STUDIJE I LANCI

UDC 257.7

STARA SLOVENSKA RELIGIJA: JEDAN LINI POGLED IZ KOMPARATIVNOG UGLA Aleksandar Loma

SAETAK: Oslawajui se u uporednim istraivawima prevashodno na leksiku, autor dolazi do zakquka da je prethrianska duhovnost starih Slovena bila sloenija i bogatija nego to se pretpostavqa KQUNE REI: stara slovenska religija, pravoslavna zajednica, Praindoevropqani", nii i vii slojevi mitologije, henogeizam, jezik, leksika, hristijanizacija

Ovaj lanak zasniva se na predavawu pod naslovom Mogunosti filoloke i komparativne rekonstrukcije slovenskog panteona", odranom 21. novembra 2005. godine u zadubini Ilije Kolarca u sklopu ciklusa Slovenska mitologija". U jednom prethodnom predavawu iz tog ciklusa dao sam pregled pisanih izvora za staru slovensku religiju, a ovde, zbog ogranienog prostora, mogu samo uputiti itaoca na srpski prevod kwige Henrika Lovmjawskog1 i odrednice posveene pojedinim likovima vie mitologije u enciklopedijskom priruniku Slovenska mitologija.2 U svakom sluaju, odreen uvid u tu, na alost dosta oskudnu, faktografsku podlogu bie potreban za praewe izlagawa koje sledi. Ono se zasniva uglavnom na mojim vlastitim ranije objavqenim radovima, a preko wih italac moe doi do daqe sekundarne literature, na koju e ovde biti samo po izuzetku upuivano.3 Suoeni sa oskudnou i nedovoqnom reitou izvora za staru slovensku religiju, posebno za kultove bogova i mitove o wima, mogli bismo zakquiti da Sloveni u doba svoga zajednitva i nisu imali neke vie oblike religije i mitologije. Taj zakquak svakako bi bio is1 Lovmjanjski 1996. Treba upozoriti da je obimna nauna aparatura originala (owmiaski 1979) u ovom inae vrlo dobrom srpskom prevodu donekle svedena. 2 Skraeno: SM. Za znalce klasinih jezika i daqe ostaje nezamewiva zbirka FHRS. 3 Tako kao praktino reewe kojim se ovaj lanak, u skladu sa svojom koncepcijom, rastereuje podrobnog diskutovawa i suvinog referisawa a ne kao odraz autorove autistinosti treba shvatiti iwenicu da u spisku literature priloenom na kraju, uz nekoliko nezaobilaznih optih studija i prirunika, preovlauju moji radovi (premda sam navodio samo one vanije i novije).

10 hitren, mada su slino miqewe ve izneli neki ozbiqni istraivai stare slovenske religije. Kada kaem ozbiqni, mislim na takve koji nisu hteli tendenciozno da umawe slovensku, za dobar deo wih i sopstvenu, prolost, nego su udruili jedan istoricistiki i ponekad hiperkritiki pristup faktima sa evolucionistikim pogledom na razvoj religijske misli izgraenim u okriqu etnologije, pre svega na osnovu prouavawa tzv. primitivnih naroda. Uproeno govorei, wihovo rezonovawe je sledee: poto se religija razvija od niih oblika magije, animizma i totemizma prema politeizmu, a o slovenskim bogovima imamo samo oskudne i meusobno slabo uskladive izvetaje iz vremena nakon raspada praslovenske zajednice, dok s druge strane savremeni folklor slovenskih naroda pokazuje veliko bogatstvo animistikih, totemistikih i demonolokih predstava, to znai da se za praslovensko doba mogu pretpostaviti uglavnom te religijske i mitoloke predstave nieg reda, dok su se vii kultovi razvijali tek pozno i sporadino u pojedinim delovima ve razjediwenog slovenskog sveta, i to dobrim delom pod stranim uticajem (iranskim, germanskim, hrianskim). Ovakvo gledawe svakako je pogreno, i to stoga to je s jedne strane odve usko i zanemaruje iru, komparativnu perspektivu, a s druge strane to, naprotiv, skokovito poredi kulture daleke u svakom pogledu, preskaui saznawa koja pruaju religijska shvatawa Slovenima srodnih naroda. Re je o tome da su Sloveni deo velike indoevropske jezike porodice, u tom smislu to je praslovenski jezik koji se govorio do pre oko hiqadu i po godina izdanak jednog jo mnogo starijeg prajezika, koji komparativna lingvistika mawe-vie pouzdano rekonstruie u obliku koji je imao pre etiri do pet hiqada godina i koji se uslovno naziva praindoevropskim. Rekonstruisani renik tog jezika omoguava posredan uvid u materijalnu i duhovnu kulturu wegovih nosilaca, Praindoevropqana", ukquujui i wihovu religiju i mitologiju. Bez obzira na sve neizvesnosti takve rekonstrukcije, opte je i dobro utemeqeno miqewe da su ti Praindoevropqani posedovali razvijen sistem religijskih i mitolokih predstava, ukquujui kultove bogova.4 Tipoloki gledano, praindoevropska religija predstavqa srazmerno visok stupaw razvoja u odnosu na religije takozvanih primitivnih naroda koje su predmet modernih etnolokih i antropolokih izuavawa. Kako su Sloveni sa drugim indoevropskim narodima bili batinici ne samo jezika, nego i kulture svojih jezikih predaka, pomenuti struwaci koji ih hiqadu-dve godina docnije nalaze na znatno niem razvojnom stupwu religijskog ivota moraju uzeti da su oni u meuvremenu izgubili deo tog naslea, da su, prosto reeno, podivqali". To, razume se, nije nemogue, i deava se u izmewenim drutvenim uslovima, osobito s obzirom na iwenicu da su vii oblici religije tesno veza4 Za optu sliku o indoevropskoj religiji i mitologiji: Puhvel 1988, Gamkrelidze/Ivanov 1984 (posebno tom ), EIEC.

11 ni za postojawe odreenih drutvenih institucija, kakve su kraqevstvo, ratniki stale, svetenstvo i sl. Sa druge strane, upravo ta meusobna povezanost objawava zato nam savremeni slovenski folklor prua tako mnogo materijala za rekonstrukciju nie, a tako malo za rekonstrukciju vie mitologije Praslovena. Na prvom udaru hristijanizacije bili su upravo ti gorwi slojevi i ustanove paganskog drutva, dok je na niem nivou seoskih i domaih kultova tolerancija nove religije bila mnogo vea i wen uinak mawi. Stoga nam se najrazumnijom polaznom pretpostavkom ini da su Sloveni u doba svoga zajednitva i sve do pokrtewa posedovali jednu srazmerno razvijenu religiju indoevropskog tipa, koju je hrianstvo delom eliminisalo a delom preobrazilo, delujui odozgo, unitavajui wene gorwe slojeve i proimajui se sa onima dowim. Potvrditi ovu pretpostavku nije lako, ne samo zbog nedostatka pisanih i arheolokih izvora za samu slovensku religiju, nego i usled naelne tekoe da se taj indoevropski tip" religije opie i prepozna i u religijama drugih indoevropskih naroda koje su nam mnogo boqe poznate. One pokazuju veliku tipoloku raznovrsnost, u rasponu od sistema sa neizmernim brojem usko specijalizovanih kultova, kakve su bile religije starih Rimqana i Slovenima najbliih Balta, preko politeizma starogrkog tipa, do henoteistikih i ak monoteistikih tendencija prisutnih od vrlo ranog vremena na indoiranskom prostoru. Najsigurnije je pritom poi od pomenutih leksikih podudarnosti, jer na jeziku se, uostalom, temeqi i sam pojam indoevropskog zajednitva, ali se suoavamo sa tim problemom to iza istih naziva i imena kod raznih indoevropskih naroda stoje, bar naoko, sasvim razliite predstave, i po pravilu je teko utvrditi wihovo prvobitno znaewe u praindoevropskoj religiji. Tu, naravno, mogu pomoi tipoloke paralele iz drugih religija irom sveta. U naelu, moramo raunati sa razliitim razvojem zajednikog naslea kod pojedinih indoevropskih ogranaka, uslovqenim kako promenama drutvenih i privrednih uslova kroz istoriju, tako i kontaktima sa drugim prasrodnim ili nesrodnim narodima i civilizacijama. Primere za temeqan preobraaj jedne indoevropske religije pod uticajem druge pruaju grki uticaj na staru rimsku religiju i iranski na jermensku, a drastian sluaj stvarawa sinkretistikog konglomerata pod neindoevropskim uticajima imamo kod Hetita u Maloj Aziji, indoevropskog ogranka za koji raspolaemo najranijim pisanim izvorima, jo iz sredine drugog milenija pre Hrista, u kojima se ve wihova religija pojavquje kao teko ralawiva meavina indoevropske batine sa predstavama i kultovima preuzetim od susednih naroda, Hata, Hurita i Semita. Sloveni spadaju u one severne Indoevropqane koji su tek srazmerno pozno stupili u neposredan dodir sa visokorazvijenim civilizacijama sredozemnog basena, ali je razumno raunati na prisustvo u wihovoj staroj religiji uticaja wima susednih indoevropskih naroda, pre svih Iranaca i Germana, sa kojima su vekovima iveli u susedstvu i dodiru.

