Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
Ingurunearen Ezaguera
3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 36. fitxa 37. fitxa 38. fitxa 39. fitxa 40. fitxa 41. fitxa 42. fitxa 43. fitxa 44. fitxa 45. fitxa 46. fitxa 47. fitxa 48. fitxa 49. fitxa 50. fitxa 51. fitxa Gainazaleko urak eta lurpeko urak . . . . . . . . . . . . Biztanleria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Espainiako biztanleria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Biztanleria eta ekonomia-jarduerak . . . . . . . . . . . . Zerbitzuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Espainiaren lurralde-antolaketa . . . . . . . . . . . . . . . Espainiako erakundeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Historiaurrea. Paleolitoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Neolitoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Metal Aroa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Iberiarrak, zeltak eta kolonizatzaileak . . . . . . . . . . Erromatar Hispania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Erdi Aroaren hasiera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Erdi Aroaren amaiera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Al Andalusko bizimodua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kristau-erresumetako bizimodua . . . . . . . . . . . . . . 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53
Finkatzeko fitxak
1. fitxa 2. fitxa 3. fitxa 4. fitxa 5. fitxa 6. fitxa 7. fitxa 8. fitxa 9. fitxa 10. fitxa 11. fitxa 12. fitxa 13. fitxa 14. fitxa 15. fitxa 16. fitxa 17. fitxa 18. fitxa 19. fitxa 20. fitxa 21. fitxa 22. fitxa 23. fitxa 24. fitxa 25. fitxa 26. fitxa 27. fitxa 28. fitxa 29. fitxa 30. fitxa 31. fitxa 32. fitxa 33. fitxa 34. fitxa 35. fitxa Zelula . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ehunak, organoak, aparatuak eta sistemak . . . . . Bakterioak, onddoak, algak eta protozooak . . . . . Landare taldeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fotosintesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Landareen ugalketa sexuala. . . . . . . . . . . . . . . . . . Landareen ugalketa asexuala . . . . . . . . . . . . . . . . Ekosistemak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Izaki bizidunen arteko harremanak . . . . . . . . . . . . Gizakiak eta ingurunea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ingurumena babestea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lurraren geruzak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lurrazala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lurraren barne-energia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lurrazaleko harriak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Eguzki-sistema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Unibertsoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Espazioaren esplorazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Materia eta zer propietate dituen . . . . . . . . . . . . . . Nahasteak eta substantzia puruak . . . . . . . . . . . . Egoera-aldaketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aldaketa kimikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Higidura eta abiadura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grabitate-indarra eta higidura . . . . . . . . . . . . . . . . Makina bakunak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Iberiar goi-ordokia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mendiak eta sakonuneak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kostaldeak eta uharteak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Espainiako erliebea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Espainiako klimak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Klima mediterraneoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Klima ozeanikoa, subtropikala eta mendikoa. . . . Ibaiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Isurialdeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Espainiako ibaien isurialdeak . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zabaltzeko fitxak
1. fitxa 2. fitxa 3. fitxa 4. fitxa 5. fitxa 6. fitxa 7. fitxa 8. fitxa 9. fitxa 10. fitxa 11. fitxa 12. fitxa 13. fitxa 14. fitxa 15. fitxa .......................................... .......................................... .......................................... .......................................... .......................................... .......................................... .......................................... .......................................... .......................................... .......................................... .......................................... .......................................... .......................................... .......................................... .......................................... 54 56 58 60 62 64 66 68 70 72 74 76 78 80 82
Erantzunak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Zubia
Santillana
Finkatzeko eta zabalatzeko fitxak Ingurunearen Ezaguera 5 Zubia Editoriala, S. L.ren eta Santillana Educacin, S. L.ren Lehen Hezkuntzako Sailean Joseba Santxo Uriarteren eta Jos Toms Henaoren zuzendaritzapean sortu, taxutu eta gauzaturiko talde-lana da.
Irudiak: Jordi Baeza, Paul Coulbois, Carlos Fernndez, Digitalartis, Jos Santos eta Bartolom Segu Hizkuntza-egokitzapena: Ramon Olasagasti Edizioa: Ainhoa Basterretxea, Mar Garca Gonzlez eta Ana Snchez-Ramal
2009 by Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L. Legizamon poligonoa Gipuzkoa kalea, 31 48450 Etxebarri (Bizkaia) Inprimatzailea
Lan hau egile-eskubideei buruzko legeek babestuta dago eta Zubia-Santillanari dagokio haren jabetza intelektuala. Legezko erabiltzaileei ikasgelan erabiltzeko fotokopiak egitea bakarrik zaie zilegi. Debekatuta dago baimendutakoez bestera erabiltzea, batez ere merkataritza-helburuekin erabiltzen bada.
Finkatzeko
1
Izena
Gogoratu
Zelula
Data
Zelulak likido lodi batez betetako zakutxo modukoak dira, eta hiru zati dituzte: mintza, nukleoa eta zitoplasma. Zelulak bizirik daude, eta nutrizio-, harreman- eta ugalketa-funtzioak egiten dituzte.
c
Animalia-zelulen eta landare-zelulen arteko aldea hau da:
Finkatzeko
2
Izena
Gogoratu
Izaki zelulaniztunak (animaliak eta landareak, esaterako) zelula ugariz osatuta daude.
Zelula berdinak lotzean, ehunak sortzen dira. Zenbait ehun lotu egiten dira elkarrekin lan egiteko, eta organo bat osatzen dute. Organoak lotu egiten dira sistemak eta aparatuak osatzeko. Sistemek eta aparatuek elkarrekin lan egiten dute, organismo bat osatzeko.
zelula
organismoa
organoa 2. 4.
ehuna
c c c
3. Definitu zure hitzak erabiliz zer den organismo bat. Organismo bat
beste izaki bizidun batzuk jaten dituzten izaki bizidun zelulaniztunak dira.
Finkatzeko
3
Izena
Gogoratu
Onddoak izaki zelulaniztunak dira. Ez dira tokiz aldatzen, baina ez dituzte beren elikagaiak sortzen landareen moduan; onddoek beste izaki bizidun batzuk jaten dituzte, animalien antzera. Bakterioak izaki zelulabakarrak dira; haien zelula landare-zelulak eta animalia-zelulak baino txikiagoa eta bakunagoa da. Algak eta protozooak izaki bizidunen bosgarren erreinukoak dira. Protozooak zelulabakarrak edo zelulaniztunak izan daitezke.
2. 4.
3. Osatu testua hitz hauek erabilita. protozooak zelulabakarrak bakterioa zelulaniztunak dira, zelula
izaki bizidunen erreinu bat dira. Izaki eta haien Algak eta
landareena eta animaliena baino bakunagoa da. izaki bizidunen bosgarren erreinukoak dira; izan daitezke.
protozooak zelulabakarrak edo 4. Idatzi Z, esaldia zuzena bada, eta O, okerra bada. Perretxikoa onddo mota jakin bat da. Bakterio guztiak izaki zelulaniztunak dira. Algak onddoen erreinukoak dira.
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
Finkatzeko
4
Izena
Gogoratu
Landare taldeak
Data
Lorerik gabeko landareek ez dute ez hazirik ez fruiturik, eta esporen bidez ugaltzen dira; lorerik gabekoen artean, bi talde nagusi daude: goroldioa eta iratzea. Loredun landareak lore eta hazien bidez ugaltzen dira; loredun bi talde daude: gimnospermoak, haziak bai baina fruiturik ez dutenak, eta angiospermoak, haziak eta fruituak dituztenak.
1. Osatu eskema.
Landare motak
3. Osatu testua hitz hauek erabilita. lorerik sustrairik eta landare dira. beste goroldioa esporak landare iratze
bereziak dira, eta baliagarriak izango zaizkie ugaltzeko. Goroldioek ezin dute urik hartu, ez baitute ; horregatik, oso leku hezeetan bizi dira.
Finkatzeko
5
Izena
Gogoratu
Fotosintesia
Data
Fotosintesiaren bidez, landareek elikagai bihurtzen dute airetik hartzen duten karbono dioxidoa, eta lurzorutik hartzen dituzten ura eta gatz mineralak. Eguzki-argiaren energiari esker egiten dute fotosintesia. Fotosintesia landareen atal berdeetan (hostoetan eta zurtoinetan) gertatzen da; hau da, klorofila dagoen lekuetan. Fotosintesian, landareek oxigenoa ekoizten dute; oxigeno hori atmosferara doa.
1. Idatzi koadroko hitz bakoitza zer irudiri dagokion. estomak ile xurgatzaileak
liber-hodiak
eguzki-argia
Zer da klorofila?
3. Lotu. Liber-hodiak
Hodi zurkarak
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
Finkatzeko
6
Izena
Gogoratu
Loreak landareen sexu-organoak dira, eta bi zati dituzte: bata maskulinoa, eta bestea femeninoa. Zati maskulinoa lorezilek osatzen dute, eta bertan ekoizten da polena. Zati femeninoa, berriz, pistiloa da, eta haren barnean daude obuluak. Polinizazio esaten zaio lore baten polena beste baten pistilora iristeari. Polinizazioaren ondoren, haziak eta fruitua sortzen dira.
2. Idatzi Z, esaldia zuzena bada, eta O, okerra bada. Ondoren, idatzi zuzen esaldi okerrak. Polinizazioa haizearen bidez egiten duten landareek oso polen gutxi ekoizten dute.
Polinizazioa intsektuen bidez egiten duten landareek lore txikiak eta ia ikusezinak dituzte.
Finkatzeko
7
Izena
Gogoratu
Landare askok ugalketa asexuala dute; hau da, lorerik eta hazirik izan gabe ugaltzen dira. Hori dela eta, beste sistema batzuk erabiltzen dituzte:
Estoloiak: lurraren gainean horizontalean hazten diren zurtoinak dira, eta tartean-tartean sustraiak botatzen dituzte. Haietatik sortuko dira landare berriak. Errizomak: tartean-tartean zurtoin berriak sortzen dituzten lurpeko zurtoin horizontalak dira. Tuberkuluak: landareek elikagaiak gordetzeko baliatzen dituzten errizoma lodituak dira.
Ugalketa asexualaren bidez sortzen diren landareek landare-amaren ezaugarri berberak izaten dituzte.
Errizoma
Tuberkulua
Finkatzeko
8
Izena
Gogoratu
Ekosistemak
Data
Ekosistema bat izaki bizidunek eta bizileku duten ingurune fisikoak osatutako multzoa da. Ekosistema bateko izaki bizidunek elkarren artean eta ingurune fisikoarekin dute harremana. Inguruneak ekosisteman zein izaki bizidun bizi daitezkeen zehazten du; eta, era berean, izaki bizidunek bizileku duten ingurunea alda dezakete.
1. Osatu esaldiak.
Ekosistema bateko izaki bizidunek elkarren artean eta Izaki bizidunek bizileku duten ingurunea
10
Finkatzeko
9
Izena
Gogoratu
Ekosistema batean, izaki bizidunek beste izaki bizidun batzuk jaten dituzte. Landareak ekoizleak dira, beren elikagaia sortzen baitute. Kontsumitzaileak, berriz, elikagaiak bilatu behar dituzten izaki bizidunak dira; lehen, bigarren eta hirugarren mailakoak izan daitezke.
1. Ordenatu 1etik 4ra izaki bizidun hauek, elika-kate bat osatzeko moduan:
Orain, idatzi irudi bakoitzaren azpian dagokion hitza: ekoizlea, lehen mailako kontsumitzailea, bigarren mailakoa eta hirugarren mailakoa. 2. Idatzi izaki bizidun hauen bina adibide:
c c c
4. Osatu testua hitz hauekin. elikasareak Ekosistema batean elika-kate espezie ugari daude, eta
bakar batek batean baino gehiagotan parte har dezake. Hori dela eta, harreman horiek hobeto adierazteko,
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
erabiltzen dira. 11
Finkatzeko
10
Izena
Gogoratu
Gure bizitzari eragiten dion guztiak osatzen du gure ingurunea: atmosferak, urak, klimak eta gainerako izaki bizidunek, besteak beste. Izaki bizidunok aldatu egiten dugu gure ingurunea, eta kalte larriak eragin diezazkiokegu gure ekintzen bidez. Hauek dira gizakiok eragindako kalteetako batzuk: kutsadura, beroketa globala, baso-soiltzea eta bioaniztasunaren galera.
1. Idatzi zure ingurunean dauden sei elementu. 1. 2. 3. 2. Idatzi esaldi bat hitz pare bakoitzarekin. baso-soiltzea urbanizazioak 4. 5. 6.
erregaia klima
4. Azaldu zergatik den arazo larria ekosistema batean animalia- edo landare-espezie bat desagertzea.
12
Finkatzeko
11
Izena
Gogoratu
Ingurumena babestea
Data
Bizileku dugun ingurumena babestu beharra daukagu, gure egitekoa da. Horretarako, ura, elektrizitatea eta erregaia aurreztu behar ditugu, zaborrak eta hondakinak ontzi egokietan bota behar ditugu, eta landareak eta animaliak errespetatu. Agintariek, ingurumena babesteko gune babestu izendatzen dituzte zenbait leku.
1. Esan jarrera hauetako zein diren ingurumena babesteko egokiak, eta zein diren kaltegarriak.
3. Adierazi zer esan nahi duen espezie bat desagertzeko arriskuan egoteak
13
Finkatzeko
12
Izena
Gogoratu
Lurraren geruzak
Data
Geosfera: gure planetaren zati harritsua da. Hiru zati ditu: lurrazala, mantua eta nukleoa. Hidrosfera: planeta osoko uren multzoa da. Atmosfera: planetaren geruza kanpokoena da eta airez osatuta dago. Atmosferaren beheko geruzak hauek dira: troposfera eta estratosfera.
1. Idatzi gure planetaren zatiak, bakoitzari dagokion kutxan. nukleoa atmosfera lurrazala mantua troposfera geosfera estratosfera hidrosfera
6
c c c
14
Finkatzeko
13
Izena
Gogoratu
Lurrazala
Data
Lurrazala harriz osatuta dago. Harriak higatu eta hautsi egiten dira eta harrien hondarretatik lurzorua sortzen da, izaki bizidunen ekintzak lagunduta. Lurrazalean prozesu hauek gertatzen dira: higadura, garraioa eta sedimentazioa.
2. Ordenatu prozesu hauek. Haizeak garraiatu egiten ditu higatutako materialak. Materialak sedimentatu egiten dira mendiaren oinarrian. Haizeak eta urak higatu egiten dute mendia. 3. Idatzi adibide bat kasu bakoitzean.
Ibaiak eta errekak Higadura Garraioa Sedimentazioa
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
Haizea
Itsasoa
15
Finkatzeko
14
Izena
Gogoratu
Lurraren barne-energia
Data
Lurrak energia du barnean; lurrikarak eta sumendiak dira indar horren erakusgarri.
Lurrikarak lurrazalaren bat-bateko mugimendu bortitzak dira. Sumendiak Lurraren barneko magma kanporatzen duten mendiak dira.
