn dedii gibi, Eer insanlar sadece cezalan drlm aktan korktuklar ya da dllendirileceklerini um ut ettikleri

208

R idurri &wfaint

FflPR TANRI YOKSA NDEN YYZ?

iin iyi kalpllesc, o halde gerekten ok acnacak haldeyiz. Michael Shermer, yi ve K t'n Bilimindc iThr Scu'ncc t,oud and h.t't b unu tartna sonlandrcs olarak isimlendirir. Eer Tanrnn yokluunda, hrszlk, tecavz ve cinayet sularn ile yeceinizi' onaylyorsanz, ahlaksz bir insan olduunuzu ifa et mi olursunuz "ve sizi grdm zde yn m z deitirmemiz konusunda olduka tedbirli davranrz/ Dier yatdan, eer ilahi gzetim altnda deilken dahi iyi bir insan olmay srdreceinizi sylerseniz, Tanrnn varlnn iyi bireyler olm am z iin zorunlu olduu iddianz kanlmazca sarsm olursunuz. Birok dindar kiinin dinin kendilerini iyi birer birey olm a konusunda motive ettiini dndklerini biliyorum , zellikle de kiisel gnahkrl sistematik biimde smren inanlardan birinin m ensubu iseler. Bana yle geliyor ki Tanrya inancmz aniden kayplara ka rtnda, hepim izin duygusuz ve bencil bir hedonist gibi hareket edeceimizi ve efkatten uzak, merhametsiz, cim ri, iyilik sfatn hak edecck hibir vasf tamayan kiilere dneceimizi dn mek iin olduka dk bir zsayg gerekecektir. Dostoevskynin bu grte olduuna geni lde inanlr. Bunun sebebi herhalde Ivan Karam azova laf yaptrmak iin kaleme ald u y orum lan olabilir: llvanj kutsal gzleminin ardndan yle bir sonu kard; doada insann insanolunu sevmesi iin bir kural kesinlik le yoklur ve eer sevgi imdiye dek tm dnyada varolsayd, bn doa kanunlarnn bir erdemi saylamaz, btnyle in sann kcd lmszlne olan inancndan kaynaklanrd. Ayrca kesin szlerle unu ekledi; doa kanunlarn olutu ran etmen, ismen, insann kendi lmszlne olan inanc bir kez yok olduunda, insan yalnzca sevgi yeteneini yi tirmekle kalmayacak ayn zamanda bu dnyadaki yaamn destekleyen yaamsal etkiten de kaybedecek. Bundan baka, ark hibir ey ahlak d olmayacak, yamyamlk dahil lcr ey serbest olacak. Ve ncticcdc, sanki tm bunlar yetmez mi gibi unu ilan etti; siz ve benim gibi her birey (rnein, kendi lmszlne ya da Tanrya inanmayan birisi) iin, doa kanunu aniden deierek eski din temelli kanunun lat zr halini alacak ve egoizm, su ilemeyi de kapsayarak, yal nzca hogriebilr olmakla kalmayp ayn zamanda insan yaamnn en aklc halta en asil vurulu sebebi olarak zo runlu klnacak. ,Hl Safa denilebilir ancak ben Iva Karamazov'u insan doasna ba k asndan daha az alayc bir bak asna yatknm dr. Bencil ve sua ynelik davranm am zn n n n kesilmesi iin gerekten geTocm Yantsn 2 i )

A h klon Kkeni: N 'd kn ltiri>

rek Tanr gerekse birbirim iz tarafndan kontrol altnda tutulm am z gerekli m idir? ahsen bu gibi bir gzetime ihtiyacm olm adna samimiyetle inanm ak isterim vc sevgili okuyucular, si/ de byle dnm yor m uunu/? Dier taraftan, zgvenim izi zayflatrcasna, Sievcn Pinkeri Bo Hlrn Tahtasnda - fikir." <!.;> ' tarif ettii, M ontreal'deki gvenlik gleri grevindeki hayal krkl ya ratan deneyimine kulak vermeliyiz: Romantik 1960'larda. barlyla vnen Kanadada gen bir delikanl olarak, Bakunn anarisinin salam bir taraftarydm. Ebeveynlerimin, eer hkmet kolluk kuv vetlerini bir kenara ilerse her yer cehenneme dnceektr nasihatine gulp gemitim. Rekabet iindeki tahminlerimiz 17 Ekim 1969, sabah saat 8:*dc Montreal kolluk kuvvet leri greve baladnda snanmaya baland, leye doru saat ll: 2 0 de ilk banka soygunu gerekleti. Oen oldu undaysa ehir merkezindeki dkknlarn ou yamalama yznden kapand. Bu olaylar zerinden daha birka saat gememiti ki, taksi ofrleri havaalan mterileri iin ken dileriyle rekabet halindeki bir limuzin kiralama sirkelinin binasn atc>c verdiler. Bir keskin nianc anlardan birine karak bir polis memurunu tdrd. syanclar baz otel ve restoranlar bast ve bir doktor banliydeki evine giren bir hrsz oldirdu. Gnn sonunda, alr banka soyulmu, neredeyse yz dkkn yamalanm, on k yangn balatl m, krk araba dolusu dkkn cam knln*, >clir otoritele ri orduyu ve elbette Kanada Atl Polislerini dzeni yeniden salamak adna armadan evvel mlk zarar milyon dolar amt. Bu belirleyici, deneysel snav sivasi grleri mi sktu hayale uratmt... Belki de, insanlarn gzetim altnda tutulm adklar ya da Tanr tarafndan ynetilmedikleri zam anda iyi olmay srdreceklerine inanarak Polvannaclk oynuvorum dur. M adaly on un dier y znde, M ontreal nfusunun byk ounluu muhtemelen Tanr inanc olan kiilerdi. Yeryz zerindeki kolluk kuvvetleri ksa bir sreliine sahneden yok olduunda, Tanr korkusu bu insanlar bu ktlkleri yapm aktan neden alkoym ad? M ontreal grevi Tanr inancnn bizi iyi insanlar yapt varsaymn snamak in o ld u k a salam bir doal deney deil miydi? Ya da k inik (ktmser) I I.L.M encken keskin bir dille u grn bildirdiinde hakl my d?: nsanlar dine ihtiyacmz var dediklerinde asl im alar kolluk kuvvetlerine ihtiyacmz o lduudur. Klbettc polis gleri grevdeyken tm M ontreal kt l k yap ma peinde deildi. Dindarlarn yama ve ykm olaylarna kar dindar olm ayanlara nazaran daha az eilimli olup olm adna dair
210
R w h rJ t)wlctn

t t R TA N RI YO K SA N FO P N IY Y 7 >

bir istatistiksel sonucun elimizde olm am al zc. Bu konu bak* knda bilgisiz birisi olarak bir tahm in yaparsam eer, dindarlarn ykp yam alam aya daha eilimli olduklarn sylerim. Sk sk u ineleyici yorum u duyarm , ateistler polise kar direnmekten e kinirlermi. Kim bilir belki de hapishanelerde ok az sayda ateist olmasnn nedeni budur (ki birka kk kant olsayd, bir sonu karm ak daha basit olurdu elbette.) Ateizm in kesin bir ekilde a h lakl olm ann seviyesini arttrdn iddia etm iyorum , am a insan clk (hm anizm yani genelde ateizmin yolunu takip eden ahlki sistem) byk ihtim alle bu noktada baarldr. Bir dier iyi olaslk ateizmin, yksek eitim , zek ya da zgr dnce gibi bir n c etmenle ba kurmas ve bunun su drtsn etkisizletirebilmesidir. M evcut bu tr aratrmaya dayal ispatlar hi kuku yok ki dinin ahlakla olum lu ynde bir ilikisi olduu ortak grn desteklemeyecektir. Bu gibi bantl kantlar asla inandrc ola m azlar ancak yine de Sam Ila rris 1 tarafndan Hristiyan Bir Ulusa M e k tu p da (i.ctTet to j Chrtslan Nalinni aa vurulm u aada ki u gr arpc etkidedir. Amerikadaki siyasi parti ball dindarln kusursuz bir gstergesi deilse dc, krmz eyalcrlcrin* {Cumhuriyeti] krmz olmalarndaki birincil sebebin muhafazakr Hristi yanlarn ezici syas basksnn olduu bir sr deildir. Eer Hristiyan tutuculuu vc toplumun sal arasnda gl bir ba olsayd, bunun belli bal iaretlerini Amerika'nn krmz eyaletlerinde grebilmeliydik. Gremeyiz. iddet ieren su oranlar en dk yirmi be ehrin yzde 62si mavi* eyaletler {Demokrat], geriye kalan yzde 38i ise krmz' eyaletlerdir [Cumhuriyeti]. Yirmi be en tehlikeli ehrin, yzde 76s krmz eyaletlerde, yzde 24 mavi eya letlerdedir. Aslnda Amerika'daki en tehlikeli be ehirden dindar eyalet Teksas'tadr. Ev soygunu orannn en yksek olduu 011 ki eyalet krmzdr. Hrszlk' oranla rnn cn yksek olduu yirmi dokuz eyaletten yirmi drd krmzdr. Cinayet" orannn en yksek olduu yirmi iki eyaletten ou yedisi krmzdr/ .Sistematik bir aratrma yukardaki bantl veriyi desteklemeye hizmet edebilir. Dan Dennett, Byy B o zm ak la tHwjkmg tbf yalnzca Harrisin kitabn deil ama benzer aratrmalar alayc bir tavrla eletirir:

1 >3m H a r r l * W dop.nlt. ln % < n m l* lm u / r h r kitaplar yj/n u > A t n r n k s l Itr ya /a lr. tf.rt.

' A rw rk j ' b k b u rrtk d u m m n tan m in g ltn e 'd c g n ,e rlil; u v i M u l u i . u j k . i t P -tl'm u r a d r ve k u u tM . tiun y'jn u gei>c k-Luoda o k lu u g ib i, t i j u i o t ile g e lcn ckcl olara k b a g d if t n U u (Tllk tJ. Tw Y*mlgt 2 11

r. -'i A h L t l n n KlUrni'Nntrn irtvitv

Bu sonularn dindarlar arasndaki cn yksek ahlaki erde* min klasik deerlerine ok sert bir saldr olduu aikardr ve dinsel rgtler bu sonular rtmek ii er ge dikkate deer aratrmalar balatmaya soyunacaklardr... Bu nok tada emin olabileceimiz bir nokta vardr, eer ahlak tu tum ve dinsel ballk, uygulama ya da inan arasnda gze arpan ollu bir ba var ise b, yakn bir srete kefedi lecektir nk birok dinsel rgt geleneksel inanlarnn ahlakla bilimsel bir ilikisi olduunu onaylamaya dnden ra/.dr. (Bu kiiler bilini inanlarn desteklediinde, bilimin gerekleri ortaya dkme gcnden olduka etkilenirler.) Ayrca bu tr bir bilimsel kantn tehir edilmesi nc kadar gecikirse byle bir kantn olmad ynndeki kukular da bir o kadar artacaktr. M antkl birok insan gzetimsiz ahlakn, polis grev yapt ya da gzetim kameras kapatldnda kayplara karan sahte ahlaktan daha doru oldu u nu onaylayacaktr ve ayrca bu casus kamera nn bir polis merkezinde olmasnn ya da gkyzdck hayali bir kamera olmasnn nem i yoktur. Ancak belki de *eer Tanr yoksa neden iyi olm ak iin kendimizi kasalm? sorusunu alayc bir tavr la yorum lam ak hakszlk o lu r. D ind ar bir dnr daha iten bir drstlkle soruyu yorum layabilir, Eer Tanrya inanmyorsanz, ortada herhangi kesin ahlaki norm lar olduuna inanm yorsunuz demektir. D nyadaki en kusursuz iradeyle iyi bir insan olmaya ynelebilirsiniz ancak neyin iyi neyin kt olduuna nasl karar vereceksiniz? yi ve kr normlarnz size en m kem m el ekilde belirtecek olan sadece dindir. D in olmasa iyi birisi olm a yolun da ilerlerken tereddtler yaar, uyduruk zm ler ne srerdiniz. Bu, kural kitab olm ayan bir ahlaktr: Yerli yerine oturm am bir ahlak. Eer ahlak sadece bir seim meselesiyse, Hitler de kendine zg rksal ilham l normlarna dayanarak ahlakl olduu nu ne srebilirdi. Ve ateistlerin hepsi farkl nurlarla (inanlarla) yaamak adna kiisel seimlerini bildirip, kolayca iin iinden syrlrlar d. Bunun aksine, bir Hristiyan, bir Yahudi ya da bir M slm an Hitler'in kesinlikle kt olduundan yola karak k t l n m u t lak bir anlam o ld u u n u ne srebilir ve bu anlam tm zam an ve m eknlarda geerlidir. Eer ahlaklt olm ak iin Tanrya gereksinim d uyduum uz d o ru olsayd bile, bu elbette T a n n nn varln daha olas ya da daln ekici klm azd (birok insan aradaki fark syleyemez.) A ncak ko n um uz bu deil. Kafam da canlandrdm din savunucusu, Tanrya yaclk etmenin iyi ynde olm ak iin bir dinsel durtu olduunu hesaba katm aya gerek duym azd. Bunun yerine yle bir neri
' IM ..M e n c k n . yine tipik kdtunttcrliklc bilitci jfle uunlm>*r. ta m n u In/ ulryrlntyu u b u p knnaundj b in uyarn o.

2.12. Rk-hsrH OowVhm

C C E ft TA N RI TO K SA N tU L N Y YZ

de bulunurdu iyi ynde olm a diirtiis her nereden kaynaklanrsa kaynaklansn, Tanr olm adan neyin iyi o ldu u nu n belirlenmesin de bir standart b ulunam az." Her birim iz dorunun tanm n ken dimizce yapp, bu tanm lar nda hareket edebilirdik. Yalnzca dine dayal ahlaki ilkeler saltlk olarak tanm lanabilir (Mesela altn ku raln aksine, ki genelde dinlerle birleir fakat herhangi bir yerden kaynaklanabilir.) iyi iyidir* kt de kt ve rnein, birisinin ac ekip ekmedii gibi zel durum lar hakknda karar vermekle uramayz. H ayali din savunucum sadece d inin neyin iyi o ldu u nu n belirlenmesinde bir temel sunacan ne srerdi. Baz filozoflar, mesela Kant, dinsel olm ayan kaynaklardan salt ahlak deerleri tretmeye almlardr. Kant, bizzat dindar birisi olarak ki bu o zam anda neredeyse kanlm az bir olguydu'. Tanrya kar hizmetten ziyade, hizmete kar hizmet temelli bir ahlaki sistem yaratmay denemitir. Bildik ak buyruu evrensel bir kanuna dnmesini istemeyecein kanunlar uygulam am z bildirir. Bu yalan syleme meselesiyle birebir rtyor. nsanlarn ilke gerei yalan syledii bir dnyay hayal edin ve burada yalan sylemek iyi ve ahlakl bir davran olarak deerlendirilsin. By le bir dnyada yalan sylemek bir sre sonra bir anlam tamaz hale gelir. Yalan sylemek gerekleri zan altna almay gerektire cektir. Eer bir ahlak ilkesi herkesin benimsemesini istediimiz bir kavramsa, yalan sylemek ahlaki bir ilke olam az n k bu ilke anlamszlyla kendi kendine yklr. Yalan sylemek, bir yaam kural olm akta doas gerei gvenilmezdir. Konuyu genelletir diim izde, bencillik ya da dierlerinin gzel am alarna ynelik asalaklk beni etkileyebilir ve bana kiisel tatm in sunabilir. Ancak tm to plu m u n bencil asalaklt bir ahlaki ilke olarak benimseme sini arzulam am , n k byle bir ey olursa asalaklk edebileceim kimse kalm az. Kant buyruk, doruculuk ve dier baz konularda ie yarar grnyor. Bunu ahlakn geneline yaymann nasl baarlacan anlam ak pek de kolay deildir. K a m a ramen, salt ahlaki de erlerin genelde d tarafndan gdld konusunda hayali din savunucum la hemfikir olm ak ekicidir, l m c l derecede hasta birisinin zdrabna kendi istei olm adan son vermek ilelebet yanl mdr? Kendi cinsiyetinizden birisiyle sevimek ler zam an yanl mdr? Bir embriyoyu ldrm ek her zaman yanl mdr? Bunlarn yanl olduuna inanan birok kii vardr ve dayanaklar kesindir. Kantlamaya ya da tartmaya hi gelmezler. O n larla ayn fikir de olm adnzda her kim olursanz olun vurulm anz gerekir: aka yapyorum; elbette A m erikan krtaj kliniklerinde silahl saldrya urayan birka doktoru bunun dnda tutuyorum (bir sonraki b1 Bu. K ja t'u gayltnuifl ltL m ,* lu b u l edlnu> ytum ulm . Am j t mr>hr filuot A. C CrvUng'tn m akul uvuntuuM gre K jo t u n u tu r u n diaw l to p U n itlm u k jt k j ita. yst*,tkte h u a tr.
l n Y4silgin

21 J

 Ahlalno Kkcm- N td ca tvm * >

lme bakn). Gelgelelim, ne m utlu ki ahlak deerlerinin salt olm a lan zorunlu deildir. D oru ve yanl belirlemek ahlak felscfccilerini mesleki grevidir. Robert H indenin az ve z tanmyla ahlak felsefecile ri ahlaki kurallarn m antkla oluturulm alarnn zorunlu olm a makla birlikte, m anta dayal savunmalarnn yaplabilmesinde hemfikirdirler.'**' Bu bilimciler kendilerini birok farkl uslupla snflandrrlar ancak ada terminoloji nda en biyk ayrm (Kant gibi) deontologlar ve neticeciler arasndadr (buna fay dac Jeremy Bentham (1748-1832) da dahildir.) D eontoloji, a h lakn kurallara itaat etmekten ibaret olduu inanc iin kullanlan ssl bir isimdir. Gerekteyse y k m llk, grev bilim idir. Yu nanca balayc neden " den gelir. Deontoloji sair ahlaklkla bi rebir ayn deildir ancak dinle ilgili bir kitaptaki ou am a iin bu fark zerinde durm aya gerek yoktur. Saltlar salt doru ve salt yanllar olduuna inanrlar, doruluu ispatlanm buyruklar (y k m llk , zorunluluklar) bu doru ve yanllarn sonularn etkilemez. Neticeciler daha bilgi bir edayla bir eylemin ahlaknn bu eylemin sonularyla deerlendirilmesini geerli sayarlar. Neticcciliin bir dier uyarlamas Bentham ve arkada James M ili (1773-1836) ve M illin olu Jo hn Stuart M ili (1806-73) ile zde lemi olan felsefe olan faydaclktr. Faydaclk maalesef sklkla Benthamn u belirsiz sloganyla zetlenir: En kalabalk nfusun en byk m u tlu lu u ahlak ve yasamann kurulm asdr. Her salt gr dinden tretnemitir. Bununla birlikte, salt ahlak d inin dndaki zeminlerle m dafaa etmek epev gtir. A k lma gelen tek unsur vatanseverliktir, zellikle de sava zam anla rnda. Tannm Ispanyol film ynetmeni Luis Bunuelin de dedii gibi: T ann ve Vatan yenilmesi m m k n olm ayan bir ekiptir; tum zulm ve katliam rekorlarn ellerinde tutarlar. nsanlar silah al tna alm ak nem li lde sevdiklerinin vatani grev duygusuna baldr. Birinci D nya Savanda gen erkeklere cesaret verenler askeri niform a giymeyen kadnlard. Ah. elbette sizi kaybetmek istemiyoruz ancak sanrz gitmeniz gerekiyor, Kralnzn vc ilkenizin size ihtiyac var. nsanlar hem kendi lkelerindeki hem de dm an lkelerdeki vic* danl muhalifleri kmsediler n k vatanseverliin daim a salt erdem o lduuna inanlr. Profesyonel askerin ister hakl ister hak sz, benim lkem grnden ok ok daha salt bir gr bulmak zordur k bu slogan gelecekte bir g nn politikaclarnn d man belleyecei herkesi ldrm enin sn/, m i vermektir. Neticec

2I J

K u k a n ! DwUnt

ECER TAM U YOK>A NfcUkN YY7-

usavarm siyasi kararlar savaa girme ynnde etkileyebilir ancak bir kez sava ilam yapldnda, salt vatanseverlik dinin dnda asla grlm em i bir g ve etkiyle yeniden bayra devralr. Ac* masi7. olm am aya znel, neticeci ahlaki grleriyle ikna olm bir asker bviik olaslkla kendisini asken mahkemede bulacak ve bel ki de idam edilecektir. Bu ahlak felsefesi tartmasnn srama tahtas u kuramsal dinsel iddiayd ki buna gre bir Tanr o lm adan, ahlak greceli ve istee baldr. Kant ve dier bilge ahlak felsefecilerinin grle ri ve vatansever cokunlua doutan verilen onay hibir zaman salt ahlakn kaynaklan olamamtr. Bunun yerine kutsal kitap lar tercih edilmi ve b kitaplarn kaytlara bakarak dorulam as m m k n olm ayan yorumlarndan tretilen ahlaki kurallar daim a m uazzam bir gce sahip olmutur. D orusu, kutsal kitap otorite sinin yandalar kutsal kitaplarnn tarihsel kaynaklan konusunda /.c seviyede az merak sergilerler (ki bu kaynaklar son derece temelsiz ve belirsizdir.) Bir sonraki blm ahlaklarn bu kutsal kitaplardan edindiklerim tddia eden insanlann bunlar aslnda pratie hibir zam an dkm ediklerini gsterecektir. Ve ayrca bu insanlarn bile kalplerinin derinliklerinde kabul edecekleri salam bir fikir sunacam.

T u n Y m i I cui 2 1 5

BLM 7

1yi Kitap ve Deien Ahlak Anlay

" Politika, esaretindeki binlerce insan katletmitir, din ise on binlercesini.
S e a n O c a s f .y

. lm '

iv ' Kuap

tt Dqt>>*n AbUL Anlam*

Kutsal bir kitabn bir ahlak veya yaam kurallar kayna olabil mesi iki yolla gerekledir. Hu yollardan birincisi dorudan akla madr. Buna rnek olarak, Amerikan Tarasndaki medeniyet sa valarnda iddetli bir tartma konusu yaratm olan O n Knir'i verebiliri/. Dier yolsa rnekle aklamaktr: R yntemde. Tanr ya da kutsal kitapta ad geen baka bir karakter (ada jargon la) bir rol modeli grevi grebilir. Kutsal kitaba dayal bu her iki yol, dinsel bir tutum la desteklendiinde, (dinsel belirtei mecazi anlam da kullanlmtr ve kaynak gsterme amaldr) dindar ya da inansz, herhangi bir uygar kiinin (daha kibarn sylemem imkansz am a) iren bulaca bir ahlak sistemi douracaktr. Drst o lm ak gerekirse, nciPin byk b l m n n sistemli bir biimde zararl olduu sylenemez ancak bu kitap epey tuhaf tr. Bu, bizim hi tanm adm z ve birbirlerini genellikle tanm a yan yzlerce anonim yazarn, editr ve kopyacnn dokuz yzyl boyunca dzenlemeler yaparak, deitirerek, tercme ederek, sap trarak ve gelitirerek* karm an orm an bir hale getirdikleri tutarsz belgelerden olumu bir antoloji iin gayet norm al bir durum dur. m Incildeki bariz tuhaflklarn aklamas belki de budur. Ancak e yazk ki banazlar garipliklerle dolu bu cilt kitab bize ahlak ya da yaam kurallarnn gerek kayna olarak sun m aktlar. Pisko pos Jo hn Shelby Spong Kutsal Kitabn Gnahlar'na. tTb sns > > i Scripture1 ' ok doru bir ekilde gzlemlendii gibi ahlaklarnn te melini kelimesi kelimesi Incile dayandran insanlar aslnda ncili ne okum u te de anlamlardr. Laf arasnda, Piskopos Spong ken dilerini Hristiyan diye tanm layanlarn ounun asla onaylam aya caklar seviyede gelimi inanlar olan, zgr dnceli bir pisko postur ve nadir bir rnektir. Ksa sre nce Edinburgh Piskoposu sfatyla emekli olan ngiliz meslekta Richard H ollow ay de tpk onun gibi bir liberaldir. H atta H ollow ay, kendisini bir iyilemi Hristiyan' olarak tasvir eder. O n u n la Edinburghda halka ak bir svleimiz olm utu ki bu havatmm en uyarc ve ilgin grme* s iy d ik " I'.SK t A M T

Eski A hit, Yaradh' anlatmaya N u h un ok sevilen hikyesiyle balar. Bu hikye Babil efsanesi Uta-Napitim'den ileri gelir ve farkl birok medeniyetin eski mitolojileriyle de ilikilidir. ifter ifter gemiye bicn hayvanlarn efsanesi hi kukusuz byleyici dir ancak b hikyedeki ahlakszln boyutu dehet vericidir. Tan r insanoluna kzar ve bunun sonucunda, (bir aile hari) ocuklar da dhil herkesi suda boar. Bununla da yetinmeyerek, geride ka lan (muhtemelen susuz) hayvanlan da boar.

218

K J u J Lhiwkjai

fc-VKI AH) r

Elbette fkeli ilahiyatlar Yaradl kitabndaki hikyelerin gereklik olarak kabul edilmemesi gerektii protestosunda b ulu nacaklardr. Benim asl anlatm ak istediim de zaten budur! Kutsal kitaplardaki bilgileri gerek, simge ya da kinaye olarak snfland* nr, ayklar ve seeriz. Bu gibi ayklama ve seimler bir kiisel karar meselesidir ve bu, az ya da ok bir ateistin ahs ahlak kurallarn benimsemeyi semesine benzer ki bu m utlak bir temele d ay anm a yan znel bir karardr. Eger bu kararlardan biri 'geersiz ahlak kurallar* sonucunu douruyorsa dieri de ayn ekilde deerlen dirilmelidir. D orusu, kltrl ilahiyatlarn turn ivi niyetlerine ragmen, insanlarn korkutucu seviyede byk bir ounluu kendi kutsal kitaplarnda anlatlan hikyelerin, (rnein N u h tufan) tm n n gerek olduunu dnmektedir. Kam uoyu anketlerinin sonula rna gre, Amerikal semenlerin yaklak olarak yzde 50'si bu ynde karar vermitir. Ayrca, Asyal din adam larnn ou ok ak biim de, 2004 ylndaki tsunami felaketinin sebebinin, tek ronik bir yer deitirme deil ancak insani gnahlar olduu nu id dia ettilerv2 '; bu gnah yelpazesi, barlarda iki iip, dans etmekten tutun, samasapan bir dinsel kural inemeye kadar uzanr. Bu kiiler burunlarna kadar N u h hikyesine batm ve kutsal kitap eitimi hari hereyden bihaber olduklarna gre bu konuda o n lar kim sulayabilir? Aldklar eitim yznden doal felaketlerin insanolu meseleleriyle ilikili olduunu zanneder ve tektonik lev halar gibi kiisel o lm aktan son derece uzak doga olaylarn, insa ni kt amellerin bir bedeliymi gibi grrler. Dier taraltan, bir tanrnn (ya da bir tektonik levhann) gcnn yetebilecei, d n yay alt st edebilecek olaylarn daim a isanoluyla ilgili olduuna inanm ak ne haddini bilmez bir benmerkezciliktir? istei, yaratma ve sonsuzluk olan ilahi bir varlk, neden su ileyen k k insan cklarla uraarak kendini tatm in etsin? Biz insanlar bu tarz hava lara gireriz, hatta nemsiz, kk gnahlarm z1 abartp, bunlara evrensel bir nem kararz! Bir televizyon kanal iin, krtaj kart, sekin din adam Pe der M ichael Bray ile bir sylei yaptmz esnada, ona evanjelik I lristivanlarm neden homoseksellik gibi ahsi cinsel eilimlere kar sabit fikirli olduklarn sormutum. u n k u bu tarz zellik lerin dier insanlarn hayat zerinde herhangi bir etkisi yoktur. Peder bana neru m dafaay artran bir tanm yapmt; Tan r gnahkrlarla dolu bir ehri doal bir afetle cezalandrdnda, ehrin masum sakinleri bo yere lme* tehlikesiyle karlaabi lirlermi. 2005 senesinde, ky ehir N ew Orleans Katrina isimli bir kasrgann etkisiyle bir sel felaketi yaad. Hemen ardndan, Am erikann en tannm televajelisti ve eski bakan aday, peder
T*n n Ytulgm

21

.........

M KlUpt Dii> AU*k AnUtr

Pat Robertsonun, bu kasrgadan bir zam anlar N ew O rleansda yaam lezbiyen bir komedyeni sorumlu tuttuu haberi verilmiti.1 Her eye gc yeten hr Tanrnn gnahkrlar ldrm ekte biraz daha belirli bir yaklam sergilemesi daha m antkl olm az myd? Mesela ehrin tam am yok edileceine, sadece gnah ileyen lezbi yen komedyen bir kalp krizi geirebilirdi. 2005 Kasm aynda Pensilvanya Dover sakinleri, yerel o ku lla rnn eirim mfredatna akll tasarmc" renim ini zorla sokma giriiminde bulunarak ehirlerinin adn ktye karan (dalga ge m iyorum ) ve tamamvlc tutucu kiilerden olumu okul heyetini oyla grevden ald. Pat Robertson tutucularn seimin sonrasnda dem okratik bir yolla hezimete uradn duyar duym az Dovere amansz bir uyar bildirisi gnderdi: Dovcri hayrl sakinlerine unu sylemek isterim, eer yaadnz blgede bir felaket meydana gelirse Tanrdan yardm istemeyin. Onu bir rpda ehriniz den yolladm/, vc sorunlar ba gsterdiinde (bu mut laka olacaktr demiyorum), neden size yardm ermedii konusunda armayn. Eer herhangi bir sorun yaar sanz, oylarnzla Tanry ehrinizden attnz hatrla manz yetcrlidir. Madem byle yaptnz, o halde ondan yardm talep etmeyin nk yannzda olmayablr.M V ,, Pat Robertson'un bu szleri zararsz ve kom ik olabilir ancak g nm zde Amerika Birleik Devletlerinde gc ve yetkiyi elinde tutanlar onun bu grlerini sk bir tutum la savunm aktadr. N u h hikyesine benzeyen Sodom ve G om o ra'n n ykmnda, brahim 'in yeeni Lot ehirdeki tek drst insan olduu iin se ilmi ve ailesiyle birlikte can balanmt. ehir kkrte boul m adan nce L otun kap kurtulabilmesi iin iki erkek nelek onu uyarmak iizere S odom a gnderildi. Lot misafirperver birisi olarak melekleri evinde arlad ve bu srada Sodom daki tm erkekler Lotun evinin evresinde toplanarak ondan melekleri kendilerine teslim etmesini istediler (daha baka?) Bu sayede melekleri sodo mize2 edebileceklerdi: Bu gece senin evine gelen o adam lar nere de? O nlar bize ver k tanalm (Yaradl 19: 5) Kvet, tanalm

1lk

o la ra k

; .....................

. :

. adrm n dc k a bu hikyenin fertk olup obtudg bile belli delildir Gerek olsun o tn u u n cogu m tan two* nanm>nr vr naodnc o ln u m n tebcb Ii k k u jk m / bunun K b rn v n ila d ih l olmak rv.n)elk m ltu n \tfm*n karm- Rib d<$al ykmlar vunraiuttU bldu* iliklen alkllk lOylrmlrrr hnt/tm tdir. Bu kmuyU ilgili n b ta k oc&in . . . . . ... n m ., adrcim ziyaret nkbUtsiai*. Katri& bikiyainingerekleri yanunm dtfu bildiren web iteti v. . . . . . . . nri? . ! r - a y n c a R o b c mo a u n O r l a n do. Florida'daki G ay G ururu y r y p fc,*in yledfcJ h > (OzOai akranr. 'O rlando halkn bir konoda uyarmak terim Bar ciddi tnmalarla k ary U fnu k (te m m ir vr eger trm y m n rd r o lu y d u n ha hay raklart tan m n r& nnr kary u lta m a n la n .' : O ftnta)im a. if f .n .
220 Rvtard D aw iim

KSK AHT

szc Resmi Versiyondak klasik bir rtmeccdir ve dolaysyla metine olduka gln bir hava katar. I.otn bu istei geri evire rek gsterdii yiitlik. Tanrnn onu Sodom daki tek iyi insan ola rak yaratrken aklnn baka yerde olduu fikrini uyandrm akladr. Ancak L ot'un sat k, yantndaki olum suz ifadelerle kararr: Yalvarrm kardelerim onlara k t l k yapmayn. Bakn, erkek eli dememi iki kzm var; yalvarrm bana izin verin ki size kzla rm getireyim ve gzlerinize iyi gelsinler: ama bu adam lara hibir ev yapmayn: nk onlar benim atm n altnda korunuyorlar (Yaradl 19: 7-8) Bu garip hikye her ne anlam tarsa tasn, bu son derece dindar medeniyette kadnlara gsterilen sayg konusunda kesin fi kirler verir. I likyenin devamnda, L o tun kzlarnn bakireliini feda etmesine gerek kalm az nk melekler mucizevi bir ekilde yamaclar kr eder ve geri pskrtmeyi baarrlar. Ardndan l.ota hayvanlarn ve ailesini de yanna alarak jehri terketmesini sylerler n k ehir yok edilmek zeredir. L otun talihsiz kars hari tm ev halk kamay baarr. Tanr bu kadn ehirdeki p a t lamalar kmser bir tavrla izledii iin cezalandrr ve bir stu na dntrr (bunun Sodom halknn suundan daha hafif bir su olduu dnlse de.) Lotun iki kz ksa sre sonra tekrar karmza kar. Anne lerinin bir stuna dnmesinin ardndan, babalaryla dalarn arasndaki bir m aarada yaamaya devam ederler. U zun sredir erkek zlemi ektiklerinden babalarn sarho edip, onunla ilikiye girmeyi planlarlar. O gece Lot byk kznn yataa girip ktn fark etmez ancak kzn hamile brakacak kadar sarhotur. Bir son raki gece iki kz bu sefer srann kkte olduunda hemfikirdir. Lot yine yatana giren kan kzn fark edemeyecek kadar sarho tur ve kk kzn da hamile brakr (Yaradl 19:31-6). Eger bu bozuk aile S odom 'un en ahlakl ailesiyse insan Tanr ve kkrt cezasn anlayla karlayabilir. Lot ve Sodomitlerin hikyesi esrarengiz biimde Yarglar ki tabnn 19. Blm nde taklit edilmitir. Burada isimsiz bir U*vit papaz) cariyesiyle Gibeah'ta gezintiye kar. Geceyi konuksever yal bir adam n evinde geirirler. Akam yemei yedikleri srada kyn erkekleri gelir ve kapy alarlar. stekleri yal adam n er kek misafirini alkoym ak ve bylece onunla tanabilm ektir. Yal adam Lot ile benzer ifadeler kullanarak cevap verir: H ayr kar delerim, hayr, yalvarrm size bu kadar kt olm ayn; evime m i safir olm u bu adam a kar aptal davranlarda bulunm ayn. Bakn burada bakire kzm var ve bir de misafirimin cariyesi: imdi onlar size teslim edeceim, ardndan onlarla ne isterseniz yapabilirsiniz; ancak bu adam iren ilerinize alet etmeyin. (Yarglar IV:2I ja t t Ym tm

221

. '

v k lp ve UtAucn AKluL Aaly*l'

4) Tekrar g rltl ve net bir ekilde kadn dm anl konusuna d n d k . O nlara ne isterseniz yapabilirsi/ ifadesini zellikle r
pertici buluyorum . Hu papazn carivesine ve kzma tecavz edip, aalayarak keyif atabilirsiniz ama her eyin tesinde bir erkek olan Konuuma kar saygda kusur etmemelisiniz. ki hikye ara sndaki benzerlie karn, Levit'in cariyesinin akbeti L ot'un kzlarnnkinden daha ktdr. l.evit cariyesin bu kalabalk erkek topluluuna teslim eder ve sabaha kadar hepsi birer birer kadnn rzna geerler: O nun la tantlar ve sabaha kadar onu kt emellerine alet ettiler: ve gne doarken gitmesine izin verdiler. Sonra, kadn gn aarrken geri d n d ve sahibinin b ulunduu evin kapsnn nne geldiinde yere dcU. (Yarglar i 9:25-6) Sabah o lduunda, Levit cariyesini perian bir vaziyette, yz koyun kapnn eiinde yararken bulur ve ona yle der: (gnm zde bylesine kalbi nasr tutm u deriz) Ayaa kalk ve yola koyulalm ." Ancak kadn km ldam az. n k lm tr. Bylelikle Levir eline ba alr, cariyesinin bedenini skca kavrar ve kadn kemikleriyle birlikte on iki paraya ayrr. Kadnn bedeninin paralarn srail'in tm ky blgelerine gn derir.' Evet doru okudunuz. Yarglar 19. B lm 29. sayfadan kontrol edebilirsiniz. Bu hikaye Incil'in esiz tuhaflklaryla m a kul bir ek ilde kyaslanabilir. Levit hikyesi Lotun hikyesine ok benzemektedir ve insann aklna bu el yazmas metinlerin manastr yazhanesinin raflarndaki zel yerlerinin yanllkla kartrlm olabilecei ihtim ali geliyor: kutsal metinlerin deiken asllannn aklamas byk ihtim alle bu olmal. L otun amcas brahim b y k tektanrh d in in kurucu ba basdr. brahim , ataerkili konum u sayesinde insanlar tarafndan bir rol modeli olarak kabul edilmek konusunda neredeyse Tanr kadar avantajldr. Ancak ada ahlaklarn onun yolunu takip etmesini salayan nedir? ncelikle, uzun yaantsnn balarnda karsyla birlikte M sra giden Ibrahim bu lkedeki ktla are bulacaktr. o k gzel bir kadn olan karsnn M srllara cazip geleceini fark eden brahim , onun kocas olduu iin kendi ha yatnn tehlikeye girebileceini dnr. Bu yzden eini Msr halkna ve Firavuna kz kardei olarak tantr. Sarah, hu sfat sa yesinde Firavunun haremine girer ve bunun sonucunda, brahim Firavunun dostluundan faydalanarak zengin olur. Fakat Tanr bu scak yaknlamay uygun bulmam, Firavuna ve lkesine bir ok k t l k gndermeye karar vermitir (ama brahim 'e gnder mez.) zntsn gizleyemeyen Firavun, brahim 'e neden karsn kz kardei olarak tanttn sorar. Vc ardndan karsn brahim'e teslim eder ve ikisini birden Msrdan aar. (Yaradl 12: 1S-19/ Tuhaftr ki ift daha sonra ay oyunu (jerar Kral A bim eleke ov2 2 2 K lu d l) 4 lja

SK A lili

nar. brahim bu kral ila kars Sarah ile evlenmeyi* ikna eder ve karsn bir kez daha kz kardei olarak tantr. (Yaradl 20: 2-5) Bu kral da F iavuna benzer eyler syleyerek fkesini dile getirir k her iki kraln duygularm paylamamak elde deil. ki olay ara sndaki bu benzerlik hakiki kaypakln gstergesi midir? brahim in hikyesindeki h tr tatsz, olaylar, ol Isaaci kurban etmesi ahlakszlyla kyaslandnda hafif kalr. (slami kutsal metinlerinde, ayn hikyede brahim in dier olu smailden sz edilir.) Tanr brahim e ok sevdii olunu yakarak kurban et mesini emreder. brahim bir sunak hazrlar, yakacak odun tedarik eder ve Isaacin ellerini ve ayaklarn balayarak sunaa yerleti rir. Tam atee verirken bir melek kagelir ve Tanrnn planndaki bir son dakika deiikliini bildirerek brahim i durdurur: Tanr yalnzca aka yapmtr, aslnda brahim i ayartm ve bu ekilde inancn snamtr. ada bir ahlak bir ocuun bu tr bir psi kolojik sarsntdan nasl kurtulacan bilemeyebilir ki ocuun ii epey zordur. ada ahlak normlar gz nne alndnda bu tat sz hikye, ocuk istismarna, asimetrik glerin ilikisindeki zor bala ve dier taraftan, Nurem berg savunmasnn ilk kaytl kul lanm na rnek tekil eder: "Ben yalnzca emirlere uyuyordum . Oysa bu efsane tckanl d inin de balca cfsanelcrindendir. ada ilahiyatlar yine kar kacaklardr; brahim 'in olu Isaaci kurban etme hikyesi gerek bir olay olarak grlm em eli dir. Ve yine sylyorum , bu iddiaya uygun bir eletiri iki bala ayrlr. Birincisi, gnm zde birok insan kendi kutsal kitaplarn daki olaylarn hepsinin gerek olduunu dnm ektedir ve bu sz de gerekliklerin biz geriye kalanlar zerinde baskn bir siyas gc vardr, zellikle A B D ve slam dnyasnda. kincisi, eer bu olaylar gerek deilse, bunlardan nasl bir anlam karmalyz? Bir kinaye olarak m dnmeliyiz? O halde kinayeler hangi sonulara gebe dir? vlm eye deer hibir sonu km ayacandan emin olabilir siniz. Bir ahlaki ders mi karmaly/.? Bylesi berbat hikyelerden nasl bir ders karlabilir? Burada kantlamaya altm tek iddi am n, ahlak kurallarmz kutsal yaznlardan salam adm z o ldu u nu hatrlatrm. Ker salyor olsaydk, metinler arasndan gzel olanlar ayklayp seer, iren olanlar kabul etmezdik. Ancak bu nun sonrasnda hangi yklerin ahlaken uygun oldu u nu belirle* inek iin bamsz bir kstasa ihtiyacmz olacaktr: ve bu yle bir kstas olm aldr ki kayna her ne olursa olsun kutsal metinler o l m am al ve elbette, dindar ya da deil herkes iin geerli olm aldr. D in savunucular bu iler acs hikyedeki Tanrnn anlayl bir yapda oldu u nu bile sylerler. Isaacin hayatn son dakikada balamas iyi bir ey deil m idir? Bu korkun y k n n bu tr bir anlayla savunulmasndan rahatsz olan okurlarm iin, daha
Twtn YarUpt 2 2 ^

i:,v i'i

*|)i Ku|> t t Lkft,nt AbUk AaLm>

m utsuz bir sonla biten farkl bir insan kurban etme hikyesinden bahsedeceim. Yarglar b lm I l'd e askeri lider Jephthah, Tan ryla bir pazarla giriir; eer Tanr Jephthahn A nm onlar kar snda zater kazanmasn salama alrsa Jephthah ona bir kurban verecektir, savatan dndm de evimi ziyaret etmeye gelen ilk kiiyi yakarak sana kurban edeceim. Jephthah gerekten de Anmonlar yener (Yarglar kitabna gre ok byk bir katliam ya* par ) ve eve zaferle dner. Beklenildii gibi, kz, tek ocuu onu kutlam ak iin eve gelir (tef alarak, dans ederek) ve (eyvah!) eve ilk giren canl varlk kzdr. Jephthah zntsnden giysilerini yr tar ancak aresizlik iindedir. Tanr kurbann beklerken, koullar altnda ezilen kz kedere brnerek kurban edilmeyi kabul eder ancak bir art vardr; iki aylna daa kp, bakirelii iin at yakm ak ister. ki ayn sonunda tp tp eve dner ve Jephthah onu piirir. Tanr, bu hikyede mdahale ederek kz kurtarmay uygun grmez. Cennet vaat ettii halkn rakip bir tanryla flrt etmesi y znden en heybetli hiddetini gsteren bir Tanrnn bu tutu m u en zararl trden cinsel kskanla benzer. Ve yine, ada bir ablak byle bir tanry iyi bir rol modeli olarak grmekten saknmaldr. Cinsel sadakatsizliin batan karma gcu, sadakatli insanlarca bile kolayca kavranabilir. Ayrca, bu bir kurgu ve dram a esasdr, Shakespeare yklerinden yatak odas farsna kadar. Takat yaban c tanrlarla krtrmann grnrde dayanlm az cazibesi biz a da insanlarca kavranmas epey g bir duygudur. Benim saf bak amla 'Benden baka tanrn olm am al emri aklda tutmas kolay bir emirdir: Kom unun karsna gpta etmemelisin ile kyasland nda olduka basit bir grev olduu dnlebilir. Ya da k o m unun kalasna* (ya da kzne.) Ancak Kski A lit in bandan sonuna kadar, tpk yatak odas farsndaki sabit dzende olduu gibi, Tanr bir anlna arkasn dner dnm ez srail O u llar onu terk eder ve Baal'a tapnrlar ya da bir fahienin heykeline veya alm bir buzaya ki bunlar hep bir felaketle sonulanr...1 .Musa tekanrl dinin mensuplar iin brahim 'den daha iyi bir rol m odelidir. brahim ilk resuldur ancak eer Yahudiliin ve ondan treyen dinlerin reti alayan kurucusundan bahse diyorsak bu M u sa dr. Altn buza blm nde, Musa tehlikesiz koullarda Sina Datna gidip gelir, Tanryla sohlnn eder Tanrnn oyduu ta tabletleri alr. Bu srada aadaki insanlar yeni tanrlar aram akta hi vakit kaybetmezler (daa dokunmamak konusunda kendilerini zor zapreden insanlar olum aclar ekerler.)
R II1UJ1 crtgi tik li t a u l u u n ki|i tlftinftir k b u nu B c vo n.i ti* frm jcr d tn ,n r h * ,lm m iim i

kojmum olan J o u tlu n M tlkr'dir. O u * aync# bu lk n a n ljn u n u vjfcl.iy.Mi h tlu tn r l t i t j p H.Metul tavttyt K*n O cM r n lm m
2 2 / f Rirh<l Dnwkm>

LSKlAHtT

M u s a 'n n dadan inmekte ge kaldn grenler A a ro n un etrafnda toplandlar ve ona Y u k a n k, l>7.c nderlik cdecck Tanrlar bu!; bizi Msrdan uzaklatran M usa bizi y an yolda brakt ve artk on u tanrsn istem iyoruz. (G 32:1)

Aaron herkesi altnlar bir araya toplayp eritmeye ve altn bir b u za yaratmaya ikna eder. Bu yeni icar edilen tanr iin bir de su nak yaparlar ki herkes kurban vermeye balasn. Aslnda Tanrnn arkasndan bu tr iler evirmemeleri gerek tiini aylak aylak gezinen bir deliden daha iyi bilmeleri gerekirdi. Tanr yksek bir dan tepesinde olabilirdi ancak her eyi bilme gc oldu u nd an emir kulu M u say hemen aa gnderdi. Musa ellerinde Tanrnn O n F.mir i yazd ta tabletlerle aceleyle dadan indi ve halknn yanma vard. Ve gelir gelmez altn buzay gr d. G rdkleri karsnda fkesinden deliye dnen M usa tabletleri elinden drerek krd (Tanr daha sonra ona yedek bir tablet seti verdi ve sorun zld.) M u sa altn buzay kapt gibi yakt, toza evirdi, bu tozu suyla kartrp insanlara yutturdu. Ardndan Levinin papazvari kabilesindeki herkesin ellerine bir kl alarak m m k n olduunca insan ldrm elerini emretti. ld r le n kii saysa yze kadar kt. Bu Tanrnn kskanlk krizinin yatma s iin yeterli bir rakam olabilirdi. Ancak yermedi. Tanrnn fkesi bir turlu sonlanm ad. Bu korkun b o lum un son satrlarnda. Tanr byk katliam dan geriye kalan insanlarn zerine bir veba salgn gnderdi, nk A aronun istei zerine altn bir buza yaptlar. Rakamlar kitab (Eski A h itte 4. Kitap) Tanrnn M u sa y M u d y a n ilere saldrmak zere kkrtmasnn hikyesini anlatr. M u sa nn ordusu bir rpda tm erkekleri kle yapmay becerir ve ardndan tm M u d y an i ehirleri kllere karr, ancak kadn ve ocuklar ldrm ezler. Askerlerin merhamet zaaf M u sa y ileden karr ve bakire olmayan tiirn kadnlar ve tm erkek ocuklarn ldrlm esini emreder. Fakat, bir erkekle asla yatmam tm ka dnlar kendinize ayrn. (R akam lar 31: 18) H ayr hayr, Musa ada ahlaklar iin iyi bir rol modeli olam az. acl dindar yazarlar M udyani katliam na u ya da bu sembolik ya da ailegorik (kinaye) anlam ykleseler de, buradaki sembolizmin hedefi tamamiyle ters yndedir. Z avall M udyaniler. ncil'i okuyan herhangi birisinin de ayrt edebilecei gibi, kendi lkelerinde bir soykrmn kurban olurlar. Yine de Hristiyan ir fannda, isimleri yalnzca u bildik ilahide vardr (aradan elli yl gemesine ramen iki farkl m inr m akam da hl ezberden oku* yabildiim bir ilahi):

t s n Yacu%m 2 2 ^

n ' K iu p vt D ifKi* AHLtk AUn>

H ristiyan, onlar g rd n m Kutsal topraklardayken?

Mudyan askerleri
N asl etrafta sinsice gezindiler? H ristiyan ayakland vc onlar cezalandrd. Zaferleri savp, yenilgiyi um ursam ad O n la r cezalandrd Kutsal hac erdemiyle.

Z avall, am ur atlm, katledilmi M tdyanleri sadece bir Viktorva ilahisindeki evrensel bir ktln iirsel sembolleri olarak anlm alar ne zc. R ak ip tanr BaaFm tutarsz tapnm a karsnda kalc bir z m varm gibi grnyor. R ak am lar b lm 2 5 te, srailliler kendi tanrlarn brakp Baal'a kurban vermek zere M oabite kadnlan tarafndan kandrlrlar. Tanr yie karakteristik bir fkeyle tepki verir ve M usa'ya yle der: nsanlarn hepsinin kafasn kes vc gnee doru, Tanrnn huzurunda as ki Tanrnn fkesinin atei srailin stnden kalkabilsin. R ak ip tanrlarla frt etme gna hna kar taknlan olaand kindar tutum a armadan edemi yorum. ada adalet ve deer yarglarmz dnldnde bu, kznz bir toplu tecavze sunm akla kyaslandnda daha kk bir gnahtr. Bu, kutsal metinlerle ada ahlak anlay arasndaki k o pukluun gstergelerinden birisidir. Tanrnn kskanlk fkesi, hi kukusuz ki mem teorisi ve bir mem havuzunda sa kalm ak is teyen bir ilahi varln gerek duyaca zellikler akla getirildiinde kolayca kavranlablir. Iarnn b r tanrlar lgnlk seviyesinde kskanmas traji komedisi, Eski A h itin genelinde ska tekrarlanr. Bu tutum O n E m irin birincisinde egemendir (M usann krd tabletlerdeki: G 20, Deuteronomy S.) Ayrca Tanrnn krk tabletlerin yerim: gnderdii yedek emirlerde de (az ok fakllk gsterir) gze ar par (Ci 34). G rnen o ki talihsiz A m urrular, Kenanllar, Hitit* er, Perizzitler, lvitler ve Jebustleri anayurtlarndan kovacana sz veren Tanr iin asl nem li konu: rakip tanrlardr!
...m ihraplarn yok etmeli, heykellerini krm al vc aalarm kcsmelisin. Bunu yap k baka tanrya tap masnlar: ad Kskan olan vc sahiden kskan bir T anrya tapsnlar. Blgenin sakinleriyle bir anlam a yapm vc on lar tanrlarn aldatt ve tanrlarna kurban verdiler vc birisi seni ard vc sen o n u n k urban n dan yedin; kzlarn ve oullarn aldn ve kzlar lan la rm a ld a iu vc bu olanlar da tanrlarn aldatt. Eritilm i alrndan tanrlar yaratnaulsm " (G 34: 13-17)
2 2 K n k m l DankuM

feSKI A H t i

Biliyorum , evet, elbette elbette, zam an deiti ve g n m z din n derleri (Taliban ve benzerleri veya Amerikan Hristiyan dernekleri hari) M usa gibi dnmcmektelcr. Benim tm anlatm ak istedi im de zaten budur. Tek kantlam ak istediim, ada ahlak a n laynn her kaynann ncil olm addr. D in savunucular dinin iyinin ve k t n n belirlenmesinde bir tr rota sunduunu ne s rerek iin iinden svrlamazlar; ki bu, ateistler iin geerli olmayan ayrcalkl bir kaynaktr. Seilmi metinlerin birer gereklik deil ancak 'sem bolik olarak yorum lanm as gerektiim iddia etseler de bundan kurtulam azlar k bu onlarn cn gzde taktikleridir. Hangi pasajlarn sembolik hangilerinin gerek olduu hkmn verirken kstasmz ne olacak? Joshua kitabna rc, M usa kanl bir amacn bana getiri lir ve bir etnik temizlik balam olur. Bu metin kayda geirdii kana susam katliam lar ve bu katliam lara sebep olan yabanc dm anlna yatknlkla d ikkat ekicidir. u byleyici eski ar k bu yatknl bir tr sevin hissiyle harm anlar: Joshua Jericho savan stlendi ve duvarlar yklmaya balad... yi, yal Joshua gibisi yoktur, Jericho savanda, iyi kalpli, yal Joshua ehirde ta stnde ta kalm ayana, tm erkek, kadn ve ocuklar ve de kzler koyunlar klcn tadna bakana kadar hi dinlenm edi (Joshua 6:21). lahiyatlar yine bu olayn da gerek olm ad protestosunda bulunacaktr. Aslnda bir bakm a hakllar; tarihsel kaytlara gre duvarlar sadece baran ve boru alan erkeklerin sesleriyle ykl m, demek ki olay gerek deil. Ancak mesele baka. Gerek ya da deil Incil hi/.c bir ahlak kurallar kayna olarak dayatlm ak tadr. Ve Incilde, Joshuanm Jericho ehrini yok etmesi ve Vade* dilm i T opraklarn istilas genel harlaryla ele alndnda, ahlaken H itlerin Polonya'y istilasndan ya da Saddam I lseyin'in Kreleri ve iileri katletmesinden farkszdr. ncil ilgin bir kurgusal iir a lmas olabilir ancak ocuklarnza bir ahlak anlay ekillendir meleri adna vermeniz gereken trden bir kitap deildir. Aslnda Jericho'daki Joshua hikyesi, ocuk ahlak konusunda etkili bir deney konusu olabilir ve bunu bu b lm n devamnda inceleye ceiz. Bu arada, hikyedeki Tanr karakterinin Vadedilm i Toprak larn zaptedilmesinin beraberinde gelen soykrm ve katliam lar karsnda endie ya da vicdan rahatszlk duyduunu sanmayn. Bunun tam aksine, rnein Deuteronomy 20deki emirleri, fazla syla insafsz ve nettir. Bu nem li ehirde yaayagelmi insanlar ile buradan ok uzakta yaayanlar arasnda gzle g rlr, elle tutulur bir ayrm yapar. Yrenin sahibi olan halk bar iinde teslim o lm a ya davet edilebilirdi. Eer bu teklifi reddederlerse, tm erkekler lTsfir Yaraltu

2 2 'J

!' !> '

) i K itap

n Dc>>* A h U k A n ljp j t

diirliir, kadnlarsa oalm ak iin korunurdu. Bu bir para insani tutum un aksine, vadedilmi Lebensratm'a nceden beri yaayan zavall kabilelere avk grlen tutum a bakn: Tanrnn size miras brakt bu ehirlerde, nefes alan hereyi yok etmelisin: A m a o nla r tamamen yeryznden silmelisin; ismen, Hititler ve A m urrular, Kenanllar ve Perzztler, Hivtler ve Jebusitlcr; Tanrn sana bunu em rediyor." Incilin drstle ilham verdii grn destekleyen insan lar acaba bu kitabn iinde gerekte neler yazdnn farknda m drlar? Leviticus 2 0 ye gre, aada belirttiim saldrlar lim ce zas gerektiriyor: ebeveynlerine by yapmak; zina yapm ak; vey annenle ya da gelininle cinsel ilikiye girmek; homoseksellik; bir kadn ve kzlaryla evlenmek; hayvanlarla emse! ilikiye girmek (ve ek olarak, yaralanan ya da hor grlen szkonusu susuz hay van da l m cezasna arptrlr.) Ayrca, sebt gnnde alrsanz hi kukusuz idam edilmelisiniz: bu grn Eski A h it boyunca sk sk alt izilir. R akam lar 15*de, srail O ullar orm anda yasak gn dinlemeden dal paralan toplayan bir adam bulurlar. n n kestikten sonra. Tanrya ona ne ceza verilmesi gerektii sorarlar. Sonuca bakn ki Tanr o g dn verecek havada deildir. Ve Tanr M u saya adam n kesinlikle ldrlm esi gerektigini bildirir: Cem aatin tm bireyleri onu taa tutm al ve bu ceza, yerleke dn da gerekletirilmelidir. Ve cemaat adam verlekenin dna g t r d ve talayarak ld rd . Yakacak odun toplayan bu kabahatsiz adam iin zlen bir kars ve ocuklar var mdr? A dam ilk ta lar gelmeye baladnda korkuyla inlemi ve yaylm atei kafasna isabet etmeye baladnda aclar iinde lklar alm mdr? Hu hikyelerle ilgili beni asl artan d urum , bu olaylarn gerekten meydana gelmemi olmalar deildir. Byk ihtim alle gerek de iller. aknlktan azmn ak kalmasna neden olan, g n m z modern insanlarnn hayatlarna Yahweh gibi tyler rpertici bir rol m odelinin yaptklaryla yn vermeleridir; ve daha da kts, otoriter bir slupla bu zararl canavar (ister gerek ister kurgu) biz geriye kalanlara zorla benimsetmeye uramalardr. Ne vahim dir ki, Aydnlanm a a insanlarnn fazlasyla laik grlerle kurduu byk cumhuriyet olan A m erikadaki O n Emir savunucularnn siyasi gc, knanacak, uzunulccek seviyede etki lidir. Eer O n Em ir'i ciddiye alacaksak, yanl tanrlara tapmay ve resim ya da heykel simgeler retmeyi dier gnahlardan nemli sayp, bunlar bir ve ikinci sraya koym am z gereklidir. T alibann a/a alnm az vardaliznini ayplamak yerine, (Afganistan dala rndaki yaklak krk be metrelik Bamivan Budalarm dinam itle yok etmilerdi) bu adaletli saygsndan tr onu vmeliyiz. Bu vandalist eylemi iten bir dinsel azimle meydana getirdiklerini di-

28

R lfh *rd D * w t m

bK A H l

tnyorum ki bu gerekten tulaf bir hikyeyle, inandrc biimde dorulanm tr. Independenl gazetesinin 6 Austos 2005 saysnn ilk sayfa maneti yleydi, M ekkenin Y km :
slam 'n beii tarihi ehir M ekke din dar fanatiklerce srdrlen ei benzeri grlm em i hir saldryla ta rihe gm lm ek zere. Kvts.l ehrin t m zengin vc ok katm anl tarihi yitirildi... slam kai bir tutum la yorum layan vc buna gre kendi miraslarn ortadan silmeye nccbur kalan Suudi din otoritelerinin sorum suzluu yznden u anda Peygamber M u h a m e d in d o u m yeri zerinde buldozerler faaliyet gsteriyor... Y km n arkasndaki neden, V nhabilerin fanatik k o r kusu, tarihi yerlerde ve dinsel ilgi alanlarnda, oktanrcla ya da putperestlie vc birok potansiyel olarak eit tanrya taplmaya halanm asdr. Suudi A rabistan'da putperestlik uygulam asna kar> boyun vurm a cezas prensipte srmektedir.

