‫کاویتاسیون یکی از خطرناک ترین پدیده هایی است که ممکن است‬

‫برای یک پمپ اتفاق بیفتد‪.‬در اینجا با ذکر یک سوال به بررسی علل‬

‫وقوع این پدیده با توجه به قوانین سیالت می پردازم‪ .‬نخست به‬
‫تعاریف فیزیکی مسأله و فرضیات آن و در قسمت بعد امکان وقوع یا‬
‫عدم وقوع آن را مورد بررسی قرار می دهم‪.‬‬
‫** در شکل زیر دو مخزن به وسیله یک پمپ به هم متصل شده اند‪.‬‬
‫اطلعات زیر داده شده است‪:‬‬

‫•فشار هوا ‪psi 14.7:‬‬

‫•آب درون پمپ آب تازه‬
‫دارای دمای ‪F̊ 68‬‬
‫•فشار گیج(در مخزن اول) ‪:‬‬
‫‪psi 9.82-‬‬
‫•ارتفاع آب تا وسط پمپ ‪5 :‬‬
‫‪ft‬‬
‫•‪ NPSHR‬برابر با ‪ft 9‬‬

‫•افت هد برای ‪ 10‬فوت لوله (از مخزن چپ تا پمپ) با‬

‫ضخامت ‪ 2‬اینچ ‪ft 2.34 :‬‬
‫الف) مطلوبست محاسبه ‪NPSHA‬‬
‫ب) در صورتی که دمای آب به ̊‪ F 180‬افزایش پیدا کند‪ ،‬آیا‬
‫کاویتاسیون رخ میدهد ؟‬

‫‪1‬‬
 ‫در اینجا اصطلح جدید ‪ NPSH‬و همچنین اطلعات خامی بدون هیچ‬
‫روابطی به کار برده شده است اما قبل از بررسی این موارد به‬
‫تشریح پدیده کاویتاسیون و علل تخریبی آن می پردازم‪.‬‬
‫آب یا هر مایع دیگری‪ ،‬در هر درجه حرارتی به ازای فشار معینی‬
‫تبخیر می شود‪ .‬هرگاه در حین جریان مایع در داخل چرخ یک پمپ‪،‬‬
‫فشار مایع در نقطه ای از فشار تبخیر مایع در درجه حرارت مربوطه‬
‫کمتر شود ( وقتی آب وارد پمپ میشود سرعت آن زیاد شده که با‬
‫توجه به قانون برنولی فشار آن کاهش می یابد ) ‪ ،‬حبابهای بخار یا‬
‫گازی در فاز مایع به وجود می آیند که به همراه مایع به نقطه ای دیگر‬
‫با فشار بالتر حرکت می نمایند‪ .‬اگر در محل جدید فشار مایع به‬
‫اندازه کافی زیاد باشد‪ ،‬حبابهای بخار در این محل تقطیر شده و در‬
‫نتیجه ذراتی از مایع از مسیر اصلی خود منحرف شده و با سرعتهای‬
‫فوق العاده زیاد به اطراف و از جمله پره ها برخورد می نمایند‪ .‬در‬
‫چنین مکانی بسته به شدت برخورد‪ ،‬سطح پره ها خورده شده و‬
‫متخلخل می گردد‪ .‬این پدیده مخرب در پمپ ها را کاویتاسیون می‬
‫نامند‪ .‬پدیده کاویتاسیون برای پمپ بسیار خطرناک بوده و ممکن‬
‫است پس از مدت کوتاهی پره های پمپ را از بین ببرد‪ .‬بنابراین باید‬
‫از وجود چنین پدیده ای در پمپ جلو گیری گردد‪ .‬کاویتاسیون همواره‬
‫با صدا های منقطع شروع شده و سپس در صورت ادامه کاهش فشار‬
‫در دهانه ورودی پمپ‪ ،‬بر شدت این صدا ها افزوده می گردد‪ .‬صدای‬
‫کاویتاسیون مخصوص و مشخص بوده و شبیه برخورد گلوله هایی به‬
‫یک سطح فلزی است‪ .‬همزمان با تولید این صدا پمپ نیز به ارتعاش‬
‫در می آید‪ .‬در انتها این صداهای منقطع به صداهایی شدید و دائم‬
‫تبدیل می گردد و در همین حال نیز راندمان پمپ به شدت کاهش می‬
‫‪2‬‬
‫یابد‪ .‬این پدیده در سرعتهاي بال باعث خرابي و ايجاد گودال مي گردد‬
‫‪ .‬تبديل مجدد حبابها به مايع و فشار ناشي از انفجار آن گاهي به ‪١٠٠٠‬‬
‫مگا پاسكال ميرسد‪ .‬پدیده کاویتاسون باعث ایجاد لرزش هایی در‬
‫پمپ سانتریفیوژ می شود‪ .‬این لرزش های گاها ً شدید علت خارج‬
‫شدن پمپ از مدار شده که این باعث اختلل در سیستم های مربوطه‬
‫مانند نیروگاههای حرارتی می شود‪.‬‬

