Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
Ikinyamakuru cya Komisiyo yIgihugu yo Kurwanya Jenoside (CNLG) N37, Ukwakira 2013
IBIRIMO
Urwibutso rwa Jenoside rwa Cyahinda: Ntibishwe nintwaro za gakondo gusa, ikibunda cyari ku musozi cyaboherezagaho amakompora ....Urup. 4
Buri mwaka, hibukwa abazize Jenoside yakorewe Abatutsi Rukumberi, bishwe Inka bI yahawe ashimirwa bakajugunywa mu kiyaga cya ubutwariMugesera bwe........Urup6
...Urup. 10
Ministre Protais Mitari asobanura gahunda ya ndi umunyarwanda muri CNLG. Ibumoso bwe hari Jean de Dieu Mucyo, Umunyamabanga Nshingwabikorwa wa CNLG
Iyi nteruro yavuzwe na Ministre Protais Mitari, ubwo ku itariki ya 26 Ugushyingo, ari kumwe nuwari uhagarariye Komisiyo yigihugu yUbumwe nubwiyunge, yasobanuriye Abakomiseri nabakozi ba Komisiyo yigihugu yo kurwanya Jenoside ikigamijwe muri gahunda ya ndi Umunyarwanda. retse ikiganiro cyatanzwe na Ministre Protais Mitari kuri gahunda ya ndi umunyarwanda, abakozi ba CNLG banakurikiranye ibindi biganiro bibiri, kimwe cyatanzwe nuwo muri Komisiyo yIgihugu yubumwe nubwiyunge, nikindi cyatanzwe na Apollinaire Muvunanyambo wo mu Nteko izirikana. Byombi
bikaba byarunganiraga icyatanzwe na Ministre Mitari, bikanagaragaza i t a n d u k a n i r o ryicyerecyezo ubuyobozi bwubu bwa Leta yuRwanda buganishamo Abanyarwanda, nicyo za Repubulika zahise zayiroshyemo. Mu Kiganiro cya mbere, Ministre Mitari yasobanuye imvo nimvano yiyi gahunda ya ndi
Umunyarwanda. Yagize ati ndi umunyarwanda bivuga ko dukwiye kwibona no kwiyumva mu isano iduhuza nkAbanyarwanda, gukunda URwanda no kururinda, binagendana nindangagaciro za kinyarwanda. Nkuko yabisobanuye, ndi umunyarwanda yatangiranye nurugamba rwo kwibohora,
aho Abanyarwanda barutangiye batibonaga mu ndorerwamo yamoko, ahubwo bibonaga nkAbanyarwanda. Ndi umunyarwanda ngo yahozeho na cyera, iza gusenywa na za Repubulika zabanje, ndetse na nyuma, aho amashyaka menshi avukiye yatangiye ashyira imbere ubunyarwanda, nyuma aza kubutatira ubwo yavukagamo za pawa. Ariko aho FPR ifatiye ubutegetsi, yakomeje iyo gahunda ivana ubwoko
Komeza urup 2
....Urup. 12
Imibiri imwe yabishwe bakajugunywa mu birombe bya Rwinkwavu mu gihe cya Jenoside yakorewe Abatutsi ntirakurwamo ngo ishyingurwe mu cyubahirokubera ikibazo cyamazi ameze nkikiyaga ari hasi mu kuzimu ..... Urup. 14
AMAKURU
mu ndangamuntu hamwe nibindi bikorwa byinshi yakoze ku neza yabanyarwanda. Kuba gahunda ya ndi umunyarwanda yarahozeho mu Rwanda, bivuze ko nigihe yatangiye kuvangirwa gishobora kugaragara mu mateka. Ni byo Ministre Mitari yerekanye agaragaza hamwe Abanyarwanda bisenyeye umuryango, nkigihe hashyirwagaho amategeko cumi ya Gitera (atongera Abahutu kwanga urunuka Abatutsi), cyangwa aho Prezida Kayibanda yagize ati uRwanda ni igihugu kimwe kirimo bibiri, abatuye ibi bihugu ntacyo bahuriyeho, ntibahuje imico., cyangwa aho Prezida Habyarimana yavuze ngo uRwanda rwuzuye nkikirahuri gisendereye amazi, ashaka gukumira itahuka ryAbatutsi bari barahungiye mu bihugu bituranye nuRwanda. Nkuko yakomeje abivuga, gahunda ya ndi umunyarwanda yagarukanywe nitangizwa ryurugamba rwo kwibohora, ikomeza aho FPR Inkotanyi ifatiye ubutegetsi, hakaba hari ibiganiro byo kubaka ubunyarwanda byatangiye mu myaka ya za 98. Icyakora Ministre Mitari yavuze ko iyi gahunda itari yagera ku musaruro ushimishije, aboneraho no kwerekana inzitizi yagiye ihura nazo zayiciye intege (nubwo ubu irimo gushyirwamo ingufu): Nko kuba Intambara z a b a c e n g e n z i zaragiye zigisha ko habayeho Jenoside
2
yAbatutsi hakabaho niyAbahutu(Muri abo bigisha ko nAbahutu bakorewe jenoside ngo harimo nababarirwa mu bayirwanyije ariko baka ubu barahungiye mu bihugu byo hanze), hakaba hari nabantu bakomeje gupfobya mu bundi buryo Jenoside yakorewe Abatutsi, bari mu gihugu cyangwa hanze. Indi nzitizi ni imitekerereze yabantu, aho yatanze urugero ati ese iyo ugiye kwa muganga waba ureba izuru ryumuganga ugiye kukuvura kugira ngo wumve ko wisanzuye, cyangwa ikirebwa ni ubuhanga n u b u s h o b o z i ? I k i n d i yagarutseho ariko kidafite uburemere nkibivuzwe haruguru byingengabitekerezo ya Jenoside, ni ugushyira
abantu mu matsinda ashingiye aho abatashye mu Rwanda muri 94 baje baturutse, hakoreshwa utuzina dutandukanye. Nta wundi muti uretse kwerura Iyi gahunda ya ndi umunyarwanda ngo ibamo kuvugisha ukuri ku mateka uRwanda rwanyuzemo, ndetse no gusaba imbabazi. Yagaragaje na bimwe mu byashingirwaho abantu basaba izo mbabazi, ati ese niba utarishe, aho waburiye uwagombaga kwicwa, ese wagaragaje aho abishwe bajugunywe, ese waba ugira uruhare mu kugaragaza aho abasize bahekuye URwanda bihishe? Atintiduhatira abantu gusaba imbabazi ariko iyi gahunda yemejwe na guverinoma nta muntu
ugomba kuyitambamira, kuko iganisha ku kubumbatira ubumwe bwabanyarwanda. Icyakora kuri ibi byo gusaba imbabazi, uwatanze ikiganiro ku mateka, bwana Apollinaire M u v u n a nya m b o yagaragaje ko mu muco wa kinyarwanda iyo hagiraga umuntu wo mu bwoko runaka (ubu bwAbamusinga, abazigaba) ukorera icyaha gikomeye uwo mu bundi bwoko, gusaba imbabazi ngo ntibyakorwaga nuwakoze icyaha byakorwaga numuryango nubwoko akomokamo, bakazisaba ubwoko bwuwakorewe icyaha, abari muri ubwo bwoko nabo bakagenera uwakoze icyaha igihano uko bubyumva. Icyaha ngo nticyari gatozi ahubwo
cyabaga icyumuryango. Mu kiganiro cyatanzwe nuwari uhagarariye Komisiyo yIgihugu yUbumwe nubwiyunge, ubu iri no mu cyumweru cyubumwe nubwiyunge, yavuze ko impamvu shingiro yatumye Leta yuRwanda ishyiraho politiki yubumwe nubwiyunge ari uko byayigaragariye ko ingengabitekerezo yivangura yagendeweho mbere ntacyo yagejeje ku Rwanda uretse kurusenya, gushyira abana buRwanda mu buhunzi no kubavutsa ibyiza byigihugu. Yagaragaje ko bamwe mu batangije iryo vangura mu miyoborere yuRwanda, nka Cardinal Lavigerie wUmufransa wandikiye ibaruwa Abapadiri bera abategeka kwifashisha
Komeza urup 3
AMAKURU
Bideri Diogne, Gasasira Gaspard, Jean Pierre Twizeyimana, Karengera Ildphonse, Ndahigwa J.Louis, Nzayikorera Christophe, Rutagengwa Philibert, Ruzindaza Jean, Rwagahirima Antoine, Urujeni Solange
Abatutsi mu gukwirakwiza ubutumwa bwabo ngo kuko bafite ububasha, Musenyiri Classe wavuze ko Abatutsi batandukanye nabahutu kandi bafite inkomoko yihariye , na Musenyeri Peraudin wanditse mu ibaruwa yigisibo yo muri Gashyantare 1959 ko Abahutu bakwiye kwigaranzura Abatutsi. Uwatanze ikiganiro, akagaragaza ko ibitekerezo nkibi byasamiwe hejuru na Prezida Kayibanda na Gitera wigishije ko Abahutu badakwiye kubana nAbatutsi. Kugeza ubwo muri 73, Abatutsi birukanywe mu mashuri no mu kazi, byiyongera ku bari barajyanywe mu buhunzi mu myaka ya za 60. Aho urugamba rwo kubohoza uRwanda ruremeye hagati yimyaka 90 na 94, ubutegetsi bwa Habyarimana bukaba ntako butagize ngo bwumvishe Abanyarwanda nabanyamahanga ko FPR Inkotanyi yarwanaga intambara yo kwibohora no kurwanira uburenganzira, yari intambara hagati yAbahutu nAbatutsi, akaza no kubyunganirwamo na Karamira wabwiye Abahutu ngo muzirinde kurwanya undi muhutu,