D nya zerinde M ekkeyi buldozerle ykmak isteyebilecek bir ate ist olduuna inanm yorum ; ya da Chartresi, York M inister'i, N t re D am e, Shwe D a g o n u\ Kyoto tapnaklarn ve elbette Bamiyan B udalann. N obel d ll Amerikan fiziki Steven W einberg'in de dii gibi, D in insanolunun yceliinin alaltlmasdr. D in olsa da olmasa da her zaman iyi eyler yapan iyi insanlar ve ktlkler yapan kt insanlar olacaktr. Ancak iyi insanlarn kt l k yapa bilmesi m din gerekir. Blaise Pascal {3. Blm de Tanr inanc* n riske atm ayan kii) benzer bir sz sylemitir: '"nsanlar dinsel inan yoluyla yaptklar ktlkleri baka bir yolla asla bu kadar eksiksiz ve neeyle yapm azlar. Buradaki asl hedefim ahlak kurallarn kutsal metinlerden almamamz gerektiini kantlam ak deildir (benim dncem bu olsa da.) Asl am acm biz (ve ou dindarn), ahlak anlaymz hibir ekilde kutsal metinlerden edinmediimizi ispatlamaktr. Eer byle yapyor olsaydk, sebt gn adetlerine sk biimde ria yet eder vc etmeyenleri idam etmenin adil ve doru bir karar o ld u u nu d nrdk. Kocasn raim in edemeyen ve bakire oldu u nu kanclayanayan her veni gelini lene kadar taa tutardk. taat siz ocuklar idam ederdik. Biz... fakat durun bir dakika. Belki de hakszlk ediyorum dur. yi Uristiyanlar bu blm de yazdklarm btnyle yadrgam olabilirler: n k Eski A h itin epey tatsz ol d uunu bilmeyen yoktur. sann Yeni A hiti eskisinin verdii zara r telafi eder ve her eyi dzeltir. yle deil mi?

' &udit u p u u k k o ru p ltk l -d.

Tmw Y*u*ii

2.2S)

yi" K itap D ct>K

Y f.n 1 A h i t

d a h a ty m d r ?

D rst bir bak asyla, sann, Eski Ahirin gaddar canavarn dan sonra olaanst bir ilerleme oldu u nu inkr edemeyiz. D o rusu Isa, eer var olsayd (ya da eer var olmadysa onun k ut sal metinlerim yazan kii) hi phesiz ki tarihin en byk ahlak yenilikilerinden birisi olurdu. D adaki Vaaz zam annn bir hayli tesindedir. ki bin yl ncesine ait dier yanan da evir sz, G andhi ve M artin l.uther Kinge ilham vermitir. Ayrca benim Isa Ateistleri isimli bir makaleyi yazm o lm am sann bu y nyle ilgilidir (ve daha sonralar bu efsanenin insanlara bir tirt zerinde sunulmas epey houma g itm iti.)/w/ sa'nn ahlaki yn nn stnl benim altm izmek iste diim anafikri tam tamna desteklemektedir. sa, ahlak anlayn var olan ve yetitirildii kutsal metinlerdeki etik kurallardan tret meye raz deildi. Mesela, sebt gnnde almakla ilgili korkun uyanlarn nemsiz olduunu syleyerek bu retileri aka red detti. Sebt insanlar iindir, insanlar sebt iin deil' sz o kadar yaygnlamtr ki en nihayetinde bir atasz olm utur. Bu b l m n balca tezi, ahlak kurallarmz kutsal metinlerden tretme d iim iz ve tretmememiz gerektii o lduundan Isa srt bu tez iin, bir rol modeli olarak onurlandnlabilir. Kabul edilmelidir ki sann ailevi deer yarglar insann be nimsemek isteyecei trden kurallar deildir. Annesiyle olan iliki si kabalk noktasna gelecek kadar yetersizdi ve sa havarilerinden ailelerini terk edip kendisini izlemelerini talep etmitir. Herhangi bir adam bana geldiinde eer babas, annesi, kars, ocuklar, kardeleri, kz kardeleri ve bir de kendi hayatndan nefret etm i yorsa, o adam benim havarim o lam az. Amerikan komedyen Julia Sweeney tekkiilik sahne gsterisi Tanry Brakm akda (l.i'ttinx ('o of G . ti) aknln gzlemiyor:,v,, Kltlerin yapt bu deil m idir? Sizin kafanza girmek iin sizi ailenizden tam am en uzak latrmaz Ancak bir para kurnaz ailevi deer yarglarna sahip olm asna ramen sann ahlaki retilen (en azndan Kski A hit'in ahlaki felaket unsurlarna kyasla) takdire deerdir; an cak, Yeni A h itte iyi bir insann desteklemeyecei farkl retiler de vardr, ze llik le de Hristiyanln balca retisini kastet mekteyim: *lk g n a h iin kefaret gr. Yeni A h it lahiyatnn kalbinde yatan bu ilke, en az Isaaci barbekde piirmeye kalkan brahim in hikyesi kadar ahlaki adan irkindir ve bu iki farkl hikye benzeirler; ve bu benzerlik, Geza Vermesin sa'nn D e i en Yzlernde ib r C.hcu>tt> hues . f( >u : aka ortaya koy
2 ^ 0 Rtchanl Haw Vim

Y f N A H tT D AH A Y M IP R

duu zere tesadfi deildir. lk [nah dorudan doruya Eski Ahit efsanesi Adem ve H avvadan ileri gelir. G nahlar (yasak bir aataki elmay yemek) yalnzca azarlanmalarn gerektirecek nemsizlikteymi gibi grnyor. Lkin meyvenin sembolik yaps (yani iyi ve kty bilm ek, ancak plaklklar n plana kmtr) aatan meyve arma gnahnn tm gnahlarn anas ve babas halini almas iin yeterli olm utur.1 Adem ve Havva ve torunlarnn hepsi Cennet Bahesinden sonsuza kadar srdn edilir sonsuz ha yat dlnde n m ahrum edilir ve nesiller boyunca srecek ac dolu bir yaam ve ar doum sanclarna m hkum edilirler. Buraya kadar anlattklarm ok kindar bir havadayd: ve Eski A hit iin bu norm aldir. Ancak Yeni A hit ilahiyat yeni bir tr sadomazoizm rtuuyla insafszl bir nebze daha arttrr ve buradaki ahlakszln seviyesi ancak Eski Ahirrc bulunur. Biraz dnm eli siniz; bir din, bir idam ve ikence aletini kutsal bir sembol olarak kabul etmesi dikkat ekicidir ve o dinin m ensuplan sembollerini genelde boyunlarna takarlar. Lennv Bruceun konuy3 ilgili ok doru, alayc bir saptamas vardr, u K&er Isa yirmi yl nce ldiirlseydi, Katolik okulu rencileri boyunlarna ha takm ak yerine kk elektrikli sandalyeler takarlard. Ancak bunun arkasn daki ilahiyat m ant ve ceza teorisi daha da beterdir. Adem ve H avvann gnahnn nesilden nesile erkeklerle aktanldg dn lr; Augstinee gre bu iletim sperm sayesinde gerekleir. D aha dom adan her ocuu ok eski atalarnn gnahn miras almaya m ahkm eden bu erik felsefenin tr nedir? Dier taraftan, ken dinden emin bir tavrla bir gnah otoritesi oldu u nu iddia eden Augustine ilk g n a h tabirini ortaya karan kiidir. O n d an nce bunun yerine ata gnah tabiri kullanlrd. Bence Augustnein beyan ve tartma ko n u lan, kendisinden nceki Hristiyan ilahi yatlarn gnah konusuyla ilgili zararl kayglarna rnek tekil ediyor. Bu ahslar seremonilerini ve metinlerini yldzlarla dolu gkyz ya da dalar, yeil orm anlar, denizler ve korolar iin ya zabilirlerdi. Bu konulara ara sra deinirler ancak Hristiyann odak nokras kahredici bir sreklilikle, giinah yunal gnah g nah gnah gnah giinah zerinedir. H ayan idam e ettirmek iin ne irkin ve ne gereksiz bir kayg. Sam Harris, Hristiyan Bir Ulusa M e k tu p da '.etter to a CkrstUn Hattam bu durum la enfes bir anlatm la dalga geer: 'Balca endieniz, sanrm evrenin Yarat csnn insanlarn plakken yaptklar bir ev yznden saldrya
S c n m p in g ' tiiltrn A m erikan o k u y u c u taa a jin a p e lm y c | im t fark n d a y m . r.k a t lw n yuyjtm o lm a y an A m erikan k c lm c lm n i o k u m a k ta n vc k c lm r harn en ti bu i'r k e lim rirric cttHire k tn m i t jl n m . Hu n l n l r k a u tl olarak ltk av y u r r v l k rltn r k u lla n d m H n n p iK )|jand> rltM r k m a u u, Jo ^u bir ketmt Y a lu c a \ alnak' auLm na u r lu * / : O i r l tr a tm a ln u k , y jt n u j j i j yjtuci c lo u sal t u k a u la u u f*cLu. B it kelinttntn b u a d a d a u /u ru lit u n L i v c r ? b iU i g t r. Mi< k u tk u u z yaraJt h i k l y n i nicyvcnia elma olU uiutu belirtm ez anc a k gclcorklrr bit h tk iv r v u r u n r a m n d r b u K ^ lk - m u h a f a u cttutfir. X u n Yantm

2^1

! '>> <

r'-K>tf v*

AhUli AnLyp

gemesi. Bu nam us taslamalarnz her geen gn insan zdrabna katkda bulun m ak tad r.H Fakat imdi sado-mazoizne bakalm . Tanr bir insan ekline girdi, h a oldu vc bu sayede, Adem in kaltsal gnahnn kefareti iin ikence ekebilecek ve idam edilebilecekti. Paul bu itici * retiyi yorumlayana kadar, saya tm gnahlarm zn kurtarcs olduu iin tapnld. Ancak Isa sadece A dem in gemi zam an daki gnah iin deil: ayn zam anda gelecek gnahlar iin de ac ekmiti, gelecekteki insanlar bu gnahlar ilemeyi dnseler de dnmeseler de! Ayrca, zavall judas Icariorun 'ihanetinin', sann kozm ik plannn zorunlu bir paras olduu dnldnde, tarih b oyun ca ona yaplan eletirilerin haksz olduunu akla getirmemek elde deil. Ki bu gr, Kobert Ciravesi destans kitab Isa Kralda betimlenmi ve birok kii bunu paylamtr. Avn gr sa'nn szde katilleri iin de onaylayabiliriz. Eger sa hepim izi kurtarm ak adna ihanete urayp, ardndan ldrlm ek istendiyse, kendilerini kurtarlm sayanlarn alar boyunca Judas vc Yahudilere kar izledikleri tutum adaletsiz deil midir? D aha nce kilise onaysz sa retilerinin uzun bir listesini vermitim. Kayp Judas retisi olduu iddia edilen bir el yazmas metin, yakn gemite evrildi ve sonra insanlara duyuruldu.;w ' ; Bu kefin ayrntlar m nakaa lar dourdu ancak yle grnyor k ilk kez M srda 1970lerde ya da 6 0 larda ortaya kt. Bu metin, Koprik alfabesiyle altm iki sayfa papirs zerine yazlmt ve karbon lm ne gre M .S 300 ylna aitti, ancak byk ihtimalle daha eski bir Yunan el yaz masndan tretilmiti. Yazan her kim olursa olsun, reti olaylar Judasn bak asyla ele alyor ve buna gre Judas bu ihaneti sa dece sann emriyle gerekletiriyor. Btnyle plann bir paras olan ihanetin arasndan, sa armha gerilmeyi baaryor ve bylece insanolunu gnahlarndan kurtaryor. Grne gre bu kr reti Judasn o tarihten bu yana itham edildii tatszl rtbas edebilecek nitelikte. H ristiyanln temel retisi olan kefareti1 , ahlaksz, sadomazoist ve itici sfatlaryla tanm larm . Ayrca, kefareti dpedz rtkanlk olarak hayatmzdan karmal ve yaygn ainalnn tarafszlmz kreltmesine meydan vermemeliyiz. Eer Tanr g nahlarm z balamak isteseydi neden bu gnahlarn karlnda ikence ve idam grmek istesin? Srf bu yzden uzak gelecein Y a hudi nesilleri, katliamc vc 'sa katilleri* eziyetlerine m aruz kald: yoksa bu da sperm yoluyla nesilden nesile geen kaltsal bir gnah mdr?

G ru h deme.

2.^2. R idard

KOMUNU W

Yahudi timi Geza Vcrmes'in aka ortaya koyduu zere Paul, eski Yahudi ilahiyat prensibi kan olm adan kefaret o lm a /" szne an inanlyd.**** Ibranilere M e k tu p da (9:22) bu inanc n enine boyuna aklar. lerici ahlakbilim ciler gnm zde, gnah keisi teorisi yle dursun herhangi bir tr kinci ceza teorisini sa vunm ann neredeyse im knsz olduunu dnnektelcr; gnah ke isi teorisi, bir sulunun gnahlarnn kefareti iin m asum bir insa nn idam edilmesidir. Her halkrda (isa armadan edemiyor) Tanr kim i etkilemeye almaktadr? Herhalde, ayn zam anda hem yarg, hem jri hem de dam m aduru olan kendisini, iin d o ru su, Adem , yani ilk gnahn szm ona faili, zaten hi var olmad: ve bu iddia, dolam bal ve irkin bir teorinin temelini esasl bir ekilde baltalayan uygunsuz bir gerektir (PauPn bu gerei fark etmemi olmas ho grlebilir ancak her eyi bilen Tanr byk ihtim alle b u nu biliyordu (ve sa da, tabii eer Tanr olduuna ina nrsanz.) A h, ama Adem ve H avvann yks elbette semboliktir, yle deil mi? Sembolik mi? Yani, sa kendi kendini etkilemek iin kendisine ikence yapttrtn ve kendisini armha gerdirrti ve bunu var olmayan bir insan tarafndan ilenen sembolik bir gnahn ce zasn vekleten alm ak iin mi yapt? D aha once de dediim gibi bu hem bir rtkanlktr hem de dier taraftan berbat, tatsz bir olaydr. Incille ilgili deerlendirmelerimi sonlandrm adan nce, dik katinizi ncilin ahlak retisinin zellikle irkin bir ynne ek mek isterim. Baz I Iristiyanlar, hem Eski A h it hem de Yeni A h itte aka desteklenen tm dier insanlara ynelik ahlaki saygnn, aslnda dar kapsaml bir rgt ii uygulamas o ld u u n u anlam lardr. 'K om unu sev ifadesinin o g nk anlam , bugn bizim d nd m z anlam ndan farklyd. Sadece, bir dier Yahudiyi sev anlam ndayd. Bu mesele Amerikan fiziki ve evrim insanbilim cisi John Ila rtu n g tarafndan etkilcyici biimde dile getirilmitir. H artung rg t ii ahlakn ncil temelli tarihi ve evrimini inceleyen arpc bir rapor dzenlemitir ve bu rapor daha temel izgileriyle rgt d dm anl da vurgulamaktadr.

K o m u n u sev
Jo h n H artung kara m izah olduu daha en bandan belli olan bir G ney V aftizinden bahsederek ie koyulur ve bu giriimi cehen nemdeki A labam allarn saysn onaya karm ak zeredir/*' N ew York Times ve Newsday gazetelerinin haberine gre, toplam da
3 3

l u Y*nd*j

'<'itun

I jt K u p vt l>rtna AUaL Aaijyiti

1,86 m ilyon kii zerinde uygulanan gizemli bir deerlendirme fo rm lnn nda, Metodistlerm cchcnncmc gitmekten kurtul ma olaslnn R om an Katoliklerine gre daha tazla olduu iddia edilmi ve bir kilise cemaatine Hilen itirak etmeyenlerin dorudan kaybedenler arasna girdii varsaylmtr. Bu gibi kendini been mi insanlarn olaanst tuhaf fikirleri gnm zde eitli vecde dalm a 1 web sitelerinde yanstlmakta ve bu sitelerdeki yazarlar, zam ann sou geldiinde ortadan kaybolarak cennete gitmeleri* nin tamamen garanti altnda olduunu sylemekten hi ekinmemekteler. te bunun tipik bir rnei. Vecde D alm aya H azrn ya zarndan, sahte sofuluun en tiksindirici trlerinden birisi: ' Eer vecde dalm a ben yokken gerekleecekse, ile azizlerinin bu siteyi aksettirmeleri ya da finansal ynden desteklemeleri zorunlu bir hal alacaktr.2 H artug ncili yorumlarken, Hristiyan hr arasnda bu tr bir kibirli m emnuniyet havasna asla zemin sunmayan bir fikir gelitirir. Isa kurtulacaklar grubunu kat bir biim de Yahudilerle snrlam ve bu karar, tm bilgi birikim ini oluturan Eski A hit ge leneklerinden yola karak vermitir. H artung, ldurm em elisin ifadesinin katiyen buun bizim bildiim iz anlam kastetmediini aka ortaya koymutur. Bu ifadenin Yahudilcrin ldrlm em cs gerektii gibi ok /el bir anlam vard. Ve senin kom un ifade* siyle balayan liirn bu emirlerin anlam zel maksat iermektedir. Bu metinlerdeki Komu* kelimesi karde Yahudi* anlam na gel mektedir. Moses M aim onides on ikinci yzyln en saygn haham ve fizikisi, ld rm e m e lisin ifadesinin tam anlam n yle ak lamtr: Eer birisi tek bir srailliyi katlederse, olum suz bir enr gerekletirir ve Kutsal Kitap der ki, cinayet ilcmemclisin. Ker birisi dierlerinin gz nnde kasten cinayet ilerse, klla idam edilmelidir. Sylemek gereksizdir ki, eer bu kii bir dinsizi ldrdyse idam edilm em elidir. Sylemek gereksizmi! H artung M aim onidesle benzer grler barndran Sanhedrin'den alnt yapar (kdemli papazlar nderliindeki Ya hudi Yksek M ahkem esi). Kuramsal bir olayda, bir hayvan ya da bir dinsizi ldrm ek isterken yanllkla bir srailliyi ldren bir adam n beraat etmesini ele alr. Bu kk, m uzip bilmece hassas bir konuyu aa karr. Bu adam , dokuz dinsiz ve bir srailliden oluan bir gruba doru bir ta frlatp gruptaki tek srailliyi ld recek kadar ansz olsa ne olurdu? H m m , zor! Ancak yant kolay: G ruptaki ounluun dinsiz olduu gerei gz nnd e bulun durularak adam n susuz olduu sonucu ortaya kar."
' V w d i D a lu - K h t b l < < u > to c rW if v V r l m r u y l r ilg ili m m k d n t r y r m n
g e t k sok; jk

B t i l n i c k \ t 1r j / / l r r m - 4 i 4 iu t llm y t r t n l b l r n u - . O m n r t r i M d a l u i y i i f l c r i A i z v a r d r .

234

K n iu d D*iun

K O M U N U s e v

I Iartung, benim bu blm de kullandm ncil a ln t la r n n o unu incelemitir ki en gze arpan Vadcdilmi Topraklarn M usa, Joshua ve Yarglar tarafndan fethiyle ilgili olanlardr. Ben dindar insanlarn artk nclvari bir yntemle dnm edikleri grn benimsemek gerektiine dikkat ekmeye altm. Bence bu, d in dar olsak da olmasak da ahlak kurallarmz farkl bir kaynaktan trettiimizi kantlam aktadr vc bu dier kaynak gerekte her ne olursa olsun, dinim ize ya da dinsizliimize bakm akszn hepimiz iin geerlidir. Fakat H artung srailli psikolog George T am arinin moral bozucu bir almasna da deinir. Tamarin yalar sekiz ila on d rt arasnda deien binden fazla renciye Joshua kitabnda ki Jericho savann aklamasn sunar:

Joshua insanlara yle dedi, 'Barn; nk TANRI bu geliri si/.c verdi. Vc bu ehir vc iindeki her ey ykm iin TANRIYA adanmaldr... Ancak tm gm ve al tnlar ve tm bron2 , demir kap kacak TANRI iin kut saldr; hepsi TANRININ hzinesine katlmaldr.'... Ardndan ehrin tamamm yok ettiler, kllaryla hem erkeklen hem de kadnlan, gen ve yal, kzleri, koyunlar vc elekleri... Vc ehri ve iindeki her eyi vak* ular; ardndan gmler ve altnlar, bronz, demir kap kacak T A N RIN IN evinin haznesine koyuldu." Tam arinin aklamasnn ardndan ocuklara basit bir ahlak soru su yneltildi: Sizce Joshua vc sraillilerin davranlar doru m uy du yanl m yd?" ocuklara seenek sunuldu, A (tam onay), B (Ksmi onay) ve C (tam red). Sonular vleydi: yzde 6 6 s tam onay verdi ve yzde 26 tam red. Geriye kalan yzde 8 ortadayd ve ksmi onay cevabn verdi. te tam onay grubundan (A) tipik ifadeler: Bence Joshua vc oullar uygun hareket etti, nedeniyse u: i'rttu onlara ehrin szn verdi vc onlara ehri fethetmeleri iin i/.i verdi. Eer byle hareket etmeme lerdi ya da hi kimseyi ldurmeselerdi, o zaman srail Oullan Goymler arasnda asimilasyona urama teh likesiyle karlaacaklard. Bana gre Joshnamn yaptklar doruydu, bunun sebebiyse Tanrnn ona buradaki insanlarn kkn kurutma emrini vermesiydi. Bylelikle Israil Oullar kabileleri asimile olmayacak ve burada yaayan insan larn kt yntemlerini renmeyecekt. Joshua iyi olan yapi nk o blgede yaayan insan lar farkl bir dinin mensuplaryd vc Joshua bu insanla r ldrdnde ayn zamanda dinlerini de dnyadan .silmi oldu.
Tann Yml(t

M h un T

' i p ' K itap v r

A hlak A alav

Joshuam n soykrma ynelik katliam nn hakl gerekesinin her koulda dinsel bir gereke olduu bilinm elidir. C seeneini onay layan ve tam red karar verenler bile bu karan belli belirsiz dinsel sebeplere dayanarak verdiler. Mesela bir kz ocuu Joshuann Jerichoyu zaptetmesini knad nk oray ele geirmek iin ehrin topraklarna ayak basmak zorundayd:
Bunun k t o ld u u n u d nyoru m . A raplar pistir ve birisi pis bir yere girdiinde o kii de artk pis birisi ulur vc laneti paylar.

Tamamen reddeden iki ocuun bu kararlan vermelerindeki se bep, Joshuann her eyi yok etmesiydi. Bu ocuklar sraillilerin sava ganimeti olarak kullanabilecei hayvanlar vc m lklerin ko runmas gerektiini dnm t:
Joshann dogr hareket etm ediini d n y o ru m n k hayvanlar kendilerine ayrabilirlerdi. Joshua bence k t yapt, Jerichodaki eyalar yok etmeyebilirdi; eer bunlar yok etmeseydi srailliler kazan salard.

A klllndan sk sk bahsedilen bilge M ainonides bu meselede de nerede duracan ok iyi biliyor: Yedi milleti yok etmek o lum lu bir em irdir ve kitapta yle denir: onlar tamamen yok etmelisin* Eer birisi bakasnn gc altna girmi birisini yok etmezse, olum suz bir emir gerekletirerek gnah iler ve yle denilir: Ne

fes alan her eyi yok etmelisin."

T am arinin deneyindeki ocuklar, M aim onides'in aksine, m a sum olm aya yetecek kadar kk yataydlar. fadelerindeki bar bar grler byk bir ihtimalle ya ailelerinin ya da iinde yetitik leri kltrel topluluun benimsedikleriydi. Sanrm lkenin dier tarafndaki Filistinli ocuklarn zt ynde, ancak benzer fikirler ifade etmeleri m m k n grnyor. Bu dnceler iimi aresizlik hissiyle doldurur. Bu yndeki fikirler grnen o ki dinin insanlar snflandrmak ve tarihsel kini ya da kaltsal kan davalarn tevik etmekteki devasa gcn ispatlamakta ve zellikle de ocuklarn dinsel yntemlerle yetitirildii konusunda net fikirler vermektedir. stelik, T am arnin A grubu yantlanndan 3/2sinin asimilasyonun ktlklerinden bahsetmesi ve ayrca ocuklardan birisinin, dinle rini yok etmek iin insanlar ldrm enin nem ini vurgulamas fark edilmeyecek gibi deil. Tam arin, deneyinde etkileyici bir kontrol grubundan fayda lanmt. 168 srailli ocuktan oluan farkl bir gruba, Joshua kiZ3

fU tu t l'io k u u

KOM UNU &CV

tabndaki ayn metin sunulur ancak bu sefer, Jo shuann ad G e neral Li, srail ise 3000 yl ncesinin hr in krallnn adyla deitirilir. Bu denemede deney zr sonular verir. General Linin tutum u ocuklarn yalnzca yzde 7si tarafndan onaylanr ve o u n lu k yzde 75 bunun savunulamayacam duunur. Dier bir deyile, Yahudilie olan ballklar hesaptan karlnca ocuklarn ou u g n n ada insanlarnn hepsinin onaylayaca ahlaki hkm lerde hemfikir olurlar. Joshuanm davran barbar bir soy krm baarsndan ibaretti. Ancak mesele dinsel bir bak asyla ele alndnda ok farkl sonular kartabilm ekte. Ve bu farkllk hayatn ilk yllarnda etkili olmaya balar. Soykrma gz yum an ve knayan bu denek ocuklar arasndaki fark yaratan dindir. I lartung almasnn ikinci ksmnda, bir sonraki adm olan Yeni Ahit'e gei yapar. Bu konudaki tezini ksaca zetlemek is tediimizde, yine sann rgr ii ahlak dkn birisi oldu unu greceiz (beraberindeki rgt d dm anlkla birlikte) ki bunlar Kski Ahitte adeta bir gelenektir. sa sadk bir Yahudiydi. Yahu di Tanrsn Gentileslere (Yahudi olm ayan milletlere) benimsetme fikrini icar eden kii Paul idi. H artung bu iddiay benim cret ede bileceimden daha lafn esirgemez bir tavrla dile getiriyor: sa, plannn Paul tarafndan domuzlara peke ekildiini bilseydi, mezarnda ters d nerdi. G rne gre, Hartung, Vahiy kitabn1 incelerken ho vakit geirmi ve bunun Incildeki en tuhaf kitap o ldu u na hi phem yok. Vahiy kitabnn Aziz John tarafndan yazld sylenir ve Kenin Incil Klavuzu'mm bununla ilgili zeki bir varsaym vardr; eer John m ektuplarn esrar ierken yazdysa demek ki Valiyi de LSD itikten sonra yazm olm al.'7 ' 0, H artun g V ahiyde, d am galanm olanlarn saysnn 144.000 ile snrland iki drtle dikkati ekiyor (Yehovann ahitleri gibi baz mezhepler bu d a m galanm lar ifadesini kurtarlmlar olarak yorum larlar.) H a r tung bu 44.000 kiinin tm n n Yahudiler olduu nu kantla m ak istemi: 12 kabile ve her kabileden 12.000 kii (12x12.000 = 144.000). Ken Smith bir adm ileri gider ve bu 144.000 seilmiin kendilerini kadnlarla kirlermeyeceinin altn izer ki bu da bu kiilerin arasnda kadnlarn olamayaca anlam na gelir. Aslnda bu beklemeye alk o lduum uz bir durum . H artun g un keyif veren almas birok farkl konuyu iler. Bir kez daha tavsiye ediyor ve kalan ksmn bir alntyla zetliyo rum:
ncil, bir rgt ahlak tamamdr vc boykrnn, rgt
harici kiileri kleletirme ve dunva hkim iyetiyle
1Yetti A h n 'u on letubt <<**. T o t i Y>bui

3 7

'ri' K iup e DcMea AbLk Aalim

ilgili talim atlaryla tam am lanr. A ncak, nci! am a lar yznden ya da emayet. acmaszlk vc tecavz gibi k<>tlklcri onurlandrmasyla eytani saylam a/ n k birok eski metinde de b u nlar vardr: rn e in lyada destan, skandinav M asallar, eski Suriye ykleri vc M ayalarn kitabeleri. Fakat hi kirn.se l yada D estann bir ahlak temeli olarak pazarlam a?. Asl sorun burada balar. ncil bir yaam rehberi gibi satlp, satm alnm akladr. Ve ak ara farkla tm za m anlarn cn ok saran kitabdr.

Geleneksel Yahudiliin benzersiz bir inan olm adn anlam ak iin isaac W attsin yazd zgvenli ilahi marn okum anz isterim (1674-1748):
Tanrm Senin inayetine snrm ki Bir kfir ya da bir Y ahudi olarak deil de H ristiyan rkndan douum , Dierleri gibi tesadfen deildir.

D rtlk Hristiyanla keyfice kazandrlan ayrcalk sfatyla deil am a m antyla beni kararszla itiyor. Tanrnn bylesi ayrcalkl bir insan gndermeyi setii ve bu tr bir ltf hak eden halk, neden Hristiyan bir halk olmu? Ne de olsa Hristiyan olm ayan milyarlarca insan var. Isaac W atts ve marn syleyerek onu gz lerinin niie getiren insanlar bunu nasl hak ettiler? Ayrca, Isa ac W atts yaratlrken onu ayrcalkl klan yapsal zellik neydi? Bunlar derin konulardr ancak belki de ilahiyata ayarl bir zihin iin o kadar da derin olm ayabilir. Isaac W attsm mar tutucu ve m uhafazakr erkek Yahudilerin (yeniliki Yahudiler bunun dn dadr) ezberlemesi gereken u gndelik duay andryor: Beni bir Gentil (kafir) olarak yaratmadn iin sana krler olsun Beni bir kadn olarak yaratmadn iin sana krler olsun. Beni bir kle olarak yaratm adn iin sana krler olsun." D in hi phesiz ayrlk yaratan bir gtr ve bu, dine ynel tilen balca sulamalardan yalnzca bir tanesidir. A ncak, dinsel rgt ya da mezhepler arasnda meydana gelen sava vc kan da valarnn, gerekte nadiren ilahi anlam azlklardan kaynakland ska ve hakl gerekelere dayandrlarak belirtilir. Bir rlanda Pro testan, yar asken bir amala bir Katoli ldrrken, iinden "u d nm c. Bakire Meryem d kn, le gibi tts kokan soysu zu yok etm eliyim ! diye hom urdanm az. Aslnda baka bir Katolik tarafndan ld r lm kendisi gibi bir Protestann cn alyor ol* mas daha m uhtemeldir. Belki de bunu hi sonlanm ayacak, nesiller aras bir kan davas uruna yapmtr. D in , topluluk ii ve topluluk
^ 8 R t d u n l D a w k im

K O M U N U SEV

d dm anlk ve kan davasnn bir etiketidir ve deri rengi, dil ya da gzde futbol takm gibi dier zararl etiketlerden aa kalr yan yoktur. Ve lcr yerde gecridir. Kvet evet, elbette Kuzey rlanda'daki sorunlar siyasidir. Bura daki sorun gruplardan birisinin bir dieri zerindeki ekonom ik ve siyasi basksdr ve bu yzyllar ncesine dayanan bir problem dir. Gerekten de byk sorunlar ve adaletsizlikler yaland bu blge de itiraf etmeliyiz ki sorunlarn dinle olan ilgisi zayftr; bir nokta hari; (ki bu nokta nem lidir ve geni apta gzden kaar) E erdin olmasayd, bask yaplacak ve alnacak topluluklarn belirlen mesini salayan etiketler de olmazd. Vc Kzcy rlanda'daki ger ek sorun, bu etiketlerin nesilden nesile aktarlmasdr. Ebeveyn leri, byk anne ve byk babalan ve byk byk b ab alan ve anneleri Katolik okullarna giden Katolikler, ocuklarn Katolik okullarna gnderirler. Ebeveynleri, byk anne ve babalar ve dc byk byk anne ve babalan Protestan okullarnda okum u Protestanlar ise, ocuklarn Protestan okullarna gnderirler. Bu iki farkl eilimdeki topluluklarn derilerinin rengi ayndr, ayn dili konuurlar, zevkleri benzedir ancak ayn zam anda farkl soydan gelirler vc bu kark bir tarihsel ayrmdr. Eer d in ve dinsel ayr m gzeten bir eitim anlay olmasayd, bu tarihsel ayrm elbette meydana gelmeyecekti. Kosova'dan Filistin'e, Irakdan Sudana, rlandadan H indistan topraklarna kadar dnyadaki her blge yi dikkatlice inceleyin ve aralarnda ina dm anlklar sregelen rakip topluluklar bulunanlar saptayn. Buralarda toplum sal ya da toplum dnda egemen ilan etiketleri sadece dinin oluturmu olduunun garantisini veremem. Ancak bu yine de kuvvetle m u h temeldir. H indistanda, blnm e zam annda, bir m ilyondan fazla kii I Iind u ve M slnan lar arasndaki dinsel almalar srasnda kat ledildi (ve on be milyon kii evlerinden oldu.) ld r lec e k top luluklarn etiketlenmesinde yalnzca dinsel gstergeler erkindir. Bir bakm a, Hindistan halkn dinden baka hibir ey blemezdi. Salman Rudi D in, her yerde olduu gibi, l Iindistann da kanna girmi bir zehirdir balkl bir makale yazm ve ardndan bir d in sel katliam krizi yznden lkesini terk etmek zorunda kalmtr.

,ltl Rudi yle bir kanya varm:

Bu olanlarn hangisine sayg duyacaz? Ya da dinin kirlenm i adna, dnyann d o n bir yannda neredeyse her gun ilenen sularn hangi birine sayg duyacaz? Nasl o ld u da tm nahvcdici sonulara ram en din totemleri diriltebildi? Ve rocmler adna nasl g n l lce ldrebiliriz? Yeterince ld rd m z d e ortaya

Miu Yorupti 2 3 9

Ikl um ^

yi* K u p v*

AhUk AahyiH

kan arzu azalmasysa, ldrmeye devam etmeyi ko laylatryor. Aslnda Hindistan'n sorunlar giderek kresel so runlar haline dnmeke. Hindistanda olanlar Tan rnn adna yaplmtr. Sorunun ad Tanrdr. Bildiim bir ey var ki bu da, insanln toplum sal ballk ya da toplum d dm anlk eilimlerinin din olm adan da ayn ge var olmaya devam edeceidir. R ak ip furbol takm larnn taraftarlar buna bir rnektir. Dier yandan, futbol izleyicileri de bazen din sel izgilerle ayrlrlar, tpk Glasgow Rangers ve Glasgow Celtic takm larnda o ldu u gibi. D il ayrlklar (Belika'da o lduu gibi), rk ve kabile ayrlklar (zellikle Afrika) nem li snflayc unsurlar olabilir ve /.arar verebilirler. Ancak din en az yolla bu zaran arttrr vc ktletirir: ocuklarn etiketlenmesi ya da snflandrlmas. ocuklar daha ilk yalarndan itibaren Katolik ocuk ya da Protestan ocuk' vs. olarak kimlik kazanrlar. Ve elbette ki ocuklarn bu erke yalarda din hakkndaki znel grlerini belirginletirme yeti leri yoktur. (Bu ocuk istismar kousua Blm 9'da deinece im.) Ayrm yapan okullar. ocuklar erken yalardan itibaren eitini almaya balarlar. Bu eirimi ayn dinden bir topluluun dier mensuplaryla alr vc farkl dinlerden ailelerin ocuklartyla ayn ortam paylamazlar. Eer rklk yapan okullar ortadan kaldriablseydi, Kzcy rlandadaki sorunlarn en ge bir nesil sonra sona ereceini sylemekle abartm saylmam. Yabanc birisiyle evlenme* kart tabular. Bu tr dcllc sava konumundaki topluluklarn birbirleriyle i ie gemelerini engel leyerek rksal dmanlklar ve kan davalarn ebediletirir. Farkl soylardan insanlarn evlenmesi yasak olmasayd, hi phe yok ki bu dmanl yumuarmaya, yartrmaya hizmet ederdi.

Kuzey rlandadaki Glenarm ky Antrim K onr'nun yerlckesidir. Kontun akl alm az bir eylemi hl hafzalardan silinmemitir: Bir Katolikle evlendi. Bu olayn hemen akabinde G le n a m daki tm haneler yas tutmaya balad. Farkl bir dinin mensubuyla evlilik korkusu dindar Yahudiler arasnda da yaygndr. Yukarda bahset tiim Israilli ocuklarn birka Joshuann Jericho Sava ile ilgili savunmalarnn n plannda, asimilasyonun byk tehlikelerin den sz etmilerdi. Farkl inantan gelen insanlar evlendiklerinde, her iki taraf da nsezisel bir eilimle, bunu bir karm evlilik1ola4 0
R * W d D A w iu n

KOMUNU srv

rak tanm lar vc genelde ocuklarn nasl yetitirilecei konusunda uzun kavgalar yaanr. ocukluk yllarmda, henz A nglikan Kili sesi iin kar konulm az bir htiras duyarken u kural duyduum da kulaklarm a inanamamtm; Bir R om an Katolii bir A nglikan ile evlendiinde, ocuklar her zaman Katolik olarak yetitirilmelidir. Farkl mezheplerin papazlarnn bu koulu kendi inanlar lehinde dayatmay denemesini her halkrda anlayabilirdim . Asl anlaya m adm (hala da anlam am ) buradaki asimetridir. Neden Anglikan papazlar ayn kural zt ynde uygulamak isteyerek karlk ver mezler? Sanrm bu insafszlk saylmaz. Sanrm benim yal papa zm, yani Betjeman O rdu Papaz aka ok kibarm. Toplum bilim ciler dinsel hom ogam i (ayn dinden birisiyle ev lenmek) ve heterogami (farkl dinden birisiyle evlenmek) k o n u la rnda istatistiksel ettler sunmulardr. N orval D . G lenn, Austin Texas niversitesi, 1978 senesine kadar yaplm bu tir aratrma lar bir araya getirdi vc topluca inceledi.n2; Sonu, H ristiyanlada dinsel hom ogamye kar dikkat ekici bir eilim olduuydu (Protcstanlar Procstanlarla evlenirler ve Katolikler de Katoliklerle ve bu gidiat tipik 'kom unun olu etkisinin tesine geer.) Ancak bu eilim zellikle Yahudiler arasnda vardr. A nket sorularn ya ntlayan toplam 6,021 evli kiiden 140 tanesi Yahudi olduu nu vc bu 140 kiiden yzde 85.7si bir Yahudiyle evlendiini sylemi. Bu yzde deeri hom ogam ik evlilikler iin beklenen yzdenin ok stnde bir deerdir. Ve elbette bu sonu hi kimse iin bir srp riz deildir. taatkr Yahudiler farkl dinden birisiyle evlenmek konusunda sert biimde yldrlrlar ve bu tr tabular Yahudi fkra larnda aa karlar; anneler etrafta oullarn tuzaa drmek iin pusuda bekleyen sarn iksalar konusunda ocuklarna nasi hat verirler. te Amerikal haham n rettikleri bild ik ifadeler:
U nler aras evlilik trenlerini ynetmeyi reddediyorum .

iftler ocuklarm Yahudi olarak yetitireceklerini ilade eder lerse, grevimi yerine getiririm.
Eer iftler evlilik ncesi danmay onaylarlarsa grevim i yeri ne getiririm .'

Bir Hristiyan papazyla birlikte grev almay kabul edecek ha ham larn says ok az, bu ynde talep oktur. D in in kendi iinde belli bal birok zarar vardr fakat srf, ahlakszlk ve zenle ilenen blclk zellikleriyle (insanolu n un, belirli bir topluluu benimserken, bu to pluluktan olm ayan insanlar yadrgamas doal bir eilim dir ve din bu eilim i sistemli yntemlerle ileyerek glendirir) bile dnyaya k t l k samakta etkin bir gii olabilir.
Tm u i 2 /} 1

|ft* K*u|> * U t tu m A h lA A Jttfi

a m a n la

d e i e n a h l a k a n l a y i i

Bu blm , ahlak anlaymz (aramzdaki dindarlar da dhil) kut sal kitaplar sayesinde oluturmadmz kantlamakla balamt, her e kadar bunun aksi dnlyor olsa da. O halde, doru ve yanl nasl belirlemekteyiz? Bu soruyu yantlamadan nce sizi bir konuda aydnlatmak isterim; insanlar doru ve yanln belir lenmesinde etkileimli, ortak bir grten faydalanrlar: olduka yaygn olan bir ortak gr. Bu ortak grn din ile hibir ilikisi yoktur. O kadar yaygndr ki ou dindara kadar yardm elini uzatr ve bu kiiler ahlaklarm kutsal metinlerden edindiklerini zannetmeyi srdrrler. Afgan Taliban ve dengi. Amerikan Hristiyan gibi dikkate deer istisnalarla birlikle insanlarn ou, ahlaki ilkeler konusunda genel ve liberal bir ortak gre ballk gsterirler. oum uz bo yere kendimizi zorlamayz; ifade z grlne inanrz ve tartmalarmzda hemfikir olmadmz za manlarda bile bu deeri koruruz; vergilerimizi deriz; aldatmayz, ldrmeyiz, ensest ilikiye girmeyiz, bize yaplmasn istemedii m i/ eyleri bakalarna yapmayz. Bu yararl kurallarn bazlarna kutsal kitaplarda rastlayabiliriz ancak bunlar iyi kalpli birisinin asla benimsemeyecei dier birok bilginin arasnda gizlidir: ve kutsal kitaplar iyi ilkeleri ktlerinden ayrmaya yarayan kstas lar iermez. * Ortak gre dayal ahlak kurallarn tanmlarken bunlar Yeni O n Emir bal altnda toplama yolunu seebiliriz. Birok kii ve kurum bu eit giriimlerde bulundular. Burada dikkat e kici olan, bu kii ve kurumlarn birbirine benzer sonular retmeye almalar ve nitekim, elde ettikleri sonularn yaadktan zaman diliminin zellikleriyle uyum ierisinde olmasyd, ite ateist bir web sitesinden bulduum yeni bir dizi, ada Yeni O n Emir.',,'", Sana yaplmasn istemediin eyleri bakasna yapma. I Icr meselede, zarar vermemek iin mcadele et. Arkadalarna, arkada canllara vc dnya geneline sevgi, efkat, itenlik ve saygyla yakla. Ktle gz yumma vc adaleti uygulamaktan ekinme ama z grce itiraf edilen vc drste pimanlk belirtilen kabahatleri affetmeye daima hazr ol. Hayatn nee ve hayranlk duygusuyla yaa. Hep yeni eyler renme araynda ol. Her eyi sna; dnrmlar karsndaki {kirlerini daima gzden ge ir. Uer uyumlu deilse tutkuyla bal olduun bir inanc dahi lerk et.

Krchud IhmM

ZAMANLA UkCl>tN AHLAK ANLAYI

Dnce ayrlklarn .sla sansurlcme ya da yok etme; dier in sanlarn seninle ayn fikirde olmama haklarna daima sayg duy. r deneyim vc mantnla kendi bamz fikirlerini olutur; Bakalarnn seni koru kortne idare etmelerine izin verme. Her eyi sorgula.

Bu kk koleksiyon byk bir bilge, bir peygamber ya da pro fesyonel bir ahlakbilimcinin almas deildir. Bu daha ziyade, ada vc gzel yaantnn prensiplerini bir araya getirmek iin ilgin bir giriimde bulunan sradan bir web gnlksnn ica ddr. Ve ncii esasl O n Emirle kyaslanabilir. Bu liste arama m o torlarndan birine, Yeni O n Emir ifadesini girdiimde karma kan ilk listeydi ve daha fazlasn aramaya ynelmedim. Burada altn izmek istediim mesele, bunun herhangi sradan, terbiyeli birisi tarafndan retilebilecek bir liste olmasdr. Elbette herkes listedeki on bala harfi harfine uymak istemeyebilir, rnein filozof John Rawls buna yle bir ifade eklemek isteyebilir: Ku rallarnz tasarlarken hiyerarik konumunuzun deiebileceini, bazen yukarlarda bazen aalarda olabileceinizi aklnzdan hi karmayn. Yemek paylam iin uydurulmu bir Inuit 1 sistemi, Rawls ilkesinin gerek yaama dair bir rneidir: Kti paralarna ayran kii cn son yer. Benim yarattm O n Emir listesinde yukardaki ilkelerden bazlar bulunabilirdi ancak ben ayrca u konulara da yer vermek isterdim: Cinsel yaantnzn tadn karn (hi kinscvc zarar vermedii mddete) vc dier insanlarn da kendi cinsel yaantlarn mah remce yaamalarna izin vcri, eilimleri her ne ynde olursa olsun ki bu sizi hi ilgilendirme?. Cinsiyet, rk ya da toplumsal farkllklara daval bask ve ayrca lk uygulamaynz. ocuklarnzn beynini ykamaynz. Onlara ahsi menfaatleri ynnde fikir yrtmeyi ve herhangi bir konuyla ilgili iddialarn nasl deerlendirileceini retin. Ve sizinkilerden farkl fikirler retmeyi nasl baaracaklarn anlatn. Sonsuza kadar yaamayacanz aklnzdan karmayarak gn deerlendirin. Bu listedeki ncelik srasn umursamayn. Gerek u ki insan lk kutsal kitaplar zamanndan bu yana ok byk bir ilerleme kaydetmitir. Tarih genelinde ve incirde epey imtiyazl bir durum olan klelik on dokuzuncu yzyln uygar uluslarnda ortadan kaldrlmtr. Gnm zde tm uygar uluslar bir jri ya da bir seime katlan bir kadnn verdii oyun, bir erkein oyuyla ayn
' limit, kuzey kutbunda yalayan toplulukUu verilen ad.
h

J. . Tann Yanlgn 2 4 3

HU m h ? . a tyi* Kitap Ocftttu A H A AnUyn

deerde olduunu artk kabul etmektedirler ki 1920lerde yaayan ounluk bu grte deildi. Bugnn aydnlanm toplumlarnda, (daha aka, rnein Suudi Arabistan'n bulunmad bir ka tegorideki toplmlarda) kutsal kitap zamanlarnn aksine, kadn lar artk bir eya olarak grlmemektedir. Herhangi bir modem yasal sistemde, brahim ocuk istismar suundan dava edilirdi. Ve brahim plann tamamlayp, olu Isaac'i ldrseydi, onu birin ci derecc cinayet suuyla yarglardk. Oysa o zamann detlerine gre davran btnyle hayranlk uyandrcyd, nk Tanrnn emrine itaat ediyordu. Dindar ya da deil hepimiz, dorular vc yanllar konusunda byk lde deiim gsterdik. Bu deii min doas ve harekete geiren etmen nedir? Her toplumda bir bakma gizemli bir ortak gr vardr ve her on yllk sre zarfnda deiim geirir. Ku olgu iin Almancadan geen Zettgesl ht: zurnam ati hir ruh vurdtr) kelimesini kullan mak iddial olmayacaktr. Dnya demokrasilerinde kadnn oy verme ve seilme hakknn artk evrensel bir hale geldiini belirt mitim ancak bu reform aslnda alacak derecede yakn gemilidir. te eitli lkelerin kadnlarnn oy hakk kazandklar tarih lerden birka:1 Yeni Zelanda 1893 Avustralya 1902 Finlandiya 1906 Norve 913 Amerika 192 ngiltere 1928 Fransa 1945 Belika 1946 svire 1971 Kveyr 2006 Yirminci yzyl iindeki bu tarihsel yaylm, deien anlayn bir gstergesidir. Bir dier gsterge rksal meseleler karsndaki bak amzdr. Yirminci yzyln balarnda ngilterede yaayan insan larn neredeyse hepsi, (ve dier lkelerdeki byk ounluk) gn mz normlarna gre yarglansalard hi kukusuz rklk suuyla kar karya kalrlard. O dnemin beyaz insanlarnn ou, ritm duygusu hari hemen her konuda siyah insanlardan daha stn olduklarn dnrlerdi (ve bu siyah rklar birbirinden son derece farkl Afrika topluluklar, bunlardan bamsz olan I lintliler ve ay rca Avustralya vc Melanezya topluluklarndan oluurdu). James Bondun 1920li yllardaki benzeri, gleryzyle nee saan, o cuk kahraman Bulldog Drumm ond idi. Drum m ond Zenci etesi
1 Tutkye'J* k jlm lu rj \r\mr ve vcvlmt* hakk
Kh Juui I D a o lj*

veribniftir. f j . t .

