M1`1`!

z11 L1N`
TOMASZ ROGACKI
PRUSKA IAWA 1807
Dom Wydawniczy Bellona
Warszawa 2004
WSTP
Kiedy Napoleon pokona Austri i Rosj na polach Auster
litz, Polacy oyli nadziej, e pjdzie dalej i przyniesie na
ich ziemie upragnion niepodlego. Tak si jednak nie
stao. Pokj w Pressburgu zakoczy t woj n. Dopiero
nastpny konflikt, jaki wybuch w padzierniku 1 806 r.
z Prusami, zakoczy si kompletnym rozbiciem ich armii
pod Auerstadt i Jen, a w konsekwencj i doprowadzi do
wkroczenia armii napoleoskiej na ziemie rdzennie polskie.
N a pocztku listopada 1 806 r. Napoleon zgromadzi
wzdu Odry 60 000 ludzi w V, II I i IX korpusach. Koo
Berlina stao dalsze 24 000 (gwardia, VI I K). Reszta wojsk
zwalczaa w tym czasie niedobitki pruskiej armii cigaj c
j na pnoc a do Lubeki.
Z uwagi na wczenie si do wojny Rosji korpusy
nadodrzaskie pomaszeroway w kierunKu Wisy. Za ni mi
ruszyo zgrupowanie berliskie, a sukcesywnie doczay
pozostae siy koczce pocig strategiczny za Prusakami.
W pierwszym zgrupowaniu dowodzonym przez marsz.
Murata posuwao si 70 000 ludzi, wchodzc na ziemie
polskie zaboru pruskiego szerokim wachlarzem, od Szcze
cina po Frankfurt. Sam Napoleon koncentowa koo
Poznania jeszcze 80 000 z korpusw I , I I I , VI , gwardii
6
i czci j azdy odwodowej . Siy te byy gotowe do dziaa
na pocztku grudnia.
00 pierwszego wielkiego manewru przeciw Rosj anom
cesarz zgromadzi porednio okoo 1 40 000 onierzy,
bezporednio - ponad 1 03 000. Wbrew swej zasadzie
o dziaaniach poczon mas, tym razem podzieli armi,
do czego skoni go zreszt trudny teren, warunki klimatycz
ne i trudnoci aprowizacyjne.
29 padziernika armia rosyjska dowodzona przez feld
marsz. Kaminskoja (na razie prowadzi j gen. Bennigsen)
przekroczya czterema kolumnami Niemen. 7 l istopada
osina lini Ek-Gerdany-Ostrw Maz.-Ciechanowiec.
Bennigsen, poprzedzaj c swoje wojska, stan tego dnia
kwater gwn w Putusku. Zebrane nad Wis siy
rosyjsko-pruskiej ari polowej liczyy 77 000 ludzi. W tym
byo nieco ponad 62 000 Rosjan i 1 5 000 Prusakw.
Oczekiwano nadejcia korpusu Buxhoevdena (w poowie
grudnia dotar do Wysokiego Maz. ), obejmujcego 4 dywi
zje w sile okoo 37 800 ludzi i 2 1 6 dzia.
Napoleon w dniach od 5 do 7 listopada zarzdzi marsz
Lannesa przez Starogard na Pi, Oavouta przez Pozna na
Gniezno, Augereau na Orezdenko i Hieronima ku Kaliszowi .
Oavout niebawem poszed dalej -na Spolno, a jego jazda
zaja 1 8 l istopada owicz. Lannes w tym dniu wszed do
Torunia, Augereau dwa dni pniej dotar do Bydgoszczy.
Wobec spodziewanej ofensywy Rosjan cesarz poleci
dalszy marsz w kierunku Warszawy, do ktrej Francuzi
wkroczyli 27 l istopada. W midzyczasie Napoleon wyda
dekret powoujcy do ycia Komisj Rzdzc j ako re
prezentacj narodu polskiego i organ wykonawczy.
Przymierzajc si do manewru przeciwko armii rosyj sko
-pruskiej Napoleon zaplanowa dziaanie dwoma grupami
korpusw -z kiemnku Torunia pod oglnym dowdztwem
Bemadotte' a i z kierun
k
u Warszawy pod osobistym roz
kazodawstwem.
7
Na pocztku grudnia Bennigsen zajmowa pozycje midzy
Wkr a Narwi, Buxhoevden doszed do Wysokiego Maz. 22
grudnia nad rosyjskimi dywizjami dowdztwo naczelne obj
stary i zniedoniay feldmarsz. Kaminskoj zarzdzaj c
ofensyw w kierunku na Koozb-Sochocin. Tymczasem
Augereau ju zdoa przerzuci swj VI I K przez Wis. Po
bojach pod Czamowem i Nasielskiem I I I K Davouta otwiera
przestrze operacyjn do dziaa si gwnych, ktre przepra
wiwszy si przez Wis przystpiy do wykonania zasadnicze
go planu. Augereau wyszed na Koozb, Lannes stan pod
Okuniem, dragoni Murata pod Borkowem.
Pynnie przebiegajcy manewr zakci grymas klimaty
czny -ocieplenie, jakie nastpio od 25 grudnia, zmienio
drogi w nieprzebyte bajora, co uratowao armi rosyjsk od
cikiej klski. Posuwajc si powoli w kierunku Wkry
zostaa powiadomiona o bojach pod Czarnowem i Nasiels
kiem. Bennigsen natychmiast zarzdzi koncentracj trzonu
armii pod Strzegocinem, skd rozpocz odwrt na Putusk
pod przykryciem grup osonowych.
Wieci nadesane 25 grudnia od Bernadotte' a utwierdziy
Napoleona w przekonaniu o odwrocie Rosjan na Ciechanw
lub Makw Maz. Cikie warunki pogodowe uniemoliwiay
waciwe rozpoznanie. Donioso ono jedynie o Rosjanach pod
opacinem, co dodatkowo potwierdzao przypuszczenia.
Pchn wic jazd na Nowe Mi asto. Ta spowodowaa
rozpoowienie dywizji Sackena, ktrej jedna cz posza na
Goymin, gdzie doczya do wojsk Golicyna. Jazda francuska
dotara do Soska. Jej ladem szed VII K, a za nim gwardia
dochodzc do opacina. Soult maszerowa na Sochocin,
Lannes na Putusk. 25 grudnia wieczorem przyby do
Goadkowa i rozpozna znaczne siy Rosjan. Davout zatrzy
ma si w Strzegocinie. Brakowao wieci od Bemadotte' a.