twaratewe ntitugomba kwitera. Intumwa ya Komisiyo yigihugu yubumwe nubwiyunge yagaragaje ko uwo murongo wo kuvangura, FPR Inkotanyi itari iwurimo ubwo yavangaga ingabo, abo barwanye bakinjizwa mu gisilikare gishya cyaretse izina rya RPf kikitwa RDF(Rwanda defense force). Uwatanze ikiganiro ku mateka we yibanze ku kugaragaza ko ikiswe amoko mu Rwanda(Abatutsi, Abahutu nAbatwa), ari ibyiciro abazungu babakoloni bashyizemo Abanyarwanda bashingiye ku mubare winka abantu batunze. Mu majyepfo no mu Buganza, ufite inka zirenze 15, agashyirwaga mu cyiciro cyABatutsi, naho mu majyaruguru hagashyirwamo ufite inka cumi. Bwana Muvunanyambo yagaragaje ko mbere yumwaduko wabo bazungu, amoko yavugwaga ari aya yabasinga, ababanda, Abazigaba, Abanyiginya, Abagesera, Abongera, Abenengwe Ayo moko yabanyarwanda yo ngo akaba atagira ishusho, (nkiyo Abazungu bazanye yuburebure bwamazuru), kandi akaba
yarabonekagamo Abatutsi nAbahutu. Abashyizwe mu cyiciro cyAbatutsi nibo bajyanwe mu mashuri yubuyobozi (administration). Abandi bayahezwamo , ku buryo amakosa yaje gushinjwa Abatutsi mu byukuri ari ibintu byakozwe nabazungu cyangwa ku itegeko ryabo. Icyakora, yerekanye ko ibyabaye byose bitashyirwa ku mutwe wAbazungu gusa, kuko nta wabura kugaya intege nke abari mu buyobozi nabavuga rikijyana (Elite rwandaise) bicyo gihe baba Abahutu cyangwa Abatutsi bagize, zo kunanirwa gushyira hamwe nkAbanyarwanda bajijutse ngo bashake ibisubizo bihamye byibibazo byariho, no guhangana nabakoloni bari bafite inyungu mu kubatanya. Nkuko Ministre Protais Mitari yabitangaje, iyi gahunda ya ndi U m u ny a r w a n d a izaganirwaho no mu nama yumushyikirano, kandi ngo intego ni uko ubwo umwaka utaha uRwanda ruzaba rwibuka ku nshuro ya 20 Jenoside yakorewe Abatutsi, iyi gahunda ya ndi Umunyarwanda yaba yarahinduye imitekerereze yAbanyarwanda ku buryo bufatika. Ubwanditsi
AMAKURU
Jenoside yakorewe Abatutsi i Cyahinda muri Nyaruguru, uko ivugwa numwe mu bayirokotse
KABIRIGI Callixte, yavukiye mu Mudugudu wa Kinyaga, Akagari ka Cyahinda, Umurenge wa Cyahinda, afite imyaka 53. Jenoside yakorewe Abatutsi yabaye areba, yemeye gutangariza umuhuzabikorwa wa Komisiyo yigihugu yo kurwanya Jenoside mu Karere ka Nyamagabe na Nyaruguru, uko ibintu byagiye bikurikirana muri 94, no myaka yabanje.
Jenoside ijya gutangira muri 1990, habanje kuba umugabo witwa Ntaganzwa Ladislas, azana nundi mugabo witwa Bazaramba Franois (wari umuforoma ku ivuriro rya Cyahinda ariko akaba yari yarigize umutegetsi ku rwego nkurwa Burugumesitiri wiyi Komini yitwaga icyo gihe Nyakizu), binjira mu kabari kumugabo witwa Murindahabi. Yari ari Data wacu. Baraza bamusanga muri ako kabari ke bamumenaho inzoga yarimo acuruza batangira no kumutera amacupa bamubwira ngo inyenzi zateye, ngo none imbwa zAbatutsi zirimo kuroga Abahutu. Uwo BAZARAMBA aravuga ngo aba ni inzoka muyijanjagure, muhere ku murizo mugere ku mutwe. Ubwo icyo Mulindahabi yakoze, yarasohotse ariruka arabacika. Nyuma rero habayeho agahenge nkamezi abiri, atatu. Interahamwe zongera nyuma gutera kwa sogokuru witwa Hondoli Gashinge, uyu musaza atuye mu Kinyaga ( inyuma ya Paruwasi Cyahinda ) aracyanariho ariko arashaje cyane ntakimenya uwinjiye. Uyu musaza yaje kubacika bamubuze bahondagura umwana we waje nyuma no kuzira izo nkoni. Nyuma yaho hongeye kuba agahenge ariko ntihabure umwe umwe mu Batutsi wagendaga ahohoterwa nizo Nterahamwe zari zarigize indakoreka cyane cyane kuri iyi santeri ya Cyahinda. Bikomeza bityo mu w 1992, 1993 ndetse no kugera mu ntangiriro za 1994. Biza rero kugera muri 1994. Ndabyibuka ku matariki ya 7/04/1994, Abatutsi batangiye kuza bahungira kuri iyi Paruwasi ya Cyahinda baturuka za Muganza( muri Komini Kivu yicyo gihe) na Kibeho(Komini Mubuga), kuko niho byatangiriye. Hari umukecuru wari kumwe numwuzukuru we ajya gucumbika ku muturage witwa Reveriyani baramwirukana, nyuma agana kwa Thadeyo mu bo bita Abarori bAbanama. Ahashyikira afite ikimasa ninyana na nyina wazo. Abo nabo niho babatsinze nibyabo byose barabitwara birimo nibyiwe mu rugo. Ku itariki ya 08/04/1994 bakomeje kuza ari benshi. Icyaje kubaho, ni uko uwitwa Mutaganda wari Konseye (Conseiller) wa Segiteri Cyahinda yagendaga abwira impunzi ngo nibakomeze bajye kuri Paruwasi, ababwira ngo nibahungire muri Kiriziya ntacyo bari bube. Iryo hungira muri Paruwasi ryakomeje kugera ku itariki ya 09/04/1994. Ubwo nibwo twabonaga ahitwa i Coko, hakurya yumugezi wAkavuguto muri Mubuga bahatwika amazu ashya, ari nako nabo bakomezaga gushaka uko bahungira aha kuri Paruwasi Cyahinda. Ikintu cyabayeho ni uko Kiriziya yabaye ntoya ubwo abantu bakwiragira inyuma ya Kiriziya mu gikari cyabapadiri, mu mashuri hepfo ya Kiriziya ariko bamwe bafata umugambi wo guhungira hakurya i Gasasa mu Batutsi bAbanyakarama, bahungishiriza inka zabo i Nyakizu ndetse nahitwa i Yatsa, bahungishirizayo nabana babo, ariko abagore basigara mu Kiriziya i Cyahinda. Ubwo nanjye nari nahungiye aho ku musozi wa Nyakizu. Naje kumanuka ku itariki ya 11/04/1994, nkubitana numudamu wari uturutse i Kibeho ahetse umwana, ngo yari umwarimukazi ariko sinamenye izina rye ndetse ubu ari mu rwibutso nimyenda ye ndayibuka kandi nubu iramugaragaza, ndamwibuka neza rwose! Uwo mukecuru rero ajya ku muturage witwa Ruvugamadandi, ajya kwakayo amazi yo kunywa, ni mu isantere ya Cyahinda imbere yaho ntuye rwose! Ajya gusabayo amazi, umukecuru witwa Yozefa Nyirahabimana, amubonye amugirira impuhwe, ahita agenda amuzanira amazi, ariko amazi akiyamuhereza uwitwa Rubagumya, umuhungu wa Thadeyo akaba nimfura ye(umwe navuze wo mu Barori) igikombe ahita agikubita inkoni kijanjukamo kabiri, arahindukira inkoni ayikubita uwo mukecuru Yozefa. Ubundi uwo mukecuru ntabwo ari umucikacumu ni umuhutukazi ariko yari yabaye nkumutabazi! Ubwo icyakurikiyeho yabwiye wa mugore wari uje gusaba amazi ati: wowe ngwino njye kuguha amazi kandi bene wanyu bari kuri Kiriziya. Ubwo uwo mudamu wari uhetse umwana yaramutambikanye amugejeje imbere gato, akata ijosi ryuwo mwana ararimuhereza mu ntoki amubwira ngo nagende aryitwaje. Nuko baraza bageze imbere ya Kiriziya, aho yakamujyanye nibura aho abandi bari ngo aze gupfana nabandi, we yaramujyanye ahita amushyira muri Toilette amumanuramo mu musarane, yamushyizemo ari muzima, ahetse cya kiziga ajugunyamo na ka gahanga. Uwo munsi hari itariki ya 12/04/1994. NI bwo haje Abajandarume bagota Cyahinda.Uwitwa Mutaganda wari Konseye yahamagaje Abatutsi bose bari bagiye bihisha hirya no hino , afata mikoro baca i Nyagisozi agenda ahamagara avuga ngo Abatutsi bose nibaze kuri Paruwasi, barashaka kubagira inama, babahe nimfashanyo ndetse banabarindire hamwe. Hari abari bihishe mu binani no mu miryango, niho bagiye bava bakinjira mu Kiliziya. Ubwo Mutaganda yahise ahamagara Abarundi bari mu nkambi i Nyagisozi ahitwa kwa Rutamu baraza barahagota (Kiliziya), ubwo hari kuri 13/04/1994. Buracya tariki ya 14/04/1994 ajya mu nama kuri Komini Nyakizu yatwarwagwa na Burugumesitiri Ntaganzwa Ladislas, yaje rero kugaruka nimugoroba azanye na wa mugabo Bazaramba. Ubwo yahagaze imbere ya kiriziya avugira muri mikoro ngo akabi kanyu ko kuba inyenzi karashobotse!, ngo mworoye inka natwe tworoye amasasu. Yabivuze mu mugoroba wa joro, hanyuma bamwe batangira guhungira i Gasasa. Ubwo bwarakeye kuri 15/04/1994 nibwo bazanye imbunda bita fourteen bayishinga ahantu ku kibuga ku Rukugutu,(ubu hubatse ibiro byumurenge). Ni ahantu hitegeye iyi Kiriziya yari yahungiyemo Abantu isi nijuru. Reka rero akabi kabe! byatangiye saa mbiri za mugitondo. Ubwo imbunda bamaze kuyishinga muri icyo gitondo, Bazaramba na Burugumesitiri Ntaganzwa Ladislas bazamuka mu modoka bari kumwe nabajandarume 4, baraza no ku Kiliziya bahamagara abari mu Kiliziya, bati nimuze tubaremeshe inama. Ubwo baratangira bati ngo harya mwanze kuva ku kanyu, mwanga no gutaha