12 U vezi s tim treba odmah ukazati da se u slovenskom reniku vezanom za mitologiju i religiju izdvajaju dva sloja, jedan stariji, koji neposredno izrasta iz praindoevropskog naslea i odgovara onome to nalazimo kod susednih Balta i Germana, i drugi, mlai, mada i on veoma star, gde je to nasleeno stawe preobraeno, najverovatnije pod iranskim uticajem. Srediwi pojam praindoevropske religije olien je u svetlom, vedrom ili dnevnom, nebu, i izraen korenom *dyeu- / *dyu-, na koji se svode staroindijsko dyau-, istovremeno naziv za nebo i ime obogotvorenog Neba, starogrko Zes Zevs", latinsko Ju-piter, hetitsko iu- itd. Od tog korena daqe se izvode re za dan", lat. dies, stind. dinam, stsl. dn itd., ali i opti naziv za boga" *deiws u stind. dev-, lat. deus, lit. dievas, stir. da staronord. tivar, itd. Dakle, bogovi su u praindoevropskom poimawu oznaeni kao nebeska" bia, u opreci prema zemaqskim" qudima, za koje se naziv izvodi od rei *ghem- / *deghemzemqa"; ta parna oznaka uva se u latinskom dei : homines, litavskom dievai : 'mones.5 Kod Slovena, stara re za nebo" ostavila je traga u nazivu za kiu dd', srp. dad, doslovno loe nebo", t. j. kino", a stari naziv za boga *deiwos nebeski" ouvao se, u obliku div, samo sporadino, u znaewu demona" i kao pridev divqi; naime, divqe ivotiwe i biqke oznaavale su se, reima od istog korena *deiw-, kao one koje pripadaju bogovima, za razliku od domaih i pitomih, koje pripadaju qudima; analogije za to pruaju baltski jezici i hetitski. Slovenska re nebo stara je indoevropska, ali je u prajeziku znaila neto drugo: oblak, magla", a ovakvo proirewe znaewa zajedniko je jo staroiranskom jeziku Aveste. Slovenska re bog je takoe nasleena iz indoevropskog prajezika, ali u znaewu udeo, srea, blagostawe", koje se jo osea u izvedenicama bogat, u-bog, gde je u- negacija, nebog lien udela, bogatstva, sree; siromaan, nesrean". Razvitak znaewa u bog" opet se sree samo na staroiranskom podruju, gde je re baga- davalac, udeliteq" postala naziv za boga uopte; taj znaewski pomak odigrao se u sklopu jedne religijske reforme koja je stari indoevropski naziv za (nebesko) boanstvo (dava, koji odgovara staroindijskom dev-, latinskom deus itd., degradirala u oznaku za demona; videli smo da je i slovensko div doivelo istu degradaciju. Moemo, dakle, u jednom vanom mitoloko-religijskom segmentu, govoriti o zajednikoj slovensko-iranskoj inovaciji, za koju je impuls doao sa iranske strane.6 Dodajmo da je pojam svetosti oznaen u slovenskom reju svt koja postoji jo samo u baltskom i iranskom, a moda i u germanskom, ali u wemu kao pozajmica sa istoka. U indoevropskim jezicima bog" se oznaava i kao gospodar", drugim reima, termin kojim se oznaava drutvena nadreenost biva prenet u ontoloku sferu, da se oznai nadmo bogova nad qudima.
5

V. najskorije Loma 2004a, za problem slov. naziva za oveka" Loma 2002b, 123 V. Loma 2004a, 3132, 38.

126.
6

13 Praindoevropska re za gospodara", *potis, prisutna je i u drugom delu slovenske rei u istom znaewu gos-pod. Naa sintagma Gospod Bog je hrianskog, u krajwoj liniji jevrejskog porekla, ali mi imamo osnova za pretpostavku da su jo paganski Sloveni svoga vrhovnog boga, o kojem pie Prokopije, oznaavali reju gospod, koju vizantijski pisac prevodi na grki sa krios. Smo gospod je sloenica, gde je prvi deo re gost; ona postoji jo u latinskom jeziku, kao hospes, gde je predwi lan lat. hostis. Znai da bi gospod izvorno bio gospodar nad gostima", to se slae sa znaewem latinskoga hospes domain"; meutim, prosta re hostis u latinskom ne znai gost", nego neprijateq". Istu dvoznanost, boqe reeno ambivalenciju, pokazuju i neki drugi stari indoevropski termini, kao grki xnos gost, stranac", staroindijski ari- gost, stranac, neprijateq". Ova posledwa re utoliko je zanimqivija, to se od we izvodi rya- u znaewu gospodin, gospodar", slino kao to je slovensko gospod etimoloki gospodar nad gostima", a daqa izvedenica odatle arya- Arijci" postala je zajedniko samonazvawe starih Indoiranaca (na koje se svodi i danawi naziv drave Iran). Protivrenost u toj praindoevropskoj predstavi o drugome", shvaenom as kao prijateq koji se prima u goste i kome se ide u goste, a as kao tuin i neprijateq, samo je prividna. Da je tako, najboqi dokaz prua jedan tekst koji se odnosi upravo na stare, paganske Slovene, iz pera vizantijskog cara Mavrikija s kraja estog veka. Opisijui obiaje Sklavina i Anta, on kae da oni svoje ratne zarobqenike dre kod sebe odreeno vreme, a onda im daju slobodu da odlue hoe li platiti otkup i vratiti se u svoj zaviaj, ili e ostati da ive sa wima kao punopravni saplemenici i prijateqi. Prema tome je i slovenski, latinski i germanski *ghostis, grki xenos, indoiranski ari- bio naprosto neutralno shvaeni stranac", osoba izvan ue zajednice odreene krvnim srodstvom, sa otvorenom mogunou da bude ili neprijateq, ili prijateq. Bio je to pravni status svakoga ko napusti okriqe svog plemena ili naroda i nae se, svojevoqno ili prisilno, u tuini, kao putnik, trgovac, ratnik na pohodu, zarobqenik ili talac. Takva osoba nije mogla raunati na zatitu svojih domaih boanstava, ali je postojalo jedno boanstvo na koje se mogla pozvati. To je bio upravo vrhovni nebeski bog, Dyeus, ija se nadlenost shvatala kao univerzalna u onom smislu u kojem nebo sve objediwuje i natkriquje, bez obzira na zemaqske granice koje qudi povlae meu sobom. Kod starih Grka, on se zove Zeus Xenios, Gostinski Zevs"; na wega se poziva, u svojim lutawima, Odisej, kako u zemqi Kiklopa, tako i u Egiptu, gde je, na razbojnikom pohodu, dopao ropstva. Divqi Kiklop Polifem ogluuje se o Zevsa Ksenija i zato ga stie zasluena kazna, dok egipatski vladar u ime ovog boanstva usliuje Odisejevu molbu za milost. Tu se, u Odiseji, prvi put u evropskoj kwievnosti jasno povlai granina crta izmeu varvarstva i civilizacije.7
7 V. Loma 2004b, 2528, detaqnije o prasl. *gospod bog u zborniku posveenom . . Varbot (Moskva, u tampi), o indoevropskoj terminologiji gostoprimstva uopte u zborniku radova H konferencije Indoevropskog drutva (u tampi).