1. Osatu.
energia handia gordetzen du barnean eta horren eraginez bere tenperatura oso da. Energia hori dela medio, .
igo egiten dira eta hainbat fenomeno gertatzen dira; esate baterako, lurrikarak eta
lurrazalaren bat-bateko mugimenduak dira. Sumendi bat lurrazalaren irekigune bat da eta gainazalera ateratzen da irekigune horretatik. barneko
Lurrazalaren irekigunea da; Lurraren barneko magma kanpora ateratzen da hortik. Magma kanporatzeko hodia. Gainazalera iristen den magma. Kraterraren inguruan harriak eta errautsak pilatzen diren lekua.
c c c c
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
16
Finkatzeko
15
Izena
Gogoratu
Lurrazaleko harriak
Data
Magmatikoak: magmatik sortzen dira. Sedimentarioak: beste harri batzuen eta izaki bizidunen hondarretatik sortzen dira. Metamorfikoak: presioa edo tenperatura igotzeagatik sortzen dira.
1. Osatu taula.
Harkaitz mota, jatorria kontuan hartuta Nola sortzen da Adibidea
-en
-ak
hareharria
ikatza
kareharria
3. Idatzi Z, zuzena bada, eta O, okerra bada. Harri magmatiko batzuk laba hozten denean sortzen dira. Arbela buztinetik sortutako harri magmatikoa da. Fosilak izaki bizidunen aztarnak dira, harri bihurtuak. Harriak aldatu egiten dira, eta harri mota batzuk beste mota batekoak bihur daitezke.
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
17
Finkatzeko
16
Izena
Gogoratu
Eguzki-sistema
Data
Eguzki-sistema Eguzkiak, planetek, planeta nanoek eta gorputz txikiek osatzen dute; asteroideak eta kometak dira gorputz txikiak.
Eguzkiak eta haren inguruan bira egiten duten astro guztiek osatutako multzoa. Esfera-formako astro handia. Eguzkiaren inguruan egiten du bira, orbita bati jarraituz. Eguzkiaren inguruan bira egiten duen forma irregularreko gorputz txikia. Eguzkiaren inguruan bira egiten duen astro izoztua; orbita eliptiko oso luzanga du.
c c c c
Barneko planetak
Kanpoko planetak
Planeta nanoak
Meteoritoak gorputz txikiak dira, hauts pikorren modukoak. Lurrera iristen dira eta atmosferarekin talka egitean su hartzen dute. Izar iheskorrak gorputz handiak dira eta lurrazalera erabat erre gabe iristen dira.
18
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
Finkatzeko
17
Izena
Gogoratu
Unibertsoa
Data
Izarrak gasezko esfera erraldoiak dira, eta argi- eta bero-energia igortzen dute. Konstelazioak zeruko eremu batean elkarrengandik gertu ikusten diren izar multzoak dira. Galaxiak izarrez, hautsez eta gasez osatutako multzoak dira. Eguzki-sistema Esne Bidean dago.
2. Gauza bera al da konstelazio bat eta galaxia bat? Azaldu zein diren aldeak.
3. Osatu testua.
milaka edo milioika izarrez, harri puskaz eta gasez osatutako multzoak dira. Formaren arabera , izan daitezke. Eguzki-sistema galaxia espiral batean dago; deritzo galaxia horri. Galaxia horren besoetako batean gaude gu, erdigunetik nahikoa urrun.
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
edo
19
Finkatzeko
18
Izena
Gogoratu
Espazioaren esplorazioa
Data
1950 inguruan hasi ziren espazioa esploratzen. Hauek izan dira mugarri nagusiak:
Lehenbiziko satelite artifiziala, Sputnik, jarri zen orbitan, 1957an. Astronauta batek, Yuri Gagarinek, lehen espazio-hegaldia egin zuen 1961ean. Gizakia Ilargira iritsi zen, 1969an.
3 c
4 c
1. Gidatu gabeko ontzia, Eguzki-sistema esploratzeko bidaltzen dena (bi hitz). 2. Espazio-ibilgailua, hegazkin baten moduan aireratu eta lurreratzen dena. 3. Eguzki-sistemako planeta; tripulaziorik gabeko misioak bidali izan dira hara. 4. Espaziora atera zen lehen pertsonaren abizena. 5. Lurraren satelitea; gizakia 1969an iritsi zen lehenbizikoz hara. 6. Sateliteak nahi den orbitara igotzen dituen espazio-ibilgailua. 7. 1969an Ilargira iritsi zen ontziaren izena (bi hitz). 8. 1969an Ilargia zapaldu zuen lehen astronautaren abizena. 20
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
Finkatzeko
19
Izena
Gogoratu
Unibertsoko gorputzak materiaz osaturik daude, eta materia, berriz, atomoz. Materiak bi propietate mota ditu:
Propietate orokorrak; hau da, materiaz egindako gauza guztiek dituzten propietateak. Esate baterako, masa, bolumena eta tenperatura. Propietate bereziak; hau da, substantzia batetik bestera aldatzen direnak. Propietate horien bidez bereizten ditugu batzuk eta besteak. Bereziak dira, esaterako, kolorea, gogortasuna, dentsitatea
da masa eta bolumenaren arteko harremana. -k adierazten du zer materia kantitate duen gorputz batek. da materia kantitate jakin batek betetzen duen espazioa. eta orokorrak dira. materiaren propietate
2. Osatu eskema.
MATERIA
Propietate
Propietate
neurtzen da
dentsitatea 21
Finkatzeko
20
Izena
Gogoratu
Materia ager daiteke substantzia puru moduan edo nahaste moduan. Nahasteak, berriz, bi motatakoak izan daitezke:
Nahastearen osagaiak banatzeko hainbat metodo erabiltzen dira; besteak beste, iragazketa, dekantazioa, bereizketa magnetikoa eta lurrunketa.
1. Idatzi Z, esaldia zuzena bada, eta O, okerra bada. Ondoren, idatzi zuzen esaldi okerrak. Nahaste guztiak substantzia puru batez osaturik daude. Substantzia puru guztiak nahaste homogeneoak dira. Aleazioak nahaste heterogeneoak dira.
2. Nola bereiziko zenituzke nahaste hauek? Hautatu zein sistema iruditzen zaizun egokiena eta azaldu zergatik.
22
Finkatzeko
21
Izena
Gogoratu
Egoera-aldaketak
Data
Materia egoera batetik beste batera aldatzen denean egoera-aldaketa bat gertatzen da. Egoera-aldaketak honako hauek dira: urtzea, baporizazioa, kondentsazioa, solidotzea, sublimazioa eta alderantzizko sublimazioa.
Gasetik likidora igarotzea. Likidotik gasera igarotzea geldo-geldo eta irakite-tenperatura baino txikiagoan. Solidotik gasera igarotzea, likidotik pasa gabe. Solidotik likidora igarotzea. Likidotik gasera igarotzea, azkar eta tenperatura jakin batera iritsita. Tenperatura hori finkoa da substantzia bakoitzerako. Q A C I N B G S K A U I S S S R B L I P B O E D T C Q A O L X R A Z E C R I V E F I E J H I T T N O N H A U I K Z L P T J X F A S E A Z S T K E B L L Z I A
c c c c c
U L D E R I T O Z Y P A S O I A Y I I R K I T E A O N R O
O N
V M A
A W G D M
U W Q
O D A V U
X M Z
C W R
D O
M A
M B
O N
O N D
23
Finkatzeko
22
Izena
Gogoratu
Aldaketa kimikoak
Data
Aldaketa kimiko edo erreakzio kimikoetan, substantzia bat eraldatu egiten da; horren emaitza beste substantzia bat da. Erreakzio kimikoak dira, besteak beste, oxidazioa, errekuntza, fotosintesia eta arnasketa zelularra.
Ura bihur al daiteke izotz? Eta izotza ur bihurtzea? Egurra bihur al daiteke errauts? Eta errautsa egur? Bi egoera horietatik zeinetan gertatu da aldaketa kimikoa? Zer dela eta?
24
Finkatzeko
23
Izena
Gogoratu
1. Erantzun.
mugimendua
marruskaduraindarra
Auto batek 4 ordu behar baditu 300 km egiteko, zer abiaduratan doa?
25
Finkatzeko
24
Izena
Gogoratu
Grabitatea da gorputzak Lurraren gainazalera erakartzen dituen indarra. Grabitate-indarrak galgatu egiten ditu gorantz higitzen diren objektuak eta azkartu egiten ditu beherantz higitzen direnak.
marruskadura
grabitate
Lurraren gainazalera.
Pilota bat erortzen uzten denean, grabitate-indarraren eraginez pilotak gorantz beherantz egiten du.
2. Marraztu, kasu bakoitzean, grabitate-indarra adierazten duen gezia. Ondoren, azaldu zer gertatzen den kasu bakoitzean.
26
Finkatzeko
25
Izena
Gogoratu
Makina bakunak
Data
Makina bakun nagusiak hauek dira: gurpila, txirrika, plano inklinatua eta palanka.
Gurpilak murriztu egiten du marruskadura-indarra. Txirrikak aldatu egiten du indar baten noranzkoa. Palanka eta plano inklinatuari esker indar gutxiago egin behar da.
1. Ordenatu hizkiak, eta makina hauek zer erabilpen duten jakingo duzu. indrenarra koanoranz tzeaalda
Txirrika:
Palanka:
Gurpila:
Plano inklinatua:
2. Koloreztatu gakoaren arabera. Ondoren, idatzi zer palanka mota den. berdea euste-puntua gorria indarra
-palanka
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
-palanka
- palanka
27
Finkatzeko
26
Izena
Gogoratu
Iberiar goi-ordokia
Data
Penintsularen erdian Iberiar goi-ordokia dago; goi-ordoki bat da. Iberiar goi-ordokiaren barrualdean bi mendikate daude: Toledoko Mendiak eta Erdialdeko Mendikatea. Erdialdeko Mendikateak bitan banatzen du Iberiar foi-ordokia: Iparraldeko Iberiar goi-ordokia eta Hegoaldeko Iberiar goi-ordokia.
Mendikatea
Iberiar goi-ordokia
Bizkaiko golkoa
OZ E A N O A T LA N TI K O A
Mediterra
neo
a its
so
a
0 Eskala 110
Kilometroak
28
Finkatzeko
27
Izena
Gogoratu
Iberiar goi-ordokiaren inguruan mendikate hauek daude: Leongo Mendiak, Kantabriar Mendikatea, Iberiar Mendikatea eta Sierra Morena. Iberiar goi-ordokitik kanpo daude Ebroren sakonunea eta Guadalquivirren sakonunea, bai eta bost mendikate ere: Galiziako Mendikatea, Euskal Mendiak, Pirinioak, Kataluniako Kostako Mendikatea eta Mendikate Betikoak.
Iberiar goi-ordokitik kanpoko mendikateak Orain, osatu mapa erliebe-unitate horien izena ipinita.
I M H E
Bizkaiko golkoa
O Z E A N O A T LANT IKO A
Medi
its eo n a r ter
as
oa
Eskala 110
Kilometroak
29
Finkatzeko
28
Izena
Gogoratu
Espainiak kostalde zabala du, eta hiru eremutan banatzen da: Bizkaiko Golkoko kostaldea, kostalde atlantikoa eta kostalde mediterraneoa. Balear uharteak Mediterraneo itsasoan daude, eta Kanariar uharteak, ozeano Atlantikoan.
1. Osatu mapa honako izen hauek idatzita. Bizkaiko Golkoa Ozeano Atlantikoa Mediterraneo itsasoa
Kanariar uharteak
Balear uharteak
Kanarietako uhartedia
Balearretako uhartedia 30
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
Finkatzeko
29
Izena
Gogoratu
Espainiako erliebea
Data
Erdian Iberiar goi-ordokia dago. Goi-ordokiaren barnean bi mendikate daude. Iberiar goi-ordokiaren inguruan lau mendikate daude. Iberiar goi-ordokitik kanpo bost mendikate eta bi sakonune zabal daude. Gainera, bi uhartedi ere badaude, eta Ceuta eta Melillako lurraldeak ere hor daude, Afrikaren iparraldean.
PIRIN
IOAK
Ceuta
KANARIAR UHARTEAK
31
Finkatzeko
30
Izena
Gogoratu
Espainiako klimak
Data
Klima mediterraneo ohikoa. Barrualdeko klima mediterraneoa. Klima ozeanikoa. Klima subtropikala. Mendiko klima
Klima mediterraneo ohikoa. Barrualdeko klima mediterraneoa. Klima ozeanikoa. Klima subtropikala. Mendiko klima.
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
Finkatzeko
31
Izena
Gogoratu
Klima mediterraneoa
Data
Klima mediterraneo ohikoa Mediterraneo itsasotik hurbileko eremuetan izaten da. Tenperaturak leunak dira, eta oso euri gutxi egiten du. Barrualdeko klima mediterraneoan tenperaturak muturrekoak dira, oso hotzak neguan eta oso beroak udan. Penintsularen barrualdeko klima da.
1. Adierazi klima mota bakoitza Espainiako zein eremutan izaten den. Klima mediterraneo ohikoa
Idatzi zein Autonomia Erkidegotan izaten den klima mediterraneo mota bakoitza. Klima mediterraneo ohikoa Barrualdeko klima mediterraneoa 2. Azaldu nolakoak diren tenperaturak eta prezipitazioak kasu bakoitzean. Tenperaturak: Klima mediterraneo ohikoa
Prezipitazioak:
Prezipitazioak:
33
Finkatzeko
32
Izena
Gogoratu
Penintsularen iparraldean klima ozeanikoa izaten da. Klima epela eta hezea da. Kanarietan klima subtropikala izaten da; klima leuna eta lehorra. Espainiako ingurune altuenetan mendiko klima izaten da. Klima hotza da eta prezipitazio ugarikoa.
1. Zer klima da? Irakurri eta esan zein klimari buruzkoak diren ondorengo testu hauek. Idatzi klimaren izena. Penintsularen iparraldean izaten da. Tenperaturak leunak dira, itsasoa gertu dagoelako, eta prezipitazioak ugariak dira.
Kanariar uharteetako klima da. Klima horretako tenperaturak leunak dira urte guztian, eta prezipitazioak, oso urriak.
Altu dauden inguruetan izaten da. Tenperaturak hotzak dira, eta prezipitazioak, oso ugariak. Neguko hilabeteetan, tenperatura baxuen ondorioz, elurra egiten du.
2. Begiratu grafiko hauetako tenperaturei eta prezipitazioei eta idatzi grafiko bakoitza zein klimari dagokion.
C 30 25 20 15 10 5 0 U OMAME U A I U A A U OMAME U A I U A A 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 C 170 160 150 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 U OMAME U A I U A A U OMAME U A I U A A C 30 25 20 15 10 5 0 U OMAME U A I U A A U OMAME U A I U A A 40 30 20 10 0
20 15 10 5 0 5
34
Finkatzeko
33
Izena
Gogoratu
Ibaiak
Data
Mendietan jaio eta arro batean behera jaisten diren ur-laster iraunkorrak dira ibaiak. Ibai batek jaiotzen denetik itsasoratu arte egiten duen bideari ibilbidea esaten zaio, eta eramaten duen ur kantitateari emaria. Urtean zehar emarian ez bada alde handirik izaten, ibaia erregimen erregularrekoa da. Aldeak handiak izaten badira, berriz, erregimen irregularrekoa da.