‫شکل ‪ 1‬فرایند کاویتاسون‬

‫(‪ Net Positive Suction Head) NPSH‬یا فشار مکش مثبت خالص‪،‬‬
‫نیروی مکشی است که پمپ سیال را به داخل می کشد‪ ،‬در واقع‬

‫‪3‬‬
 ‫فشار لزم برای آنکه پمپ عملکرد درستی داشته باشد و پدیده‬
‫کاویتاسیون رخ ندهد را ‪ NPSH‬می نامند‪.‬‬
‫مقدار ‪ NPSH‬را می توان با روابط زیر به دست آورد‪ .‬در اینجا دو‬
‫حالت دو حالت وجود دارد ‪ NPSHR‬و ‪ NPSHA‬که اولی ‪ Required‬یا‬
‫مورد نیاز و دومی ‪ Available‬یا موجود پمپ می باشد‪ .‬توليد حباب در‬
‫پروانه زمانی رخ مي دهد كه ‪ NPSH‬موجود مكش پمپ كمتر از‬
‫‪ NPSH‬لزم پمپ شود‪.‬‬

‫‪P0  Pv‬‬
‫‪NPSH ‬‬ ‫‪ z  hl‬‬
‫‪ρg‬‬

‫افف هد از‬ ‫فشار بخار اشباع‪،‬‬ ‫فشار سطح آب‪،‬‬ ‫که در آن‬
‫‪hl‬‬ ‫‪Pv‬‬ ‫‪P0‬‬

‫اختلف ارتفاع می باشد‪.‬‬ ‫مقطع ‪ 0‬تا ‪ 1‬و‬

‫‪z‬‬

‫در صورت وجود ‪ NPSHR‬ناکافی آب با سرعتی که لزم است در پمپ‬

‫جایگزین نمی شود به همین دلیل در آن قسمت فشار خلء به وجود‬
‫می آید ( ‪ NPSHA‬منفی ) و آب شروع به جوشیدن و تولید حباب می‬
‫کند‪ .‬برای دماهای پایین تر آب‪ ،‬تولید حباب ها به تاخیر می افتد در‬
‫حالی که برای دماهای بالتر برای جلوگیری از حباب زایی به ‪NPSHR‬‬
‫بالتری نیاز است‪ .‬به همین دلیل اگر سیستمی برای انتقال آب سرد‬

‫‪4‬‬
 ‫طراحی شود و از آن برای انتقال آب گرم استفاده شود وقوع‬
‫کاویتاسیون قابل پیش بینی است‪.‬‬

‫اما این حباب ها چگونه باعث کاویتاسیون می شوند ؟‬

‫در صورتی که شرایط سیستم تغییر نکند‪ ،‬فرایند تولید حباب های‬
‫جدید ادامه پیدا می کند همچنین سایز حباب های قدیمی تر افزایش‬
‫پیدا می کند‪ .‬این حباب ها موافق با جریان موجود به سمت پره های‬
‫پمپ حرکت می کنند و در آنجا به خاطر حرکت چرخشی پره ها‬
‫سرعت بسیار بالیی کسب می کنند و در نهایت به منطقه پر فشار‬
‫می رسند‪ .‬فشار پیرامون حباب ها افزایش یافته به طوری که از‬
‫فشار داخل آن بیشتر می شود و این علتی برای ترکیدن حباب ها می‬
‫شود‪ .‬با ترکیدن حباب ها آب به سمت فضاهای خالی حمله ور می‬
‫شود و تولید میکروجت می کند‪ .‬این میکروجت نیروی بسیار زیادی به‬
‫سطح پروانه وارد می کند و باعث سوراخ شدن آن می شود‪ .‬گاهاً‬
‫فشار بیشتر از یک گیگا پاسکال مشاهده شده است! شکل زیر این‬
‫فرایند را نشان می دهد ‪:‬‬

‫‪5‬‬
 ‫شکل ‪ 2‬نحوه ترکیدن حباب ها و ایجاد حفره در سطح پروانه‬

‫شکل زیر یک سری عکس متوالی از چرخه ترکیدن حباب ها را به‬

‫نمایش می گذارد‪.‬لزم به ذکر‬
‫است که این چرخه در بازه زمانی ‪ 0003/0‬ثانیه اتفاق افتاده است‪.‬‬

‫‪6‬‬
 ‫شکل ‪ 4‬چرخه ترکیدن حباب‬

‫پمپ هایی که در شرایط کاویتاسیون کار می کنند بیشتر در معرض‬

‫حمله شیمیایی و زنگ زدگی قرار می گیرند در نتیجه انتخاب ماده‬
‫سازنده پره ها از اهمیت بالیی برخوردار است‪ ،‬موادی که یک لیه‬
‫محافظ برای جلوگیری از خوردگی تشکیل می دهند‪ ،‬کاویتاسیون به‬
‫راحتی این لیه را برداشته و باعث خوردگی بیشتر پره می شود در‬
‫نتیجه اکسیداسیون و کاویتاسیون با هم باعث از بین رفتن فلز می‬
‫شوند‪.‬‬
‫شکل ‪ 3‬نشانگر ناحیه هایی از پره است که در معرض خوردگی قرار‬
‫دارند ‪.‬‬