Feldmarsz. Kaminskoj waciwie ni e dowodzi ju sw
armi. Inicjatyw przej gen. Bennigsen i to o zebra pod
Putuskiem gwne siy, tj . 55 000 ludzi ze 1 00 dziaami
8
zamierzajc stawi tu opr. Tymczasem gen. Buxhoevden
by z jedn swoj dywizj w Makowie, podczas gdy
druga - Dochturowa - przebywaa w Goyminie, gdzie
wraz z czciami dywizji Golicyna i Sackena zebrao
si 1 7 000 ludzi.
26 grudnia cesarz rzuci na Goymin Davouta polecajc
mu zarazem by gotowym do zwrotu na Putusk (marszaek
zostawi do tego celu jedn dywizj). Augereau ruszy na
Goymin, Soult obra kierunek na Ciechanw, gdzie nadal
liczono na spotkanie gwnych si przeciwnika i zarazem
na nawizanie cznoci z Bemadotte' em.
Nadcigajce kolejno pod Goymin francuskie dywizje
Davouta, Murata, Augereau, pozbawione w wikszoci
artyleri i , ktra ugrzza w bocie, stary si z zajmuj cymi
obronne pozycje Rosj anami . Uporczywa walka trwaa a
do wieczora, po czym Rosj anie odeszli na Makw zo
stawiwszy na placu 1 1 00 zabitych i rannych oraz 1 0 dzia
(Francuzi 800).
Tego samego dnia doszo do cikiej bitwy pod Putus
kiem, gdzie Lannes rzuci si z 20 000 swoich onierzy na
55 000 Bennigsena. Mimo przewagi przeciwnika Lannes
przez cay czas utrzymywa inicjatyw dziaajc zaczepnie
na caym froncie. Oczywicie nie by w stanie wymc
decyzji , ale z chwil nadejcia na praw flank Rosjan
dywizji gen. Gudina z I I I K, Rosjanie nie majc zupenie
pojcia z jakimi siami maj do czynienia, utrzymali si
wprawdzie na pozycji , lecz w nocy rozpoczli odwrt na
Ostrok
Bj kosztowa Rosjan 5500 ludzi , Francuzw 3500.
Chocia adna ze stron nie odniosa zwycistwa Bennigsen
donis carowi baamutnie, e pokona 60 000 armi
dowodzon przez samego Napoleona.
Nastpnego dnia Napoleon przekona si, e jego manewr
upad nie tylko z powodu fatalnych warunkw pogodowych,
ale take z winy Bemadotte' a, ktry pozosta bezczynny
9
w Bieuniu. Jednoczenie przekona si o rzeczywistym
kierunku odwrotu Rosjan idcych na Kolno i Tykocin. 3 1
grudnia Francuzi dotarli do Omulwi. W tym momencie
cesarz zdecydowa si rozoy armi na leach zimowych
liczc, e do wznowienia dziaa wojennych dojdzie dopiero
na wiosn.
Zupenie niespodziewanie Bennigsen, ktremu car po
wierzy naczelne dowdztwo, zdecydowa si na zimow
ofensyw zakadajc sobie w niej rozbicie przynaj mniej
dwch francuskich korpusw i uzyskanie cznoci ldowej
z Gdaskiem, ktrego broni pruski garnizon. Z tego
powodu doszo do kampanii zimowej na Mazurach, czyli
w wczesnych Prusach Wschodnich, sfinal izowanej cik
bitw pod Prusk Iaw (Preussisch Eylau, dzi Bag
rationowsk).
TEATR DZIAA WOJENNYCH
Operacje, jakie miay miejsce podczas kampanii zimowej
1 807 r. , objy pas wczesnych Prus Wschodnich midzy
biegami rzek Drwca i Pisa, zamknity od poudnia biegiem
Wisy i sigajcy na pnocy po wysoczyzn warmisk
okolon miejscowociami: Bartoszyce, Lidzbark Warmiski,
Pienino, Braniewo, Pruska Hawa ' .
Teren pojezierza jest si lnie falisty i pagrkowaty.
Wzgrza tego terenu s uformowane z moren czoowych
o kopulastych agodnych zboczach. Wystpuj w maych
grupach pocitych nizinami , botami, jeziorami i rzekami.
W poczeniu z jeziorami wzgrza te stanowi znakomite
pozycje taktyczne. Przerzynajce si przez nie wskie
doliny rzek posiadaj urwiste i strome, trudne do prze
bycia, wwozy.
Pas pojezierza bierze swj pocztek midzy Toruniem
a Grudzidzem tworzc fal iste podoe o wysokoci do
1 50 m n. p. m. Za Drwc przeobraa si w obszar pagr
kowaty rozoony midzy Lubaw, Nidzic, Ostrd i 01-
sztynkiem, osigajc wysoko do 3 1 5 m n. p. m. , rejon ten
stanowi gwny wze hydrograficzny Prus Wschodnich.
I W opisie dziaa wojennych miejscowoci s podane zazwyczaj
w wersji polskojzycznej. Na kocu publikacji zaczony jest wykaz
mi ejscowoci wystpujcych w tekcie w wersji polskiej z niemieckimi
i ch odpowiednikami obowizujcymi na pocztku XIX w. i wystpujcymi
we wszystkich publikacjach obcojzycznych.
II
Std bowiem bior swj pocztek Drwca, Osa, Paska,
yna, Orzyc i Omulew. Dalej , przez Pasym-Ryn, przebiega
system wodny urozmaicony licznymi pagrkami o wysoko
ci 200 m n. p. m. Std teren obnia si ku pnocy w nizinne
pobrzee pruskie o wysokoci 1 00 m i ku poudniowi,
gdzie schodzi w bagniste i zalesione kwartay puszcz
Kurpiowskiej i Piskiej .
Poudniow podstaw obszaru stanowi Wisa, ktrej
brzegi poronite s lasem sosnowym, bd nagie. Rzeka
ozdobiona wielu wysepkami wije sobie koryto w rwnej
dolinie poprzecinanej gbokimi parowami, ktrymi ciel
si cienkie nitki drg biegnce do niej . Szeroko rzeki
w omawianym obszarze wynosi do 1 500 m.
Paska ni e stanowi powaniejszej przeszkody wodnej ,
ale przecina wikszo drg idcych ku Wile, posiadajc
miejscami urwiste brzegi moe by wykorzystywana do
dziaa opniajcych.