Ibai batek sorburutik itsasoraino egiten duen ibilbidea. Ibai baten ohantzea. Ibai baten emariak urtean zehar dituen gorabeherak. Mendietan jaio eta arro batean behera jaisten den ur-korronte iraunkorra.
c c c c
2. Osatu marrazkia ondorengo hitz hauekin. goi-ibilbidea erdiko ibilbidea meandroa ibaiadarra behe-ibilbidea urtegia delta
ibilbidea
35
Finkatzeko
34
Izena
Gogoratu
Isurialdeak
Data
Lurralde bateko ibai, amildegi eta errekastoek ura itsaso berera isurtzen dutenean ura, lurralde horiek isurialde bat osatzen dute. Espainian hiru isurialde daude: iparraldera, Kantaurialdeko isurialdea; ekialdera eta hegoaldera, isurialde mediterraneoa; eta mendebaldera, isurialde atlantikoa.
O I M
IB A IA
Besaya ib.
ib. ea
Nal n ib
EB
DUERO IBAIA
RO
IB
Ter ibaia
AI
TAJO IBAIA
uri ai bai a
AI
JCAR IBAIA
SEG
URA
IBAIA
GU AD
IBAIA VI R Q UI
OZEANO ATLANTIKOA
Ceuta
t edi
err
an
its eo
aso
Melilla
Orain, koloreztatu mapa beheran adierazten den moduan. gorria 36 isurialde mediterraneoa urdina isurialde atlantikoa berdea Kantaurialdeko isurialdea
Finkatzeko
35
Izena
Gogoratu
mediterraneoan, ibaiak erregimen irregularrekoak dira; kantaurialdekoan, ibaiak motzak eta emari handikoak dira; atlantikoan, ibaiak luzeak eta emari handi samarrekoak dira.
Isurialde mediterraneoko ibaiak honelakoak dira: oso emari handikoak. aldapa handikoak. motzak eta ez oso emari handikoak.
Iberiar goi-ordokiko ibaiak: Iberiar Penintsulako motzenak dira. isurialde atlantikokoak dira eta Iberiar Penintsulako luzeenak. isurialde kantauriarrekoak dira.
Kantaurialdeko isurialdeko ibaiak honelakoak dira: motzak, aldapa eta emari handikoak, eta erregimen irregularrekoak. luzeak, aldapa eta emari handikoak, eta erregimen irregularrekoak. motzak, aldapa eta emari handikoak, eta erregimen erregularrekoak.
37
Finkatzeko
36
Izena
Gogoratu
Gainazaleko urak; hau da, itsaso, ibai, laku eta urtegietako urak. Lurpeko urak; hau da, lurpera sartzen direnak.
1. Asmatu zer definitzen duen esaldi bakoitzak eta gero bilatu hitz hori letra-zopan.
Ur-hedadura zabala kontinente baten barruan; lurrez inguratuta dago alde guztietatik. Presa baten bidez ibai edo errekasto baten urak biltzen dituen leku itxia. Lurpeko uren pilaketa. Neurri txikiko lakua. Itsasoko uren hedadura zabala. Izotzaren higaduraren eraginez eratutako laku mota.
c c c c c c
L A K U I F E R A E
A I C U I F U R S G
S N E E I A R C U U L
A T R D F T I A A
G Z R E I E A O Z
R I A N C A G L Z I
A R S C A S I E E R A
S A E L R S A S A R R
D L A K U A R Y A R
E T P A E P F A N A
G O
O O
N O
B M E
38
Finkatzeko
37
Izena
Gogoratu
Biztanleria
Data
Biztanleria osoa da lurralde batean bizi diren pertsona guztien kopurua. Berezko hazkundea da jaiotzen diren biztanleen (jaiotza-tasa) eta hiltzen direnen (heriotza-tasa) arteko aldea. Migrazio-hazkundea da etorritako etorkin kopuruaren eta joandako emigrante kopuruaren arteko aldea. Biztanleriaren dentsitatea da kilometro koadro bakoitzean bizi den biztanle kopuru osoa.
Jaiotza-tasa c
Emigrantea c
Berezko hazkundea c
2. Begiratu taulari eta ikusi nola kalkulatzen den biztanleriaren dentsitatea. Azalera (km2) Andorra 453 Biztanleria (biztanle kopurua) 66.900 Biztanleriaren dentsitatea (biz./km2) 66.900 : 453 = 147
Andorrako biztanleriaren dentsitatea da 147 biz./km2. Orain, kalkulatu zein den herrialde hauetako biztanleriaren dentsitatea. Azalera (km2) Espainia Ekuador Errumania 504.783 275.830 237.500 Biztanleria (biztanle kopurua) 46.000.000 3.000.000 21.800.000 39 Biztanleriaren dentsitatea (biz./km2)
Finkatzeko
38
Izena
Espainiako biztanleria
Data
Espainiako biztanleria hazten ari da, berezko hazkundea eta migrazio-hazkundea positiboak direlako. Biztanleriaren gehiengoa kostaldeko probintzietan eta hirietan bizi da. Barrualdeko probintzietan dentsitatea txikia da, Madrilen izan ezik.
1. Irakurri testu hau eta azaldu zer dagoen oker. Espainian, jaiotza-tasa txikiagoa da heriotza-tasa baino, eta ondorioz, berezko hazkundea positiboa da. Gainera, emigranteen kopurua askoz handiagoa da etorkinena baino eta, beraz, migrazio-hazkundea positiboa da.
B i z k a i k o g o l k o a
CORUA ASTURIAS LUGO LEN
F R A N T Z I A
KANTABRIA BIZKAIA GIPUZKOA BURGOS PALENTZIA RABA NAFARROA ERRIOXA SORIA A GUADALAJARA TERUEL
R
U
H
M E
TE
AK
CCERES
TOLEDO
LE
BADAJOZ
s
a
i
O Z E A N O AT L A N T I KOA
LAS PALMAS
Ceuta
i t
Melilla
MAROKO
Km2 -ko 10 biztanletik behera dituzten probintziak. Km2 -ko 600 biztanletik gora dituzten probintziak.
c c
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
40
Finkatzeko
39
Izena
Gogoratu
Biztanleria aktiboa osatzen dute lanerako adinean eta moduan diren pertsona guztiek. Biztanleria ez-aktiboa osatzen dute adina edo egoera dela eta lanik egin ezin duten pertsona guztiek.
Espainian, biztanleria aktiboa honela banatuta dago: % 5ek lehen sektorean egiten du lan; % 30ek, bigarrenean; eta % 65ek, hirugarrenean.
1. Irakurri esaldi hauek, adierazi X batez zein diren okerrak eta gero zuzen idatzi. Langabeak biztanleria ez-aktiboa dira, ez dutelako lanik egiten. Biztanleria ez-aktiboak hiru ekonomia-sektoretan egiten du lan: lehen sektorean, bigarrenean eta garraioetan. Meatzariak lehen sektoreko langileak dira.
Espainian, arrantzan jarduten duten ontzien gehiengoa honelakoa da: baxurakoa. alturakoa.
41
Finkatzeko
40
Izena
Gogoratu
Zerbitzuak
Data
Hirugarren sektorea osatzen duten jarduerek ez dute produktu materialik ekoizten; aitzitik, zerbitzuak ematen dituzte. Sektore horretako jarduerak dira, besteak beste, merkataritza, garraioa eta turismoa. Espainian, biztanleria okupatuaren % 65ek egiten du lan zerbitzuen sektorean.
1. Osatu hitz gurutzatuak. 1. Espainian biztanleria aktiboaren % 65 enplegatzen duen sektorea. 2. Produktuak eta kontsumitzaileak hartu-emanean jartzen dituen zerbitzua. 3. Beste herrialde batzuei produktuak saldu. 4. Pertsonak edo salgaiak garraiatzen dituen jarduera. 5. Pertsonak beste leku batzuetara atseden edo dibertsio bila eramateaz arduratzen den zerbitzua. 6. Herrialde baten barruan egiten den merkataritza mota. 7. Historia- eta arte-ondare aberatsa duten hirietara jotzen duen turismo mota.
5 1 H 6 B 2 N 7 4
2. Azaldu zer-nolako garraio motak dauden eta eman bakoitzaren adibide bat.
42
Finkatzeko
41
Izena
Gogoratu
Espainiaren lurralde-antolaketa
Data
Espainiako lurraldea 17 autonomia-erkidegotan eta bi hiri autonomotan antolatuta dago. Espainiako mugak hauek dira: iparraldera, Frantzia, Andorra eta Bizkaiko golkoa; ekialdera, Mediterraneo itsasoa; hegoaldera, Ozeano Atlantikoa, Maroko eta Mediterraneo itsasoa; mendebaldera, Portugal eta Atlantikoa.
Muga naturalak
Muga politikoak
c c c c
c c c
2. Osatu mapa Espainia osatzen eta mugatzen duten autonomia-erkidegoen eta hiri autonomoen izenak idatzita.
I M H E
E USKADI
KANARIAK
Ceuta
43
Finkatzeko
42
Izena
Gogoratu
Espainiako erakundeak
Data
Espainiako Konstituzioa da Espainiako legerik garrantzitsuena. Legezko testu bat da, Espainiako politika antolatzen duena. Konstituzioan, espainiarren eskubide eta betebeharrak jasotzen dira, bai eta Estatuko erakundeak ere.
Diputatuen Kongresuak eta Senatuak zer osatzen dute? Gorte Nagusiak. Gobernua.
44
Finkatzeko
43
Izena
Gogoratu
Historiaurrea. Paleolitoa
Data
Historiaurrea Historiaren lehen aroa da, eta hirutan zatitzen da: Paleolitoa, Neolitoa eta Metal Aroa. Paleolitoan gizakiak nomadak ziren, aire librean bizi ziren, kobazuloetan eta etxolatxo soiletan, eta ehiztariak eta biltzaileak ziren. Tributan antolatzen ziren. Harriz eta hezurrez egiten zituzten lanabesak. Animaliak margotzen zituzten kobazuloetan eta eskultura txikiak egiten zituzten.
1. Lotu zutabeak elkarren artean eta idatzi hiru esaldi. gizakia agertzen denean hasten da eta idazten ikasi zutenean amaitzen. hiru garaitan: Paleolitoa, Neolitoa eta Metal Aroa. Historiaren lehenbiziko aroa eta luzeena.
Historiaurrea da
Historiaurrea
Historiaurrea banatzen da
2. Osatu testua falta diren hitzekin. Paleolitoan, gizakiek naturan aurkitzen zutena jaten zuten. Arrantzan eta ehizan egiten zuten eta fruituak zituzten. Gizon-emakume horiek ziren,
leku batetik bestera joaten ziren eta familiak osatutako talde txikietan. eta margotu egiten zuten
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
bilduta bizi ziren; hau da, hainbat egiten zituzten animalien hezurrekin barruan. 45
Finkatzeko
44
Izena
Gogoratu
Neolitoa
Data
Neolitoa Historiaurreko bigarren aroa da. Garai horretan gizakiak nekazari eta abeltzain bihurtu ziren, eta herrixkak eraiki zituzten. Lanabesak harri landu, ehun eta zeramikaz egiten zituzten; eta irudi eskematikoak margotuz eszenak adierazten zituzten.
3. Lotu hiru zutabeak. behin eta berriro igurzten zuten harri bat beste batean egindako artekan. harri bat beste batekin kolpatzen zuten forma eman arte.
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
Paleolitoa Neolitoa
46
Finkatzeko
45
Izena
Gogoratu
Metal Aroa
Data
Metal Aroan gizakiak metalezko objektuak egiten hasi ziren. Herrixka batzuk hiri bihurtu ziren. Asmakizun handiak egin ziren; besteak beste, gurpila, bela eta goldea. Garai hartako gizakiek monumentu megalitikoak egin zituzten.
Neolitoa
Duela 6.000 urte inguru.
Paleolitoa
Pertsonak hirietan bizi ziren. Pertsonak herrixketan bizi ziren. Pertsonak kobazuloetan bizi ziren. Ehiztariak eta biltzaileak ziren. Nekazariak eta abeltzainak ziren. Merkatariak, gerlariak eta artisauak ziren. Monumentu megalitikoak egin zituzten. Margo eskematikoak egin zituzten. Margoei bolumena eman zioten, harrien irtenuneak baliatuz. Harri landuarekin egiten zuten lan. Metalekin egiten zuten lan. Harri kolpatuekin egiten zuten lan.
c c c c c c c c c c c c
47
Finkatzeko
46
Izena
Gogoratu
K.a. lehen milurtekoan, iberiarrak eta zeltak bizi ziren Penintsulan; iberoak kostalde mediterraneoan, eta zeltak barnealdean eta kostalde atlantikoan. Mediterraneoan barna herri kolonizatzaileak iritsi ziren Iberiar Penintsulara: feniziarrak, greziarrak eta kartagotarrak.
ATLANTIKOA
Bizkaiko golkoa
KANTABRIARRAK RAK AK ASTURIAR OI SK K BA IA E I CC SO VA LU B AREVACOAK K AR BETOIAK PE TA EDETANOS LUSITANIARRAK LUGOARRAK
RR
AK
GA
AK
IE LA
TA N
IAR
gorria
zelten eremua.
RA
RAK
IA
RR
ORE
ZELTIKOAK
AK
TA N
IAR
R A CONTESTANIARRAK K
BASTE
TURDETANIARRAK
urdina
iberiarren eremua.
OZEANO
N TA
OA
MEDITERRANEOA
2. Aurkitu letra-zopan hiru herri kolonizatzaileren izenak eta herri horietako bakoitzak sortutako kolonia batena. Ondoren, idatzi izen horiek. G K D R T G K 48 S A B F A R A G D G R E G E S R T N U Z A T A I R I G A O O D A R Z A U D T I R N I T A R T R A R Y A O A R R E K T V S T A C I A G I K I K T
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
G O
P M
V M S
c c c
O M A
O H
O M
G O N O
Finkatzeko
47
Izena
Gogoratu
Erromatar Hispania
Data
Erromatarrak K.a. 218. urtean sartu ziren Iberiar Penintsulan, orduan hasi zen erromatarren konkista, eta K.a. 19. urtean bukatu zen. Erromatarrek probintziatan antolatu zuten Hispania, Erromako legeak ezarri zituzten, latina zabaldu zuten, hiriak sortu zituzten eta kristautasuna sartu zuten.