‫‪7‬‬
 ‫شکل ‪ 3‬ناحیه های در معرض کاویتاسون‬

‫بعد از ترکیدن حباب ها موجی به سمت خارج روانه می شود و تولید‬

‫صدایی می کند که در نهایت به عنوان کاویتاسیون شناخته می شود‪.‬‬
‫دانستن اساس این مکانیسم می تواند برای شناخت نوع حباب ها و‬
‫دلیل به وجود آمدن آنها در راستای بهبود کیفیت و مقاومت پمپ ها‬
‫موثر باشد‪.‬‬

‫محاسبات‬
‫برای بدست آوردن ‪ NPSH‬پمپ و اینکه کاویتاسیون خواهیم داشت یا‬
‫نه‪ ،‬به داده های زیر نیاز مندیم ‪:‬‬
‫•منحنی پمپ که همراه پمپ داده می شود تا به کمک آن‬
‫‪ NPSHR‬بدست آید‪ ،‬باید دقت کرد که این عدد برای آب سرد‬
‫و تازه داده می شود‪.‬‬
‫‪8‬‬
 ‫•نمودار فشار بخار که می توان با استفاده از آن و از روی‬
‫دما‪ ،‬فشار بخار را خواند‪ .‬این نمودار به صورت زیر است ‪:‬‬

‫نمودار فشار بخار‬

‫تبدیل واحد های زیر می توانند مفید باشند ‪:‬‬

‫•چگالی نسبی سیال‪ .‬باید توجه نمود که این عدد با تغییر دما‬
‫تغییر می کند‪ .‬این عدد با استفاده از جداول یا استفاده‬
‫مستقیم از چگالی سنج ها قابل بدست آوردن است‪.‬‬
‫‪9‬‬
 ‫•نمودارهایی که افت هد را برای طول مشخص لوله با‬
‫ضخامت خاص می دهند‪.‬‬
‫•داشتن فشار هوا همچنین اینکه مخزنی که از آن سیال پمپ‬
‫می شود تحت فشار است یا نه‪.‬‬
‫در اینجا دانستن این تبدیل ها کارساز است ‪:‬‬

‫•‪NPSH‬هم همانطور که قبل ً گفته شد برابر است با‬

‫‪P0  Pv‬‬
‫‪NPSH ‬‬ ‫‪ z  hl‬‬
‫‪ρg‬‬

‫که ساده تر می توان آن را به صورت (هد فشار سطح – هد‬

‫فشار بخار – افت هد) محاسبه کرد‪.‬‬
‫حال با استفاده از اطلعات فوق به حل مساله ای که ابتدا مطرح شد‬
‫می پردازیم ‪:‬‬

‫‪NPSHA ‬‬
‫'‪ (14.7  (9.82))  0.27   2.31  (5)  2.34  13.31‬‬
‫‪1‬‬

‫که این مقدار از مقدار ‪ NPSH‬لزم که ‪ 9‬فوت می باشد بیشتر است‪.‬‬

‫حال برای قسمت دوم چون دما به ‪ 180‬درجه فارنهایت تغییر کرده‪ ،‬با‬
‫استفاده از جدول فشار بخار ‪( 7‬پوند بر اینچ مربع مطلق) خوانده می‬
‫شود و در نتیجه داریم ‪:‬‬

‫‪10‬‬
 ‫‪ (14.7  (9.82))  7   2.31‬‬
‫‪NPSHA ‬‬ ‫'‪ (5)  2.34  2.23‬‬
‫‪1‬‬

‫که از مقدار ‪ NPSHR‬کمتر است و همانطور که قبل ً هم گفته شد‪ ،‬می‬

‫بینیم که با افزایش دما مقدار ‪ NPSHA‬کاهش پیدا کرده و در نتیجه آن‬
‫کاویتاسیون رخ خواهد داد‪.‬‬
‫برای جلوگیری سریع از وقوع پدیده کاویتاسیون می توان با بستن‬
‫آرام شیر خروجی دبی پمپ را کاهش داد در نتیجه ‪ NPSH‬مورد نیاز‬
‫کمتر از مقدار موجود آن می شود و کاویتاسیون رخ نمی دهد‪.‬‬
‫اقدامات زیر هم برای عملکرد دراز مدت به کار برده می شوند ‪:‬‬
‫•پاکسازی خط مکش از خورده سنگ ها و شن‬
‫•نزدیک کردن پمپ به منبع‬
‫•افزودن قطر لوله های خط مکش‬
‫•باز کردن کامل شیرهای خط مکش‬

‫در این مقاله سعی کردم با استفاده از قوانین ساده و اساسی حاکم‬
‫بر سیالت مانند قانون برنولی‪،‬روابط انرژی و همچنین قوانین فشار‬
‫به بررسی یک پدیده مهم در صنعت یعنی کاویتاسیون بپردازم‪.‬‬
‫امیدوارم مورد توجه شما قرار گرفته باشد‪.‬‬

‫‪11‬‬