14 Primamqivom se ini mogunost da se u onom vrhovnom bogu Slovena, o kojem pie Prokopije kao o univerzalnom gospodaru,8 a Helmold precizira da on boravi na nebesima i vlada, svemoan, nad svim ostalim bogovima, ali se stara samo o nebeskim poslovima, prepozna upravo ovaj praindoevropski nebeski bog, Dyeus. Sa druge strane, tesna veza sa muwom u koju ga stavqa Prokopije navodi na opravdanu pretpostavku da se radi o gromovniku Perunu. Za Peruna smo rekli da se wegovo ime sree kao teonim samo kod starih Rusa, ali da se u folkoru i toponimiji ouvalo na raznim stranama slovenskog sveta, te ne moe biti sumwe da je posredi opteslovenski mitoloki lik. Takav sud potvruje se na komparativnom planu, jer je boanstvo slinog imena i karaktera, Perkunas, postojalo kod starih Balta, a kod starih Germana Perunu funkcionalno odgovara gromovnik Tor ija mati Fjrgyn nosi ime srodno sa Perun. Uz to se Torov eki kao simbolina slika muwe oznaava reju mjllnir srodnom sa prasl. *mlnija muwa". U nekoj daqoj liniji sa ovim likovima bi mogao biti srodan i staroindijski bog groma Parawa. Dilema oko identifikacije Prokopijevog i Helmoldovog vrhovnog boga Slovena sa praindoevropskim nebeskim bogom ili sa gromovnikom Perunom moe se prevazii kao prividna. Grki Zevs i latinski Jupiter spajaju funkciju vrhovnog nebeskog boga, ije ime nose, sa funkcijom boga-gromovnika. Bezbrojni su primeri u kojima jedno boanstvo od veeg znaaja i ireg delokruga poprima niz specijalnih naziva u skladu sa svojim pojedinim funkcijama, a nije redak ni sluaj da se jedan funkcionalni aspekt boanstva odreen takvim nazivom osamostali u zaseban mitoloki lik. Meu mnogobrojnim nazivima, epiklezama grkog Zevsa postoji i Zes Kerauns Zevs Grom", gde je drugi deo ako ne srodan, a ono bar obrazovan na isti nain kao i slovenska re perun, apelativno znai grom". Neemo rizikovati odvie ako dopustimo da je i kod Slovena ta re prvobitno oznaavala jedno oblije, hipostazu vrhovnog nebeskog boga, koja se onda naknadno mogla izdvojiti i prerasti u posebno boanstvo, sa neto aktivnijom ulogom od one koja se pripisivala obogotvorenom Nebu. Opisani mehanizam umnoavawa" prvobitnih mitolokih likova i viih kultova mogao je biti delotvoran i u docnijim periodima slovenskog paganstva. Wime se moda najboqe moe prevazii nesaglasnost izmeu dve glavne skupine naih izvora o starim slovenskim boanstvima, od kojih se jedna odnosi na staroruski, a druga na pribaltiko-polapski prostor. Staroruski izvori i izvetaji nemakih misionara i hroniara o paganskim kultovima severozapadnih Slovena razilaze se kako u imenima boanstava, sa jedinim izuzetkom Svaroia, tako i u wihovim definicijama, utoliko to ovi drugi uglavnom govore o bogovima rata, pobede i sl., dok oni prvi, u celini oskudniji detaqima, u pojedinim sluajevima definiu boanstvo kao oliewe prirodne pojave ili stihije, pa se Perun izjednaava sa gromom, Da8

Za interpretaciju tog mesta kod Prokopija v. Loma 2004.

15 bog sa suncem, Svaroi sa ogwem. Posebno nam je ova posledwa identifikacija znaajna, i to iz dva razloga: zato to se Svaroi jedini javqa i na slovenskom istoku i na severozapadu, i zato to se u wegovom sluaju moe kroz izvore proslediti pomenuti proces osamostaqewa lokalne hipostaze jednog besumwe starog i iroko prisutnog boanstva pod novim imenom Radogost. Daqe zakquivawe po analogiji vodi nas ka Triglavu i Sventovitu, budui da su wihovi kultovi po tipu bili slini Radogostovom: sva trojica su tovana u raznim kultnim sreditima kao vrhovna boanstva sa izraenim ratnikim karakterom, a zajedniko im je bilo i gatawe o predstojeem ratu pomou posveenih hramovnih kowa. Ako se uhvatimo za podatak staroruskog izvora, prema kojem je istonoslovenski Svaroi bio personifikacija ogwa, onda se ista pretpostavka moe uiniti ne samo za wegovog polapskog imewaka, potoweg Radogosta, nego i za Triglava i Sventovita. Kako je pak Perun, kao oliewe groma, samo jedan od posebnih vidova projavqivawa iste stihije, nebeskog ogwa, mogu biti u pravu oni koji iza raznih polapskih kultova vide plemenske i lokalne hipostaze Peruna, sa ime se slae i wihov ratniki karakter, s obzirom na bliskost funkcija boga groma i oluje i boga rata. Postoji jo jedna slinost izmeu kultova Svaroia-Radogosta i Peruna: i u Retri se, kao i u Kijevu, pomiwu idoli vie boanstava, mukih i enskih, meu kojima je jedan bog uivao najvee potovawe, ovde Svaroi, tamo Perun. Tom crtom koja ga dodatno povezuje sa istonoslovenskim paganstvom Svaroiev kult se istovremeno razlikuje od ostalih polapskih kultova, jer se u drugim tamowim hramovima ije opise posedujemo pomiwe po jedan idol (Jarovit u Volgastu, Triglav u tetinu i Julinu, Sventovit u Arkoni). Sa druge strane, kod Svaroia nema pomena o mnogoglavosti, kojom se odlikuju Triglavovi, Sventovitovi i drugi rujanski idoli. To to se mnogoglav idol javqa po pravilu usamqen, ukazuje na to da je policefalija idola simbolino izraavala polivalentnost kulta: drugim reima, likovi kao Triglav i Sventovit u sebi su objediwavali vie boanskih funkcija koje su drugde mogle biti raspodeqene na nekoliko ue specijalizovanih boanstava. Tumaewe Triglavovih svetenika, koje prenosi Ebon, da tri glave tetinskog idola simbolizuju wegovu vlast nad nebom, zemqom i podzemqem, zvui u tom smislu autentino: Zevs kao grka varijanta praindoevropskog obogotvorenog neba takoe se utraja na kosmolokom planu: osim olimpskog, nebeskog Zevsa, postojao je i zemaqski, Zes Khthnios, kao parwak bogiwe Zemqe u sklopu poqoprivrednih kultova,9 a i podzemni, Zes Katakhthnios, s tim to se ovim posledwim imenom oznaava posebno boanstvo, Zevsov brat i bog doweg sveta Had. Sa etvoroglavim Sventovidovim kipom esto je poreen kameni idol naen 1848. u presahlom koritu reke Zbru u istonoj Galiciji, u obliku stuba na ije su etiri strane isklesana etiri lika, objediwena na vrhu
9 Za ovu mitoloku predstavu i wenu kultnu artikulaciju, ukquujui wene mogue tragove u slovenskom folkloru i leksici, v. Loma 1996.