Z A M A N L A D E E N A H LA K ANLAYII

(The Black Gang) isimli macerasnda, Yahudiler, yabanclar ve

dier ayak takm rklara' gndermeler yapar. Drum m ond, Turun Diisi'nin (The Femulc of The Spccies) kilit ksmnda akllca k lk deitirerek, ba ktnn siyah? hizmetisi Pedro olur. Pedro gerek kimlii Drummond'u dramatik biimde aa karrken, hem okuyucuya hem de kt adama yle sslenebilirdi: Benim Pedro olduumu zannediyorsun. Ancak benim siyaha boyanm ba dmann Drummond olduumu fark etmeliydin. Bunun ye rine u szleri kullanr: Her sakal sahte deildir fakat her zenci kokar. Bu sahte bir sakal deil kardeim ama bu zenci kokmuyor. Sanrm burada bir tuhaflk var.H Bu kitab, yazlmasnn zerin den otuz vl getikten sonra, 1950li yllarda okumutum ve (hi kuku yok ki) bugn bile bir olan ocuunun bu sahneyi beenip taklit ederken arka plandaki rkl fark etmemesi hla olasdr. Ve gnmzde bu tr bir davran hi yakk almazd. Thomas Henry Huxley kendi zamannn standartlaryla, bir aydn ve liberal bir ilericiydi. Ancak onun zaman bizim zamanmz gibi deildi ve 1871de u szlerini kaleme ald: Gereklerin farknda, mantkl bir adam ortalama bir zencinin mkemmelin altnda bir beyaz adamla eit olduuna inanmaz. Eer gerekten eit deiller se, bu ortalama zenci vc sivri ccli (beyaz) akraba mz adil bir sava ortamna davet edilip, kayrma ve bask ortadan kaldrlsa bile, zencinin kendisinden daha byk beyinli vc kk eneli rakibiyle ba aryla rekabet edebileceine inanmak gutiir; bu, sertlikle deil ama fikirlerle arplan bir karla ma olsa bile. Medeniyet hiyerarisindeki ea yksek konumlar sonsuza kadar esmer kuzenlerimizin eri emeyecekleri ykseklikte olacaktr. Aydn tarihilerin eski aklamalar yaadklar zamann normlar na gre yorumlamadklar bilinen bir gerektir. Abraham Lincoln, tpk Huxley gibi, zamannn ilerisinde bir insand ancak dier ta raftan, rksal konularla ilgili grleri bize nodas gemi rk fi kirler olarak grnecektir. te 1858 senesinde Stephen A. Douglas ile yapt grmeden bir alnt: n belirtmek isterim ki. ben u ya da bu ekilde beyaz ve siyah rklara toplumsal ve siyasi eitlik ge tirecek bir dzeni hibir zaman savunmadm, savun* mam; culcrc oy verme, jri olma, devlet memurlu u ya da beyaz rklarla evlilik yapabilme hakk verme taraftan olmadm, olmam; ve yine belirtmek isterim ki, tun bunlara ek olarak, beyaz vc siyah rklar arala n YsmliMi

45

h r K ilJp >< D cfiKO Ahlk An)*vi|.

sindn belirgin fiziksel farkllklar vardr ve bu farkl lklar ylesine vahimdir ki bu iki rk sosyal vc siyasi eitlikler gz nne alndnda sonsuza kadar bir arada yaayamayacaklardr. Birlikle yaamamalar gereken ancak yine dc birlikte yaayan bu iki rkn dzeninde, st vc alt konum var olmak zorundadr vc ben tpk dier herkes gibi bu st konuma beyaz rkn sahip olmasndan yanayn.,,n^ Eer I luxlev ve Lincoln bizim amzda domu vc eitilmi olsa lard, kendilerine ait olan bu Viktorya fikirleri ve kaypak ruh halle rinin karsnda bizimle birlikte dehete kaplp, sinerlerdi. Onlarn bu szlerine yalnzca anlayn nasl ekil deitirdiini gstermek iin ver verdim. ann en byk liberal beyinlerinden birisi olan Huxley ve latta, kleleri azad eden Lincoln bu nir szler edebil milerse ortalama bir Viktorya dnemi kiisinin neler syleyebile ceini dnn. O n sekizinci yzyla yakndan baktmzda, elbet te Washington, Jefferson vc dier Aydnlanma Babalarnn da birer kle sahibi olduunu grrz. Anlay amanszca ilerledi ve biz bu deiimin gerek bir olgu olduunu unutup, hi itiraz etmeden benimsedik. Birok farkl rnek vardr. Denizciler Mauritius kylarna ilk kez ayak basp uysal dodo kularn grdklerinde, bu savunmasz kular sopa darbeleriyle ldrmekten baka bir eylem asla aklla rna gelemezdi. Kular yemeyi amalamamlard (nk lezzetsiz olduklar bilinirdi.) Herhalde, savunmasz, uysal ve uamayan hu kularn kafalarna sopayla vurarak ldrmek o zamanlar cmli bir iti. Gnm zde bu tur davranlar insann akimn ucundan bile gemez ve kastl cinayet yle dursun, dodo kuunun gn mzde yaayan benzer bir trnn kazara dahi yok edilmesi, bir trajedi olarak deerlendirilir. Buna benzer bir trajedi, bugnn kltrel ehresinin norm laryla, Tazmanya kurdunun Tbyjcmu.*} yakn gemite neslinin tkenmesiydi. Artk resimlerde yas tutan bu yaratklarn ba na 1909 ylnda dl konmutu. Viktorya ana ait kitaplarda, Afrikada bulunan fil, aslan ve antilop (tekil olduklar gz nzden kamamtr) hayvanlan birer oyundurlar ve oyunu oy namak iin yapmanz gereken, hi dnmeden onlar vurmaktr. Yemek iin deil. Kendinizi savunmak iin deil. Spor iin. A n cak artk anlay farkllat. Zengin, keyfine dkn sporcularn, bir Land Rover cipinin salad gven hissiyle, vahi hayvanla r eitli silahlarla katledip, daha sonra ldrdkleri hayvanlarn ii doldurulmu kafalarn evlerinde sergiledikleri herkese bilinir. Ancak bunun iin ok para demeleri gerekir ve bu yzden bu tr
2^6
Rktard DawVjii

ZA M A N L A D t C l iL N A H LA K A N LA V t

sporlar pek rabet grmez. Vahi yaamn ve evrenin korunmas artk ezici ounlukla kabul edilen bir kural olmutur, tpk bir zamanlar sebt gnnde almamak ve putlardan saknmak kural larnda olduu gibi. Canl, hareketli dnem 60lar, acl zgr dnce konusun da bir efsanedir. Ancak bu dnemin balangcnda, bir dava avu kat l.ady Chatterley'in Sevgilisi isimli kitabn mstehcenlik du rumasnda jriye u soruyu yneltebilmi: Gen oullarnzn ve de en az olanlar kadar kitap okuyabilen gen kzlarnzn (bir avukatn byle bir ifadeyi kullanmasna anlam verebiliyor musu nuz?) bu kitab okumalarn onaylar mydnz? Bu, evinizde bulu nabilecek bir kitap mdr? Bu kitab karnzn ve hatta hizmetile rinizin okumasn arzular mydnz? Bu son etkileyici soru anlay deiiminin hznn arpc bir gstergesidir. Amerika'nn Irak igali, byk lde sivil kayp sonularyla itham edilmektedir oysa bu kayplar kinci Dnya Savandakilere kyasla bir hayli dktr. Aslnda bu durum, ahlaki deer norm larndaki istikrarl deiimle aklanabilir. Donald Rumsfetd gu nmzde olduka duygusuz ve tiksindirici bir insan olarak tanm lanabilir ancak eer ayn ifadelen kinci Dnya Savanda kullansayd hi phesiz onun kadn ruhlu bir liberal olduunu dne cektik. Aradan onlarca yl geti ve bu srada bir eyler deiti. Bu deiim hepimizi iine ald ve dilc herhangi bir balants yoktu. Bir bakma deiim din sayesinde deil, dine ramen gerekleti. Bu deiim ok tutarl bir rota izledi vc oumuz bunun bir ilerleme olduunda hemfikiriz. Ktl hi kefedilmemi bl gelere tamasyla tannan Adolf Hitler bile. Caligula 1 ya da Cen giz H ann zamanlarnda gze arpmazd. Hitler elbette Cengiz H andan daha ok kii ldrmtr fakat Hitlerin elinin altnda yirminci yzyl teknolojisi vard. Aynca, Hitler kurban ettii in sanlarn yaknlarn ve sevdiklerini gzyalar iinde grdnde sizce hayatnn en byk hazzn yaam mdr? Cengiz H an'n bu key yaad aikrdr. Biz Htlerm ktlk derecesine gnmz normlaryla karar veriyoruz ve ahlak anlay Caligula zamanndan bu yana ok ilerlemitir, tpk teknoloji gibi. Dolaysyla Hilern yaptklar yalnzca gnmzn iyicil standartlaryla incelendiinde kt bir intiba brakr. Benim amda, milyonlarca insan dncesizce retilen alaltc lakap ve ulusa] klieleri birbirlerine kar kullanmakta hi bir saknca grmemitir; Kurbaa, W ob (talyanlar iin kullanlr, kasnt, kabaday anlamnda), Dago (talyan. spanyol asll kii, Dcgonun deitirilmi hali), Hun (Barbar alman askeri), Yid
* G j i u i Ju liu O n a r A u*uw u C cm uo K u . <bh* ok C i iru U a k m di lc bilinen. 3? M ytlUn M im d i j f t v yapm. Julio-C budun H a n U n m m w b u v* K onu lm p*rjuriuf.utt o n c Im p j

rm n

> f

Tam Yaalfttu 2 4 7

I'.. il I :

'(y' Kitap v< DqttK A k lk AnU><

(Yahudi), Coon (Zenci), N ip (Japon), Wog {Ortadoulu). Bu gibi kelimelerin kaybolduunu iddia etmiyorum ama bu tr ifadeler artk duyarl evrelerde esefle karlanmaktadr. Negro szc, aalayc bir amac olmamakla birlikte, bir ngilizce metnin han gi tarihte yazldn anlamakta kullanlabilir. nyarglar yaznsal bir eserin tarihinin belirlenmesinde sahiden de anlaml ifalardr. Saygn bir Cambridge ilahiyats olan A.C.Bouquet, kitab Kar latrmal D in in (Ctunpitrjtu'c Rcli%u>n,i slam balkl blmnde sze u kelimelerle balayabilmiti: Sami, on dokuzuncu yzyln ortalarnda sanlann aksine, doutan bir tektannc deildir. O bir animisuir (anha,)" Irk saplants (medeniyet saplantsnn aksine) ve bir topluluu belirgin bir tekil zamir kullanmyla tek tipe in dirgemek, hibir norm kapsamnda tiksin deildir. Ancak deien anlayn bir dier kk gstergesidir. Bugn ne CambridgeMi bir ilahiyat profesr ne de herhangi sradan bir vatanda bu szck leri kullanmaz. Deien detlere dair bu tarz incelikli ipular, bize Bouquetnin bu kitab en ge yirminci yzyln ortasnda yazdn belli eder. Gerekten Bouquet bu kitab 1941de yazmtr. Bir krk yl daha geriye gittiimizde normlarn deiimi gzle grlr bir gereklie dnr. Daha nceki kitaplarmdan birinde H.G.W ells'in topik Yeni Cumhuriyet fNeu*Republic) kitabndan alnt yapmtm ve burada bunu tekrar etmeliyim nk dikkati nizi ekmek istediim noktann ok edici bir tanmn yapmtr. Ve Yem Cumhuriyet alt rklara nasl davranacak? Zen cilere nasl davranacak? ...peki ya san tenliler?... Ya hudiler?... siyah rklar, kahverengiler, kirli beyazlar ve san insanlar. Yem verim gereksinimlerine gre rabet grmeyen bu insanlara ne olacak? Aslnda, dnya bir lemdir ve merhametli bir kurum deildir ve sanyo rum k bu insanlar gitmek zorunda kalacaklar... Ve bu Yeni Cumhuriyet adamlarnn ahlak sistemi, yani dn yaya hkim olacak ahlaki sisrem, ilk hedefte insanlk adna gzel, yararl vc uygun olann retilmesini des tekleyecek ekilde dzenlenecektir; gzel ve gl be denler, aydnlk vc etkili zihinler... Ve doann imdiye kadar dnyann ekillenmesinde izledii yntem k bt yntem sayesinde var olan zayfln yeni zayflklar t retmesi nlenmitir... lmdr... Yeni Cumhuriycti adanlan... ldrmenin kayda deger bir eylem sayld bir gortu tanmseyeceklerdr. Bu 1902de yazlmtr ve Wells zamannn nde gelen ilcricilcrindendi. 1902de bu tr duygular geni lde kabul grmemekle birlikte, bir yemek partisinde uygun bir tartma konusu olabilirdi.
i/| 8 Rkiard Dawfcint

ZA M A N L A >fc*KN A H 1 A K A N I A Y tJI

Ancak ada okurlar hu szleri grdklerinde korkudan nefesleri kesilir. Korkun olduu dnlen Hitlcrin kendi zamannn anla* yna ok uzak olmadn anlamalyz. Bugnn geni erevesin den bakldnda elbette korkun olduu dnlecektir. Anlay hzla deiir; ve eitimli kitle arasnda, geni bir zeminde paralel bir izgi izer. Toplumsal bilinteki bu dzenli ve toplu deiimlerin kayna nedir? Bu soruyu cevaplamak benim sorumluluumda deildir. Benim amacm iin, bu kaynan kesinlikle din olmadn bilmek yctcrlidir. Kger bir teori gelitirmem gerekseydi, aadaki sarrlarla ie koyulurdum. Deien ahlak anlaytmr geni sayda in san arasnda nasl bu kadar e zamanl olabildiini aklamamz gerekiyor; ve anlay deiiminin istikrarl rotasn da aklamak zorundayz. ilk olarak, bu kadar ok insann nasl e zamanl olarak dei tiini aklamalym. Deiim barlarda, yemeklerde ve sohbetlerde zihinden zihne aktarlr. Ayrca kitaplar ve kitap incelemeleri, ga zeteler ve televizyon yaynlan ve gnmzde internet sayesinde ge ni kitlelere yaylr. Ahlaki kurallardaki deiimler, bamakaleler, radyo talk showlar, siyasi konumalar, stand-up komedyenlerinin argo szleri, pembe dizilerin diyaloglar, kanunlar yapan parlementerlerin nerileri ve bunlar yorumlayan yarglarn kararla r sayesinde halka bildirilir. Bunu aklamann bir dier yoluysa meni havuzundaki mem frekanslarnn deiiminden yola kmak tr ancak bunun ayrntsna girmeyeceim. Bazlarmz ilerleyen ahlak anlay dalgasnn bir para ge risinde kalrz bazlarmz ise biraz daha ilerideyizdir. Ancak 21. Yzyl insanlarnn ou tpk bir ekip gibidir ve Orta a atalar mzdan ya da brahim zamanndaki atalarmzdan hatta 1920ler gibi yakn gemite yaam insanlardan ok daha ileri bir durum dadr. Bu deiim dalgas ilerlemeye devam edecektir ve yzyl n cesinin ilerici ruhlu birisinin fikirleri (T.H.Huxley bunun ak bir rneidir) sonraki yzyln geri kalm zihinlerinin epey gerisinde kalacaktr. Elbette, ilerleme akc bir izgide seyretmez lkin bir testerenin kvrmlarna benzer bir eilim sergiler. Yerel ve geici aksilikler gerekleir, tpk 2000lerin banda ABD'nin Bush dne mi hkmetinden zarar grmesi gibi. Fakat daha geni bir zaman aralnda ilerici akm kanlmazdr ve yoluna devam eder. lerlemenin istikrarl bir yn izmesi nasl gerekleir? Bu ko nuda, zamanlarnn tesinde olan ve hi ylmadan biz geriye kalan larn kendileriyle birlikte ilerlememize destek veren birey nder lerin roln es gememeliyiz. Amerika'da, rksal eitlik grn ykselie geirenler. Martin Luther King gibi yetenekli politika nderleri, elence sektr nderleri, sporcular ve Paul Robeson,
Tann Yarattn

49

>^lum " 'tri' Kitap ** D t ^ n AkUk f a b n v

Sidey Potier, Jesse Ovvens ve Jacke Robinson gibi dier rol modellleri ve milli figrleridir. Klelerin ve kadnlarn eit haklar ka zanmas karizmatik nderler sayesinde meydana gelmitir. Bu n derlerin kimileri dindard; kimileriyse deildi. Dindar olanlar bu gzel amelleri dindar olduklar iin yaptlar. Dierlen iinse dinin fazla bir nemi yoktu. Martn Luther Kng btr Hristiyan olmas na ramen, iddetsiz sivil bakaldr felsefesini Hristiyan olmayan G andhinin grlerinden tretmitir. Gelimi eirim ve zellikle de giderek artan bir uzlama g r sayesinde her birimiz dier rklardan ve cinsiyetlerden bireylerle ortak bir konumu paylatmz fikrini benimsedik; bu iki faktr kutsal kitaplara dayal deildir, biyoloji ve zellikle de evrimle ilgilidir. Dnya genelinde siyah rklarn ve kadnlarn, Nazi Almanya'sndaysa Yahudiler ve ingenelerin kt muame le grmelerinin sebeplerinden birisi bu insanlarn btnyle in san olarak grlmemeleriydi. Filozof Peter Singer, Hayvanlarn Kurtuluunda {Annul I.bcratot; u gr en gzel szlerle ifa de etmitir; insani davran takdir etmek iin yeterli beyin gcne sahip her tre bu ekilde davranmamz salayacak, tr tesi bir forma brnmeliyiz. Belki de b ahlak anlaynn gelecek yzyl larda alaca yn ima etmektedir. Bu, kleliin kaldrlmas ve kadnlarn eit haklara sahip olmas gibi daha eski reformlarn do al bir ekstrapolasyonu (verilerden bilinmeyene ulamak) olabilir. Ahlak anlaynn yaygnca kararlatrlm bir rotada ilerle mesini daha ayrntl olarak aklamakta, benim amatr psikoloji vc sosyoloji bilgim yetersiz kalacaktr. Benim amacm iin, ilerledijj/ ve bu ilerlemeyi ne dinin ne de kutsal metinlerin salamadn bilmek yeterli ve kantl bir gerektir. Bu ilerlemenin arkasnda b yk ihtimalle tek bir etki yoktur. Bu yzden M ooreun yasalarn ekillendiren, farkl etkilerin arasndaki karmak etkileimden do an bir etkiden sz edebiliriz ki bu bilgisayar gcndeki katsaysal art tariflemekte kullanlr. tici g her ne olursa olsun, gzle g rlr anlay ilerlemesi gerei, iyi birisi olmakta ya da iyi olann belirlenmesinde bir Tanrya ihtiyacmz olduu iddiasn ykmak iin yeter de artar.

P e k i y a H i t l e r v e St a l i n ? O N LAR ATEST DELLER MYD?

Anlay ilerler ve bu ilerleme genellikle gelimeye dnktr. A n cak daha ncc de dediim gibi, ilerlemenin grafii akc bir iz giye deil ama bir testerenin kvrmlarna benzer nk bazen

25O

R*4>ud Dawfent

PEK YA M IT U R \ T TTAl IN> O N I.A R ATKS 1 fcClU -fcK M i t i * /

korkun geri dnler meydana gelir. Bu tiir gerilemelerin en an laln/. ve kt olanlar yirminci yzyl diktatrlerinin imzasn tar. Hitlcr ve Stalin gibi adamlarn kt amalarn ve bu ama larn gerekletirilmesinde faydalanlan muazzam gc birbirin den ayr tutmann nemi byktr. Htlerin gr ve amalarnn, Caligulannkiierden ya da katliam ustalklar Noel Barber tarafndan Altn Boynuzun Efendisinde 1 1 ttrd uf thr Golden Horu) tarif edilen Osmanl sultanlannnkilerden daha zararl olmad iddiam bir kez daha belirtmek isterim. Aradaki tek fark, Hitlerin elinde yirminci yzyl silahlar ve iletiim teknolojisinin blunmasyd. Kald ki Hitlcr ve Stalin her koulda son derece kt kiilerdi. Hitler ve Stalin ateistlerdi. Bu konuda ne syleyeceksiniz? Bu soru din konusunu tartmaya atm hemen hemen her kon ferans ve elbette ou radyo sohbetinde karma kmtr. Bu soru hain ve kzgn bir tavrla yneltilir ve iki genel sam vardr: ( 1 ) Stalin ve I lirler ateisttir ancak (2) asl mesele, yaptklar korkun eyleri ateist olduklar iin yapm olmalardr. Birinci san, Stalin iin gerek ancak Hitlcr iin phelidir. Ancak san (1) her koulda yersizdir nk san (2) doru deildir. Yersiz bir sandan (san 1) yola kldna gre, hi kukusuz her k iddia da mantkszdr. Varsayalm Hitler ve Stalinin ortak ynlen ateizmdi, ayrca her ikisi de Saddam Hseyin gibi byklyd. He? Odaklanm am z ge reken nokta, kt (ya da iyi) insanlarn dindar ya da ateist olup olmadklar deildir. eytani zihinleri teker teker sayarak dindar ve ateist ktlerin yoklamasn yapmann peinde koamayz. Nazi kemer tokalarnn stnde Gott mit uns 1 yazmas hibir eyi ka ntlamaz nk bu konuyla ilgili pek ok iddiann enine boyuna tartlmas gerekir. nemli olan, Hitlcr ve Stalinin ateist olup ol madklar deil, ateizmin insanlar ktlk yapmakta sistematik olarak etkileyip etkilemediidir. Dorusu Sralinin ateist olduu su gtrmez, bir gerektir. Eitimini bir Ortodoks ilahiyat fakltesinde ald ve annesi her ne kadar olunun bir papaz olmasn istese de bu, hayal krklnn tesine geemeyen bir arzu olarak kald; Alan Bullocka gre Sta lin annesinin bu isteini ok gln bulurmu.1 '0*' Yetikin Stalin belki de srf bu papazlk eitimi yznden, Rus Ortodoks Kilisesi, Hristiyanlk ve dine kar sert bir tutum ierisinde olmutu. Ancak ateizm inancnn Stalinin acmaszln tetiklediinc dai herhangi bir kant yoktur. Herhalde gemiteki dinsel eitimi de bu acma szlnn bir nedeni olmamal, tabii elbette ona mutlak imann, ezici otoritenin ya da kantlar hie sayan bir inancn kasnda her ne olursa olsun saygyla eilmek gerektii retildilmediyse. Hitlerin bir ateist olduu efsanesi, byk gayretlerle retil lunr lu/im lr. -eJ.il.
Tann Y u u lt a i ^ l

i' '

*l>* K tu p t L>qti}n Aktk AaLatm

mi, ou insann sorgulamadan inandn ve de din savunucular tarafndan sistemli vc muhalif bir amala tazelenegelmi bir iddia* dr. Gerek olup olmad kesinlikle mehuldur. Hiler Katolik bir ailenin yesiydi ve ocukluunda Katolik okullar ve kiliselerinde eitim ald. Elbette bu bizi ok ak bir sonuca ulatrmaz: I lirler kolayca okulunu brakabilirdi ki Stalin Tiflis lahiyat Fakltesini terk etmesinin ardndan Rus Ortodoksisin reddetmitir. Fakat Hitler hibir zaman Katolisizri resmen reddetmedi ve hayal bo yunca dindar kaldna dair sinyaller verdi. Eer Katolik deilse, grnen o ki bir tur ilahi takdire dayal inanc vard, rnein Kavgamda (Mcm Kampf) yle bir aklamas vardr: Birinci Dnya Savann ilan edildii haberini duyduumda, hemen dizle rimin stne ktm vc Tanrya, byle bir zamanda bana yaama ans verdii iin tum kalbimle teekkr ettim." 0 7 , Ancak bunu 1914 ylnda, henz yirmi be yandayken sylemiti. O andan sonra deimi olabilir mi? 1920de Hitler otuz bir yandayken, yakn dostu Rudolf Hess, ki kendisi daha sonra Fhrer temsilcisi olacakt, Bavyera Babakanna bir mektup gnderir, Ilerr Hitleri ok iyi tanrm ve ona olduka yaknm. O nun nadir ycelikte bir karakteri var dr, iliklerine kadar merhametle doludur, bir dindar ve salam bir Kito!iktir./,0,/ Bu ifadeler iin elbette u yorum yaplabilir; Hess 'yce karakterli ve liklerine kadar merhametli1 sfatlarm epeyce yanl anladndan belki de salam bir Katolik' sfatn da yanl anlam olabilir! I litleri tarif ederken onun hemen hemen hibir sfatnn iyi' olduunu syleyemeyiz ve Hitler'in kesinlikle bir ate ist olduu gr duyduum en cretkr ve gln iddialardan birisidir. Dier birok kaynaktaysa, Hirlcr kt bir adam oldu u ve Hristiyanlk iyi birisi olmay aladndan Hitlerin bir H ristiyan olmasnn imknsz olduu (!) gr hkimdir. Goering I lirler hakkndaki, yalnzca bir Katolik Almanyay birletirebilir dncesinde, sanrm inanl bir Katolik'ten ziyade, Katolik ola rak yetitirilmi bir kiiyi ima etmekteydi. 1933 ylnda Berlin'deki bir konumasnda I litler yle demi tir, Halkn bu balla ihtiya duyduuna vc bunun bir eksiklik olduuna inandk. Bundan dolay, ateizm eilimli harekete kar bir sava balattk ve bu savata yalnzca birka teorik demele ye tinmedik: sonuna kadar s r d r d k . B u ifade yalnzca Hitlerin tpk ounluk gibi, inanca inandnn bir gstergesi olabilir. An cak dier yandan, 1941 senesinde emir subay General Gerhard Kngele, sonsuza kadar bir Katolik olarak kalmalym demiti. Hilcr yaamn samimi inanlar olan bir Hristiyan olarak srdrmemi olsa da Hristiyanlarn uzatmal gelenei sa kati li Yahudiler sulamasnn etkisi alma girmiti. 1923 senesinde
R tuttl U dnLm

PEK YA l U I L t K Vk iJ A U N i ONI-AR ATFtT D R I.I FR MYD?

M ih'deki bir konumasnda Mitler u szleri kulland: Yapla cak ilk i, (Almanyay) lkemizi mahveden Yahudilcrden kurtar maktr... Almanyamzn Ha stnde len Isa gibi ac ekmesini engellemek istiyoruz. /l,w John Toland Adolf flitler: Son Biyografi isimli kirahnda, son zm 1 zamannda I Iitlerin dinsel duruun dan bahseder: Hiyerarik dzenini yadsmasna ramen, hl Roma Kilisesi'nin saygn bir yesi olarak kalm ve Yaludilcrin Tanr katili olduklarm aklndan hi karmamtr. Bu sayede vicdan a/abna kaplmadan imhay gerek letirdi nk o sadece Tanrnn intikam alan eli ro ln stlenmiti; en nihayetinde, yapt eyler kiisel deildi ve acmaszlk olarak alglanamazd." Yahudilere kar kin duyan Hristiyan gr yalnzca bir Kato lik gelenei deildir. Martin Luther iddetli bir anti-Sami idi. So lucanlarn Rejiminde, Yahudlerin hepsi Almanyadan snr d edilmelidir dncesini dile getirmitir. Ve bir kitabn tamam n (Yahudiler vc Hayatlar zerine; On the Jews and thcir Ltt/es) bu konuya ayrmtr k bu muhtemelen Hitleri de etkilemitir. Luther Yahudileri Ylan Slalesi' olarak tanmlam ve ayn ifade Ilitler tarafndan 1922 sendi bir konumada yinelenmitir. Ayrca bu konumas esnasnda Hiler bir Hristiyan olduunu birka kez tekrarlamtr: Bir Hristiyan olarak Tanrmn ve Kurtarcmn beni bir sava olarak grdn hissediyorum. Bir za manlar birka yandayla birlikte Yahudilcrin gerek te ne olduklarnn farkna varan ve adamlarn onlara kar savamak iin bir araya getiren yalz adam his sediyorum. Ve bu adam bir kurban olarak deil ama bir sava olarak mkemmeldi, ite bu Tanr gerei dir! Tanrnn en sonunda Kudretini kullanarak, tap na ylan slalesinden vc engereklerden temizlemesini anlatan pasaj Hristiyanl snrszca seven bir insan olarak okudum. Tm dya adna Yahudi zehrine kar verdii sava ne kadar da olaanusruyd. imdi, iki bin yl sonra, Kann Han zerine aktmasn en iten duygularmla, hi olmad kadar iyi anlyorum. Bir Hristiyan olarak asla aldanmamahym ve gre vim, doruluk ve adalet iin savamaktr... Ve doru yolda olduumun kant her geen gn byyen skntmzdr. Bir Hristiyan olduum iin b konuda kendi halkma kar bir sorumluluum vardr./mi

im V m * !

253

i'-i

yi* Kitap y* DfftiH* AHUli Anlayi|i

Hitlerin ylan slalesi ifadesini Lutherden ya da dorudan Matrhew 3: 7den araklayp araklamadn bilemeyiz, ki Luther her halde byle yapmt. Hitter, Yahudilere yapt zulmn Tanrnn isteinin bir paras olduu konusunda Mcit Kampf d* bir akla ma yapmtr: Sonu itibariyle artk Yce Yaratcnn istei do rultusunda ilerlediime inanmaktaym: kendimi Yahudilere kari: savurtarak, Tanrmm amac iin savamaktaym.MBunu 1925 yln da sylemiti. Ayn szleri 1938 ylnda Reichstag konumasnda tekrarlad ve tm kariyeri boyunca benzer sylemlerde bulundu. Bu gibi dinsel grleri Hitlerin kin dolu anti-Hrstiyan g rlerini aa kavuturduu Table Talk'ski szleriyle tezat olu turur ve bu zt grleri sekreteri tarafndan kayda alnmtr. Aa daki szlerin hepsini 1941 ylnda dile getirmitir: zamana dek insanl cn ar ekilde etkileyen fela ket Hristiyanln douudur. Bolevizn Hristiyanl n gayri meru ocuudur. Her ikisi de Yahdilerin icaddr. Din meselesinde, kastl bir yalan dnyaya Hristiyanlk yoluyla sunulmutur... Eski dnyann son dcrccc saf, aydtnhk ve h/rlu bir dnya olmasnn nedeni o tarihlerde u iki byk beladan habersiz olunmasdr: Frengi ve Hristiyanlk. Sylcnecek sz kalmadnda, ttalyanlar ve span yollarn Hristiyanlk uyuturucusundan kurtulmala rm dilemek adna hibir sebep bulamayz. Gelin bu illete kar bakl olan rek ulus biz olalm. Hitlerin Syleisi tHitler's Tahla Talk) kitab yukardaki* benzer birok ifade ierir. Genelde Hristiyanlk ve Bolevizm e** tutar ve ara sra Karl M arx ve Aziz Paul arasndaki benzerliklere dikkat eker ki her ikisinin de Yahudi olduunu asla unutmaz off** i Hitler tuhaf bir biimde san n bir Yahudi olmadn pek kc?. dile getirmitir.) Hitlerin 1941 senesinden sonra Hrsti)an-A; tan sapm olmas ya da Hristiyanlkla ilgili bir tr hayal k yaayarak, gzlerini amifc olmas m m kn olabilir. Ya da fikir rindeki bu belirgin elikilere dayanarak, Hitlerin her iki tar da gvenemevecei frsat bir yalanc olduunu ne srebilire Dostlarnn ve bizzat kendisinin sylediklerinin ak Hitlerin gerek bir dindar olmad ve sadece yandalarnn c hislerini alayclkla smrd savunulabilir. Din halk sak.? mak iin mkemmel bir aratr diyen Napolyon ve Halk ^ gerekleri yansttn dnrken, bilgeler bunun bir yalan. ticiler ise yararl bir ara olduunu sylerler" diyen filo/.oi ile ayn fikirdeydi belki de. Hi kimse Hitlerin bu kadar vr. yetsiz birisi olamayacan iddia edemez. Eer dindarlk tusi^s
2^4
K h Ju ii LXiwLint

I'L M YA HM L1X Vb S l A U N i O N L A K A l f c l U D b C lL U t MIYDIK

gerek hedefi yalnzca yanda edinmek olsayd unu unutmama lyz ki Hitler vahet eylemlerini tek bana gerekletirmemitir. Korkun eylemler aslnda askerler ve subaylar tarafndan uygu lanmtr ki bu kiilerin ou hi kukusuz Hristiyand. Aslnda Alman halknn Hristiyanl tarttmz varsaymn temelini oluturur; Hitlerin szmona dinsel icraatlarndaki ikiyzll* ifa eden bir varsaym! Ya da belki de Hitler Hristiyanlk iin sahte bir sempati sergilemesinin zorunlu olduunu dnd n k aksi takdirde sunduu rejim kiliseden almas gereken destei alamayacakt. Bu destek eitli yollarla kendisini belli etti ve buna Papa Pius X H nin Nazi kart bir duru almay srarlca reddetmesi dahildir; ve bu modern kilise iin gze arpan bir utan konusu dur. Hitlerin Hristiyanlkla ilgili beyanlar ya samimiydi ya da Alman Hristiyanlarn ve Katolik Kilisesinin ibirliini etkin bir ekilde kazanmak iin dindar bir Hristiyan numaras yapt. 11er iki koulda da, Hitler rejiminin ktlklerine ateizmin yol atn iddia etmek epey yersiz olacaktr. I lirler I Irisriyanla svp sayd zamanlarda bile Provden ce , 7 . t'eva doann koruyucu tubam ytcii} dilim kullanm a y asla ihmal etmemiti: gizemli bir vastann kendisini Almanyaya nderlik ermek ve ilahi bir grevi gerekletirmek iin setiine inanmt. Bu vastay bazen Tamt olarak tanmlard, bazen de Providence. Anschluss'tan 1 sonra, Mitler 1938de Viyanaya zaferle dndnde, ihtiyatl bir maske altnda Tanrf y ima eden sevinli bir konuma yapt: Reich'e buradan bir olan ocuu gnderme nin Tannnn istei olduuna inanyorum, bylece ocuk buvuye cek, ulusun lideri olacak ekilde yetitirilecek ve bu sayede vatann kurtarabilecekti.m ; Kasm 1939da Mnih'deki sikasrten gu bela kurtuldu unda, Hitler Providcnce'a olan gvenini yeniden ifade etti; Tanr mdahale ederek onun programn deitirmi ve hayatn kurtar mt: imdi keyfim tamamen yerinde. Brgerbraukellerden2 her zamankinden erken ayrlmamn gerek nedeni, 'iannnn amacma ulamam salamak iin verdii destektir. '' Bu baarsz suikast giriiminin ardndan M nih Bapiskoposu, Kardinal iViichael Faullaber. Kathedralde bir Te Detm okunmas emrini verdi, Ba piskoposluk adna Fhrcr'in hayrl kurtuluu iin Tanrya ceek kr etmeliyiz. Daha sonra I Iitler'in baz yandalan Coebbelsin de desteiyle Nazilii kendilerine has bir dine uyarlamakta hi te reddt etmediler. Birleik ticaret birlii nderi tarafndan yazlan aadaki pasaj tpk bir duaya benzer. I Iarta ve hatta bu satrlarda I Iristiyan Tanrsnn Duas (Babamz) ya da rerisi'ndeki ahenk

vardr;______

A v m tu ry j iun A ltu n )Y }* > k jttln u t. ~tJ.n. ' M nih'te bulunan vr N aillerin kulland bir otel nuhzem . 'Tanrya d u j etmek in okunan bir H m tvan ilah. ev n
Tunn Yamlpt

D 'u.u

V>' K U j> T ( L k % t> n A k U k A n f i j

Adolfllitler! Sadece sana balyz! u zamanda yemi nmz tazelemek arzusundayz: Bu dnyada yalnzca Adolf Hitlcrc inanrz. Uhsal Sosyalizmin halkmz iin yegne kurtarc inan olduuna inanrz. Gk yznde bir Tanr olduuna, bi/.i yarattna, bize yol gsterdiine, hize emirler verdiine ve bizi aka kut sadna inanrz. Ve biz bu Tanr'nm Adolf Htler' b zim iin gnderdiine inanrz ki bylelikle Almanya sonsuza dek yaayacak bir lke halini alacaktr.,mf Stalin bir ateistti ve Hitler byk ihtimalle deildi; fakat, eer bir ateist olsayd bile Mitler-Stalin tartmasnn can alc noktas ol duka basittir. Baz ateistler kt eylemler sergileyebilir ancak bu ktlkleri ateizm adna yapmazlar. Stalin ve Hitler srasyla dog matik ve doktriner Marksizm adna amansz ktlkler yapmlar dr ve bununla birlikte, aklselimden uzak, bilimle bagdamavar bir jenik 1 teori, Wagnerci2 zrvalaryla yaylagelmitir. Din sava lar gerekten de din adna yaplmtr ve bu tr savalar tarih te korkutucu derecede sktr. Ben ateizm adna yaplm herhan. bir sava aklma getiremiyorum ki neden byle bir sava olsun? Savalar ekonomik hrslar, siyasi tutkular, etnik ya da rksal n yarglar, keskin kindarlk, intikam ya da bir ulusun yapsndaL bir tr vatansever inanla balar. Bir savan fitilini ateeyeblece* bir dier gereki motivasyon ise, bir insann sarslmaz bir biim de kendi inancn tek gerek inan olarak grmesidir ve bu g r ^ rakip dinlerin tm kfir ve takipilerini lm cezasna m ahkua eden ve aleni bir ekilde, Tanrnm askerlerinin dorudan cennc gideceklerini vaat eden bir kutsal kitapla desteklenir. Sam H a r a bu konuyla ilgili olarak nancn Sonu The V ju o f l:atb) s n kitabnda deyim yerindeyse hedefi tam on ikiden vurur: Dinsel inancn tehlikesi, sradan insanlarn lgnlk meyvelerini toplamalarna ve b meyvelerin kutsal olduklarna inanmasna imkn vermesidir. Her yeni neslin ocuklarna dinsel konularn dier konular gibi hakl karlmasna gerek duyulmad retildiinden, medeniyetler hl aklsz ordularyla dolup tamakta dr. Bugn bile birbirimizi eski literatre dayanarak ldrmekteyiz. Bundan daha zc vc sama bir ey olabilir m? Bir dnn, hangi insan inanszl uruna savamak ister?
' jenik. Sir r n o c i G altoa ilim li bir ln|ilix'tn. nayak olduu cugcnki ilim li tamlk u t ceninleri aynp. aylkl ccn inler veittirmenin yollann arayan, biltm dal ya da hareket olduu km u u K ili am>ut> olan bir hareket ya da bilim dal rJ.n

K rkn! Wapnrr. Alman jvfj brvinnt. (c!>tmtft Inrleyk \jrut nm kavratn rm/k lutyavn etkiledi. G rrk Di/k ve drjua aLmmLaki yenillilrfu ftctrkvc Yahudi karyt jtor-tc.* nedeniyle O.yy.'u en <k tartyLu nuzifc adamlarndn olmuttur. - t J j .

lyt*M ntkunH ut'l

256

R ik k J D jw knt

BLM 8

Dinin Sakncas Nedir? Neden Dman Olmak Gerekir?

D/, insanlar giinn her ant, yaptmz her hareketi gkyznden izleyen grnmez hr adamn varlna inandrmtr. Ve bu grnmez adamn on maddelik zel bir listesi vardr, sizden bunlar yapmamanz ister. Eer bunlardan herhangi birisini yaparsanz, sizi sonsuza kadar kalacanz zel bir yere gnderir; buras ate ve dumanla kapldr, ikence ve tzdrabn yuvasdr. Tanr. sizi buraya gnderirken yanmanz, ac ekmenizi, boulmanz, feryat etmenizi ve sonsuza kadar alamanz ister... Ama Sizi Sever! G e o r g e C a r l in

Dinin S jlu r S nllt SVicn C K >|d>n jla u i <*(tlsu t

Yapm gerei yzlemelerdim pek holanmam. Kart fikir belirtmeye dayal bir tartmann gerein onaya karlmasnda salam bir yol olmadm dnrm ve bu yzden bu tr resmi tartmalara katl mam iin sunulan tekliflerini hi dnmeden geri eviririm. Bir ke resinde, eski York Bapiskoposuyla bir sylei iin Edinburgh'a davet edildim. Bundan onur duyarak gitmeyi kabul enim. Bulumann ger eklemesinden ksa bir sre sonra, dindar fiziki Russel Stannard bu nunla ilgili Ohserver'a yazd bir ikyet mektubunu kitab Tary Defetmek mi?'de 'h-ittu: Suray wtf: tekrar kaleme ald:

Beyefendi, sinsice srtan Tanr Bilimin Grkeminden Sonra Gelir* manetinizin akabinde bilim muhabirini? bize, bilim vc din zerine bir tanmada Rchard Dawknsin York Piskopo suna ar bir entcllcktel yenilgi yaattm bildirmi. Keyifle glm.seyen ateistler' ifadesine bavuran muhabiriniz ayrca yle bir sonuca varm. Aslanlar 10: Hmtyanlar 0. Stannard Ohserver'a sulamalar yadrrken, kendisiyle birlikle Bir mingham Piskoposu ve nl kozmolog Sr Hennan Bondi ile Royal Societyde daha sonraki hr tarihle yaptmz grmeye hi deinil memi olmasna dikkat ekiyor.'ncelikle, bu grme m uhalif bir tartma ortam yaratmak adna dzenlenmemiti ve bu sayede yapn sonular karlma. Dolaysyla bence Stannardn savunulabilir tek yn, kart fikir yartrma formatna kar olmasdr. Dorusu, Bir eytann Papaz ' .'v. kitabmda akladm sebep lerden turu yaradllarla hibir /.aman tartmam .1 Gladyatr karlamalarn sevmememe ramen, bir ekilde, bir din kart savas olarak n kazanm durumdaym. Tanrnn var olmad vc ahlakl olmak iin dine ihtiyacmz olmad fikrini onay layan, ayrca, ahlak vc inancn kaynann dinsel olmayan terimlerle aklanmasnn m m kn olduunu dnen arkadalarm maalesef kafalar karm olarak bana geri dnerler. Neden bu kadar d mansn? Gereklen dinde yanl ola nedir? Din, etkin biimde sava mamz gerektirecek kadar zararl m? Neden, Boa ve Akrep takm yldznda olan kristal enerji vc ley hizalarna kendini brakp yaa mn tadn karmyorsun? Tm bunlar zararsz ayrntlar deil m? unu hemen sylemeliyim ki, benim ya da dier ateistlerin dm karsnda ara sra takndmz bu dmanca tavr sadece kelimeler le snrldr. Ben ilahiyat kaynakl bir anlamazlk yznden hibir yere bomba atmayacan, kimsenin kafasn kesmeyeceim, kimseye ta frlatmayacam, kimseyi armha gerip yakmayacam, kimsevc ikence etmeyeceim veya gkdelenlere uakla arpmayacam.
' k ulu nmWki.ijLmnul.Ht Ittrut > jijd liftiU n rru m r.n jn u (illilerim Rrn v-vrm rtr kullnnN M premibi uvgul.inuin.lk gibi bir $ f\ t w in t uLmi42. Bu arkjti. ><111111 tu vrriM'vrvr^un a n u t > MurAvu>m lr.( jk ^tn tv U okutm aldr. Kn m harika tau m rm b n u k n i Kn p r l v tlrn i
^8 R tihll}<w lri

A>!K! T tm x n J l.U K VF M lM lN ALTrVT EDt-MES

Ancak, her zaman olduu gibi, muhatabm tartmann bu ekilde noktalanmasna izin vermeyecek vc rnein, bana yle bir soru y neltecektir: Dmanln seni ar tutucu bir ateist yapmaz m? Se de tpk Ituldcklcr gibi, kendi yolunda tutucusm. Kana sklkla yneltilen bu an tutuculuk sulamasndan bir an nce kurtulmal ym nk zcdr ki iyiden iyiye yaygnlamaya balad.

A iR I TUTUCULUK VE BLMN ALTST EDLMES

Tutucular gerekleri bir kutsal kitaptan okuyarak rendikleri iin daima hakl olduklarn dnrler vc pein fikirli olarak hibir eyin inanlarn sarsamayacam beyan ederler. Kutsal kitabn sunduu gerek bir aksiyomdur, bir muhakeme srecinin son rn deildir. Tutuculara gre, kitap gerei anlatr ve bilimsel kantlarla kitapta ki dorularn elitii durumlarda pe atlmas gereken kitap deil, kanttr. Bunlarn aksine, bir blimadam olarak ben dorularn (me sela evrim) kutsal kitaplarda deil, incelediim bilimsel kantlarda olduunun bilincindeyim. Hu ikisi arasnda gerekten nemli farklar vardr. Evrimle ilgili kitaplar kutsal deildir ve gvenilirliklerini bu yolla kazanmazlar. Bu kitaplara inanlrhk vasf kazandran etmen, arpc oklukta ve karlatrmal olarak desteklenmi kantlarn bir arada sunulmasdr. Prensipte her okuyucu bu tur kitaplar eline alp, kantlar gzden geirebilir. Bununla birlikte, eer bir bilim kitabnda herhangi yanl bir bilgiye yer verilmise bu er ya da ge farkedilecek ve kitabn sonraki basklarnda bu hata olmayacaktr. Ne hikmettir ki hibir zaman kutsal kitaplarda dzeltilmesi gereken yanllklar ortaya kmaz. Filozoflar, zellikle de yetersiz felsefi bilgisi olan amatrler ve hatta kltrel bantclk* virs kapm olanlar, bu noktada can skc bir krmz bayrak kaldrabilirler: bir bilimadamnn bilimsel kunttu olan inanc balbama bir tutucu inan konusudur. Bu iddiay birok kez rttm, ancak sylediklerimi ksaca tekrar edeceim. 1 lepimiz kafalarmzn zerindeki amatr felsefeci apkalaryla, han gi meslekten olursak olalm kendi kantlarmz retiriz. Eer ben bir cinayet zanlsysam ve iddia makam avukat bana sert bir slupla ci nayet gecesi gerekten Chicagoda olup olmadm soruyorsa, yle bir felseHk bahaneyle iin iinden syrlmam m m kn deildir: Bu sorunun yann, Gerekten demekle neyi kastettiinize bal. n sanbilimsel. banncl bir mazeretle de kurtulamam: Yalnzca Kov boylara zg bilimsel hislerinizin belirttii ekilde Chicago'daydm. Bongolese dilinde tamamen farkl bir '-de, d<' kullanm vardr yle
Faan YoaUpu 2 ^ 9

i-

......

Dinin ^Iu ik a ii N1m ? N<kn D itoun O Jn u k C m tu r*

ki, eer siz keinin kurutulmu testis torbasndan enfiye ekmesini bilen bir ustaysanz, ite ancak o zaman gerekten bir yertfc bulunu yorsunuz demektir.M,m Bilimadamlar, gerei eidi kuramsal yntemlerle tanmla maya alrken tutucu bir izlenim brakyor olabilirler. Ama zaten herkes byledr. Evrim gerektir dediimde, Yeni Zellanda'nn gney yarmkrede olduu gerektir dediimde olduum dan daha tutucu deilimdir. Evrime inanrz nk bilimsel kantla dorulan mtr ve yeni bir kant bu gerei rtrse bir gecede bu inancmz dan vazgeeriz. Gerek bir tutucu asla bunu syleyemez. Tutuculuk kolaylkla tutkuyla kartrlabilir. Evrimi tutucu bir yaradlmn karsnda savunurken tutkulu grnebilirim ancak bu nun sebebi kiisel bir rekabet hissi sergilemek deildir. Tutkulu g rnmemin asl sebebi, evrim lehindeki kantlarn ezici seviyede gl olmas ve rakibimin bunu bir liirl grememesidir; ya da ok daha alldk olan, bunu grmeyi reddetmesidir. nk evrim onun kuisal kitabyla elien bir gerektir. Zavall tutucularn ve etkiledikleri kiilerin ne kadar eksik olduklarn dndmde tutkum bir kat daha artar. Evrim gerekleri dier birok bilimsel gerek gibi, zihni kurcalayan, ckilcyici ve gzel gereklerdir; bu gzelliklerin eksikli iyle lmek ne kadar zc! Bu durum elbette tutkumu ateler. Nasl atelemeyecek? Ancak evrime olan inancm ne tutuculuktur ne de bir tr ballktr nk fikrimin gncel bir kantla deiebileceinin farkndaym ve bu kant bir gn ortaya karsa grlerimi deitir mekten mutluluk duyarm. Bu konuyla ilgili bir olay daha nce meydana gelmiti. niver site rencisi olduum yllarda, Oxford niversitesi Hayvanbiiimi Blm nn nl ve deneyimli yelerinden birisinin hikyesine tank olmutum. Bu ahs senelerce Golgi aygtnn' olmadna tutkuy la inanmt ve bunu rencilerine aktarmt: ona gre bu bir yapay doku, bir yanlsamayd. O yllarda Hayvanbiiimi blmndeki her kesin keyifle katld bir etkinlik vard, her pazartesi, leden son ra ziyarete gelen konferanslarn aratrma konumalar dinlenirdi. Yine bir pazartesi giydn ve bu sefer konuma yapacak kii Ame rikal bir hcre biyologuydu ve konferansn konusu Golgi aygtnn gerekliini btnyle ortaya koyan bir kant zerineydi. Konferans bittiinde yal adam hzla konuma krssne yaklat ve Amerika lnn elini skarak ona (tutkuyla) yle dedi Sevgili dostum, sana ok teekkr ederim. Bu geen elli senede bir hayli yanlmm. Cokuyla alkladk. Tutucular asla bunu yapamazlar. Pratikte btn bilinadamlar da yle. Ancak yine de bunu bir ideal olarak grp, szde ballk gsterirler; politikaclar ise bu iarz bir itiraf genellikle do1Bir lOcrr mr.anrh ekrdrfte yjk ntriyolun Cvanndj b u lu u n V atukk vr Irocclr \wrm
2 6 o RUUI DjttlU M

rJ.n

A>IK 1 1 i r i V C U L U K V L U U .M IS ALTO S 1 U J L M U J

neklik olarak grrler. Sizinle paylatm bu anm hatrladmda hl duygulanrm ve boazm dmlenir. Bir bilimadam olarak rurucu inanca kar dmanm nk bu eilimdeki bir inan her zaman bilimsel giriimin onunu tkar. Din bize grlerimizi deitirmememiz gerektiim ve ayrca, kavranmas m mkn, ilgi uyandrc konularn kefedilmesini arzulamamay retir. Dtn bilimin dzenim bozar vc kiinin idrak kabiliyetini bal talar. Bununla ilgili bildiim en zc rnek, u sralar Tennessee e y a le tin in D a y to n ehrindeki Bryan niversitesi Kken Aratrmalar Merkezini (the < enter fnr Origins Research) yneten Amerikal je olog Kurt Wise hakkndadr. Bryan niversitesi adn W illiam Jen nings Bryandan almtr ki kendisi fen retmeni John Scopes'un 1925 Davton 'M aym un Davasnda savcyd. Wise, gerek bir ni versitenin jeoloji profesr olma hayalini gerekletirebilirdi. Oksimoronik* parolasn web sitesinde tehir eden Bryan niversitesi hi kukusuz, parolas 'Titiz dn' olan gerek bir niversitenin yerini tutamaz: Tiriz vc Incile dayal dn. Asltnda Wise, Chicago ni versitesinde gerek bir jeoloji dereccsi elde etmi ve bu baarsn Stephen Jay G ouldun rencisi olarak, Harvard'da ald iki yksek jeoloji ve paleontoloji derecesiyle desteklemiti. Son derece nitelikli ve gelecei gerekten parlak, gen bir bilimadamyd ve daima bilim sel retimin ve uygun bir niversitede aratrma yapma ideallerinin peinde kotu. Ardndan felaket zinciri balad. Kendi kendine, zihninde ya ratt bir tuzaa dt. Tutucu bir dinsel yetitirilme tarzyla za yflam ve fena halde huzuru kam beyni onu Dnya'm n yann on bin yldan daha az olduunu dnmeye srkledi (Chicago ve Harvarddaki jeolojik reniminin konusu.) D ini ve bilimi arasnda kafa kafaya bir arpna olduunu kabul edemeyccek kadar kltrl ve zekiydi ve zihnindeki bu sava, endiesini giderek arttryordu. Bir gn bu baskya daha fazla dayanamad ve bir makasla meseleyi k knden halletmeye koyuldu. Eline bir ncil ald ve sahiden, bilimsel dnya grnn dorularyla elien tm satrlar kesti, eer bilim doruyu sylyorsa tm bu satrlar unutulmalyd. Bu derinlemesine ak yrekli ve zahmetli uygulamann ardndan ncilden geriye pek bir ey kalmamt:
Kutsal K ita p sayfalarn ve hatta sayfa kenarlarndaki boluk lar inerlerken unu fark cirim ; evrim ve kutsal kitap arasnda bir seim y apm am gerekiyordu. Va Kutsal K itap d o ru , evrim yanlt ya da evrim doruydu ve Incil'i frlatm am gerekiyor' llo u > V 'o p o . hr tkil.i>uim yrr lyt|i|i lrn u r f ij CJulcv D a iw in u i "T u lc Kkeni* jd l ftmiMit .n la im u knulvini bir j ih U uhkcetin onunda bvlnmj ve 100 Dolattk para ccumcia s '>rPt> * n lnuji. :O k iim o ro o . birbifiylc c d 'K n ya da u t iki ta v r m anlam kuv-rctkndirmtk iin bir ra d a k u lla nm a k. -fJ.t.
Tann Y in ilg m ( S i

:.limn

Umut SjIu iu ju i Ntfcrt N tfa Du>m*n CNtuk (><i<Um>

d... ite o gece Tanrnn Szne inandm vc buna aykr olan, evrim dc dahil her evi aklm dan sildim. Sonra, derin bir keder hissine brnerek, bilim e dair lt um utlarm vc hayallerim i atee attm .

Bu ok dokunakl bulduum bir hikyedir; Hayran olduum (olgi aygr hikyesi beni mutluluk gzyalarna boar. Kurt Wise'm hikyesiyse kalbimi szlatr; yrek paralayc ve aalk bir durum. Wise kariyeri ve mutluluuna kendi kendine zarar verdi ki bu ok gereksiz vc kurtulmas kolay bir ruh haliydi. Tek yapmas gereken Incil'i atmakt. Ya da tpk ilahiyatlarn yapt gibi, onu sembolik ya da alegorik olarak yorumlamalyd. Bunlar elinin tersiyle bir ke nara itti ve tutucu bir eyleme giriip, tm hayalleri ve umurlarnn yan sra bilim, ispat ve mant pe am. Belki de Kurt Wise tutucular arasnda esiz bir drstlk anla y sergilemiti; tahrip edici, ac verici, ok edici bir drstlk. Ona Templeton d l'n verin; bu dl gerekten hak eden ilk drst kii o olabilir. Wisein tutumu, inanlar bilimsel kantlarla elien tutucularn, gizliden gizliye rettikleri fikirlere bir rnek tekil eder. Szlerini nasl bitirdiine kulak verelim:
G en bir dnyay onaylam ak iin her ne k adar bilimsel ge rekelere ihtiya duysak d a, ben gen bir dnyaya in an a n bir yaradlym nk bu benim Kutsal K itap anlayma girer. Seneler ncesinde niversitede bir renciyken profesrlerimle dc paylatn gibi, egur bir g n, evrendeki l n kantlar ya* radlln yanl oldgn u ispatlar b ir k o n u m belirtirlerse, bu n u ilk kabul edecek kii ben olacam am a yine de b ir yara dl olm a k ta n vazgemeyeceim n k zaten T anrnn Sz b u n u gerektirir. Bu tarafta saf tutm aly m .' * '1

Wise sanki, yazlarn Wittenbergteki bir kilisenin kapsna ivileyen Luther'den alnt yapm gibi grnr fakat bana daha ok Geor ge Orwellin 19X4 isimli kitabndaki Winston Smithi hatrlatyor; Smith, Ker Byk Birader tftix Hrtrfhcr) yledir derse, iki art iki be eder grnn benimsenmesi iin umutsuzca mcadele etmi tir. Lkin W instona ikence edilmiti. Wise'in iki zc fikre inanmas, fiziksel ikcncc zorlamasyla deil dinsel sadakat zorlamasyla kagelmitir (ki dinsel sadakat zorlamas baz insanlar iin en az ikence kadar etkilidir): tartmaya ak bir tr zihinsel ikence. Kurt Wisea yaptklarndan tr dine dmanm. Ve eer Harvard mezunu bir jeologa bunu yapa!>idiyse daha az yetenekli vc donanml sradan insanlara neler yapabileceini dnn.

2 6 2

K durci U i im

V AfT H K *.tN K A R A N I IK Y (l 7 t

Tutucu din, saysz masum, iyi niyetli ve hevesli gen beyne ynelik bilimsel retimi ykmann tutkusuyla hareket eder. Tutucu olmayan, duyarl din bunu yapmyor olabilir. Ancak, ok kk ya lardaki ocuklara sorgusuz sadakatin bir erdem olduunu reterek dnyay tutucular iin gvenli bir yer haline getirir.

S a LTILIIN KARANLIK YZ

Bir nceki blmde, deien ahlak anlayn aklamaya alrken, liberal, aydn ve savgm nsanlarn genel ortak grnden bahset mitim. mit verici bir varsaymda bulunup, her birimizin bu or tak gr benimsediimizi iddia etmitim ki bazlarmz dierlerine kyasla daha fazla benimseriz. Ve dindar olsun olmasn insanlarn ounun byk olaslkla bu kitab okumu olduklarn belirtmitim. Ancak elbette, herkes bu ortak gr benimsemez (ve herkes benim kitabm okumak istemeyebilir.) Salrln gnmzde yok olmaya uzak olduu inkr edilmez bir gerektir. Drst olunursa saltlk, gnmzde ok geni sayda kiinin zihninde hiikm srmektedir ve bunun en tehlikeli rneklerine M slm an dnyasnda ve balang aamasndaki Amerikan teokrasisinde (Kevin Phillips'in ayn isim deki kitabn okuyun) rastlarz. Saltln temelleri neredeyse her za man gl dinsel sadakate dayanr ve bu mantk nda, dinin dn ya zerindeki ktlklerin etkin bir kayna olduunu syleyebiliri/. Eski A hitdek en sert cezalardan biri, dine kfretme suunun cezasdr. Raz lkelerde bu ceza hl yrrlktedir. Pakistan ceza kanununun 295-C maddesi bu su iin idam cezasn ngrr. 18 Austos 2 0 0 l'de, bir tp doktoru ve bir okutman olan Dr. Younis Shaikh, dine kfretme suundan lm cezasna m ahkm edilmiti. Tek suu, rencilerine Muhamned peygamberin krk yana gelip, slam dinini icat etmeden nce bir Mslman olmadn sylemekti. rencilerinden on bir tanesi bu saldrsndan tr retmenlerini otoritelere ikyet ettiler. Pakistandaki dine kfretme kanunu ge nelde lkede yaayan llristiyanlar iin bavurulan bir yasadr, tpk Augustne Ashiq Kingri' M asihin 2000 ylnda Faisalabad*da lm cezasna arptrlmasnda olduu gibi. Masil bir Hristiyan olduu iin M slm an sevgilisiyle evlenmesine izin verilmemiti ve (inanl mazdr ki) Pakistan (ve slam dnyas) kanunlarna gre Mslman bir kadnn gayri-mslim bir erkekle evlenmesi yasaktr. Bu yzden Masih slam dinine gemeye alt ancak bunun sonrasndaysa te mel islami nedenlerden tr bu giriimi iin de suland. Elimdeki rapora gre asl suunun bu giriimiyle ya da peygamber hakkndaki
Tiurt Yuulftito

Dinin U u g u S 'td u ) N-lf n Chaman O iau l G rttlar?

szleriyle gil olup olmad dahi belli deildir. Her halkrda onur bu eylemi, kanunlar dinsel banazlktan arnm herhangi bir lkede lm cezas gerektirecek trden bir su deildi. 2006da Afganistanda Abdul Rahman, Hristiyanla gemek suundan lm cezas almtr. Birisini ldrm mdr? Birisinin cann yakm mdr? I Irszltk yapm mdr? I lerhangi bir zarar \ cr mi midir? Hayr. Sadece fikrini deitirmitir, iten ve mahrem h : gr deiiklii yapmtr. lkesindeki ynetim grubunun h o h la mad baz dnceleri aklna sokmutur. Ve unutmayn, Taliban*:r Afganistanndan bahsetmiyorum. Buras Amerika nderliinde^; koalisyonun kurdumu, Hamid Knrzainin dnce zgrl 1 kazan m Afganistan'yd. Bay Rahman sonu itibariyle, iddetli uluslara* ras bask sayesinde idamdan kurtuldu, ancak akl hastas olduunsylemek zorunda kald. imdi talyada koruma altna alnmay ta lep ediyor nk slami grevlerini gerekletirmeye hevesli ban.ular tarafndan katledilmekten korkuyor. nancndan dnme su^ur.j kar idam cezas hl /.giir dnceli Afganistann anayasasm>ix bulunan bir fkradr. Unutmayn ki, inan deitirmek kii ya da inta ke kar gerek bir zarar nitelii tamamaktadr. George Orwell.^ 19N4 terminolojisini kullanrsak, katksz bir dnce suudur ve Hlami kanunlar nezdinde verilen resmi ceza idamdr. Cezann fiilen uy guland bir rnekte, Sadiq Abdul Karim Malallah, 3 l-yll 1992\ir din deitirme ve dine kfretmekten resmen sul bulunmu ve ardn dan Suudi Arabistan'da halkn niindc boynu vurulmutur/M 7/ Blm l de bahsettiim Ingilterenin nde gelen lml Ms'umanlarmdan Sr Iqbal Sacranie ile bir keresinde televizyonda yaym lanan bir grmem olmutu. O nunla din deitirmeye idam cezza verilmesi zerine taratk. Manevralar yapt, laf geveledi ancak bu nun yanlln ne yalanlayabildi ne de knad. Bunun nemsiz S-r ayrnt olduunu iddia edeek srekli konuyu deitirmeye abalad. Bu adam, salkl nanlararas ilikiler kurmasyla Ingiliz hkmeti tarafndan valye unvanna layk grlmt. Hristiyan dnyasnda da ne yazk ki benzer durumlar sz konu sudur. ngilterede 1922 gibi yakn bir gemite, John W illiam G o a dine kfrettii iin dokuz ay boyunca ar ie m ahkm edilmise sa'y bir palyaoyla kyaslamt. nanlmazdr ki, dine kfretme su* ngiltere anayasasnda hl yer alm aktadr"* ve 2005 senesinde. Kr Hristiyan topluluu, BBC! kanalmnn Jerry Springer, the Opera rini yaynlamas yznden dine kfretme davas amtr. Son yllarda Amerika Birleik Devletlerinde Amerikan Ta!?ban ifadesi ska kullanlr oldu ve hzl bir Google taramasyla b dzineden fazla web sitesinde bu tabirin getiini grebilirsiniz. B siteler Amerikan din nderleri ve din merkezli siyasetilerin kulbn2 & 4 Kh m ii I anint

N A N VF F.TbttPI IK

dkkr ifadelere yer vermekte vc bunlar, tyler rpertici biimde Af gan Talibann, Ayetullah Humeyinin ve Suudi Arabistann Vahab otoritelerinin banazln, insafsz gaddarln ve dpedz irenli ini anmsatmaktadr. The American Taliban isimli web sitesi, bu aklsz ve iren alntlar iin zengin bir kaynaktr, ilk olarak (Ame rikan meslektalarm bunun bir elence konusu olmad hususun da beni uyardlar) The Onion1 gazetesi tarafndan kefedilen Ann Coulter isimli birinin szlerine yer verilmitir: Onlarn lkelerini istila etmeliyiz, nderlerini ldiirmeliyiz ve hepsini Hristiyan yapmalyz.n*,,v* Sitedeki dier inciler ise yle; Milletvekili Bob D om an, Gay** kelimesini G o AIDS Yet? (Hala AIDS olmadn m?) cm lesinin akronimi olmad srece kullanmayn. General W illiam G. Boykin, George Rush, Amerika Birleik Devleilerindeki semenle rin ounluunun oyuyla seilmemitir, ona bu grevi Tanr atfetmi tir. Ve daha yal birisi olan. Ronald Reagann i ileri bakannn nl evre politikas: evreyi korumam?: gerekmemektedir. Isann Diriliinin eli kulandadr." Afgan Taliban ve Amerikan Taliban, insanlar kutsal metinleri gerek sayp, ciddiye aldklarnda doacak Miulara birer rnek tekil eder. Bu rnekler lisk Ahit teokrasisi nin etkisi altndaki yaamn korkunluunu kavramamz salayacak canlandrmalar olarak grlebilir. Kimberly Blakerin Arln re melleri: Amerikadaki Hristiyan Sa (Tbv iw\iji>tcnuh of Extra m : //< :.'//.> Rtht ut Amenai) isimli kitab, Hristiyan Tali ban (kitapta farkl bir isim seilmi) lehdidint bir kitab doldurmaya vececek gereklerinin ayrntl aklamasdr.

n a n vf . e c in s e l l ik

Taliban dnemindeki Afganistanda ecinsellik iin verilen resmi ceza idamd ve zevkli bir yntem izlenerek, kurban canl canl bir duvarn altnda ezilirdi. Kciscllk suu' balbama mahrem bir eylemdir. Birbirlerini onaylam ve hi kimseye /.arar vermeyen yetikinler ta rafndan uygulanr ve biz bir kez daha dinsel saltln klasik bir zelliiyle kar karya kalrz. Benim lkemin de bu konuda gurur duyulacak bir yan yoktur. Gizli ecinsellik Ingiltere'de (hayret veri cidir ki) 1967 senesine kadar ceza gerektiren sular kapsamndayd. 1954 ylnda ngiliz matematiki Alan Turing, ki bilgisayarn baba s unvan iin John von Ncumann ile birlikte adaydr, zel hayatn da ecinsel davran sergilemesiyle su ilediine karar verildiinde
A m rn lu n parodi fpetrti.