Powan za to przeszkod jest yna. Przecina ona
wszystkie drogi wiodce do Wisy. W grym swym biegu
posiada nieznaczn szeroko 9-1 2 m, w rodkowym do 1 7
m, a od Frydlandu do ujcia mieci si od 26-30 m. Dolina
rzeki w grnym biegu ma 42-53 m, brzegi strome, ale pod
Lidzbarkiem osiga nawet 640 m, tyle e cho brzegi ma
wysokie, to jednak mniej spadziste. Sama dolina jest raczej
sucha, gdzieniegdzie upstrzona bagniskami. Dolina grnej
i rodkowej yny tworzy korzystn pozycj obronn
utrudniaj c szczeglnie dziaania kawalerii .
Cay poudniowy pas Prus Wschodnich charakteryzuje
niezliczona ilo jezior. W obszarze nas interesujcym
cignie si tzw. pasymski pas jezior (od Jezioran po Pasym,
skd rozwidla si na Olsztynek i Szczytno), pas olsztyski
(od Nidzicy po Dobre Miasto) i pas zachodni (od Morga
przez Madyty, Iaw po Ostrd). Poza jeziorami cay ten
rejon jest silnie zalesiony - szczeglnie w kierunku
wschodnim. Wiksze kompleksy lene znajduj si w ob-
1 2
szarze midzy Olsztynem, Pasymiem i Nidzic, midzy
Ostrd a !aw i w rejonie Szczytna.
Uboga sie drg, zimowa pora i mae zaludnienie (w
1 800 r. 930 000 mieszkacw) czyniy t krain jeszcze
bardziej surow stawiajc pod znakiem zapytania kwesti
wyywienia z jej zasobw wojsk obu walczcych stron,
ktre objy bez maa 200 000 ludzi.
WIELKA ARMIA NA LEZACH
Napoleon, uznawszy manewr putuski za zakoczony, wyda
7 stycznia 1 807 r. z kwatery w Warszawie rozporzdzenia
dotyczce rozmieszczenia wojsk na leach zimowych (w
nawiasach podana liczba oficerw przez liczb onierzy) ' :
I K - marsz. J. Bernadotte - w obszarze Ostrda,
Kwidzyn, Elblg
DP -gen. Dupont (brygady: Rouyer, Legendre) -9 pip
(56/ 1 722), 32 pp (43/ 1 830), 96 pp (52/ 1 83 1 )
6 batalionw - 1 5 1 ofic. , 5383 on.
DP -gen. Rivaud (brygady: Pacthod, Maison) - 8 pp
(55/15 1 4), 45 pp (65/ 1 438), 54 pp (58/1 465)
6 batalionw - 178 ofic. , 441 7 on.
DP - gen. Drouet (brygady: Werle, Frere) - 27 pIp
(52/ 1 293), 94 pp (45/ 1 375), 95 pp (54/ 1 632)
6 batalionw - 1 5 1 ofic. , 4300 on.
Artyleri a, inynieria -55 ofic. , 1 61 5 on.
Dlk - gen. Tilly - 2 phuz. (25/378), 4 phuz.
( 1 7/296), 5 psk (27/445)
Dane osobowe pochodz z Sill/ation z dni 25 grudnia i 30 grudnia
1806 r" 1 7 stycznia. 20 stycznia, 2 1 stycznia i 25 stycznia 1 807 f. a wic
z okresu najbliszego rozegranej na pocztku lutego kampanii zimowej .
Jedynie dane liczebne dotyczce gwardii pochodz z II listopada 1 806 r.
Dywizja jazdy gen. Ti l l y doczya do I K w poowie stycznia, po
rozwizaniu doranie utworzonego 2 Korpusu Kawalerii Odwodowej.
1 4
1 8 batalionw, 9 szwadronw - 604 ofic. , 1 6 864
on.
4 ODrag. -gen. Sahuc (brygady: Laplanche, Margaron)
-puki 17 (30/4 15), 1 8 (36/525), 1 9 (30/520), 27 (32/556),
artyleria, pocigi (2/90)
1 2 szwadronw - 1 30 ofi c. , 2 1 06 on.
VI K - marsz. M. Ney - rejon Oziadowo, Mawa,
Chorzele, z awangardami na Wielbark. Magazyny, warsz
taty, depoty i park w Toruniu. Korpus stanowi cznik
midzy I a I V korpusami na styku ich le
OP - gen. Marchand (brygady: Ligier-Belair, Roguet)
-6 pIp (65/ 1 883), 39 pp (53/ 1 492), 69 pp (46/1 438), 76 pp
(55/ 1 580)
8 batalionw -2 1 9 ofi c. , 6393 on.
OP - gen. Gardanne (brygady: Marcognet, Labassee)
-25 pip ( 1 800), 27 pp (49/1 462), 50 pp (57/ 1 733), 59 pp
(5 1 / 1 35 1 )
9 batalionw - 1 57 ofic. , 6346 on.
Artyleria i inynieria (24/1 1 2 1 )
Bl k -gen. Col bert -3 phuz. (22/336), 1 0 psk (25/370)
17 batalionw, 6 szwadronw - 447 ofic. , 1 4 566
on.
2 ODrag. - gen. Grouchy (brygady: Milet, Roget)
- puki 3 (28/463), 6 (32/487) 1 0 (28/363) 1 1 (30/445),
artyleria i pocigi (2/86)
1 2 szwadronw 1 20 ofi c. , 1 764 on.
IV K - marsz. N. Soult - Przasnysz, Makw, powiat
pocki, magazyny ywnociowe, depoty, szpitale w Pocku.
Utrzymuje kontakt z VI K i I I I K na styku le
OP -gen. Saint-Hilaire (brygady: Candras, Vare) - 1 0
pIp (65/1 630), 3 6 pp (57/ 1 798), 43 pp (7 1 / 1 77 1 ) , 55 pp
(62/ 1 990), artyleria i pocigi (9/252)
8 batalionw -264 ofi c. , 7441 on.
1 5
DP - gen. Leval (brygady: Schiner, Ferey, Vivies)
-24 pip (58/ 1 766), 4 pp (65/2 1 84), 28 pp (62/ 1 796), 46
pp (57/ 1 859), 57 pp (64/2046), artyleria i pocigi (8/28 1 )
lO batalionw - 3 1 4 ofic. , 9932 on.
DP - gen. Legrand (brygady: Ledru, Levasseur)
- 26 pip (62/2052), b. tyr. korsyk. 27/579), b. tyr.
pad. (25/469), 1 8 pp (67/ 1 965), 75 pp (67/ 1 982), artyleria
konna i pocigi ( 1 0/405)
8 batalionw -258 ofic. , 7454 on.