Erromatarrek eraikuntzarako erabiltzen zuten harri, zementu eta hareaz egindako nahastea. Erromatarrek hitz egiten zuten hizkuntza. Erromatarren ohiturak hartzea. Erromatarrak eta kartagotarrak elkarren aurka aritu zireneko gerren izena. Erromatar Hispaniako lurralde-zatiketa bakoitza. Hispania hegoaldeko Erromako probintzia. Erromatarrek Iberiar Penintsulako lurraldeari eman zioten izena. Askatasunik ez duen eta beste baten jabetzakoa den pertsona.
c c c c c c c c
Duela 2.000 urtetik gora, erromatarrek garaitu egin zituzten eta inbaditu egin zuten Iberiar penintsula; izendatu zuten penintsulako lurraldea. Erromatarrek antolatu zuten lurraldea. ,
Erromatarrak oso trebeak ziren eraikuntzan. Bi material berri erabiliz zituzten eraikuntza-lanetan: zementua eta eta zoruak eta hormak margoz eta
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
apaintzen zituzten.
49
Finkatzeko
48
Izena
Gogoratu
V.
mendean, bisigodoak Penintsulan sartu ziren eta erresuma bat sortu zuten; Toledon ezarri zuten erresumaren hiriburua.
711. urtean, musulmanek inbaditu egin zuten bisigodoen erresuma eta Al Andalus antolatu zuten; hasiera batean emirerri baten moduan eta, gerora, kaliferri baten moduan. Aldi berean, Penintsulako iparraldeko kristauak erresumatan eta konderritan antolatu ziren.
Bisigodoak herri
a. germaniarra ziren.
b. musulmana ziren.
2. Zehaztu ondorengo gertaera hauek noiz jazo ziren eta osatu esaldiak. Ondoren, jarri ordenan 1, 2 eta 3 ipinita. . urtean, Abd ar Rahman III.a emirrak kalifa titulua hartu zuen, eta Kordobako kaliferriari eman zion hasiera. . urtean, Abd ar Rahman I.a printzeak emir burujabe aldarrikatu zuen bere burua eta Al Andalus bereizi egin zen Damaskotik. . urtean, musulmanek inbaditu egin zuten Iberiar Penintsula eta emirerria ezarri zuten; hau da, Damaskoko kalifaren mendeko probintzia bat. 3. Idatzi zer erresuma edo konderri kristau eratu ziren Erdi Aroaren hasieran Iberiar penintsulan. Kantauri ingurua
Pirinioak
50
Finkatzeko
49
Izena
Gogoratu
XI.
mendean, taifa zeritzen erresuma txikitan banatu zen Al Andalus eta kaliferria desagertu egin zen.
Kristau-erresumak elkartuz joan ziren eta musulmanen kontra borrokatu ziren mugak zabaltzeko. Errege-erregina Katolikoek konkistatu zuten musulmanen azken erresuma, Granadakoa, 1492an.
REINO DE LEN
CORONA
DE ARAGN
Nafarroa Portugal
ALMOHADES
Zein izan zen Penintsulako azken erresuma musulmana? Noiz elkartu ziren Gaztelako eta Aragoiko koroak? Nork konkistatu zuen Granadako Erresuma? Zein garaitakoa da mapa hori? Zer dela eta?
OCANO
i ed
te
rr
eo
51
Finkatzeko
50
Izena
Gogoratu
Al Andalusko bizimodua
Data
Al Andalusko gizartea hainbat erlijiotako pertsonek osatzen zuten: musulmanek, muladiek, mozarabiarrek eta juduek. Biztanleen gehiengoa hirietan bizi zen; han, material merkeko etxeak eraiki zituzten, baina apaingarri ugarikoak.
1. Asmatu zeri buruz ari den esaldi bakoitza. Idatzi hitz hori ondoan.
Al Andalusko kristaua, musulmanen erlijioa bere egin ondoren. Erlijio kristauari eutsi zion Al Andalusko kristaua. Al Andalusko hirien zati nagusia. Al Andalusko hirietako merkatu-eremua.
c c c c
3. Begiratu Kordobako meskitaren barruko argazki horri eta azaldu nolakoa den. Azaldu nola dagoen apainduta, zure ustez zer material erabili zituzten, zer eginkizun zuen eraikin horrek
52
Finkatzeko
51
Izena
Gogoratu
Kristau-erresumetako bizimodua
Data
Kristau-erresumetako gizartea bitan banatzen zen: pribilegiodunak eta pribilegiorik gabeak. Garai horretan eraiki ziren eraikin erromanikoak eta gotikoak: Eraikin erromanikoek altuera txikia zuten. Harrizko hormak zituzten, oso lodiak eta ia leihorik gabeak. Eraikin gotikoak altuak ziren eta horma finagoak zituzten. Horma horietan arku zorrotzeko ate eta leiho handiak zabaltzen zituzten.
Orain, azaldu zer alde dagoen eraikin erromanikoen eta gotikoen artean.
53
Zabaltzeko
1
Izena Data
Zelularen zatiak
Mikroskopioen hobekuntzari esker, zientzialariek zelula izaki bizidun guztion funtsezko unitatea dela jakin dute. Horrez gain, zelula
Erribosomak Oso organulu txikiak dira. Proteinak sortzen dituzte.
zenbait zatiz eta organuluz osatuta dagoela eta haietako bakoitzak funtzio jakin bat duela ikusi ahal izan dute.
Zentrioloak Zatiketa zelularrean parte hartzen duten zilindro txikiak dira.
Mintza Sartzen diren elikagaiak (ura eta oxigenoa) eta irteten diren zelularen hondakinak kontrolatzen ditu.
Mitokondriak Organulu luzangak dira eta tolestura asko dituzte barnean. Energia lortzeaz arduratzen dira.
Erretikulu endoplasmatikoa Zaku zapalen multzoa da. Proteinak sortzeaz eta banatzeaz arduratzen da.
Zelulek era askotako lanak egiten dituzte, eta zenbait forma eta tamainatakoak daude. Adibidez, nerbio-zelula (nerbio-bulkadak garraiatzen dituena) eta globulu gorria (oxige-
noa garraiatzen duena) ez dira berdinak. Hala ere, zelula guztiek dituzte mintza, zitoplasma eta nukleoa.
Zergatik egin behar dituzte zelulek zenbait funtzio; hala nola, nutrizioa eta ugalketa?
54
2. Begiratu aurreko orrialdeko animalia-zelularen irudiari, eta idatzi landare-zelula honen organuluen izenak.
2.
3. Kopiatu, eta lotu, gezi bidez, zelula motak eta haien funtzioak. Nerbio-zelula
Hezur-zelula
Gihar-zelula
Larruazala osatu eta organo hutsak estaltzen ditu barrutik. Mezuak eta aginduak garraiatu eta informazioa prozesatzen du. Gorputza mugitzen laguntzen du. Oxigenoa eta zenbait substantzia gorputz osora garraiatzen ditu. Gantzak gorde eta organoak babesten ditu. 55
Gantz-zelula
Odol-zelula
Sexuala
(espermatozoidea)
Epiteliala
Zabaltzeko
2
Izena Data
Landareen moldaketak
Landareek harremana izaten dute beren ingurunearekin, eta sarritan ingurunera moldatu behar izaten dute bizirik irauteko. Moldaketa horiek honela sailka ditzakegu:
ESPAZIORA MOLDATZEA (MOLDAKETA TOPOLOGIKOAK) Landareak bizi diren espaziora moldatzen dira; adibidez, leku lehorretan hazten diren landareek leku hezeetan hazten direnek baino tarte handiagoa izaten dute beren artean. LURZORURA MOLDATZEA Lur mota bakoitzak landaredi jakin bat du, bertako baldintzak jasaten dituzten landareez osatua. Huntzak, adibidez, ondo irauten du harri koskorrez osatutako lurretan; txantxapota, berriz, hormetako eta harrietako pitzaduretan biltzen den lur urrian haz daiteke. EGITURA MOLDATZEA Moldaketa mota hori, besteak beste, indipikondoan gertatu ohi da, ura bere zurtoin mamitsuan gordetzeko gai baita, bai eta hostoak arantza bihurtzeko ere, transpiraziorik izan ez dezan. Olibondoak hosto gogor eta iragazgaitzekin egiten dio aurre arazo horri berari. ANIMALIETARA MOLDATZEA Landare batzuek, animaliek jan ez ditzaten, babes-sistemak garatzen dituzte. Badira beren pozoia sortzen duten landareak (adibidez, errizinoa); beste batzuek (arrosondoak, esaterako) arantza gogorrak eta zorrotzak dituzte. Badira belarjaleak uxatzeko usaina botatzen duten landareak ere (adibidez, ezkaia). 1. Landareak urtaroetara ere moldatzen dira. Adierazi nola.
Zure ustez, zergatik izaten dute tarte handiagoa leku lehorretako landareek beren artean?
56
Animalietara 4. Begiratu irudiei, eta adierazi nola moldatu diren landare hauek ur-eskasiaren eta argirik ezaren ondorioz:
Zurtoina:
Hostoak:
Sustraiak:
Zurtoina:
5. Behatu irudiari, adierazi zer bi moldaketa dauden eta esan zertarako balio duten.
57
Zabaltzeko
3
Izena Data
Gineako oihana
Indopazifikoa
Bering itsasoa: Ozeano Bareko iparraldean dago, balea grisa ugaltzen den lekuan. Mendi Harritsuak: baso hori Ipar Amerikako paisaia bereizgarrienetako bat da. Madagaskar: gure planetako landare eta animalia gehien eta bitxienak hor daude. Siberia: taiga da munduko baso natural handienetakoa. Amazonia: oihan horietako milaka landare- eta animalia-espezie bertan baino ez daude. Mediterraneoko itsasertza: oso dibertsitate handiko ekosistema da; 1. Zer informazio ematen digu mapak?
batez ere, landareetan, hegaztietan eta intsektuetan. Indopazifikoa: Lurreko koralezko arreziferik handiena hor dago. Baikal: Asiako aintzirarik handiena da, eta Lurreko ur gezaren % 20 bertan dago. Mendebaldeko Afrikako Ekuatoreko oihanak: oso espezie bitxiak daude; esaterako, hipopotamo nanoa eta okapia. Lurmutur Hiriko txaparrala: zortzi mila landare-espezie baino gehiago han besterik ez daude, eta planetako intsektu harrigarrienetako batzuk ere han daude.
2. Aurkitu Espainia munduko mapan. Ba al dago ekosistemarik arriskuan inguru horretan? Zein?
58
3. Ikertu eta egin zure herriaren inguruan dagoen ekosistema bati buruzko txosten labur bat. Erantsi txostenean prentsatik hartutako argazkiak edo zuk egindako marrazkiak.
Ekosistema:
Kokapena:
Izaki bizidunak:
Ingurune fisikoa:
4. Osatu hitz gurutzatuak. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Landare-estalkia galtzea. Hego Amerikako ibairik luzeena. Koralezko arrezife garrantzitsuak dauden ozeanoa. Ozeano Barearen iparraldean dagoen itsasoa, arrantza-baliabideetan oso aberatsa. Asiako aintzira handia. Siberiako baso natural handia. 6 1 2 3 4 5
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
59
Zabaltzeko
4
Izena Data
Sumendien erupzioak
Ziur zineman edo telebistan sumendien edo erupzioren baten irudiak ikusi dituzula inoiz; mendi baketsuak laba-iturri basati bihurtzen diren une horien irudiak, alegia. Dakizunez, sumendien jarduera oso aldakorra da. Sumendi batzuk oso-oso biziak dira, sarritan hasten dira erupzioan. Beste batzuk askoz lasaiagoak dira eta tartekatu egiten dituzte atseden faseak eta erupzio faseak, batzuk biziagoak eta besteak lasaiagoak. Badira lo dauden sumendiak; hau da, jarduerarik izan ez arren, ustez oraindik ere itzali gabe daudenak. Eta badira itzalitzat jo daitezkeenak ere. Erupzioa gertatzeko moduaren arabera, sumendiak lau multzotan sailkatzen dira:
Hawaiarra. Ez da leherketarik gertatzen; kanporatzen den laba arina da, leun-leun irristatzen da sumendiaren hegaletan behera eta asko barreiatzen da. Hawaiarrak dira, esaterako, Ozeano Bareko uharteetako sumendiak. Estronboliarra. Kanporatzen den laba arina da estronboliarretan ere, baina ez hawaiar erakoetan adina, eta ez da hainbeste zabaltzen. Gainera, leherketa txikiak baina ugariak gertatzen dira. Era horretakoa da, esaterako, Stromboli sumendia, Italian. Bulkaniarra. Erupzio bortitzak eragiten ditu, eta errauts-laino handiak jaurtitzen. Tximiniatik kanporatzen den magma oso likatsua da, ez da arin isurtzen eta azkar solidotzen da. Horrelakoa da, adibidez, Etna sumendia, Italian. Peleanoa. Erupzioak oso bortitzak dira, tximiniatik igotzen den magma oso trinkoa delako eta oso azkar solidotzen delako, kraterra ixteraino. Ondorioz, gasek, kanporatu ezinik, presio izugarria sortzen dute eta tapa hori altxatu eta erupzio handia sortzen dute. Mont-Pele sumendia (Martinika) da era honetakoa.
60
2. Begiratu irudiei eta, erupzioaren arabera, esan zer sumendi mota den.
4. Antzinako erromatarrek Bulkano izeneko jainko bat zuten. Ikertu nor zen Bulkano eta osatu fitxa.
Zeren Jainkoa zen? Noren semea zen? Noren senarra zen? Zeren azpian bizi zen?
Orain, erantzun.
Zein margolan ospetsutan agertzen da Bulkano? Nork margotu zuen?, Zein museotan dago lana?
61
Zabaltzeko
5
Izena Data
Izarrak ikustea
Eskorpioiak eta herensugeak, printzesak eta ehiztariak, gurdiak eta geziak... Gauean, argi-kutsadurarik ez den lekuetan, zeruari begiratzeko aukera izanez gero, hainbat eta hainbat izar ikusiko duzu forma apetatsuak marrazten. Dakizunez, izar-multzo horiek konstelazioak dira eta guztien artean bada bat batere zailtasunik gabe bereizten dena: Hartz Nagusia. Hartz Nagusia iparralderantz kokatzen da eta gurdi baten itxura du. Lau izarrek osatzen dute gurdiaren kutxa eta beste hiruk pertika. Hiru izar horiek arku bat egiten dute ezkerrerantz. Gurdiaren azken bi izarrak lerro batekin lotu eta lerro hori bost aldiz luzatuz gero, Iparrizarra bistaratuko dugu. Beste konstelazio txikiago baten pertika-burua osatzen du Iparrizarrak; Hartz Txikiarena, hain zuzen. Harantzago, etxe moduko bat begiztatuko dugu: Cepheus da. Eta konstelazio horretatik hurbil ez da zaila Cassiopeia ikustea. Urte-sasoiaren arabera, M edo W itxura izango du konstelazio horrek. Negua da garai onena Orion eta Izarror konstelazioak ikusteko, Unibertsoko ehiztaria eta zakurra. Guztira, 88 konstelazio daude esfera zerutarrean.