Komeza ku rup.5
Urwibutso rwa Jenoside rwa Jenoside rwa Cyahinda. Iburyo: uwarokokeye Jenoside ku kiliziya ya Cyahinda, Kabirigi Callixte. 4
AMAKURU
Jenoside yakorewe Abatutsi i Cyahinda muri Nyaruguru, uko ivugwa numwe mu bayirokotse
Ibikurikira urup. 4
iwanyu? .Ubwo bamwe mu bari mu Kiliziya batangira gusohoka bajya hanze ku kibuga imbere yayo. Muri uwo mwanya umujandarume bari kumwe yahise atangiza urugamba, arasa umwe mu bari bamaze gusohoka, aba asubiriye uwa kabiri. Ubwo dutangira gukwirwa imishwaro. Hari umugabo witwa Rwasa Vincent, kubera ko yari umusiporutifu yahise asimbukira wa mujandarume wari urashe, aramukaraga amukubita hasi amwambura imbuda, ni uko abandi mu mpunzi baba bamubonye bahita bamusingira bamutsinda aho ngaho. Ubwo rero abantu batangiye gukwirwa imishwaro, cya kibunda kiri hakurya ubwo cyatangiye kohereza amakomporo mu bahungaga bamanuka hepfo ya Kiriziya ariko kikabasubiza haruguru.
Ubwo rero natwe twirutse dusanga abari bahungiye ku musozi wa Nyakizu, ariko dusanga inyuma hirya baduteze tugerageza kwirwanaho tubatera amabuye, dusiga Cyahinda bicika dusingira Nyakizu, twikubita ahitwa Ngera, tugize Imana tuba tugeze ku mugezi wAgatobwe. Ubwo ibyi Cyahinda twabisize dutyo! Aho hari ababyeyi banjye, ba data wacu, hari ba mama wacu, barumuna banjye, mbese umuryango wanjye wari ugizwe nabantu bagera kuri 36 wose warahatikiriye. Nuko rero turagenda tugeze ku Kanyaru dusanga Abarundi baduteze, abasirikari baraturasa, badutsinda mu muhanda; ariko icyaje kudutabara ni abasirikare bAbarundi batureberaga hakurya, kuko byageze hagati nabo barambuka bashyiramo barasana nabasirikare
nabajandarume bi Rwanda, bararasana, ku buryo abo basirikare bambutse bagera ahantu hitwa mu Nkomero ahahoze Umurenge wa Ngoma hasi mu gasanteri gahari, bazana namakamyo yabo bari bahamagaje mu Kayanza i Burundi, araza aterura abantu bari bacyumvumva babajyana mu Kayanza kubavura, natwe baradutwara batugeza mu Kayanza. Nuko ndokoka muri bo ntyo. Naje rero kubona abandi bajya mu gisirikari cyinkotanyi nanjye numva ntakigomba kunkoma imbere, nuko njyana nabo tunyura i Ngozi ku musaza watwakiraga mbere yo kujya mu gisirikari witwa Rucibigango, bukeye twurira imodoka itujyana mu gisirikare duciye i Bugesera. Mbanza gukora amafunzo nyuma ninjira igisirikare cyinkotanyi. Inkuru yumwana ngo isubira inyuma:nabonye kandi imirambo yatembaga mu
ruzi rwAgatobwe ndetse tugeze ku ruzi rwAkanyaru ho mbona myinshi kurushaho. Namenye ko no mu mugezi wAkavuguto watandukanyaga Komini Mubuga na Komini Nyakizu hari hatikirijwemo Abatutsi batagira ingano bari baje bashaka guhungira aho i Cyahinda kuri Paruwasi. Abo bari baturutse i Kibeho (Komini MUBUGA) ni Muganza (Komini KIVU) ndetse na za Runyinya. Aba bishwe nAbajandarume bafatanyije nInterahamwe bose bari baturutse kuri Superefegitura ya Munini, bayobowe na Superefe BINIGA Damien nawe ubwe wicaga akanashishikariza Abahutu bari bamuri inyuma gutsemba Abatutsi muri ako gace yategekaga. Abo Bajandarume nInterahamwe baje guha umusada abi Cyahinda maze badukurikirana ku musozi wa Gasasa, ndetse
no ku musozi wa Nyakizu batwica umugenda. Bari barubiye ku buryo abacitse ku icumu kuri iyo misozi yombi (Gasasa na Nyakizu) ndetse nabari barokotse ubwicanyi mu Kiriziya i Cyahinda bagakomeza bagana iyi Burundi, twese twakurikiwe nimodoka yarimo Bazaramba nInterahamwe zari ziyuzuye, batugotera ku ruzi rwAgatobwe bakomeza kutwicamo abo babaga bashyikiriye kandi abenshi bari banakomeretse cyane nta kwitabara bashoboye. Ha handi ku mugezi wAgatobwe twahahuriye turenga abantu 1.500 ariko twagiye kugera ku ruzi rwAkanyaru turi mbarwa rwose! Twahuye nishyano! Byegeranyijwe na NKOMEZAMIHIGO Alphonse, CNLG/ Nyaruguru&Nyamagabe
AMAKURU
rwabakozi bAbatutsi bagomba kwirukanwa muri Gikongoro. Nyuma yiyirukanwa ryabakozi kubera ko imwe mu mirimo yahise ihagarara hahise hasohoka irindi tangazo ribasubiza mu kazi. Mu 1994, iminsi ibiri gusa nyuma yihanurwa ryindege; kuri 9/4/1994, Interahamwe zahise zitangira kwica Abatutsi, kubasahura no kubatwikira amazu bityo abatutsi batangira guhungira mu Kiliziya, mu buyobozi, mu bitaro nahandi. Abari abayobozi ba gisiviri naba gisirikare barimo Perefe Laurent Bucyibaruta, Burugumesitiri wa Nyamagabe Semakwavu Flicien, Colonel SIMBA na Capitaine Faustin SEBUHURA wari ukuriye Jandarumori muri Gikongoro ndetse bashishikarije Abatutsi bari bahungiye aho hose hatandukanye kujya i Murambi babeshya ko ari ukugira ngo babone uko babarindira umutekano ndetse abari ku Kiliziya bo babaha nabapolisi babaherekeza bakahabageza. Guhitamo ko Abatutsi bicirwa ku gasozi ka Murambi byari byateguwe; bigaragazwa no kuba ari agasozi kitaruye ku buryo byoroheye abayobozi gufunga impombo zahajyanaga amazi mu minsi yose Abatutsi bahamaze birwanaho, bigaragazwa kandi no kuba ari agasozi kazengurutswe nindi misozi igasumba kuburyo Umututsi wari wahageze ntaho yari guhungira atabonywe nInterahamwe ziri ku kandi gasozi kuko habagaho ibitero ku manywa namarondo nijoro ndetse na bariyeri haba ku manywa cyangwa nijoro. Ikindi kandi mbere gato yo kuhohereza Abatutsi nibwo Abahutu bari bahaturiye bimuriwe mu ishuri rya ACEPER maze Abatutsi bahegereye barasakwa bavuga ngo bamenesheje Abahutu kandi ari ukugirango babambure intwaro bari kuzakoresha birwanaho nkimiheto, amacumu Ntibyabujije ko abatutsi bagerageje kwirwanaho bakoresheje cyane cyane amabuye maze banesha ibitero byinshi byInterahamwe. Tariki ya 18/4/1994 uwari Perezida wa leta yabatabazi Sindikubwabo Theodore yaje mu mujyi wa Gikongoro aremesha inama irimo abayobozi ba gisiviri naba gisirikare maze asaba Abahutu bo ku Gikongoro kurangiza burundu
6
Abatutsi batabarika bishwe bari bahungiye muri iki kigo cyamashuri cyagombaga kuzaba ishuri ryimyuga(ETO)
ikibazo cyAbatutsi bari i Murambi. Akimara kuhava bahise bagaba igitero ariko nkuko byari bisanzwe Abatutsi birwanaho, igitero bagisubiza inyuma, bukeye haza ikindi nacyo biba uko. Mu rukerera rwo kuri 21/4/1994, saa cyenda zijoro nibwo ukwirwanaho kwAbatutsi kwagamburujwe nigitero simusiga cyInterahamwe nyinshi cyane zari zaraye zitundwa namamodoka ijoro ryose bava mu makomine atandukanye. Ijoro ryose rya 20/4 rishyira 21/4/1994, amamodoka yuruganda rwa Kitabi yamanuraga Interahamwe izigeza ahitwa mu Gatyazo izivanye muri Mudasomwa, andi yazanaga abava Kinyamakara akabageza ahitwa mu i Ronderi hafi yi Murambi maze bamaze kwegerana bose bamanuka namaguru baje kwica i Murambi. Mu buhamya bwe KARAMAGE Thoneste wari mu bitero byagabwe ku Batutsi bari i Murambi, yagize ati: Basabye abantu bose gutera, abatari bafite imbunda basabwa kuzana amacumu nimihoro ngo bajye kwica. Bamwe bafashe amabuye abandi bafata inkota, Twarinjiye dutangira kubatemagura; bari baracitse intege cyane; Abayobozi bari barabicishije inzara igihe kinini. Hari harimo nabagore nabana. Hose hari imiborogo barimo bavuga ngo muzarambirwa kutwica . Abatutsi bararenganaga. Kuri uwo munsi abatutsi bagerageje kwirwanaho ariko biba ibyubusa