Park, artyleria, inynieria (21 /636)
D1k - gen. Guyot - 8 phuz. (25/39 1 ), 1 6 phuz.
(28/464), 22 psk (25/364), artyleria i pocigi (3/ 1 56)
26 batalionw, 9 szwadronw - 9 1 8 ofc. , 26 438
on.
Dlk -gen. Lasalle (brygady: Lasalle, Milhaud, Wattier)
- l phuz. (23/223), 1 3 phuz. (24/345), 1 1 psk (24/444), p.
szwol. bawar. (24/376)
1 2 szwadronw - 95 ofi c. , 1 386 on.
2 brygady 2DDrag. - 5 (24/542), 1 2 (21 /3 1 6),
9 (24/373), 2 1 (28/495), artyleria i pocigi (4/7 1 )
1 2 szwadronw - \Ol ofic. , 1 777 on.
Razem 24 szwadrony - 1 96 ofic. , 3 1 85 on. stoj cych
nad Orzyc stanowicych wraz z jazd I V K oson
jego kwater
VII K - marsz. Ch. Augereau - okolice Wyszogrodu
a po prawy brzeg Wkry, Motawy i Ponki z pozo
stawieniem Nowego Miasta i Sochocina IVK. Szpitale,
magazyny, zakady w Wyszogrodzie
OP -gen. Disjardins (brygady: Lapisse, Lefranc) - 1 6
pip ( 1 859

, 1 4 pp ( 1 65 1 ), 44 pp ( 1 41 3), 1 05 pp ( 1 505)
9 batalionw -6428 ofic. i on.
DP - gen. Heudelet (brygady: Amey, Sarut) - 7 pip
(200 l), 24 pp (23 1 2), 63 pp ( 1 670)
8 batalionw - 5983 ofic. i on.
1 6
Artyleria i inynieria (335)
Park ( 1 280)
Blk - gen. Duronsel - 7 psk (443), 20 psk (484),
artyleria i pocigi ( 1 84)
6 szwadronw - 1 1 1 1 ofic. i on.
1 7 batalionw, 6 szwadronw - 1 5 1 37 ofic. i on.
n K - marsz. N. Davout - lewy brzeg Wkry po
Goymin i Putusk oraz rzek Orzyc, rejon midzy Narwi
a Bugiem po Ostrok, ktr obsadzi, jeeli przeciwnik j
opuci, sw lekk jazd i 5 DDrag. Serock i wszystkie
wioski w okolicy pozostawi dla V K wraz z prawym
brzegiem Bugu - od ujcia Narwi do Bugu. W Putusku
-kwatera i magazyny
DP - gen. Morand (brygady: d' Honnieres, Brouard)
1 3 pip (49/ 1 228), 1 7 pp (48/ 1 59 1 ), 30 pp (46/ 1 297), 5 1
pp (55/1 368), 6 1 pp (52/ 1 398)
DP -gen. Friant (brygady: Lochet, Grandeau) -33 pp
(48/ 1 352), 48 pp (57/ 1 535), 1 08 pp (48/ 1 577), 1 1 1 pp
(44/ 1 406)
DP - gen. Gudin (brygady: Petit, Gauthier) 1 2 pp
(30/987), 21 pp (56/ 1 5 1 3), 25 pp (38/ 1 403), 85 pp (27/ 1 1 54)
Artyleria i inynieria (40/1 465)
Dlk -gen. Marulaz 1 psk ( 1 6/258), 2 psk ( 1 4/ 1 82),
12 psk (21 /263)
26 batalionw, 9 szwadronw -689 ofic., 1 9 968 on.
5 DDrag. - gen. Becker (brygady: Boussart, Viallanes)
-puki 1 3 (26/448), 22 (29/40 1 ), 1 5 (22/263), 25 (30/5 1 2),
artyleria i pocigi (2/78)
1 2 szwadronw 1 09 ofi c. , 1 702 on.
V K marsz. J. Lannes - zaj punkt w Serocku,
jazda lekka w wioskach na prawym brzegu Bugu do ujcia
Narwi po Brok; pozostaa cz dywizji Gazana zaja
rejon midzy Bugiem, Wis a granic austriack, dywizja
1 7
Sucheta -Prag i przedmiecia Warszawy, gdzie stana
te kwatera
OP - gen. Suchet (brygady: Claparede, ReiI le, Vedel)
- 1 7 pip (43/ 1 446), 34 pp (54/ 1 592), 40 pp (57/ 1 339), 64
pp (30/883), 88 pp (29/945)
OP - gen. Gazan (brygady: Graindogre, Campana)
- 2 1 pip (25/1 544), 28 pp (59/ 1 453), 1 00 pp (65/ 1 832),
1 03 pp (67/1 849)
Artyleria i inynieria, parki (3 1 / 1 337)
Dk - gen. Treilliard - 9 phuz. (23/394), 10 phuz.
( 1 6/405), 2 1 psk (23/446)
2 1 batalionw, 9 szwadronw - 522 ofi c. , 1 5 465
on.
Brygada huzarw - gen. Latour-Maubourg - stana
na prawym brzegu Wisy midzy Pockiem a Wyszogrodem
nie zajmujc tych miast, kwatera w Bodzanowie
Skad: 5 phuz. (23/301 ), 7 phuz. (30/33 1 )
6 szwadronw -5 3 ofi c. , 632 on.
BOrag. - gen. Marisy (z 3 DOrag.) - na prawym
brzegu Wisy od Pocka (nie zajmujc go) po Dobrzy
i Bolkowo
Skad: 8 pdrag. (29/4 1 4), 1 6 pdrag. (23/670)
6 szwadronw - 52 ofi c. , 1 084 on.
I DDrag. -gen. Klein -od Dobrzynia po Bobrowniki,
gdzie zatrzymaa si kwatera gwna
- brygady Fenerolza, Fauconeta - puki 1 (27/229),
2 (22/359), 4 ( 1 6/305), 1 4 (23/325), 20 (2 1 /265), 26 (2 1 /355)
1 8 szwadronw - 1 30 ofic. , 1 838 on.
I DKc - gen. Nansouty - nad Pilic z centrum pod
Raw, gdzie kwatera, skady ywnoci i zakady
- brygady Defrance' a, Lahoussaye' a, Saint-Germaina
- l pkarab. (25/408), 2 pkarab. (26/41 0), 2 pkir. (29/446),
3 pkir. (24/449), 9 pkir. (26/457), 12 pkir. (22/435)
" lu8k8 luW8 l
1 8
Artyleria i pocigi (6/ 1 52)
1 8 szwadronw - 1 59 ofic. , 2757 on.