HARTZ TXIKIA
HARTZ NAGUSIA
62
HARTZ NAGUSIA
HARTZ TXIKIA
DRACO
CEPHEUS CASSIOPEIA
Non dago Iparrizarra? Adierazi esfera zerutarrean eta azaldu zergatik kokatu duzun hor.
3. Irakurri atzekoz aurrera ondorengo hitz hauek eta ikasi Orion konstelazioa osatzen duten izarretako batzuen izena.
c c c c c c c
63
Zabaltzeko
6
Izena Data
Eureka
Hieron, duela 2.200 urte Sirakusako (Sizilia) errege zena, oso kezkatuta zebilen: bere urregileari urre puruzko lingote bat eman zion koroa bat egiteko, eta urregilearen lana (koroa, alegia) jasotzean sortu zitzaion kezka. Koroak lingotearen pisu bera zuen, baina Hieronek susmoa zuen urregileak urrearen zati bat beretzat hartu zuela eta urrearen aldean balio gutxiagoko metalak erabili zituela. Hieronek Arkimedesi hots egin zion, hiriko gizon jakintsuenari.
Jakin dezakezu koroa erabat urrezkoa den hondatu gabe? Ez dakit Egon behar du moduren bat.
Astebete geroago, bainua hartzen ari zela, Arkimedesek erantzuna aurkitu zion Hieron erregearen galderari.
Eureka! Aurkitu dut! Badut erantzuna.
Arkimedesek eskatuta urez betetako ontzi batean sartu zuten koroa eta beste ontzi batean urre puruzko koroa bat, masa berekoa.
Ikusi plateretara erori den ura. Arrazoi zenuen, Hieron, iruzur egin nahi zizuten.
Arkimedesek urregileak Hieroni iruzur egin ziola ondorioztatu zuen? Nola? Plater batean bestean baino ur gehiago zegoelako. Bi plateretan ur kantitate bera zegoelako.
Zer oinarri du Arkimedesen ondorioak? Gorputz baten forma aldatzen denean, haren bolumena ere aldatu egiten da. Substantzia beraz egindako bi masa berdinek bolumen bera dute, edozein dela ere masa horren forma.
64
2. Zergatik da txikiagoa berunezko blokea artelazkiarena baino, biek masa bera badute? Pentsatu eta erantzun.
ARTELAZKIA 1 Kg BERUNA 1 Kg
Kalkulatu zein den eraztunaren dentsitatea, kontuan hartuta 30 gramoko masa duela eta 1,5 cm3-ko bolumena.
65
Zabaltzeko
7
Izena Data
Zer da grabitate-indarra?
66
2. Irakurri Isaac Newtoni argia piztu zion sagarrondoarekin loturiko albiste hau. 2006ko irailaren 21a
Grabitatearenaz gain, zer beste indar ezagutzen duzu? Pentsatu eta erantzun.
3. Sagarrak protagonista dira historiako gertakizun askotan baita kondairaren batean edo bestean ere. Irakurri eta lotu. Ondoren, erantzun galderei. Evaren sagarra Parisko sagarra Newtonen sagarra Gillermo Tellen sagarra Grabitatearen lege unibertsala. Troiako gerra. Paradisutik kanporatzea. Suitzaren burujabetza.
Zabaltzeko
8
Izena Data
68
2. Irakurri eta osatu. Vesuvio, hiru hiri lurperatu zituen sumendia Napolin dago, Italian. Ez du inor harritzeko moduko itxurarik, 1.279 metroko garaiera baino ez du. Alabaina, 79. urtean hiru hiri lurperatzeko gai izan zen: Herkulano, Ponpeia eta Stabia. Vesuvio bare dago 1944. urteaz geroztik, baina uste da ez dagoela itzalita.
Mauna Kea, munduko sumendirik altuena 4.205 metro goratzen da itsasoaren mailaren gainetik. Hawai uhartean dago (AEB). Tximinia erraldoi baten itxura du Ozeano Barearen hondotik bat-batean altxatzen dela.
Etna, Europako sumendi bizi garaiena Etna Sizilia uhartean dago (Italia), eta 3.322 metroko garaiera du. Sumendi horren aurreneko erupzioaren albistea K.a. 423. urtekoa da.
Krakatoa, uharte bat leherrarazi zuen sumendia 1883an izandako erupzioak hondamendi izugarria eragin zuen: leherketak 3.500 kilometrotara ere entzun ziren. Indonesiako uharte batean dago, eta erupzio hartan uhartea txiki-txiki eginda eta aurreko hedaduraren heren batera ahituta geratu zen. Errauts- eta hauts-hodei trinko batek estali zuen ingurua hiru egunez. 813 metroko garaiera du.
Europako sumendiak
Izena
Herrialdea
Garaiera
Ezaugarriak
69
Zabaltzeko
9
Izena Data
Azore uharteak
Azoreak bederatzi uhartez osatutako artxipelagoa dira. Portugalen jabetzakoak I dira, ozeano Atlantikoaren erdian daude eta Makaronesiako zati dira. Afrikatik hurbil PORTUGAL M E Azore uharteak dauden bost artxipelagoek osatzen dute ESPAINIA H Makaronesia: Azore uharteek, Kanariar Madeira uharteak uharteek, Cabo Verde uharteek, Madeira uharteek eta Selvagens uharteek. Selvagens uharteak OZEANO Azoreen jatorria bolkanikoa da. Pico AT L A N T I K O A Kanariar uharteak sumendia da uharteetako mendi altuena, baita Portugal osokoa ere; izen bereko uhartean dago eta 2.351 metro goratzen da itsasoaren mailatik. AFRIKA Azoreetan klima epela dute: tenperatura Cabo Verde uharteak leunak (20 C ingurukoak) eta gorabehera handirik gabekoak urte osoan. Prezipitazioak ugariak dira, batez ere azaro eta maiatza arteko hilabeteetan. Azore uharteek ematen diote izena justu haien gainean sortzen den antizikloiari. Azoreetako antizikloiari esker izaten da eguraldi ona Espainian. Hau da, eguraldi lehorra, eguzkitsua eta beroa. 1. Hautatu zein den erantzun zuzena.
Pico sumendia Kanariar uharteetako mendi altuena da. Portugalgo mendi altuena da. Europako mendi altuena da.
Azoreetako antizikloiari esker, eguraldi ona egiten du Iberiar Penintsulan. eguraldi ona egiten du Afrikan. eguraldi ona egiten du Azore uharteetan.
70
AK
AR
ON
ES
IA
2. Zure ustez, zer dela-eta esaten diogu eguraldi ona eguraldi eguzkitsuari eta lehorrari? Euria egiten duenean, eguraldia ez al da ona? Pentsatu eta azaldu.
Espainiako batez besteko prezipitazioak (l/m2) U 50 O 48 M 55 C 60 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 U O M A M E U A I U A A hilabeteak A 44 M 47 E 13 U 8 A 18 I 39 U 78 l/m2 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 A 60 A 55
71
Zabaltzeko
10
Izena Data
Las Batuecas
Gaztelaniaz Las Batuecasen egotea esapidea erabiltzen da. Entzun al duzu inoiz Las Batuecas, benetakoak, Salamanca probintziaren hegoaldean daude. Oso ederrak dira, eta fauna eta flora aldetik aberatsak. Hori dela eta, Parke Natural izendatu dute. Francia, Alagn, Batuecas eta Agadn ibaiek zeharkatzen dute parkea; Tajoren arrokoak dira lehen hirurak, eta Dueroren arrokoa, Agadn.
Las Batuecasko monasterioa Chorro ur-jauzia
La Alberca
xv. mendean, karmeldar fraide batzuek leku egokia aurkitu zuten paraje horretan mundutik aparte erretiratzeko, eta Santo Desierto de San Jose del Monte monasterioa sortu zuten. Fraide horiek ibarrera iritsi baino askoz lehenago, ordea, Neolitoan, duela 4.000 urte inguru, giza taldeak bizi ziren Las Batuecasen. Haiek utzitako animalien margoak (arrainenak eta ahuntzenak, adibidez) dira horren lekuko. Batuecas ibaiaren ibilbideari jarraituz Chorro ur-jauzia dago, hamar metroko altuerakoa; leku ezin hobea Las Batuecasen egoteko eta han luzaroan egoteko. 1. Irakurri, pentsatu eta erantzun galderei.
Zein garaitakoak dira Las Batuecasko lehen biztanleak? Historiako zer aro handiri dagokio garai hori?
Zer erlijio-ordenak sortu zuen monasterio bat Las Batuecasen? Zer mendetan eraiki zuten? Zer izen du monasterioak?
2. Isurialde berean egon daiteke arro desberdinetako ibairik? Pentsatu eta azaldu.
72
3. Zer esan nahi du Las Batuecasen egon esamoldeak? Azaldu eta idatzi adibide bat.
4. Las Batuecas ibarra zeharkatzen duten ibaiak zer isurialdetakoak dira? Zergatik?
5. Bilatu eta adierazi letra-zopan Tajo eta Duero ibaien ibaiadar nagusiak. Ondoren, sailkatu bakoitza bere lekuan. O G Z U T B W P P A C E U J O A I R I B R R A E O D B V A L D R A U E Y P A R E S I L C R A S R N H F B T A G J T J R A A E K L A Y I I D Y M H O P J O H S D A D A C E R T R Dueroren ibaiadarrak Tajoren ibaiadarrak
A M A D O D L R X A S H A S C A D T
R M C G E D E S L A E G A T U O
R M E
Y M E
O M X
G N
Orain, ikertu non dagoen Babia, zer autonomia-erkidegotakoa den eskualde hori eta zein den autonomia-erkidego horretatik igarotzen den ibai nagusia.
73
Zabaltzeko
11
Izena Data
XX.
Jaiotza-tasa txikia; izan ere, berrogeita hamar urte baino gutxiagoan emakume bakoitzak 5 seme-alaba izatetik 2,6 izatera igaro gara. Jaiotakoen bizi-itxaropena izugarri hazi da. Jaiotzerakoan, aurreikuspenen arabera pertsona bat zenbat urte biziko den adierazten du bizi-itxaropenak. 1900. urtean espainiar bat 35 urte bizitzen zen batez beste, eta gaur egun, 78 urtetik gora. Batez ere osasun-baldintzak asko hobetu direlako hazi da bizi-itxaropena.
Zer dela eta zahartu da Espainiako biztanleria azken hamarkadetan? Zein dira arrazoi nagusiak?
2. Zure ustez, Espainiako biztanleria gero eta zaharragoa izateak zertan izan dezake eragina? Jarri adibide batzuk.
74
3. Lotu.
Biztanleria ikertzen duen zientzia. Izandako jaiotzak. Izandako heriotzak. Biztanleen kopuruaren eta bizileku duten lurraldearen azaleraren arteko harremana. Km2-tan adierazten da. Bizilekua aldatzeak dakarren desplazamendua.
4. Datu hauek oinarri hartuta egin 2008. urteko Espainiako biztanleriaren piramidea.
ADIN
TALDEAK
SEXUA Emakumeak 1.100.000 1.000.000 1.000.000 1.100.000 1.400.000 1.800.000 2.000.000 1.900.000 1.800.000 Gizonak 1.200.000 1.100.000 1.100.000 1.200.000 1.500.000 1.900.000 2.100.000 2.000.000 1.900.000
ADIN
TALDEAK
SEXUA Emakumeak 1.700.000 1.400.000 1.300.000 1.200.000 1.000.000 1.000.000 1.000.000 700.000 600.000 Gizonak 1.700.000 1.400.000 1.300.000 1.100.000 900.000 900.000 700.000 500.000 300.000
45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85etik gora
Biztanleria-piramide bat eraikitzeko taulako datuak ardatz bakoitzera eramaten dira, eta barra horizontal bat marrazten da adin talde bakoitzean eta sexu bakoitzerako.
Adin taldeak 85etik gora 80-84 75-70 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 3.000.000 2.000.000 1.000.000 Biztanleak 1.000.000 2.000.000 3.000.000
Gizonak
Emakumeak
75
Zabaltzeko
12
Izena Data
KONSTITUZIOA
15
azaroa
1978
Zer da politika-pluralismoa?
76
Kilometroak
Eskala 0 90 Kilometroak
Eskala 100
Kilometroak
3. Osatu hitz gurutzatuak. 1. Kanariar uharteetako bakoitzaren gobernua. 2. Espainiak estatu horrekin egiten du muga iparraldera. 3. Erkidegoetako gobernuek agintzen duten gaiei ematen zaien izena. 4. Balearretako uharte handiena. 5. Espainiako herritarren eskubideak eta betebeharrak biltzen dituen testua. 6. Espainiako estatuburua. 7. Autonomia-erkidegoetan eta Hiri Autonomoetan, legea. 8. Gorte Nagusietako kideak, beren artean Gobernuko presidentea aukeratzen dutenak. 9. Hiri Autonomoa. 10. Espainiako Justizia Auzitegi gorena. 11. Extremadurako hiriburua. 8 6 5
11 2 7 9 4
10
77
Zabaltzeko
13
Izena Data
Gure arbasoak
Gizakia garapen geldo baten ondoren iritsi da gaur egun den honetara.
Gure lehen arbasoa duela 5 milioi urte ingurukoa da: Australopitekoa. Tente ibiltzen zen oinez. Duela 3 bat milioi urte Homo habilisa agertu zen. Tente ibiltzen zen, familia-nukleo txikitan bizi zen, ehizan eta bilketan jarduten zen eta lanabesak egiten hasi zen. Duela 1.600.000 urte Homo erectusa agertu zen. Gaur egungo gizakien antzeko neurria zuen haren gorputzak, eta 180 cm luze izatera irits zitekeen. Orojalea zen, eta seguru asko ehiztaria. Aurkikuntza handia egin zuen: sua. Homo antecessorra. Duela 800.000 urte bizi izan zen. Ehiztaria eta biltzailea zen eta egurrez eta hezurrez egindako lanabesak baliatzen zituen. Atapuercan (Espainia) espezie horren arrastoak aurkitu dira. Duela 200.000 urte inguru Homo neandertalensisa agertu zen. Hildakoak lurperatzen hasi zen lehen gizakia izan zen. Ondoren, Homo sapiens sapiens edo Cro-magnongo gizakia agertu zen. Hain zuzen, espezie horretakoak gara gu. Duela 150.000 urte inguru agertu zen. Sedentario bihurtu zen, nekazaritza eta abeltzaintza asmatu zituen, eta lehen arte-adierazpenak egin zituen.
Harrizko lanabesak egiten hasi zen: Homo erectus. Homo sapiens sapiens. Homo habilis.
Nomada izateari utzi zion: Homo erectus. Homo sapiens sapiens. Homo neandertalensis.
Sua aurkitu zuen: Homo sapiens sapiens. Homo antecessor. Homo erectus.