E te in te !, fj.n.

Id U I t M l R II t

26 1 }

'

Ifcnin Kalancau N n lr ' Ncdra [Xlpiuii O tnub Crclr>

kendisini ldrmt. Turingin bir tank tarafndan itilen bir duvarn altnda canl canl eziltncdiini inkr edemeyiz. Ona bir seim hak k sunulmutu: Ya hapisanede iki yl geirecek (hapisanedek dier tutuklularm ona nasl davranacan tahmin edebilirsiniz) ya da bir dizi hormon enjeksiyonu yaplacakt ki bu kimyasal bir hadm cime operasyonuna edeerdi vc gslerinin bymesine neden olacakt Bu durumda, nihai ve kiisel seimi iine siyanr ejeke ettii bir elmay yemek oldu ."2"1 Alman Enigma kodlarnn krlmasnda kilit zek olan Turing. Nazilerir alt edilmesinde Eisenhower va da ChurchilPden, tartma ya ak olarak daha byk bir katk salamtr. Turing ve Bletclle\ Park'daki* 'Ultra' i arkadalarna krler okun ki sava atanndaki mttefik kuvvetlerin generalleri, savan uzun periyodlar boyun..* Alman generallerinin ayrntl taktiklerinden haberdar oldular ve Al manlar bu planlar uygulamaya koyamadan nlemler alnd. Savan bitmesiyle, Turingin grevi artk top secret olmaktan kt ve hu noktaya gelindiinde Turing bir ulus kahraman olarak arlanp, valye unvanna layk grlmeliydi. Bunun yerine, bu kibar, keke, dif merkezli deha yok edildi, hem dc hi kimseye zarar dokunmayan, gizlilikle iledii bir *su y/.iiden. Bylece, din eksenli ahlak taci rinin en ak zelliinin dier insanlarn zel hayatlarnda yaptk lara {ve hatta dndklerine) tutkuyla kafay takmak olduum, grdk. Amerikan Taliban mn ecinsellik karsndaki tutumu din sel saltikran kaynaklanr. Liberty niversitesinin kurucusu Jerr . FalwelPin szlerine kulak verelim: AlDSTanrnm sadece ecinseli * iin gnderdii bir ceza deildir. Tanr'nn bu cczas ayn zamandj eicinsellie gz yuman toplumlar iindir.1 ' Bu tarz insanlarda ilk. gzme arpan zellik muhteem Hristiyan merhametidir. Nasl hr semen defalarca Senatr lesse I lelms (Kuzey Carolina Cumhuru-: isi) gibi hasta ruhlu bir banaza oy verebilir? Helms k u rezil ideleri kullanm birisidir: "The New York Times ve Washington / V : ecinsellerle doludur. O kurunlarda alan hemen hemen herkes > gay ya da lezbiyendir." ' Yant, sanyorum ki, ahlak kstl din*r terimlerle yorumlayan ve kendisiyle avn salt inanc paylamayan lar bir tehdit olarak gren semenlerdir. Hristiyan Koalisyonunum kurucusu Pat Robertsondan dahi nce bahsetmitim. 1988de Bakanlk iin Cumhuriyeti partinciddi bir adayyd ve kampanyasnda almak zere m ily o nda fazla gnll kazand, art, kaydadeer miktarda sermaye: aada ki alntlarn btnyle onun karakterini yanstt dnldnde
1 D k u h lc) P jfk . \liltMi lifcilfrrr'lr H tm hlrv UjvjbJimJadr II D u n y j Sava> boyncj. P'f Krallk fifre zcleri u r j/ d ju N a i Iiif.tu vc I o m frrim ntn vri/i'lm o at<^ . tl o ljf jk k u llin im ijir >tfrc cozm operutyonUn, Ultra kod l tir vv4> v m u kunlr mjiuui>ui r.: -

266

R k lu r J

N A N VC EC IN SCU .IK

rahatsz edici bir destek seviyesi: [Ecinseller] kiliselere gelip, kili se hizmetlerini datmak isterler ve etrafa kanlarn saarak herkese AIDS bulatrmak ve papazlarn suratna tkrmek isterler. | Plan l Ebeveynlik| ocuklara zina yapmay retmektir, erikinlere eini aldatmay, her trden hayvanla cinsel ilikiye girmeyi, ecinsellii, lezbiyenlii retmektir; Incil'in yasaklad her eyi retmektir. Robertsonun kadnlarla ilgili dnceleri de ayrca Afgan Talibann kararm kalplerini stacak cinstendir: Bunu duymak hanmefen dilere ar gelecektir biliyorum ancak eer evlenirseniz, bir erkein, kocanzn bakanln kabul etmisiniz demektir. Isa Mesih evin lide ridir ve koca, karnn lideridir ve bu hibir zaman deimez." Hristiyan Politik Harekeli Katolikler Bakan Garv Poter unu demiti: Hristiyan ounluk bu lkenin ynetimini ele geirdiin de, eytani kiliseler kalmayacaktr. Pornografi serbeste danlamayacaknr. Ecinsel haklar diye bir ey artk konuulmayacaktr. Hristiyan ounluk kontrol ele geirdiinde, oulculuk (birka dinin hr arada bulunmas) ahlaksz ve kt sfatn alacak ynetim hi kimseye ktlk ctue hakk tanmayacaktr. K tlk, alntda aka anlald zere, insanlar iin kt sonular douracak eyler yapmak anlamna gelmiyor. Kastedilen, * 1 Iristiyan ounluun' zel beenileriyle badamayan mahrem dnce ve eylemlerdir. Westhoro Vaftiz Kilisesi Papaz Fred Phelps ecinsellere kar '.ahit fikirli bir nefret gden bir dier nfuzlu vaizdir. M arhin l.uthcr Kingin dul kalm ei ldnde, Papaz Fred onun cenaze treninde yle bir bildiride bulundu: Tanr ib...Ierden ve ib.,lie izin veren lerden irenir! Dolaysyla, Tanr Coretta Scort Kingden ireniyor ve imdi ona kurtuklarn asla lmedii ve atein asla dinmedii yerde ate ve kkrt iinde ac ektiriyor ve azabnn duman sonsuza ka dar a r t y o r . F r e d Phelpsin bir kak olduu elbette akla gelebilir ancak bu kak paralarn kullanabilccci bir yn insan taralndan desteklenir. Kendi web sitesine gre, Phelps 1991 ylndan beri ABD. Kanada, rdn ve Irak'ta dzenledii 22.000 ecinsellik kart gs teride (Bu da, ortalama her drt gnde bir gsteri eder) AIDS N T A N RIY A KRLER OLSUN gibi ifadeler ieren pankartlar a trmtr. Web sitesinin bilhassa byleyici bir kesi, lm olan ecinsellerin isimleriyle birlikte cehennemde ka gndr yanmakta olduunun otomatik etelesinin tutulduu kedir. Ecinsellik iin sergilenen ttun dinsel inan yoluyla alanan ahlak trnn ne olduu konusunda epey aydnlatcdr. Eit lde aydnlatc bir baka rnek, krtaj ve insan hayatnn kutsalldr.

Imu Ymjpm y

Dan JulaaM Ntclt) N<dn Djnun Oloui. fcr*Ur>

n a n v e n s a n h a y a t i n i n k u t s a l l i i

nsan embriyosu, insan yaamnn rneidir. Bu nedenle, salt din darlara gre, krtaj aka yanlnr: bebek cinayetidir. Bu konu hakknda, bir fkradan farkszm izlenimi brakan gzlemime kat lr msnz bilmem ama. embriyo seviyesindeki yaam sona erdirme nin ateli bir tavrla karsnda olanlarn ou grnen o ki yetikin yaamlar sona erdirmek konusunda olduka gayretli grnmekteler. {Adil olmak gerekirse bu sylediim herkes iin geerli bir ku ral olmayp, krtaj en sert ekilde reddeden Roman Katolikleri'ncc uygulanmamaktadr.) Ancak dier taraftan yeniden domu olan 1 George W . Bush, gnmz dinsel egemenliinin tipik bir rneidir. O ve onun gibi olanlar insan hayatnn gzpek savunuculardr, elbette savunduklar hayat embriyo seviyesindeyse (ya da lmcl bir hastalkla bouan bir yaamsa); hatta bu kiiler birok hayan kurtaraca kesin olan tbbi aratrmalar nlemeye kadar giderler. nt4' dam cezasnn karsnda olmak adna en aikr zemin insan ya amna saygdr. 1976 senesinden bu yana. Yksek Mahkeme idam cezas yasan iptal edip, cezay tekrar yrrle kovduundan beri, Teksas, A BDdeki tun elli eyalette meydana gelen btn idam cezas uygulamalarnn te birinden sorumlu hale gelmitir. Ve Bushun ynetimindeki lke, tarihte ei grlmemi sayda infaza tanklk et mitir, ortalama bir deerle her dokuz gnde bir idam. O belki dc sadecc grevini yapp, lkenin kanunlarn uygulamtr?" Ancak eer yleyse, C N N gazetecisi Tucker Carlsonun yapt nl rpor taj nasl deerlendireceiz? Bizzat idam cezasn destekleyen Carlson, Bushun idam sras gelmi bir kadn tutukluvu gln bir slupla taklit etmesi karsnda aknln gizleyememiti ki kadn idamn ertelenmesi iin valiye yalvarmt: Ltfen, Bush alayc, sahte bir umutsuzlukla dudaklarn bzer, Beni ldrmeyin.m,jA Bu kadn eer bir zamanlar bir embriyo olduunu hanrlatsayd belki de Bush kendisini daha fazla onun yerine koyabilirdi. Embriyolar iin duyulan derin endie grne gre gerekten birok inan insa n zerinde ok tuhaf bir etki brakyor. Calctta Anne Teresa Nobel Bar d l 'n u alrken yapt bir konuma srasnda inanlmas g u szleri etmitir: Barn en byk dman krtajdr. Ne? Bu kadar budalaca bir fikir ne sren bir kadn hangi konuda, nasl cid diye alp ona bir Nobel d l verdiniz? Dindarlk taslayan ikiyzl Rahibe Teresann kandrd kiiler, Christopher Ilitchensin kitab Misyoner Pozisyonu: Teoride ve Pratikte Rahibe Teresa / M/.v^ tiiury Postlon: A< m Jhr-,\ ju l ''uca-, 'okum aldr.
' Uu dnfcvimtrb, <>/rlll<lr dr Hmvnyan cv jndrm u c gei*. <***..

268

K nlul U<mknu

N A N VF NSAN HAYATININ K ir T A U J ft

Amerikan Taliban'a dnelim ve Kurtarma Operasyonu'nun ku rucusu Randall Terrv'nin szlerini dinleyelim. Bu, krtaj destekle yenlerin gzn korkutmak iin kurulmu bir rgttr. Ben ya da benim gibiler bu lkeyi yok etmeye baladmzda, bir an nce sv manz iyi edersiniz nk sizi arayp bulacaz sizi yarglayaca/ vc sizi infaz edecciz. >aka yapmyorum. Yarglama vc infaz etme ilem leriyle bizzat ilgileneceimden hi kukunuz olmasn. Terry burada krtaj yapan doktorlar ima ediyordu ve ilhamm Hristiyanlktan ald dier ifadelerinde gn gibi nadadr: bizden aka bir hogrszlk dalgasyla batan aa ykan manz istiyorum. Sizden bir dmanlk dalgasyla ykanmanz istiyorum. F.vct, nefret iyidir... Hedefimiz bir Hristiyan milleri olmaktr. Incil'in bize verdii bir grevimiz var. Tanr bz se ti, bu lkeyi fethetmemiz iin. Sakin bir dnem istemiyoruz. oulculuk (birok din) istemiyoruz. dealimi? olduka ak. Tanrnn kanunlar, yani On Emir zerine kurulu bir Hristiyan ulus olmak orundayz. Mazeret kabul etmyoruz.,,^?, Ancak bir 1Iristiyan faizmi olarak adlandrlabilecek bu baarma hrs btnyle Amerikan Talibana zgdr. Bu, dnyann farkl blgelerindeki birok k tarafndan cokuyla rabet edinilen Islami faizmin neredeyse birebir rten edeeridir. Randall Terry henz siyasi g kazanmam birisidir. Fakat Amerikan siyasi sahnesini gzlemleyen birisi, bunlar yazld srada (2006). iyimserliini ko ruyamayacaktr. Bir neticeci ya da bir faydacnn krtaj meselesine ok farkl bir bak asyla yaklamas mmkndr; acy lerek. Krtaj esnasn da embriyo ac eker mi? (Embriyo, henz bir sinir sistemi gelime den muhtemelen ac ekmez. Ve eer bir sinir sistemi gelimi olsa bile, bir mezbahada can veren yetikin bir inek kadar ac ekmedii kesindir.) Krtaj olamayan hamile bir kadn ya da kadnn ailesi, bu durumdan tr ac eker mi? Bu bir hayli olasdr; ve her koulda, embriyonun bir sinir sistemi olmad dnldnde, annenin ye terince gelimi sinir sisteminin bir seim hakk olmas gerekli deil midir? Bir neticeci hi phesiz krtaj kart savunmalar tretebilir. Neticeciler kaamak 1 savunmalar uvdurabilirler (ki bunu yapmala rn istemem.) rnein; Embriyolar ac ekmiyor olabilir ancak insan yaamnn alnmasn tolere eden bir kultur, bir sre sonra haddini ama tehlikesiyle kar karya kalabilir: tm bunlar nerede nokta lanacak? Bebeklerin ldrlmesiyle mi? Dourma an kurallarn be lirlenmesinde doal bir snr temin eder ve srf bu sebeple, embriyo
T u n Ynatlcn

Dmm i U m i i NOu i S*jUm l>wawa O f a u l O n d u *

geliiminin balarnda byle bir an bulmann ok g olduu iddia edilebilir. Bu yzden, kaamak savunmalar bizi dourma anma fay* dacln vereceinden daha fazla nem vermeye ynlendirebilirdi. tenazi kart savunmalar da kaamak ifadelerle dzenlenebi lir. imdi bir ahlak felsefecisinin yle bir sz eniini varsayalm: Eer doktorlarn lm cl hastalarn zdrabna son vermelerine izin verirseniz unu greceksiniz, herkes, parasn almak iin ninesini s(nde tepinerek ldrecektir. Biz filozoflar saitlk konusunda ke male ermiizdir ancak toplum ldurmemelisin' gibi salt kurallarn temin enii disipline gerek duvar, aksi takdirde insanlar nerede dura caklarn bilemezler. Baz koullar altnda saitlk, ideal olmaya ok uzak olmayan bir dnyadaki tum uygunsuz mantklarda, naif neticccilikten daha iyi Sitnular verebilir! K/, filozoflar, zaten lm ve bunun iin yas tutulmam insanlarn (mesela otobanlarn ldrd sokak berdular) yemek niyetine kullanlmalarn nlemek iin ok uram olabiliriz. Ancak kaamak savunma mantyla bakacak olursak, yamyamlk karn salt tabu asla kaybedilmemesi gereken bir deer olarak karmza kar." Kaamak savunmalar, ncticccilcri yeni bir anlam kattklar bir tr dolaysz saltlm rn olabilir. Ancak dindar krtaj dman lar kaamak savunmalarla uramazlar. O nlar iin sorun ok daha yalndr. Embriyo bir bebektir', onu ldrmek cinayettir ve bu bvIcdir: tartma bitmitir. Bu salt duru farkl birok sorun yaratr, ncelikle, tp biliminin ilerlemesinde byk etkisi olmasna ramen embriyonik kk hcre aratrmalar durdurulmaldr, nk bu ara trma embriyonik hcrelerin lmelerine yol aar. Toplumun yapay dllenmeyi oktan benimsediini dndmzde buradaki tutar szlk ortaya kar, ki yapay dllenmede doktorlar her zaman kadn lar fazla yumurta retmeleri konusunda tevik ederler ve bu yumur talar vucut dnda dllenir. Onlarca yaayabilir zigot retilebilir vc bunlardan iki ya da tanesi daha sonra, rahme nakledilir. Buradaki beklenti, bunlardan bir, belki iki tanesinin yaamay srdrmesidir. Bundan lr, yapay dllenme bu iki aamal prosedrle embriyolar ldrr vc toplum genellikle bunu bir sorun olarak deerlendirmez. Yapay dllenme yirmi be yldan bu yana ocuk sahibi olamayan iftlerin mutluluk kayna olmu standart bir prosedrdr. Oysa dindar saltlarn yapay dllenme ile ilgili sorunlar bitmez. 3 Haziran 2005 tarihli The Gutirdun gazetesi *! lristiyan iftler ya pay dllenme yntemi yznden skartaya karlan ebriyola kur tarmak iin seferber oldular bal altndaki bir makaleyle tuhaf bir ykuv betimlemitir. Bu hikye yapay dllenme kliniklerinde faz lalk embriyolar kurtarmay' hedef belirlemi Kartanecikleri isimli bir organizasyon hakkndayd. Washington Evaletinden bir kadn.
7 0 H km i Onatsn

NAN Vfc NSAN ItA Y A H N lN K U l A U iC l

Tanrnn bizi bu embriyolardan (ocuklardan) birisine yaama ans vermeyi denememiz iin ardn hissettik" dedi, lkin kendi dr dnc ocuu 'muhafazakr I Iristiyanlar vc tp bebeklerin beklen medik ittifakndan* meydana gelmiti. Embriyolar m derin endie duyan kocasysa bir kilise kdemlisinden vlc bir tavsiye alacakt, Fer kleleri zgr brakmak stiyorsan, bazen kle tccaryla bir anlama yapman gerekebilir. Bu insanlar, yaratlan embriyolarn ounun kendiliinden vcuttan atldn bilselerdi bu konuda ne syleyebilirlerdi? Bu en iyi tanmla, bir tur doal kalite kontrol olarak grlebilir. Baz dindar zihinler, bir mikroskopik hcre kmesini ldrmek le tamamen yetikin bir doktoru ldrmek arasndaki ahlak fark gremeyecek durumdadr. Bu blmde Randall Terrynm Kurtarma Operasyonundan' bahsetmitim. M ark Juergcnsneyer, iirkn kitab Tanrnn Zihnindeki Korkuda lr/nn m br Vlm.i < < Peder Michael Bray ve arkada Peder Paul HilPin ellerinde bir pankart tarken ekilmi fotoraflarna yer vermitir: Masum bebeklerin l drlmesini engellemek yanl mdr? Bu fotoraf karesinde, her iki si de sevimlice glmseyen, iyi giyimli hazrlk snf rencileri gibi dinamik ve ho bir portre izmilerdi ve tuhaf tuhaf bakan deliler den eser yoktu. Hlbuki krtaj kliniklerini atee verenler bu ikisi ve Tanrnn Ordusundaki arkadalarndan bakas deildi ve bu kiiler doktorlar ldrme sebeplerini aka beyan etmilerdi. 29 Temmuz 1994de Paul Ilill bir pompal tfekle Dr. John Britton ve korumas James Barrett Pensacola, l-lordada Brittonun kliniinin nnde ldrmt. Akabinde, Hill doktoru masum bebeklerin olas lm lerinin nne gemek iin ldrdn syleyerek polise leslin o l mutu. Michael Bray bu gibi eylemleri ak ak savunmakta ve bunlar yksek ahlaki amalar diye nitelemektedir ki bu grn din balkl televizyon belgeselim iin kendisiyle Colorado Springsde halka ak bir parkta rportaj yaparken fark etlim .1 Krtaj meselesine el atma dan nce, BravV birka n soru ynelterek onun Incil temelli ahla kn tartmak istedim. ncil kanunlarnn eini aldatanlarn talanarak ldrlmesini emrettiini vurguladm. Ondan beklentim, bu zgn rnein karsnda renginin atp, bunu yalanlamasvd ancak kendisi beni olduka artt. Zina yapanlarn idam edilmesi gerektiini belir ten bu kural mutlulukla onayltyordu. Daha sonra, Brayin tam des teini alan Paul I lilPi kurallar tam anlamyla yerine getirmediini ve kendi kanunlarn uygulayarak bir doktor ldrdn syledim. Bray din adam arkadan tpk Jergensmeyer ile yapt rportaj da kulland ifadelerle savundu; intikam amal ilenen bir cinayetle
ll a y v j n la n tbb A M t tn t u L r iin k u lla n n llim i n ^ n U rtt >llrtlr rllt n lr t 1 i j t v .u i l. k l j ut m u b n iartcu; h r v k v rk ulL k m ^im Mf.usu u r tt r lu llr r . dini Y^nlgn 2 ^ 1

O h m i fc ljih jii N r Jti N t d n U < taaa <Mauk ( tr1

(mesela emekli olmu bir doktorun ldrlmesi) faal bir doktorun, bebekleri dzenli olarak ldrmesini engellemek iin ilenen cinayet arasndaki ayrm vurgulad. Akabinde ona, hi kukusuz Paul I lill'in inanlarnn samimi olduklarn onaylayabileceimiz}, ancak herke sin blgedeki kanunlara riayet etmek yerine kiisel grlere daya narak kendi kanunlarn uygulamay setiinde toplumun korkun bir anariye srkleneceini syledim. Doru olan, bu konuyla ilgili kanunlar demokratik yollarla deitirmeye abalamak deil midir? Bray yle karlk verdi: Aslnda bu gerekten gvenilir kanunlar mz olmad zaman karmza kan bir sorundur; mesela u mehur krtaj hakk kanunu meselesinde yaadmz gibi, kanunlar taraf l insanlar tarafndan, kaypaka retildiklerinde yarglar bunlar halka empoze ederler... Bunun sonrasnda, Amerikan anayasas ve kanunlarn nereden kaynakland hakknda bir tartmaya giritik. Brayin bu tur meseleler karndaki tutumu bana ngilterede yaayan kavgac M slmanlar hatrlatt. Bu kiiler yaadklar lkenin yasa lam demokratik kanunlarn umursamadklarn ve yalnzca slam kanunlara bal olduklarn uluorta beyan ederler. 2003te Paul Hill, Dr. Britton ve korumasn ldrmek suundan idam edildiinde, bu eylemini 'domamlar' kurtarmak iin tek rarlayabileceini sylemiti. Davas lneyi sabrszca beklerken u fikrini herkesle paylamak istedi: Devlerimin beni idam ederek ehit mertebesine ulatracana inanyorum." damn protesto eden sac krtaj kartlan ve hlorida Valisi Jeb Bush'a 'Paul H illm ehit olmasn nle basksn yapan idam cezas kart solcular ktcl bir birlemeye imza attlar. M antkl bir iddialar vard, H illin adli infa z daha fazla cinayet ilenmesi konusunda halk ccsarctlcndirebilirdi ki bu idam cezasnn olmas gereken caydrc etkisinin tam zttyd. HilI idam odasna giderken hep glmsedi ve yle dedi: Cennette byk bir hediyenin beni beklediini umuyorum... lm ek iin sa brszlanyorum. 0 'Ve dierlerinin bu berbat grevi tamamlamalar gerektiim ekledi. Paul HilPin ehitlii* karsnda intikam saldrlar meydana geleceini nceden tahmin eden polis kuvvetleri, o idam edildii srada krmz alarma geti. Bununla birlikte, olayla ilgisi bu lunan birka kii kurunlar eliinde tehdit mektuplar aldlar. Bu korkun olay aslnda basit bir alglama farkllndan kay naklanmt. Dinsel grleri yznden krtajn cinayet olduunda karar klm ve embriyolar korumak iin ldrmeye hazr olan in sanlar vardr ve bu kiiler embriyolara bebekler demeyi tercih eder ler. Madalyonun teki yzndeyse, krtaj bir o kadar destekleyen, farkl dinsel grlerden ya da inansz olan kiiler vardr ve mantk lca tasarlanm netccci ahlaknda birleirler. Bu kiiler de kendilerini idealist olarak tanmlar ve ihtiyac olan hastalara tbbi hizmet sala-

272 R t u n l D n i v

IN A N C VF N U N HAYATININ K IS A U JC l

yarak yardm eli uzatrlar ki bu sayede bu hastalar tehlikeli seviyede yetersiz kenar mahalle arlatanlarndan (sahte doktorlar) kurtulmu olurlar. Bu iki eit topluluk kendilerine kart olan taraf katiller ya da katillerin avukatlar olarak nitelerler. Her iki taraf da, kendi kn terlerine gre, eit lde samimidir. Baka bir krtaj kliniinin szcs olan bir kadn Paul HlPm tehlikeli bir psikopat olduunu sylemiti. Ancak onun gibi insanlar kendilerini psikopat olarak grmezler; kendilerini Tanrnn ynlen dirdii iyi, ahlakl kiiler olarak tanmlarlar. Dorusu Paul 1Iill'in bir psikopat olduunu dnmyorum. Sadece ar dindard. Tehlikeli evet ama bir psikopat deil. Tehlikeli seviyede dindar. Dinsel ba llnn nda, Hill Dr. Brttonu vurarak ldrmekte btnyle hakl vc ahlaklyd. HilPin asl problemi aslnda dinsel ballndan baka bir ey deildi. Michael Bray ile tantmda, onun da bir psi kopat olmadn hemen anladm. O nu gerekten ok sevdim. O nun ak szl ve iten bir adam olduuna karar verdim, szleri lman vc zenliydi ancak ne yazk ki zihni zehirli dinsel samalklarn esiri olmutu. Krtaja iddetle kar kanlarn neredeyse hepsi koyu dindar lardr. Krtaj itenlikle destekleyenler ise, kanmca dindar olsun ol masn, byk olaslkla dinsel olmayan, belki de [eremy Bethamn sorusundan feyz alan bir neticeci ahlak felsefesini benimserler; *Ac ekmeleri m m kn m ? Paul Hill ve Michael Bray bir embriyoyu ldrmekle bir doktoru ldrmek arasnda ahlaki bir fark grme diler. Tek fark, bu embriyonun, onlarn gznde, susuz ve masum bir bebek* olmasyd. Bir neticeci dnyadaki tm farkllklar grr. Balang embriyo, hem grn hem de bilin asndan bir kurbaa yavrusuna benzer. Bir doktor, umutlar, aklar, istekleri, korkular olan bilinli bir varlktr ve insan hakknda ok geni bir bilgi biriki mine, derin duygusallama kapasitesine, byk ihtimalle lm nn ardndan harap olmu bir dula ve yetim kalm ocuklara, belki de evlatlarna dkn olan yal ebeveynlere sahiptir. Paul Hill, acya duyarl sinir sistemleri olan varlklara gerek, derin, kalc aclar ektirmitir. Doktor kurbanysa bvle bir ey yap mamtr. Sinir sistemi olmayan balang embriyolar pek tabii ac ekmezler. Ve eger sinir sistemi gelimi ve ge krtaj edilmi emb riyolar ac ekiyorlarsa (ki her ac zcdr) bu ac ekiin sebebi iman olmalar deildir. Herhangi bir evredeki insan embriyolarnn ayn geliim evrenindeki bir inek ya da koyun embriyosundan daha fazla ac ektii ynnde genel bir mantn doruluunu varsaya nlayz. Ve ister insan embriyosu, ister baka bir varln, liin embri volarm bir mezbahadaki yetikin ineklerden ok daha az ac ektii kanlmaz bir gerektir, zellikle de bu inekler dinsel tren eliinde
4AII YiAiIfUl 2 7 3

Dtitttt Soknu Nttn) Nckn Djnun Otsul. (rftdur!

kesiliyorlarsa. Dinsel nedenlerden tr grtlaklar seremoni eiliginde kesilen ineklerin bilinlerinin tamamen ak olmas gerekir. Ac miktarn lmek zordur ve ayrntlar tartlab ilir.^' Ancak bu benim vurgulamak istediim nemi etkilemez nk ben laik neticecilerle dinsel eilimli, salt ahlak felsefecileri arasndaki farklar aklamaktaym. Bir dnce tarz, embriyolarn ac ekip ekme diiyle ilgilenir, bir dieriyse embriyolarn insan olup olmadyla. Dindar ahlaklarn u tarz sorulan tarttklarna rastlarz: Gelime srecindeki bir embriyo ne zaman bir birey olur; bir insan? l.aik ahlaklar ise byk olaslkla yle sorarlar. nsan olup olmadnn bir nemi yoktur (kk bir hcre kmesi iin insan denilebilir mi?}; asl nemli olan, herhangi bir tre ait. gelime sre cindeki bir embriyonun ac ekecek seviyeye ne zaman erieceidir.

B y k Be e t h o v e n s a e s a t a s i
Krtaj kartnn satran oyununda bir sonraki hamlesi genelde u ekildedir. Burada esas mesele insan embriyosunun ac ekmesinin mm kn olup olmad deildir. zerinde durulan embriyonun insan olma potansiyelidir. Krtaj, gelecekteki dolu dolu bir yaam ansnn yok edilmesidir. Bu grn ciddi bir sahtekrlk sulamas karsn da savunulacak tek yn u noktada sama olmasdr. Birka farkl klkta karmza kabilen Byk Beethoven Safsatasndan bahse diyorum. Peter ve Jean Medavvar, Yaam Biiiminde (Life Scicncc aadaki uyarlamay bir ngiliz Parlamento yesi ve kilise dndan sekin bir Roman Katolii olan Norman St John Sevasa {artk Lord St John) atfederler. Stevas ise bunu yakn meslekta, sonradan bir Roman Katolii olmu ve korkusuz katolikler G.K. Chesterton ve Ililaire Bcllocun yakn arkada Maurice Baringden /.Valm. Stevas bu ykvu bize iki doktor arasndaki kuramsal bir di yalog olarak yanstr. Bu hamileliin sona erdirilmesi hakknda fikrini duymak isti yorum. Baba frengi, anne tberkloz.. Doan drt ocuktan, ilki kor. kincisi olu. incs sar ve geri/ek.il. drdncs baba gibi tberkloz. Sen olsan ne yapardn?* Hamilelii sona erdirirdim/ 'O zaman Beethoveni da oldurmu olursun.'

1B

e lb e t tr o t a u l k b n u ik c r m t y D iu m I

A m e r ik a n H n m v j n b n m f l n m l h u v " :u lu )\ u k u r u k j > t u d j u l t

b u u v t r u lt n n M A r l t u f a )i la l. t r L r . w w w . t m . w K *ie*iiu(e R e liftio u J C o j l t t i o n C l m u r | ( ! r i k r j S (\ u o r n c ^ iu i i K c i c v t b l n i u i .

(ot

R p r o d u < t v <

* S v P c tfr M c d j U 'j r t U y o t a u ' c T p d i l i n i ,

1 9 6 0K n c i n j t

N o h c l O d O Il j| m > trr.

2 7 ^ | R k i j u I D a * kn

B U Y U K U L E n tO V E N > A S A 1A S I

Internet bu gln hikyeyi tekrarlayan nlii pro-lile 1 weh sitele riyle doludur ve bu sitelerde, olayla ilgili maddeler ahlakszca ras gele deitirilir. re farkl bir versiyonu, "Sekiz ocuu olan ve bu ocuklardan i tanesi sar, ikisi kr, birisi gerizekal (hepsinin sebebt kadnn frengi olmas) olan ve yine hamile kalm bir kadnla tansan, ona krtaj olmasn nerir misin? Cevabn evet ise, demek ki Beethoveni ld r d n .F .is a n e m bu yorumu byk bestecinin doum srasn beten dokuza indiriyor ve sar doga ocuklarn says e, kr doan ocuk says ikiye kyor, bu sefer baba yerine anne frengi oluyor. Hikyenin farkl uyarlamalarn ararken buldu um krk web sitesinden ou hikyeyi Maurice Baringe deil, ULA Tp O k ulu ndaki L.R. Agnew isimli bran belirsiz bir profe sre atfetmekte. Sylenene gre bu kii bu ikilemi rencilerinde uy gulam ve ardndan onlara, Tebrikler ocuklar, az nce Beethoven'i ldrdnz demi. L.R. Agnew'e bir iyilik yapp kendisinin gerek te var olmadn dnebiliriz; Bylesi ehir efsanelerinin nasl yayl dn ok merak ediyorum. Bence bu efsaneyi ilk balatann Baring olup olmad dahi kesin deil. Belki de ok daha eski bir zamanda uydurulmu bir efsanedir. Uydurulduuna hi phe yok ve tamamen yanl bir hikye. Gerek u ki Ludwig van Beethoven ailesinin ne beinci ne de doku zuncu ocuudur. O kardelerin en byyd; aslnda iki numaray d ancak bviik kardeinin bebekken ld ve kr, sar, dilsiz ya da zek zrl olmad gnmzde yaygnca bilinen bir gerektir. Ayrca, anne ve babasnn frengi olduuna dair hibir kant yoktur, ancak annesinin tberkloz sonucu yaamn yitirdii dorudur. O tarihte birok insan bu hastala yakalanmt. Ksacas, bu uyduruk bir ehir efsanesidir ve yaylmasndan kan olanlarn kastlca tohumunu ektikleri bir yalandr. Ancak bu nun bir yalan olmasnn hi nemi yoktur nk zaten gerek olsayd bile, bu ykden tretilecek bir kant gerekten de berbat bir ka nt olurdu. Nitekim Peter ve Jean Medawar tartmann samaln belgelemek iin hikyenin gereklii hakknda phe duymaya ge rek duymamlar: Bu nemsiz ve tiksin tartmann mant dudak uuklatr dzeyde sama ve temelsizdir nk tberklozu bir anne ve frengili bir babann dnyaya bir m 2 k dehas getirmeleriyle ne densel bir iliki kurulmakta ve bu hasta iftin basit bir ekilde iliki den kanmas, dnyann krtaj yoluyla bir Beethovenden yoksun kalmasndan daha olanaksz g r l m e k t e d i r . Medawarin zl ve aalayc itirazlarna diyecek yok (Roald D ahln karanlk ksa yklerinden alnt yaparsak, eit lde tesadfi bir karar alarak 18X8de kiiru olmayan bir kadn bize Adolf l litler'i kazandrmtr.)
' fro-llfc. hayjtui tKtn!ltn ddsa ederek k m u krx ykan gruplar. f.t "
T in rj V M il(n

^7 3

Dma Sj jd c j u N**> N U a D v taun (HnuV ( l u t 1

Fakat durumu kavramak iin orta seviyede bir zekya ihtiya var; ya da herhangi bir dinsel yetitirilme tarzndan muaf tutulmu olmak da yeterli olabilir. Googlc taramasnda, Beethoven efsanesinin eitli uyarlamalarna yer veren Pro-life web sitesinden krk tanesinin bir tanesi bile buradaki abeslii fark edememitir. Bu web sitelerinin hepsi (bu arada hepsi dindar sitelerdi) bu tuzaa, bu samala, bu satrlara baylmlar ve faka basmlard. Matta ilerinden birisi yk nn yaratcs sand Medawara teekkr bile etmi (ve Medavvar diye yazm.) nanlaryla uyumlu, bylesi bir samala inanmaya dnden ra/ bu nsanlar, ylesine aldanmlard ki Medawarin bu yknn ipliini pazara karmaya alm tek kii olduunu dahi grememilerdi. Medawar'm da hakl olarak belirttii gibi, insan potansiyeli* id diasndan yle bir mantkl sonu karmaktavtz; bir cinsel birleme frsatn her karmzda, bir insan ruhunu var olma hediyesinden potansiyel olarak mahrum etmi oluyoruz. Meseleyi bu kafas gzel *pro-life' mantyla ele alrsak, dourgan bir birey karsna kan iftleme tekliflerinden her birini reddettiinde, potansiyel bir ocu u ldrmekle ayn eyi yapm olur! Keza bir tecavze kar diren mek dahi potansiyel bir bebei ldrmek olarak tanmlanabilir (ve laf arasnda, zalim bir tecavze maruz kalm kadnlarn bile krtaj olmasna kar olan birok krtaj kart' mcadeleci vardr.) Beet hoven mnakaas, net biimde anlald zere sahiden rezalet bir manta dayanmaktadr. Bu gerekst ahmaklk Michael Palinin bir Monty Pytlon filmi Hayatn Anlamnda I kc \ f.\imng I :!< (eer filmi grmediyseniz mutlaka grn ltfen) yzlerce ocuktan oluan bir koroyla birlikte syledii u enfes arkyla zetlenebilir, I Ier sperm kutsaldr. Byk Beethoven Safsatas, zihinlerimiz dinsel ilhaml saltlkla sarho olduunda maruz kaldmz mantksal kar gaann tipik bir rneidir. Artk anlyoruz k pro-lfe aslnda tam anlamyla pro -life' bile deil. Kastedilen pro-^rnrnm-life dir. Horno sapiens trnn hcre lerine esiz ayrcalkl haklar bahetmeyi evrim geregiyle uzlatrmak zordur. Elbette bu evrimin bir gerek olduunu kavrayamam bir yn krta) kartnn umurunda olmayacaktr! Ancak bilimi daha az dlayabilecek krtaj kart eylemcilere faydal olmas iin bu gr ksaca aklamama i/.in verin. Buradaki evrimsel ana fikir gayet basittir. Bir embriyonun hc relerinin insancll bu embriyonun ahlaki statsnn zaman iinde artaca ya da azalaca anlamna elbette gelmez. Bunun sebebi, em panze vc bize daha uzak olan gezegendeki dier trlerle bir arada ileyen evrimsel siirckliliimizdir. Bunu daha iyi anlamak iin, bir ara trn, mesela Australopitchcus afarensis*in, ans eseri sa kaldn

76

Rkfcur.' r> *iin

IUMLT N A N U N B A NA ZLIA tO KAIMAVI

vc Afrikann cra blgelerinden birinde kefedildiini dnn. Bu yaratklar insan saylrlar m1 saylmazlar m? Benim gibi bir neticeci iin, bu soru bir cevab hak etmez nk bende hibir ilgi uyandr maz. Yeni bir < LucyM ile tanmann hayranlk uyandrc ve gurur ve rici bir ey olduunu bilmem ycterldi. Madalyonun dier yznde ki saltysa bu soruya cevap vermek vc insanlara, srf insan olduklar iin verilen esiz vc zel konumu bahetme ahlaki ilkesini uygulamak zorundadr. Ker bir kmaz iine girerlerse byk olaslkla, tpk Gney Afrikadaki rk ayrm meselesinde olduu gibi mahkeme ku rarlard ve bu zel bireyler stnde insanlk testi uygularlard. Australopithecus iin net bir zm giriimi m m kn olsa bile, biyolojik evrimimizin kanlmaz bir zellii olan kademeli sreklilik bize, ahlaki ilkeyi lekeleyen, kesinliini yok eden vc snrn' olduka yaknnda olan birtakm ara nesillerin olmas gerektiini syler. Bunu daha anlalr biimde sylemenin yolu, evrimde doal snrlar olma ddr. Snr ilzyonu evrimsel srete ara nesillerin yok olmalaryla ortaya kar. Elbette insanlarn, dier trlere kyasla daha ok ac e kecek duyarllkta olduu iddia edilebilir. Bu ok doru bir saptama olabilirdi ve hakl olarak insanlar zel bir konuma sokabilirdik. An cak evrimsel sreklilik bize kesin bir fark olmadn gsterir. Salt ahlaki ayrmclk evrim gereiyle ok byk bir ykma uramtr. Bu durum un farknda olarak endieye kaplan yaradllarn evrim kart olmalarnn en temel sebeplerinden birisi budur: evrimin ken di inanlarndaki ahlaki sonularndan korkarlar. Yaptklar doru deil ancak her koulda, gerek dnyayla ilgili bir gerein ahlaken ekici olann gz nne alnarak tersine evrilebilrncsiuin mmkn olduunu dnmek hi phesiz ki ok tuhaftr.

l i m l i (n a n c i n b a n a z i .i a g k a t m a s i

Saltln karanlk yzn tanmlarken, krtaj kliniklerini tahrip eden Amerikal Hristiyanlan ve zellikle kadnlara kar uygulad ikencelerin listesi burada sayp dkcmcyccctm kadar zc olan Afganistan Talibanmdan bahsetmitim. Bu konuda, kadnlarn oiomobil kullanmalarnn yasak olduu ve yannda bir erkek akrabas bulunmadan (ki bu, cmert bir dnle, kuuk bir olan ocuu ola bilir) evden ktnda ba belaya girdii ayetullahlar ynetimindeki
11-uy, 1974 pknL Frjcvu M u n tc Taeb ik Aueftkal (ukoatoioft D oculd Jo hnton'm ekibinin Dou A f k j 'J j EJiypyj'am IL d jr bl^eindc bufuua y jk jk d o n milyon yl ju n d jk i 105 cm boyundaki A u tn lo p ith c c u f a r t n m fetih. Um i buluoujanu kuttonuk iin bulundua ak^am verilen yemekte U catl ( b u n u n bir n u u k p r c ju o d di jeen k d n Cimlaulmi>tr. nk buluntu y e t ilin yap olmu> bir d>inm b n nen bemen efckm tikeler k rm k kn stn fm ird -<J
T nn Yanlgm

2 ,'jy

Dinin talanca N n itf' N cko Ddman O tn u k G tlsu /

Iran ve Suudi prensler ynetimindeki Suudi Arabistan'a kadar uzana biliriz. Suudi Arabistan ve gnmzn dier teokrasilerinde kadnla ra nasl muamele edildiinin arpc bir sunumu iin Jan Goodvvin'in O nurun Bedeli (Price Honour' eserini izleyin. Independent gaze tesinin (Londra) en hayat dolu ke yazarlarndan birisi olan Johann Hari, balyla her eyi anlatan bir makale yazmtr: Cihat sava sn derinden sarsmann en iyi yolu, Mslman kadnlarn ayaklan malarn tetklemcktir.,,w/ Veya, bunu Hristiyanla uyarlarsak, daha nce bahsettiim Amerikan vecde dalan* Hristiyanlarnn Amerikan Orta Bat poli tikasnda kazandklar gc u Incil temelli inanlarndan aldklar n sylemeliyiz; srail. Filistindeki turn topraklar zerinde Tanrnn verdii bir hakka sahiptir.,,J,/ Baz vecde dalan Hristiyalar bir adm ileri gider ve bir nkleer sava zlemi duyarlar. Bunun sebebi Va hiy kitabnn tuhaf ancak artc dzeyde popler bir yorumudur. Buna gre nkleer savan bir Armageddon olduu ve bunun kinci Celii hzlandraca dnlmektedir. Sam Harrisin Bir Hristiyan Ulusuna M ektup kitabndaki konuyla ilgili kan donduran yorumu nu olduu gibi aktaryorum: Eger New York ehri aniden bir ate topuna dnccckse. Amerikan nfusunun cnli bir y/.dcstnin atein ardndan kagelen mantar biimli bulurun stnde bir umut g roeeklerii sylemek aban saylma? ki bu k onlara, olabile cek cn gzel eyin olmak zere olduunu bildirecektir: Isann dn. Bu tr inanlarn kendimiz iin uzun omurlu gle cekler yaratmakla pek yardmc olmayaca gnn gibi ortada: toplumsal ekonomik, evresel ve jeopolitik adan. ABD h kmetinin herhangi nemli kurulularndan birinin, dnyann *ouuu geldigine vc bunun anl bir son olduuna gerekten inandn gznzn nne getirin. Amerikan halknn nere deyse yarsnn sadece dinsel dogma temelinden g jlarak hu tr bi safsataya inanmas, bir ahlaki ve zihinsel acil durum olarak deerlendirilmelidir. Tm bunlara ek olarak, dinsel inanlar yznden, ayrntsyla ak ladm ortak 'ahlak Anlaynn btnyle dnda katan insanlar vardr. Bu kiiler benim saltln karanlk yz dediim eyi temsil ederler ve genelde ar u grl kimse olarak tanmlanrlar. Ancak bu blmde ele almak istediim konu dinin, lml ve yumuak olsa bile, arln doal olarak beslendii inan havasnnn salanmas na yardmc olmasdr.

7$

R d u rd Da<vk>n>

1U .M U N A N C IN B A C N A Z U C A l . R A l M A M

Temmuz 2005te Londra, planl bir intihar bombacs saldrs na maruz kalmt: merroda u bomba ve bir tane de bir otobste. Bu parlamalar 2001 de Dnya Ticaret Mcrkezne yaplan saldr ka dar nemli deildi ancak elbette iki/ kule saldnst daha beklenme dikti (aslnda, Kush'u Irak' igalinde Biair biz istemediimi/ halde yardm grevini stlendi ve o zamandan beri Londra bu tr terrist eylemlere kar tetikteydi.) Ancak yine de Londradaki patlamalar ngiltereyi korkutmutu. Gazeteler, bu drt gen adamn intihar bombacs olma hikyeleri ve canlarn aldklar masum insanlarla ilgili ac verici tahmin ve deerlendirmelerle dolup tamt. Caniler, kriket sever terbiyeli ngiliz vatandalaryd ve arkadalar tarafndan seviliyorlard. Bu kriket sever gen adamlar neden byle bir eylemi gerekle tirdiler? Filistinli benzerlerinin ya da Japonya'daki kamika/.ecilerin ya da Sri l.anka'daki Tamil Kaplanlarnn aksine, bu canl bombalar yoksun brakacaklar ailelerinin nl olaca, onlarla iyi ilgilenilecei ya da ehit pansiyonlarnda rahat yaayacaklarnn beklentisi iin de deillerdi. Bunun aksine, baz durumlarda, akrabalar kendileri ni gizlemek zorunda bile kaldlar. Canl bombalardan birisi hamile karsn dncesizce dul brakt. Yeni yrmeye balam ocuu da yetim kald. Bu drt gen adamn eylemleri yalnzca kendileri ve kur banlar iin bir felaket olmakla kalmad ve ayn zamanda aileleri ve ngiltere'deki tm M slmanlar da bundan etkiledi. Ters bir tepki dodu. Aklselim ve terbiyeli insanlar ancak ve ancak dinsel inancn etkisiyle kendilerini kaybederek bu kadar ldrabilirler. San Harris bir kez daha idrak yeteneini konuturarak ak szl bir yorumda bulunmu vc bu sefer Kl-Kadc lideri Usanu* Bin Ladin rneini se mi (ki Bin Ladinin Londradaki bombalama olaylaryla ilgisi yok tu.) Neden insan Dnya Ticaret Merkezi ve iindeki insanlar yok etmek istesin? Ladin'i kt birisi olarak tanmlamak bu nemli so ruya uygun bir yant verme sorumluluumuzdan kamaktan baka bir ey deildir. Bu sorunun cevab ok aktr; bktracak derecede, bizzat Bin Ladin taralndan ak seik belirtilmitir. Cevap. Bin La din gibi adamlarn inandklarn syledikleri eylere gerekten inanmalardr, Kurantn gerekliine kelimesi kelimesine ina nrlar. Ncdcu o dokuz iyi eitimli orta snf adam bu dn yadaki hayarlann hncrce komumuzu ldrme ayrcalyla takaslad? nk bunu yaptklarnda dorudan doruya cen nete gideceklerine inanmlard. nsan davranna bu kadar eksiksiz vc tatminkr dzeyde aklk getirildii durumlar na dirdir. Bunu makul bir aklama olarak grmemekte neden bu kadar diretiyoruz?'*
t u n Y o u ig n 2 7 9

CJuuu S iU n u Mo Im I Ndc Uu iib m (Nnufa Krrrinr?