2 DKir. - gen. D' Hautpoul - Oolub, Rypin, Sierpc,
z warsztatami i artyleri w Toruniu
- brygady Saint-Sulpice' a, Iementa l (21 /359),
5 (20/363), 1 0 (22/338), 1 1 (20/307)
Artyleria i pocigi (2/ l 00)
1 2 szwadronw - 85 ofic. , 1 467 on.
Park artylerii - czyca, gdzie zostay urzdzone
zakady naprawcze oraz ulokowane depoty kawalerii
Kaw. gwardii - marsz. 1. Bessieres - za wyjtkiem
4 szwadronw bdcych w Warszawie - zaja rejon
na lewym brzegu Wisy a po Biaok z artyleri
i ambulansami
Piechota gwardii -w Warszawie
Skad: brygada strzelcw konnych gw. , gen. Lepic
(66/986), komp. mamelukw pk. Dahlmanna, brygada
grenadierw konnych gw. gen. Walthera (64/8 1 8)
Brygada strzelcw pieszych, gen. Soules (91 / 1 689),
brygada grenadierw pieszych, gen. Dorsenne (92/1 525)
Szwadron andarmerii wyborczej, pk. Jacquin ( 1 1 /23 1 )
Artyleria, gen. Couin (24/503), kompania marynarzy
(4/99), pocigi , administracja (22/ 1 6 |)
8 batalionw, 1 6 szwadronw -374 ofic. , 60 1 2 on.
Podsumowujc cao tych si dowiadujemy si, e
w styczniu Napoleon dysponowa do nowych dziaa armi
obejmujc przeszo 1 35 000 onierzy (w tym ponad
25 800 jazdy). Do tego dochodzia idca z Kalisza dywizja
grenadierw (DO) gen. Oudinota (5000 on. ) i garnizon
Warszawy pod gen. Lemmarois (4000 on. ).
1 9
Intendent Wielkiej Armii gen. Daru otrzyma dyspozycje
dla urzdzenia szpitali w Kwidzyniu (dla I K), Toruniu (dla
Neya i d' Hautpoula), Pocku (dla Soulta), w Wyszogrodzie
i owiczu (dla Augereau), Putusku (dla Davouta) i w War
szawie (dla Lannesa). W punktach tych maj te by
przygotowane miejsca dla wszystkich depotw korpusw.
Napoleon wyda te dyspozycje co do organizacji wyy
wienia i stworzenia wielkich magazynw ywnociowych dla
1 00 000 ludzi na dziesi dni, 30 000 miar owsa i 1 0
piekai. Dopuci nawet, by Bemadotte i Ney mogli posiada
mae magazyny ywnoci i szpitale speniaj ce poredni
rol. Poza tym zarzdzi jeszcze organizacj maych skadw
ywnociowych w Mawie (dla Neya), Przasnyszu, Ciechano
wie i Sochocinie (dla Soulta). Magazyny te byy organizowa
ne pod okiem Daru i przy ci sej wsppracy Komisji
Rzdzcej, przy czym wielkie usugi odda tu Jzef Wybicki.
Zarzdzenia Napoleona co do aprowizacj i podyktowane
byy trosk o wyywienie armii w tak ubogich i sabo
zaludnionych rejonach, w dodatku w zimowej porze. To
wanie te elementy skoniy go do organizacji systemu
magazynowego, ktry armia francuska zarzucia jeszcze
w dobie rewolucji kierujc si zasad, e wojna powinna
ywi wojn.
8 stycznia wyszy dalsze rozkazy dotyczce:
- ufortyfikowania Serocka z dwoma przyczkami
mostowymi w celu osony przepraw przez Bug i Narew,
- wzniesienia trzech przyczkw mostowych pod Mod
linem,
- budowy przyczka mostowego pod Putuskiem na
lewym brzegu Narwi,
- ustawienia omiu redut na Pradze, ktre osoni most
warszawski,
- wzmocnienia fortyfikacj i Torunia, umocnienia domi
nujcych wzgrz oraz wybudowania przyczka mostowego
na lewym brzegu Wisy.
20
Napoleon spodziewa si, i do l marca wszystkie te
zamierzenia zostan zrealizowane.
Nie zapomnia te cesarz o frontach ociennych i rezer
wach. Marsz. Mortierowi na Pomorzu Szwedzkim poleci
zaj Stralsund, a przy sprzyjajcej okazji opanowa take
wysp Rugi. Do wojsk ks. Hieronima Bonaparte wysa na

lsk kolejn dywizj bawarsk, przez co wzmocni go do

30 000 ludzi. Przygotowa ponadto organizacj nowego
X K pod marsz. Lefebvre z przeznaczeniem na oblenie
Gdaska. W zwizku z tym ze Szczecina ruszyy: Legia
Pnocna (4000 onierzy) i dywizja badeska (6000
onierzy) oraz 2 puk lekkiej piechoty i 1 5 puk lekkiej
piechoty francuskiej . Z Poznania: 1 9 i 23 puki strzelcw
konnych, ktre wesp z jazd badesk, utworzyy brygad
kawalerii . Skoncentrowane w okolicach owicza wojska
polskie gen. Dbrowskiego ( 1 0 007 onierzy), po zor
ganizowaniu w jednostki taktyczne, przeszy do Bydgosz
czy, a std wyruszyy na Gdask. Po drodze miay lik
widowa wszelki opr napotkanych pruskich oddziaw.
22 stycznia nastpio zablokowanie twierdzy Grudzidz
bronionej przez pruski garnizon gen. Courbiere' a. Nad
3000 wojsk hesko-darmsztadzkich i oddziaem kawalerii
francuskiej obj dowdztwo gen. Rouyer.
Uwieczeniem tych wszystkich posuni cesarza byo
ogoszenie we Francji poboru 80 000 rekruta z rocznika
1 807.
POOENIE I PLANY SPRZYMIERZONYCH.
DZIAANIA NEYA
ZMIANY W ROSYJSKIM DOWDZTWIE
W wyniku raportu gen. Bennigsena do cara o "zwyci
skiej" bitwie pod Putuskiem, w ktrej pokona on same
go Napoleona, Aleksander I nagrodzi go Orderem w.
Jerzego III klasy naznaczajc zarazem na gwnodowo
dzcego ari rosyjskiej . Odwoani za zostali feldmarsz.
Kamienskoj , ktry zreszt opuci armi jeszcze 29
grudnia 1 806 r. udaj c si do Grodna, a take gen.