16 istom kapom; jedan lik je enski. U naelu, moemo se pitati da li ovakva ikonografija proizlazi iz udruivawa i meusobnog slivawa prvobitno razliitih mitolokih likova, ili naprotiv, iz osamostaqivawa pojedinih aspekata i funkcija jednog prvobitnog lika. U svakom sluaju, nije verovatno da bi posredi bila prosta aglomeracija meusobno nesrodnih kultova. Blie istini bie shvatawe po kojem je izmeu pojedinih ovako objediwenih likova morala postojati odreena teoloka ili mistina veza. Analogiju za to pruaju hrianski prikazi Svete Trojice u liku troglavog mladia, kako na zapadu, na primer u Poqskoj, tako i na istoku, na primer kod nas na fresci iz H veka u manastiru Mateji na Skopskoj Crnoj Gori. U kosmolokom smislu, mnogolikost moe izraavati transformacije osnovnih elemenata: vode, koja se javqa u vidu kie, rose, potoka i reka, leda i snega, mora; vazduha, koji je istovremeno i vetar i oblak, magla, i dah ivih bia a osobito vatre. Za staroindijskog Agnija, boansku personifikaciju ogwa, vedske himne kau da ima tri sedita i tri rodna mesta: na nebu, na qudskim ogwitima i rtvenicima i u vodama svetskog mora koje okruava zemqu. U osnovi te Agnijeve trolikosti je kosmoloka predstava o vatri koja krui kroz vasionu: silazei sa neba u vidu muwe ona oploava vodu svojim zametkom, koji putem zemnih sokova prodire u biqke iz kojih onda ovek izmamquje ogwinu ili rtvenu vatru; na drugoj strani se taj zametak, nazvan zlatnim embrionom" (hiranyagarbha-), svakog jutra u moru nanovo raa kao sunce. Dodamo li da se vatra dimom pretae u vazduh, a vazduh prelazi u vodu pretvarawem magle u rosu, oblaka u kiu, time se zatvara kruni tok elemenata u prirodi, u ijoj je osnovi ogaw kao nepropadqivo naelo. Ova kosmologija vatre,10 shvaene kao sveproimajua boanska energija, as manifestna, as latentna, nije bila svojstvena samo vedskim Indijcima, nego i wihovim najbliim srodnicima Irancima, i ona lei u osnovi zoroastrijskog ogwepoklonstva. tavie, moemo sa dosta pouzdawa uzeti da ta predstava ima svoje jo praindoevropsko poreklo, ali da je kod drugih indoevropskih ogranaka tee prepoznatqiva pod naslagama docnijih razvoja. Tako se kod starih Grka vatra kao elemenat neposredno vezuje samo za boga-kovaa Hefesta i za bogiwu ogwita Hestiju, ali se sme pretpostaviti da se na izvornu predstavu o mnogolikom ogwu u krajwoj liniji svode i neki drugi likovi grkog panteona. Apolon, koji se poistoveuje sa nebeskim ogwem Suncem, istovremeno je blizak Agniju u wegovoj ulozi boanskog prvosvetenika, zasnovanoj na personifikaciji rtvene vatre. Hermes je, kao i Agni, boanski glasnik, a ujedno i sprovodnik dua umrlih na onaj svet, uloga koja se izvodi iz obiaja spaqivawa mrtvaca. ak i bog mora Posejdon uporediv je sa Agnijem, jer se on kroz vodenu stihiju ne kree plivajui niti u lai, nego vozei se kowskom zapregom, ba kao
10 Za indoevropski okvir v. Loma 1999, 1331, za stare Slovene Loma 2002a, 206208.

17 i bog sunca Helije po nebu, a to je i nain na koji se Agni u svojstvu potomka Vod", indoiranskog Apam Napata, uzdie kao Sunce iz morskih valova. Sam Zevs se takoe moe shvatiti kao oliewe kosmike vatre, kako u svojstvu gromovnika, tako i u svojstvu boga vedrog, dnevnog neba, to je, kako smo rekli, etimoloko znaewe wegovog imena. Inae je grki naziv za to gorwe, nadoblano nebo, aithr eter", izveden od glagola koji znai goreti" a eter je u skladu s tim bio zamiqan kao vatrena supstanca. Na opisanoj misteriji transformacije vatre iz muwe u energiju skrivenu u drvetu koja se oslobaa wegovim paqewem na ogwitu ili rtveniku zasniva se kult hrasta, koji su evropski Indoevropqani potovali vie od sveg ostalog drvea, smatrajui ga posveenim bogu gromovniku. To vai kako za Grke, Latine i Germane, tako i za Balte i Slovene. S obzirom na najveu bliskost Slovena sa Baltima kako u pogledu jezika, tako i u pogledu religije, za nas je posebno pouno jedno mesto iz Hronike Simona Grunaua sa poetka H veka, gde opisuje paganski kult koji su ne mnogo pre wegovog vremena stari Prusi, jedno baltsko pleme koje je u meuvremenu ponemeno, uprawavali u svom svetilitu Romovu. Tu je pred svetim hrastom gorela vatra koju su stalno odravali jer se nije smela ugasiti. Na hrastu su stajala tri boanska lika, u sredini gromovnik Perkun, a sa wegove dve strane bog podzemnog sveta Patol i bog reka i izvora Potrimp. Ta ista tri boga su, istim rasporedom, bila prikazana i na pruskoj zastavi: Potrimp kao golobrad mladi sa vencem od itnog klasja, Perkun kao crnobrad mukarac u punoj snazi ovenan plamenom, Patol kao sedobrad starac. Namee se tumaewe da je kod starih Prusa glavni predmet kulta bio upravo sveti ogaw u tri svoja pojavna vida, personifikovana u likovima trojice boogova. Daqe nas to podsea na Triglava, iji je zlatni kip bio uglavqen u upqe hrastovo deblo, i ije su tri glave tumaene kao simbol wegove vlasti nad trima kosmikim domenima koji se podudaraju sa Perkunovim (nebo), Potrimpovim (vode) i Patolovim (dowi svet). Gradacija starosnih doba kod ova tri boga, od mladia preko oveka u najboqim godinama do starca, najverovatnije se odnosila na verovawe da uporedo sa jaawem i slabqewem nebeskog ogwa Sunca u toku godine, i svetena vatra na zemqi podlee starewu, smrti i ponovnom raawu, koje nalazi svoj odraz u godiwem obredu gaewa stare i paqewa nove vatre, vezanom za Suneve obratnice. O letwoj dugodnevici pale se i preskau kresovi, obiaj koji se naknadno vezao za hrianske praznike Ivawdan ili Vidovdan, na ta je u sluaju ovoga drugog osim vremenske bliskosti uticala i imenska slinost izmeu Svetog Vita/Vida i Sventovita. Sventovit se, na drugoj strani, odrazio i u Belom Vidu srpskih koledskih pesama, izvoenih uoi Boia, o zimskoj kratkodnevici. Za Boi se vezuje godiwe paqewe nove vatre u domaem kultu, na kunom ogwitu. Kod Srba to radi poloajnik, za iji smo naziv radovan rekli da je moda u vezi sa Radogost kao drugim imenom Svaroia-ogwa. Opreka stare i nove vatre, kako zemaqske tako i nebeske Suneve, nalazi svoj izraz u koledskoj pesmi koja suprotsta-