kuko interahamwe zahise ziterwa ingabo mu bitugu nabajandarume nabasirikare benshi, bararasa cyane batera za gerenade bivanze nicyo gitero cyinterahamwe maze nazo zitangira gutemagura kugera mu ma saa sita ubwo Perefe Bucyibaruta yazaga gushimira abicanyi. Abatutsi bari i Murambi nta bwinyagamburiro kuko nabari mu Cyanika bahise baterwa uwo munsi nababashije kurokoka bagenda batoragurwa bicwa umwe umwe kuko bari batatanyijwe. Aho banitse ntiryavuye rero kuko ubwo utundi duce twarimo twamburwa abicanyi, twigarurirwa na FPR ihagarika Jenoside, za Perefegitura Gikongoro, Kibuye na Cyangugu byakomeje kuba indiri yabicanyi kuko mu kwezi kwa Kamena na Nyakanga 1994 Abafaransa bahashinze Zone turquoise bakumira FPR kuhagera, bakingira ikibaba kandi bafasha Interahamwe gukomeza kwica Abatutsi mu mudendezo. Ahari urwibutso ubu, hari icyicaro cyingabo zAbafaransa ku buryo hari Abatutsi izo ngabo zarashe abandi zikabashyira mu mifuka ari bazima zikabashyira mu ndege za kajugujugu zikajya kubata muri Nyungwe. Izo ngabo zaje kuhasimburwa ningabo za MINUAR II nayo iza kugenda mu 1995. Harabaye ntihakabe. Nyuma ya Jenoside habayeho gushyingura imibiri mu cyubahiro
maze muri Nzeri 1995 imibiri yabiciwe i Murambi ikurwa mu byobo bashyizwemo nabishi; imwe ishyingurwa mu mva rusange indi iratunganywa nubu ikaba ikigaragara nkibimenyetso ndakuka bya Jenoside yakorewe abatutsi i Murambi ndetse na hose mu Rwanda muri rusange. Mu 2011, ku bice byari bigize urwibutso rwa Murambi aribyo: Imva rusange, Ibyumba bibitse imibiri, ahahoze abasirikare bAbafaransa ndetse nahari ibyobo byajugunywemo inzirakarengane, hongereweho inzu yamateka igaragaza imitegurire, ishyirwa mu bikorwa, uko Jenoside yahagaritswe ndetse ningaruka zayo, bisozwa nahagaragaza icyizere cyejo hazaza. Ni urwibutso rusurwa cyane kuko rurimo ibimenyetso byamateka byanditse ndetse nibimenyetso ndashidikanywa nkimibiri igaragara uko yakabaye, uko yatemaguwe, ibyobo yakuwemo, ikibuga Abafaransa bakiniragaho Volley hejuru yicyobo kirimo imibiri, ahari ibendera ryabo Ese wowe waba warahasuye? Ngwino tukwereke amateka yu Rwanda kandi yisi kuko utazi iyo ava ntamenya iyo ajya. MUKWIYE Gaspard Uwakira abasura Urwibutso rwa Murambi.
TUZAHORA TUBIBUKA
KARERA PIERRE
TUZAHORA TUBIBUKA
MUDAHERANWA BOSCO
MAMA LISALLA
MULIGANDE MICHEL
MWANAFUNZI
NYIRANDEGEY A Agnes
MUREKEYISONI JEANNE
NTIRUSHWA J BOSCO
8
NYIRANDENGEYE Agnes
TUZAHORA TUBIBUKA
RWIRIRIZA J M V
SHYAKA J BOSCO
TWAGIRAYEZU EmmanueL TWAGIRAYEZU Emmanuel
RWIGAMBA
MANI MARTIN
KWIBUKA
Bref aperu historique de Rukumbeli en rapport avec le gnocide perptr contre les Tutsi
1. localisation du site Rukumberi constitue un secteur situ en Province de lEst, District de Ngoma anciennement dnomm commune SAKE entre les lacs Mugesera et SAKE. Cest ce quon peut appeler un camp de concentration de Tutsi rfugis intrieurs essentiellement dports de Gitarama, Butare et Gikongoro aprs le dbut du gnocide de 1959. Il est assimil Nyamata qui lui recevait les rfugis dports du Nord: surtout Ruhengeri. 2. Caractristiques Ctait un site malsain, inhabit, encore couvert de fort dense o prolifrait le paludisme et dautres maladies ds aux moustiques, la ts ts etc. bref un mouroir o les colons Belges et les autorits du Parmehutu taient srs que les dports ny survivront pas. Ses corollaires sont dautres camps tristement clbres installs dans les pays voisins tels que MUSHIHA (Burundi), NAKIVALE (Uganda), BIBWE (RDC). 3. Les premiers occupants Les premiers occupants y ont t installs fin 1959 (novembre) aprs avoir survcu aux massacres de Gitarama, Butare, Gikongoro (surtout le Bufundu). Les conditions de vie tant catastrophiques, beaucoup mourraient petit feu cause des maladies de toutes sortes; malaria, mningite, angines, vers intestinaux Au dpart on estime les occupants plus ou moins 15.000 familles (soit 75.000 personnes) installs dans des paysannats qui allaient plus tard faire de ce coin le grenier de Kigali. Mme si les activits des dports taient varies, lon peut reconnaitre que la plupart taient leveurs et que ladaptation lagriculture sest faite difficilement mais quavec courage, ils ont dompt la nature jusqu devenir aiss et bnficier dune sorte de scurit alimentaire. En effet, la veille du gnocide de 1994, on y dnombrait des hommes daffaires, des enseignants, des infirmiers, des tailleurs bref des gens qui staient dbrouills et avaient transform ce site jadis maudit en un havre touristique et o il faisait bon de vivre. 4. Annes tristement clbres 10
Sur les rives du lac Mugesera, chaque anne des fleurs sont poses pour honorer la mmoire des Tutsi de Rukumberi 1959: Gnocide contre les Tutsi et dportation des survivants de Gikongoro, Gitarama, Butare Rukumberi 1963: 1re attaque des Inyenzi et reprsailles contre les Tutsi en gnral et ceux de Rukumberi en particulier. En effet Nol 1963 fut clbre dans les larmes dues lassassinat des centaines de cadres tutsi (instituteurs, agronomes, assistants mdicaux, anciens chefs et sous chefs) tris sur le volet, liste lappui et froidement assassins ou jets vivants dans les chutes de RUSUMO. 1966 : Simulation dattaque des Inyenzi et nouvelles reprsailles contre quelques familles. 1966-1973: Vie incertaine, terrorisme, refus de tout projet de dveloppement, brimade, non admission dans les coles secondaires, isolement, sgrgation contre les originaires de ce site. Contrle de sortie, propagande de diabolisation des ressortissants de ce site. Aprs les vnements du Burundi de 1972, tentatives vaines dassassinat de la population de Rukumberi. Le coup dtat de 1973 a curieusement sauv cette population car le nouveau pouvoir voulait saffirmer comme restaurateur de la paix et de lunit. Paradoxe mais quelque chose malheur est bon car le MDR Parmehutu de Grgoire Kayibanda et ses acolytes voulait liminer Rukumbeli de la carte du Rwanda. 1973-1990 : Calme relatif et semblant dintgration dans la vie nationale: ducation, sant, conomie nationale, dveloppement du site, mergence des entrepreneurs mais retour des dmons de 1959, 1963, 1973 aprs lattaque des INKOTANYI en octobre 1990. 1990-1993: C a m p a g n e dintoxication et de marginalisation de Rukumbeli. Tentative dessai du gnocide par le truchement des massacres du Bugesera. Ces derniers ont en effet failli atteindre Rukumbeli mais avec lalerte des organisations de droit de lhomme ils furent arrts de justesse. Avril 1994: Gnocide sans prcdent et russite totale du projet dlimination des Tutsi car aprs le gnocide nont survcu que 720 Tutsi sur une population de plus de 80.000 personnes. De 1994 nos jours: S e m b l a n t de reprise des activits par les rares rescaps. Continuation des actes de gnocide contre les rescaps de Rukumberi mais alerte des autorits et mise en garde contre ces actes aprs lassassinat ignoble dune jeune tudiante. Intgration des rescaps dans la vie nationale: Projets de dveloppement, lectrification du site, adduction deau etc. Rhabilitation de ce site et reconnaissance officielle des malheurs de ce site aprs la visite du Prsident de la Rpublique le 07 avril 2002. 5. Leons retenir de Rukumbeli Confirmation des allgations selon lesquelles le gnocide contre les Tutsi a commenc en 1959. Existence des camps de rfugis lintrieur du pays malgr les discours selon lesquels le Rwanda est modle de dmocratie (1re et 2e Rpublique) Courage et persvrance de ces citoyens qui ont su dompter la nature, sadapter la nouvelle vie et survivre physiquement et conomiquement. Les crmonies de commmoration du gnocide perptr contre les Tutsi ont jou un rle important dans la rhabilitation de ce site et dans la reconnaissance de lexistence jadis de citoyens de seconde zone considrs comme des rfugis lintrieur de leur propre pays. Il faut une assistance matrielle et morale aux rescaps de Rukumbeli et une construction dun mmorial du gnocide afin de perptuer la mmoire des tristes vnements qui ont caractris cette rgion. Fait Kigali, le 13/11/2013. MUPENZI Georges