Saygu gazeteci Muriel Gray. 24 Temmuz 2005 tarihli Heralddaki yazsnda, Londra'daki bombalama olaylarna atfta bulunarak avn noktaya parmak basyor. Kotutu aikr klt George \ V . Busl vc Toy Blair dhil her kes suu Mslman 'topluluklarn' etkisizliine auvor. Fakat bum lek sorumlusunun olduu ve bunun biz olmadma, hi bu kadar ak bir durum olmauum>i. Butun bu aclarn, kargaann, iddetin, terrn vc umursamazln nedeni elbette dinin kendisidir ve bovlesi aikr bir gerekliin altn izmek her ne kadar gln grnyor olsa da, gerek u ki hkmet ve medva bnun doru olmadn iddia ederek her eyin ze rini rttklerini zannediyorlar. Batl politikaclarm/ D harfini (din) kullanmaktan kanrlar ve bunun yerine, kendine zg bir mantk ve iradeyle, mcadelelerini bir terr kart sava olarak tanmlarlar. Sanki terr bir eit ruh ya da nfuzmu gibi. Ya da terristleri katksz ktlkle motive olmu kiiler olarak tanmlarlar. Ancak onlar motive eden ktlk deildir, i 1er ne kadar batan karlm olduklarn dnsek de, terristler doruluk yolunda olduklarna karar verir ve npk krtaj doktorlarn ldren Hristiyan katiller gibi inanlarndaki emirleri sadakatle yerine getirirler. O nlar psikoz hastas deildir; Kendi kav ramlaryla mantkl, dindar idealistlerdir. Eylemlerinin yararl oldu unu dnrler, birtakm arpk, kiisel tuhaf zellikler yznden eytan tarafndan ele geirilmi olduklar iin de deil ancak beikten itibaren tam ve sorgusuz bir inanca sahip olacak ekilde yetitiril dikleri iin. Sam Harris, sraillileri ldrmeye tevik eden drty ehitlik sevgisi... hibir eyin intikamn almak niyetinde deildim. Sadece bir ehit olmak istedim* szleriyle aklayan, eylemini gerek letirmeyi baaramam bir Filistinli intihar bombacsndan bahseder. IV Kasm 200 J tarihli The New Yorker gazetesi, bir dier baarsz olmu intihar bombacs ile muhabir Nasra Hassanm yapt rpor taj yaynlamtr. Bu bombac S kod adyla tannan yirmi yedi yan da kibar bir gen Filistinliydi. Bu rportajda cennetin cazibesi, tpk lml papaz ve retmenlerin anlattklar gibi airene bir anlatmla bize sunulmutu, bu yzden uzun uzadya aktaryorum: eli olmann neresi gzel?" diye sordum. Maneviyatn gc hz ge ykseltir, maddiyatn gcyse bz yerin dibine batrr dedi. ehitlie meylermi bir insan maddiyatn cazibc.sine kar duyarszlar. Liderimiz bize y le bir soru sordu, operasyon baarsz olursa e olacak? ona yle karlk verdik, Her halkrda Peygamber ve arkadala rna kavuracaz, inallah. * 4

280

R nkald Djwfcim

't U M L T ( K A N O N R A N A Z L lC A < ; K A T M A S I

Ahirde kavurmak zereymiesine bir histc szlyor, y ryorduk. Kt^kumr/ vokrt. Allah'n huzurunda Kuran ze rine yemin ettik; asla bozulmayacak bir sz verdik. Bu chad yeminine bayt di-ridvan denilir ki bu, Peygamber vc ehitler iin ayrlm bir Cennet bahesidir. Cihad ilan etmenin farkl yollar olduunu biliyorum. l:akat bu zevkli; en zevklisi. L&er Allah ak iin yaplyorsa tm ehitlik harekatlar, bir sivrisi nek sr kadar canmz yakmaz!11 S bana operasyonla ilgili son planlan ieren bir film gster di. Filmde o ve onun haricinde iki gen adam ehitliin anyla ilgili sorular vc cevaplardan oluan ayinsel bir diyalog ierisine girmilerdi... Gen adam ve lider daha sonra diz kp, sa ellerini Kuran'a bastlar, lider yle dedi: "Hazr mumuz) Yarn, Cen nette olacaksnz.1'1 M Eger S nin yerinde olsaydm, lidere yle bir kta bulunurdum; Tamam o halde, neden kendi boynunu krmyorsun? Neden bu inti har grevini sen gerekletirip, abucak Cennete gitmiyorsun? An cak bizim anlamakta ok zorlanacam/ ey (bnu tekrarlyorum nk ok nemli) bu insanlarn inandklarm sylediklerine gerek ten inanmalardr. Burada kulaa kpe yaplmas gereken mesaj, din sel atrtlttn deil, dorudan doruya dinin sulanmas gerektiidir; nk din (arlkla) saptrlmadan once de sahte ve hogrszd. Voltaire uzun zaman nce meseleyi doru kavramt: Bu samalk lara inanmanz salayanlar, vahet uygulamanz da salayabilirler. Bertrand Russel da yle: Birok insan dndnden daha nce lecektir. Aslnda zaten ldler. Dinsel inancn srf dinsel inan olma vasfyla zorunlu bir saygy hak ettii ilkesini onayladmz srece, Usame Bin Ladin ve intihar bombaclarnn inancna sayg gstermemek m m kn olmayacaktr. Bunun alternatifi dinsel inan iin kendiliinden sayg ilkesinden vaz gemektir ki bu zorlama gerektirmeyen net bir seimdir. nsanlar sadece nlu ar inanca kar deil ama her trden inanca kar elimden geldiince uyarmamn nedenlerinden biri de budur. lm l' dinin retileri, her ne kadar kendi ilerinde arc olmasalar da, a rcla ak davetiyelerdir. Arclk dinsel inanca zg deildir. Arc vatan ya da etnik grup sevgisiyle de tehlikesiz bir dnya yaratmaya allabilir. Bu siz ce de m m kn deil mi? Kvet bu m m kndr, tpk Japonyadaki Kamikazeler ve Sri Lankadaki Tanil Kaplanlar gibi. Ancak dinsel inan aklc kar hesabnn bilhassa etkili bir susturucusudur ve ge nelde dierlerine baskn kar. Byle olmasnn sebebi sanrm, l mn bir son olmamas vaadinin zahmetsiz ve batan karc bir sz olmas ve ehit olarak cennete gitmenin ok gurur duyulacak bir ey
la n tt Y j m l t n 2 8 i

Dirurv SakOMl N<dui N k a Uutnun OiauL lxtkt>

olmasdr. Ksmi bir sebep belki .ima dinsel inancn yaps gerei sor gulamaktan yldrdn da yukarya ekleyebiliriz. Hristiyanlk, en az slamda olduu kadar, ocuklara sorgusuz inancn bir erdem olduunu retir. nandnz evleri savunmanza gerek yoktur. Eer birisi yaptklarnn inanann bir paras olduunu sylerse, dierleri, ayn dinden ya da deil ya da dinsiz, kklemi alkanlklar gerei hi sorgulamadan buna sayg1 duymak zorun dadr; Ancak bu sahte sayg Dnya Ticaret Merkezinin ykm ya da Londra, M adrid bombalama olaylar gibi korkun katliamlarda a a kan nefretle sona erer. Ardndan mthi bir inkar korosu ortaya kar. Papazlar ve topluluk liderleri' (bu arada bu insanlar kimin setiini bilmeyiz) bu saldrlarn arkasnda 'gerek' inancn ajrc bir arptmas olduu yalann srdrmek iin sraya girerler. Fakat tarafsz savunmadan yoksun olan dinlerin arpnlabilmesi olas her hangi gzle grlr bir standard yoksa nasl arptabilirler? O n yl nce, Ibn \Varraq ahane kitab Neden Mslman Degilimde I a VIusln,\ son derece bilgili bir slam lim inin gr asyla benzer bir saptamada bulundu. Dorusu \Varraqn kitabna farkl bir balk koymak isteseydik, Ilml slam M iti t I h c Myth < ' / slam; olduka uygun olurdu ki bu Spectator'un (Londra) 30 Temmuz 2005'te yaymlad bir makale nin gerek baldr. Makale yine bir lim olan slam ve Hristiyanlk Enstitsnn fn-.'/tutf :he Stvd\ fkLunt < /.-..-.r- - ba kan Pairick Sookhdeo'ya aittir. "Gnm zde Mslm anlarn ok byk bir ounluu hayatlarn iddete bavurmadan yaamaktadr, nk Kuran esasnda bir karmdr. Eer huzur istiyorsanz, huzur dolu satrlar bulursunuz. Eer sava istiyorsanz, sava satrlar bu lursunuz.' Sookhdcn slam dnyas limlerinin, Kuranda var olduunu kefettikleri birok elikiyi rtbas etmek iin iptal ilkesini, k sonraki neinler nceki metinlerin yerini almtr, nasl gelitirdiklerini ak layarak anlatmaya devam ediyor. Ne yazk ki Kurandak bar yan ls pasajlar, genelde sadece ilk blmlerdedir, yani M uham m cdin Mekkede olduu zamanlar. Daha kavgac satrlar kitabn sonraki blmlerinde, M ham m edi Medineye kamasyla balar. Sonu oyledir; slam bartr namras neredeyse 1400 yl once tarihten yok olmntr, slam yalnza 13 yl boyunca bar temsil etmitir... Gumimz kklerine bal Mslunlar iin (vc klasik Ik m gelitiren onaag hukuular iin) Ulam Savatr' demek daha dogrt olacaktr. ngiltere'deki cn radikal Islam rgt lerden birisi olan alGhuabaa Londra'daki iki bombalama olaynn hemen akabinde yle bir beyanda bulunmutur, *c2 8 2 Ridvud D-ittkuu

II M i-N AN CIN RA<?NA/I.I<A CiC KATMASI

rrn slam'n bir paras olduunu reddeden her Mslman bir kfirdir.' Kfir, inansz anlamna gelir (gayr-Mslim), bir aalama ifadesidir... ntihar eylemini gereklemen bu gen adamlar ne Ingilteredeki Mslman rgtlerinin etkisi altndalard ne de inanlarnn garip ya da arc bir uyarlamasn benimsemi lerdi. Onlar sradan birer Mslmand ve slam'n c yaygn olarak bilinen yorumuyla motive olmulard. Konuyu daha genel batlaryla ele aldmzda, gerekten zarar verici olan ey ocuklara inancn bir erdem olduunun retilmesidir. nan kesinlikle kt bir eydir nk savunma gerektirmez, kant kaldr ma/. ocuklara sorgusu/ inancn bir erdem olduunu retmek, on lar gelecekteki cihad ya da hal seferlerinde lm cl silah olarak kullanmann remelini hazrlamaktr, (bununla ilgili dier unsurlarn temin edilmesi pek zor deildir.) Bir ehit olarak ccntcc gidecei nin vaadiyle korku karsnda baklk kazanan gerek inanl kafa, silahl kuvvetler tarihinde, uzun yay, sava at. tank ve bombalarn yannda nemli bir yeri hak eder. Eer ocuklara sorgusuz inancn stn bir erdem olduunun retilmesi yerine, inanlarn sorgulan mas ve muhakeme edilmedi gerektii retilirse, intihar eylemlerine asla rabet edilmeyeceinden emin olabilirsiniz. ntihar bombaclar yaptklarn dinsel okullarda kendilerine sunulan bilgilere gerekten inandklar iin yaparlar; Tanr tm nceliklerin tesindedir ve ona hizmet ederken ehit olanlar Cennet baheleriyle dllendirilir. Ve onlara bu dersi verenler arc fanatikler deil, saygn ve kibar retim yeleridir. ocuklar medreselerde toplanr, sralara oturur ve masum kk kafalarn ritmik biimde bir yukar bir aa sallaya rak kutsal kitabn her kelimesini ezberlerler, tpk papaanlar gibi, inan ok ama ok tehlikeli olabilir ve inanc masum ocuklarn sa vunmasz zihinlerine sokmak ok ar bir hatadr. Bir sonraki blm de ocukluk zaman ve ocuklarn din yoluyla suiistimal edilmesini inceleyeceiz.

rM< Y*uijt>u

- -

^ v > n w 1 |ii f c j a ^ ^ . ft-tfc f ra i _ y i -*=

S W * < 4 M i Ita lie i y i ^ r # # i v '

W 'T T * - if = r * l *

I - ^ U r t ^ i y J i i I m BW n v" '

. i ^

V - " R i" y I m

t r i ^ ^ - J ,X > - H fc. falT II IV ^ 1 |M XJflflM. -J< L ^ i a M

" l a ^ * J a~ <* * * E " - - r . ^ - r t a j p A w h - - * - ^ C n i * = , * n v j i % Hwom + m ^ m J tm ^ , -Th. iH - iV i- .- ^ y ll,^ !^ ^ .- ,^ ,^ . ' " .. il ^ t r lu ir ja p f if f i ^ j

* ,.- * t a .
h

-4

"- = - = F - * M
' ~ -----------------------

1 :

' " i -T n - n ~ m ^ l l i _*. - h r v >BW ^ y ^ # n y t r f , -- . II. I K

i . ...

?f

"** ^

!F

" " n m is r i 7H

i m

h !o (. | __n

BLM 9

ocukluk, istismar ve Dinden Ka

Her kyde retmen denen yanan bir ate var; ve yine her kyde papaz denen ve bu atei sndren biri var.
V lC T O R H UGO

O ku LIuV. Itmnur <r IhnHcn ko

19. yzylda talyada yaanan bir olay anlarmakla balayaym. Bovleine korkun bir olay gnmzde de yaanabilir demek istemiyo rum. Ancak bu olaya tcdcn olan kafa yapsnn, uygulamada olmasa da, e yazk ki, bgiin de srdn bilmenizi isterim. 19.yzylda yaanan bu insanlk trajedisi, (gnmzde de sren) dinsel tutumun acmaszca ocuklara yanstlmasdr. 1858de, Bolonyada yaayan Yahudi bir ailenin 6 yandaki olu olan Edgardo Mortara, Engizisyon emrindeki Papalk polisince yasalar gereince ailesinin elinden zorla alnd. ocuk, gzyalarna boulan annesinin ve aresizlik iindeki babasnn kollarndan eki* lip alndktan sonra Rom adak Katakmene (Yahudi ve M slm an larn Katolik yapldklar yurt) gnderildi ve burada Katolik olarak yetitirildi. Anne vc babas, birka kez yurda gelip rahiplerin sk kontrolnde yaptklar ksa ziyaretlerin dnda, ocuklarn bir daha gremedi. Bu olayn ykusi. Davit .Kemer'in Edgardo Mortara'mn Kanh adl ilgin kitabnda dile getirilmektedir. Kdgardonun yks, o zamanlarn talyas iin hi de olaand savlmaz. B tr dinsel kaynakl karmalarn nedeni hep ayndr. Her defasnda karlan ocuk, hi vakit geirilmeden, genellikle Katolik olan bir ocuk bakcs tarafndan gizlice vaftiz edilir; Engizisvon'un vaftizden haberi daha sonra olur. Roma Katolik Kilisesi'nin temel inan sistemine gre, usule aykr ve gizlice yaplsa da, ocuk bir kez vaftiz edildi mi geri dnlmez ekilde I lristiyan olmu saylr. Bu sistemin zihniyetine gre. Hristiyan olan ocuun* Yahudi olan ai lesine geri verilmesi olanak ddr. Bu aykr ve zalimce tutum, son derece inanla, vahi bir uygulama biiminde inatla ve sebatla srdrlegelmitir. Bu arada, bu vahi uygulamann varl zengin Yahudilerin uluslararas gc nedeniyle Katolik gazeresi Civilt Cattolica tarafndan grmezden gelinmitir. Bu, hi de yabancs olmadmz bir durum deil midir? Edgardo M ortaramn yks, yaratt yanknn bykl d nda, buna benzer olaylarn hemen hemen bir benzeridir: ocuk. H yanda, okumas va/nas olmayan Anna Morisi adnda Katolik bir kzn gzetimine brakldktan ksa bir sre sonra hastalanr. Vaftiz edilmeden len bir ocuun sonsuza dein cehennemde yanaca bo inancyla yetitirilen kz, ocuk lecek diye ok korkar ve hemen Ka tolik komusuna gidip vaftizin nasl yapldn renir. Eve dnnce kk Edgardonun bana bir kovadan ald sular serper ve Baba, O ul vc Kutsal Ruh adna seni vaftiz ediyorum der. te bu kadar! O andan itibaren kk Kdgardo resmen Hri>tiyan olmutur. Yllar sonra olay renen Engizisyon rahipleri, verdikleri kararn ne gibi sonular yaratacan hi dnmeden, vaftizi onaylarlar. Katolik Kilisesi'nin tm aile iin ok byk bir nemi olan bir
2 S 6 K K k u lD n iii

dinsel trene, herhangi bir kimsenin herhangi bir kimseyi vaftiz er mesine izin vererek (bugn de ayn uygulama yrrlktedir), onay vermesi ok ilgintir. Vaftiz edenin rahip olmas gerekmedii gibi ocuun, anne ve babasnn, ya da baka birisinin onaynn alnma s da gerekmez. Bu konuda onay belgeleyen imzaya gerek olmad gibi, resmi anlamda bir tana da gerek yoktur. Gereken yalnzca biraz su, birka szck, aresiz bir ocuk ve bo inanl, dinsel ko nularda beyni ykanm bir ocuk bakcsdr. (erekten de yalnzca bunlara gereksinim vardr; nk, ocuun yaadklarna tank ola cak yata olmad dnlrse, bu olaydan kim in haberi olacaktr? Katolik olarak yetitirilmi bir meslektam bana unlar yazmt: k Biz bebeklerimizi vaftiz ederdik; kk Protestan arkadalarmz vaftiz ettiimizi hi hatrlamyorum ama bunun varlndan ve bugn de srdrldnden hi kukum yok. Biz bebeklerimizi vaftiz eder dik; onlar kiliseye gtrr, kutsal komiinyon' trenine katlmalarm salar ve buna benzer baka eyler yapardk. Daha iin banda iyi Katolik anneler olmamz iin beynimiz ykanyordu. I9.yvda yaayan kzlarn, bana yazan bu modern zamanlarn hanm gibi yetitirildiini dnrsek, Edgardo .Vlortara olaynn gemie gre bugn pek yaygn olmadna armamz gerekir. Bu tr zc olaylar 19. yzyl talyasnda sklkla vaandysa, u so ruyu kendimize sormamz gerekir: Papalk Devletleride yaayan Yaudiler neden Katolikleri evlerinde altryorlard? Bu, mthi bir tehlikenin veertilmesi demek deil miydi? Katolik hizmetileri evlerine alrken ne yaptklarnn bilincinde deiller miydi? Buna ve rilecek yant aklla deil, dinle ilgilidir. Yahudilerin sebt gnlerinde kendilerine almay yasaklamayan bir dine bal olan hizmetilere gereksinimleri vard. Yahudi bir kz, ocuunuzu vaftiz etmeye kal kmayabilir. onu kollarnzdan ekip almayabilir; bundan emin ola bilirsiniz, ama o cumartesi gnleri ate yakma/, ve evinizi temizlemez. te bu nedenledir ki, hizmeti tutabilecek varlktaki Bolonyal Yahu di aileler ounlukla Katolikleri evlerinde altryorlard. Bu kitapta Hallarn. Conqustadore*larm (Gney Amerikay smrgeletirmeye aan nc spanyollar va da, spanyol Engizisyonunun yaratt dehetin ayrntlarna girmekten bilerek kandm. Acmasz ve kt insanlara her yii/.vld:i ve her dinde rast layabilirsiniz; ama talyan engizisyonu ve onun ocuklara yrclik davran dinsel zihniyetin ve srf bu zihniyetten kaynaklanan kt lklerin ne olduunu aka ortaya koymaktadr. Dinsel zihniyetin bu yapsdr ki, bir para su ve birka byl szle bir ocuun ya amm batan aaya deitirebilmekte, ailenin hkm n, ocuun onaym, mutluluunu ve ruhsal esenliini... Ksacas, saduyunun ve
Itj'n n olum unu anmak w.tn kutvm elurl> r > u u p b v jp b n dini bir tren.
Tanr Yanlgm

ocukluk, I imrut Dankt

insanln nemli sayd her ey yok saymaktadr. Kardinal Antonclli bu anlay, kendisine Kdgardonun karln knayan bir mek tup yazan ngilterenin ilk Yahudi meclis iiyesi l.ionel Kothschildc verdii yantta aka ortaya koymaktadr: Yantnda bu olaya m dahale edememekten yakman Kardinal, Burada bu vesile ile unu da belirtmekte fayda vardr: Doann sesinin gl olduunu kabul ediyorsak, dinsel devlerin bundan daha gulu olduunu da kabul etmemiz gerekmektedir'* demektedir. Bu yant her eyi ortaya koy muyor mu? Rahiplerin, kardinallerin ve Papann zavall Hdgardo M ortaraya ettikleri ktlklerin gerekten bilincinde olmamalar mthi bir ey dir. Akln almad ey, bu insanlarn ocuu ailesinin kollarndan ekip almay, onu Hristiyan olarak yetitirmeyi, ona iyilik yaptklar eklinde alglamalardr. Onlara gre bu, bir koruma grevidir! Ame rika Birleik Devletlerinde yaymlanan bir Katolik gazetesi, \lortaro olaynda Papa'nn tavrn savunurken, bir Hristiyan yneliminin bu dinden olan bir ocuun yetitirilmesinin Yahudilere brakmasn olanaksz saymakta vc dinsel zgrlk kavramna snarak Bir o cuun Hristiyan olma zgrlne ve zorla Yahudi yaplamayaca n a ... deindikten sonra Kutsal Ruhun ocuklar korumasndan, vefaszlk ve banazln vahiliine ramen bu koruyuculuun a lar boyunca dnyann izledii en byk ahlak olay olduundan" sz etmektedir. Zorla*, vahi, banazlk gibi szcklerin bu denli yanltc biimde kullanlmasna imdiye dein tank olunmu mudur? Bata Papa olmak zere tm Hristiyanlk savunucular yap tklarnn doru olduuna, ahlak kurallarna uygun bulunduuna ve ocuklarn mutluluklar iin bunun yaplmasnn gerekliliine iten likle inanmlardr. Bu, (geerli, lml olduuna inanlan) bir dinin saduyuyu, insan deerleri ne denli arpttn ve onlar amacndan nasl saptrdn aka ortaya koymaktadr. // Cattolico gazetesi, anne, babasnn kollarndan ekip aldnda Edgardo Mortaraya Kilisenin ne denli yce bir iyilikte bulunduunun anlalmamasn aknlkla karlamaktadr: Aramzda konuya bira/, daha ciddi yaklaan birisi ger ek bir kiliseden, kraldan ve bir lkeden yoksun olan Ya hudiliin durumunu gz nne aldnda ve onlarn dn ya zerindeki vuvlmln. yaadklar her verde yabanc sayldklarn, dahas, sa'nn katilleri olarak damgalan dklarn dndnde Papann Mortaraya ne denli b vtk bir dnyevi fayda saladn hemen kavrar.'* I libir kanta dayanmadan bal olduu inancn tek doru inan olduunu kabullenmek, baka inanlar sapma veya geersiz olmakla

288

K Ju ttl D.wkj|l

sulamak byklk taslamaktan baka bir ey deildir. Yukarda yer alan alnt bu konudaki Hristiyan davrannn canl bir rneini ser gilemektedir. Bu durumda her iki taraf ayn kefeye koymak byk bir adaletsizlik olur; ama burada unun belirtilmesi gerekir ki. Mortara ailesi rahiplerin isteini kabul etse ve onlara kendilerini vaftiz etme olanan verseydi bir anda Edgardo'yu geri alabilirdi. Bir par a su ve birka anlamsz szck ile Edgardo resmen alnmtr. Bu, retiyle beyni ykanm dinsel bir tutumun budalalndan baka bir ey olamaz. Kovadan alnp serpilecek baka bir su sreci tamamen geriye evirirdi. Kimilerine gre Mortara ailesinin bu uygulamaya kar kmas kr bir inatlktan baka bir ey olamazd. Kimilerine gre ise, ailenin ilkeli duruu onlar alar boyunca grlen din yo* lunda kurban olan masum kiilerin uzun listesine katyordu. Rahat olun Ridley Efendi! Tanrnn inayeti ile bugn ngilterede bir ate yakacaz. Btn kalbimle inanyorum ki, bu ate hibir zaman snmeyecek. Urunda can verilebilecek soylu dava larn var olduundan kuku duymuyoruz; ama din yoluna kurban giden Ridley, I.atimer ve Crammer neden Katolikliin yce amalar yerine Protestanln kk amalan uruna kendilerini atee attlar? Yoksa bu, yar yarya dolu olan bir bardaa nasl bakldyla m il gilidir? Mortara ailesi, inatlklar (yoksa, ne tarafta yer aldnza bal olarak, soylu davranlan) yznden mi vaftiz denen bu anlam sz treni kabul etmemi ve frsat karmtr? Vaftiz olurken sabrla beklemeleri ya da fslt ile bayr" demeleri olanak d,myd? Hayr, bu m m kn olamazd; nk onlar (lml) bir dinin kartsndaydlar; bu yzden bu komik oyunu ciddiye almalar gerekirdi. Beni burada ilgilendiren yalnzca zavall kk Edgardonun, farknda olmadan, dinsel zihniyetin egemen olduu bir dnyaya ekilmesi, yaylm atei ne tutulmas ve iyi niyetle yaplm olmasna karn, kk bir ocuk iin zalimlikten baka bir ey olmayan bir davrana konu edilmesidir. Olayn bir baka yn de, hangi dinden olursa olsun 6 yandaki bir ocuun gereklen o dinden saylp saylamayaca konusudur. Baka bir deyile, heniiz olup bitenlerin farknda olamayacak bir ya taki ocuu bir rpda bir dinden tekine evirmek samalk deil midir? Bundan daha da sama olan ey bu yataki bir ocuu belirli bir dinle yaftalamaktr. Edgardonun bana gelenler onun bir dine balanmasyla ilgili olmayp (nk o dinsel dnceleri iselletire meyecek kadar kk bir yatadr) ona anne ve babasnn gsterdii sevgi ve sevecenlikle ilgilidir. Edgardo, ailesinin sevgi ve sevecenli inden, bekrlk yemini etmi rahiplerin insani duyarlla yabanc anlamsz acmaszlklar yznden yoksun kalmtr.

Tun Ydnljp

C x a W uk. lboM f D indni Km h

FZKSEL VE RU IISA I. STSMAR

ocuklarn dinsel amal istismar gnmzde cinscl amal istismara dnmektedir. Balangta cinsel amal istismar ele al mann gerekliliine inanyorum. Kimileri ocuk sapkl ile ilgili g nmzde bir isterinin yarmlna, 1692deki Salem cad ai'cdarm anmsatan bir saldr psikolojisinin yavglamakta olduunu syle mektedir. Temmuz 2000'de, Ingilterenin en nefret edilen gazetesi olarak tantlan News o f the World gazetesi, an bir kampanyayla birtakm gruplar ocuk sapklarnn zerine saldrtmt. ocuk he kimlii ipd'uT; ile sapkl -fih arasndaki ayrm bilmeyen bir grup fanatik, bir hastanenin pediatri servisini basn.f/K Pedofili ile ilgili saldn psikolojisi aileleri panie srkleyecek kadar iddet lendi. Bunun sonucunda eskiden ocuklar iin ok buyuk bir nee kayna olan gezme ve dolama zgrl snrland. G nm zn Just Williamslan, Huckfins'leri, Swallowlan ve Amazonlar artk gezip dolama zgrlnden yoksunlar (dnldnn tersine, o zamanlardaki tecavz riski imdikinden az deildi). News o f the Worittun bu kampanyay balatt srada, Sussexte sekiz yanda bir kz ocuu cinsel amala karlm ve ldrlm t. Yine de, btn pedofili'leri (aslnda ok az cinayet iler) katil olarak grp, intikam almak iin saldrmak adaletsiz olur. alt m yanl okulda da, ocuklara olan efkatleri grg kurallarn geen retmenlerin altrldn grdm. Klbette bu knanacak bir davrantr; ancak, bvlelermit kimi gruplarca ya da yasa glerince izlenmeleri ve ocuk katillerine uygun grlen davranlarla kar tamalar elbette hakl grlmez. Byle bir olavm kurban olan biri olsam da, bu durumda, onlarn yannda yer atmam gerektiine ina nyorum. Roma Katolik Kilisesi gemite buna benzer, byk pay sahi bi olduu bir ayb dourdu. Birok nedenden dolay Roma Katolik Kilisesini sevmem. Ancak adaletsizlikten daha ok netret ederim ve bu kurumun bu konuyla ilgili* zellikle de rlanda ve Amerikada, haksz olarak eytanlatnlp eytanlatrlmadm merak ederim. Kamuoyundan ykselen fazladan kzgnln, mesleklerinin buyuk bir ksm gnah yznden sululuk yaratmaya adanm rahiplerin ikiyzll yznden olduunu sanyorum. Zira, insanlarn kk yalardan balayarak sayg duymalar iin eitildikleri yetkili olan bir kiinin gveni suiistimali vardr. Bu ek kzgtltklar bizi yargnn etkilenmemesi asndan dikkatli klmaldr. Bu konuda insan ruhu nun gemite olup bitenlerle ilgili yalan yanl eyler yaratmaya olan

.*>90 R k lu J Difekiu

F t?lK W l. VE R lIH sA l KTSMAH

yatknln ve ahlaki deerleri zayf olan doktor ve avukatlarn k krtmac davranlarn da dikkate almalyz. Elizabeth Loftus kur bana her paras yaanm gerek bir an gibi gelen anlarn gerekle ilgisi olmayabilecei durumlarn ne kadar kolay olutuunu (kendini bu kinin savunulmasna adam insanlara) gstererek, ok cesurca hareket etmitir.in7/ Mahkeme jrilerinin yanl ama iten bir tank ifadesi karsnda bocalayacaklar sezilebilir. rlanda'ya zg bir olay olarak, (cinsel istismar iermese de) l kedeki erkek nfusun kayda deer bir ksmnn eitiminden sorumlu Hristiyan Kardeler iC.hristun lintbrr.<) cemaatnn vahi tutumu inamlma/,dr./,JW rlanda'da birok kz okulunu yneten rahibele rin sadist davranlar iin de avn ey sylenebilir. Peter M ullansm Magdalene Rahibeleri 'Thr Mugdlcnr Si<tn filmine konu olan kt nl Magdalene Snma Evi, varln 1996 ylma kadar sr drmtr. Krk yl sonra, kt muamele iin tazminat almak, cinsel istismar iin almaktan zordur ve gemii soruturmak iin kurban dan para almadan hareket etmeyecek avukatlar kt deildir. Baz tacizler o kadar u/.un srer ki, iddia sahibi davac hikyesini anlatamadan lebilir. Katolik kilisesi tazminatlar iin, dnya apnda bir milyar dolardan fazla para demitir./,,y-Onlara sempati beslemeye bile balayabilirsiniz, tabii ki bu paralarn nereden geldiini hatrla yana kadar. D ublinde verdiim bir konferansn soru ksmnda, rlandadaki Katolik rahiplerin yargland, kamuoyunda epeyce yank bulan, cinsel istismar davalar konusunda ne dndm soruldu. Ben de, bir ocuun Katolik olarak yetitirilmesinin, phesiz cinsel istis mar kadar korkun olduunu, uzun vadedeki psikolojik zararnn, tartlr ekilde, cinsel istismardan fazla olduunu syledim. Bu, o ann havasna uygun, dnlmeden verilmi bir yanm; ama birden salondaki rlandah topluluktan, beni artan, mthi bir alk yk seldi (dinleyicilerin byk ounluu lkede bir aznlk oluturan D ublinli cntcllektellerdi). Daha sonralan Katolik olarak yetitiril mi krk yalarnda Amerikal bir hanmdan bir mektup aldmda bu olay yeniden anmsadm. Bana sylediine gre, yedi yandayken bandan iki ho olmayan olay gemi. Bir blge papaz arabasnda kendisine cinsel istismarda bulunmu ve gene o sralarda bir okul ar kada trajik bir ekilde hayatn kaybetmi ve Protestan olduu iin, kilisenin resmi retisine gre, cehenneme gitmi. O na gre, Katolik papaznn cinsel istismarndan kaynaklanan fiziksel ac arkadann trajik lm nden kaynaklanan ruhsal acdan daha hafifti. Bir papazn beni okamas (vedi yandaki aklna gre) berbat bir eydi; ama arkadamn cehenneme girmesi
t a m Yatalm l

T_.ii->

O v a U u f r. Iib im tr

r* D i o & n

t U (i>

souk ve sonsuz bir korkuydu. Papazn davran uykumu kanrmad; ama sevdiini bir isam cehcncmc gitmi olmasndan kaynaklanan drhcr duygusuyla gcceler ka rabasanlar gryor, hi uyuyamyordum." Akas, kuuk bir kzn bir papazn arabasnda urad cinsel istismarn yaratt ac, diyelim ki kilisede yardmclk yapt papaz tarafndan tecavze urayan bir ocuun acs yannda hafif kalr. Katolik kilisesinin bugnlerde cehennemi artk o kadar ok dillen dirmedii syleniyor. Fakat bu rnek, fiziksel istismardan daha zarar verici ruhsal istismarlar olabileceini gsteriyor. Anlatldna gre, filmlerinde insanlar korkutma konusunda byk usta olan Alfred I Iitchcock, svirede araba srerken birden pencerenin dnda bir yeri iaret etmi ve Hayatmda grdm en dehetli sahne b u . demi, aret etlii yerde bir papa/., kk bir ocuk ile, eli ocuun omzunun zerinde bir ekilde sohbet ediyormu. Hitchcock arabann penceresinden bam karm ve yle barm: Ka kk ocuk! Hayatm kurtarmak iin ka! '. Talar ve sopalar kemiklerimi krabilir, fakat szler asla beni incitemez." Bu atasz ancak szlere inanmadnz zaman geer li olur. Ancak yetime dneminde aileni/, retmenleriniz ve din adamlarn/ tarafndan sylenen eyler sizi, gnahkrlarn cehennem de yanacana (veya kadnlarn kocalarn malt olduuna veya buna benzer eylere) tam anlamyla, gerekten inandrmsa, bu durumda, szn daha kalc olduuna ve eylemlerden daha zararl etkileri bu lunduuna inanmak akla yatkndr. Din adamlarnn, retmenlerin, cehennemde sonsuza dein yanarak cezalandrlan affedilemez g nahlar ocuklara rettikleri dnlecek olursa ocuk istismar ifadesiyle hi de abartya kalmad kansndaym. Daha nce de deindiim Tum Ktlklerin Kayna m? (Root of AH Evil?) adl TV belgeselinde birka dini liderle grtm ve Ba piskopos' gibi lmllara deil de, dinsel grlerinde arla kaan Amerikal din adamlarna yer verdiim iin eletirildim. Aslnda hak l bir eletiri gibi grlyor fakat bi/.c ar u gibi grnen bu Ame rikal arlar kendi lkelerinin lmllar. Programda Ingiliz seyircileri dehete dren konuklardan biri de Colerado Springsten blge pa paz Tcd I laggardt. Bush Amerikas iin hi de ar saylmayacak olan Papaz Ted otuz milyon yeli Ulusal Evanjelik Dernei'ni bakanyd. Papaz, her pazartesi gn Bakan Bush'la telefonda g rme ayrcalna sahip olduunu sylemiti. G nm z Amerikan standartlarna gre gerek art grl kimselerle grmek iste seydim A B D d f aka Hristiyan teokrasisi egemenliini savunan
' la f ih e n B jjp ok o po uT n u. Kardinal Ba^pukopcanna vc lagthrrr Kj > H jlu tra 'o p r o * rjm j 'fcvim H rpu te hr rabun R\rrl raurtrlrr or wtnp p m ^ra n u kjtiLinuy.jk.ikLf b u b U rk V jl n u u j y u\U <,A /jk O Xfi Kil fVJtoprvu p u g tjtu kdULiCJftCu bctuni.
22 IU k d U m

 Z K t t L Vfc R U H S A I ST iM A

Dom ivon lahiyat** retisi yanls Yeniden Yaplanmac birine bavururdum. Kaygl bir Amerikal meslektam bana yle yazmt:
AvrupalIlarn, Eski Ahit retisinde yer alan vc (ecnsellerin ldrlmesi gibi) komitan savunan, ie alrken veya oy kullanrken yalnzca l hrsnyanlara ans tanyan ilahiyat temelli banazln gittike yayldm bilmeleri gerekir. Orta snf bu trden yald/l szlerin etkisine a buk kaplyor. l.aik grleri savunanlar uyank olma/.larsa, Dominvoncular (Hristiyan retisinin egemenlii ni savunan dinsel gr yanllar) vc Yeniden Yaplanmaclar, ksa sre ierisinde Amerika'nn dinsel yaamnda geerli ve etkili olacaklardr."

T V dcki programma katlanlardan birisi dc, Papaz Ted gibi Colorado Eyaletinde grev yapan Papaz Kcenan Roberts idi. Papaz Robertsm lgnl Cehennem F.vleri diye adlandrd yerleri kur masna yol amt. Cehennem Kvi, ocuklarn, aileleri ya da okuduk lar Hristiyan okullar tarafndan getirildii, ve ldklerinde neler olacan gstermek zere aklszca korkutulacaklar! yerdi. Bu evler de verilen temsillerde korkun sahneyi canlandran oyuncular, otuk aldrma, ecinsellik gibi gnahlar ileyenleri oynuyor ve yanbalarnda eytanca zevk alan krmz giysili bir dev bulunuyordu. Bu, Piee de Resistjncc'm n oyunuydu, ve cehennemin kendisi, yaklan kkrt kokusuyla, lanetlilerin ac lklaryla, ok gerekiydi. Oyunun provasn izledikten sonra (eytan, Viktorya dnemi melod ramlarndaki kt adam andran abartmal tavryla tam bir blisti) Papaz Robcrtsla, oyuncularn da izledii bir grme yaptm. Papaz bana Cehennem Evi'ni ziyaret etmek iin en uygun yan on iki oldu unu syledi. Bu szleri beni ok artmt. O na on iki yanda bir ocuk bu oyunu izledikten sonra korkup karabasanlar iinde kalrsa bu durumdan zlp zlmeyeceini sordum. Bana iten olduuna inandm u yant verdi: "Onlarn, cehennemin hi gitmek istemedikleri bir yer ol duuna inanmalarn isterim. Ou iki yadnda buna inan mazlarsa daha sonraki yalarda hi inanmazlar; gnah
' nceleri banun *tbe O n lo a un (bir mizah u e i t i bti > A a u nUuftmu iluym iiim iw rap.mm, M n rc rk k rut gerek gibi* www.ra0c2JCUOO.Or^tOfy/2OO6/5/29/]9tt55/959. Bu Leh B dnm l:F.trnul h u m (*nlr K jL b r tan m d l (iirrl olarak adlandrlan bir btlgiuyar oyunudur. P.Z.Mycr. o tu rika P jI) r u L web u ) f ^ u u t i j >oylr (im liy im V jr u y m ki Hnvya lU h y t (rtifnu Amerika'y yeniden yaplandr mak iin k u l tu u bir mili ucdm uu p iy j.lr dv k m m t. Bu pdrCt>Gn lu 'n u e(cmenli|l Ue ilgili bakrn yH no tu m a la n la n tu yaynuk vc etkili klmak i^u cvajynrum u/,.. M te Hr g w v vcnlm>: bu h m rimel bem de adceri bir grev, K atolikkri. Yahodileri. M u tlu n u n la n . B w iiulen. >awHlrn vc latklft v m m a n h r rb a i Aldurraek veya kendi laancma ekmek iin Rrevlimz. Bakuu: l>tp://u:mM.rb4>ftv.i'Hit'p>uryi' RuU /2U 06AiW gtA_m m JtW php: gr ktn hnp:/<'elccr.oniine.conv'gu/,bicraaJtm1?rtt=r 1071IT D 3C S 0 C 7 1 8 a > l> A A 0 m i)F 4 lM 4 W

T an n Yamljcm

( .........

ocuhhk. in n u t ve IJvulm K^r>

dolu bir yaama atlrlar vc Efendimiz sa Mesihin yolu nu asla bulamazlar. Korkmalarnn, karabasanlar iinde kalmalarnn onlarn sonraki yaamlarnda hayrl sonul lar olacaktr. Papaz Robertsn inand eye siz de gerekten ve itenlikle ina nyorsanz, onun ocuklar korkutmakla doru bir i yaptna da inanyor olmalsnz. Papaz Roberts, asn dinci zevzeklere yaptmz gibi hie saya mayz. Tpk Ted Haggard gibi o da gnm z Amerikasnda geerli bir gr temsil etmektedir. Sonsuza kadar lanetlenmi kiilerin lklarnn yanardalardan duyulabildiini ve derin scak okyanus su larnda bulunan byk solucanlarn M ark 9: 43-4 n gerekletiini gsterdiini iddia eden dindalarnn fikirlerini savunmaya balarlar sa armayn. ('Klin ciirm ilemise, kes at onu! Bil ki, tek elle sakat yaamak iki elle cehenneme gitmekten evladr. O cehennem atei k hi snmez. Oradaki kurtlar hi lmez ve alevler hi dinmez Markos 9: 43-4). Nasl bir cehenneme inanrlarsa inansnlar, bu cehennem atei fanatikleri Schadenfrcudc'dtn1 eytani bir zevk alyor gibi gr nyorlar. Ve de kurtarlm olanlar arasnda yeralmaktan memnun lar. nde gelen Hristiyan ilahiyats Aquinasi Aziz Thomassonun Summa Theologicada iyi bir ekilde nakledildii gibi: Lanetlile

rin cehennemde cezalarm ttasl ektiklerini grmelerine izin /erilen azizler; ilahi mutluluklarnn ve nail olduklar Tanr inayetinin tadm daha ok karrlar " Ne iyi adam .1
Cehennem atei korkusu baz mantkl insanlara bile gerek gelmektedir. Hazrladm dinle ilgili belgeselin televizyonda gste rilmesinden sonra gelen birok mektup arasndan, akll ve drst olduu anlalan biri tarafndan gnderilmi olan bir tanesi: Be yanda baladn Katolik okulunda rahibeler kay, denek vc sopa yardmyla beynimi ykadlar. lk genlik amda okuduum Darvin'in evrimle ilgili sy ledikleri mantma ok uygun geldi. Ne var k, zihnimin derinliklerinde yer edinen cchcmem atei korkusundan kaynaklanan atmalar sk sk l>cui tedirgin etmekteydi. Grdm psikolojik tedavi kimi endielerimi gidermekle beraber bu kklemi korkuyu ruhumdan karp atamad. Size yazmamn nedeni, bu korkuyu konu alan belgese lin bu haftaki hnlmundc grtnz psikologu adm ve adresim almak iindir.
' K jjk jL m m u ,ek Jii-ra t r m dugu j i j i L i j vcvum c. L u j t n u jn b n u n d j A ln u v J M . Koma<OBJ R iln kadn) ~tJ.ii, ' Ann Coulter'ta arpc Mrtiyaa merhameti ik k a tn n n . ,D 4w kuula cehennemde yncU* hkrnc * v m mcyccctini ykyccek herhangi bir dioda>tnu meydan okurum ' Couher 2006:268)
2 ^4 Rl<hrJ D*wWfn

P7 K SFI V t R I H S A t. ISTISM AR

Bu mektup beni ok etkilemiti ve (aniden oluan, sz edilen rahibelerin dc gidebilecei bir cehennemin olmamasna olan hayflanmam bastrdktan sonra) verdiim yantta aklna gvenmesini, aklnn birok insann sahip olamad deerli bir armaan olduunu belirttim. Ayrca, rahip ve rahibeler tarafndan cehennemin korkun luunun bu denli iirilmesinin, onun gerek olmasnn imknsz ol masn telafi etmek amac tadn ne srdm. Eer mantkl bir ey olsayd, caydrmak iin ok a/, hatrlatmak yeterli olurdu. Gerek ola* mayacandan caydrclk deerini korumak ve olanakszln den gelemek iin ok an miktarda korkutucu bir yer olarak tantlmas gerekir. Bu arada szn ettii psikologla (belgesel programa konuk ettiim son derece tatl, iten bir kadn olan psikolog Jill Mytton ile) kendisini buluturdum, jill'in kendisi de Sekin Kardeler adnda k tlkleriyle nl bir tarikat bnyesinde yetitirilmiti. Tarikat o denli kt bir ne sahipti ki oradan yakasn syranlann yeniden hayata kazandrlmalar iin bir web sayfas bile almt (www.peebs.net). Cehennem korkusuyla yetitirilen Jill M ytton, yetikinlik dne minde Hristiyanlktan kopmu ve kendisini ocukluk dnemlerinde benzer sarsntlar geirmi kimselerin yeniden hayata balanmalarna adamt. ocukluumu korkunun egemen olduu bir ruh durumu iinde yaadm. B korku sonsuza degin lanetlenme endiesinden kaynaklanyordu. Bir ocuk iin cehennem ateinin alevlerini, gcr dayan dileri gz nne getirmenin ne kadar dehet verici bir ev olduunu tahmin edebilirsiniz. Bu tur imgeler onun iin mecaz deil, gerein ta kendisidir diyordu Jill. ocukluunda cehennemle ilgili kendisine neler sylendiini renmek istediimde bana verdii yant yznde beliren ifade kadar etkileyiciydi: "Tuhaf deil mi? Bunca za man getikten sonra bile, sorduunuz u soruya yant verirken, hl ayn erkinin altndaym. Korkun bir yer cehennem. Tanr tarafn dan tamamyla reddedilmi bir yer. Srekli yanan ateler iinde ac ektiiniz, ikence grdnz bir yer. Atein hi snmedii, ondan kurtuluun olmad bir yer. Jill M ytton daha sonra kendisininkine benzer ekilde ocukluk dnemi geirenlerin yaama dnmelerine yardmc olan destek a lmalar yaptn, ancak bu trden almalara krlanlar iin ge miten kopmann ne denli zor bir ey olduunu belirtti: Gemiten kopmak ok ama ok g bir ey. Dnn bir kere, bir anda iinde yetitiiniz bir ortam, tum toplumsal yapy, yllardr bal olduu nuz bir inan sistemini brakyorsunuz. Kimi zaman da dostlarnz, ailenizi terk etmeniz gerekiyor. Artk onlar iin siz yoksunuz." te bu .rada kendi deneyimlerim aklma geliyor: Amerikadan adresime postalanm mektuplar... Kitaplarm okuduktan sonra din den koptuklarn belirten kimselerin mektuplar... Bunlardan biro
T u n Y M u lfiu

295

D ulun -

( .iK s U o V . t n a u ' D m ltn K>hx )

u durumu ailelerine bildirememenn skntsn ekiyor. Bildirenler ise karlatklar tepkinin korkunluunu yayor. Aada yer aian mektup bunun bir rnei. Mektubu yazan bir tp rencisi: "Dinle ilikili grlerinizi paylatm iin size bu ckci gnderiyorum. Siz de (arknda olduunuz gibi, bu gr Amerika Birleik Devletlerindc giderek bast rlp bir keye atlmak istenmekte. Ben Hristiyan bir aile ortamnda yetitirildim; acak din dncesine kar iimde hep bir soukluk hissettim. Yakn zamanlara ka dar bn soukluk hissini bir bakasna anlatma cesaretini kendimde bulamamtm. Kendisine aldm k kz ar kadam oldu. Ne var k nth bir tepkiyle karlatm. F.vet, birinin ateist olduunu itiraf etmesi karsndakini olduka arttr. B doal bir tepkidir. Ancak arkadam bu tepkinin dc tesinde beni tmyle farkl bir kiiymiim gibi gryor. Tann inancm olmad in ahlak sahibi biri olamayacam sylyor. Bu durumla nasl baa kaca m bilemiyorum. Durumu yaknlarua sylediimde ayu tepkiyi almaktan korkuyorum. Sizden yant beklemiyo rum. Umarm derdimi anlar, du krklndan kaynakla nan zntm paylarsnz. Sevdiiniz ve onun tarafn dan sevildiiniz birini dinin neden olduu bir souklukla kaybettiinizi dnn. O imdi beni Tanrya inanmayan, dinsiz biri olarak gryor, inanlar uruna insanlarn ne ler yapabilecekleri konusunda sylediklerini? aklma ge liyor. Bana zaman ayrdnz iin size teekkr ederim." Yukardaki satrlar yazan talihsiz gence verdiim yantta kz ar kada kendisi hakknda nasl bir ey renmise, onun da kz arka da hakknda bir ey renmi olduunu belirttim ve kzn itenlii konusunda kukularn olduunu ekledim. Amerikal komedyen Julia Sweeneyden ve onun dinde ferah latc eler bulma, ocukluunun Tanrsn yetikinlik dneminin kukularndan kurtarma yolunda giritii elenceli ve sevimli sava mndan daha nce sz ermitim. Seweenev'in aray mutlu biimde sonland. imdi o, gen ateistler iin mkemmel bir rnek konum un da. Tanry Brakmak flatting > t t;m ii adl gsterisinin en etkili blm son sahnesi. Julia Sweeney her eyi dener ve sonunda... ...Dnerken eve iten, kafamn iinde bir ftslt iit tim. Ne kadar zamandr vard bu fslt kafamn iinde? Biliniyorum. Derken ses biraz ykseldi ve yle dedi:
T ann yok!'

Duymazlktan geldim; ama ses biraz daha ykseldi: Tanr yok! Tanr yok! Anat Tanrn. Tanr yok!

296

iUJiMllUllllitIn

F y K S ri. v r R lfH S A l STSM AR

Sallandm yerimde. Kayyorum hissemin. Duundum sonra; dedn k kendi kendime: Ha yr, yapamam! Tanrya nasl inanlma/, bilmiyorum ki! Tanya gereksinimim var benim. Yan, bir gemiimiz var bizim... Tanr'ya nasl inanlmaz, bilmiyorum ki! Nasl ya taktan kalkarsn? Nasl gnn geirirsin?' Decekmi gibi oldum. Tamam, tamam... Sakn ol! dedn kendi kendime, 'bir an, ama sadece bir an Tanrya inanmama gzln tak gzne vc onunla bakver evrene; sonra da hemen kar at onu! ite byle dedim ve taktn gzlft gz me. bakndm evreme. Bunu sylemek istemezdim ama bam dndi nce; sonra unu dndm: Dnya nasl duruyor bir boluk ta? Nasl frl frl dnyoruz uzayda? Nasl oluyor bu? Dar frlayp den dnyay tutmak geti iimden. Sonra, birden anmsadm, tamam, buldum!' dedim, 'gnein evresinde daha uzun zaman bizi dndrp durduracak yerekimi ve asal hz deil mi? Los Angelesda bir tiyatroda izlediim oyunun beni derinden et kileyen sahnesi ite buydu. Juliann ailesine durumu nasl anlattn gazetelerden okurken de ayn heyecan duymutum: nce annem arad vc ilk tepkisi bir lk koparmak oldu: Ateist ini! ATEST M?!?! Sonra babam arad, dedi ki: Ailene ihanet ettin. Okuduun okula, iinde yaadn kente hanc ettin. Sanki ben Ru.slar adna casusluk yapyorum! kisi de benle konumayacaklarm artk. Cenazeme bile gelme dedi babam. Telefonu kapattktan sonra yle dedim kendi kendime: Elinizden geleni ardnza komayn. e mi!* Julia yeteneiyle insan alatrken gldryor da: 'Artk bir daha Tanrya inanmayacam sylesevdim. annem ve babamn tepkisi ben areistim dediimde gsterdikleri tepkiden daha hafif olabilirdi. Dan Barkern nanan Yitirilmesi: Vaizlikten Ateistliga adl ya ptnda kktendinc vc banaz yapda gezgin bir din adan olan va izin aamal bir srete nasl katksz bir ateist olduu anlatlr. Bu kii kitabn yazarnn ta kendisidir. Barker, ateist olduktan sonra da Hristiyanl yayma yolunda vaazlarn srdrr. Bunu yapmak zo rundadr; nk hayatta tek bildii i vaaz vermektir. Yazar, birok
t a n Yunhctti 2 Q 7

r~ n>

ocukluk. Ulamu t* LHxW

Amerikal din adamnn kendisi gibi olduunu, kitabn okuduktan sonra bu durum u yalnzca ona anlattklarn sylyor. M thi bir tepkiyle karlaacaklar korkusuyla durumlarn kendi ailelerine bile anlatmaktan ekiniyorlarm. Barker'tn yks mutlu bir sonla so nulanr. Ailesi nce ok iddetli bir sarsnt geirir: ama anlattklar n akla uygun bulunca onlar da ateist olur. Amerikada profesr olan iki kii bana ayr ayr yazdklar mek tuplarnda ebevcyinlerinden sz ediyorlar. Bunlardan birisi olunun ruhunun lmsz olacan dnen annesinin srekli ac ektiini belirtiyor. teki, babasnn, olunun sonsuza kadar cehennemde ya nacandan emin olduu iin en byk dileinin hi domam (olu olan profesrn) olmasn dilediini belirtiyor. Bu iki kii bilgilerin den ve olgunluklarndan emin, yksek dzeyde eitim grm ni versite profesrleridir ve anlald kadaryla, yalnzca din alann da deil, dier zihinsel alanlarda da anne ve babalarndan bir adm ndedirler. Eitim dzeyi ve anlatm becerisi asndan onlardan ve Julia Sweeneyden daha geride olanlarn banaz aile bireylen kar snda durumlarn aklarken yaayacaklar glkleri gznzn nne getirmeye alcn. te, Jill M yttonm hastalarnn birou bu glklerle kar& karyalar. Televizyondaki grmemizde Jill bu tr dinsel eitimi zihin is* tismar olarak adlandrm, ben de sormutum: Bu duruma zihin istismar diyorsunuz. Bir ocuu cehenneme inanacak ekilde yeti tirme istismar sayhyorsa, bunun cinsel anlamda istismarla bir ben zerlii var mdr? JilPin bu soruya yant yle oldu: Yantlanmas ok g bir soru bu. ikisi arasnda birok benzerliin bulunduunu .sanyorum; nk aslnda bu bir gven istismar. rx wun kendisini zgr hissetmesi hakkn elinden alyorsunuz; olaan ekilde dnya ya almasn, dnyayla iliki kurma yetisini engelliyorsunuz. 1 1 er iki durumda da gerek benliin yadsnmas, onun lekelenmesi olay ya anmakta.

O C U K L A R I KORUM AK
Meslektam Psikolog Nicholas Humpfrey 1977 ylnda O xfordda Af rgt Konferans al konumasnda Beni sz de il ta yaralar sz ile konumasna balad ve bu szn her zaman doru olmadn tartmaya at. I lampfrev, kt bir by nn et kisine kaplp ksa srede, olaslkla korkunun psikosomatik etkisin den len I laiti'nin Voodoo inanllarn rnek gsterdi. Ardndan da,
1 ) 8 R k h j/d D o lu u

C O C U K IA R I KORUMAK

bu tip konferans dizilen dzenlenmesi iin yardmc olan, kendisi nin de iinde bulunduu toplulua, Uluslararas Af rgtnn zarar verici ve krc konuma ve yaynlara kar kampanya balatp ba latmayacan sordu. Ardndan kendisine verdii yant, bu tip genel sansr giriimlerine kar gl bir hayr' d: Konuma zgrl mdahalede bulunulamayacak denli deerli bir zgrlktr. Fakat daha sonra liberal grl yandalarn oke eden bir nemli istisnay savunarak devam etti. ocuklarn zel durumu iin sansr lehinde tartmay srdrd. ..ahlaki vc dinsel eicim alannda, zellikle ebeveynlere izin verilen, ocuklara evde eitim verme konusunda, doru ve yanl ne ayrr? Ben diyorum k, ocuklarn beyinlerinin baka kiilerin kt fikirlerinden koruna bilmesi iin, insani haklar bulunmaktadr; bu insanlar kim olurlarsa olsunlar... Bu nedenle ailelerin ocuklarn istedikleri gibi eitmelerine izin verilen, ocuklarn bil gi ufuklarm snrlamaya sebep olacak, bir tanr izinleri yoknr. ocuklar dogmalar ile, bo inanlar ile eitme haklan yoktur; kendi inanlar dorultusunda onlar dar patikalardan geirmeye kalkmamaldrlar. Ksacas, ocuklarn samalklarla kafalarnn bozul* mamas hakk vardr. Bizim de, toplum olarak onlar bu samalklardan koruma grevimi/ bulunmaktadr. Yani ebeveynlerin, ocuklara, (ncilin gerekleri veya gezegen lerin hayatmza hkmccti gibi) neye inanacaklarn rctmclerine izi vermemeliyiz. Kukusuz ki byle bir gl ifadenin daha fazla arta ihtiyac vard ve bunu salamtr. Neyin sama olduu bir gr as deil midir? Dilim insanlar astroloji ve Incil'in mesajnn sama olduu nu dnebilirler; ancak, bunun tersini dnenler de vardr; bunlar, bu dncelerini ocuklarna retme hakkna sahip deiller midir? ocuklara yalnzca bilimsel bilginin retilmesi konusunda srarc olmak bir kibirlilik deil midir? Burada, aileme, ne dnlmesi gerektii konusunda srarc ol madklarndan tr teekkr borlu olduum u belirtmeliyim. Eer bilimsel dnceye ak bir biimde yetitirilirlerse. Incilin mesaj nn doru olup olmadn, gezegenlerin yaamlar hakknda etkili olup olmadn dnebilirler. te bu hr ayrcalktr. Burada nemli olan, ne konusunda dnp karar vereceklerini kendilerinin semesi ve bunlarn aileleri tarafndan zorla alanmamasdr. Bugnk o cuklarn, gelecek kuaklarn anne babalan olacaklar dnldn de bu konu ok byk bir nem kazanr. Hampfrey, ocuklar kk ve her trl tehlikeye ak olduklaTm w Yautcn 2 9 9

I.m

v n U a l. ittn u r w D im im l>t<t

nndan ve korunmaya gereksinim duyduklarndan, gerek eicimin onlar iin seme hakk dorultusunda ekillenmesini nermektedir. 500 yl boyunca buzlar ierisinde kalan gen bir nka kzn btrada rnek olarak gsteriyor. Kzn cesedi 1995de Peru dalarnda don mu bir vaziyette bulunmu. Cesedi bulan insanbilimciler kr/.m din sel bir tren kurban olduunu ileri srmlerdir. Konu ile ilgili bir Amerikan TV kanalnda belgesel gsterilmi. Belgeseli izleyenlerin buzdan bakire konusunda yle dnmeleri istenmektedir: nka rahiplerinin dinsel deerlere gsterdii balla hayran kalmak, kztn son yolculuunda gsterdigi gurur ve heyecann kurban olma onuru ile Irkilendirmek. Televizyon programnn mesaj, bir insan kurban etme eyleminin mthi bir kltrel bulu olduu, oklu kltr vapst iin harika bir rnek oluturduu yolunda. I lampfrey, benim gibi bu yoruma ok ard. "Kim byle bir ey iddia edebilir? Nasl oturma odalarmza girip dc b/.e dinsel bir lredc ilenen cinayetin doru bir ev olduunu gstermek isliyorlar? Bir grup aptal, kendini beenmi, bo inanl, cahil, yallar tarafndan ldrlen he nz bakma ihtiya duyan adaki bir ku nasl onurlu im olime gitti diye yceltebilirler? Birisine yaplan bu ahlak d davran nasl hakl gsterebilirler? Burada, liberal dnceleri olan bir okurun iinde bir sz duy mamas imknszdr. Evet, gnm z standartlarnda ahlak d bir davran bu. Evet, aptalca bir davran bu; peki, bunu ya Inka stan dartlarna gre ele alrsak ne diyeceiz? Elbette ki nkalar kurban ahlaki bir edim olarak dnyorlar ve onun son derece akla uygun olduunu ileri sryorlard. Kk kz kukusuz dinine sk skya bal birisiydi ve o din ortamnda yetitirilmiti. Onlarn standartla ryla deil de gnm z standartlaryla baktmzda nka rahiplerini yarglarken kullandmz cani gibi szckleri nasl kullanabiliriz? Belki dc kz yazgsndan ba dnecek dcreccde mutluydu. Belki de o gne tanrsnn ldayan baklar altndaki ebedi Ccnctc doru dan gideceine inanyordu. Ama belki de, pek olas deil ama korku ve dehet ierisinde lklar atmt. steyerek veya istemeyerek kurban olup olmamas bir yana, l lampfrey ile ben, kz eer gerek olgularn bilincinde olsa idi bu trene katlmaya istekli olmazd diye dnyoruz. Szgelimi, kz gnein bir hidrocn topundan ibaret olduunu, binlerce derece s cakla sahip olduunu, iindeki nkleer fzyon ile kendini srekli olarak helyuma dntrdn ve balangta bir gaz diski halinde bulunduunu, daha sonra gne sistemi diye anlacak sistemin bu diskten meydana geldiini, yerkrenin de bu sistem ierisinde bulunJ O O RkfcarJ D*wlrin

C O C (!X M R I KORUM AK

dugunu, younlap katlatm vs. vs. bilseydi, isteyerek mi kurban olurdu? Bu durumda olaslkla gnee bir tanr gzyle bakmazd. Bu dnce tarz onu gne tanrsn yattrmak iin kurban olma fikrinden caydrabilirdi. nka rahipleri cahillikleri yznden ayplanamaz. Onlara bu nedenle aptal veya kendini beenmi de denemez. Ancak, kendi inanlarn henz gnee tapnan ya da tapnmama konusunda ka rar verne durumunda olmayan bir ocua yklemeleri ayplanabilir. Hampfrey, g n n d n belgesclcilerini ve izleyicilerini de ele alyor ve bu kk kzn lm n gzel bulmalarndan tr onlar su luyor. Ortak kltrmz zenginletiren bir ey szn eletiri yor. Etnik gruplara ait dinsel uygulamalarn tuhaflm ycelten ve bu yolda giriilen zalimlikleri hakl bulan gr, sk sk karmza kmakta. Liberal dnceli insanlarn zihninde atmalar yaratan ey, bir yandan bu tr zalimliklere katlanamamalar, dier yandan se, dier kltrlere savg duymay gerektiren post modernist ve rlativist etkinliklerdir. Kadn snneti phesiz ki so derece ac veren, son derece korkun bir eydir; kadnlardaki cinsel zevk alna yetisini yok eder (herhalde bu nedenle yaplyor). Akla uygun davranan libe ral dnceli insanlarn yars bu uygulamann kaldrlmas yolunda dnce jc sryorlar ama dier yars ise etnik kltrlere sayg" duyuyor ve eer kzlarn 1 sakat brakmak istiyorlarsa, buna karamayacamz ileri sryor. Buradaki nokta, kzlarn onlarn kz lar olmas ve bu nedenle isteklerinin gz ard edilemeyecei. Bir kz snnet edilmeyi isterse ne yant verebiliriz? Ancak, bilgilenmi ve ye tikin bir zihniyet bunun asla yaplmamasn ister. Hatnpfrey, ocuk ken her naslsa snnet olmaktan kurtulan kadnlarn yaamlarnn daha sonraki evresinde bu ileme kar ktklarm belirtiyor. Amiler konusundaki tartmalarmz ve onlarn kendi ocuklarn kendi usullerine gre yetitirme hakkn tantktan sonra Hatnpfrey: Kilnrcl farkllklar drdren topluluklar hakknda son derece sert yarglar veriyor ve yle devam ediyor; evet. A ini lerin veya Hasdlenn veya ingenelerin ailelerinin koyduu usuller ilr ekillenmelerini bu byleyici kltr gelenekleri nin srdrlmesi eklinde yorumlayabilirsiniz, ancak, onlar bu yolda yrdkleri takdirde kltrmz nm ile bozul ma? m? Bu liir bir larkll yaatmak iin insanlarn kur ban edilmesi m gerekir? Bir toplum olarak demek zorunda olduumuz bir ey var. ancak nt da belirteyim ki bunu biz demiyoruz, onlar dyorlar."