18 vqa staroga Badwaka" mladome Boiu". Moda nije presmelo nagaawe da bi sam badwak, hrastov trupac preseen natroje koji se na Badwe vee sveano unosi u kuu, mae medom, zasipa itom, qubi, da bi se na Boi ujutru spalio na ogwitu, mogao biti primitivan, fetiistiki pralik one ikonografije koja je na slovenskom severozapadu nala svoj izraz u predstavi troglavog boanstva. Prelazni vid mogle su predstavqati antropomorfne drvene statuete naene na pribaltikom podruju, stilizovane u vidu falusa, datirane posledwim stoleima slovenskog paganstva. One verovatno stoje u vezi sa ritualnim paqewem svetene vatre o solsticijima. Izvoewe svete, ive" vatre shvatalo se kao in zaea i izvodilo trewem dva drvca jednog u drugo, od kojih se jedno, tvre, zvalo mukim, a drugo, udubqeno, enskim.11 Verovatno pribaltike faloidne statuete predstavqaju to muko" drvce, a znaajno je da neke od wih imaju na vrhu prikazana etiri qudska lica, poput Sventovitovog kipa u Arkoni. Kod istonih Slovena drveni falus igrao je ulogu u obredu zvanom Jarilo, koji je pod tim imenom posvedoen i kod Srba u Banatu. Glagol jariti znai istovremeno raspaqivati" i oploavati", te je verovatno da je ovaj obred, koji je takoe padao uz letwu dugodnevicu (Ivawdan), bio vezan sa paqewem nove vatre, uz naglasak na kultu plodnosti, koji nalazimo i kod polapskog Jarovita, te sazvunost dva imena nee biti sluajna; tu se pridodaje i staroruski idol Jarun, a sufiks wegovog imena potkrepquje pretpostavku da se i tu i kod Jarovita i Jarila radi o hipostazama Peruna. Moemo zakquiti da se slovenski kultovi ijim opisima raspolaemo usredsreuju na jedan srediwi lik, bilo okruen drugim, wemu podreenim likovima, bilo sam ralawen na vie hipostaza i funkcija, koje stoje u vezi sa razliitim manifestacijama vatre. U jednom staroruskom izvoru nalazimo izriit iskaz da je Perun mnogostruk" emu odgovara litavski izraz ima mnogo Perkun". Ta mnogostrukost moe se istovremeno shvatiti i kao mnotvo pojavnih oblika ogwa, i kao umnoavawe jednog, vrhovnog boga kroz mnogobrojne lokalne kultove, gde on biva oznaen razliitim imenima. U shvatawu prostog naroda ti plemenski bogovi bivali su meusobno suprotstavqeni, na nain na koji su se u sredwem veku mogla sukobiti dva hrianska svetiteqa u svojstvu zatitnika dveju zaraenih strana, ali je pagansko svetenstvo uvalo svest o wihovoj zajednikoj teolokoj podlozi, sublimirajui ga u formulu Perun est mnog. Na toj svesti se verovatno temeqila i Vladimirova reforma kao posledwi trzaj istonoslovenskog paganstva. Istovremeno postavqawe Perunovih idola u Kijevu i Novgorodu trebalo je da prevazie usitwenost lokalnih kultova u korist dravnog jedinstva; no ovo e uskoro potom biti uspostavqeno na osnovi nove, hrianske vere. Pored vatre u wenim razliitim pojavama druga, sa wom tesno povezana prirodna stihija koja je imala znaajno mesto u staroj slovenskoj
11

V. Loma 1999 passim.

19 religiji je vetar. Ta veza oituje se pre svega u domenu atmosferskih pojava, jer u najmawu ruku gromovnik i olujni bog ine nerazdruiv par, kao staroindijski Indra i Vaju, ili je bog groma ujedno i bog oluje, sabira oblaka", gr. nephelegreta Zes. Litavsko verovawe, da postoje etiri Peruna za sve etiri strane sveta kao da odraava upravo takav jedan spoj, a nije iskqueno da isto znaewe imaju i etiri Sventovitova lica. Mawe je oita, ali podjednako znaajna veza izmeu obogotvorenog vetra i vatre u pogrebnim obiajima i verovawima o zagrobnom ivotu. Stari Sloveni su, kao i stari Balti, Germani, Kelti, Latini, Traani, Grci, Indijci, Hetiti, preteno spaqivali svoje mrtve.12 Kad kaemo preteno, mislimo na neka odstupawa u vremenu i prostoru, na koja emo se malo docnije osvrnuti, ali i na mestimino izuzee pojedinih kategorija stanovnitva unutar iste populacije, u tom smislu to su obredu spaqivawa podvrgavani prvenstveno odrasli mukarci, ratnici koji su proli inicijaciju, za koje se verovalo da im dua odlazi sa lomae dimom u nebo, na kojem je za wih rezervisano blaeno boravite, poput staroindijske Indraloke, Indrinog sveta", ili nordijske Valhale; takvog ratnika mogla je na onaj svet ispratiti wegova supruga, na emu se temeqi obiaj samospaqivawa udovice na muevqevoj lomai, danas poznat pod imenom sati kod hinduista, a u staro doba zabeleen i kod drugih indoevropskih naroda, meu wima starih Slovena i Germana. Pri kremaciji oekivala se pomo boanskog vetra, ne samo da dobro raspali lomau kako bi telo u potpunosti sagorelo i dua bila osloboena za put na onaj svet, kao u epizodi Ilijade kada Ahilej spaquje svoga palog druga Patrokla, nego i da je sa dimom vatre sreno sprovede onamo. Ta psihopompska uloga vetra posvedoena je u hinduizmu, gde se spaqivawe mrtvaca postie pomou tri ili pet vatara, i prema tome koja od wih prva zahvati telo, to zavisi od smera u kojem vetar duva, gata se da e dua otii u svet bogova, svet predaka ili u neki trei svet. U jednom izvetaju o spaqivawu mrtvih kod paganskih Balta pomiwe se verovawe da ako dim ide sa lomae pravo u nebo dua biva spasena, a ako se dim povija na vetru, da je ona izgubqena. Baltski bog vetra Vejopatis bio je prikazivan u liku oveka sa dva razliito usmerena lica, to se moe odnositi na dva vida vetra, dobrom i zlom, koji su od bitnog znaaja za ovekovu sudbinu posle smrti. Slino u zoroastrijskoj mitologiji ulogu psihopompa igra bog vetra Vaju ije je ime prasrodno sa prvim delom Vejopatisovog imena udvojen u dve hipostaze, dobroga Vajua, koji due pravednika prevodi preko uskog mosta sa zemqe na nebo, i zlog Vajua, koji due grenika survava odande u pakao.13 U pomenutom Ibn-Fadlanovom izvetaju o pogrebu jednog istaknutog Rusa spaqenog u unu zajedno sa jednom od svojih ena navodi se i tumaewe smisla ovog obreda iz usta jednog od prisutnih: Vi Arapi
12 Podrobno o ovom obredu kod antikih i polucivilizovanih naroda, sa posebnim osvrtom na stare Slovene, v. Loma 2005. 13 Za Vajua i wegovu moguu vezu sa slovenskim Vijom i Dabogom v. Loma 2003 passim, 2004b 6266.

20 ste glupi, jer onoga, koji vam je najdrai i koga najvie potujete meu qudima, uzimate i bacate u zemqu, da ga tamo jedu bube i crvi, a mi ga spalimo u trenu, tako da on odmah odlazi u raj". U sklopu obreda pomenuta je i vizija nebeskog raja kao prekrasnog zelenog predela od strane ene koja je dobrovoqno pristala da prati pokojnika na onaj svet. Ve smo pomenuli dilemu da li se ovaj opis odnosi na Slovene ili na skandinavske Varjage, ali nezavisno od toga moemo uzeti da su i stari Sloveni delili isto shvatawe. Ono dolazi do izraaja i u jednom staroruskom tekstu iz 1261. godine. To je pria o Soviju, koji je jednom uhvatio vepra i dao wegovih devet slezina sinovima da ih ispeku. Oni ih sami pojedu, a on kad je to saznao rei da sie u ad, ali uspe da ue onamo tek kroz devet vrata, koja mu je pokazao jedan od sinova. Zatim je sin sam potraio oca i naavi ga, sahranio ga u zemqu. Ustavi ujutro Sovij je rekao sinu da su ga pojeli crvi i gmizavci. Onda ga je sin postavio na drvo (obiaj izlagawa mrtvih!), ali su ga do sledeeg jutra izujedali komarci i pele. Tek kada su ga spalili, Sovij je rekao sinu da je spavao vrsto, kao dete u kolevci". U doba kada je ova pria zabeleena, Rusi su uveliko bili hriani koji se pokopavaju, i wome se objawava obiaj kremacije kod wihovih baltskih suseda. Samo ime Sovij moe biti i slovensko i baltsko, ali se u oba sluaja tumai kao sloenica gde je drugi lan srodan indoiranskom vyu- i litavskom vjas vetar", koje je prisutno i u prvom delu imena baltskog boga vetra Vejopatisa. Najverovatnije je istog porekla i ime mitolokog lika Buj, koji u istoimenoj Gogoqevoj pripoveci igra ulogu vratara carstva mrtvih. Prvi elemenat u So-vij je indoevropski prefiks su- u znaewu dobar, dobro", koji imamo i u nekim drugim baltskim i slovenskim reima, izmeu ostalog u prasl. *su-dorv zdrav", *su-bog bogat", pa i u *su-mrt smrt". Dosta je pisano o tome zato se u slovenskom jeziku smrt" oznaava kao dobra". Uglavnom se tumai da je to izvorno naziv za svoju", prirodnu smrt, koji se iz eufemistikih razloga proirio i na sve druge vrste smrti, ali mitoloki lik Dobrog vetra" koji dui omoguava odlazak u nebeski raj upuuje na zakquak da ono to smrt definie kao dobru" nije osvrtawe unazad, na protekli zemaqski ivot prosuen kao dobro" okonan ako nije nasilno i prevremeno prekinut, nego pogled unapred, u blaenu egzistenciju posle smrti kao vrhunsko dobro. Da je pojam dobre smrti" izvorno vezan za obred kremacije ukazuje i mitoloki lik vampira. Re vampir, rus. upr, najubedqivije se tumai kao slovenski pandan grkoj sloenici -pyros, doslovce bez vatre, nespaqen"; izvorno bi ona oznaavala mrtvaca nad kojim nije izvren obred spaqivawa, tako da se wegova dua ne moe rastaviti od tela i otii na onaj svet. Takav mrtvac onda ustaje iz groba i uznemirava pre svega svoje najblie roake, podseajui ih na wihovu obavezu da ga na propisan nain sahrane, t. j. spale. Zbog toga bi pokojnici sumwivi da se vampire bivali otkopani, probodeni glogovim kocem i spaqeni. Spaqivawe vampira pomiwe Duanov zakonik, a u nekim zaba-