AMAKURU
Muri Kiliziya ya Nyange hiciwe Abatutsi bagera ku bihumbi bitatu basenyeweho inzu yImana
Nyange iri mu Ntara y Uburengerazuba mu Karere ka Ngororeroni hamwe mu hantu haguye Abatutsi benshi mu gihe cya Jenoside. Ahazwi cyane mu hiciwe Abatutsi benshi kandi bakicwa urubozo ni kuri Kiliziya Gatolika ya Nyange aho Padiri Seromba yategetse ko basenyera Kiliziya ku mbaga yAbatutsi bagera ku 3000 bari bayihungiyemo hakarokoka gusa abantu 8. Nabo kandi nuko bashoboye gutoroka batarayisenya. Padiri Seromba atanga itegeko ryo kuyisenya yagize ati nimuyisenye abahutu ni benshi tuzubaka indi ariko twikize umwanzi. mateka ya J e n o s i d e yakorewe Inyange tubagejejeho muri iyi nyandiko twayagejejweho numwe muri bariya umunani babashije kurokoka urupfu rubi rwishwe abari bahungiye muri kiliziya ya Nyange. Mu gihe Inkotanyi zatangiraga urugamba rwo kubohora Igihugu mu 1990 bagafata abo bitaga ibyitso byInkotanyi bagafungwa, ubuyobozi bwicyahoze ari Superefegitura ya Birambo hamwe nubuyobozi bwicyahoze ari Komine Kivumu, baraje bafata umucuruzi witwaga Rwamasirabo Aloys arafungwa hamwe nimodoka ye ngo afite essence yo gutwika amazu yabahutu, afunganwa nundi witwa Tuganishuri Damien kuko Perezida NTARYAMIRA wU Burundi yaraswaga ku itariki ya 6/4/1994, ibintu byarahindutse. Muri Komine Kivumu batangiye kwica ku itariki ya 7/4/94, uwitwa Ndungutse yagabye igitero kwa Ndakubana bica umwana wumuhungu, batema umugore we witwa Uwimana nabana be 2, umwana umwe bamukata umuhogo ariko ntiyapfa. Bukeye ku itariki ya 08/04/94 abo muri uwo muryango batabaza Komine ngo bajyane inkomere kwa muganga barabihorera. Bigeze aho bajya gushaka Rwamasirabo ngo abajyane kwa muganga, Rwamasirabo ageze hafi yo kwa Ndakubana ahura na Ambulance ibajyanye kwa muganga harimo IPJ na Procureur wa kanto witwa Habiyambere Joseph baramubwira ngo nibagende bashyingure kandi nta ankete(enqute) yanakozwe. ubwo baragiye bashyingura wa mwana. Bamaze gushyingura rwamasirabo akabwira IPJ yuko bamenye abishe abo bantu, IPJ yaramubwiye ngo bafashe abo bantu byatuma nabasigaye babica ugasanga nabo babigizemo uruhare. Bwaracyeye ku wa 9/4/94 bajya gushyingura wa mwana bari baciye umuhogo, uwo munsi ku itariki ya 09 muri segiteri bitaga Kigali hari hapfuye uwitwaga Thomas Mwendezi, bukeye ku itariki ya 10/04 bica Marini KAREKEZI yicishwa na Kanyarukiga kugira ngo afate amasambu ye banamwicira aho yari yarahungiye . Ku itariki ya 10/04/94 Burugumesitiri Gregoire Ndahimana ajya mu nama ya Perefe Kayishema Clment, ku itariki ya 11/4 Burugumesitiri Ndahimana akoresha inama kuri Komine Kivumu yabakozi ba Komine hamwe nabakonseye bose. Iyo nama irangiye Burugumesitiri Ndahimana yandika urupapuro ashaka ko Rwamasirabo azana imodoka kuri Komine bitarenze saa kumi na 15. Rwamasirabo yibajije impamvu ariwe bahamagaje kandi hari izindi modoka 4 zabacuruzi nindi ya Komine. Rwamasirabo akibaza niba imodoka ye ariyo bashaka cyangwa ariwe bashaka kuko yahigwaga. Ubwo Ndahimana yavugaga ko abajyana kubahiriza umutekano ku rubibi rwa Komine Kibirira na Komine Kivumu. Mu byukuri yubahirije icyifuzo cya Burugumesitiri imodoka ayigezayo ku gihe bashakaga ariko amubwira ko atabatwara amuha ubatwara. Burugumesitiri aravuga ngo kuki wanze kudutwara? Ukabona atishimye. Ukabona impungenge uwo Rwamasirabo yari afite zifite ishingiro, kuko yacyekaga ko nabagezayo bamwicirayo, noneho Burugumesitiri akayigarura kuko yari azi gutwara imodoka. Ikindi cyatangaje uwo Rwamasirabo ni uko abo yagombaga kujyana babonye abyanze nabo ntaho bigeze bajya. Bwaracyeye ku itariki ya 12/04/94 nibwo ibitero byatangiye kwica bakagenda na ya modoka navuze haruguru bakajya aho bakeka hari umututsi bakavuga ngo nibaze babajyane mu kiliziya batabicira aho. Abahigwaga bashakaga uko bagera kuri Kiliziya ariko hakagera ngerere, kuko
Komeza ku rup.12
Komisiyo yIgihugu yo kurwanya Jenoside irashimira Uturere twatangiye gushakisha uburyo bwo kubonera ilitiro yamata abasaza nabakecuru bincike, igashimira byumwihariko ikigo cyubwisungane mu kwivuza (mutuel) cya Kaminuza yu Rwanda, kimaze kugenera litiro yamata ndetse nubwisungane mu kwivuza Abakecuru batatu.
Icyizere N37, Ukwakira 2013
yari umucuruzi. Ariko niyo essenceyari ibitse aho yacururizaga. Ikindi cyakozwe mu 1990 ni inka zAbatutsi zariwe, byarakomeje bigera mu 1992 ukabona abantu batarebana neza, byarakomeje kugeza mu 1993. Ariko muri iyo myaka hariho amashyaka ahiga abo batavuga rumwe. Ndibuka mu 1994 mu kwezi kwa kabiri, MRND yakoresheje mitingi(meeting) muri Komine Kivumu hari nuwitwa Bikindi avuga ngo bazabacura. Mitingi irangiye baratashye abo muri MRND batera gerenade bageze aho bita mu Birambo. Ku bwamahirwe ifata igiti. Byarakomeje bigera mu kwezi kwa 4, ubwo indege yari itwaye uwari Perezida Habyarimana na
Muri Komine Kivumu batangiye kwica ku itariki ya 7/4/94, uwitwa Ndungutse yagabye igitero kwa Ndakubana bica umwana wumuhungu, batema umugore we witwa Uwimana nabana be 2, umwana umwe bamukata umuhogo ariko ntiyapfa. Bukeye ku itariki ya 08/04/94 abo muri uwo muryango batabaza Komine ngo bajyane inkomere kwa muganga barabihorera.
11
AMAKURU
Muri Kiliziya ya Nyange hiciwe Abatutsi bagera ku bihumbi bitatu basenyeweho inzu yImana
Ibikurikira urup. 11
babiciraga mu nkengero za Paruwasi bataragerayo. Ku itariki ya 13/4/94 abantu biriwe bibaza uko bizagenda, nibwo Abatutsi bari mu Kiliziya babonye ibitero bibasanga nabo batangira kwirwanaho, abagore nabana bakazana amabuye abagabo nabasore bagaterana nInterahamwe. Abatutsi barabamanura babageza kuri santere(centre)yubucuruzi. Haza uwitwa Thophile wari umusirikari wo kwa Habyarimana yurira amazu abatera gerenade hapfa Abatutsi 5 abandi bagira ubwoba basubira kuri Paruwasi ya Nyange. Ariko uko bazamukaga niko bagendaga babatemagura, bamwe bapfira aho, no ku kibuga cya Paruwasi hari imirambo myinshi. Abatutsi bashoboye gusubira mu Kiliziya barakinze Interahamwe zikarasa mu Kiliziya, bateramo gerenade, banyuza no mu madirishya uwo ifashe agapfa. Uwitwa Kayishema ajya kuzana essence yo gutwika ba bantu bari muri Kiliziya, uwitwa Nibarere na Uwarinaniye bagafata essencebagatwika bikanga gufatwa noneho bagafata ipombo bagapomba ku miryango ya Kiliziya nabwo byanga gufatwa. Kayishema IPJ ajya kuzana intambi zimwe baturitsa bakora mu mabuye yagaciro nabyo byanga guturika. Abatangaga amabwiriza aribo bari ku isonga ni aba bakurikira: Burugumesitiri Ndahimana, Padiri Seromba, Kanyarukiga, Kayishema Gatana, Zihabake, Ndunguts E, Rushema, Burangwabugabo, Kanani,
12
Ibumoso, ibisigazwa byicyari Kiliziya ya Nyange, iburyo uwatanze itegeko ryo kuyisenya, Padiri Anastase Seromba ubu ufungiye Arusha muri Tanzaniya.