Buxhoevden, ktry waciwie z racji starszestwa winien
obj dowodzenie. Car dla zagodzenia efektu swej decy
zji mianowa go gubernatorem Rygi.
Nomi nacja na gwnodowodzcego dosza do Bennigsena
w Gonidzu, dokd prowadzone przez niego oddziay,
poprzedzane awangard z 40 szwadronw pod ks. Go
licynem, dotary po uprzednim zaprowiantowaniu si w t y
kociskich magazynach. Carski ukaz oddawa mu te
pod komend rezerwy gen. Korsakowa stacjonujce w oko
licach Wilna i Grodna.
Bennigsen, majc teraz nominacj w kieszeni, ruszy
wreszcie na poczenie z grup wojsk prowadzon przez
22
Buxhoevdena, czego do tej pory unika, by nie podlega
pod tego ostatniego. 1 3 stycznia 1 807 r. doszed do
Szczuczyna, nastpnego dnia do Bi aej (Buxhoevden
z 5 i 8 dywizjami by tam ju 8 stycznia). 1 6 stycznia
doszo w kocu do koncentracj i siedmiu rosyj ski ch
dywi zj i : 2, 3, 4, 5, 7, 8 i 1 4. 6 dywi zj gen. Se
dmoradzkiego pozostawi Benni gsen w Gonidzu, skd
miaa ona nawiza kontakt z nadchodzcym korpusem
gen. Essena l .
Ten ostatni tymczasem, wskutek rywalizacji rosyj skich
generaw o wodzostwo, zosta zupenie zdezorientowany
w poruszeniach. Stanwszy w poowie grudnia w okoli
cach Brzeci a Litewskiego otrzyma najpierw rozkaz
feldmarsz. Kamienskoja nakazujcy mu marsz na Wyso
kie Mazowieckie celem poczenia si z siami gwnymi.
Ju 22 grudnia dosta rozkaz powrotu do Brzecia. 27
grudnia nadesza wiadomo, e dowdztwo nad armi
sprawuje gen. Buxhoevden. 3 1 grudnia byby otrzyma
kolej ne polecenie - odesania jazdy do Bennigsena
i marszu z reszt si na Wysokie. Po drodze jednak stary
feldmarsz. Kamienskoj , spotkawszy kuriera, zmieni te
dyspozycje.
Essen pozostawszy w Brzeciu napisa wprost do Peters
burga pytaj c jakich i czyich rozkazw ma w kocu
sucha. Dopiero jednak w poowie stycznia uzyska infor
macj obj aniajc mu kto dowodzi armi, a zarazem
dalsze rozkazy. Zgodnie z ni mi mia przekroczy granic
rosyjsk midzy Grodnem a Brzeciem i przesun si na
Briask-Nur, by zagrozi stamtd Warszawie. Otrzyma
te pod swoje rozkazy 6 dywizj Sedmoradzkiego.
Genera ruszy wic na Briask poprzedzany awangard
gen. Lewisa (puk huzarw achtyrskich, puk kozakw,
8 puk jegrw). Ten ostatni, rozrzuciwszy szeroko swe
komendy, posuwa si w drobnych utarczkach. z patrolami
Francuzw w kierunku Bugu i Narwi.
23
ODWRT LESTOQA. RUCHY NEYA
Prusacy odebrali rozkaz Kamienskoja o odwrocie 27
grudnia w Nidzicy. Zaczli wic wycofywa si w kierunku
Wgorzewa, ktre osignli 3 stycznia 1 807 r. Ich odwrt
niemal cakowicie odsoni Krlewiec broniony tylko przez
kilka sabych, wieo zorganizowanych batalionw. Drogi
do tego miasta przesaniay bardzo skpe siy:
- z Torunia na Krlewiec: mjr Borstell ze I SO-osobo
wym oddziaem Garde du Corps wzmocniony potem
detachementem rtm. Ravena,
- z Braniewa na Krlewiec: gen. Rouquette stacjonu
jcy w okolicach Paska ze swoim pukiem dragonw
i batalionem fizylierw Rembowa.
Rouquette otrzyma najpierw rozkaz od Lestoqa, by
wycofywa si na Braniewo. Zastosowa si jednak do
otrzymanego w tym samym czasie rozkazu gen. Rlichela,
guberatora Krlewca, ktry poleci mu nadal trzyma si
w Pasku w celu zachowania cznoci z Gdaskiem.
Tymczasem oddziay awangardowe VI K marsz. Neya
dowodzone przez gen. Col berta ju w pierwszych dniach
stycznia podeszy w okolice Spopol-Bartoszyce-Lidzbark
Warmiski, osigajc siami gwnymi Reszel, Bisztynek,
Jeziorany, Dobre Miasto, Morg, Miakowo. Pod t ostatni
miejscowoci doszo do utarczki z Prusakami. Sam marsza
ek stan 7 stycznia kwater w Dobrym Miecie, a nastpne
go dnia w Barczewie. Tutaj, zorientowawszy si, e Krle
wiec jest waciwie odsonity, zaoy zdobycie tego wane
go punktu nagym wypadem. Wi za ten zamiar ze
zdobyciem lepszych miejsc kwaterowania, poniewa w tych,
jakie mu powierzono, byo wyjtkowo trudno o jakiekolwiek
zaopatrzenie.
Zleci to zadanie gen. Colbertowi dodajc mu do jego
lekkiej jazdy wybrane z VI K i uformowane N 6 batalio
nw kompanie grenadierw i woltyerw oraz 6 dzia.
24
Colbert pod pozorem cigania Prusakw mia i na
Krlewiec z Bartoszyc drog na Schlitten, po doj ci u do
rzeki

wieej przekroczy j w Gr. Lauth i wezwa

garnizon do kapitulacji groc w razie odmowy zni sz
czeniem miasta.
Kiedy do krla Fryderyka Wi lhelma dotary wieci
o bliskoci Francuzw (Prusacy rozpoznali jazd Col berta
pod Bartoszycami) ten od razu, 8 stycznia, zarzdzi
przeniesienie dworu do Pilawy, natomiast do Bennigsena
wysa kpt. Sch6lera z wezwaniem o natychmiastow
pomoc. Jednak w midzyczasie do krla pruskiego zdoa
dotrze wysannik z rosyjskiej kwatery gwnej, pk Koszin,
informujc go o zblianiu si caej armii carskiej . Nowy
gwnodowodzcy rosyjski mia bowiem w sobie ofensyw
nego ducha i zamierza przystpi do dziaa zimowych
liczc w duej mierze na to, e jego onierze, oswojeni
z klimatem, pokonaj zastpy Napoleona"- ludzi z pou
dnia, jak ich nazywa. I nformacje o posuwaniu si wojsk
Neya na pnoc nasuny mu plan zakadajcy wykorzy
stanie rozszerzajcej si luki midzy VI a I korpusami
i pobicie kadego z nich oddzielnie.