21 enim srpskim krajevima pribegavalo mu se jo poetkom dvadesetog veka.14 Zoroastrijski bog vetra i atmosfere Vaju preuzeo je ulogu uvara mosta koji vodi sa ovoga na onaj svet stoga to vazduni prostor u kosmolokom smislu predstavqa most izmeu zemqe i neba, a Vajuovo udvajawe u dobru i zlu hipostazu najubedqivije se objawava kao ostatak iz vremena kada su i stari Iranci jo spaqivali mrtve, pa je dua umrlog sa lomae dimom prelazila u vetar i od smera u kojem ovaj duva zavisilo da li e ona dospeti na eqeno zagrobno odredite, to je, videli smo, bilo verovawe zajedniko okolnim srodnim narodima: starim Indijcima i starim Baltima, a svakako i starim Slovenima, pa moda i jo nepodeqenim Praindoevropqanima. Docnije su Iranci napustili kremaciju u korist drugih pogrebnih obreda: pokopavawa i izlagawa mrtvih, moda usled nedostatka drveta u evroazijskom stepskom pojasu; u svakom sluaju, zoroastrizam je izriito zabrawivao spaqivawe mrtvaca kao skrnavqewe svetog ogwa. Arheolozi Praslovene zajedno sa Germanima i Baltima izvode iz tzv. staroevropskog kulturnog kruga nosilaca kulture poqa sa urnama" i u okviru we posebno luike kulture". Za ovu kulturu bio je karakteristian obred spaqivawa mrtvih, to se ogleda i u opisanim verovawima i mitolokim predstavama, a takoe u jeziku, gde treba pomenuti i stsl. re krada lomaa", koja postoji jo samo u germanskom. No na jugoistoku praslovenske teritorije, u takozvanoj erwahovskoj kulturi v. hrianske ere, meaju se obredi kremacije i inhumacije, t. j. ukopa nespaqenih mrtvaca u zemqu. To se objawava iranskim uticajem, budui da je to bio pojas u kojem je dolazilo do dodira i proimawa sa iranskim Skitima i Sarmatima, koji su dobrih hiqadu godina iveli u severnom pribreju Crnog mora kao jugoistoni susedi Praslovena. Ve smo rekli da se taj uticaj osea i u slovenskoj religioznoj terminologiji, prvenstveno kroz pomenuti pomak znaewa rei bog i nebo, ali i u nekim drugim reima. Stariji termin kulta kod Praslovena svakako je bio *modliti moliti", koji se sree jo u baltskim i germanskim jezicima, hetitskom i jermenskom, i ije je osnovno znaewe bilo usmeno se obraati sa molbom ili molitvom", pa se daqe razvilo u prinositi na rtvu" (rusko molit skotinu klati stoku"), odatle onda i *modla idol". Ovome terminu, meutim, konkurie *rti rtvovati", odatle rec, rtva, re koja se po svoj prilici proirila sa istoka zahvativi osim slovenskih i baltske jezike; u staroindijskom, staroiranskom i litavskom odgovarajui glagol znai slaviti, prizivati". Stari Iranci su, po svedoanstvu malobrojnih linih imena, u najranije doba morali deliti sa starim Indijcima re za vatru i boga vatre agni-, poznatu i wihovim zapadnim roacima, Baltima, Slovenima i Latinima, da bi je onda odbacili i zamenili reju tar-/ur- i u
14 Pored Loma 2005 up. Loma 2004a gde je, na str. 3738, dat pregled dosadawih tumaewa rei vampir.

22 apelativnom i u mitolokom znaewu slino kao to su, kako smo ve rekli, praindoevropsko *deivo- degradirali u naziv za demonska bia a boga" poeli nazivati baga-. Razlog zamene rei za vatru lako je naslutiti u ve pomenutom iranskom radikalnom odbacivawu obreda kremacije. Svi narodi koji su sauvali praindoevropsku re *ognis uprawavali su u staro vreme obred spaqivawa mrtvaca, te je ona za Irance koji su taj obred igosali kao bezboan poprimila pogrdno znaewe vatre oneiene dodirom sa mrtvim telom i da oznae sveti ogaw kao predmet oboavawa morali su posegnuti za novim nazivom. Sloveni, videli smo, preteno su ostali pri spaqivawu mrtvih pa shodno tome i sauvali re ogn, ali se kod dela wih na jugoistoku proirio iranski obiaj ukopavawa, a uporedo sa wim re vatra, koja se svodi na pomenutu iransku tar-/ur-. Ve smo rekli da je slovenska re bog svoje danawe znaewe poprimila pod iranskim uticajem, a da se prvobitno upotrebqavala u znaewu udela, sree, bogatstva" koje jo uva u nekim svojim izvedenicama. Ona je po poreklu izvedenica od praie. glagolskog korena *bhag- dodeliti, dobiti u deo" i mogla je imati i pasivno i aktivno znaewe. U vedskoj religiji bhaga- znai kao apelativ udeo, blagostawe, imawe, posed, srea", a kao lino ime oznaava boga udeliteqa sree i blagostawa. Taj naziv za boanskog udeliteqa" stari Iranci su uoptili u oznaku za opti pojam boanstva. Slina semantika lei u osnovi grkog termina damn koji je radna imenica od glagola daesthai dodeqivati, razdeqivati" i znai prvobitno boanstvo", a tek od hrianskog vremena zloduh, demon". Uostalom, jedan drevni poetski spoj rei, zajedniki najstarijim pesnikim spomenicima starih Grka, Indijaca i Iranaca, opisuje bogove upravo kao davaoce dobara" qudima. Pitawe da li u nekolikim slovenskim teonimima, Dabog, Stribog, arnobog re bog stoji u svom starijem ili mlaem znaewu naizgled zvui izlino, jer na prvi pogled nita nije prirodnije nego uzeti da u imenu boga re bog upravo i znai bog". No u najmawu ruku ono prvo ime, koje je i najvanije, jer se sree kod sva tri slovenska ogranka i moe se rekonstruisati u praslovenskom obliku *Dad'bog, po svom tipu spada u takozvane imperativne sloenice gde prvi deo ne odreuje drugi, nego oba zajedno odreuju neki trei pojam koji se podrazumeva. Tako, na primer, vrtirep nije rep koji se vrti", nego onaj (na primer, pas) koji vrti repom", pa ni *Dad'-bog nee biti bog koji daje", nego onaj koji daje sreu, bogatstvo", ili, u najirem smislu onaj koji dodequje svakome udeo koji mu pripada ili mu je dosuen, bilo da je re o dobru ili zlu. Tako shvaeno, ime *Dad'-bog bilo bi prevod staroiranskog baga- u wegovom etimolokom znaewu.15 Etimologija prvog lana u Stri-bog je sporna, ali je najverovatnije tumaewe prema kojem i tu imamo imperativ od glagola strojiti, i slino znaewe onoga koji stvara, gradi bogatstvo, sreu, udeo". Za arnobog ostaje otvoreno
15