Nibarere, sibomana, Tugirimana, Tumusenge, Munyabarenzi, abakonseye bose, Icyo yiremeye Aloys, Thodomir Kiragi, Biziyaremye Thodomir Nduriye Edouard Kayiranga J.F .E, HABIMANA Bertrand, Ndereyimena Edouard, Forotim Appolinaire, Sinziribanje Thodomir, rwimbibi, mukankusi Batrice, Gashugi, Bizimana Fils, Bizimana Antoine, Sekamanzi Jean. Bemeza ko bajya kuzana tingatinga (imashini zikoreshwa mu gusiza ibibanza cyangwa gukora imihanda) namakamyo 2. Zahageze ku itariki ya 15/4/94 babanza gushyingura imirambo yari iri ku kibuga cya Kiliziya. Nimugoroba imvura yaraguye irabatesha nta cyakozwe. ubwo za modoka baziraje kuri Komine ya Kivumu, ubwo Kayishema, Ndahimana Kanyarukiga, Ndungutse,Kanani, H a b i y a m b e r e , Sinaruhamagaye,
Habarugira nabandi bahuriye kuri farumasi bavuga ko ikibazo ari mazutu, Kanyarukiga avuga ko nta kibazo ko mazutu ayishyura. Uwitwa Kanani wari wungirije Burugumesitiri yaravuze ngo avuye mu Kiliziya ngo twabambuye intwaro za gakondo ngo dushatse twakora icyo dushaka. Ndungutse yaravuze ngo nihataboneka Bonera, Kandenzi na Rwamasirabo bayihirike. Bukeye ku itariki ya 16/4/94 Anasthase Rushema yazamukanye na Burugumesitiri Ndahimana nabapolisi 7 bafite imbunda, bageze ku Kiliziya Ndahimana yasanze Padiri Seromba mu mazu yabo. Bahamaze umwanya. Burugumesitiri Ndahimana yarasohotse atangira kurasa za mpunzi, abandi nabo batera gerenade bageza saa sita byananiranye. Nyuma ya saa sita nibwo batangiye gukoresha tingatinga bahereye mu ruhande rwaho bita kuri altari. Umushoferi witwa
Nkinamubvanzi abaza Padiri seromba atiKiliziya tuyisenye? P . SEROMBA ati musenye Abahutu ni benshi tuzubaka indi ariko twikize umwanzi Nibwo batangiye guhirika Kiliziya hejuru yAbatutsi bayihungiyemo. Ubwo ku itariki ya 17/4/94 bahirika umunara waraye utaguye. Uwo munsi nyine kui itariki ya 17 nibwo bajyanye ya mashini gucukura ibyobo 3 byo gushyinguramo ya mirambo yahiritsweho Kiliziya, ariko Interahamwe zajyaga muri ya mirambo zabona abagihumeka zikabasonga. Hari abandi bavagamo bakomeretse bajya mu gikoni kwa Padiri Seromba akavuga ngo nibasubire aho benewabo bari batabanduriza sima. Ikindi Seromba yaravuze ngo nibamumanurire inzogera amatafari atayigwaho; Murumva ko inzogera yari ifite agaciro kurusha Abatutsi bari mu Kiliziya barengaga ibihumbi bitatu(3000). Icyizere N37, Ukwakira 2013
Ku itariki ya 20/04/94 Padiri seromba yatumije abakuru binama ba Paruwasi ngo babwire abakirisitu bazaze mu Misa ku cyumweru tariki ya 24/04/94. Mu byukuri nta Misa yabaye, yarababwiye ngo yagira ngo baganire kuri kiriya gikorwa bakoze. SEROMBA yaravuze ngo nagira ngo twishime ko twikijije abanzi bari batubangamiye, akomeza avuga ngo nta kundi byari kugenda Imana yari yabatanze. Byaje kugera ku itariki ya 20/05/94 uwari Perefe wa Kibuye Kayishema Clment akoresha inama muri Komine Kivumu. Yaravuze ngo barekere aho kwica nabihishe bajye ahagaragara. Perefe yabaciriye umugani ngo iyo umushwi winkoko uri ahagaragara agaca karawutwara. namwe nimwiyumvire izo mpuhwe za Perefe Kayishema ngo atanze ihumure. Byarakomeje bigera ku itariki ya 20/07/94 ubwo Inkotanyi zafataga Komine KivumU, Inkotanyi zihageze nizo zabohoje wa mugabo Rwamasirabo dore ko ari nawe mugabo warokokeye I Nyange wenyine uretse ababashije kujya I Kabgayi. Inkotanyi zakomeje kugarura amahoro, abahunze bakagaruka mu byabo, mbese umutekano uragaruka nubwo nyuma hari abagiye bicwa bazira abacengezi, ariko ubu ubumwe nubwiyunge bwasakaye mu biciwe nabagize uruhare muri Jenoside bagenda batanga imbabazi. Byakiriwe na Mukeshimana Julienne, Umuhuzabikorwa CNLG Gakenke/Ngororero
AMAKURU
Umurenge wa Muyumbu uherereye mu Karere ka Rwamagana, mu Ntara yIburasirazuba. Uyu Murenge uherereye mu Burengerazuba bwAkarere ka Rwamagana, aho usanga Umurenge wa Nyakariro mu Majyepfo yawo, Umurenge wa Murama mu Burasirazuba. Mu majyaruguru hari umurenge wa Gahengeri nigice cyAkarere ka Gasabo ku muhanda munini uva mu murwa mukuru wa Kigali werekeza mu Burasirazuba. Mu burengerazuba hari Umurenge wa Kicukiro. Umurenge wa Muyumbu wahurije hamwe iyahoze ari Segiteri ya Muyumbu niyahoze ari Segiteri ya Murehe mbere ya 94.
yi yahoze ari Segiteri ya Muyumbu(igize igice kimwe cyUmurenge wa Muyumbu wubu) yari imwe mu masegiteri yari agize iyahoze ari Komine Bicumbi yategekwaga na Semanza Laurent, uzwiho kuba umwe mu bari bakomeye mu ishyaka rya MRND rayashishikarije abantu gukora Jenoside, rikanayishyira mu bikorwa, ndetse na Semanza akaba yarayigizemo uruhare runini. Icyakora mu mwaka w1994, iyi Komini ya Gicumbi yategekwaga nundi murwanashyaka wa MRND witwa Rugambarara Juvnal wabaye numudepite igihe kinini. Mu Masegiteri yari agize Komini Bicumbi, Segiteri ya Muyumbu ni imwe mu zari zizwiho kugira umubare munini wAbatutsi, nayo ikaba yarategekwaga nuwitwaga Fungameza Felesiyani nawe wagize uruhare runini mu iyicwa rwAbanyamuyumbu. Uyu we wari warahawe nimbunda mu gihe cya Jenoside yaguye mu
gitero we nizindi Nterahamwe bagabye ku Nkotanyi bashaka kuzihagarika muri gahunda abasirikare bInkotanyi bari bafashe yo guhagarika Jenoside no kubohora igihugu cyari kigoswe nicuraburindi. Iki gitero bakigabye mu Murenge wa Nyakariro, ubwo abahungu beza bInkotanyi berekezaga ku musozi wa Masaka bareba ku kigo cya gisilikare cya Kanombe. Uyu Fungameza nInterahamwe bari kumwe bahise bakubitwa incuro, kuko usibye kwica Abatutsi binzirakarengane nta kindi bari bashoboye, kuko nta nicyo bigishijwe. Abatutsi bo ku Muyumbu barahururijwe Abatutsi bo ku Muyumbu barahururijwe bicwa mu minsi igera kuri itanu gusa. Kubera ko mu Masegiteri ya Muyumbu hari hazwi umubare munini wAbatutsi, mu iyicwa ryabo barahururijwe ku buryo mu minsi itageze kuri irindwe bari babarangije. Imwe mu Maserire yari azwi cyane ko afite Abatutsi benshi kurusha
andi, ni selire ya Rugarama, (ariko nandi yari ayikikije nka Ryabahesha ndetse na Akinyambo bari bahatuye, aho mu Rugarama akaba ari naho hubatse urwibutso rwa Jenoside yakorewe Abatutsi bo mu cyahoze ari Komine Bicumbi, barenga ibihumbi 13. Abandi Batutsi bo muri Bicumbi bishwe muri Jenoside bashyinguye mu rwibutso rwa Mwulire, abandi bagiye bagerageza kuko muri Bicumbi biciwe henshi hatandukanye harimo Musha ndetse na Ruhanga. Ubundi nkuko byakozwe mu gihugu hose, indege ya Habyarimana imaze kugwa, hatanzwe amatangazo yo kutava imuhira, kubera ko Umurenge wa Muyumbu usa nuwegereye Kigali, ndetse ukora no ku muhanda munini, ahitwa I Kabuga mu Karere ka Gasabo ndetse na Kicukiro, icyo gihe igice cyo haruguru ya kaburimbo giherereye mu Karere Gasabo(kubu), hari haherereye muri Komine
AMAKURU
Umwe mu myobo yajugunywemo Abatutsi mu birombe bya Rwinkwavu. Hari ibirombe bimwe imibiri itabashije kuvanwamo kubera ikibazo cyininda iri mukuzimu.