Lestoq, majc osabiony korpus, pozbawiony informacji
o wielkoci nadchodzcych si przeciwnika, opuci 8 stycz
nia Wgorzewo i przeszed za rzek Guber obierajc
kwater w Srokowie. Tu doczyy do niego dwa puki
kozackie wysane jeszcze rozkazem Buxhoevdena z Kolna,
by przynaj mniej pozoroway wobec Francuzw obecno
armii rosyjskiej przy Prusakach.
Lestoq przesun te w ty brygady ariergardowe. Malt
zahn z Cierzpit na Olszewo, Pl6tz z teje miejscowoci do
Giycka, Kltichzner z Giycka na Wgorzewo.
9 stycznia Lestoq wysa na rozpoznanie przeciwnika
oddzia jazdy. Ten nastpnego dnia zderzy si z francuskimi
patrolami midzy Spopolem a Barcianami. Lestoq zasili
go wic 1 30 fizylierami z batalionu Stutterheima i 30
25
huzarami w celu obsadzenia Spopola. Miejscowo ta
jednak okazaa si ju by zajta przez 300-osobowy
oddzia Francuzw. Prusacy zatrzymali si zatem w Sto
cznie, a Lestoq przeznaczy tu jeszcze na wsparci e (w
nocy na J I stycznia) reszt batal ionu Stutterhei ma,
5 szwadronw huzarw Pri ttwi tza i puk dragonw
Baczki . Si y te wyrzuciy Francuzw z Spopola, ale
dowodzcy nimi Prittwitz wycofa si zaraz z powrotem
na Barci any. Lestoq pewny, e ten trzyma Spopoi ,
ski erowa naprzd gen. Rembowa z 2 batalionami
i 5 szwadronami planuj c jeszcze opanowanie Bi sztynka
i Bartoszyc. 14 styczni a miao nastpi uderzeni e siami
Pri ttwitza i Esebecka, ale nadesze wieci o znacznym
zgrupowaniu Francuzw w Reszlu, przekreli y ca
akcj. Esebeck pozosta zatem nad Guber - w kaj
nach, Pri ttwi tz stan w Stocznie, a przysane mu
dodatkowo 3 bataliony i 5 szwadronw umieci w Kre
likiej mach.
Tymczasem J 3 stycznia 3 bataliony francuskie z od
dziaem jazdy zaatakoway pruski oddzia stojcy w Kin
wgach, nieopodal Stoczna, odrzucajc go. Lestoq, czujc
si zagroony przewag przeciwnika, skoncentrowa swoje
gwne siy pod Barcianami z oddziaami wysunitymi
nad Guber.
Prawd powiedziawszy, gdyby Prusacy dziaali bardziej
zdecydowanie, mogli nawet rozbi VI K Neya. Ten bowiem
by szeroko rozrzucony na przestrzeni 80 km. Jednak j azda
pruska wykazywaa miern inicjatyw podczas patroli
rozpoznawczych dostarczajc niepene i mgliste, a czsto
nawet przesadzone informacje.
17 stycznia w Pruskiej Iawi e doszo do rozmw
midzy gen. Colbertem a gen. Rilchelem w sprawie
armisticjum. Francuski genera w zamian za przerwanie
dziaa domaga si linii demarkacyjnej opierajcej si
o miejscowoci: Mrgowo, Ktrzyn, Barciany, Gerdany,
26
Frydland, Domnowo, Pruska !lawa, Growo Baweckie,
Pienno i Mamonowo.
POCZENIE WOJSK I PLAN BENNIGSENA
Prowadzc powysze pertraktacje Ney zdawa si nie
dostrzega nadciaj cego niebezpieczestwa. Luka midzy
nim a Bernadotte' em powikszaa si coraz bardziej stano
wic powane niebezpieczestwo dla le Grande Armee.
Sprzymierzeni bowiem wyranie ju dyli do zjednoczenia
si, co wizao si cile z planem przejcia do ofensywy.
Jej zaoeni a zostay wypracowane jeszcze 2 stycznia
w Nowogrodzie podczas wymuszonego spotkani a Bennig
sena z Buxhoevdenem. W swej idei sprowadzaa si ona do
powstrzymania marszu Francuzw na Krlewiec poprzez
kroki zaczepne skierowane ku Dolnej Wi le z zami arem
deblokady Gmdzidza i sforsowania Wisy midzy t
twierdz a Toruniem, by nastpnie przeci Napoleonowi
komunikacje z Poznaniem. Przy powodzeniu caej tej
operacj i Bennigsen planowa dalej zasili garnizon Gdaska
korpusem Lestoqa, samemu za oczekiwa na leach
zimowych zapowiedzianych posikw (w Rosji ogoszono
ju pobr milicji w liczbie 601 000).
Bennigsen, pozostawiwszy w Bi aej 1 600 ludzi (ponadto
dla osony bagay 650 jazdy tatarskiej , a dla osony
magazynu w Tykocinie 350), poprzedzany awangardami
Markowa, Baggewuta i Barclaya, wyruszy w dwch
kolumnach na pnoc. Linie jezior przeskoczy koo jeziora

niardwy dochodzc 1 6 stycznia kwater do Orzysza.

Wojska posuny si jeszcze dalej -na Giycko, Ktrzyn
i Ryn, gdzie ostatecznie zebray si w dniach 1 7 i 1 8
stycznia.
20 stycznia Rosjanie obrali kierunek na Bisztynek i Spo
pol, nawizujc nastpnego dnia upragnion cznQ z Pmsa
kari zebranymi nieopodal Drogoszy. Rosyjski wdz zdecy-
27
dowa teraz zasili ich pukami muszkieterw: wyborskim
i kauskim.
Zgromadzone siy sprzymierzonych obejmoway teraz
77 000 Rosjan i 1 3 000 Prusakw w korpusie Lestoqa.
cznie za z dywizjami skrzydowymi, oddziaami deta
szowanymi i garizonem Krlewca dysponoway si okoo
1 25 000 ludzi. Uwzgldniajc jeszcze garnizony w Gdasku
i Grudzidzu -razem okoo 1 45 000.