' B c M n y j'd i bugn r vjU bir uyKuUult. Bit m u ogtctm m fctti 2006 ylnd b a n Londral kulan M inim lhtrfet ,u Dr jlM tU bf J iiK J ' y j O ih lriM ik lcm W k d l. Ne var ki. vrtkllrr Hro la n ^ y u m ynurntrk bu o U fU n (trmrzlikrcn geliyor.
T au n Yamlgu J O l

C uuU uk. liM o u f n Dinden K -v>t

Bu konu, 1972de ABD Yksek Mahkcmesinn, sonraki dava lara rnek oluturacak bir davay ele almasyla kamuoyunun dikka tini ekmitir. Wisconsin - Yoder davas, ailelerin ocuklarm din sel nedenler ile okuldan alma haklan ile ilgili idi. Amerika Birleik Devletlerinin eitli eyaletlerinde kapal topluluklar halinde yaayan, genellikle Almacann, Pennsylvania Almancas diye adlandrlan eski bir diyalektini konuan, elektrikten, iten yanmal motorlardan, dmelerden ve modern yaamn gerelerini kullanmaktan kaan bir halktr Ami halk. 17. Yzyl yaants srdren bu halkn tuhaf al kanlklar, gnm z asndan tuhaf gelebilir. Peki, insani deerlerin zenginletirilmesi asndan bu tr alkanlklarn korunmas gerekir mi? Wisconsin'deki kimi Ami ailelerinin ocuklarn okuldan almak istemeleri, yksek mahkemede, 1971'de bir dava almasna yol at. Belirli bir yataki ocuklarn eitim grmeleri Amilerin dinsel deer lerine aykryd. zellikle bu eitim bilimsel ise. Wisconsin Eyaletinin yetkili mercileri ocuklar eitimden yoksun brakmalar nedeniyle aileleri huzuruna ard. Eyalet Mahkemesinde karar alndktan sonra bu karar Amerika Birleik Devletleri Yksek Mahkemesine temyiz iin gnderildi. Aileler lehine 6 ya 1 orannda bir karar kt. Heyetin ounluk karar heyet bakan Yarg Warren Burger tara fndan yle ifade edildi: Kaytlar incelendiinde, Ami ocuklarnn 16 yana kadar okula zorunlu devamnn, ocuklarn bugnk Ami topluluunu bo vermesi ve dini konulan nemsenmemesi ynnde ok byk tehlike tamaktadr. Amiler, bu durumda ya toplumda asimile olurlar ya da daha dindar bir blgeye g etmek /orunda kalrlar. Buna karn. Yarg W illiam O.Douglasn aznlkta kald g rnde belirttii, bu konuda karar vermek iin ocuklarn kendisine danlmas gerektiiydi. Gerekten eitimin orada sona ermesini mi istemekteler, yoksa Ami dinine bal olarak yaamlarn m srdr mek istiyorlar? Nicholas Hampfrev daha ileri gitmek istemiti. o cuklara Ami blgesinde kalmak isteyip istemeyecekleri sorulsa ve bir tercih yapmalar istense, ocuklar dier seenekler hakknda ei tilmi ve bilgilenmi gibi bir tercih yapacaklar myd? Eer bu man tkl bir ey olsa, dnyann bir tarafndan Amilere katlmak iin, en azndan birka tane, can atan gen insan bulunmas gerekmez miydi? Yarg Douglas hafife farkl bir ynde ilerledi. Ailelerinin dinsel g rlerinin zel durm yznden, ocuklarn eitimlerini ne kadar yarda kesebileceklerine karar verebilme hakkna sahip olmalarna neden olan geerli hibir sebep gremedi. Kger muafiyeti salayan dini temelse, laiklik bu durumda devreye girmez miydi?

302

fiirhad D j w Io m

n n E C rrlM '. k a n o a i i

Yksek mahkemenin ounluunun gr, mnstr yaam emirlerinin pozitif deerleri ile ayn paralel izgisindedir. Ki bunlarn toplumlunuzda var olmas, {tartlr ekilde) zenginletirici bir unsur olarak deerlendirilmekte. Ancak Hampfreye gre ok nemli bir fark var: Manastrlarda bulunan keiler manastr yaamn gnll olarak kabul ediyorlar. Buna karlk. Ami ocuklar hibir zaman Ami olmak iin gnll olmadlar. Ellerinde olmadan bu toplumun iinde dnyaya geldiler ve baka hibir seenekleri yok. nsanlarn, zellikle de ocuklarn, eitliliin suna vc deiik dini geleneklerin erdemi olarak kurban edilmesinin, insanlk d ol* duu kadar, nefeskesici bir patronluk taslama tayan yanlan vardr. Geri kalan bizler, mutlu bir ekilde modern alarn gerelerinden olan arabalara biniyor, bilgisayar kullanyor, a oluyor, antibiyotik ile hastalklardan korunuyoruz. Fakat sz antika insanlar, taktnz garip apkalarla, ilgin pantolonlarla, eskimi lehenizle, tarihten kalm atl arabalarnz vc ak hava tuvaletlerinizle bizim hayatmz zenginletiriyorsunuz. Tabii ki kendi ocuklarnz da on yedinci yz yl zaman geidinizde tutsak etmeniz engellenmemeli. Aksi durumda geri dndrlemez ekilde baz eyleri kaybederiz: insan kltrnn eitliliinin harika bir parasn. Kk bir param buna hak verebi lir ama byk bir ksmmn bu durumdan midesi bulanyor.

B R ETM SKANDAL
Avam Kamarasnda, milletvekili Jenny Tonge ngilterenin ku zeydousunda Incilin yaradl retisini rencilerine aktaran bir okula denek verilmesine kar ktnda, iilkenin Babakan Tony Blair de bu eitlilik kavramna bavurdu. Bay Blair yantnda Eli mizden geldii kadar eitli okul sistemlerinin uygulanmasn elde et mek isterken, endielerin buna zarar vermesi ok talihsiz olur dedi. Sz konusu olan okul, Gateseatdaki F.mmanuel Koleji, Blair hk metinin gururla oluturduu "Kent Akademileri,nden biridir. Bu konuda zengin balar grece az miktarda para (Emmanuel Okulu iin 2 milyon ) yatrmalar konusunda cesaretlendirildiler. Buna kar lk hkmet daha yksek miktarda bir mebla deyecekti (Bu okul iin 20 milyon i, art sonsuza kadar tm ilettin* masraflar ve maa lar). Balar ayn zamanda okulun eirim zihniyeti zerinde kont rol hakkna sahip oluyordu. O kulun yneticilerinden ounu atama yetkisi kazanyor, ayrca hangi rencileri alp hangilerinin alnma nla! konusunda da karar sahibi oluyordu. Baka yetkileri de vard.
Hemen hrm rn Ingiltrrr'lc1hu m u fm ia a rftt v n n rk okul.
TUn Y n d *, 3 0 3

C.-in, -

ocukluk, tim m ar w D bu lfa Ka^if

Emmanuel okulunun maddi adan % 10'luk hakk zengin hr araba satcs oian vc ayn zamanda gocuklara istedii eitimi vermek iin itibarl bir arzu rafyan Sir Peter Vardy'ye aittir; ve daha az iti barl bir ekilde kendi dinsel inanlarn ocuklara alama arzusu da vardr.1 Vardynin, bakanln Nigel M cQ uo idnin yapt. Ameri kan esinli kktendinci retmenler birlii ile ne yazk ki ilikisi bu lunmaktadr. Nigel M cQ uoid, bir zamanlar Emmanuel'in m drl n yapm, imdi de Vardy okullarnn hepsinin genel direktrl grevini srdrmektedir. Nigel M cQ uoidin bilime bakc, yerkre nin on bin yldan daha az yal olduuna dair inanc ile anlalabilir. u szler de ona aittir "Dnelim k bir byk patlamadan olutuk; dnelim ki bir zamanlar m aymunduk... Peki insan vucudunun kar mak yapsna baktmzda bunlar doru olabilir mi? ocuklarnza yaamn hibir amacnn doru olmadn sylerseniz (bunun yalnz ca kimyasal bir mutasyondan ibaret olduunu sylerseniz) bu, on larn kendilerine kar duyduklar insanlk onurunu zedelemez mi?" Hibir bilim insan bir ocuun kimyasal mutasyon"'dan ge tiini sylememitir. Bunun bu balamda kullanlmas son derece cahilcedir. Londrann dousundaki Hackeydek Christian Lifes'n bakan olan Bapiskopos Wayne M alcolm un ifadesi de bunun la karlatrlabilecek trdedir. Bapiskopos S Nisan 2006 tarihli Guardian gazetesinin bildirdiine gre evrimin bilimsel kantlarn rtmektedir. M alcolm un anlay da: Fosil kaytlarnda geli im srecinin bir kopuktuk yaad grlmekte. Bir kurbaa bir ee e dnse idi, bir sr eek kurbaalarmz olmaz myd? ifadesine dayanmaktadr. Ne var ki bilim bay M cQ uoidin yannda deil. Bu nedenle, bi limin nde gelen bir ismi olan Stephan Layfielde bavurmam/, gere kecek. 21 Eyll 2001 tarihinde Bay Layficld, Emmanuel Kolejinde Bilim retisi: Incile Bak bal ile bir konferans verdi. Kon feransn metni, (www.Christian.org.uk) bir Hristiyan web sitesine postaland. Ama imdi bu nctni orada bulamazsnz. nk H ristiyan Enstits konferans metni, Daily Telegraph gazetesinin 18 Mart 2002 tarihli nshasnda yazdm ya/dan ve bu konferansa dikkati ekmemden hemen bir gn sonra kaldrld. Ancak World Wide W ebden bir eyi kaldrmak yle kolay deildir. Bu tr giri imler bilgiyi saklayarak bir anlamda amacna ular; ancak, eldeki malzeme ortadan kaldrlm olsa dahi varl kanlmaz olarak her yerde hissedilir. Uyank bir Ingiliz gazetecisi olan Andrew Brown, The Independent'in ilk din ileri muhabiridir. Layfieldin konferans metninin nerede olduunu bulmakta gecikmedi. Metni Google'dan indirdi ve hibir eksiklie uramadan onu kendi web sitesine (http://
S i P r r t V a iy . h e r K w d j s o k > < ir K k > m i} t i. y r t j r u n b i f y t r t o d t tu r a u t u u m ra n tt r u h v o l n u j u t o f ' J i v < j n r d -

30-1

Richard Dawforn

B R E T M SK A N D A L

www.darwinwars.com/lunatic/liars/layfield.html) aktard. URL iin Brown tarafndan seilen szcklerin1 ne kadar elenceli olduklar aktr. Ancak, metnin ieriine bir gz attmzda birden bu elen dirici zelliini yitirmektedir. Bu arada, merakl bir okur Emmanuel Kolejine yazar ve metnin web sayfasndan kaldrlnn nedenini so rar. Okuldan gene Andrew Brownin abasyla rendiimiz aa daki aptalca yant alr:
Emmanuel Koleji her zaman okullardaki yaratl retisi ile ilgili tartmalarn merkezinde yer almtr. Bu nedenle, basn dan ok sayda davet almaktadr. Bu da okul m drnn ve ynetim kurulu bakannn zamann almaktadr. Bu insanla rn yapacaklar baka ileri bulunmaktadr. te buna yardm c olmak iin Stephan Layford tarafndan verilen konferansn metnini web sayfamzdan kaldrdk.

Grlyor ki, okul yneticileri yaradl retisi ile ilgili grlerini gazetecilere aklayamayacak denli megullermi. Peki o halde gaze tecilerin kolaylkla bavurabilecekleri bir arac, web sayfasndan niye kaldrdnz. Konferans metni orada deil miydi? Gazeteciler rahat lkla metni oradan okuyabilirlerdi. Bu da sizin vaktinizin boa har canmasnn nne geerdi. Hayr, byle yapamazlard. nk onlar metinde gizlenecek bir eylerin olduunu grmlerdi. Aadaki pa ragraf konferanstan alnmtr:
O halde en batan belirtelim ki Francis Bacon tarafndan 17.yyda, belki de kastl olmayarak, iddia edilen, poplerleen bir fikir olan, doann ve dinin kitaplarnn gerei ayr ayr doru olarak yanstt fikrini reddediyoruz. Sadece, kutsal ki tabn sayfalarnda, tanr, yanlgsz ve tam bir yetkili olarak konumaktadr, ve biz bu inancmzn arkasnda dim dik duru yoruz. Bu, televizyon bamls ve inansz modern kltre ne kadar eski moda, basit ve dayanksz gelirse gelsin, zerinde durmak iin m m kn olan en salam temeldir.

Kendinizi imdikleyin, d grmyorsunuz. Bu Alabamadaki bir adrda verilen bir vaazdan deil, ngiliz H km etinin para ya drd ve Tony Blairin de gurur ve sevin duyduu bir okulun bilim bakannn konumasndan alnmadr. Bay Blair 2004 ylnda Vardy okullarndan birinin aln trenle yapmtr. Farkllk bir erdem olabilir, ama bu tr bir farkllk bir lgnlktan baka bir ey deildir. Layfield olay, bilimle din arasnda karlatrma yapyor ve di nin tercih edilebileceini, her eyin bilim kapsamnda yer alamayaca n sylyor. W hitcomb ve Morrisin Tufan Jeolojisi ne srlmekte
' U R L yi Trkeye ,evirin>ek lm p://w\ vw.djr\ vm$avalar.con/delice/yiilanclar/layiicld.luml -ed.tt.
'Ianr Yanlgs 3 ^ 5

KoUmi M ocukluk, stismar ve Dinden Ka?

ve bu kavram ile N u h un gemisinden sz edilmektedir. ocuklar, bir zamanlar Gney Amerika ile Afrikann birleik olduunu ve daha sonra ayrldklarn renebilirler. Ancak, bu olgu jeolojik kantlara indirgendiinde, ayrlmann aniden olmadn, yz milyonlarca yl aldn reniyoruz.
Jeofizik paradigmalar asndan bakldnda Tekvin 6-10da belirtilen tufann geerliliini anlyoruz. Eer Eski A hitteki sylenenler doru ve ecereler (rnein Tekvin 5; Krallar 1; M atta 1 ve Lukas 3) tam ise, bu evrensel felaketin grece yakn yamanlarda olduunu anlarz. Etkileri her yerde yay gn bir ekilde grlmektedir. En byk kant fosillerin bu lunduu kelti kayalarndadr. Bunlar, km r, petrol ve gaz gibi hidrokarbon yaktlarn bol bulunduu kaynaklardr. Ef saneye gre, byle byk bir tufann dnyadaki eitli halk lar iin meydana getirildii sylenmektedir. Geminin bir ar t, sular btnyle ekildiinde grlm ve ilerinde John W ood M orappenin de bulunduu kiilerce belgelenmitir.

Bu Nigel M cQuoid ve Piskopos Wayne M alcolm un sylediklerin den de berbat. nk Layfield bilim konusunda eitim alm. te bir baka rnek:
Balangta deindiimiz gibi, Hristiyanlar inanlarna Eski ve Yeni Ahit metinlerini gvenilir rehberler olarak ka bul etmilerdir. Bunlar yalnzca dinsel belgeler deildir, ayn zamanda dnya tarihinin gerek bir aklamasn da yapmak tadrlar.

Dostum olan Oxford Bapiskoposu Richard Harries ile birlikte Tony Blaire bir mektup yazdk ve mektubu sekiz piskopos ile dokuz st dzeyde bilim adamna imzalattk. O tarihte Royal Societynin bakannn (daha nce Tony Blairin ba bilim yardmcs idi) iinde bulunduu dokuz bilim adam, Royal Societynin biyoloji ve fizik dal bakanlar, kraliyet astronomu (imdi Royal Societynin baka n), Doal Tarih Mzesi Bakan ve Sir David Attenborough (bel ki de ngilterenin en saygn kiisi). Bunlar bilim adamlar grubunu oluturmaktaydlar. Katolik kilisesinden bir ve Anglikan kilisesinden yedi piskopos ise (tm ngilterenin en saygn din adamlar) da din grubunu oluturmaktayd. Babakanlk ofisinden verilen yant, yeter siz olduu kadar batan savmayd da. Okuldaki sralarda alnan iyi sonulara deiniyor ve Devlet Okullar Denetim Kurulunun okul dan ald nitelikli raporlar dile getiriliyordu. Ancak, Bay Blairin aklna denetim mfettilerinin, bilim kolu bakannn tm evrenin kpein ehliletirilmesinden sonra olutuunu ve denetim standartla

^06

Rtchnrd Daw kin

BR E T M SKA ND AL

rnda azck da olsa bir hatann bulunabileceini ileri sren bir kiinin raporuna onay verdiklerini unutuyordu. Stephan Layfieldin verdii konferansnn belki de en can skc blm Ne yaplabilir balkl blmyd. Bu blmde Layfield, kkten dinci Hristiyan anlayn fen snflarna sokma telandaki retmenler tarafndan uygulanacak taktikleri ele alyor ve yle di yordu:
Evrimci adan bu paradigma bir ders kitabnda dile getiri liyorsa (bu paradigmaya gre dnyann ya milyarlar bul maktadr) veya antrmyorsa hemen m m kn olan yerlerde ayn veri ile ilgili kutsal kitaptan aklamalar (ki daha iyidir) yaplmas gerekir. Fizik, kimya ve biyolojinin her birindeki rneklere bu ynde bakmalyz.

Leyfieldin konferansnn dier blm bir propaganda kitapndan fazlas deildi. steyen dindar biyoloji, kimya ve fizik retmenlerine bu kaynak, kanta dayal bilimsel eitim yerine, ncile dayal eitim verilmesi iin sunuluyordu. Geri kalanlar ise ulusal eitim mfredat iinde kalyordu. 15 Nisan 2006 tarihinde BBCnin en deneyimli haber sunucula rndan biri olan James Naughtil, Sir Peter Vardy ile bir grme yap t. Grmenin ana konusu Blair hkmetinin Kent Akademilerine ba ekmek iin zengin kiilere rvet olarak asillik ve valye lik datmas ile ilgili Vardy tarafndan kabul edilmeyen iddialarn polis tarafndan aratrlmasna ynelikti. Naughtil, Vardyye yara tl sorunu ile ilgili sorular da sordu. Buna ald yant Emmanuel O kulunda gen yerkre yaratl grnn rencilere kesinlikle retilmedii ynnde idi. Emmanuel okulu mezunlarndan biri olan Peter Franch de ayn emin tavrla bize dnyann alt bin yanda olduu retildi diyordu .1 Peki burada kim doruyu sylyor? Bil miyoruz fakat Layfieldin konumalar, bilim retme politikasn aka ortaya seriyor. Vardy, Layfieldin son derece ak manifes tosunu okumam myd? Bilim kolu bakannn ne hinlikler peinde kotuunu bilmiyor muydu? Peter Vardy, kullanlm arabalar sa tarak servet yapmt. Ondan araba alr mydnz? Ve siz, tpk Tony Blair gibi, bu okulu ederinin % 10una bu adama satmay ve stelik btn srekli giderlerini de karlamay ister miydiniz? Blaire ada letli davranalm ve diyelim ki Layfieldn konferansn okumam ve ona dikkat etmemi. Bundan sonra da ona dikkat edeceini ummak bouna olur sanrm.

1 Bu

szlerin yanlln belirtmek iin bir m e k verelim. Bu szler N e w York ile San Franciscon u n arasnn

650 merre o lm asna benzer.

Tanr Yanlgs 3 ^ 7

B lim * ocukluk. stismar ve D inden Ka

M dr M cQ uoid, okulunda net olarak grdn syledii ak fikirliliini anlatarak bir savunma yapt ki bu onun ne kadar kibirli olduunu gstermesi asndan dikkate deerdir:
Bu konuda size benim verdiim altnc snf felsefe derslerini rnek olarak gsterebilirim. te Shquille orada oturuyor ve diyor ki Kuran tam ve dorudur. te Clair urada diyor ki Hayr, ncil dorudur. Bylece syledikleri eylerin benzer ynlerini ve fikir ayrlna dtkleri yerleri konuuyoruz. Sonunda ikisinin de ayn anda hakl olamayaca konusun da anlayoruz. Ardndan ben, zgnm ama Shquille sen yanlsn, doru olan Incildir diyorum. O da yle diyor: zgnm Bay Q uoid, siz yanl dnyorsunuz, doru olan Kurandr. Sonra kalkp bir lokantaya gidiyorlar ve tar tmalarna orada srdryorlar. te bizim istediimiz bu. Bizim istediimiz ocuklarn inandklar eyin ne olduunu bilmeleri ve onu savunmalardr.

Ayy ne irin bir sahne deil mi? Shquille ile Clare birlikte yemee gi diyorlar. Uyumayan inanlarn hararetle tartyorlar ve inanlarn savunuyorlar. Fakat gerekten de ok irin deil mi? yle mi yoksa M cQ uoidin izdii resim iler acs m? Her eyin tesinde, Shquille ile Clare tartmalarn hangi temel zerine oturtuyorlar? Bu kuvvetli ve yapc tartmada hangisi, etkilemek iin inandrc bir kant su nabildi? Claire ile Shquille bu tartmada sadece kutsal kitaplarnn stn olduklarn sylyor, hepsi bu. Size hakikatin gerek dnyadan deil de kutsal kitaplardan geldii retilirse, sizin de yapacanz bundan ibarettir. Claire ve Shquille eitimsiz kiilerdir. Okullar on lar hayal krklna uratmtr ve okul mdrleri (bedenlerini deil ama) beyinlerini suiistimal etmektedir.

BLN TEKRAR YKSELYOR

imdi baka bir irinlik. Bir yl nce Noelde gazetem The Independent, mevsimsel bir hikye aryordu ve kalp stan bir tanesi ni okullardaki sann doumu ile ilgili oyunlarn birinde buldu. Bu oyunun ad Akll Adam idi. Oyunda Shad Breet adnda bir Sih, Merref adnda bir Mslman, Adel adnda da bir Hristiyan vard. Hepsi de drt yanda idi. irin mi? Kalp stc m? Hayr, hibirisi deil, gldrecek kadar acayip. Akl banda bir insan nasl kalkar da 4 yandaki ocukla

^08

Richnrd Dawkin.s

B L N T E K R A R Y K S E L Y O R

r ailelerinin dini ve kozmik grleriyle etiketlendirir? imdi gz nzn nne u resmi getirin, resmin zerinde unlar yazsn: Shad Breet (bir Keynesi), Merref (bir Monoterist), Adel (bir Marksist), hepsi de drt yanda. Bu olay, protesto etmek iin muhtemelen iyi bir aday olmaz m? Kesinlikle olur. Ancak, dinin garip ayrcalna dayannca ne bir fslt duyuluyor, ne de benzer olaylar gndeme geli yor. Eer sahne yle olsayd lklar duyabilirdiniz: Shad Breet (bir ateist), Merref (bir bilinemezci), Adel (laik hmanist), hepsi de drt yanda. Ailelerinin ocuklar bytme yeterliliine sahip olup olm a d soruturulmaz myd? Laik dzenin olmad ngilterede ateist aileler, ocuklarnn okullarda, bulunduklar toplumda hkim olan dinsel inanla yetitirilmesine gz yummaktalar. The-Brightsnet (Homoseksellerin kendilerini baaryla gay olarak adlandrmas gibi, bir Amerikan giriimi ateistleri Bright olarak yeniden adlandr mak istiyor) ocuklar iin kurallar olutururken olduka dikkatlidir: ocuk kendi kararn kendi vermelidir. Eer bir ocuk Bright olmas sylendii iin Bright olmusa gerek bir Bright O L A M A Z ! Kendi kendini reddeden bir kural bulunan bir kilise veya cami hayal ede bilir misiniz? Fakat byle olmalarnn mecburi olmas gerekmez mi? Aklma gelmiken ben de Brightlara katldm, nk ksmen bu sz cn gerekten de memetik olarak dile katlp katlamayacan me rak ediyorum. Gay kelimesi dilde evrimleti mi yoksa planl olarak m eklendi bilmiyorum ama bilmek isterdim. Bright kampanyas ie biraz aksak balad, nk kimi ateistler tarafndan iddetle sulana rak kar kld ve ukalalk ile suland. Einsel Onuru (Gay Pride) hareketi ans eseri byle bir olayla karlamad, belki de baarl ol masnn sebebi budur. Daha nceki blmde bilin ahlanyor konusunu ele alm ve feministlerin (bir baar olarak) bizi, iyi niyetli insanlar (people of go odwill) yerine iyi niyetli adamlar (men of goodwill) denildiinde, ne kadar korkuttuundan sz etmitim. Burada farkndal baka bir yolla arttrmak istiyorum. Bence, kk bir ocuun belirli bir dinle etiketlendiini duyduumuzda irkilmeliyiz. Kk ocuklar, evrenin kkeni, hayat ve ruhani konularda karar vermek iin ok gentir. Hristiyan veya M slm an ocuk tabirleri, karatahtadan bazen kan ciyak ses gibi rahatsz edici olmaldr. Aada, rlanda Radyosu KPFT F M in 3 Eyll 2001de verdii haber yer almakta:
Katolik kzlar Kuzey Belfasttaki Ardoyn yolundaki Kutsal Ha Kzlar lkokuluna girmek istediklerinde Kraliyetilerin iLoyjlistler: protestolar ile karlatlar. Polis yetkilileri ve askerler okulu igal etmeye kalkan protestocular pskrtt. ocuklarn okula girmeleri iin bariyerler kuruldu. lerinde
Tanr Yanlgs 3 ^ 9

Holum

u o cukluk, stismar

ve Dinden Ka

daha drt yanda olanlarn bulunduu ocuklara ve onla r korumak iin okula gelen ailelerine gstericiler sloganlar atarak karlk verdiler. ocuklar ve aileleri okulun n kap sna geldiklerinde Kraliyetiler ie ve ta atyorlard

Aka, akl banda bir insan bu talihsiz okul ocuklarnn ba na gelenler iin rker. Ben onlar Katolik ocuklar diye etiketleme nin de rktc olduunu kabul etmenizi dilerim. (Kraliyetiler yani Loyalistler, 1. blmde de deindiim zere Protestanlarn kendileri iin kullandklar samimiyetsiz bir rtmecedir, tpk Katoliklerin ken dilerine Milliyeti demeleri gibi. ocuklara Katolik ve Protestan gibi etiketler yaptrmakta tereddt etmeyen insanlar ayn dinsel eti ketleri yetikin olan terristlere ve etelere uygulamamaktadr.) Toplumumuz, dindar olmayan kesim de dhil olmak zere, k k ocuklarn beyinlerinin ailelerinin dini ile ykanmas hakk ve o cuklarn ailelerinin dini ile etiketlenmesi gibi akl almaz fikirleri nor mal karlamaktadr. Katolik ocuk, Protestan ocuk, Yahudi o cuk, M slm an ocuk gibi dinsel etiketler kullanlmasna ramen, demokrat ocuk, liberal ocuk, cumhuriyeti ocuk gibi etiketler kullanlmaz. Ltfen ve ltfen bu konuda bilincimizi arttralm ve bu konuyla nerede karlarsak karlaalm sesimizi ykseltelim. Bir o cuk Hristiyan veya M slm an deildir. Hristiyan veya Mslman bir ailenin ocuudur. Bu arada bu son terminoloji, ocuklarn ken disi iin ok bilinlendirici olacaktr. Mslman bir ailenin ocuu olduu sylenen ocuk, hemen dinin byd zaman seecei (veya reddedecei) bir ey olduunun farkna varacaktr. Dinleri karlatrmal olarak retmenin eitimsel yararlarn savunmak gerekten uygun olur. Elbetteki benim ilk kukularm, he nz dokuz yandayken, verilen bir derste (ders okul tarafndan deil ailem tarafndan veriliyordu) yetitirildiim Hristiyan dininin sade ce farkl dinlerden biri olduunun retilmesi zerine ortaya kt. Din savunucular bunu sk sk fark ederler ve bu onlar korkutur. say anmak iin 4 yandaki ocuklarn oynad yukardaki oyun da, etiketler yaktrld iin yakman bir tane bile ikyet mektubu Independent editrne ulamamtr. Tek olumsuz mektubun geldii Gerek Eitim in Kampanya isimli kuruluun szcs Nick Seaton, ok inanl dinsel eitimin son derece tehlikeli olduunu nk ocuklara dnya zerindeki tm dinlerin eit olduunun retildii, bunun da kendi dinlerinin zel bir deeri olmad anlamna geldiini sylemektedir. Gerekten de sylenen kesinlikle budur. Peki, bu sz c endielenmeli midir? Bir baka olayda ayn kii tm inanlar eit derecede geerli saymak yanltr. ster Hindu olsun ister Mslman isterse Hristiyan, herkesin kendi inancnn en iyisi olduunu dn meye hakk vardr, yoksa inancn ne anlam kalr? demitir.

3I O

Richard Dawkins

EDEB K L T R N BR PARASI O L A R A K DNSEL E T M

Gerekten ne? Ve ne kadar ak bir samalk bu? Bu inanlarn hepsi badamazdr. te yandan, en stn inancn kendininki oldu unu dnmenin ne anlam vardr? Bu yzden ou dierlerinden stn olamaz. ocuklarn deiik inanlar renmelerine izin ve relim, inanlarn uyumsuzluklarn incelemelerine izin verelim ve bu uyumsuzluklarn sonulan hakknda karar vermelerine izin verelim. Herhangi biri uygunsa, bunu gerekli yaa geldiklerinde kendilerinin semelerine izin verelim.

E d e b k l t r n b r p a r a s i OLARAK DNSEL ETM

Kabul etmeliyim ki eitimli insanlarn son yllarda benden daha fazla dine ilgisiz olduklarn grnce ben bile armtm. Belki de bu son yllarda olan bir ey deildir. Daha 1954te Robert Hindenin ilgin kitab Niye Tanrlar Direniyor fWhv Coch Persst) adl kitabnda Amerika Birleik Devletlerinde yaplan bir kamuoyu aratrmasnda aadaki sonular ortaya kyor. Katolik ve Protestanlarn drtte Eski Ahitten bir peygam ber ad bile syleyememiler. te ikisinden fazlas da dadaki vaaz kimin verdiini bile bilmiyor. Hatr saylr miktarda insan, M usay sann on iki havarisinden biri sanyor. Burada unu tekrarlayalm, bu aratrma Amerika Birleik Devletlerinde yani gelimi lkelerden daha fazla dindar olan bir lkede yaplmtr. 1611 tarihli Kral James ncili (yetkili basm), kendi apnda edebi deeri olan blmler ier mektedir. rnein Neidelerin Neidesi ve Eklesyaslar1 (bana syle nildiine gre branice orijinali de mkemmel bir yazn rneiymi). Ancak, ngilizce Incilin eitimimizin bir paras olmas gerekmesinin sebebi edebi kltr iin nemli bir kaynak kitab olmasndandr. Bu durum, ayn zamanda Yunan ve Roma tanrlarnn efsaneleri iin de geerlidir, fakat bunlar renirken, gerekliklerine inanmamz isten mez. te, Eski Ahidden alnm veya ondan esinlenmi ve yaznmz da, konuma dilimizde geerlilik kazanm klie haline gelmi kimi szler unlardr:
Be fruitful and muitiply - Verimli olun ve oaln East of Eden - Cennet bahesinin dousu Adam s Rib - Ademin kaburgas Am / ny brothers keeperf Kardeimin bakcs mym? (Bakalarnn refah iin almak iin isteksizlii belirten kelimeler. Kabil kardeini ldrdkten sonra sylemitir.) The mark of Cain - Kabilin laneti As old as Methuselah Nuh'un bykbabas kadar yal A mess of potage - Bir yemeklik orba
1 K ral
S le y m an'n yazd kutsal k ita p,

-ed.n.
Tanr Y anlg

RKm u

o cukluk, stismar ve Dinden Ka

Sold his birthright -Doum hakkm satt Jacobs ladder - Yakubun mer diveni (Yakubun ryasndaki cennete uzanan merdiven) Coat of many colours - (Yusufun renkli elbisesi) Amid the alien corn - Yabanc msrlar arasnda Eyeless in Gaza - Gazzedeki kr The fat of the land - Krsaln ikosu The fatted calf - imanlatlm dana (Bir kiinin sevinli dn ve yaplan kutlama iin kullanlan mecaz) Stranger in a strange land Yabanc topraklardaki yabanc Burning bush - Yanan al A land flow

ing with milk and honey (sadece iyilikle dolu olan toprak benzeri cennet)
Let my people go - Halkmn gitmesine izin ver (M usann firavuna Yahudileri serbest brakmas iin yapt ar) Flesh pots - Et kaplar An eye for an eye and a tooth for a tooth - Gze gz, die di Be sure your sin will find you out - Gnahnn seni bulacana emin ol The apple of his eye The stars in their courses Butter in a lordly dish The hosts of Midian Shibboleth Out of the strong came forth sweetness He smote them hip and thigh Philistine - Filistin A man after his own heart Like David and Jonathan Passing the love of women How are the mighty fallen? Ewe lamb Man of Belial Jezebel Queen of Sheba Wisdom of Solomon - Sleymann bilgelii The half was not told me Girded up his loins Drew a bow at a venture Jobs comforters The patience of Job I am escaped with the skin of my teeth The price of wisdom is above rubies Leviathan Go to the ant thou sluggard; consider her ways, and be wise Spare the rod and spoil the child A word in season Vanity of vanities To everything there is a season, and a time to every purpose The race is not to the swift, nor the battle to the strong O f making many books there is no end 1 am the rose o f Sharon A garden inclosed The little foxes - Kk tilkiler Many waters cannot quench love Beat their swords into plowshares Grind the faces of the poor The wolf also shall dwell with the lamb, and the leopard shall lie down with the kid Let us eat and drink; for tomorrow we shall die Set thine house in order A voice crying in the wilderness N o peace for the wicked See eye to eye Cut off out of the land of the living Balm in Gilead Can the leop ard change his spots? The parting of the ways A Daniel in the lions' den - Aslan ininde bir Danyal They have sown the wind, and they shall reap the whirlwind Sodom and Gomorrah Man shall not live by bread alone - nsan sadece ekmekle yaayamaz Get thee behind me Satan The salt of the earth Hide your light under a bushel Turn the other cheek - Dier yanan evir G o the extra mile Moth and rust doth corrupt Cast your pearls before swine Wolf in sheeps clothing - Kuzu postun daki kurt Weeping and gnashing of teeth Gadareue swine New wine in old bottles - Eski iedeki yeni arap Shake off the dust of your feet -Ayann tozunu silkele He that is not with me is against me - Benimle olmayan bana kardr Judgement of Solomon Fell upon stony ground A prophet is not without honour, save in his own country The crumbs from the table Sign of the times Den of thieves - Hrsz ini Pharisee Whited sepulchre Wars and rumours of wars Good and faithful servant Separate the sheep from the goats I wash my hands of it The sabbath

was made for man, and not man for the Sabbath -Sebt gn insanlar iin dir, insanlar Sebt iin deil Suffer the little children The widows mite
312 Richard Dawkins

EDEB K L T R N B R PA R A SI O L A R A K D N S E L E T M

Physician heal thyself Good Samaritan Passed by on the other side Grapes of wrath - Gazap zmleri Lost sheep - Kayp koyun Prodigal son A great gulf fixed Whose shoe latchet I am not worthy to unloose Cast the first stone Jesus wept Greater love hath no man than this Doubting Thomas Road to Damascus A law unto himself Through a glass darkly Death, where is thy sting? A thorn in the flesh Fallen from grace Filthy lucre The root of all evil - Tm ktlklerin kayna Fight the good fight All flesh is as grass The weaker vessel I am Al pha and Omega Armageddon De profundis Q uo vadis Rain on the just and on the unjust - Haklnn da hakszn da zerine yaan yamur

Tm bu deyim, ifade ve kalplar dorudan doruya Kral Jamesin Incilinden alnmtr. Demek ki Incili bilmemek, ngiliz yazn iin byk bir kayptr. Aadaki drtlk Lord Justice Bowen tarafndan yazlm son derece gzel bir iirdir:
The rain it reineth on the just, And also on the unjust fella. But chiefly on the just, because The unjust hath the justs umbrella. H aklnn da zerine yayor yamur Hakszn da Ama haklnn zerine daha ok yayor yamur, n k hakszn elinde haklnn emsiyesi var.

Ancak, M attann nciline bavurmazsanz (Matta 5:45) bura daki antrmann ne olduunu anlayamazsnz. (Gnein ktnn ve iyinin zerinde domas iin yamuru hakl ve haksz zerine gn derdi) My Fair Ladydeki Eliza Dolittlen fantezilerindeki pf nok tay anlamak iin Vaftizci Yahyann sonuna ilgisiz olmam olmanz gerekir:
Thanks a lot, King,says I in a manner well bred, But all I want is Enry Igginsead. Teekkrler Kralm, teekkrler derim nezaketle Ama benim tek istediim Enry Igginsm ba

BanagreengzelhafifkomedilerinyazarolanP.G.Wodehousen yaptlarnda benim yukarda listesini karttm ncilden alnm ifa delerin bahse girerim ki yarsn bulabilirsiniz. (Ne var ki Googleda hepsini bulamayabilirsiniz, rnein; Darb- Meseller 6 .6 daki Tey ze ile Perian adl hikyeyi bulamadm). Wodehouse 1 kural, dile yerleen atasz ve deyimleri iermese de dier ncil terimleri asn dan olduka zengindir. imdi de Bertie Woostrenin akamdan kal ma birisini kalkarken canlandrmasna kulak verin: Sanki kafamn zerinden bir silindir geiyor, tpk Heberin kars Jaelin syledii cinsten silindir deil bunlar, daha da kts. Bertie, bu tr bilgileri ile vn duymakta ve bunun tm n kutsal metinlere borlu.
1 Esprili
ro m a n la r ve hikyeleri ile tannan bir ngiliz yazar (1881-19751 -ed.n.
Tnnn Yanlgs 3 ^ 3

Dulum J o cukluk. stismar vc Dinden K a g ;

ngilizce komik metinler iin geerli olanlar, ciddi edebiyat iin daha da geerlidir. Naseeb Shaheen1 , Shakesparenin yaptlarnda geen bin yzden fazla ncil alnts referansn geni bir ekilde kullanldn syler./,52, Virginiada Fair Foxta baslan Kutsal Kitap Edebiyat Raporu (sylenildiine gre kt hretli Templeton Vakf tarafndan finanse edilmi) birok rnek sunar ve kutsal kitap ede biyatnn, kendi konularnn tam olarak anlalmas iin ok gerekli olduu zerinde, ngiliz Edebiyat retmenlerinin ezici bir oun luunun anlatn iddia eder.,,5,i Kukusuz benzeri durum, Fran sz, Alman, Rus, talyan, spanyol ve dier byk Avrupa yaznlar iin de geerlidir./,5}; Arapa ve Hinte konuanlar iin de Kuran ve Bhagavad G itay bilmek, herhalde kendi kltrel miraslarnn tam olarak anlalmas iin gereklidir. Son olarak, listeyi tamamlamak iin, Wagneri (esprili bir ekilde sylendii gibi, mzii kulaa, sa hip olduu Yahudi dman fikirlerinden iyi gelir) Norve tanrlar hakknda bilginiz olmadan takdir edemezsiniz. Ve tabiki, Yahudilik, Hristiyanlk ve slam gibi dinlerin kltrel ve edebi geleneklerine olan duygusal bamz koruyabiliriz, hatta doum ve lmlerde d zenlenen dini trenlere bile, bu trenlerin tarihinde yatan doast inanlara kaplmadan, katlabiliriz. Tanrya inanmay, ok deerli bir hzineden vazgemeden brakabiliriz.

1 Profesr N aseeb

Shaheen, Shaekspare kon usu nd a tannan uluslararas bir otorite dir, -ed.n.

3 1 4 Ri'hard Dawkins

BLM 10

ok Gerekli Bir Boluk

"Birka k yl uzaklktaki bir galaksiyi 100 inlik bir teleskopla takip etmekten veya 100 milyon yllk bir fosili ya da 500.000 ylk tatan yaplm bir aleti elinizde tutmaktan veya Byk Kanyon isimli usuz bucaksz bir uurumun eiinde durmaktan veya gzlerini kinatn balangcna dikerek baktktan sonra bunu grmemezlikten gelmeyen bir bilim insanm dinlemekten daha sarsc ne olabilir? Bilim ok gizemli ve bir o kadar da kutsaldr.

M ICHAEL

SHERMER

B olum tO - o k Gerekli Bir Boluk (mu?)

Bu kitap ok gerekli bir boluu dolduracaktr. Espri ie yar yor nk birbirine zt her iki anlam da veriyor. Bu arada bu bilinen bir espriydi fakat beni asl artan yaynclar tarafndan masumane bir ekilde kullanlyor olmasdr. rnein, Yeniyapsalclk akm kapsamnda geerli olan literatrdeki ok nemli bir boluu dol duran bir kitap iin http://www.kcl.ac.uk/kis/schools/hums/frenchy pgr/tqr.html adresini ziyaret edin. Drst olmak gerekirse, Michel Foucault, Roland Barthes, Julia Kristeva ve tm dier haval bir ekilde Franszca konumay seven (frankofonik) ikonlar konu alan bu kitab mevcut bilgileri tekrarlamann tesine geemeyen lzumsuz bir kitap olarak tarif etmek olduka mantkl grnyor. Din ok gerekli bir boluu doldurur mu? Beynimizde doldurul mas zorunlu olan Tanr eklinde bir boluk olduu sk sk ima edi lir: Tanr insanlarn psikolojik bir gereksinimidir (bir hayali arkada, bir baba, bir aabey, gnah karlan bir papaz, bir srda olarak) ve Tanr var olsun ya da olmasn bu mutlaka karlanmas gereken bir ihtiyatr. Dier yandan, Tanr farkl bir eyle doldurduumuzda bizim iin daha yararl olacak bir boluu dolduruyor olabilir mi? Bilim, sanat, bir arkada ya da hmanizm Tanrnn yerini alabilir mi? Ahretteki yaam arzulamak yerine, gerek dnyadaki yaam sev mek bizim iin daha yararl olabilir mi? Belki de doa sevgisi ya da byk bcek bilimci E.O Wilsonun deyimiyle Biophilia (canllar ve yaayan sistemleri sevmek) bu boluu en gzel ekilde doldurabilir deil mi? Dinin insan yaamnda balca drt rol olduu retilir: Ak lama, tavsiye, teselli ve telkin. Din, gemiten bugne insanolunun varln ve iinde bulunduumuz evrenin yapsn aklamaya soyun mutur. Fakat dinin bu rol artk tamamen bitmi ve 4. Blmde akladm zere yerini bilime brakmtr. Tavsiye demekle, nasl hareket etmemiz gerektiiyle ilgili ahlaki eitimi kastediyorum ki B lm 6 ve 7de buna deindim. Sanrm avuntu ve telkin konusunda pek de adil davranmadm ve bu son blmde bunlar ksaca ele ala cam. lk nce avuntuyu irdeleyeceim ve bunun iin, dinsel inanla benzerlikleri olduunu dndm ocukluk fenomeni hayali ar kada konusuyla szlerime balamak isterim.

B N K E R

Muhtemelen Christopher Robin, Domuzcuk ve Ay W innienin ken disiyle gerekten konutuklarna inanmyordu. Ancak Binker farkl myd?
3 l6 Richard Dawkins

B N KE R

Binker (ona byle diyorum) benim bir srrmdr, Ve Binker kendimi hi yalruz hissetmememin nedenidir. Yuvada oynarken, basamaklarda otururken, Megul olduum her yerde, Binker benimle Ah, babacm ok zekidir; o ok zeki insanlardandr, Annemse dnya kurulduundan beri annelerin en iyisidir, Dadm da yle ki ben ona Dadck derim. Ama onlar Binkeri gremezler ki. Binker hep konuur nk konumay ona ben rettim Bazen komiklik olsun diye de konuur, Bazen de kkrermi gibi bararak boazn temizler. Bunu ona ben yaptryorum nk bazen boaz acyor. Ah, babacm ok zeki; o ok zeki insanlardandr, Annem dnya kurulduundan beri annelerin en iyisidir, Dadm da yle ki ben ona Dadck derim. Ama onlar Binkeri tanmazlar ki. Binkerla ben parkta koarken o aslanlar kadar cesurdur; Binkerla ben karanla uzanrken o kaplanlar kadar cesur; Binker filler kadar cesurdur. O hi ama hi alamaz... Sadece (bakalar gibi) gzne sabun kanca alar. Ah, babacm ok zekidir; o ok zeki insanlardandr, Annem dnya kurulduundan beri annelerin en iyisidir, Dadm da yle ki ben ona Dadck derim, Ama onlar Binker gibi deiller ki. Binker agzl deildir ama yemeyi ok sever, nsanlar bana eker verirken aslnda onlara, Ah, Binker ikolata istiyor bana iki ikolata verir misiniz? demeyi isterim. Bir tane de onun iin yiyorum nk dileri daha ok yeni. Babam ok seviyorum ama oyun oynamaya vakti yok, Annemi ok seviyorum ama o bazen bir yerlere gidiyor, Dadm sam taramak istediinde gryorum onu... Ama Binker hep var, Binker, o hep yanmda. A. A. M IL N E , imdi Alt Yandayz1

Hayali arkada fenomeni, sradan ocukluk dnemi inanlarnn dnda tutulabilecek daha farkl ve ok daha inandrc trden bir hayal midir? Buna kendi deneyimlerimle cevap vermem pek m m kn deil. Tpk ou ebeveynin yapt gibi, benim annem de o cuka laflarm bir kitaba yazmt. Aya giden adam, bir yar ya da bir Babilli rol yapmak gibi sradan numaralara ek olarak, su deirmeni grevi gren bir bayku gibi ikinci derece numaralara ok dkndm ki sonunda zme dnerdim (imdi Richard numaras yapan kk bir ocuum). Gerekten bunlardan biri olduuma hibir zaman inanmamtm ve bunlarn ocukluk dnemi iin normal
1 zin
aln arak k opyalanm tr
Tnnr Yanlgs 3 ^*7

noiitu 10

o k Gerekli Bir Boluk (mu?)

oyunlar olduunu dnyorum. Fakat benim Binkerim hi olmad. ayet hayali arkadalar olan normal ocuklarn birer yetikin olduk tan sonraki itiraflarna gvenebilirsek, en azndan bazlarnn bu ha yallerin varlna gerekten inandklarn ve baz koullarda bunlar belirgin ve canl halsinasyonlar olarak grdklerini gz ard ede meyiz. Sanrm ocukluk a Binker fenomeni yetikinlerdeki dinsel inanlar kavramakta iyi bir rnek tekil etmekte. Psikologlarn bu konuyu bu bak asyla inceleyip incelemediklerini bilmiyorum ama hi kukusuz kayda deer bir alma olurdu. Bir arkada ve sk bir dost olan Binkerle geecek bir mr: Bu phesiz Tanrnn oynad bir rol; ve eer brakp gitseydi yeri doldurulamayacak bir boluk. Baka bir ocuun, bir kzn, kk bir mor adam vard. Bu varlk, kz iin gerek, grlebilen bir varlkt nk mor adam etrafa k saarak ve vzltlar kararak kendisini belli ediyordu. Kk mor adam onu devaml grmeye gelirdi, zellikle de kz yalnzken. Ancak kz bydke mor adam daha az gelmeye balamt. Bir gn, kz oyun parkna gitmek zereyken kk mor adam her zamanki gibi vzldayarak geldi ve artk onu gremeyeceini syledi. Bu haber kk kz zmt ama mor adamn dediine gre, artk byyor du ve ileride buna ihtiyac olmayacakt. Ve mor adam baka kk ocuklarla ilgilenebilmek iin gitti. M or adam giderken kza bir sz verdi. Bir gn gerekten ihtiya duyduunda geri dneceim. Yllar sonra bir gn, kz ok skntya dt ve geleceiyle ilgili nemli bir karar veremedii bir anda mor adam ryasnda beliriverdi. Ryasn da, yatak odas kapsnn aldn ve ieriye bir ym kitabn girdii ni grd, kitaplar kk mor adam getirmiti. Kz bunu niversiteye gitmesi konusunda bir t diye yorumlad ve sonradan anlald ki bu aslnda ok yararl bir tt. Bu yk beni epey duygulandrr ve dier yandan, hayali tanrlarn insan yaamndaki avuntu verici ve yol gsterici roln anlamama yardmc olur. Bylesi varlklar yal nzca hayallerde var olabilir ancak yine de ocuklar iin tamamen gereklerdir. Bu tr hayaller avutur ve de iyi tler verir. Hatta daha faydal bile olabilirler; hayali arkadalarn ve hayali ilahlarn tm dikkatlerini ac ekenlere vermelerine yeten, vakitleri ve sabrlar vardr. Ayn zamanda bir psikiyatr veya profesyonel bir danman dan daha ucuzdurlar. Tanrlar, avutmak ve yol gstermek konusunda bir tr psikolo jik pedamorfoz olarak Binkerlerin evrim geirmi halleri midir? Pedamorfoz, ocukluk zelliklerinin yetikinlik srecinde de devam etmesidir. Pekinez cinsi kpeklerin pedamorfik yzleri vardr: Ye tikin pekmezlerin yzleri yavru pekmezlerden farkszdr. Bu, tpk bizim ikin alnlarmz ve ksa enelerimiz gibi insani karakteristik lerin geliiminde olduu gibi, nemi yaygn olarak kabul edilen ve iyi

318

Richard Dawkins

BN KER

bilinen bir evrim rneidir. Evrimciler biz insanlar gen maymunlar olarak tanmlarlar ki gen empanze ve gorillerin yetikin empanze ve gorillerden daha fazla insana benzedikleri su gtrmez bir ger ektir. Dinler aslen, ocuklarn Binkerlerinden vazgetikleri anlar, nesiller boyunca, giderek daha fazla ertelemeleriyle gelimi olabilir mi? Tpk evrim geiren alnlarmzn dzlemesini ve enelerimizin uzamasn yavalatmamzda olduu gibi. Sanrm eksik bilgi vermemek adna, aksi olasl da incelemeli yiz. Tanrlarn ok eski Binkerlerin evrim geirmi halleri olduunu varsaymay bir kenara brakp, Binkerlerin ok eski tanrlarn evrim geirmi halleri olduklarn dnebilir miyiz? Elbette bu pek man tkl grnmyor. Bu konuyu, Amerikan psikologu Julian Jaynesin olduka tuhaf balkl ve bir o kadar da tuhaf ierikli kitab ki dareli Akln knde Bilincin Kaynan okurken dnmeye baladm. Nadir bir tr olan bu kitap ya batan aa bir zaman kayb ya da tam aksine, bir dehann rnyd ama kesinlikle ikisinin aras de ildi! Muhtemelen zaman kaybyd ama yine de bahsetmeye devam edeceim. Jaynes, ou insann kendi dnce yntemini kendisi ve zih ninde yaratt bir i kahraman arasndaki bir eit diyalog olarak algladna dikkat ekiyor. Gnmzde bu her iki sesin de kendi mize ait olduunu dnyoruz; aksi takdirde akli dengemizi yitir mi saylrz. Bu durum ksa bir sreliine Evelyn W aughun bana gelmiti. Drst olmaktan hi ekinmeyen W augh dt bu kt durumu bir arkadana aka itiraf etmiti: Seni uzun zamandr grmyordum ama zaten o zamandan beri ok az kiiyle grtm. Delirdiimden haberin var m? Waugh iyiletikten sonra Gilbert Pinfoldun ilesi isimli bir roman yazd. Bu kitapta sanrlar grd dnemi ve duyduu sesleri anlatt. Jaynes, M . . 1000den nceki zamanlarda yaayan insanlarn ounun, bu ikinci seslerin (Gilbert Pinfold sesi) kendi zihinlerinden kaynaklandn bilmediklerini iddia ediyor. Pinfold sesinin bir tanr olduunu sandlar. O insanlara gre bu ses Apollo, Astarte, Yahweh ya da onlara t veya emirler veren daha kk bir aile tanrsna ait olmalyd. Hatta Jaynes, bu tanr seslerinin kaynan bile tehis etmiti. Sesler beynin konumay yneten yar kresinin tam karsn da bulunan blgeden geliyordu. ki dareli Akln k Jaynee gre tarihi bir deiimdi. O an, insanlarn kaynan anlayamadklar sesin aslnda kendi i sesleri olduu gereinin tarihte su yzne k t and. Hatta Jaynes daha da ileri giderek bu tarihi deiimi insan bilincinin afa olarak tanmlar. Yaratc tanr Ptah hakkmdaki eski bir Msr kitabesinde, dier pek ok tanrnn Ptahn sesi ya da dilinin varyasyonlar olduTanr Yanlgs 3 ^ 9

. . i.. , m

f,\o. t - .w ..: :-

(*.->>

t/ d c

c. H l r .

\ 1 t l

, * i l n r

11

L f 'l i m r 'v i

v / . \ i l l ' U

a la m y lfl

dikkate alnmaz ve dier tanrlar, [Ptahn] aklnn amaca ynelik uyarlamalar olarak yorumlanr. Jaynes, bu gibi bilgi ve tecrbeye dayal yorumlar kabul etmez ve kelimeyi szlk anlamyla dikkate alr. O na gre tanrlar insanlarn kafalarnn iinde konuan hayali seslerdi. Jaynes bu tr tanrlarn l krallarn anlarndan doduu nu iddia eder ki sz konusu durumda, konuma slubu etkin olan krallara ait hayali sesler, insanlar kontrol altnda tutabilecek nite liktedir. Tezini inandrc bulun ya da bulmayn, Jaynesin kitab din konulu bir kitapta bahsedilecek kadar ilgintir. imdi, tanrlarn ve Binkerlerin akraba olmasyla ilgili bir teori kurmak iin Jaynesden dn aldm olasla geri dnyorum an cak pedamorfoz teorisinin tersine gideceiz. Bu u sonuca ulayor; iki idareli akln k bir anda deil ancak hayali seslerin ve grn tlerin artk gerek olarak alglanmadklar ann giderek daha erken bir zamana, yani ocukluk ana ekilmesiyle gerekleti. Pedamor foz varsaymnn tersini dnrsek, hayali tanrlar ilk nce yetikin kafalarda yok oldu ve bu durum giderek daha erken bir zamanda, ocukluun ok erken safhalarnda gereklemeye balad; gnm z deyse sadece Binker ya da kk mor adam fenomenleri olarak sa kaldlar. Teorinin bu uyarlamasndaki problem, tanrlarn bugnn yetikinlerin zihninde de srarla var olmaya devam etmesine herhangi bir aklama getiremiyor olmasdr. Tanrlarn binkerlerin atas olduklarn ya da bu fikrin tam tersini onaylamadan, her ikisini de ayn psikolojik yatknln yan rnleri olarak grmek daha mantkl olabilir. Tanrlar ve Binkerlerin ortak yn rahatlatc bir gce sahip olmalardr ve fikirleri snamak konu sunda canl birer ses kart gibidirler. Aslnda 5. Blmdeki din evri minin psikolojik yan rnleri teorisinin tesine gemi saylmayz.