rushyinguwemo abantu bari hagati ya 3800 na 4000. Abenshi muri bo ni abiciwe mu bitaro abandi bakuwe mu ngo ndeste no mu nkengero zaho bazanwa nabicanyi kwicirwa aho bari bise ku ibagiro (mu birombe). Abo bantu bose bashyirwa mu byiciro bine byingenzi: Abari basanzwe bahatuye: mu bantu biciwe aho Rwinkwavu, harimo abari bahatuye. Imiryango yari ihatuye yahigwaga, bamwe bishwe bahunga, bagerageza kwihisha, abandi biciwe mu ngo zabo ndetse hari nabari bahungiye mu bitaro. Abarwayi: mu Abantu biciwe Rwinkwavu bushakashatsi bwakozwe, twasanze mu bantu bari U r w i b u t s o baje kwa muganga barwaye, rwa Rwinkwavu abicanyi barabasanzemo
14
babiciramo. Uwasoma iyi nkuru atazi amateka yishyano ryagwiririye u Rwanda yakwibwira ko ari amakabyankuru, ariko uko ni ukuri kwibyabaye, ku manywa yihangu, izuba riva. Ntibyumvikana ko umuntu nubusanzwe ushinga inkokora rikanga gucya, ubabajwe nuburwayi, uri kwa muganga ngo abantu baze bamukure mu maboko yumuvura, bamushinyagurire birengeje indwara imubabaje bamwice. Ariko, ibi byarabaye aho umurwayi yamburwa ubuzima n a b a k a mu ge mu r i ye , abakamuhumurije mu burwayi yabaga yajyanye kwa muganga. Abarwaza: nkuko bizwi mu muco wa Kinyarwanda,
umurwayi, buri gihe ahekwa nabazima bakomeza no kumumenyera icyo yakenera mu gihe ari kwa muganga. Aba barwaza, abicanyi nabo ntibabarebeye izuba kuko nabo babasanze kwa muganga nabo babicana nabo barwaje; Abaganga: umuntu uwo ari we wese ntakicwe! Ishyano ryagwiriye u Rwanda ni uko muri Jenoside yakoreweAbatutsi, hari abaganga, mu bitaro bya Rwinkwavu barimo umubyeyi wuwitwa Gatera Innocent, wakuwe ku murwayi yavuraga nta vangura, akajyanwa ku ibagiro kwicwa acyambaye itaburiya yo kwa muganga. Abahahungiye: kubera yuko abantu benshi
bakikije ibyo bitaro bumvaga ko babonera ubukiriro kwa muganga, abacanyi babasanze aho bari bihishe mu mazu yibitaro babajyana aho biciraga abantu mu birombe. Nkuko twabibwiwe nabaharokokeye, ngo abantu benshi biciwe Rwinkwavu aho abicanyi bise ku ibagiro. Aha, ngo ni kumunwa wibirombe aho abicanyi bakimara kwica inzirakarengane bahitaga babajugunya muri ibyo. Kubera ubujyakuzimu bwabyo, hari abo bajugunyagamo babatemaguye, babishe, ariko hari nabandi bajugunyagamo bakiri bazima kugira ngo bazababarireyo iminsi, bapfe bari hamwe nimirambo ya bene wabo babaga bishwe mbere. Ibi ni ko byagenze kuko ntawajugunywagamo ngo yongere avemo kubera ko ku ruhande rumwe babaga batemaguwe mbere yo kujugunywamo nubwo bwose babaga bagihumeka, ku rundi ruhande ibirombe byabaga bifite ubujyakuzimu, umuntu watemaguwe ndeste numuzima atabasha kwivanamo. Mu buhamya twahawe nuyu Innocent, yatubwiye ko ubwo bari bamaze kwica abatari bake no kubajugunya muri ibyo birombe, we, kubera ubwoba bwamusabye ataratemwa, yahise yinaga muri icyo kirombe ari muzima. Ku bwamahirwe, nubwo yanyuze mu bibazo umuntu atabasha gusobanura, yabimazemo iminsi, akomeza kubigendagendamo kugeza
Komeza ku rup.15
AMAKURU
Ibikurikira urup. 14
aho yaje gutungukira mu kindi, dore ko birimo imiyoboro ibihuza. Yaje kubivamo, ubu akaba yiga muri KIE aho afashwa nibitaro bya Rwinkwavu. I b i r o m b e byajugunywemo abantu bicwaga bigera kuri bitanu. Leta nimiryango yigenga cyane cyane ivugira abacitse ku icumu, yagerageje gukura abantu mu bigera kuri bitatu, ariko ibindi bibiri byo birananirana. Impamvu zivugwa ni ebyiri: Ubujyakuzimu: kubera
TUZAHORA TUBIBUKA
MUGANG Narcisse
KATAREBE Alphonse
MUGANGA Narcisse
M Je
GASASIRA Telephone
KALISA , umugore we nabana be 3
GAKUBA Vedaste
Di fo
MUREKEYISONI JEANNE
Murebwayire Console
Ntangari Francois
MUNYANTAGARA J. NEPO
16
UBUHAMYA
17
UBUHAMYA
Wa mugabo yaragarutse atubwira nyine ayo magambo musenyeri yavuze, nayababikira bamubwiye, kuko babimubwiraga ahagaze ahongaho. Noneho tumaze kumutakambira, wa mugabo aragenda aduha karoti zo guhekenya, turakomeza turamwinginga, ati bampakaniye ariko noneho ngiye gusubirayo mbabwire incuro ya kabiri, noneho baze banabarebe, barebe uko mumeze wenda muze gupfa nyuma ariko bababonye.
bacu. Bigeze aho badusezeraho nurugwiro rwinshi, nuko wa mugabo aradufata atujyana iwe mu nzu. Aratujyana aduhisha mu cyumba. Ubwo ngubwo baragenda, na Musenyeri tumuheruka ubwo ahita agenda. Noheho twaje kujya mu nzu ya wa mugabo atuzanira akamatora, ariko akagira umugore wagiraga amahane. Noneho wa mugore bashwana akavuga ko agiye kudutanga. Wa mugabo rimwe na rimwe akajya amufata akamujyana Nyakinama, igihe bashyamiranye. Twaje kuhamara nkiminsi igera kuri makumyabiri muri iyo nzu. Nibwo hazaga., hari abantu bari bahungiye kuri cour dappel mu Ruhengeri, abana nibo babaga bari hanze buwo mugabo. Noneho icyo gihe imodoka nyinshi zamabusi ziraza ziparika imbere ya Hotel Muhabura. Harimo interahamwe nyinshi, ari izo kuri Busogo, ari izivuye ku Gisenyi, bari babazanye ari benshi. Abo bantu bari bagiye bava za Gakenke, za Kivuruga mbese bavuye muri iyo misozi. Bo basaga nabantu bahamaze iminsi. Noneho za Nterahamwe ziragenda zitera aho ngaho kuri cour dappel, barabica, bucyeye mugitondo, nibwo bazanaga abafungwa bari kuri gereza ya Ruhengeri, baragenda bajya kubataba ahantu inyuma yAkarere ka Musanze. Bazanye imashini iracukura, imaze gucukura bakajya babafata mu modoka bakagenda bakamenamo. Ibyo ngibyo twabibwirwaga nabana ba wa mugabo, nibo baje kubitubwira. Noheho bigeze nimugoroba, wa mugabo, niba ari wa mugore waje kuvuga amagambo abibwira abantu ko turi muri iyo nzu, aza kudusobanurira ko
bamenye ko duhari , ko baza kudushakira ahongaho, ko nabandi bari bahungiye muri cour dappel babishe. Ati ariko padiri mukuru kuri paruwase twavuganye, wo kuri paruwase, ambwira ko mugomba kuba muriyo, mwamara iminsi, nibazaza bakabashaka bakababura, muzagaruka nongere mbane namwe. Ubwo yaje kudufata nko mu masa saba zijoro aradutwara tugera ahantu hafi ya sitade ya Musanze ubungubu, hari imirambo myinshi. Dukata dusa naberekeza ku Kiliziya, naho hari imirambo, no kibuga cyindege. Atujyana kuri paruwase, avuza ihoni, umuzamu waho warindaga paruwase afungura urugi, wa mugabo atwinjizamo imbere atuvanamo nawe avamo. Mu kanya gato ati reka nkate imodoka. Ahita akata imodoka mu kanya twumva isa nivugira kuri sitade izamuka. Adusiga ahongaho, ariko ibigaragara ntabwo yari yavuganye na padiri. Nawe yari yabuze uko abigenza. Umuzamu icyo yakoze, yaragiye ajya ku kazu ka tage abapadiri babamo, aragenda aramukomangira, padiri arasohoka, aratubaza ati mwebwe bite byanyu, tuti Franois yaratuzanye ahangaha ngo mwavuganye, ngo tube turi ahangaha iminsi micye. Aravuga ati ntabwo muruta abandi bose bapfuye. Yari umupadiri bitaga Kagabo, ati musohoke muve mu rupangu. Ati zamu basohore bajye hanze. Zamu yaradusohoye hanze, twumva mu cyerekezo cyumujyi hepfo, hari kuvuga amafirimbi. Nta handi twagombaga kujya, twagumye aho hanze. Nyuma yiminota mirongo itatu, hari akandi kantu kakugi gato kari mu mpande, karimo akantu kakenge. Ka kenge mpengerezamo mbona wa mudamu ari hanze hafi ya porutaye (portail). Ariko urugi rufunze. Nibwo nabwiraga wa mudamu, nti ntaho turibujye, ahubwo reka twongere dusubiremo imbere. Wa mudamu yaje kubyemera, noneho ndamufata, mufata ku maboko arazamuka ku rugi hejuru akandagira ku cyuma gitambitsemo imbere, agwamo imbere. Mfata wa mwana we, ndamumuhereza hejuru (kari gatoya), nawe arakaramira aragafata. Tugeze mo imbere, wa muzamu aratumama ngo duceceke, arangije akingura akugi, ahari ishuri rya gatigisimu, ati noneho mwebwe mugende muryamemo hariya ariko mwebwe mu rukerera saa cyenda saa kumi, nizigera musohoke, mufate inzira zahitwa za Gashangira, kuko padiri naza kumenya ko muri ahangaha nanjya ubwanjye ntabwo nza kumukira. Twaraye twicaye, bigeze mu masaa kumi wa muzamu araza adukuramo, araduherekeza gato, ahantu hari ikigo cya gisilikare cya camp Muhoza, hari ibintu byibishyamba tujyamo, turazamuka ahitwa Mu Gashangira mu ntoki. Cyari igihe cyihinga, dusanga abadamu barimo bahinga bakatwitegereza amasura. Twaje kugera ahantu hari umucyecuru warimo guhingisha, afite abahinzi we yicaye. Wa mucyecuru yagezaho araduhamagara turagenda, atubaza amakuru yiwacu
kOMEZa kU rUP.