78
3. Lotu Homo espezie bakoitza, kontuan hartuta espezie horren izenaren esanahia eta zein garaitan agertu zen. Homo habilis tente ibiltzen zen gizakia duela 3 milioi urte
Homo antecessor
gizaki esploratzailea
Homo erectus
gizaki trebea
4. Zein Homo espezie izan daiteke? Begiratu irudiari eta azaldu zergatia.
3.000.000 urte
1.500.000 urte
150.000 urte
79
Zabaltzeko
14
Izena Data
Erromatar legioak
Duela 2.000 urte baino gehiago, Erroma inperio bihurtu zen. Mediterraneoa eta Erdialdeko Europa mendean hartu zituen eta, areago, Erresuma Batuko uharteetaraino zabaldu zen Erromaren boterea. Armada prestatua eta zaildua zuen, garai hartako aurkariena baino askoz hobea; horretan oinarritu zen inperioaren indarra. Erromatarren armada oso egituratuta zegoen eta inperioaren garaian sei legioz osaturik zegoen. 5.300 bat soldadu zituen legio bakoitzak. Legio bakoitza legatu militar batek zuzentzen zuen eta hamar kohortetan zatituta zegoen. Kohorte bakoitzak seiehun bat gizon zituen, eta tribuno militar bat guztien buru. Era berean, kohorteak hiru manipuluz eratuta zeuden, berrehun legionario ingurukoa bakoitza, eta manipulu bakoitza bi zenturiaz zegoen osatuta. Zenturien eta manipuluen agintea zenturioiek zuten.
1. Irakurri eta osatu legenda, Erromako armadaren zatietako bakoitzaren izena idatzita.
80
Pilum: lantza.
Galea: kaskoa.
Gladius: ezpata.
3. Begiratu irudiari eta ikusi nolakoa zen erromatarren armadaren kanpaleku bat.
Porta Decumana Fossa Praetorium Porta Principalis Tentoria dextra Intervallum
Porta Praetoria Porta Principalis siniestra Via Principalis Via Praetoria Vallum
Kanpalekua babesteko egindako zuloa. Kanpadenden eta vallumaren arteko tartea. Hortik sartzen eta irteten ziren soldaduak. Jeneralaren pabilioia. Oholesia. Soldaduen kanpadendak. Mendebaldera begira jarri ohi zuten atea. Kanpalekua iparretik hegora zeharkatzen zuen bidea. Ekialdera begira jarri ohi zuten atea. Kanpalekua Etik Mra zeharkatzen zuen bidea. Hegoaldera begira jarri ohi zuten atea.
c c c c c c c c c c
81
Zabaltzeko
15
Izena Data
Frantziako bidea: Donibane Garazin (Ipar Euskal Herria) hasten zen, eta Santiagon bukatzen. Tartean, Nafarroa, Errioxa eta Gaztela eta Leon zeharkatzen zituen Galiziaraino iritsi arte. Iparraldeko bidea: Bizkaiko golkoaren ertzetik zihoan, Euskal Herritik Asturiaseraino. Antzinako bidea: Asturiastik Lugoraino zihoan eta azkeneko zatian bat egiten zuen Frantziako bidearekin. Zilarraren bidea: Andaluzian abiatu, eta Extremadura eta Gaztela eta Leon zeharkatzen zituen Galiziara bidean.
Erromesak Santiagora iristen zirenean, mendebaldeko sarreratik sartzen ziren katedralean. Loriako Ataria deritzo ate horri. 1. Irakurri eta erantzun.
82
2. Zer da erlikia bat? Zein zen Santiagoko erlikia? Ikertu eta azaldu.
3. Marraztu mapan, ondoan adierazitako koloreen bidez, Santiago Konpostelakora joateko zeuden erromes-bideak.
arkiboltak
Orain, idatzi Z, esaldia zuzena bada, eta O, okerra bada. Arku bat apaintzen duten moldurak dira arkiboltak. Atearen hutsunea erdibitzen duen zutabea da mainela. Arkibolten artean apaindutako tarteari esaten zaio tinpanoa. Eraikin baten zamari eusten dioten elementu bertikalak dira zutabeak.
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
83
Erantzunak
1. Finkatzeko: Zelula 1. Erantzun grafikoa (E. G.). Zitoplasma, nukleoa eta mintza. 2. Mototsa daukan neska: nukleoa. Mutila: zitoplasma. Ilea solte daukan neska: mintza. 3. Ezkerrekoa: landare-zelula. Eskuinekoa: animalia-zelula. Animalia-zelulen eta landare-zelulen arteko aldea hau da: landare-zelulak erregularrak dira eta kloroplastoak dituzte. 2. Finkatzeko: Ehunak, organoak, aparatuak eta sistemak 1. 1. zelula; 2. ehuna; 3. organoa; 4. aparatua; 5. organismoa. 2. Eredu erantzuna (E. E.). Ehunak: giharretakoa eta epiteliala. Organoak: bihotza eta giltzurruna. Aparatuak: zirkulazio-aparatua eta digestio-aparatua. 3. Organismo bat izaki bizidun bat da, osoa, aparatuz eta sistemaz osatua. 4. Animaliak eta onddoak beste izaki bizidun batzuk jaten dituzten izaki bizidun zelulaniztunak dira. Landareak eta algak beren elikagaiak sortzen dituzten izaki bizidun zelulaniztunak dira. 3. Finkatzeko: Bakterioak, onddoak, algak eta protozooak 1. 1. bakterioak; 2. onddoak; 3. algak eta protozooak; 4. landareak; 5. animaliak. 2. Bakterioak izaki bizidunik txikienak dira, animalia-zelulak eta landare-zelulak baino txikiagoa den zelula bakar batez osatuta baitaude. Onddoek kanpotik lortzen dituzte elikagaiak. 3. Bakterioak izaki bizidunen erreinu bat dira. Izaki zelulabakarrak dira, eta haien zelula landareena eta animaliena baino bakunagoa da. Algak eta protozooak izaki bizidunen bosgarren erreinukoak dira; protozooak zelulabakarrak edo zelulaniztunak izan daitezke. 4. Oker daude bigarren eta hirugarren esaldiak. 4. Finkatzeko: Landareen taldeak 1. Bi landare mota daude: loreak dituzten landareak eta lorerik gabekoak. Loreak dituzten landareak angiospermoak eta gimnospermoak izan daitezke. Lorerik gabeak, berriz, goroldioa edo iratzea dira. 2. 1. angiospermoa; 2. angiospermoa; 3. gimnospermoa; 4. angiospermoa. 3. Goroldioa eta iratzea lorerik eduki gabe ugaltzen diren bi landare dira. Esporak beste landare batzuk sortzen dituzten zelula bereziak dira, eta baliagarriak izango zaizkie ugaltzeko. Goroldioek ezin dute urik hartu, ez baitute sustrairik; horregatik, oso leku hezeetan bizi dira. 5. Finkatzeko: Fotosintesia 1. E. G. 2. Landareek egunean zehar egiten dute fotosintesia. Landareek beren sustraietako ile xurgatzaileen bidez hartzen dituzte lurzoruko gatz mineralak. Klorofila landareen zati berdeetan dagoen substantzia bat da, eta fotosintesia egiteko balio du. 3. Liber-hodiak Izerdi landua Izerdi landugabea Hodi zurkarak 6. Finkatzeko: Landareen ugalketa sexuala 1. E. G. 2. Okerra zuzenduta: Polinizazioa haizearen bidez egiten duten landareek polen asko ekoizten dute. Okerra zuzenduta: Polinizazioa intsektuen bidez egiten duten landareek lore handiak eta ikusgarriak dituzte.
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
84
3. Goiko irudia kardilaun bat da, zenbait landarek estrategia gisa erabiltzen duten egitura iletsua; eta horri esker, haziak airean egon daitezke, haizeak bultzatuta bidaia luzeak egiteko. Beheko irudiak intsektu batek (erleak) polinizatutako lore bat adierazten du. Landareek intsektuak erakartzeko estrategiak dituzte: lore deigarriak izatea, esaterako. 7. Finkatzeko: Landareen ugalketa asexuala 1. 1. irudia tuberkulu bat da; elikagaiak gordetzeko lodituta dagoen errizoma mota bat, alegia. 2. irudia errizoma bat da; tarteantartean zurtoinak gora atera eta landare berria sortzen duen lurpeko zurtoin horizontala. 3. irudia estoloi bat da, lurraren gainean horizontalean hazten den zurtoina; tarte batetik behin sustraiak botatzen ditu eta landare berri bat sortzen du. 2. Landare-amak dituen ezaugarri berberak izango dituzte. Loreak eta haziak ez diren beste landare zati batzuek parte hartzen dute ugalketa sexualean. 3. Pertsonok landareen ugalketa asexualari etekina ateratzen diogu, gure soroetan zenbait landare hazten baititugu (esaterako, mahatsondoa eta arrosondoa). Ugalketarako, aldaxkak edo beste sistema batzuk erabiliko ditugu; adibidez, txertaketak. 8. Finkatzeko: Ekosistemak 1. Ekosistema izaki bizidunek eta bizileku duten ingurune fisikoak osatzen dute. Ekosistema bateko izaki bizidunek elkarren artean eta ingurunearekin dute harremana. Izaki bizidunek bizileku duten ingurunea alda dezakete. 2. Ekosistema hori izaki bizidunek eta bizileku duten ingurune fisikoak osatzen dute. Ekosistema horretan, pertsonak, itsas txakurrak, mortsak eta kaioak bizi dira. Ez, jirafa bat ezingo litzateke ekosistema horretan bizi; izan ere, ez dago landarerik, eta jirafek landareak jaten dituzte; gainera,
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
jirafa ez da klima hotzetara moldatutako animalia. Izaki bizidunek ekosistema hori moldatzen dute, izotzaz igluak eraikiz, eta arrantzarako lurrean zuloak eginez. 9. Finkatzeko: Izaki bizidunen arteko harremanak 1. 1. Belarra, ekoizlea. 2. Matxinsaltoa, lehen mailako kontsumitzailea. 3. Arratoia, bigarren mailakoa. 4. Azeria, hirugarren mailakoa. 2. E. E. Lehen mailako kontsumitzaileak: landare-zorria eta ardia. Bigarren mailakoak: igela eta azeria. Hirugarren mailakoak: tigrea eta gizakia. 3. Baratze bateko ekosisteman, ekoizleak landareak dira, eta kontsumitzaileak, gizakiak. Itsas ekosistema batean, ekoizleak algak dira. 4. Ekosistema batean elika-kate ugari daude, eta espezie bakar batek batean baino gehiagotan parte har dezake. Hori dela eta, harreman horiek hobeto adierazteko, elikasareak erabiltzen dira. 10. Finkatzeko: Pertsonak eta ingurunea 1. E. E. Haurrek inguruko izaki bizidunen eta ingurune fisikoaren (eraikinak, parkeak, basoak, etab.) elementuak idatziko dituzte, bai eta klimari, prezipitazioei eta abarri buruzko datuak ere. 2. E. E. Urbanizazioak eraikitzearen ondorioz, baso-soiltzea gertatzen da. Erregai fosilen kontsumoa da klima berotzearen arrazoietako bat. 3. Irudian agertzen diren ekintza hauek aldatzen dute ingurunea: nekazaritza-lanek (traktorea ageri da, lurra goldatzen), lursailak banatzeko eraikitzen dituzten hesiek, kaleek eta errepideek, linea elektrikoek, animalien haztegiek eta abarrek. 4. Ekosistema batean landare- edo animalia-espezie bat desagertzea arazo larria da, izaki bizidun guztiek elika-kate bat
85
osatzen dutelako, eta espezie jakin bat desagertzean, espezie horretaz elikatzen diren beste espezie batzuek ere kalteak jasango dituztelako. 11. Finkatzeko: Ingurumena babestea 1. (Goitik behera eta ezkerretik eskuinera) 1. Kaltegarria; 2: egokia; 3: egokia; 4: kaltegarria; 5: kaltegarria; 6: egokia; 7: egokia; 8: kaltegarria. 2. Agintariek espazio babestuak izendatuz babes ditzakete animaliak eta landareak. Erantzun librea (E. L.). 3. Espezie bat desagertzeko arriskuan dagoela esaten da, haren habitat naturalean espezie bereko banako gutxi geratzen direnean. 12. Finkatzeko: Lurraren geruzak 1. E. G.
Ibaiak eta uharrak Ibaiko urak higatu egiten du ibaiaren beraren ibilgua.
2. Hidrosfera. Geosfera. Atmosfera. 3. Ozono-geruza estratosferaren goiko aldean dago. Ozonoa gas bat da eta harresi-lana egiten du Eguzkitik iristen diren izpi ultramoreen kontra; izan ere, izpi horiek kaltegarriak dira gizakientzat. 13. Finkatzeko: Lurrazala 1. E. G. Euri-ura harrien artesietan sartzen da. Tenperatura jaisten denean, ur hori izotz bihurtzen da eta izotz horrek, urak baino bolumen gehiago hartzen duenez, hautsi egiten du harria. 2. Haizeak eta urak higatu egiten dute mendia. Haizeak garraiatu egiten ditu higatutako materialak. Materialak sedimentatu egiten dira mendiaren magalean. 3. E. E.
Haizea Haizeak arrastan eramaten du lurrazala landareek babesten ez dutenean eta oso lehorra dagoenean. Haizeak garraiatu egiten ditu higatutako materialak. Higatutako materialak azalean pilatzen dira eta pilatu egiten dira. Horrela, haizeak dunak sortzen ditu basamortuan eta kostan. Itsasoa Itsasoak kolpeka jarduten du labarretako harrien aurka eta pixkana-pixkana higatu egiten ditu. Itsasoko urak garraiatu egiten ditu higatutako materialak. Higatutako materialak hondartzan pilatzen dira.
Higadura
Garraioa
Ibaiko urak garraiatu egiten ditu higatutako materialak. Higatutako materialak azalean geratzen dira eta pilatu egiten dira. Horrela, ibaiek deltak eratzen dituzte bokalean.
Sedimentazioa
14. Finkatzeko: Lurraren barne-energia 1. Lurrak energia handia gordetzen du barnean eta horren eraginez bere tenperatura oso altua da. Energia hori dela medio, mendikateak igo egiten dira eta hainbat fenomeno gertatzen dira; esate baterako, lurrikarak eta sumendiak. Lurrikarak lurrazalaren bat-bateko mugimenduak dira. Sumendi bat lurrazalaren irekigune bat
da, eta Lurraren barnealdeko magma gainazalera ateratzen da irekigune horretatik. 2. E. G. Kraterra. Sumendiaren tximinia. Laba. Sumendiaren konoa.
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
86
Sedimentarioak Metamorfikoak
Ikatza Marmola
2.
gainazalera erabat erre gabe iristen dira. 17. Finkatzeko: Unibertsoa EGUZKIA 1.