A v u n tu - T esell
Tanrnn bizi teselli etmede oynad nemli role ve eer Tanr yoksa, yerine bir ey koymamak iin sergilediimiz insancl itiraza kar koy mann zaman geldi. Tanrnn byk olaslkla var olmad ve ahlakl bireyler olmakta ona gerek duymadmz onaylayanlarn ou en gl hamlelerini sona saklarlar: ve insanlarn szmona psikolojik ya da duygusal tanr gereksiniminden bahsederler. nsanlar saldrgan bir tutumla dinin yerini alacak eyin ne olduunu sorarlar. Tek ar kadalar tanr olan, lmle peneleen hastalara, gzleri yal hasta yaknlarna ve yalnz Eleanor Rigbyye ne yapmalarn nerirsiniz?

320

Richard L>;uvkins

A V U N T U - TESELL

Dorusu bu tarz bir sorunun zl bir szle yantlanmas gerek sizdir. Avutma gcnn olmas, dinin gerek olduunun ispat ola maz. D in ve Tanr inancna ayrcalk tamsak da; Tanrnn varlna inanmann insan psikolojisi ve salkl bir duygu dnyas iin elzem olduu kesin bir ekilde kantlanm olsayd da; dnyadaki tm ate istler, merhametsiz evrensel endienin gdmyle intihara srkle nen aresiz sinir hastalar olsalard da, bu saydklarmn hi birinin dinsel inancn gerek olduunun kantlanmasna herhangi bir katks olmazd. Bunlar yalnzca, kendinizi Tanrnn var olduuna ikna et menin (gerekten var olmasa da) ekiciliini kantlayabilirdi. Daha nce bahsettiim zere, Dennett, Byy Bozmak (Breaking The SftcU) kitabnda, Tanrya inanmakla, inanca inanmak arasndaki fark aklar: Her ne kadar sahte olsa da, inanlmas ekici olan bir inan: Tanrm, inanszlm konusunda bana yardm edeceine ina nyorum (Mark 9: 24). nanlar sallantda olan ama yine de dine sadk olan insanlar, bunlar dier insanlara retmeye tevik edilirler. Bir eyi yeterince tekrarladnzda, kendinizi bunun gerek olduuna ikna etmeyi baarabilirsiniz. Sanrm hepimiz dinsel inan grn den yararlanp, inan kart saldrlara ierlerken ayn zamanda da inansz olduklarn gnlszce itiraf eden insanlarla tanmzdr. Dennettin altn izdii bu ayrm okuduumdan beri, bunu tekrar tekrar kullanma frsat buldum. Tandm ateistlerin ounun ateizmlerini bir sahte dindarlk perdesinin arkasna sakladklarn sylemekle herhalde abartm olmam. Bu kiiler doast herhangi bir gce inanmazlar ancak mantksz inan iin belirsiz bir hissi ba rndrmaya devam ederler. nanca inanrlar. Birok insann X ger ektir ifadesiyle, nsanlarn X in gerek olduuna inanmak zorunda olmalar m akuldur ifadesi arasndaki farkn ne olduunu grnrde aklayamyor olmas armadr. Belki de bu mantk hatasna bile bile dmyor ancak, gerein insani duygularn karsnda daha nemsiz olduunu dnyorlardr. nsani duygular ktlemek is temem. Ama neyi tarttmz aa kavuturmamz gerekiyor: duy gular m gerekler mi? Her ikisi de nemlidir ancak tamamen farkl eylerdir. Az nceki kuramsal dncem lsz ve yanlt. Ateistlerin mutsuzluk ve umutsuzluk hissiyle yaamalarna yol aan, genel bir eilimlerinin olduuna dair bir kant olmadn biliyorum. Baz ateistler mutludur. Bazlarysa acnacak haldedir. Bunun yan sra, baz Hristiyanlar, Yahudiler, Mslmanlar, Hindular ve Budistler de acnacak haldeyken, bazlar mutludur. M utluluk ve inan (ya da inanszlk) ilikisi zerine istatistiksel kantlar olabilir fakat yle ya da byle bunun gl bir etkisi olduu konusunda kukularm var. Dorusu, Tanrsz yaadmzda bunalma gireceimize dair iyi bir
Tanr Yanlgs

^2,1

Hofim 10 - o k Gerekli Bir Boluk (mu?)

neden olup olmadnn sorgulanmasn daha ilgin buluyorum. Tm bunlar bir kenara brakp, bu kitab bir insann doast inanlar barndrmadan mutlu ve tatminkr bir yaam srebileceinin olduk a inanlr bir gerek olduunu kantlayarak bitireceim. ncelikle, avuntu verici dinin kar taleplerini incelemeliyim. Avuntu, Ksaltlm Oxford Szlne gre ruhsal sknt ya da kederin yattrlmas olarak aklanmaktadr. Avuntuyu ikiye ayra cam: Dorudan fiziksel avuntu. Bombo bir dada gece vakti mah sur kalan bir adam avuntuyu, byk, scak bir St. Bernard kpeinde ve elbette kpein boynundaki arap fsnda bu labilir. Alayan bir ocuk, kendisini kucaklayan gl kollar ve kulana fsldanan gven tazeleyici szlerle avunabilir. 2 . nceden kabul edilmeyen gerekleri kefederek veya mevcut gerekleri yeni bir bak asyla irdeleyerek avuntu. Kocasn savata kaybetmi bir kadn, kocasndan hamile kalm ol duunu fark ederek ya da kocasnn bir kahraman gibi ld n dnerek avunabilir. Ayrca, mevcut bir durumu yeni bir bak asyla ele alarak da avunabiliriz. Bir filozof, yal bir adamn ld ann zel bir durum olmadm belirte bilir. Bu, yaam aniden son bularak deil ama yalanarak uzun zaman nce lm bir ocuktur. Shakespearein kah ramanlarnn her biri, her yedi senede bir deiim geirerek lrler. Bu noktadan bakldnda, yal adamn sona eren yaam, yaam boyunca bana gelen yava lm ler den sadece s o n u n c u s u d u r/' le b ilm e ihtimalinden holanma yan bir adam bu farkl bak asn avutucu bulabilir veya bulmayabilir fakat bu, dnme yoluyla avuntuya bir rnek tekil eder. Mark Twainin lm korkusundan kurtulma yntemi farkldr: lmden korkmuyorum. Ben domadan milyarlarca ve milyarlarca yl nce lmtm ve bundan en kk bir rahatszlk duymamtm. Bak as kanlmaz lm gerei hakknda hibir eyi deitirmez. Fakat bu ka nlmazlkla ba edebilmemiz adna bize farkl farkl bak a lar sunulmutur ki bunlarla kendimizi avutmamz m m kn dr. Thomas Jefferson da lm korkusunu yenmiti ve gr nen o ki lmden sonra yaamn hibir eidine inanmazd. Christopher Hitchensn aklamasna gre: Son gnlerini yaayan Jefferson, yaklamakta olan sonundan bir beklentisi olmadn ve bununla korkmadan yzleebildiim arkada larna defalarca belirtmiti. O nun bir Hristiyan olmadn en ak ifadelerle sylemek m m knd.
3 2 2 Richard Dawkins

1.

A V U N T U TESELL

Zamann entellektelleri, Bertrand Russellu 1925 seneli dene mesi nandm ey de yer verdii, etkili beyann duymaya hazr lard: nanyorum ki ldmde ryeceim ve egomdan geriye hibir ey kalmayacak. Gen deilim ve yaam seviyorum. Fakat yok olma dncesinin dehetiyle titremeyi kmse mek zorundaym. Mutluluk her eye ramen gerek mutlu luktur nk mutlaka bir gn biter; sevgi ve felsefe de deer lerini yitirmez nk bunlar da sonsuza kadar srmez. ou zaman insan ancak daraacma gidince gururunu hatrlar; hi kukusuz ayna gurur bize insann dnyadaki konumu hakkn da itenlikle dnmeyi retmelidir. Bilimin alm pence releri ilk bata bizi geleneksel efsanelerin scack itenlii iin endielendirmi olsa da, sonuta, taze hava g kazandrr ve byk boluklarn kendine has bir ihtiam vardr. Russellm bu denemesini daha on alt yandayken, okulun ktphanesinde okuduumda ok etkilenmi fakat zamanla bunu unutmutum. Dolaysyla, 2003de Bir eytann Papazm yazarken RussePn fikirlerine farknda olmadan bal kalm olabilirim. Yaama byle bakmakta grkemden fazlas vardr ki cehalet engeline taklanlar iin bilim, souk vc kasvetliymi gibi g rnecektir. Lkin mantk yoluyla, keskin merak rzgrna hi ylmadan gs germekle edinilecek derin bir tazelenme hissi vardr: Yeatsin Yldzlar civarnda esen merak rzgrlar. Din, mesela bilime kyasla, yukarda bahsettiim bu iki tip avuntu vermede ne kadar baarldr? nce birinci tip avuntuyu ele ald mzda, her ne kadar tamamen farazi olsalar da Tanrnn gl kol larnn, tpk bir arkadan gerek kollar ya da boynunda bir arap fs tayan St Bernard kpei gibi, avuntu verici olabilecei fikri olduka akla yatkndr. Fakat elbette sistematik ila kullanm da avuntu salayabilir; ve bu genellikle araptan daha etkilidir. kinci tip avuntuya baktmzda, burada dinin son derece etkili olduuna inanmak hi g deildir. Deprem gibi bir felakete maruz kalan insanlar, sklkla, bunun Tanrnn srrna eriilmez eylemlerinin bir paras olduunun hayalini kurarak avuntu trettiklerini beyan ederler: Hi phesiz zaman iinde Tanr hayrl eyler de gndere cektir. lm den korkan birisinin itenlikle lmsz bir ruha sahip olduuna inanmas bu kiiyi avutabilecektir; elbette ki ldkten son ra cehenneme veya Arafa gitmeyeceini dnrse.1 Sahte inanlar
A ra f, baz din ve in an larn ahirce kavram larnda yer a h in . k t le r ve iyilerin n ih a i ahirec m e k n la r arasn*
Tanr Yanlgs 3 * ^ 3

B lm 10 - o k Gcreki Bir Boluk (mu?)

en az gerekleri kadar avutucu olabilir, ta ki gereklerin su yzne kt ana kadar. Bu durum gayri dinsel inanlar iin de geerlidir. Kanser hastalnn son safhasna girmi ve lmek zere olan biri si, hem hastaln olumlu ynde seyrettiini syleyen bir doktorun yalanlaryla ve hem de bunun aksine, gerekten iyileiyor olduu haberini alarak avunabilecektir. lm den sonraki yaama itenlikle inanmak, sz konusu olan hayal krklna kar baklk olduun da, yalan syleyen bir doktora inanmaktan daha etkindir. Doktorun yalan ancak ve ancak belirtilerin barizlemeye balad ana kadar etkisini srdrebilecektir, lm den sonra yaama inanan birisi, asla hayal krklna uramayacaktr. Amerika Birleik Devletlerinde yaplan anketler, lke nfusu nun neredeyse yzde doksan beinin lmden sonra yaama inand izlenimini uyandrmakta. Bu iddiaya ka kiinin gerekten, kalben inandn merak etmekten kendimi alamyorum. Bu insanlar gerek ten samimi olsalard, hepsinin Ampleforth Barahibininkine benzer bir tutum sergilemeleri gerekmez miydi? Kardinal Basil Hume, ona lmek zere olduunu sylediinde, barahip, Kardinal adna ok sevinmiti: Tebrikler! Bu harika bir haber, keke ben de seninle gelebilseydim . 11551 Barahip, yle grnyor ki gerekten samimi bir inanlyd. Ancak bu yk tam anlamyla nadir ve beklenmedik bir durumu yanstt iin dikkatimizi eker. Hatta bizi bir para elen dirirken u karikatr anmsatabilir; karikatrde savama sevi pankart tayan, anadan ryan gen bir kadn seyreden bir adam yle barr, te samimiyet diye ben buna derim! Bir arkadalar nn lmek zere olduunu duyan Hristiyan ve Mslmanlarn hepsi neden barahibinkine benzer bir ifadeye bavurmazlar? Bir doktor, dindar bir kadna sadece birka aylk m rnn kaldn sylediin de, bu kadn neden Seyellerde bir tatil kazanm gibi heyecanla g lmsemez, Sabrszlkla bekliyorum! demez? Kadn lm yatanda ziyaret eden inanl kiiler, neden daha nceleri lm yaknlar iin Robert amcay grrsen selamlarmz syle gibi mesajlar gnder mezler? Dindar insanlar lmle karlatklarnda neden byle davran mazlar? Bunun sebebi, inanrm numaras yaptklar safsatalara i tenlikle inanmamalar olabilir mi? Belki de hem inanyor hem de lm srecindeki aclardan korkuyorlardr. Bizim trmz, baz mantkl gerekeler nda, zdrabn bir veterinerde ac ekmeden sonlandrmasna izin verilmeyen tek trdr. O halde neden tenazi ve uzman doktor destekli intihara lafn esirgemez biimde kar koyanlar hep dindarlardr? Dindar insanlarn, tpk Ampleforth Barahibi veya Seyeller tatili rneklerinde olduu gibi, dnya yaantsna yakkda old u un . unntan yerdir. Burada insanlar g n a h la rd an arn m ak iin ac ekerler, -ed.n.
3 ^ 4 Richard Dawkins

A V U N T U - TESELL

szca sarlma olasl en dk topluluk olmas gerekmez mi? Ancak gndelik yaamda karnza kan tenazi ya da uzman destekli in tihar kartlarnn hepsinin dindar olduuna yksek bir tutara bahse girebilirsiniz. ldrmenin her trnn gnah olmas, ellerindeki tek resmi mazeret olabilir. Ancak, ldrmenin cennette son bulacak bir yolculua hz kazandracana samimiyetle inanyorsanz, bu durum da neden gnah olsun? Uzman destekli intihar karsnda benim tutumum , tm bunla rn aksine, M ark Twainin daha nce bahsettiim gzlemiyle ekil lenmiti. Buna gre, lmemin hi domam olmamdan hibir fark olmayacak; Kral W illiam veya dinozorlar veya trilobitler1 zamannda nasl idiysem, bugn de yle olacam. Bunun korkulur bir yan yok ancak lm sreci, bireyin ansna bal olarak, elbette acl ve tatsz olabilir; bu, genel anestezi yardmyla korunmaya alk hale geldii miz trden bir deneyimdir, tpk bir apandisit ameliyatnda olduu gibi. Ev hayvannz lmcl aclar iine girmise, onu genel aneste ziyle bu durumdan kurtaracak bir veteriner armadnzda acma szlkla itham edilirsiniz. Ancak doktorunuz, siz ac ekerek lmek zereyken tamamyla ayn merhametli hizmeti sizden esirgemediin de, cinayet suuyla dava edilme tehlikesiyle kar karya kalacaktr. Ben lmek zereyken hayatmn genel anesteziyle sonlandrlmasn isterim ki bu talebim, apandisit ameliyat olmak isteyen bir hastannkinden farkszdr. Ancak bana bu hak tannmayacaktr nk ben Cattis familiaris (kpek) ya da Felis catus (kedi) trlerinin bir yesi olarak deil, anssz tr Homo sapiens'n bir yesi olarak dnyaya geldim. Kald ki svire, Hollanda ya da Oregon gibi daha aydn bl gelerde yayor olsaydm bu isteim yerine getirilirdi. Bylesi gelimi lkelerin says neden bu kadar azdr? Bunun en nemli sebebi dinin etkisidir. Apandisitin alnmasyla yaamnn alnmas arasnda nemli bir fark olduu ne srlebilir. Gerekten fark yoktur; her halkrda lecekseniz yoktur. Eer lmden sonraki yaama dair samimi bir inancmz varsa da fark yoktur. Eer bu inanc itenlikle benimse miseniz, sizin iin lm sadece bir yaamdan dierine geitir. Eer bu gei alysa, tpk anestezi almadan apandisitinizi aldrmayaca nz gibi, bunun da acsz olmasn arzulayabilirsiniz. tenazi ya da destekli intihara kar direnmesi gereken kiiler lm bir geiten ziyade bir son olarak grenler olmas gerekirken, bu merhametli yn temleri tek destekleyenler biziz .2
1 Paleozoik
d n e m de yaam deniz ekiem bacakls fosil, -ed.n. A m erikan ateistlerin l m karsndaki turum u zerine yaplan b ir aratrm a yle so n ular verdi: Bu k i ilerin yzde 5 0 si bir a n m a treni istemi; Y z d e 9 9 'u . destekli in tiha r isteyenlerin bu taleplerinin gerek letirilmesini ve bu kiilerden yzde 7 5 'i bu y n tem in zam an geldiinde kendileri zerinde uygulanm asn talep ermi: Y zd e 1 00 ', d in d a r hastane elem anlaryla temas ermeyi istememi. Bkz: http://nursestoner. com /m yresearch.hm l.
T ann Yanlgs 3 ^ 5

Bolm 10

o k Gerekli Bir Boluk (mu?)

Peki, lm meslei gerei sradan bir olay gibi karlayan ve yaamn yallara bakmakla geirmi kdemli hemire arkadamn gzlemlerinden hangi sonular karabiliriz? Yllar boyunca edindii deneyimlerle, lmden en ok korkanlarn dindar insanlar olduu nu fark etmi. Elbette bu gzlemi istatistiksel olarak kantlanmaldr fakat hakl olduunu varsaydmzda, bu tuhaf durumu nasl ak layabiliriz? Bu durumdan yola karak, dinin lm konusunda g rnrde herhangi bir rahatlatc etkisinin olmadn ne srebiliriz.' Katolikler konusuna gelirsek, belki de onlar korkutan Araftr. Aziz Kardinal Hume bir arkadana u szlerle veda etmi: Pekl, hoa kal o zaman. Arafta greceimize inanyorum. Oysa ki Benim inandm, bu uysal yal gzlerde inansz ve titrek bir kvlcmn aktdr. Araf retisi, teolojik zihnin manta ters ileyiini gzler n ne serer. Araf bir tr kutsal mekndr (Ellis Adas) ve cehenneme gidemeyecek kadar az gnah ilemi ancak cennetin gnahtan arn drlm blgesine girmeden nce slah edici ve artc bir kontrol noktasnda ksa bir sre beklemesi gereken l ruhlarn topland, Hadesin bekleme odasdr. Ortaada, Kilise para karl gnah balard . Para karlnda, Araftan affedilecek olan birka gn satn alnrd ve Kilise gerekten de (akl almaz bir cretle) satn al nan gnlerin saysn belirten sertifikalar hazrlard. Roma Katolik Kilisesi zel olarak kefedilmi bu hastalkl edinimlere sahip olan larn kurumuydu. Bu para tuzaklarnn hepsi hi kukusuz tarihte en byk hileler arasnda yerini almaldr. Ancak bu ortaa hilelerine edeer Nijerya Internet rezaleti sahtekrlk konusunda daha baar ldr. 1903 ylna kadar Papa X . Pius hl hiyerarik dzene gre Araftan azat edilen gnlerin cetvelini yapard, yle ki; kardinallere iki yz gn, bapiskoposlara yz gn, piskoposlara sadece elli gn. Bu zaman zarfnda, zevkler artk dorudan doruya parayla satlm yordu. Ortaada bile Araftan kurtulmak iin para tek kaynak deildi. Dua ederek de deyebilirdiniz. Ya siz kendiniz lmeden nce dua edebilirdiniz veya lmnzden sonra bakalarnn sizin iin dua et mesiyle. Dualar parayla da alabilirdiniz. Zenginseniz eer ruhunuzu sonsuzlua hazrlayabilirdiniz. Benim kendi Oxford Kolejim, New College 1379 ylnda (o zaman yeniydi) yzyln byk hayrsever lerinden biri, Winchester Piskoposu Wykehamli W illiam tarafndan kurulmutu. Bir ortaa piskoposu, bilginin otoyoluna (Tanrya) kontrol elde ederek ann Bili Gatesi olabiliyor ve ok zengin biri haline gelebiliyordu. Blgesi ok geniti ve Wykeham zenginliini ve
1 D in d a rl n ilerleyen yalarda artm asyla ilgili ahane bir espri b u lan A vustralyalI bir d o stum a k u l * vere* lim : Finale m i hazrlanyorsun?'
3 2 .6 Richard Dawkins

A V U N T U - TESELL

nfuzunu iki byk eitim kurmuna yatrmt. Biri Winchesterde dier ise O xfordda. Eitim Wykeham iin nemliydi fakat alt y znc yl dnm nedeniyle 1979 ylnda yaymlanan New College resmi tarihinde anld gibi kolejin kuruluunun temel amac ruhu nun huzur bulmasna araclk etmesi iindi. apelin hizmetine on papaz, memur ve on alt korist atam ve kolejin gelirinin dme si halinde kendilerinin alkonacan emretmitir. Wykeham New Collegei alt yz yldan fazla bir sre tek bana yaayan bir organiz ma gibi devaml varln srdren, kendi kendini seen bir ynetime, bir cemaatin ellerine terk etmiti. Galiba yzyllar boyu ruhuna dua etmeye devam etmemiz iin bize gvenmiti. Bugn kolejin sadece bir papaz var 1 ve hi memuru yok. Yzyllar boyu Wykehamin Araf iin gelip geen duaclar her yl iki duac azalarak giderek damla damla eriyip bitmitir. Sadece koristlerin gc arttka artm olup mzikleri gerekten byleyici dir. Ben bile bu cemaatin bir yesi ve bu gvene ihanette bulunmu olarak iimde sululuun verdii znt hissetmekteyim. Kendi za mann anlamak iin, Wykeham, vcudu dondurup depremlerden, isyanlardan, nkleer savalardan vc dier felaketlerden izole ederek lme neden olan hastaln tedavisinin gelecek bir zamanda tp ilmi tarafndan bulununcaya kadar koruyan ve o zaman zmeyi re nerek tedaviyi garantileyen bir kriyojenik irkete byk bir mebla peinat olarak deyen bugnn zenginine edeer davran gsteri yordu. New Collegein son cemaati olarak kurucumuzla yaplan sz lemeden cayyor muyuz? Eer yleyse, bizler iyi insanlarz. Yzlerce ortaa bas miraslarna gvenerek ldler. Kendilerine Araf iin dua etmeleri karl ok iyi para dediler. u an ihanete uram olan bu gvenlere karlk, sonsuzluk adna Avrupa Ortaa sanat ve mimari hzinelerinin ne kadarnn peinat olarak dendiini merak etmekten kendimi alamyorum. Fakat beni bu Araf retisi hakknda gerekten byleyen ey teologlarn bu konuda ileri srdkleri ey: kant o kadar artc ekilde zayft ki, emin bir ekilde ilan edi len haval gven bilakis ok komik bir ey haline geliyordu. Kato lik Ansiklopedisinde Araf konusunun banda kantlar denen bir blm vardr. Arafn varlna temel kant budur. Eer len kimse dnyada yaptklar gnahlarna dayanarak cennete veya cehenneme gittiyse, onlar iin dua etmenin anlam olmayacaktr. Tanrnn g znn nnden uzaklatrlm olanlara teselli vermeye cesaret eden duacnn gcne inan yoksa lye dua niye , ve hl ller iin dua ediyoruz, deil mi? O zaman Araf var olmal yoksa duaclarmz amasz kalrlar! Bu gsterilenler teolojik akldan geenler iin ciddi bir rnektir. Bu nemli non sequitur (sonusuzhk) Teselli Tartma K a d n - Piskopos W illia m duysayd ne yapard?
Tanr Yamlgtvt 3 ^ 7

Iloiun \0- o k Gerekli Bir Boluk {mu?)

snn daha byk apta olan baka bir tr yaylmasnda yanstlr. Bir Tanr olmaldr nk eer olmasayd, yaam bo, amasz, aresiz, anlamszlk ve deersizlik lne dnerdi. Mantn daha ilk engelde dtne iaret etmek iin bu ne kadar gerekli olabilir? Belki yaam botur. Belki de llerimize dua edenler gerekten amaszdrlar. A k sini tahmin etmek kantlamaya uranmz o ok nemli sonucun gereini tahmin etmektir. ddia edilen kyas aka dolambal bir iddiadr. Einiz (karnz) olmadan yaamnz dayanlmaz, verimsiz ve bo olabilir fakat bu onu maalesef geri getirmez. Bu baka kiinin (ocuklar olmas durumunda aile, yetikin olmas durumunda Tanr) size yaamnzn anlam ve amacn verecek sorumluluu yklendii varsaymnda bana ocuka gelen bir ey var. Bu biraz, bileklerini burktuklar an etrafta dava edecek birini arayanlarn ocukluuna benziyor. Benim iyiliimden baka biri sorumlu olmal ve canm ya narsa sulanacak baka biri olmal. Gerekten de Tanr ihtiyacnn ardnda yatan ocukluk bu mu? Yine Binkere mi dnyoruz yoksa? Gerek bir yetikin bak asyla kyaslanacak olursa, anlaml oldu u kadar dolu ve yapmay setiimiz kadar harika olan bizim haya tmz m? O yaam gerekten de harika bir hale getirebiliriz. Eer bilim maddi trden olmayan bir teselli verirse, ite o da son konum olan, esinlenmeyle birleir.

ESN LEN M E

Kullanmak zorunda olduum, mantksal deil de szsel (retorik' olduu iin hafif olumsuz bir etkisi olan anlatma tarzm, kiisel zevk meselesi veya ahsi bir karardr. Buna daha nce de bavur mutum, ve dierleri de. Sadece gncel rneklerden sayarsak; So luk Mavi N oktada (Pala Bine Dot) Cari Saan, Biofilide Rophl) E.O.W ilson, Bilimin Ruhunda [The Soul '>] Science) Michael Shermer, Dorulam alarda (Affirmatums} Paul Kurtz. Gkkuan zmek (Unveduing tha Rainhotv) kitabmda, D N A bileimlerinin piyangosunun potansiyel olarak vurmayabilecei, insanlarn muaz zam ounluunun, aslnda hibir zaman doamayabilecei gere i yznden, yaadmz iin ne kadar ansl olduumuzu iletmeye altm. Burada olabilecek kadar ansl olan bizlere, hayatn grece ksaln, zamann devasa cetvelindeki lazer inceliindeki kl enti i hayal ederek tasvir ettim. Bu ktan nceki ve sonraki her ey, l gemiin veya bilinmeyen gelecein karanlyla rtldr. Kendimi zi bu n iinde bulduumuz iin ar derecede anslyz. Zam an mz ne kadar ksa grnrse grnsn, eer bir saniyesini boa har

328

Ridnrtl D.wkins

T M BURKALAR1N ANASI

carsak, kasvetli veya anlamsz veya (bir ocuk gibi) skc olduundan yaknrsak, bu hibir zaman hayata gelmeleri bile nerilmeyecek u domam trilyonlara yaplm hissiz bir hakaret olarak gzkmeye cek midir? Birok ateistin benden iyi syledii gibi, bir tek hayatmz olduu bilgisi, onu en deerli ey yapmaldr. Uygun olarak, ateist bak as, hayat dorular ve ykseltir. Ayn zamanda hibir zaman ahsi yanlgyla (gerek dnyay anlamakta baarszlkla), hsnkuruntuyla veya hayatn kendilerine bir eyler borlu olduunu d nenlerin kendine acmasyla lekelenmez. Emily Dickinson syle demi Hibir zaman tekrar gelmeyeceidir Hayat bu kadar tatl yapan Tanrnn lm bir boluk brakacaksa, deiik insanlar deiik yntemlerle bu boluu dolduracaklardr. Benim yntemim, iyi bir doz bilim, gerek dnya hakkndaki gerekleri bulmak iin drst ve sistematik bir abay ierir. nsann evreni anlama abasndan an ladm, bir model oluturma giriimidir. Hepimiz, iinde bulundu umuz bu dnyann bir modelini kafamzda olutururuz. Dnyann m inim um modeli, atalarmzn iin de hayatta kalmak iin ihtiya duyduklar modeldi. Benzetim yazlm, doal seilim tarafndan oluturuldu ve hatalarndan aykland. Ve en ok Afrika ayrlarnda ki atalarmzn dnyasna mahirdi: orta byklkteki cisimlerin bir birlerine grece orta hzlarda hareket ettikleri boyutlu bir dnya. Ve beklenmeyen bir ikramiye olarak, beynimiz, atalarmzn hayatta kalmak iin ihtiya duyduu, vasat faydal dnya modelinden ok daha gelimiini barndrabilecek ekle dnt. Sanat ve bilim bu ikramiyenin gstergeleridir. Bilimin, ruhu tatmin eden ve zihni aan gcn gstermek iin son bir resim izmeme izin verin.

T m b u r k a l a r i n a n a si
Sokaklarmzda grlebilecek en znt verici grntlerden birisi, batan ayaa kadar ekilsiz siyah bir kumaa sarmalanm ve dnya ya kk bir yarktan bakan kadn imajdr. Burka sadece kadnlara eziyetin bir arac olmakla kalmayp zgrlklerine ve gzelliklerine yaplm dini bir baskdr da; sadece korkun erkek acmaszl deil, ac ekilde yldrlm bir dii boyun eii. rtdeki dar yar baka bir eyin simgesi olarak kullanmak istiyorum.
Tanr Yanlgs 3 ^ 9

Blm -ok Gerekli Bir Boluk (mu?)

Gzlerimiz dnyay elektromanyetik tayf iindeki dar yarktan grr. G rnr k, uzun ucunda radyo dalgalan, ksa ucunda gama nlar olan usuz bucaksz karanlk tayfta bir entiktir. Gr yar aa yukar standart genilikte olan, szgelimi 2,5 santim, devasa siyah bir burka hayal edin. Yarn zerindeki siyah kuman genilii grnmez tayfn ksa dalga ucunu temsil ederse, ve yarn altndaki siyah kuma grnmez tayfn uzun dalga ksmn gsteriyorsa, 2,5 santimlik yara uygun lekte olacak burkann boyu ne kadar olm a ldr? lmeye altmz byklk o kadar devasadr ki logaritmik lekler kullanmadan akla yatkn bir ekilde tarif etmek zordur. By le bir kitabn son blm ortala logaritmalar samak iin uygun bir yer deildir fakat inann bana sz konusu ey btn burkalarn anas olacaktr. Etein bir parasn oluturan radyo dalgalarndan ban zerindeki gama nlarna kadar, tayfn karanlk ksmn temsil eden kilometrelerce siyah kumala karlatrlnca, 2,5 santimlik g rnr k penceresi minnack kalr. Bilimin bizim iin yapt ey bu pencereyi geniletmektir. yle bir geniletir ki, hapseden siyah elbise neredeyse tamamen der ve alglarmz havadar ve canlandrc bir zgrlkte serbest brakr. O ptik teleskoplar gkleri taramak iin cam mercekler ve ay nalar kullanrlar, ve grebildikleri ey bizim grnr k dediimiz dalga boyunun dar bandnda ma yapan yldzlardr. Fakat dier teleskoplar, X n veya radyo dalgalarn grerek bize alternatif gece gkleri bereketini sunarlar. Daha kk lekte, uygun filtrelerle donatlm kameralar mor tesini grebilir ve, bizim gzlerimizin yardm almadan tam olarak gremeyecei, grnte bcek gzle ri iin tasarlanm, yabanc erit ve nokta eitleri ieren ieklerin fotoraflarn ekebilir. Bcek gzlerinin, bizimle benzer bir tayfsal penceresi vardr. Fakat burkann hafife stne kaymtr: krmzy gremezler ve mor tesinin ilerisine bizden daha fazla gemilerdir (mor tesi baheye' ). Dar k penceresinin etkileyici bir ekilde geniletilmesi mecaz bize bilimin dier alanlarnda hizmet eder. Orta hzlar ve orta b yklkleri alglayabilecek organ ve sinir sistemleriyle dnyay gr yor, bir sr salonu olan byklkler mzesi yaknlarnda yayoruz. Birka kilometre ila (dan tepesinin grnts), milimetrenin 10 da biri (inenin ucu) arasndaki ebatlarda deien cisimlerle birlik te, evimizdeyiz. Bu araln dnda haya! gcmz bile sakattr ve aletlerin ve matematiin yardmna ihtiya duyarz. (ok kr ki bu yntemleri uygulayabiliyoruz) Hayal gcmzn tatminkr olduu bykllklerin aral, mesafeler ve hzlar, kk ucunda kuantum
1 M o r te si Bahe 7'/;< {lhrn-!<isl bej K raliyet E nstits N oel K on feran sm d an birisinin adyd. B t n konferanslar R icha rd D aw k in s V ak f w eb sitesi olan w w w .n ch ard d a w k in s.n e t adresine k o n u lm u
olacaktr. 33 Richard Dnwkins

T M B U R K A L A R IN A NASI

garipliinin boyutlar, byk ucunda ise Einstein kozmolojisinin bo yutlar olan bir lein devasa ihtimal aralnn ortasnda, kk bir banttr. Hayal gcmz, atalarmzn alk olduu dar aralk dndaki mesafelerle uraabilmek iin hznl bir ekilde eksik donanml dr. Elektronlar, protonlar ve ntronlar temsil eden bir top kmesi etrafnda yrngede olan kk bir top olarak canlandrmaya al rz. Hi de byle deildir. Elektronlar kk toplar gibi deildir. Tandmz hibir ey gibi deildirler. Gerekliin uzak ufuklarna umaya altmzda, benzeme nin bir anlama gelip gelmedii bile ak deildir. Hayal gcmz hl kuantum yaknlarna ileyecek ka dar donanml deildir. Bu lekte hibir ey maddenin davranmas gerektii (dnmek iin evrimletiimiz tarzda) gibi davranmaz. Ik hznn fark edilir bir kesrindeki hzla hareket eden cisimlerle de ba edemeyiz. Saduyu dmemize izin verir nk saduyu hibir eyin ok hzl hareket etmedii, hibir eyin ok kk veya ok byk olmad bir dnyada evrimlemiti. J. B. S. Haldanen yazd nl makale Olas Dnyalarm Pos sible Worlds,>sonunda yle yazar, Kiisel sanma gre, evren bizim hayal ettiimizden daha garip olmakla kalmayp, hayal edebilecei mizden de gariptir... phem odur ki, herhangi bir felsefede hayal edilmi veya edilebilecek, cennette ve dnyada olduu sylenen ey lerden daha fazlas bile aslnda vardr. Aklma gelmiken, Haldane tarafndan hatrlatlan nl Hamlet sznn hatal okunmu olmas ilgimi ekti. Normal vurgu senin' dir: Cennette ve dnyada daha fazla ey vardr, Horatio,

Sertin felsefende hayal edilenden daha fazla.

Aslnda, bu satrlar sklkla grltl bir ekilde, Horationun s rasyonalistler ve kukucularn (septiklerin) savunucusu olduu ima edilerek alntlanr. Fakat baz limler senin kelimesini neredeyse yok ederek vurguyu felsefe kelimesine verirler: felsefede hayal edilen den daha fazla (... than are dreamt of inya philosophy. 1 kinci yo rumun Haldanenin herhangi bir felsefesini dikkate almas dnda, oluan farkn gnmzdeki herhangi bir ama iin bir anlam yoktur. Bu kitabn adand kii, konuyu komedi alanna tayarak, ken dine bilimin yabanclndan bir hayat yaratmtr. Aadaki satrlar daha nce bahsettiim, 1988 de Cambridgede yaptm ayn doa lama konumadan alnmtr: Byk bir ekim kuyusunun dibinde yaadmz gerei, nkleer bir ate topunun yz elli milyar kilomet re tesinde dolaan gazla kapl bir gezegenin yzeyinde yaamamz,
T ann Ynnlgs 3 3 ^

JJlttm 10 - o k Gerekli Bir Boluk (mu?)

ve bunun ok normal olduunu dnmek, kesinlikle bak amzn ne kadar eri olmas gerektiinin bir iaretidir. Dier bilimkurgu yazarlar, bilimin tuhaflklarn, gizemli bir his yaratmak iin kulla nrlar, Douglas Adams ise gldrmek iin kullanr. (Otostopunun Galaksi Rehberi (Htchhiker's Guide to the. Galaxy) isimli kitab okuyanlar sonsuz olaslkszlk arabasn rnek olarak akllarna ge tirebilirler) Glme tartmaya ak olarak, modern fiziin en garip paradokslarna verilebilecek en iyi cevaptr. Bazen alternatifinin a lamak olduunu dnrm. Yirminci yzyl bilimsel ilerlemesinin pek bilinmeyen zirvesi olan kuantum mekanii, gerek dnya ile ilgili baarl ngrler ya par. Richard Feynman kendi kesinliini, Kuzey Amerikann genilii gibi byk bir mesafenin ngrd uzunluu, bir insan sa kadar yanlgyla lmesine benzetir. Bu ngrsel baar kuantum teorisi nin, bildiimiz herhangi bir ey kadar, hatta en gereki saduyu ger ei kadar doru olmas gerektii anlamna gelir. Yine de kuantum teorisinin, bu ngrleri iletmesi iin yapmas gereken varsaymlar byk Feynman bile unlar sylemeye itmitir: Eer kuantum te orisini anladnz dnyorsanz ... kuantum teorisini anlamamsnzdr. (bu alntnn birok versiyonu vardr fakat yukardaki bana en temiz gelenidir) Kuantum teorisi o kadar gariptir ki fizikiler iki deiik para doksal yorumundan birine bavururlar. Bavurmak doru kelimedir. David Deutsch, Gerekliin Kuma The hubrtt: of Reality) isimli kitabnda kuantum teorisinin birok dnya yorumunu kucaklar. Sebebi, belki de bu yorumlama hakknda syleyebileceiniz en kt eyin mantksz bir ekilde savurgan olmas olduudur. Kitap, son suz ve hzla artan tamamyla (kuantum mekanik deneylerinin kk penceresi hari) saptanamaz paralel evrenlerin olduunu farz eder. Bu evrenlerin bazlarnda ben zaten ldm. Kk bir ksmnda yeil bir bynz var. Ve byle eyler. Alternatif olan Kopenhag yorumu 1 eit derecede inanlmazdr. Savurgan deil sadece ykc paradoksluktadr. Erwin Schrdinger, bu yorumu kedisinin bandan geen bir olayla hicveder. Schrdingerin kedisi, iinde kuantum mekanik olayla tetiklenen bir ldrme meka nizmas bulunan kutuya kapatlr. Kapa amadan kedinin lp l mediini bilmiyoruzdur. Bununla birlikte saduyumuz bize kedinin kutu iinde ya canl ya da l olmas gerektiini syler. Kopenhag yorumu saduyumuzu yalanlar: kutuyu amadan nce olan her ey bir ihtimaldir. Kutuyu aar amaz dalga fonksiyonu ker biz sadece bir sonula karlarz: kedi l veya diridir. Kapa aana kadar ise ne lyd ne diriydi.
1 C openhagen
incerprccation

3 3 * ^ Richard Dawkins

T M B U R K A L A R IN ANASI

Birok dnya yorumunda ise ayn durumda, kedi baz evrenler de l bazlarnda sadr. Her iki yorumlama da insan sezilerini veya saduyusunu tatmin etmez. Fakat daha mao olan fizikiler buna aldrmaz. nemli olan ey, matematik almalarn ve ngrlerin deneylerle onaylanm olmasdr. oumuz onlar kavramak iin ye terli deiliz. Gerekte neler olduuyla ilgili bir eit canlandrmaya ihtiyacmz var gibi grnyor. Bu arada, ben, Schrdingerin, kedi senaryosuyla Kopenhag yorumunda grd samal sergilemek istediini anlyorum. Biyolog Lewis Wolpert, modern fiziin tuhaflnn tpk buzda nn grnen yz gibi olduunu dnyor. Teknolojinin aksine bilim, saduyuya zorbalk eder./K6/te gzde bir rnek: bir bardak su itiiniz her seferinde, kuvvetli bir ihtimalle, Oliver Cromwellin mesanesinden gemi en az bir molekl bnyenize katm olacak snz. Bu sadece basit olaslk teorisidir. Bir bardaktaki molekllerin says, dnyadaki bardaklarn saysndan olduka fazladr. Bu yzden ne zaman dolu bir bardak su alsak, dnyada var olan suyun olduka byk bir oranna bakyoruzdur. Tabii ki Cromwell veya mesane ile ilgili zel bir durum yoktur. Tam u anda, Cycad 1 aacnn yannda duran, soldan nc iguanodonun 2 dar sald bir azot atomunu solumadnz m? Byle bir varsaymn doru olma ihtimaliyle kalma yp, bunun neden olduunu anlayabilecek kadar ayrcalkl olduu nuz bu dnyada yaamaktan mutlu deil misiniz? Ve bunu etraftaki insanlarn birine, sizin fikriniz veya inancnz olarak deil fakat onla rn gerekte olduu bir ey olarak anlattnzda, ve onlar mantnz anladklarnda, kendilerini kabul etmek zorunda hissedecekler mi? Belki de bu, Cari Saganm eytan Avlayan Dnya: Karanlktaki Bir Mum Olarak Bilim5 isimli kitabn yazmasn salayan gdy anla trken kastettii eyle ayn gr asyd: Bilimi anlatmamak bana ters gelir. k olduunuzda bunu dnyaya haykrmak istersiniz. Bu kitap benim bilimle mr boyu yaadm ak macerasn yanstan kiisel bir beyandr. Karmak hayatn evrimi, aslnda hayatn bir evrende fizik ku ralarna uygun varl, muhteem artcdr veya armann sadece, bu artc srecin bir rn olan beyinde olabilen bir duygu olmas gerei sayesinde olabilir. Varlmzn artc olmamas gerektii gibi bir insancl his vardr. Bunun ar derecede artc olduunda srar eden insan dostlarm temsil ettiimi dnmek houma gider. unu dnn. Gezegenlerden birinde, muhtemelen btn ev rendeki gezegenlerin sadece birinde, normalde bir yn kayadan daha karmak bir ey oluturamayan molekller, kendilerini kaya
C ycad a a la n ok eski ada yaam* bir aga t h id iir. -ed.n. 2k i ayakl otul bir d in o zo r tr. -ed.t. ' The Demon-Haunted World: Science m a G ndte in the Dark
T ann Y.nlps 3 3 3

ttlum 10 - o k Gerekli Br Bo>luk (mu?!

byklnde hayret verici karmaklkta, koabilen, zplayabilen, yzebilen, uabilen, grebilen, duyabilen ve dier hareketli karmak ynlar yakalayp yiyebilen bir eyde bir araya getiriyorlar; Baz du rumlarda dnebiliyor ve hissediyorlar, ayrca dier karmak mad de ynlarna k da oluyorlar. Olayn aslnda nasl olduunu anl yoruz, ama sadece 1859dan beri. 1859dan nce her ey gerekten ok ok garip grnyor olmalyd. Darwine ok teekkr ederiz ki her ey u anda sadece ok garip. Ildayan asaleti, insan ruhunu yk seltme gc muhtemelen benzersiz (dnyann evrenin merkezi olma dn fark eden Kopernik hari) olan Darwin, burkann penceresini kavrad ve ekip aarak, kavrayn ieri sel gibi girmesini salad. Byk yirminci yzyl filozofu Ludwig Wittgenstein bir keresinde ar kadana Syle bana diye sordu, niye herkes daima, bir kii iin Dnyann dndn sanmak yerine Gnein Dnya etrafnda dn dn sanmann daha doal olduunu syler? Arkada cevaplad, Nedeni apak bir ekilde Gnein Dnya etrafnda dnyor gibi gzkmesidir.'" Wittgenstein yantlad, Peki Dnya dnyormu gibi gzkseydi, nasl gzkyor olacakt? Bazen, Wittgensteinin bu diyalogunu, konferanslarda dinleyicileri gldrmek iin anlat rm. Aksine sersemlemi grnr, sessizlie gmlrler. Beyinlerimizin evrimletii snrl dnyada, kk nesnelerin hareket etmesi, hareketin arkaplan gibi gzken byk nesnelerin hareket etmesinden daha olasdr. Dnya dnerken yaknmzda ol duu iin bize byk grnen cisimler (dalar, aalar ve binalar, arazi), gne ve yldz gibi gkyzndeki cisimlere grece, birbirleriyle ve gzlemciyle tam bir ezamanllkla hareket eder. Evrimlemi beyinlerimiz, n plandaki dalar ve aalar yerine, onlarn zerine bir hareket yanlsamas tasarlar. imdi yukarda sz edilen noktay srdrmek istiyorum. D n yay gr tarzmz (ve baz eyleri sezgisel olarak anlamamzn kolay bazlarnn ise zor olmas), beyinlerimizin kendisinin evrimlemi or ganlar olmas yzndendir: Hayatta kalmamz etkileyen nesnelerin ne ok kk ne de ok byk olduu bir dnyada (ben buna Orta Dnya diyeceim) hayatta kalmamza yardmc olmak iin evrim lemi yerleik beyinler; nesnelerin ya hareketsiz durduu ya da k hzna oranla yavaa hareket ettii bir dnya; ve ok olaslkszn gvenle imkansz olarak ele alnabildii bir yer. Zihinsel burka pen ceremiz dardr nk atalarmzn hayatta kalmasn salamas iin daha geni olmas gerekmiyordu. Bilim bize, btn gelimi sezgilerimizin aksine, kristaller ve kayalar gibi grnte kat olan cisimlerin neredeyse tamamen bo luktan olutuunu retmitir. Bilindik bir rnekte, atomun ekir dei, byk bir spor stadyumunun ortasndaki sinekle betimlenmi3 3 ^ Richard Dawkins

T M B U R K A L A R IN ANASI

tir. Komu atomlar stadyumun dndadr. En sert, kat ve sk kaya gerekte hemen hemen tamamen boluktan oluur. yleyse neden kayalar kat, sert ve delinmesi zor gzkr? Wittgensteinn bu soruyu nasl cevaplam olabileceini hayal etmeye almayacam. Fakat evrimci bir biyolog olarak yle ce vaplardm. Beynimiz, dnyada gezinmemize yardmc olmak zere vcudumuzun alt lekte evrimleti. Asla atomik dnyada ge zinmek iin evrimlemedik. Eer byle olsayd, muhtemelen beynimiz kayalar byk bir boluk olarak alglard. Kayalar elimize sert ve delinmez bir his verir nk elimiz bu kayalar delemez. Ellerimizin delememesinin sebebi, ebatlardan ve maddeyi oluturan parackla rn farklklarndan ileri gelmez. Aslnda, bu kat maddelerdeki ok boluklu paracklarla balantl g alanlar ile ilgilidir. Beynimiz iin, katillk ve delinmezlik gibi kavramlar oluturmak ok yararldr nk byle kavramlar, iinde, birbirinin yerini dolduramayan m ad delerin bulunduu dnyada gezinebilmemiz iin yararldr. Bu noktada, John Ronsonun Keilere Bakan Adam larndan mizahi bir bak: Bu hikye gerektir. 1983 yaz. Tmgeneral Albert Stublv lebine III, Virgiia Arlintonda bulunan ofisinde, masas nn arkasnda, sandalyesinde oturuyor ve saysz dl asl olan duvara bakyordu. dller, uzun ve sekin bir kariyerin detaylarydlar. Emrindeki on alt bin askerle, Amerikan ordusunda haberalma tekilatnn bandayd ... Bakarken gemi dllerden ok, duvarn kendisini inceliyordu. Dncesi korkutmasna ramen, yapmas gereken bir ey olduunu hissediyordu. Yaplmas ge reken seim hakknda dnyordu. Ofisinde kalabilir veya bir sonraki ofise gidebilirdi. Ve kararn verdi. Bir sonraki ofise gidiyordu ... Ayaa kalkt, masasnn arka sndan ayrld ve yrmeye balad. Dnyordu, zaten atom byk oranda neden olumutur? Boluk! Admla rn hzlandrd. Ben byk oranda neden oluuyorum?
Dnd. Atomlar! Neredeyse kouyordu. Duvar byk oranda neden oluur? Dnd. Atomlar! Yapmam gere ken tek ey boluklar kaynatrmak ... Ardndan General Stubblebinein burnu, ofisinin duvarna byk bir grl tyle vurdu. Kahretsin, diye dnd. Duvarndan ge meye alrken srekli baarszla uramas yznden akna dnmt.

Emekli olduktan sonra, u anda eiyle birlikte ynettii organi zasyonun vveb sitesinde General Stubblebine uygun bir ekilde stn bir dnr olarak tasvir edilmitir. Organizasyon Amerika Salk
Tanr Yanlgs 3 3 5

Unlun 10 - o k Gerekli Bir Boluk (mu?)

zgrl adn tamakta, size hangi doz ve yntemleri kullanabi leceinizi dikte eden irketler olmadan, katk maddeleri (vitaminler, mineraller, amino asitler v.s.), ifal otlar, homeopatik ilalar ve or ganik gdalar (bcek ve yabani ot ldrc ilalarla ve antibiyotik lerle kirletilmemi) ile uramaktadr. Deerli vcut svlarn burada saymyorum bile. Orta Dnyada evrimletiimiz iin Bir tmgeneral, tmge neraller ve dier Orta Dnya cisimlerinin hareket ettii normal bir hzla hareket ederse, ve yine duvar gibi kat bir Orta Dnya cismine arparsa, ilerleyii acl bir ekilde durur fikrini kavramann kolay olduunu sezeriz. Beynimiz, gerekte engin boluklardan oluan du varn arasndan geen bir ntrino gibi bir ey olmay hayal edebilecek yaplarla donatlmamtr. Bilincimiz, maddeler k hzna yakn bir hzda yol alrsa neler olacayla da uramaz. Hatta, Orta Dnyada evrim geiren ve eitilen, yardmsz in san sezgilerimiz, Galileo bize bir top gllesi ve ku ty, hava sr tnmesi olmazsa, yksek bir kuleden brakld zaman, yere ayn anda der dedii zaman inanmakta zorlanr. Bunun sebebi ise Orta D nyada her zaman hava srtnmesinin olmasdr. Eer bir vakumda evrimleseydik, top gllesi ve ku tynn yere ayn anda deceini beklerdik. Orta Dnyann sakinleri olarak evrimletik ve bu hayal gcmzn snrlarn izdi. Burkamzn dar penceresi, eer ok yetenekli deilsek ve zel olarak eitilmediysek, sadece Orta Dnyay grmemize izin verecektir. Biz hayvanlarn, sadece Orta Dnyada deil, atom ve elekt ronlarn oluturduu mikro dnyada da hayatta kalmamz syleyen bir hissimiz vardr. Dnmemizi ve hayal etmemizi salayan sinir sinyalleri, M ikro D nyadaki aktivitelere bamldr. Fakat, vahi atalarmz. M ikro D nyay anlamamza yarayacak herhangi bir ha reket yapmak veya karar vermek zorunda kalmadlar. Eer mole kllerin sl hareketleriyle srekli sarslan bir bakteri olsaydk, olay deiirdi. Ancak biz Orta Dnyallar Brown Hareketini* grebilmek iin olduka byk hantal bir ktleyiz. Benzer ekilde, yaammz yerekiminin egemenlii altndadr, fakat nazik yzey geriliminden neredeyse tamamen habersiziz. Kk bir bcek iin bu ncelik ta mamen terstir ve bcek yzey gerilimini en hassas konu olarak gre cektir. Steve Grand, Yaratl: Hayat ve Nasl Yapld iC.retitio: Life and Unu- to Maka t) isimli kitabnda maddenin kendisiyle me gul olmamza neredeyse saldrr. Sadece kat maddelerden olumu eylerin tmyle gerek olduunu dnmek gibi bir eilimimiz var. Bir vakumdaki elektromanyetik salnnm dalgalar gerekd
1G a z
vc sv o rta m lard a d u ra n m ik ro sk o b ik paracklarn, evredeki m olekllerin etkisiyle y aptk la r rasf&ele hareket, -ed.t.

336

Richard Dawkins

T M B U R K A L A R1N A N A SI

gibi grnr. Viktorya dneminde yaayanlar, dalgalarn bir mater yal ortamda olmas gerektiini dndler. Byle bir ortam olm a dndan, bir tane icat ettiler ve adna tayan eter dediler. Bu gerek(!) eyi bulmamzn tek sebebi atalarmzn, maddenin yararl bir yap olduu Orta D nyada evrimlemesiydi. te yandan, biz Orta Dnyallar bile, iindeki madde srekli de imesine ramen, bir girdabn, bir kayann gereklii gibi bir ey ol duunu anlayabiliriz. Tanzanyann kurak dzlklerinde, Masainin kutsal volkan O l Donyo Lengainin 1 glgesinde, 1969 daki patla mayla olumu bir kl kumulu vardr. Kumul rzgrla oyularak, de iik ekiller almtr. Fakat gzel olan ey, kumulun btnyle ha reket etmesidir. Teknik olarak barchan olarak bilinen eydir. Btn kumul batya doru ylda 17 metre yrmektedir. Hilal eklini korur ve boynuzlar istikametinde gizlice ilerler. Rzgr yzeydeki kumlar s tepenin yukarsna sprr. Sonrasnda, kabartnn tepesine ula an her kum tanesi, yuvarlanarak hilalin iindeki dik yamatan aa kayar. Aslnda, bir barchan bile bir dalgadan daha fazla bir eydir. Bir dalga, ak deniz boyunca yatay olarak ilerliyor grnr, fakat su moleklleri dikey hareket ederler. Benzer ekilde, ses dalgalar hoparlrden dinleyicilere doru yol alr, fakat hava moleklleri yol almaz. Hava molekllerinin yol ald duruma ses yerine rzgr de nir. Steve Ground sizin ve benim de kalc eylerden ok dalgalara benzediimize dikkat eker. Okuyucularn dnmeye davet eder... ... ocukluunuzdaki bir olaydan. Net olarak hatrlad nz bir ey, grebildiiniz bir ey, hissettiiniz, hatta belki kokusunu duyduunuz, sanki gerekten ordaymsnz gibi. Her eyin tesinde, siz aslnda gerekten ordaydnz deil mi? Baka trl nasl hatrlardnz? Fakat ite bomba: orada deildiniz. u anda vcudunuzda bu lunan tek bir atom bile, bu olay olduunda orada deil di ... Madde bir yerden bir yere akar ve anlk olarak sizi oluturmak iin bir araya gelir. Bu yzden, ne olursanz olun, artk yapldnz madde deilsiniz. Eer bu ense nizdeki kllar dimdik yapmyorsa, yapana kadar tekrar tekrar okuyun, nk bu ok nemli. Gerek, basit bir gvenle kullanabileceimiz bir kelime deil dir. Eer bir ntrino, ntrino boyutunda atalarndan evrimleip bir beyin sahibi olsayd, kayalarn gerekte byk oranda boluktan olduunu syleyecekti. Bizim, kayalarn iinden geemeyen, orta b yklkteki atalarmzdan evrimleen beyinlerimiz var. Bylece bizim gereimiz kayalarn kat olduu gerei. Bir hayvann gerei,
1O l
D o n y o Lengai, kuzey T anzanya'da bu lun an 2 8 /8 m y ksekliinde a k tif bir v olk a n d r. -eJ.tt.
Tanr Yanlgs 3 3 7

Iloltm 10 - o k Gerekli Bir Boluk (mu?)

beyninin hayatta kalmay baarmak iin neye ihtiyac varsa onu sa layan bir gerek. Ve birok deiik tr byle farkl dnyalarda ya ad iin, rahatsz edici eitlilikte gerekler olacaktr. Bizim grdmz haliyle gerek dnya yaln bir gerek dnya deil fakat dzenlenmi ve ayarlanm duyu verileriyle oluturulmu bir model gerek dnyadr. Gerek dnya ile ba edebilmemiz iin oluturulmu, gerek dnyann kullanl bir modeli. Modelin doas, nasl bir hayvan olduumuza baldr. Uan bir hayvan, yryen, trmanan ve yzen bir hayvandan farkl bir dnya modeline ihtiya duyar. Her ne kadar dnyalarnn kesimesi gerekli olsa bile, yrt clar avlarndan farkl bir modele ihtiya duyarlar. Bir maymunun beyni, dallar ve gvdelerin oluturduu boyutlu labirentle ba edebilecek kapasitede yazlma sahip olmaldr. Bir su kayks bce inin beyni, bcek, Edwin Abbottn Dz Topraklarnda 1 bir gln yzeyinde yaad iin, boyutlu yazlma ihtiya duymayacaktr. Bir kstebein dnyann modelini oluturmak iin kulland yazl m, yer alt kullanm iin zellemi olacaktr. Bir kstebek sannn dnyay temsil eden yazlm muhtemelen kstebeinkine benzer ola caktr. Fakat kstebek san gibi bir kemirgen olmasna ramen nor mal san muhtemelen daha ok maymununkine benzeyen bir dnya oluturucu yazlma sahip olacaktr. Kr Saati adl kitabmda ve baka yerlerde yarasalarn gz leriyle renkleri grebilecekleri tahmininde bulunmutum. Yarasann ihtiya duyduu dnya modeli, bcekleri yakalamak iin boyutlu dnyada dolamak iin olmaldr. Kesinlikle byk oranda benzeyen grevleri gerekletirmek iin bir krlangcn ihtiya duyduu modele benzer olmaldr. Yarasalarn modellerindeki deikenleri yenilemek iin yanklar, krlanglarn ise kulland gerei zgn taraf larn oluturur. Yanknn baz kullanl alarnn, belki de yzeyin akustik dokusunun, krmz ve mavi gibi isel renk etiketleri olarak kullanldn iddia ediyorum. Tpk krlanglarn n uzun ve ksa dalga boylarn arpc renk etiketleri olarak kulland gibi. Mesele udur ki modelin doasn yneten ey, kullanlan duyularn eitle rinden ziyade modelin kullanlma amacdr. Yarasalardan alnan ders budur. Akl modelinin genel yaps, duyu sinirlerinin devaml ilettii verilere karn, hayvann yaam tarznn (kanatlarndan, ayaklarn dan ve kuyruundan daha az olmamak zere) bir uyarlamasdr. J. B. S. Haldane, yukarda alnt yaptm, olas dnyalar maka lesinde, dnyalar kokunun hkimiyetinde olan hayvanlar hakknda baz eyler anlatmtr. Kpeklerin kaprilik asit ve kaprolik asit gibi benzer iki uucu ya asidinin milyonda bir orannda sulandrlm
' D zto p rak la r: Birok B oyutun Ak H ikyesi A Kom/ntcc nf M .n v DirKcnstfi*:. E d w in A bbott (ilahiyat ve o k u l retm eni) tarafndan y azlm g n m z d e h l m ate m atik ve bilgisayar bilim le ri rencileri rasnda pople r ola n bir I9.yy klasiidir. D ie r boyutlar gibi kav ram lar h a k k n d a e itim gren renciler iin yararl bir k ita p olarak deerletlrir. -d.n.