V. moju odrednicu Dabog u OS 2324.

23 da li je to crni bog" ili onaj koji dodequje crnu, zlu kob".16 Kako god bilo, prelaz sa oznaavawa boga kao nebeskog bia, praie. *deiwo-, na boga kao udeliteqa sree, sudbine odraava odreeni pomak pojma boanskog ka qudskoj sferi, vei upliv bogova na qudski ivot. Razumno je pretpostaviti da nova re za boga nije dola od Iranaca Slovenima u wenom optem, apstraktnom znaewu, nego vezana za konkretan kult ili kultove. Za religijsko-mitoloke sisteme starih Iranaca van kruga zoroastrijske religije bilo je karakteristino usredsreewe na jednog vrhovnog boga koji je u sebe upijao atribute i funkcije drugih sporednijih boanstava; u tom smislu jedan drugome su konkurisali pomenuti Vaju i Mitra. Na Vajua ukazuje pomen vetrova kao Stribogovih potomaka u Slovu o Polku Igoreve, na Mitru, poistoveenog sa Suncem, identifikacija Daboga sa grkim Helijem u prevodu Malaline hronike. Postoji pretpostavka da je samo ime Mithra-, koje znai sporazum, ugovor", prelo Slovenima posredstvom skitske forme mihr kao mir. U tom sluaju bi se i ruski izraz mir da bog i srpski obiaj mirboawa o Boiu, prazniku novoroenog Sunca, dali svesti na iranski spoj Mithra baga.17 No srpski Dabog / Dajbog ne pokazuje solarne karakteristike, nego funkcije vratara ili gospodara carstva mrtvih. Jedan obiaj zabeleen u Banatu pridaje Hromom Dabi ulogu uvara mosta koji vodi na onaj svet, u kojoj smo ve sreli Vajua a koju je, u hristijanizovanoj verziji, preuzeo Sveti Arhaneo.18 Ako govorimo o mogunostima rekonstrukcije praslovenskog panteona na osnovu zbira raspoloivih iwenica i ostvarenih komparativnih uvida, tu treba ponoviti ono to je reeno na samom poetku ovog malog ciklusa predavawa: panteon je grka re i pojam izveden iz grke mitologije. Grki olimpski panteon sa Zevsom na elu predstavqa u velikoj meri odraz relativno pozne sistematizacije, izvrene po ugledu na patrijarhalne monarhije, sa precizno utvrenim rodbinskim i hijerarhijskim odnosima i jasno razgranienim nadlenostima. Takav sistem teko se moe pretpostaviti za praindoevropsku religiju, a i za staru slovensku kao wen izdanak. Kada je re o oskudnim naznakama o moguim odnosima srodstva izmeu pojedinih slovenskih bogova, vie je pitawa nego odgovora. Da li na osnovu umetawa Svaroga i Daboga kao dva sukcesivna vladara u Malalinu verziju mitske istorije Starog Egipta treba zakquiti da su wih dvojica i u slovenskoj mitologiji vaili kao otac i sin? Ili moda ta sukcesija odraava dvoslojnost stare slovenske religije, pri emu bi Svarog predstavqao ranije indoevropsko naslee, a Dabog naknadni iranski uticaj? Ako je Dabog ipak slovio kao Svarogov sin, moe li se on identifikovati sa Svaroiem, pod pretpostavkom da sufiks -i u Svaroievom imenu ima patronimiku vrednost? Ili su u pitawu dva sina istog oca? Ili je -i u Svaroi obian deminutivZa moguu interpretaciju ovog imena v. Loma 2001. Prvi put ova pretpostavka je izneta u: Loma 1990, 106. 18 Daboga/Daboga podrobnije razmatram, nadovezujui se na istraivawa V. ajkanovia, u: Loma 1998, 3; Loma 1998, 4550; Loma 2003 passim.
17 16

24 ni sufiks, pa ovo ime ne znai Svarogov sin", nego naprosto mali ili mladi Svarog", kao to Boi" izvorno ne mora biti Boji sin", nego mali Bog, mlado, novoroeno Sunce"? Dodatna nevoqa je to ne znamo etimologiju osnovnog imena Svarog; no s obzirom na to da grkom Hefestu, sa kojim Malalin prevodilac identifikuje Svaroga, odgovara rimski Vulkan, podatak Adama Bremenskog da u Retri, seditu Svaroievog kulta, postoji Vulkanov lonac" sa grkom vatrom", goruom tenou, pre ukazuje na istovetnost Svaroia-ogwa sa Svarogom-Hefestom. Uopte uzev, treba ponovo naglasiti iwenicu da se slovenska boanstva pomiwu u najveem broju sluajeva izolovano, i da je jedini izvor gde se javqaju u veoj skupini iza koje bi moglo stajati neto nalik na panteon pisawe ruskog letopisa o paganskim idolima koje je Vladimir postavio u Kijevu, no tu se od est boanstava najvie za tri sme dopustiti opteslovenski i praslovenski karakter: za Peruna, Daboga i moda za Moko; Stribog nema paralela van staroruskog domena, a Hrs i Simargl su gotovo sigurno pozne iranske primese, verovatno boanstva Iranaca nastawenih na teritoriji kijevske Rusije, bilo ostataka antikih Skita i Sarmata, bilo poznijih doseqenika.19 Stoga e biti u pravu oni koji u Vladimirovom panteonu" vide pre efemernu aglomeraciju raznorodnih kultova iz raznih delova prostrane ruske drave naiwenu radi uvrewa dravnog jedinstva nego odraz nekog tradicionalnog teolokog sistema. Oni strukturalisti i semiotiari koji se trude da istorijske fenomene sagledavaju kao sisteme i strukture odreene unutrawim binarnim opozicijama, stavqaju Volosa, stonog boga, u opoziciju prema Perunu, i identifikuju u Volosu jednog od dvojice protagonista mita u kojem bog gromovnik ubija zmijoliko demonsko bie, kradqivca stoke.20 Taj takozvani osnovni mit", u kojem gromovnikova pobeda nad demonskim protivnikom oznaava dolazak prolea a osloboena goveda simbolizuju kine oblake, a koji takoe poprima optije znaewe pobede kosmikog poretka nad silama haosa, svakako je predstavqao bitan elemenat praindoevropske mitologije21 i nema sumwe da je bio poznat i starim Slovenima, ali se ini da je tu Volos ukquen bez pravog osnova. Jo pre to vai za Velesa, ija se identifikacija sa Volosom zasniva na sazvunosti wihovih imena, koja lako moe biti sluajna. Nije mawe problematina ni rekonstrukcija po kojoj je Moko bila Perunova ena, koja ga je u mitu prevarila sa Volosom/Velesom. Ovo nizawe problema i dilema sa kojima se suoavaju moderna istraivawa slovenske religije i mitologije moglo bi jo potrajati, ali vreme je da iz ove prie pokuamo da izvuemo kakav-takav zakquak. Mislim da se moemo sloiti da uvidi koje pruaju komparativna lingvistika i uporedna istorija religija omoguuju da se u prilinoj
Up. moje dopune odrednicama Semargl i Hors u SM 491 i 566567. Klasino delo tog usmerewa je Ivanov/Toporov 1974. Kritika pojedinih u wemu iznetih hipoteza koja sledi ne moe umawiti wegov veliki znaaj i trajnu vrednost. 21 Detaqno ga, na filolokom planu, razmatra Watkins 1995.
19 20