Kolorea Horia Argitasuna Eguzkia da zeruko astro argitsuena. Neurria Ertaina Distira Eguzkia da zeruko astro distiratsuena.
izaki bizidunen edo beste harri batzuen hondarretatik sortuak adibidez: hareharria buztina
2. Konstelazioa da zeruko eremu batean elkarrengandik hurbil dauden izarren multzoa. Galaxiak, berriz, milaka edo milioika izarrez, harri puskaz eta gasez osatutako multzoak dira. 3. Galaxiak milaka edo milioika izarrez, harri puskaz eta gasez osatutako multzoak dira. Formaren arabera eliptikoak, espiralak eta irregularrak izan daitezke. Eguzki-sistema galaxia espiral batean dago; Esne Bidea deritzo galaxia horri. Galaxia horren besoetako batean gaude gu, galaxiaren erdigunetik nahikoa urrun. 18. Finkatzeko: Espazioaren esplorazioa 1. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Espazio-zunda. Transbordadore. Marte. Gagarin. Ilargi. Suziri. Apolo XI. Armstrong.
10. Izar iheskorrak gorputz txikiak dira, hauts pikorren modukoak; Lurrera iritsi eta erre egiten dira atmosferarekin talka egiten dutenean. Meteoritoak gorputz nagusiak dira;
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
87
19. Finkatzeko: Materia eta zer propietate duen 1. Dentsitatea. Masa. Bolumena. Masa, bolumena. Dentsitatea. 2. MATERIA Propietate orokorrak Masa Bolumena Dentsitatea kolorea gardentasuna gogortasuna dentsitatea Propietate bereziak
2. Izotz koskorrak, denbora puska bat igarotzen denean, urtu egiten dira. Bai, badago. Bai, gerta liteke. Egurra, bai, bihur daiteke errauts. Errautsak ezin dira egur bihurtu, ezinezkoa da. Aldaketa kimikoa gertatu da egurra erre denean. Izan ere, substantzia bat eraldatu eta beste bat bihurtu da, eta prozesu horrek ez du atzera bueltarik. 23. Finkatzeko: Higidura eta abiadura 1. Gorputzak higitu edo gelditu egiten dira indar batek haien gain eragiten duenean. Abiadurak adierazten du gorputz bat zer azkartasunez higitzen den. 2. Baloia higitzen ari da, baina poliki-poliki abiadura galtzen doa, marruskadura-indarraren eraginez. Pilota lurzoruan higitzen da, eta zoru horrek eragindako indarra da, hain zuzen, marruskadura. Higiduraren noranzkoaren kontrako indarra da eta, horren ondorioz, pilota gelditzea eragiten du. 3. 300 : 4 5 75. Abiadura orduko 75 kilometrokoa da. 24 Finkatzeko: Grabitate-indarra eta higidura 1. Grabitatea da gorputzak Lurraren gainazalera erakartzen dituen indarra. Pilota bat erortzen uzten denean, grabitate-indarraren eraginez pilotak beherantz egiten du. 2. Pilota bat gorantz botatzen dugunean goranzko abiadura bat ematen diogu. Baina pilota askatzen dugunean, grabitate-indarra pilota galgatzen hasten da, harik eta punturik altuenean gelditu arte. Hortik aurrera, grabitatearen eraginez pilota beherantz mugitzen hasten da eta abiadura bizkortzen, lurrera iritsi arte. Pilota bat aurrerantz botatzen dugunean aurreranzko abiadura bat ematen diogu.
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
20. Finkatzeko: Nahasteak eta substantzia puruak 1. O Nahasteak hainbat substantzia puruz osatuta daude. O Substantzia puru guztiak materia mota bakarraz osatuta daude. O Aleazioak nahasketa homogeneoak dira. 2. Filtrazioa sistema horren bidez solido eta likido baten nahasketa heterogeneoak bereiz daitezkeelako. Dekantazioa sistema horrekin dentsitate desberdineko substantzien nahasketa heterogeneoak bereiz daitezkeelako. Lurrunketa sistema horrekin nahasketa homogeneoak bereiz daitezkeelako. 21 Finkatzeko: Egoera-aldaketak 1. Kondentsazioa. Baporizazioa. Sublimazioa. Urtzea. Irakitea. 2. Solidotzea da likido izatetik solido izatera igarotzea. Fusioaren tenperatura berean gertatzen da. Ura izoztu eta izotz koskorrak sortzen direnean gertatzen da, adibidez. 22. Finkatzeko: Aldaketa kimikoak 1. Aldaketa kimiko bat da substantzia bat eraldatu eta beste substantzia bat sortzea. E. L.
88
Baina, aldi berean, grabitateak beheranzko indarra eragiten du. Horrenbestez, pilota askatzen dugun une berean grabitateak eragiten du beherantz mugitzen hastea, gero eta abiadura handiagoan. Aurreranzko eta beheranzko bi mugimendu horien ondorioz, pilotak egiten duen ibilbidea kurba bat da. 25. Finkatzeko: Makina bakunak 1. Txirrika: Indarraren noranzkoa aldatzea. Palanka: Indar gutxiago erabilita lan bat egitea. Gurpila: Marruskadura indarra murriztea. Plano inklinatua: Zamak indar gutxiago erabilita igotzea. 2. E. G. Hirugarren mailako palanka. Bigarren mailako palanka. Lehen mailako palanka. 26. Finkatzeko: Iberiar goi-ordokia 1. IBERIAR GOI-ORDOKIAREN
BARRUALDEKO MENDIKATEAK
28. Finkatzeko: Kostaldea eta uharteak 1. E. G. 2. Kanariar artxipelagoa: La Palma, Hierro, Gomera, Tenerife, Kanaria Handia, Fuerteventura eta Lanzarote. Balear artxipelagoa: Mallorca, Ibiza, Menorca, Formentera eta Cabrera. 29. Finkatzeko: Espainiako erliebea 1. E. G. 30. Finkatzeko: Espainiako klimak 1. E. G. 31. Finkatzeko: Klima mediterraneoa 1. E. G. Klima mediterraneo ohikoa: Katalunia, Valentziako Autonomia Erkidegoa, Balear Uharteak, Murtziako Erkidegoa, Andaluzia, Extremadura eta Gaztela-Mantxako zati bat. Barnealdeko klima mediterraneoa: Gaztela eta Leon, Errioxa, Nafarroako zati bat, Euskadiko zati bat, Aragoi, Kataluniako zati bat, Valentziako Erkidegoko zati bat, Murtziako Erkidegoko, Andaluziako, Gaztela-Mantxako eta Madrilgo Erkidegoko zati bat. 2. Klima mediterraneo ohikoa: tenperaturak leunak dira itsasoaren eraginagatik. Prezipitazioak urriak dira, batez ere udan; hau da, urtaro lehorrean. Barnealdeko klima mediterraneoa: tenperaturak muturrekoak dira, oso hotzak neguan eta beroak udan. Prezipitazioak urte osoan izaten dira, batez ere udaberrian eta udazkenean. 32. Finkatzeko: Klima ozeanikoa, subtropikala eta mendikoa 1. Ozeanikoa. Subtropikala. Mendikoa. 2. Ozeanikoa. Mendikoa. Subtropikala. 33. Finkatzeko: Ibaiak 1. Ibilbide. Arro. Erregimen. Ibai. 2. E. G.
Erdialdeko Mendikatea
Toledoko Mendiak
E. G.
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
89
34. Finkatzeko: Isurialdeak 1. E. L. E. G. 35. Finkatzeko: Espainiako ibaien isurialdeak 1. Motzak eta emari handikoak. Isurialde atlantikokoak dira eta Iberiar penintsulako luzeenak. Motzak, aldapa eta emari handikoak, eta erregimen erregularrekoak. Amildegiak. 2. Jucar ibaia: Sorburua: Iberiar Mendikatea. Itsasoratzea: Mediterraneo itsasoa. Isurialdea: mediterraneoa. Emaria: urria. Erregimena: irregularra. 36. Finkatzeko: Gainazaleko urak eta lurpeko urak 1. Lakua. Urtegia. Akuifero. Aintzira. Ozeanoa. Glaziarra. Lurreko urak bitan sailka daitezke: gainazaleko urak eta lurpeko urak. 37. Finkatzeko: Biztanleria 1. Jaiotza-tasa: leku batean eta epe jakin batean jaiotako pertsona-kopurua. Emigrante: jatorritik beste herrialde batera joaten dena han bizitzeko asmoarekin. Berezko hazkundea: jaiotako biztanle-kopuruaren edo jaiotza-tasaren eta hildako biztanle-kopuruaren edo heriotza-tasaren arteko aldea. 2. Espainiako biztanleriaren dentsitatea: 46.000.000 : 504.783 = 91,1 biz./km2. Ekuadorko biztanleriaren dentsitatea: 3.000.000 : 275.830 = 10,8 biz./km2. Errumaniako biztanleriaren dentsitatea: 21.800.000 : 237.500 = 91,7 biz./km2. 38. Finkatzeko: Espainiako biztanleria 1. Okerra da, berezko hazkundea positiboa delako; izan ere, jaiotakoak gehiago dira hildakoak baino. Gainera,
migrazio-hazkundea positiboa da, Espainiara iristen diren etorkinak gehiago direlako Espainiatik joaten diren emigranteak baino. 2. E. L. 39. Finkatzeko: Biztanleria eta ekonomia-jarduerak 1. O Langabeak biztanleria aktibo dira lana egiteko adinean daudelako, nahiz eta une horretan lan bila aritu. O Biztanleria ez-aktiboak ez du lanik egiten inongo ekonomia-sektoretan. Z. 2. Lehorrekoak. Txerri-azienda. Baxurakoak. 3. Bigarren sektorean industriako jarduerak biltzen dira; esaterako, oinarrizko industriak, ekipamendu-ondasunen industriak eta kontsumo-ondasunen industriak. Eta horiekin batera, eraikuntza. 40. Finkatzeko: Zerbitzuak 1. 1. Hirugarren sektorea. 2. Merkataritza. 3. Esportatu. 4. Garraioa. 5. Turismoa. 6. Barnekoa. 7. Kulturala. 2. Hiru garraiobide mota daude: lurrekoa (trenbidea, adibidez); itsasokoa, ontzien bidez; eta airekoa, hegazkinen bidez. 41. Finkatzeko: Espainiako lurralde-antolaketa 1. Muga naturalak
Muga politikoak
iparrera
Bizkaiko golkoa
hegora Mediterraneo itsasoa eta Ozeano Atlantikoa ekialdera Mediterraneo itsasoa mendebaldera Atlantikoa Ozeano
2. E. G.
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
90
42. Finkatzeko: Espainiako erakundeak 1. Konstituzioa. Monarkia parlamentarioa. Erregea. Gorte Nagusiak. Erregea. 2.
Erakundea Estatuburua Eginkizunak Bere eginkizun nagusia da beste herrialdeetan Espainia ordezkatzea. Gainera, Indar Armatuen buru gorena da. Legeak egitea eta onartzea eta gobernuaren lana kontrolatzea. Estatua zuzentzea, helburu ekonomikoak, sozialak eta politikoak erabakitzea eta nazioarteko harremanak zuzentzea. Legeak betearaztea eta betetzen ez dituztenak epaitzea. Kideak Erregea
44. Finkatzeko: Neolitoa 1. Sedentarioak. Nekazariak. Abeltzainak. 2. Margo hori ez da Paleolitokoa, garai horretan animalia isolatuak margotzen zirelako eta harrien irtenuneak baliatuz bolumena ematen zitzaielako animalia horiei. Margo hori Neolitokoa da, gizaki taldeak agertzen direlako oso modu eskematikoan marraztuta. 3. Harri landua Neolitoa behin eta berriro igurzten zuten harri bat beste batean egindako artekan. Harri kolpatua Paleolitoa harri bat beste batekin kolpatzen zuten forma eman arte. 45. Finkatzeko: Metal Aroa 1. Denboraren lerro hori okerra da historiaurreko garaiak ez daudelako ordenan. Lehen garaia Paleolitoa da, duela 1.000.000 urte; bigarrena, Neolitoa, duela 7.000 urte; eta hirugarrena, Metal Aroa, duela 6.000 urte. 2. Metal Aroa. Neolitoa. Paleolitoa. Paleolitoa. Neolitoa. Metal Aroa. Paleolitoa. Neolitoa. Paleolitoa. Neolitoa. Metal Aroa. Paleolitoa. 46. Finkatzeko: Iberiarrak, zeltak eta kolonizatzaileak 1. E. G. Herri iberiarrak Penintsularen hegoaldean eta ekialdean bizi ziren. Zeltak, berriz, Iberiar goi-ordokiko eta kostalde atlantikoko lurretan. E. L. 2. Feniziarrak Gadir. Greziarrak Sagunto. Kartagotar Kartago Nova.
Gorte Nagusiak
Gobernua
Justizia Auzitegiak
43. Finkatzeko: Historiaurrea. Paleolitoa 1. Historiaurrea Historiaren lehen aroa da, bai eta luzeena ere. Gizakia agertzen denean hasten da historiaurrea eta idazketa asmatzean bukatu. Historiaurrea hiru garaitan banatzen da: Paleolitoa, Neolitoa eta Metal Aroa. 2. Paleolitoan, gizakiek naturan aurkitzen zutena jaten zuten. Arrantzan eta ehizan egiten zuten eta fruituak biltzen zituzten. Gizon-emakume horiek nomadak ziren, leku batetik bestera joaten ziren eta tributan bilduta bizi ziren; hau da, hainbat familiak osatutako talde txikitan. Lanabesak egiten zituzten animalien hezurrekin eta margotu egiten zuten kobazuloen barruan.
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
91
47. Finkatzeko: Erromatar Hispania 1. Hormigoia. Latina. Erromanizazioa. Punikoak. Probintzia Betikoa. Hispania. Esklaboa. 2. Kartagotarrak. Hispania. Probintziatan. Latina. Erromanizazio. Hormigoia. Mosaikoz. 48. Finkatzeko: Erdi Aroaren hasiera 1. Bisigodoak herri germaniarra ziren. Bisigodoen erresumako hiriburua Toledo izan zen. 2. 3. 929. urtean, Abd ar Rahman III.a emirrak kalifa titulua hartu zuen, eta Kordobako kaliferriari eman zion hasiera. 2. 756. urtean, Abd ar Rahman I.a printzeak emir burujabe aldarrikatu zuen bere burua eta Al Andalus bereizi egin zen Damaskotik. 1. 711. urtean, musulmanek inbaditu egin zuten Penintsula eta emirerria ezarri zuten; hau da, Damaskoko kalifaren mendeko probintzia bat. 3. Kantaurialdea: Asturiasko Erresuma, gerora Leongo Erresuma bihurtu zena. Gaztelako konderria, gerora Gaztelako Erresuma bihurtu zena. Pirinioak: Nafarroako Erresuma. Kataluniako konderriak. Aragoiko Erresuma. 49. Finkatzeko: Erdi Aroaren amaiera 1. E. G. Kristau-erresumak: Portugal, Nafarroa, Aragoiko Koroa eta Gaztelako Koroa. Erresuma musulmana: Granadako Erresuma. Al Andalusen banaketatik sortutako erresuma txikiak. Granadako Erresuma.