338

R dnrd Davvkins

T M B U R K A L A R IN A N A SI

zeltilerini birbirinden ayrt edebildiini fark etmitir. Aralarnda ki tek fark, kaprilik asidin ana molekl zinciri, kaproik asidin ana molekl zincirinden iki karbon atomu uzun olmasyd. Haldanenin tahminine gre, bir kpek, (bir insann, kardklar notalar vasta syla piyano tellerini snflandrabildii gibi) kokudaki molekllerin arl sayesinde asitleri ayrt edebilirdi. Tek fark, ana zincirinde fazladan iki karbon atomuna daha sa hip olmak olan benzer bir ya asidi de kaprik asittir. Hayatnda daha nce bir kapri,k asitle karlamam bir kpek, (bizim daha nce duyduumuz trompet seslerinin hepsinden bir nota yksek bir trom pet sesi duyduumuzda rahatsz olduumuzdan) daha fazla rahatsz olmayacaktr. Bir kpek veya gergedana, koku karmlarnn ahenkli notalar gibi geleceini tahmin etmek bana tamamen mantkl geliyor. Belki de akortsuzluklar vardr. Melodiler kesin bir zamanlamayla balayan ve duran notalardan olutuu iin muhtemelen melodi gibi deillerdir. Veya belki de kpekler ve gergedanlar renkli kokluyorlardr. Bu durumda konu yarasalarda olana benzer olacaktr. Bir kez daha belirtelim, renk olarak adlandrdmz alglar, d dnyadaki nemli farkllklar etiketlemek iin beynimiz tarafndan kullanlan aralardr. arpc renklerin (filozoflarn qualia' olarak adlandrdklar) klarn zel dalga boylaryla isel bir balants yok tur. Bu arpc renkler, beynin, d gerekliin modelini kartrken, hayvan ilgilendiren nemli noktalar ayrt etmek iin kulland isel etiketlerdir. nsanlarda veya kularda bu, deiik dalga boylar an lamna gelir. Yarasalar iin ise (tahminde bulunuyorum) bu, farkl yank zellikleri ve dokular olmal, belki yanstc yzeyler iin kr mz, kadife yzeyler iin mavi, ptrkl yzeyler iin yeil. Bir k pek veya gergedan iinse bu neden kokular olmasn? Bir yarasa veya gergedann, bir su kayks veya kstebein, bakterinin veya kabuk bceinin yabanc dnyalarn hayal etme gc, burkalarmzn siyah kuman eken ve bize, zevk vermek iin, orada ne olduunu daha geni bir adan gsteren bilimin ayrcalklarndan biridir. Orta Dnya mecaz, baka tayf leklerine de uyar. Sezgileri mizin ve hayal gcmzn bize salad benzer dar pencere ile bir olaslkszlk lei yapabiliriz. Olaslkszlk tayfnn bir ar u nok tasnda imknsz olarak tanmladmz olaylar olmaldr. Mucizeler olduka imknsz olaylardr. Meryem anann bir heykeli bize el sallayabilirdi. Kristal yapy oluturan atomlarn hepsi ileri geri titrerler. ok fazla atom olduundan ve hareket ynleri ortak olmadndan, Orta D nyada grdmz haliyle heykelin eli kaya gibi sert ve ha reketsizdir. Fakat eli oluturan, salnan atomlarn hepsi, ayn anda ayn yne hareket edebilirdi. Tekrar ve tekrar ... Bu durumda el oy
1 Felsefede, algla na n
veya yaanan peylerin nicelii veya zellii. ed.u.
Tanr Yanlgs 3 3 9

Bh'tni tO - o k Gerekli Bir Boluk (mu?)

nard ve biz heykeli bize el sallarken grebilirdik. Fakat kar ihti maller o kadar byktr ki, bu sayy evrenin balangcnda yazma ya balasaydnz hl sfrlarn eklemeye devam ediyor olurdunuz. Byle olaslkszlklar hesaplama gc (ellerimizi umutsuzlua brakmaktansa olanaksza yakn hesaplama gc), bilimin insan ruhunu zgrletiren yararlan iin baka bir rnektir. Orta Dnyadaki evrim, olduka olanaksz olaylar ileyebilme miz iin bizi yeterli donanmla donatmamtr. Fakat astronomik bo luun veya jeolojik zamann enginliinde, Orta D nyada imknsz grnen olaylar, kanlmaz olabilir. Bilim, alk olduumuz olas lk tayfn grdmz dar pencereyi zorlayarak hzla geniletir. Bir zamanlar snrn dnda grnen veya ejderhalarn yaad olaslk blgelerine, bilim, hesaplama ve kant ile girmemizi salayarak bizi zgrletirir. Yaamn kkeninin olaslkszln ve imknsza yakn bir kimyasal olayn bile yeterli gezegen yl verildiinde gereklemesi gerektiini ele aldmz, her biri kendi kurallar ve deikenlerine sahip olan muhtemel evrenleri ve aznlkta olan yaam dostu yerlerin birisinde olmamz gerektiren insanc ilkeyi incelediimiz 4. blmde penceremizi zaten genilettik. Haldanenin tahmin edebileceimizden de garip szn nasl yorumlamalyz? Tahmin edilebilenden (prensipte) daha garip mi? Veya sadece, beynimize Orta Dnyadaki raklnda verilmi kst lamalar olduunda tahmin edebildiimizden mi daha garip? Eitim ve almayla, siyah burkamz yrtarak ve ok kn, ok by n ve ok hzlnn sezgisel kavraym (matematiksel kavray gibi) kazanarak kendimizi Orta Dnyadan azat edebilecek miyiz? Cevab gerekten bilmiyorum fakat insanolunun kavrayn snrlarn zor lad bir zamanda, (sonunda snrlarn olmadn kefetmi olabi leceimiz zamandan bile daha iyi bir zamanda), yaadm iin ok heyecanlym.

34

Richard Dawkins

D N D EN KURTULMAK N Y A R D IM A HTYACI O LA N LA RA , KISM BR YA R A RLI ADRESLER LSTES

Aadaki listenin gncel bir halini www.richarddawkins.net adresinde tut maya alacam. Aadaki listenin ounun ngilizce konuan lkelerden olutuu iin zr dilerim.
Amerika American Atheists PO Box 5733, Parsippany, NJ 07054-6733 Voicemail: 1-908-276-7300 Fax: 1-908-276-7402 Email: info@atheists.org www.atheists.org American Humanist Association 1777 T Street, NW , Washington, DC 20009-7125 Tel: (202) 238-9088 cretsiz: 1-800-837-3792 Fax: (202) 238-9003 www.americanhumanist.org Atheist Alliance International PO Box 26867, Los Angeles, CA 90026 cretsiz: 1-866-HERETIC E mail: info@atheistalliance.org www.atheistalliance.org The Brights PO Box 163418, Sacramento, CA 95816 USA Email: the-brights@the-brights.net www.the-brights.net Center For Inquiry Transnational Council for Secular Humanism Campus Freethought Alliance Center for Inquiry - O n Campus African Americans for Humanism 3965 Rensch Road, Amherst, NY 14228 Tel: (716) 636-4869 Fax: (716) 636-1733 Email: info@secularhumanism.org www.centerforinquiry.net www.secularhumanism.orgwww.campusfreethoughr.org www.secularhumamsm.org/index.php?section=aah&page=index Freedom From Religion Foundation PO Box 750, Madison, W I 53701 Tel: (608) 256-5800 Email: info@ffrf.org www.ffrf.org Freethought Society of Greater Philadelphia PO Box 242, Pocopson. PA 19366-0242 Tel: (610) 793-2737 Fax: (610) 793-2569 Email: fsgp@freethought.org www.fsgp.org/ Institute for Humanist Studies 48 Howard St, Albany, NY 12207 Tel: (518) 432-7820 Fax: (518) 432-7821 www.humaniststudies.org Internation"! Humanist and Ethical Union - USA
T ao n Yanlgs 3 4 ^

D N D E N K U R T U L M A K N Y A R D IM A H T YA C I O L A N L A R A K ISM B R Y A R A R L I A D R E S L E R LSTES

Appignani Bioethics Center PO Box 4104, Grand Central Station, New York, NY 10162 Tel: (212) 687-3324 Fax: (212) 661-4188 Internet Infidels PO Box 142. Colorado Springs, CO 80901-0142 Fax: (877) 501-5113 www.infidels.org James Randi Educational Foundation 201 S.E. 12th St (E. Davie Blvd), Fort Lauderdale, FL 33316-1815 Tel: (954) 467-1112 Fax: (954) 467-1660 Email: jref@randi.org www.randi.org Secular Coalition for America PO Box 53330, Washington, DC 20009-9997 Tel: (202) 299-1091 www.secular.org Secular Student Alliance PO Box 3246, Columbus, OH 43210 cretsiz Voicemail / Fax: 1-877-842-9474 Email: ssa@secularstudents.org www.secularstudents.org The Skeptics Society PO Box 338, Altadena, CA 91001 Tel: (626) 794-3119 Fax: (626) 794-1301 Email: editorial@skeptic.com www.skeptic.com Society for Humanistic Judaism 28611 W. 12 Mile Rd, Farmington Hills, MI 48334 Tel: (248) 478-7610 Fax: (248) 478-3159 Email: info@shj.org www.shj.org

Ingiltere British Humanist Association 1 Gower Street, London WC1E 6HD Tel: 020 7079 3580 Fax: 020 7079 3588 Email: info@humanism.org.uk www.humanism.org.uk International Humanist and Ethical Union - UK 1 Gower Street, London WC1E 6HD Tel: 020 7631 3170 Fax: 020 7631 3171 www.iheu.org/ National Secular Society 25 Red Lion Square, London WC1R 4RL Tel: 020 7404 3126 Fax: 0870 762 8971 www.secularism.org.uk/ New Humanist 1 Gower Street, London WC1F. 6HD Tel: 020 7436 1151 Fax: 020 7079 3588 Email: info@newhumanist.org.uk www.newhumanist.org.uk Rationalist Press Association 1 Gower Street, London WC1E 6HD Tel: 020 7436 1151 Fax: 020 7079 3588 Email: info@rationalist.org.uk www.rationalist.org.uk/ South Place Ethical Society (UK)

3 4 ^

Richard Dawkins

D N D E N K U R T U L M A K N Y A R D IM A H T Y A C I O L A N L A R A K ISM B R Y A R A R L I A D R E S L E R LSTES

Conway Hall, Red Lion Square, London WC1R 4RL Tel: 020 7242 8037/4 Fax: 020 7242 8036 Email: library@ethicaIsoc.org.uk www.ethicalsoc.org.uk Kanada Humanist Association of Canada PO Box 8752. Station T, Ottawa, Ontario, K1G 3J1 Tel: 877-HUMANS-1 Fax: (613) 739-4801 Email: HAC@Humanists.ca http://hac.humanists.net/ Avustralya Australian Skeptics PO Box 268, Roseville, NSW 2069 Tel: 02 9417 2071 Email: skeptics@bdsn.coin.au www.skeptics.com.au Council of Australian Humanist Societies GPO Box 1555, Melbourne, Victoria 3001. Tel: 613 5974 4096 Email: AMcPhate@bigpond.ner.au http://home.vicnet.net.au/-humanist/resources/cahs.html Yeni Zcllanda New Zealand Skeptics NZCSICOP Inc. PO Box 29-492, Christchurch Email: skeptics@spis.co.nz http://skeptics.org.nz Humanist Society of New Zealand PO Box 3372, Wellington Email: effhunt90@yahoo.co.nz www.humanist.org.nz/ Hindistan Rationalist International PO Box 9110, New Delhi 110091 Tel:+ 91-11-556 990 12 Email: info@rationalistintemational.ner www.rationalistintemational.net/ Islami Apostates of Islam www.apostatesofislam.com/index.hmi Dr Homa Darabi Foundation (Islami kurallar altnda olan kadn ve ocuklarn haklarn ilerletmek iin) PO Box 11049, Truckee, CA 96162, USA Tel (530) 582 4197 Fax (530) 582 0156 Email: homa@homa.org www.homa.org/ FaithFreedom.org www.faithfreedom.org/index.htm Institute for the Secularization of Islamic Society Email: info@SecularIslam.org www.secularislam.org/Default.htm

T ann Yanlgs 3 4 3

S Z GEEN VEYA TAVSYE EDLEN KTAPLAR

Adams, D. (2003). The Salmon of Doubt. London: Pan. Alexander, R. D. and Tinkle, D. W eds (1981). Natural Selection and Social Behavior. New York: Chiron Press. Anon. (1985). Life - How Did It Get Heres By Evolution or by Creation? New York: Watchtower Bible and Tract Society. Ashton, J. F., ed. (1999). In Six Days: Why 50 Scientists Choose to Believe in Creation. Sydney: New Holland. Atkins, P . W. (1992). Creation Revisited. Oxford: W. H. Freeman. Atran, S. (2002). In Gods We Trust. Oxford: Oxford University Press. Attenborough, D. (1960). Quest in Paradise. London: Lutterworth. Aunger, R. (2002). The Electric Meme: A New Theory of How We Think. New York: Free Press. Baggini, J. (2003). Atheism: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press. Barber, N. (1988). Lords of the Golden Horn. London: Arrow. Barker, D. (1992). Losing Faith in Faith. Madison, WI: Freedom From Religion Foundation. Barker, E. (1984). The Making of a Moonie: Brainwashing or Choice? Oxford: Blackwell. Barrow, J. D. and Tipler, F. J. (1988). The Anthropic Cosmological Principle. New York: Oxford University Press. Baynes, N. I I., ed. (1942). The Speeches of Adolf Hitler, vol. 1. Oxford: Oxford University Press. Behe, M. J. (1996). Darwin's Black Box. New York: Simon 6c Schuster. Beit-Hallahmi, B. and Argyle, M. (1997). The Psychology of Religious Behaviour, Belief and Experience. London: Routledge. Berlinerblau, J. (2005). The Secular Bible: Why Nonbelievers Must Take Religion Seriously. Cambridge: Cambridge University Press. Blackmore, S. (1999). The Meme Machine. Oxford: Oxford University Press. Blaker, K., ed. (2003). The Fundamentals of Extremism: The Christian Right in America. Plymouth, MI: New Boston. Bouquet, A. C. (1956). Comparative Religion. Harmondsworth: Penguin. Boyd, R. and Richerson, P. J. (1985). Culture and the Evolutionary Process. Chicago: Univer sity of Chicago Press. Boyer, P. (2001). Religion Explained. London: Heinemann. Brodie, R. (1996). Virus of the Mind: The New Science of the Meme. Seattle: Integral Press. Buckman, R. (2000). Can We Be Good without God? Toronto: Viking. Bullock, A. (1991). Hitler and Stalin. London: HarperCollins. Bullock, A. (2005). Hitler: A Study in Tyranny. London: Penguin. Buss, D. M.. ed. (2005). The Handbook of Evolutionary Psychology. Hoboken, NJ: Wiley. Cairns-Smith, A. G. (1985). Seven Cities to the Origin of Life. Cambridge: Cambridge Uni versity Press. Coinins, N. F. (1993). What if the Moon Didn't Existf New York: HarperCollins. Coulter, A. (2006). Godless: The Church of Liberation. New York: Crown Forum. Darwin, C. (1859). On the Origin o f Species by Means of Natural Selection. London: John Murray. Dawkins, M. Stamp (1980). Animal Suffering. London: Chapman & Hall. Dawkins, R. (1976). The Selfish Gene. Oxford: Oxford University Press. Dawkins, R. (1982). The Extended Phenotype. Oxford: W. H. Freeman. Dawkins, R. (1986). The Blind Watchmaker. Harlow: Longman. Dawkins, R. (1995). River Out of Eden. London: Weidenfeld & C Nicolson. Dawkins, R. (1996). Climbing Mount Improbable. New York: Norton. Dawkins, R. (1998). Unweaving the Rainbow. London: Penguin. Dawkins, R. (2003). A Devil's Chaplain: Selected Essays. London: Weidenfeld & Nicolson. Dennett, D. (1995). Darwin's Dangerous Idea. New York: Simon & C Schuster. Dennett, D. C. (1987). The Intentional Stance. Cambridge. MA: MIT Press. Dennett, D. C. (2003). Freedom Evolves. London: Viking.

3 4 4

R 'ch*ir<l Dawkins

S Z G E E N VEY A TAVSYE E D L EN KTAPLAR

Dennett, D. C. (2006). Breaking the Spell: Religion as a Natural Phenomenon. London: Viking. Deutsch, D. (1997). The Fabric of Reality. London: Allen Lane. Distin, K. (2005). The Selfish Meme: A Critical Reassessment. Cambridge: Cambridge Uni versity Press. Dostoevsky, F. (1994). The Karamazov Brothers. Oxford: Oxford University Press. Ehrman, B. D. (2003a). Lost Christianities: The Battles for Scripture and the Faiths We Never Knew. Oxford: Oxford University Press. Ehrman, B. D. (2003b). Lost Scriptures: Books that Did Not Make It into the New Testa ment. Oxford: Oxford University Press. Ehrman, B. D. (2006). Whose Word Is Itt London: Continuum. Fisher, H. (2004). Why We Love: The Nature and Chemistry of Romantic Love. New York: Holt. Forrest, B. and Gross, P. R. (2004). Creationisms Trojan Horse: The Wedge of Intelligent Design. Oxford: Oxford University Press. Frazer, J. G. (1994). The Golden Bough. London: Chancellor Press. Freeman, C. (2002). The Closing o f the Western Mind. London: Heinemann. Galouye, D. F. (1964). Counterfeit World. London: Gollancz. Glover, J. (2006). Choosing Children. Oxford: Oxford University Press. Goodenough, U. (1998). The Sacred Depths o f Nature. New York: Oxford University Press. Goodwin, J. (1994). Price o f Honour: Muslim Women Lift the Veil of Silence on the Islamic World. London: Little, Brown. Gould, S. J. (1999). Rocks of Ages: Science and Religion in the Fullness of Life. New York: Ballantine. Grafen, A. and Ridley, M., eds (2006). Richard Dawkins: How a Scientist Changed the Way We Think. Oxford: Oxford University Press. Grand, S. (2000). Creation: Life and How to Make It. London: Weidenfeld & c Nicolson. Grayling, A. C. (2003). What Is Good? The Search for the Best Way to Live. London: Wei denfeld & Nicolson. Gregory, R. L. (1997). Eye and Brain. Princeton: Princeton University Press. Halbertal, M. and Margalit, A. (1992). Idolatry. Cambridge, MA: Harvard University Press. Harris, S. (2004). The End o f Faith: Religion, Terror and the Future o f Reason. New York: Norton. Harris, S. (2006). Letter to a Christian Nation. New York: Knopf. Haught, J. A. (1996). 2000 Years of Disbelief: Famous People with the Courage to Doubt. Buffalo, NY: Prometheus. Hauser, M . (2006). Moral Minds: How Nature Designed our Universal Sense of Right and Wrong. New York: Ecco. Hawking, S. (1988). A Brief History o f Time. London: Bantam. Henderson, B. (2006). The Gospel of the Flying Spaghetti Monster. New York: Villard. Hinde, R. A, (1999). Why Gods Persist: A Scientific Approach to Religion. London: Routledge. Hindc, R. A. (2002). Why Good Is Good: The Sources of Morality. London: Routledge. Hitchens, C. (1995). The Missionary Position: Mother Teresa in Theory and Practice. Lon don: Verso. Hitchens, C. (2005). Thomas Jefferson: Author of America. New York: HarperCollins. Hodges, A. (1983). Alan Turing: The Enigma. New York: Simon & c Schuster. Holloway, R. (1999). Godless Morality: Keeping Religion out of Ethics. Edinburgh: Canongate. Holloway, R. (2001). Doubts and Loves: What is Left o f Christianity. Edinburgh: Canongate. Humphrey, N. (2002). The Mind Made Flesh: Frontiers of Psychology and Evolution. Ox ford: Oxford University Press. Huxley, A. (2003). The Perennial Philosophy. New York: Harper. Huxley, A. (2004). Point Counter Point. London: Vintage. Huxley, T. H. (1871). Lay Sermons, Addresses and Reviews. New York: Appleton. Huxley, T. H. (1931). Lectures and Essays. London: Watts. Jacoby, S. (2004). Freethinkers: A History of American Secularism. New York: Holt. Jammer, M. (2002). Einstein and Religion. Princeton: Princeton University Press.

T aon Y am lgm 3 4 5

S Z G E E N VEYA T AVSYE E D L E N K TAPLAR

Jaynes, J. (1976). The Origin of Consciousness in the Breakdown of the Bicameral Mind. Boston: Houghton Mifflin. Juergensmeyer, M. (2000). Terror in the Mind of Cod: The Global Rise of Religious Violence. Berkeley: University of California Press. Kennedy, L. (1999). All in the Mind: A Farewell to Cod. London:Hodder 6C Stoughton. Kertzer, D. I. (1998). The Kidnapping of Edgardo Mortara. New York:Vintage. Kilduff, M. andjavers, R. (1978). The Suicide Cult. New York: Bantam. Kurtz, P., ed. (2003). Science and Religion: Are They Compatible? Amherst, NY: Prometheus. Kurtz, P. (2004). Affirmations: joyful and Creative Exuberance. Amherst, NY: Prometheus. Kurtz, P. and Madigan, T. J.. eds (1994). Challenges to the Enlightenment: In Defense of Reason and Science. Amherst, NY: Prometheus. Lane, B. (1996). Killer Cults. London: Headline. Lane Fox, R. (1992). The Unauthorized Version. London: Penguin. Levitt, N. (1999) Prometheus Bedeviled. New Brunswick, NJ: Rutgers University Press. Loftus, E. and Ketcham, K. (1994). The Myth of Repressed Memory: False Memories and Allegations of Sexual Abuse. New York: St Martins. McGrath, A. (2004). Dawkins' God: Genes, Memes and the Meaning of Life. Oxford: Blackwell. Mackie, J. L. (1985). The Miracle of Theism. Oxford: Clarendon Press. Medawar, P . B. (1982). Pluto's Republic. Oxford: Oxford University Press. Medavvar, P. B. and Medawar, J. S. (1977). The Life Science: Current Ideas of Biology. London: Wildwood House. Miller, Kenneth (1999). Finding Darwins God. New York: HarperCollins. Mills, D. (2006). Atheist Universe: The Thinking Person's Answer to Christian Fundamentalism. Berkeley: Ulysses Books. Mitford, N. and Waugh, E. (2001). The Letters of Nancy Mitford and Evelyn Waugh. New York: Houghton Mifflin. Mooney, C. (2005). The Republican War on Science. Cambridge, MA: Basic Books. Perica, V. (2002). Balkan Idols: Religion and Nationalism in Yugoslav States. New York: Oxford University Press. Phillips, K. (2006). American Theocracy. New York: Viking. Pinker, S. (1997). How the Mind Works. London: Allen Lane. Pinker, S. (2002). The Blank Slate: The Modern Denial of Human Nature. London: Allen Lane. Plimer, I. (1994). Telling Lies for God: Reason vs Creationism. Milsons Point. NSW: Random House. Polkinghorne, J. (1994). Science and Christian Belief: Theological Reflections of a BottomUp Thinker. London: SPCK. Rees, M. (1999). Just Six Numbers. London: Weidenfeld & Nicolson. Rees, M. (2001). Our Cosmic Habitat. London: Weidenfeld 6c Nicolson. Reeves, T. C. (1996). The Empty Church: The Suicide of Liberal Christianity. New York: Simon & Schuster. Richerson, P . J. and Boyd, R. (2005). Not by Genes Alone: How Culture Transformed Human Evolution. Chicago: University of Chicago Press. Ridley, Mark (2000). Mendel's Demon: Gene Justice and the Complexity of Life. London: Weidenfeld 6c Nicolson. Ridley, Matt (1997). The Origins of Virtue. London: Penguin. Ronson.J. (2005). The Men Who Stare at Goats. New York: Simon & Schuster. Ruse, M. (1982). Darwinism Defended: A Guide to the Evolution Controversies. Reading, MA: Addison-Wesley. Russell, B. (1957). Why I Am Not a Christian. London: Routledge. Russell, B. (1993). The Quotable Bertrand Russell. Amherst, NY: Prometheus. Russell. B. (1997a). The Collected Papers of Bertrand Russell, vol. 2: Last Philosophical Testament, 1943-1968. London: Routledge. Russell, B. (1997b). Collected Papers, vol. 11. ed. J. C. Slater and P. Kollner. London: Routledge. Russell, B. (1997c). Religion and Science. Oxford: Oxford University Press. Ruthven, M. (1989). The Divine Supermarket: Travels in Search of the Soul of America. London: Chatto & C Windus.
3 4 6 Richard Dawkins

S Z G E E N V EY A TAVSYE E D L E N KTAPLAR

Sagan, C. (1995). Pale Blue Dot. London: Headline. Sagan, C. (1996). The Demon-Haunted World: Science as a Candle in the Dark. London: Headline. Scott, E. C. (2004). Evolution vs. Creationism: An Introduction. Westport, CT: Greenwood. Shennan, S. (2002). Genes. Memes and Human History. London: Thames & Hudson. Shermer, M. (1997). Why People Believe Weird Things: Pseudoscience, Superstition and Other Confusions of Our Time. New York: W. H. Freeman. Shermer, M. (1999). How We Believe: The Search for God in an Age of Science. New York: W. H. Freeman. Shermer, M . (2004). The Science o f Good and Evil: Why People Cheat, Gossip, Care, Share, and Follow the Golden Rule. New York: Holt. Shermer, M. (2005). Science Friction: Where the Known Meets the Unknown. New York: Holt. Shermer, M. (2006). The Soul of Science. Los Angeles: Skeptics Society. Silver, L. M. (2006). Challenging Nature: The Clash of Science and Spirituality at the New Frontiers of Life. New York: HarperCollins. Singer, P. (1990). Animal Liberation. London: Jonathan Cape. Singer, P. (1994). Ethics. Oxford: Oxford University Press. Smith, K. (1995). Kens Guide to the Bible. New York: Blast Books. Smolin, L. (1997). The Life of the Cosmos. London: Weidenfeld & Nicolson. Smythies, J. (2006). Bitter Fruit. Charleston, SC: Booksurge. Spong, J. S. (2005). The Sins of Scripture. San Francisco: Harper. Stannard, R. (1993). Doing Away with Godf Creation and the Big Bang. London: Pickering. Steer, R. (2003). Letter to an Influential Atheist. Carlisle: Authentic Lifestyle Press. Stenger, V. J. (2003). Has Science Found God? The Latest Results in the Search for Purpose in the Universe. New York: Prometheus. Susskind, L. (2006). The Cosmic Landscape: String Theory and the Illusion of Intelligent Design. New York: Little, Brown. Swinburne, R. (1996). Is There a God? Oxford: Oxford University Press. Swinbume, R. (2004). The Existence of God. Oxford: Oxford University Press. Taverne, R. (2005). The March of Unreason: Science, Democracy and the New Fundamentalism. Oxford: Oxford University Press. Tiger, L. (1979). Optimism: The Biology of Hope. New York: Simon & Schuster. Toland, J. (1991). Adolf Hitler: The Definitive Biography. New York: Anchor. Trivers, R. L. (1985). Social Evolution. Menlo Park, CA: Benjamin/Cummings. Unwin, S. (2003). The Probability of God: A Simple Calculation that Proves the Ultimate Truth. New York: Crown Forum. Vermes, G. (2000). The Changing Faces of Jesus. London: Allen Lane. Ward, K. (1996). God, Chance and Necessity. Oxford: Oneworld. Warraq, I. (1995). Why I Am Not a Muslim. New York: Prometheus. Weinberg, S. (1993). Dreams of a Final Theory. London: Vintage. Wells. G. A. (1986). Did Jesus Exist? London: Pemberton. Wheen, F. (2004). How Mumbo-Jumbo Conquered the World: A Short History of Modem Delusions. London: Fourth Estate. Williams, W ed. (1998). The Values of Science: Oxford Amnesty Lectures 1997. Boulder, CO: Wesrview. Wilson, A. N. (1993). Jesus. London: Flamingo. Wilson, A. N. (1999). Gods Funeral. London: John Murray. Wilson, D. S. (2002). Darwin's Cathedral: Evolution, Religion and the Nature o f Society. Chicago: University of Chicago Press. Wilson, E. O. (1984). Biophilia. Cambridge. MA: Harvard University Press. Winston, R. (2005). The Story of God. London: Transworld/BBC. Wolpert, L. (1992). The Unnatural Nature of Science. London: Faber & Faber. Wolpert, L. (2006). Six Impossible Things Before Breakfast: The Evolutionary Origins of Belief. London: Faber Si Faber. Young, M. and Edis, T., eds (2006). Why Intelligent Design Fails: A Scientific Critique of the New Creationism. New Brunswick: Rutgers University Press.

Tanr Yanlgs 3 4 7

N o tla r
n s z
1 Wendy Kaminer, The iast taboo: why America needs atheism'. New Republic, 14 Ekim 96; http://www.posidveatheism.org/writ/kaminer.hrm. 2 Dr Zoe Hawkins. Dr Beata Adams ve Dr Paul St John Smith, kiisel iletiim.

Blm 1: ten nanan Bir nansz

H akl tibar
i

Tlc television documentary o f w hich the interview was a part was accom panied by a hook (W inston 2005).

4 Dennett (2006). Haksz tibar 5 The full speech is transcribed in Adams (2003) as is there an artificial God? 6 Perica (2002). Ayrca http://www.historycooperative.Org/joumals/ahr/108.5/br_151.html. 7 Dolly and the cloth heads, in Dawkins (2003). 8 http://scotus.ap.org/scotus/04-1084p.zo.pdf. 9 R. Dawkins, The irrationality of faith', New Statesman (London), 31 Mart 1989. 10 Columbus Dispatch, 19 Austos 2005. 11 Los Angeles Times, 10 Nisan 2006. 12 http://gatewaypundir.blogspot.com/2006/02/islamic-society-ofdenmark-used-fake.html.
13 http://news.bbc.co.Uk/2/hi/south_asia/4686536.stm; http://www.neandernews.com/Pcats6.

14 Independent, 5 ubat 2006. 15 Andrew Mueller, Sir Iqbal ile bir tartma, Independent on Sunday, 2 Nisan 2006, Pazar Yorumu blm, 12-16.

Blm 2: Tanr Varsaym

16 Mitford ve Waugh (2001). Polytheism 17 http://www.newadvent.org/cathen/06608b.htm. 18 http://www.cathoIic-forum.com/saints/indexsnt.htmPNFsl. Laiklik, A m erikann Kurucular ve Am erikann D in i 19 Kongre Kaytlar, 16 Eyll 1981.
20 http://www.stepheniaygould.org/ctrl/buckner_tripoli.html.

21 Giles Fraser, Yeniden dirilen din lke papazn yoketti (Resurgent religion has done away with the country vicar), Guardian, 13 Nisan 2006. 22 Robert I. Sherman, Free Inquiry 8: 4, Sonbahar 1988, 16. 23 N. Angier, Yalnz bir ateistin itiralari. New York Times Dergisi, 14 Ocak 2001: http://www.geocities.com/mindstuff/Angier.html. 24 http://www.fsgp.org/adsn.html. 25 ldrlmesinin tek sebebi ateist olmas olan bir adamn ldrld olduka garip bir olayn tekrar ele alnd Byk Philadelphia zgrdnce Toplumu (Freethought Society of Greater Philadelphia) gazetesi Mart/Nisan 2006. http://www.fsgp.org/newsletters/newsletter_ 2006_0304.pdf adresinde The murder of Larry Hooper ksmna bakm. 26 http://www.hinduonnet.eom/thehindu/mag/2001/ll/18/stories/2001111800070400.htm. Bilinemezciliin (Agnostisizmin) Yetersizlii 27 Quentin de la Bedoyere. Catholic Herald, 3 ubat 2006. 28 Carl Sagan, The burden of skepticism'. Skeptical Inquirer 12, Sonbahar 1987. 29 I discussed this case in Dawkins (1998). 30 T. I I. Huxley, 'Agnosticism' (1889), repr. in Huxley (1931). The complete text of Agnos ticism u adreste de bulunmaktadr http://www.infidels.org/library/historical/thomas_huxley/ huxley_wace/part_02.html. 31 Russell, is there a God? (1952), repr. in Russell (1997b).
3 4 - 8 Richard Dawkins

NOTLAR

32 Andrew Mueller, Sir Iqbal ile bir tartma', Independent on Sunday, 2 Nisan 2006, Pazar Yorumu blm, 12-16. 33 New York Times, 29 Austos 2005. Henderson'a da bakabilirsiniz. (2006). 34 Henderson (2006). 35 http://www.lulu.com/content/267888. Biiyilk D u a Deneyi 36 H. Benson et al., Study of the therapeutic effects of intercessory prayer (STEP) in cardiac bypass patients, American Heart Journal 151: 4, 2006, 934-42. 37 Richard Swinburne, in Science and Theology News, 7 Nisan 2006, http://www.stnews.org/Commentary-2772.him. 38 New York Times, 11 Nisan 2006. Neville Chamberlain Evrimciler O k u lu 39 Dava tutanaklarnda ve kitaplarda (rnein Ruse (1982)). Playboydaki makalesi Nisan 2006 da yaymland. 40 Jerry Coyneun cevab Playboyun Austos 2006 tarihli nshasnda kmtr. 41 Madeleine Bunting, Guardian, 27 Mart 2006. 42 Dan Dennettin cevab Guardiann 4 Nisan 2006 tarihli saysnda kmtr. 43 http://scienceblogs.com/pharyngula/2006/03/the_dawkinsdennen_boogeyman.php; http://scienceblogs.com/pharyngula/2006/02/our_double_standard.php: http://scienceblogs.com/pharyngula/2006/02/the_rusedennett_feud.php. K k Yeil Adam lar 44 http://vo.obspm.fr/exoplanetes/encyclo/encycl.html. 45 Dennett (1995).

Blm 3: Tanrnn Varl Ynnde Kantlar

O ntolo jik Kantlar ve Dier Olas (nsel) Kantlar 46 http^/www.iep.utm.edu/o/ont-arg.htm. Gasking'in kant http://www.uq.edu.au/~pdwgrey/pubs/gasking.html. adresinde Kiisel Deneyimden Kant 47 The whole subject of illusions is discussed by Richard Gregory in a series of books inclu ding Gregory (1997). 48 My own attempt at spelling out the explanation is on pp. 268-9 of Dawkins (1998). 49 http://www.sofc.org/Spirituality/s-of-fatima.htm. Kutsal Kitaptan Kant 50 Tom Flynn, 'Matthew vs. Luke', Free Inquiry 25: 1. 2004, 34-45; Robert Gillooly, 'Shed ding light on the light of the world, Free Inquiry 25: 1, 2004, 27-30. 51 Erhman (2006). See also Ehrman (2003a. b). Sevilen D in d a r Bilim nsanlarndan Kant 52 Beit-Hallahmi and Argyle (1997). 53 F . J. Larson and L. Witham, ndegelen bilmadamlar hl Tanny reddediyor. (Leading scientists still reject God), Nature 394, 1998, 313. 54 http://www.leaderu.com/ftissues/ft9610/reeves.html gives a particularly interesting analysis of historical trends in American religious opinion by Thomas C. Reeves, Professor of History at the University of Wisconsin, based on Reeves (1996). 55 http://www.answersingenesis.org/docs/3506.asp. 56 R. Elisabeth Cornwell and Michael Stirrat, manuscript in preparation, 2006. 57 P. Bell, Would you believe it?, Mensa Dergisi. ubat 2002. 12-13.

Blm 4; Tanr Neden Neredeyse Kesin Olarak Yoktur

N ih a i Boeing 747 58 An exhaustive review of the provenance, usages and quotations of this analogy is given.
T im n Yanlgs 3 4 9

NOTLAR

from a creationist point of view, by Gert Korthof, at http://home.wxs.nl/~gkorthoE/kortho46a.htm.

Bir Bilinlendirici Olarak Doal Seilim

59 Adams (2002), p. 99. My Lament for Douglas, written the day after his death, is reprin ted as the Epilogue to The Salmon of Doubt, and also in A Devils Chaplain, which also has my eulogy at his memorial meeting in the Church of St Martin-in-the-Fields. 60 Interview in Der Spiegel, 26 Aralk 2005. 61 Susskind (2006: 17).

Boluk badeti
62 Behe (1996). 63 http://www.millerandlevine.com/kin/evol/design2/article.html. 64 This account of the Dover trial, including the quotations, is from A. Bottaro, M. A. Inlay and N. J. Matzke, immunology in the spotlight at the Dover Intelligent Design trial, Nature Immunology 7, 2006, 433-5. 65 J. Coyne, God in the details: the biochemical challenge to evolution, Nature 383, 1996, 227-8. The article by Coyne and me, One side can be wrong, was published in the Guardi an, 1 Eyll. 2005: http://www.guardian.co.Uk/life/featiire/story/0.13026,1559743,OO.html. The quotation from the eloquent blogger is at http://www.religionisbullshit.net/blog/2005_ 09_01_archive.php. 66 Dawkins (1995).

nsanc lke: Gezegen Versiyonu

67 Carter admitted later that a better name for the overall principle would be cognizability principle rather than the already entrenched term anthropic principle: B. Carter. The anthropic principle and its implications for biological evolution. Philosophical Transactions of the Royal Society of London A, 310, 1983, 347-63. For a book-length discussion of the anthropic principle, see Barrow and Tipler (1988). 68 Comins (1993). 69 I spelled this argument out more fully in The Blind Watchmaker (Dawkins 1986).

nsanc lke: Kozmolojik Versiyon

70 Murray Gell-Mann, quoted by John Brockman on the Edge website, http://www.edge.org/3rd_culture/bios/smolin.html. 71 Ward (1996: 99); Polkinghorne (1994: 55).

Cambridgede Bir Sylei

72 J. Morgan, The Templeton Foundation: a skeptics take, Chronicle of Higher Education, 7 April 2006. See also http://www.edge.org/3rd_culiure/horgan06/horgan06_index.html. 73 P. B. Medawar, review of The Phenomenon of Man, repr. in Medawar (1982: 242). 74 Dennett (1995: 155).

Blm 5: Dinin Kkeni

Darwincilik Emreder
75 Quoted in Dawkins (1982: 30). 76 K. Sterelny, The perverse primate, in Grafen and Ridley (2006:213-23).

Grup Seilimi
77 N. A. Chagnon, 'Terminological kinship, genealogical relatedness and village fissioning among he Yanoman Indians, in Alexander and Tinkle (1981: ch. 28). 78 C. Darwin, The Descent of Man (New York: Appleton, 1871), vol. 1, 156.

3 5 0

Richard Dawkins

NOTLAR

Baka Bieyin Yan rn Olarak Din

79 Quoted in Blaker (2003: 7).

Dine Dnk Psikolojik stek

80 See e.g. Buss (2005). 81 Deborah Keleman, "Are children intuitive theists?, Psychological Science 15: 5, 2004, 295-301. 82 Dennett (1987). 83 Guardian, 31 Ocak 2006. 84 Smythies (2006). 85 http://jmm.aaa.net.au/articles/14223.htm.

Blm 6: Ahlakn Kkeni: Neden yiyiz?

86 The movie itself, which is very good, can be obtained at http://www.rhegodmovie.coni/index.php.

Ahlakn Kkeni Hakknda Bir Durum Aratrmas

87 M. Hauser and P. Singer, Morality without religion. Free Inquiry 26: 1, 2006, 18-19.

Eer Tanr Yoksa Neden yiyiz?

88 Dostoevsky (1994: bk 2, ch. 6, p. 87). 89 Hinde (2002). See also Singer (1994), Grayling (2003), Glover (2006).

Blm 7: yi Kitap ve Deien Ahlak Anlay

90 Lane Fox (1992); Berlinerblau (2005). 91 Holloway (1999. 2005). Richard Holloways recovering Christian line is in a book revi ew in the Guardian. 15 ubat 2003: http://books.guardian.co.uk/reviews/scienceandnature/ 0,6121,894941,OO.htmJ. The Scottish journalist Muriel Gray wrote a beautiful account of my Edinburgh dialogue with Bishop Holloway in the (Glasgow) Herald: http://www.sundayherald.com/44517.

Eski Ahit
92 For a frightening collection of sermons by American clergymen, blaming hurricane Katri na on human sin, see http://universist.org/neworleans.htm. 93 Pat Robertson, reported by the BBC at http://news.bbc.co.Uk/2/hi/americas/4427144.stm.

Yeni Ahit Daha yi midir?

94 R. Dawkins, Atheists for Jesus, Free Inquiry 25: 1,2005, 9-10. 96 For a thoughtful analysis of techniques used by cults, see Barker (1984). More journalistic accounts of modem cults are given by Lane (1996) and Kilduff and Javers (1978). 97 Paul Vallely and Andrew Buncombe. History of Christianity: Gospel according to Judas, Independent, 7 April 2006. 98 Vermes (2000).

Komunu Sev
99 Hartungs paper was originally published in Skeptic 3:4, 1995, but is now most readily available at http://www.lrainc.com/swtaboo/taboos/ltn01.hrml. 100 Smith (1995). 101 Guardian, 12 Mart 2002: http://books.guardian.co.uk/departments/politicsphilosophyandsociety/story/0664342.00.html. 102 N. D. Glenn, 'Interreligious marriage in the United States: patterns and recent trends', Journal of Marriage and the Family 44:3. 1982. 555-66.

Zamanla Deien Ahlak Anlay

103 http://www.ebonmusings.org/atheism/newlOc.html.

Tanr Yanlgs 3 5 ^

NOTLAR

104 Huxley (1871). 105 http://www.classic-literature.co.uk/american-aurhors/19th-century/abrahain-lincoln/tliewritings-of-abrahamlincoln-04/.

Peki Ya Hitler ve Stalin? Onlar Ateist Deiller miydi?

106 Bullock (1991). 107 Bullock (2005). 108 http://www.ffrf.org/fttoday/1997/march97/holocaust.html. This article by Richard E. Smith, originally published in Freethought Today, March 1997, has a large number of rele vant quotations from Hitler and other Nazis, giving their sources. Unless otherwise stated, my quotations are from Smiths article. 109 http://homepages.paradise.net.nz/mischedj/ca_hitler.html. 110 Bullock (2005: 96). 111 Adolf Hitler, speech of 12 April 1922. In Baynes (1942: 19-20). 112 Bullock (2005: 43). 113 This quotation, and the following one. are from Anne Nicol Gaylors article on Hitlers religion, http://www.ffrf.org/fttoday/back/hitler.html. 114 http://www.contra-mundum.org/schirrmacher/NS_Religion.pdf.

Blm 8: Dinin Sakncas Nedir? Neden Saldrgan O lm ak Gerekir? Ar Tutuculuk ve Bilimin Altst Edilmesi
115 From 'What is true?, ch. 1.2 of Dawkins (2003). 116 Both my quotations from Wise come from his contribution to the 1999 book In Six Days, an anthology of essays by young-Earth creationists (Ashton 1999).

Saltln Karanlk Yz
117 Warraq (1995: 175). 118 John William Gotts imprisonment for calling Jesus a clown is mentioned in The Indypedia, published by the Independent, 29 Nisan 2006. The attempted prosecution of the BBC for blasphemy is in BBC news. 10 Jan. 2005: http://news.bbc.co.Uk/l/hi/entertainment/rv_and_ radio/4 161109.stm. 119 http://adiiltthought.ucsd.edu/Culture_War/The_American_Taliban.html.

nan ve Ecinsellik
120 Hodges (1983). 121 This and the remaining quotations in this section are from the American Taliban site already listed: http://adultthought.ucsd.edu/Culture_War/The_American_Taliban.html. 122 http://adulrthought.ucsd.edu/Culuire_War/The_American_Taliban.html. 123 From Pastor Phelpss Wcstboro Baptist Church official website, godhatesfags.com: http://www.godhatesfags.com/fliers/jan2006/20060131.coretta-scott-king-funeral.pdf.

nan ve nsan Hayatnn Kutsall

124 See Mooney (2005). Also Silver (2006), which arrived when this book was in final proof, too late to be discussed as fully as 1 would have liked. 125 For an interesting analysis of what makes Texas different in this respect. see http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/execution/readings/texas.html. 126 http://en.wikipedia.org/wiki/Karla_Faye_Tucker. 127 These Randall Terry quotes are from the same American Taliban site as before: http://adultthought.ucsd.edu/Culture_War/The_American_Taliban.html. 128 Reported on Fox news: http^/www.foxnews.com/story/0,2933,96286.00.html. 129 M. Stamp Dawkins (1980).

Byk Beethoven Safsatas

130 http://www.warroom.com/ethical.htm. 131 Medawar and Medawar (1977).

Ilimit' nancn Banazla G Katmas

3 5 ^ b u b im i Dawkins

NOTLAR

132 Johann Haris article, originally published in the Independent, 15 July 2005, can be ' found at http://www.iohannhari.com/archive/article.phpPids640. 133 Village Voice, 18 May 2004: http ://www.villagevoice.com/news/0420,perlstein,53582, l.html. 134 Harris (2004: 29). 135 Nasra Hassan, An arsenal of believers', New Yorker, 19 Kasim 2001. See also http://www.bintjbeil.com/articles/en/011119_hassan.html.

Blm 9: ocukluk, stismar ve Dinden Ka

Fiziksel ve Ruhsal stismar
136 BBC haberlerinde getii ekilde: http://news.bbc.co.Uk/l/hi/wales/901723.stm. 137 Loftus ve Ketcham (1994). 138 Irish Times gazetesinde John Watersa bakn: http://oneinfour.org/news/news2003/roots/. 139 Associated Press, 10 Haziran 2005: http://www.rickross.com/reference/clergy/clergy426. html. 140 http://www.avl611.org/hell.html.

ocuklar Korumak
141 N. Humphrey, What shall we tell the children?, in Williams (1998); repr. in Humphrey
( 2002 ).

142 http://www.law.umkc.edu/faculty/projects/ftrials/conlaw/yoder.html.

Bir Eitim Skandali

143 Guardian, 15 Ocak 2005:
http://www.guardian.co.Uk/weekend/story/0,, 1389500,00.html.

144 Times Educational Supplement, 15 Haziran 2005. 145 http://www.telegrnph.co.uk/opinion/main.jhtmlPxmU/ opinion/2002/03/18/do 1801 .xml 146 Guardian, 15 Ocak 2005: http://www.guardian.co.uk/ weekend/story/0,, 1389500,OO.html. 147 Mektup metnini u adreste bulabilirsiniz http://www.bbc.co.uk/dna/h2g2/A734302 148 British Humanist Association News, Marr- Nisan 2006. 149 Observer, 22 Haziran 2004:
http://observer.guardian.co.Uk/magazine/story/0,11913,1258506,00.html.

Bilinlenme Tekrar Artyor

150 The Oxford Dictionary takes gay back to American prison slang in 1935. In 1955 Peter Wildeblood, in his famous book Against the Law, found it necessary to define gay as an American euphemism for homosexual. 151 http^/uepengland.com/forum/index.php?showtopic-184&mode=linear.

Edebi Kltrn Bir Paras Olarak Dini Eitim

152 Shaheen has written three books, anthologizing biblical references in the comedies, trage dies and histories separately. The summary count of 1,300 is mentioned in http://www.shakespearefellowship.org/virtualclassroom/StritmatterShaheenRev.htm. 153 http://www.bibleliteracy.org/Secure/Documents/BibleLiteracyReport2005.pdf.

Blm 10: ok Gerekli Bir Boluk (mu?)

Teselli
154 From memory, I attribute this argument to the Oxford philosopher Derek Parftt. I have not researched its origins thoroughly because I am using it only as a passing example of philosophical consolation. 155 BBC Haberlerinde belirtildii gibi:
http://news.bbc.co.Uk/l/hj/spedal_report/1999/06/99/cardinal_hume_funeral/376263.stm.

Btn Burkalarn Anas

156 Wolpert (1992).
Tanr Yanlgs 3 5 3

K R D S T A N D A A M E p k r aNi
,<n|(M i.u'on,vu

Diyarbakr o zamanlar Vahi Bat gibiydi. Gittiiniz her yere silahl gidiyordunuz ve evrenizdeki herkes silahlyd. Diyarbakr sokaklarnda Trk askerleriyle dolu cipler ve kamyonlar dolayordu. O zamanlar, tabii ki Krtlere kar Trklerle birlikte alyordum, ama Trk Ulusal stihbaratnda ve Trk Milli Polisinde birok etnik Krt de yer almaktayd.

2008de emekli olan gizli grev timi komutan CIA ajan Charles Faddisin Kuzey Iraktakigerek anlar...

RICHARD

DAWKINS

EYTANIN PAPAZI
S

BR

internet sat

ucuzluk^ adisi

NSANLARI KENDNZE NASIL AIK EDERSNZ?

B ir nsan Kendinize Ask Etmek in Akn Do( locas H akkm aaki Bilim sel alm alara Dayanan 85 Teknik
insanlar Kendinize Kasl A$k Edesiniz?, Herkesi Kendise Ank Etti "Bu kitab yazdi iin Lefl'e a^un - siz de olacaksnz! - Larry Kng, OTJrdcld nl JOTjr K 3 ng Lire sboV o n da. :

A lnmm kindim

HAaLA3mn>:Rsn<{2v

"Bq kitap hamlndm jattioe varncaya kadar tek kelimeyle dayanlmaz. I Kalbimizi ve arkmz nasl diri tutabileceimizioze anlatt vin Leil Lovradas'a tebrikler. - U z Srath, serbest kOcyazan Semece sevgilinin udi bir baskal 'Bir frisam kendinize ajk etmenin 85 yolu' basukl bir yaz grnce yolunu deitirenlerdcnscni, yamlyotsuna derim. Leil Lowndes ycoi kitabnda, isteniliniz insan kenmnize ajk etmenin yoDann gsterip ana ton derece bilimsel verilere dayanarak. Okuyunca intan gerekten istedii insan kendine A$k edebileeriine ikna da olnyorl stelik oenemesi bedava.. RLRl .K Trkiye Dergisi

Leil LOWNDES

O rjin al s i m How to Make Anyone Fall in Love With You Orinal D il: ngilizce evirm en t Tongu ulhaz lk B asm : Mays - 2006 B a sk d s ayialar: 55 gr, Kitap kad Kapak: 4 Renk Bask 38ogr. Amrkn. Br. A y r n t : 13,5 x 19 ,5 cm 324 gr IS B N i 9944- 3 1 5 - 0 2 - 8 B arlto d : 9789944315029 F iy a t : 12,85 VTL

NSAN LKLERNDE BAARILI OLMANIN YOLLARI Baarnn 92 Srr

Y eni y e te n e k le r in iz say e sin d e buz ktlelerini yam zca krm akla kalm ayacak, ayn zam anda da hepsini eriteceksiniz

-L a rry K ing
Dnen insan iin gerek bir rehber... sohbet kabiliyetleriniz iin kullanabileceiniz paha biilmez bir kaynak.

-S a lly J e sse R a p h a e l
e ilgi ekici mkemmel tesi konulmalar oa cabas. lerde, Ancak, .tizden daha akll olmadklar gibi sizden daha buna ihtiya bile doymazlar. Basanlarnn sim ustaca kullandklar iletiim yeteneklerinde yatar. hefl I/wnde*m knllanun kolay ve etkili doksan fld tekniiyle Kakaonu, aknz vc iinizde mntlak baary yakalamann yollarn keffodin ve bir iletiim stad olun.

Leil LOWNDES

O jin a l 6m t How to Talk to Anyone - 96 92 Little Tricks For Big Success in Relationships O rjin al D i l : ngilizce evirm en s Tongu ulhaz Uk B asm : Ekim - 2006 B a s k : Sayfalar: 60 gr. Kitap kad K apak: 4 Renk Bask 38ogr. Amrkn. Br. A y r n t : 13,5 x 19,5 cm 282 gr I S B N : 9 9 4 4 -3 15 -0 7 -9 B a rk o d : 9789944315074 F iy a t : 12,85 YTL

internet sat

ucuzluk adisi

-,

I.- >
c-m.

P t^ r ^ j c J B I . W B j y t ' ! p P -. . .<
iu-"LVl V *i < V i- tfr,

*W
* ; 'T t

. _

-' V - ^

^ - i-il

^h- ^ a f i ^ a t , b r - j

,,

 Richard Dawkinsin Tanr Yanlgs"* kitab, ateistten dn adamna kadar herkes tarafndan okunmal. Eer o n u n a c m a s z a k l c l s i/ i h r n o k ta d a fkelendirmiyorsa, muhtemelen canl deilsiniz1

o k n em li b ir k ita p , zellikle de bu gnlerde ...g rk em li b ir k itap , kolay a n la lr ve a k llc a, gerekten ustalkl

Richard D atvkinsln Tanr Yanlgs kitabnda bir tanecik donuk sayfa yok. B erraklna, zekasna ve doru szne tezahrat yapm ay istememe neden oluyor* C laire Toali

Bu yl okuduum en heyecan verici ey ...nsan her sayfasn okurken, tcktanrl ar dinciler bunun onda birini bile sidirebilseler, dnyanun ok daha gvenli ve barl b ir yer olacan dnmeden edemiyor'

TANRI YANILGISI
zamanlamas mkemmel, cokulu ve parlaka savunulmu

...elenceli, olduka bilgilendirici, grkemli yazlm ...aldmz ilk dini eitimden bu yana bamza bela otan bo inanlardan kaynaklanan bu zrvalara kapldmz iin zekice azarlanyoruz'* Kod I.ddle, Sunduy Times

Heyecanl ve neeli bir kitap. Dawkins, kuvvetli tezlerinin tm gcyle kkreyerek geliyor... Jo an Bakcwcll, Guardian

Ateli, akllca, elenceli, moral vcrici vc hepsinin tesinde lm cl derecede l z u m lu ...

Daily E.rpress
Tanr Yanlgs olaanst ilgin bir kitap... parldayan dili ile anlatlm bu kitap sadece okumay bir zevk haline getirmekle kalmyor, ayn zamanda geni bir yelpazede dnmemiz iin beynimizi uyaryor

Financial Times
Dawkins, bir glge sper g taralndan sarmalanm, elverili ve rahat bir ortamda bulunan bir insan dnyasna ihtiya duymayan okuyuculara bir para akl ve entelektel bakla haz veriyor" H erald Tribune

Dnyay bir kez daha ykayan, kpkl bir bo inan gelgitine kar, btn kariyeri boyunca hayatn kendisinin zor ve muhteem sebebini kantlayan byk bir bilimadamndan. fevkalade sava bir atak" Johann Hari, Independent