18
18
UBUHAMYA
19
Uko Jenoside yateguwe igashyirwa no mu bikorwa mu cyahoze ari Segiteri Mwulire no mu nkengero zayo
Hari mu kwezi kwa mbere muri Mata 1994, ubwo hakorwaga inama yinzego zibanze mu biro bya Segiteri Bicumbi, inama yari igamije gushyira ku rutonde ingo zigomba kwicwa mbere, dore ko zari zarasatswe ngo zifite imbunda zInkotanyi. byo byose bishingwa uwari yarasezeye mu Nzirabwoba(niko abasilikare bo mu ngabo zo Kwa Habyarimana biyitaga), witwa Kwitonda. Urwo rutonde rwarakozwe bigeze ku itariki ya 08/04/1994, kwitonda niwe wagabye igitero bwa mbere afite imbunda, bava muri selire Ntunga baza muri selire Nyagihanga ari kumwe nInterahamwe nyinshi cyane zitwaje imihoro, impiri nudushoka duto, Kwitonda ariwe ufite imbunda. Igikorwa cyahereye kwa Rutayombya, baramutema aba arapfuye, tubimenye dufata umugambi wo kubarwanya turi nkabasore 15. Tubonye harimo imbunda ducika intege, baba bageze kwa Ndengeyinka baramutema numugore we, mu rugo rwe. Hari abantu basengaga benshi bavuye hirya no hino, babarunda mu nzu yigikoni nini yari ihari babatwikiramo barashya barakongoka. Nibwo twafashe icyemezo cyo guca mu ngo zAbatutsi twiruka tuti: murashize duhungire i Mwulire. Twese turiruka, nabana nabagore tugeze mu cyari Segiteri Nawe, tuhahurira nuwari umupolisi witwa Rwabugabo, afite imbunda adushorera aturasa umugenda, kugera mu cyari Segiteri Mwulire. Dukambika aho turaharara ku musozi, abana barira, ariko bari bataratangira kwicwa. Ubwo ijoro ryose abari baturimo bakuze badukoresheje inama bati muze tujye i Rwamagana mu butegetsi no mu Kiliziya, ngo uhungiyemo ntibamwica. Saa kumi za mugitondo turashorera, tugezeyo, baturunda mu kigo cyishuri cya mushiki wa Habyarimana, icyo kigo cyitwa Marie Reine. Abahunze bose niho babazanaga, turara duhagaze, nabwo abana barira. Ntawasohokaga, mu gitondo, ababikira barimo bose barasohoka, uwo mubikira wari ukuriye abandi agarukana numujandarume witwa Nkunda, afite amagerenade menshi nimbunda ziriho sitirimu. Umubikira ati ndabona
Urwibutso rwa Jenoside rwa Mwulire: Imibiri ivanwa aho yajugunywe muri 94, igashyingurwa mu cyubahiro mu rwibutso rwa Jenoside.
umwuka ari mucye hano, abana nabagore muze mbereke aho mujya, abajyana mu kiliziya no mu mashuri ya conomique arambwira ati kinga porutayi ninza ujye unkingurira. Bigeze saa yine zamanywa, agarukana na wa mujandarume, nkinguye ankubita imbunda mu gatuza, mpita mbura umwuka, abo twari kumwe bandyamisha hasi, ku rugi bahashyira uwitwa Berenari. Saa sita na cumi nitanu(12 h 15), wa mujandarume araza yurira igipangu twese aduteramo amagerenade, arasa amasitirimu abantu barapfa, bavamo amara, bacika amaguru, abandi dusenya uruhande rwinyuma twiruka tugana za Gishari, turarayo bahita bajya kuturunda kuri Komine Muhazi, tubona nabwo bisa nibyi Rwamagana. Igice kimwe kirahasigara, ikindi dusubira Mwulire nijoro. Bucya tugeze Mwulire. Dusanga hari abandi benshi bari bavuye Rubona, i Nawe, Nzige, Mabare, Gahengeri,na Sovu. Saa munani haza igitero cyivuye i Nkungu na Munyaga cyAbacyemba. Tugiye gusubira Rwamagana batugotesha Interahamwe, tubura amajyo, ba Bakemba batangira kudutera za gerenade, barasa nimyambi, namacumu. Umwe muri twe witwa Rutebuka, ati sha mwipfa nkimbwa, nimuzamuke tujye
hejuru ku gasozi twirwaneho(kuko bari baturunze mu gishanga). Duhita dutangira urugamba rwamabuye, ba Bacyemba turabirukankana, turara hejuru ku gasozi hafi yaho urwibutso ruri. Ubwo niko hakomezaga guhungira abantu benshi cyane nabafite amatungo, kuko Konseye waho yari yatubwiye ko Segiteri ye itazica abantu. Ubwo yahise abizira, baramwica. Bucya dutangira kurwana nabajandarume bafite imbunda, mbere ya saa sita, nyuma ya saa sita hakaza abapolisi nInterahamwe. Bose barwanisha imbunda namagerenade. Uruhare rwubutegetsi; Bategetse ko amasegiteri ajya ibihe mu kugaba ibitero byo kutwica, maze Konseye wa Mwulire aranga bahita bamutema arapfa. Ubwo nibwo hakurikiyeho icyo gikorwa, gitangizwa nAbapolisi buzuye imodoka ya Komine Bicumbi, baraza bararasa turarwana, dukoresha amabuye imoda turayibatesha, ariko ari nako dupfa. Ubwo nibwo hatangiye kuza ibitero biyobowe na ba Konseye nInterahamwe bafite imbunda, za gerenade, impiri nimihoro, udushoka nizindi ntwaro za gakondo. Tukarwana nabo kuva mu gitondo kugera nijoro. Mu matariki ya 1617-18 Mata 1994, habayeho ibitero bikaze bazanaga intwaro za rutura namakompora menshi. Bazaga mu makamyo nkigihe babaga bagiye
kurwana mu Mutara, bagera ku gasozi ka Mwulire bakababwira ko Inkotanyi zaje zirimo kurwanira I Mwulire, bakaba ariho bazana ibyo bikoresho byose. Intwari yacu Guido, yaguye muri ibyo bitero. Niwe wari komanda wacu. Ubwo nibwo hapfuye abantu benshi cyane ku munsi. Mu gitondo cyo kuwa 12/04/94, haje amakamyo abiri yuzuye abasilikare nibikoresho byabo, kuko bari bamenye ko Inkotanyi ziri hafi kandi na radiyo Muhabura yari yatwihanganishije. Uwo munsi baraturasa, ukibaza niba ari imvura ninkuba. Ubwenge buragenda, kuva mu gitondo barasa gutyo, bigeze saa saba nibwo batugezemo hagati ntawe ikibasha gutera ibuye. Baragota, bahagarikira Interahamwe ziratema nimihoro nudushoka nimpiri, abasigajwe namasasu, barahorahoza. Abasigaye bacye nanjye narimo turatatana. Bamwe biciwe za Rutonde mu Bitare, bagiye gusanga Inkotanyi, abandi zigenda zidutoragura mu bihuru. Aba batabazi aribo FPR bageze Mwulire kuwa 20/04/94 batarura abari bagihorogoma, babajyana Rwamagana mu bitaro, bamwe babasha koroherwa nubwo ari utumuga ariko turuta agaturo. Dushoje dushimira ingabo zari iza FPR Inkotanyi. Muyombano Ildephonse