25 meri upotpuni tura slika koju o bogovima starih Slovena pruaju oskudni istorijski izvori, pa i da se, uza sav potreban oprez, da jedna opta karakteristika slovenske religije. Ta religija ponikla je iz religije drevnih Praindoevropqana, koja se rekonstruie na osnovu religijsko-mitolokog naslea pojedinih indoevropskih naroda, od kojih ponajblie tom pretpostavqenom praindoevropskom stawu stoje najranija verovawa starih Indijaca, odraena u Rigvedi. Vedska religija ne moe se okarakterisati ni kao klasini politeizam, ni kao monoteizam, nego je za wu skovan poseban termin henoteizam. Henoteistika religija priznaje mnotvo boanskih likova, ali u konkretnim obredno-kultnim situacijama izdvaja jedno boanstvo uzdiui ga iznad svih ostalih i pridajui mu atribute i funkcije drugih boanstava ili ih prosto identifikujui sa wim. Od tog praindoevropskog henoteizma razvoj je mogao ii u smeru politeizma kakav sreemo kod starih Grka ili prema monoteizmu kao kod starih Iranaca. Kao i drugi severni Indoevropqani koji su due ostali izvan sfere neposrednog zraewa starih civilizacija, i stari Sloveni su po svemu sudei dugo uvali taj izvorni, henoteistiki karakter svoje religije. U sreditu praindoevropske kosmologije stajala je vatra, latentna i u svojim raznim manifestacijama, a odgovarajue kosmoloke predstave mogu se prepoznati i kod paganskih Slovena. To vai i za elemente praindoevropske eshatologije, individualne i univerzalne, t. j. uewa o zagrobnoj sudbini oveka i o konanom ishodu sveta, koje je takoe stajalo u vezi sa kultom vatre. Ova shvatawa su prastara i razvila su se u jednoj sredini kojoj su urbana civilizacija i pismenost bile strane, ali se ona nikako ne mogu oznaiti kao primitivna. Naprotiv, stara indoevropska religija i mitologija pokazuju, u tipolokom pogledu, srazmerno visok stupaw teoloke i kosmoloke spekulacije. Uewe o sveproimajuoj vatri i o kosmikim periodima koji se zavravaju sveoptim poarom koje sreemo u grkoj filozofiji, najpre kod Heraklita, a zatim kod stoika, moe se shvatiti kao vaskrsnue drevne indoevropske batine, delom inspirisano vlastitom zapretanom tradicijom, a s druge strane podstaknuto, na tlu Male Azije, duhovnim strujawima sa iranskog istoka. Prethrianska duhovnost starih Slovena teko da je bila siromanija od one wihovih indoevropskih predaka; naprotiv, ona je morala biti sloenija i bogatija nego to se to danas moe pretpostaviti na osnovu povrnih i nehotino ili namerno iskrivqenih izvetaja kojima o woj raspolaemo, i wenih preitaka u prostonarodnim obiajima i verovawima. Osim konzervacije praindoevropske batine, ona je bila otvorena i za inovacije, pre svega za one potekle sa staroiranskog prostora koji je kroz ceo stari vek bio izvor inovativnih duhovnih strujawa iji se uticaj oseao na veoma irokom prostoru, od Sibira i Altaja do Grke i Judeje.

26
LITERATURA22 Gamkrelidze/Ivanov 1984: T. V. Gamkrelidze / V. Vs. Ivanov, Indoevropeski zk i indoevropeci. Rekonstrukci i istoriko-tipologieski analiz prazka i protokultur , Tbilisi. Ivanov/Toporov 1974: V. V. Ivanov / V. N. Toporov, Issledovani v oblasti slavnskih drevnoste. Leksieskie i frazeologieskie vopros rekonstrukcii tekstov, Moskva. Loma 1990: Pozajmqenice iz nepoznatog jezika u praslovenskom, Junoslovenski filolog H, str. 87122. Loma 1998: A. Loma, Drevnie slavnskie boestva u serbov, iva starina 1 (17), Moskva, str. 24. Loma 1999: A. Loma, Petli", palidrvce" ili oploditeq"?, Kodovi slovenskih kultura 4 Delovi tela, 1999, str. 131144. Loma 2001: A. Loma, Crna krvca. Jedan drevni pesniki spoj i simbolika boja u mitolokim osmiqewima qudske rtve, Kodovi slovenskih kultura 6 Boje, 2001, str. 152160. Loma 2002a: A. Loma, Prakosovo. Slovenski i indoevropski koreni srpske epike, Beograd. Loma 2002b: A. Loma, Slovenska etimologija u indoevropskoj perspektivi, Glas SANU SSSHS, Odeqewe jezika i kwievnosti kw. 19, str. 115127. Loma 2003: A. Loma, Neke srpske paralele istonoslovenskom Viju, Balcanica HHHHHH/20012002 [2003], str. 123141. Loma 2004a: A. Loma, Praslovenska leksika i kultura u indoevropskom kontekstu, u: Predavawa iz istorije jezika = Lingvistike sveske 4, Novi Sad, 1542. Loma 2004b: A. Loma, Veselin ajkanovi komparativni istoriar religije, Saecula Confluentia, Zbornik radova sa naunog skupa posveenog 120-godiwici nastave klasine filologije na Beogradskom univerzitetu odranog 23. novembra 1995. god., Beograd, str. 5165. Loma 2005: A. Loma, Dimom u nebo. Obred spaqivawa mrtvih u starim i tradicionalnim kulturama. Wegovo osmiqewe u eshatolokim predstavama indoevropskih naroda, sa posebnim osvrtom na paganske Slovene, Kodovi slovenskih kultura 9 Smrt (u tampi). SM: Slovenska mitologija Enciklopedijski renik, red. S. M. Tolstoj / Q. Radenkovi, Beograd 2001. EIEC: Encyclopedia of Indo-European Culture, ed. J. P. Mallory and D. Q. Adams, London / Chicago 1997. FHRS: Fontes historiae religionis Slavicae, coll. C. H. Meyer, Berolini 1931. Loma 1996: A. Loma, Dalje od rei: Rekonstrukcija prajezikih leksemskih spojeva kao perspektiva slovenske i indoevropske etimologije, Junoslovenski filolog / 1995 [1996], str. 3158. Loma 1998: A. Loma, Interpretationes Slavicae. Some Early mythological Glosses, Studia mythologica Slavica 1, Ljubljana/Pisa, str. 4553. Loma 1999: A. Loma, Mitski koreni filozofije, Lucida Intervalla 7/1, Beograd str. 138 = id. 25 (1/2002), 740. Loma 2004: A. Loma, Procopius about the supreme god of the Slavs (Bella VII 14, 23): two critical remarks, Zbornik radova Vizantolokog instituta H, Beograd, str. 6770. Lovmjanjski 1996: H. Lovmjanjski, Religija Slovena, prev. B. Raji, Beograd.
22

V. gore nap. 3!

27
owmiaski 1979: H. owmiaski, Religia Sowian i jej upadek (w. VIXII), Warszawa. Puhvel 1988: J. Puhvel, Comparative Mythology, Baltimore / London. Watkins 1995: C. Watkins, How to Kill a Dragon. Aspects of Indo-European Poetics, Oxford.

Aleksandar Loma OLD SLAVIC RELIGION: A PERSONAL VIEW FROM A COMPARATIVIST STANDPOINT Summary This paper focuses on the survey of the old Slavic religion related to the religious and mythological concepts of the lower level. The author believes that the high cults were primarily affected by Christianization and thus were erased from memory. A comparative, primarily lexical analysis leads to a completely opposite conclusion. Pre-Christian spirituality of the Old Slavs was certainly not poorer than the spirituality of their Indo-European ancestors; on the contrary, it must have been more complex and richer than we could assume today on the basis of the superficial and accidentally or intentionally distorted reports about it available to us, as well as on the basis of what was preserved of it in the customs and beliefs of ordinary people. Along with the conservation of the Proto-Indo-European heritage, this spirituality was also open to innovations, primarily those originating from the Old Iranian region which was a source of innovative spiritual trends throughout ancient times and whose influence was felt in a very wide area, from Siberia and Altay Mountains to Greece and Judea.