1479an elkartu ziren, Gaztelako Isabel I.a eta Aragoiko Fernando II.a ezkondu zirenean. Granadako Erresuma Errege-erregina Katolikoek konkistatu zuten, Gaztelako Isabel I.ak eta Aragoiko Fernando II.ak. Mapa Erdi Aroaren amaierakoa da, kristau-lurraldeek ia Espainia osoa hartzen dutelako eta lurralde musulmanak Espainia hegoaldeko eremu txiki batera murriztuta daudelako. 50. Finkatzeko: Al Andalusko bizimodua 1. Muladia. Mozarabiarra. Medina. Zokoa. 2. Zirkunferentzia erdiko arkua. Ferra-arkua. Arku zorrotza. Duten formagatik esaten zaie horrela arkuei. 3. E. L. 51. Finkatzeko: Kristau-erresumetako bizimodua 1. GIZARTEA KRISTAU-ERRESUMETAN
2. Erromanikoa. Eraikin erromanikoek altura txikia zuten eta harrizko horma oso lodiak. Oso leiho gutxi egiten ziren horma horietan. Horregatik zen barnealdea iluna. Ate eta leihoek zirkunferentzia erdiko arkuaren forma zuten. Eraikin gotikoak altuak ziren. Hormak finagoak ziren, eta ate eta leiho handiak zituzten. Punta zorrotzeko arkuak zituzten ate eta leiho horiek. Leihoak beirate koloreztatuekin apaintzen ziren. 1. Zabaltzeko 1. Nukleoak, zelularen funtzionamendu guztia koordinatzen baitu. Zelulek zenbait funtzio egin behar dituzte (nutrizio- eta iraizpen-funtzioa), izaki bizidunak direlako eta bizi-funtzioak egin behar dituztelako.
2. E. G.
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
92
1. Landare-zelulek forma erregularra dute; animalia-zelulak, berriz, irregularrak dira eta forma ugari har ditzakete. 2. Landare-zelulan, mintzak zelula-pareta gogor bat du. 3. Nerbio-zelula: mezuak eta aginduak garraiatu eta informazioa prozesatzen du. Hezur-zelula: hezurren osagai bat da. Gihar-zelula: gorputza mugitzen laguntzen du. Gantz-zelula: gantzak gorde eta organoak babesten ditu. Odol-zelula: oxigenoa eta zenbait substantzia gorputz osora garraiatzen ditu. Sexuala: ugalketan parte hartzen du. Epiteliala: larruazala osatu eta organoak estaltzen ditu barrutik. 2. Zabaltzeko 1. E. E. Landareak urtaroetara moldatzen dira: udaberrian, landareak loratu egiten dira; udazkenean, zuhaitz-espezie batzuei hostoak jausten zaizkie; udaberrian, haziak ernatu egiten dira, eta udazkenean fruituak heldu; eta neguan, erraboilak dituzten landareek hibernatu egiten dute. Landareek animaliengandik babestu behar dute, jan ez ditzaten. Daukaten ur gutxia hobeto aprobetxatzeko. 3. E. E. Moldaketa topologikoak: ur gutxiko lurretan landare batetik bestera tarte handia egoten da; ur askoko lurretan, berriz, landareak elkarren ondoan hazten dira. Lurzorura moldatzea: lurzoru lehorretan landareek sustrai luze-luzeak izaten dituzte, ura aprobetxatu ahal izateko. Mineral gutxiko lurzoruetan, landare haragijaleak intsektu txikiak janez elikatzen dira. Egitura moldatzea: zenbait lore intsektuen itxurakoak dira, espezie bereko intsektuak erakartzeko; ibaiertzetan sortzen diren ihiak oso malguak izaten dira ur-lasterrek apur ez ditzaten.
Animalietara moldatzea: landare batzuek arantzak dituzte, animaliek jan ez ditzaten; eta lore batzuek beren petaloak aldatzen dituzte, intsektuen itxura izateko.. 4. Kaktusa: Zurtoina Ura gordetzeko loditua. Sustraiak Luzeak, ura hobeto aprobetxatzeko. Zabalak, argi gehiago Huntza. Hostoak igokaria, zuhaitz baten jasotzeko. Zurtoina enborrean gora egiteko. 5. Igebelarren sustraiak luzeak eta malguak dira, ur-lasterraren indarrari eutsi ahal izateko; igebelarren hostoak zabalak dira eta kopatuta daude, uraren gainean hondoratu gabe egon ahal izateko; eta zurtoinak malguak dira, ur-lasterrak apur ez ditzan. 3. Zabaltzeko 1. Munduan desagertzeko arrisku handiena duten ekosistemetako batzuei buruzko informazioa ematen digu mapak. 2. Espainiako eskualdean Mediterraneoko oihana dago, desagertzeko arrisku larria duen ekosistema. 3. E. L. 4. 1. Baso-soiltzea; 2. Amazonas; 3. Indiakoa; 4. Bering; 5. Baikal; 6. Taiga. 4. Zabaltzeko 1. E. E. Sumendiak ez dira denak berdinak eta ez dute guztiek berdin jarduten. Batzuk oso aktiboak dira; hau da, sarritan hasten dira erupzioan. Beste batzuek txandakatu egiten dituzte aldi lasaiak eta erupzio-aldiak. Badira lo daudenak ere; horiek ez daude aktibo baina ez daude erabat itzalita ere. Eta, azkenik, badira erabat itzalitzat jo daitezkeenak. Erupzioa nola gertatzen den, sumendiak lau taldetan sailkatzen dira: hawaiarrak, estronboliarrak, bulkaniarrak, peleanoak. 2. Bulkaniarra, peleanoa, hawaiarra, estronboliarra.
2.
93
3. Magma da Lurraren barnean oso tenperatura altuan dagoen materiala; eta magmari laba esaten zaio gainazalera ateratzen denean. 4. Suaren eta metalen jainkoa. Jupiter eta Junoren semea. Venusen senarra. Etna mendiaren azpian bizi zen. Vulcanoren sutegia margolanean. Diego Rodrguez de Silva eta Velzquezek. Madrileko Prado museoan. 5. Zabaltzeko 1. Zeruan elkarrengandik hurbil ikusten diren izarren multzoa da konstelazioa. Hartz Txikian. Ipar Hemisferioan dago konstelazio hori. Izarror konstelazioak dauka zakur itxura; eta ehiztari-itxura, berriz, Orionek. 2. E. G. E. G. Hartz Nagusia osatzen duen gurdiko azken bi izarrak lerro batez elkartu eta lerro hori bost aldiz luzatuz gero, Iparrizarra begiztatu ahal izango dugulako. 3. Betelgeuse. Rigel. Bellatrix. Mintaka. Almitak. Alnilam. Saiph. 6. Zabaltzeko 1. Plateretako batean bestean baino ur gehiago zegoelako. Substantzia bereko bi masa berdinek bolumen bera dutela, edozein dela ere haien forma. 2. Berunezko blokea txikiagoa da, bolumen txikiagoa duelako; hau da, artelazkiak baino espazio gutxiago hartzen du. 3. Irudia ez da zuzena, eraztuna probetan sartzerakoan likidoaren mailak gora egin beharko lukeelako eta ez behera, irudian ikusten den moduan. 4. E. E. Arkimedes Greziako matematikari, fisikari eta ingeniari bat izan zen. Sirakusan (Italia) jaio zen K.a. 287. urtean.
E. E. Bere izena daraman printzipioa asmatu eta formulatu zuen. Horrez gain, hainbat asmakizun egin zituela uste da; besteak beste, gorputzen pisu zehatza jakiteko metodo bat, planetario mekaniko bat, gurpil horzduna, amaierarik gabeko torlojua... Eureka hitzak esan nahi du aurkitu dut; interes, irrika eta ahalegin handiarekin bilatzen den zerbait aurkitzen denean erabiltzen da esamoldea. 7. Zabaltzeko 1. Isaac Newton inoizko zientzialaririk handienetakoa izan zen. Zientziaren hainbat arlotan egin zituen ekarpenak; fisikan, matematikan eta kimikan, besteak beste. Matematika-kalkuluaren asmatzaileetako bat izan zen Newton; argiarekin eta optikarekin loturiko fenomenoak ikertu zituen eta grabitatearen lege unibertsala proposatu zuen. Philosophiae naturalis principia mathematica da bere obra handia; Principia laburduraz ezagutzen da lan hori. Grabitate-indarrak Lurraren gainazalera erakartzen ditu gorputzak. 2. E. E. Marruskadura-indarra, iman baten erakarmen-indarra, inertzia, kontaktu-indarrak 3. Evaren sagarra paradisutik kanporatzea. Parisko sagarra Troiako gerra. Newtonen sagarra grabitatearen lege unibertsala. Gillermo Tellen sagarra Suitzaren burujabetza. E. E. Edurne Zuri eta zazpi ipotxak. Sagarrondoa hosto galkorreko zuhaitza da. Loreak ere baditu, eta, alde horretatik, landare angiospermoa da. 8. Zabaltzeko 1. Zer gertatu zen? Cumbre Vieja sumendia erupzioan hasi eta, horren ondorioz, beste mendi bat sortu zen, Tenegua. Non gertatu zen? La Palma uhartean, Kanarietan. Noiz gertatu zen? 1971. urteko azaroaren 18an.
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
94
2.
Izena Herrialdea Altuera
Europako sumendiak Vesuvio Italia 1.279 m 79. urtean lurperatu egin zituen Herkulano, Ponpeia eta Stabia hiriak. Etna Italia 3.322 m Europako sumendi aktibo handiena da.
Europatik kanpoko sumenduak Mauna Kea AEB 4.205 m Munduko sumendi altuena da. Krakatoa Indonesia 813 m Leherrarazi egin zuen kokaturik dagoen uhartea.
Ezaugarriak
9. Zabaltzeko 1. Portugal. Makaronesia. Portugalgo mendi altuena. Eguraldi ona egiten du Iberiar Penintsulan. 2. E. L. 3. E. G. 4. Udaberrian eta udan, urte-sasoi horietan Espainian eguraldi beroa eta lehorra egiten duelako. 10. Zabaltzeko 1. Las Batuecas eskualdea Salamancako probintzian dago, Gaztela eta Leonen. Neolitokoak; Historiaurrekoa. Karmeldarren ordenak; xv. mendean; Santo Desierto de San Jos del Monte monasterioa. 2. Ibilbidea da ibai nagusi batek eta haren ibaiadarrek zeharkatutako lurraldea. Itsaso berera ura isurtzen duten ibai, amildegi eta errekastoek, berriz, isurialde bat osatzen dute. Isurialde batean hainbat arrotako ibaiak egon daitezke. Adibidez, Duero, Guadiana, Tajo eta beste hainbat ibairen arroetako ibai eta errekak isurialde atlantikokoak dira. 3. Batuecasen egoteak esan nahi du despistatuta egotea. E. L. 4. Las Batuecas ibarra zeharkatzen duten ibaiak isurialde atlantikokoak dira, Dueroren eta Tajoren arroak osatzen dituzten ibaiak isurialde horretakoak direlako.
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
5. Tajoren ibaiadarrak: Guadarrama, Titar, Alberche, Jarama eta Alagn. Dueroren ibaiadarrak: Pisuerga, Tormes, Valderaduey, Adaja eta Esla. 6. Babian egon esamoldeak esan nahi du arreta galduta egotea. Babia Gaztela eta Leongo autonomia-erkidegoan dago. Gaztela eta Leongo ibai nagusia Duero da. 11. Zabaltzeko 1. Jaiotza-tasa txikia eta bizi-itxaropenaren hazkunde handia. Bizi-itxaropena da pertsona bat jaiotzerakoan biziko den urteen aurreikuspena. 2. E. E. Osasunaren aldetik, adin nagusiko pertsonekin loturiko espezialitateak beharko dira ospitale eta osasun-zentroetan. Lanaren ikuspegitik, pertsona gutxiago ariko dira lanean eta erretiroa hartutakoak gehiago izango dira. Horrek pentsioetan ere izan dezake eragina. Ekipamenduen aldetik, adinekoen egoitza gehiago beharko dira ikastetxe eta haurtzaindegiak baino. 3. Biztanleria ikertzen duen zientzia demografia. Biztanleria batean izandako jaiotzak jaiotza-tasa. Biztanleria batean izandako jaiotzak heriotza-tasa. Biztanle-kopuruaren eta bizi diren lurraldearen azaleraren arteko harremana. Km2 -tan adierazten da biztanleriaren dentsitatea.
95
Bizilekua aldatzeak dakarren desplazamendua migrazioa. 4. E. G. 12. Zabaltzeko 1. Erreferenduma herritarrei egindako kontsulta da. Herritarrek, botoen bidez, legeak edo garrantzi handiko gaiak onartzen edo baztertzen dituzte kontsulta horretan. Politika-pluralismoa da ideia desberdinak dituzten hainbat alderdi politiko daudela onartzea eta, orobat, alderdi horien bizikidetza onestea. Espainian 17 autonomia-erkidego, autonomia-estatutua duten bi hiri (Ceuta eta Melilla), eta berrogeita hamar probintzia daude. 2. Extremadura, Galizia eta Valentziako Autonomia Erkidegoa. 3. 1. Kabildo. 2. Andorra. 3. Eskumen. 4. Mallorca. 5. Konstituzioa. 6. Erregea. 7. Estatutua. 8. Diputatuak. 9. Melilla. 10. Gorena. 11. Merida. 13. Zabaltzeko 1. Homo habilis. Homo sapiens sapiens. Homo erectus. 2. Homo antecessor-ak Paleolitoarekin luke lotura, garai horretan gizakiak biltzaileak eta ehiztariak zirelako. 3. Homo erectusa da, eskuan suzi bat daramalako eta espezie horrek aurkitu zuelako eta erabili zuelako lehen aldiz sua. 4. E. G. 14. Zabaltzeko 1. Gris oso iluna: legioa. Gris iluna: kohortea. Gris argia: manipuloa. Zuria: zenturia. 2. E. G.
3. Fossa. Intervallum. Praetorium. Vallum. Tentoria. Porta Decumana. Via Principalis. Porta Praetoria. Via Praetoria. Porta Principalis sinestra. 15. Zabaltzeko 1. Jerusalem, Erroma eta Santiago Konpostelakoa. Leku horietan kristauentzat gertakizun oso garrantzitsuak izan zirelako. Jerusalemen, esaterako, Jesusen pasioa eta heriotza gertatu zen. Erroma Aita Santuaren egoitza zen eta da oraindik ere, eta San Pedroren martirioa ere han gertatu zen; eta Santiago Konpostelakoan Jakue Nagusia apostoluaren hilobia aurkitu zuten. 2. Erlikia balio handiko objektua edo aztarna da. Oso garrantzitsutzat hartzen den norbaitena izan zelako dauka balio hori. Santiagoko erlikia apostoluaren gorputza da. 3. E. G. 4. Z, Z, Z, Z.
96