Armia Bennigsena
2 dywizja -gen. Ostermann-Tostoj
puki grenadierw: pawowski, petersburski
puki muszkieterw: rostowski , jelecki
puki jazdy: leibkirasjerw, dragonw kargopolskich
1 2 batal ionw, 1 0 szwadronw
3 dywizja - gen. Osten-Sacken
puk grenadierw taurydzkich
puki muszkieterw: litewski , koporski, muromski , czer
nichowski, dnieprowski, 2 1 jegrw
puki jazdy: kirajserzy maorosyjscy, dragoni kurlandzcy,
huzarzy sumscy
puki kozakw: Howajskiego I O, Papuzina
2 1 batal ionw, 20 szwadronw
4 dywizja -gen. Somow
puki muszkieterw: tulski, nowoginski, tobolski, poocki,
tengiski
puki jazdy: kirasjerzy w. Jerzego, dragoni pskowscy,
batalion puku jazdy polskiej
1 5 batalionw, 1 5 szwadronw
5 dywizja - gen. Tuczkow
puki muszkieterw: sewski, permski, mohylewski, 24
jegrw
28
puk dragonw ryskich
1 2 batalionw, 1 0 szwadronw
7 dywizj a - gen. Dochturow
puki muszkieterw: moskiewski, wadyrirski, woro
neski, azowski
puki jazdy: dragoni moskiewscy, dragoni ingermanlan
dzcy, huzarzy pawogardzcy
puki kozakw: Maachowa, Andronowa
1 2 batalionw, 20 szwadronw
8 dywizja - gen. Essen
puk grenadierw moskiewskich
puki muszkieterw: szliserburski , staroingermanlandzki,
podolski, archangegoodzki
puki jazdy: dragoni petersburscy, dragoni liwlandzcy
puki kozakw: Kisielewa, Sysojewa
1 2 batalionw, 10 szwadronw
1 4 dywizja - gen. Kaminskoj
puki muszkieterw: riazaski, uglicki, 23 jegrw, 26
jegrw
puki jazdy: dragoni finlandzcy, dragoni mitawscy,
huzarzy grodziescy
1 2 batalionw, 20 szwadronw
Awangardy
l . gen. Markowa
puk grenadierw jekatierynosawskich, puk muszkiete
rw pskowskich, 5 jegrw, 7 jegrw, 25 jegrw
puk huzarw jelizawetgradzkich
1 5 batalionw, 1 0 szwadronw
2. gen. Barclaya de Tolly
puk muszkieterw kostromskich, l jegrw, 3 jegrw,
20 jegrw
29
puk huzarw oliopolskich, puk huzarw izumskich,
dwa puki kozakw, batalion jazdy polskiej
1 2 batalionw, 25 szwadronw
3. gen. Baggewutta
puki muszkieterw: sofijski , biaozerski, starokolski,
4 jegrw
puk huzarw aleksandrowskich
1 2 batalionw, 10 szwadronw
Ogem: 1 35 batalionw, 1 50 szwadronw, kozacy
-75 000 ludzi
Korpus gen. Essena5
6 dywizja -gen. Sedmoradzki
puki muszkieterw: wileski, nikowski, reweiski, wo
yski
puki jazdy: kirasjerzy jekatierynosawscy, dragoni ki
jowscy
puk kozakw Popowa5
1 2 batalionw, 1 0 szwadronw 8000 ludzi
9 dywizja gen. ks. Wokoskiego2
puk grenadierw astrachaskich
puki muszkieterw: galicyjski, orowski, ukraiski,
krymski, penski, 10 jegrw
puki jazdy: ki rasjerzy gouchowscy, dragoni noworosyj
scy, huzarzy mariumpolscy
2 1 batalionw, 20 szwadronw
1 0 dywizja gen. Mellera-Zakomielskiego
puk grenadierw kijowskich
puki muszkieterw: liazaski, kurski, j arosawski, bria
ski, wiacki, 8 jegrw
puki jazdy: dragoni charkowscy, dragoni czelTl ichowscy,
huzarzy achtyrscy
30
puki kozakw: Karafora, Kilfanowa
2 1 batalionw, 20 szwadronw
razem: 42 bataliony, 40 szwadronw, kozacy 1 8 000
ludzi , 1 32 dziaa
Ogem 6, 9 i 1 0 dywizje: 54 bataliony, 50 szwadronw,
kozacy 26 000 ludzi.
Z posiadanych si 6 dywizj a Sedmoradzkiego zostaa
ulokowana w Gonidzu jako cznik midzy siami gw
nymi a Essenem, a zarazem ochrona tyw, 1 1 00 ludzi
zostao w Bi aej, puk tatarski (650) strzeg porzdku
midzy Biaymstokiem a Grodnem i wreszcie 360 ludzi
ochraniao magazyny w Tykocinie.
Pruski korpus Lestoqa
Bataliony grenadierw: Fabecky' ego, Schlieffena, Chle
bowsky'ego, Masowa, Brauna
Bataliony fizylierw: Bergena, Rembowa, Wackenitza,
Schachtmayera, Btilowa, StuUerheima
Puki piechoty: Richela, Schninga, Riitza, Pltza,
batalion puku Bessera
Puki dragonw: Rouquette' a, Baczki, Auera, Esebecka
Puk huzarw PriUwitza
Puk ki rasjerw Wagenfelda
1 5 szwadronw Towarzyszy (puk i batalion) Gadre
du Corps
Rosyjskie puki muszkieterw: wyborski, kauski
26 batalionw, 71 szwadronw 1 5 000 ludzi
cznie zatem sprzymierzeni mogli uy w polu 2 1 5
batalionw i 27 1 szwadronw oraz jakie 600 dzia.
Wprawdzie historyk tej wojny Michajowskij-Dani l ewskij wykazywa
stan tego korpusu na 37 249 ludzi, jednak naley sdzi, e bra pod
uwag stany dywizji przy penych etatach, ktrych tak naprawd nigdy
nie osigay.
OFENSYWA BENNIGSENA
Bennigsen przekonany, e ruchy jego wojsk nie zostay
dotd zauwaone przez przeciwnika, wry sobie pene
zaskoczenie. Pierwszy etap dziaania obliczono na zniesienie
korpusu Neya, ktrego niesubordynacja w tym konkretnym
przypadku wydaa akurat pozytywne owoce. Marszaek
bowiem cigle jeszcze trzyma si midzy yn a Guber,
mimo e jeszcze 1 3 stycznia otrzyma od marsz. Berthiera
rozkaz Napoleona, by zaj naznaczone lea, poniewa
cesarz nie planuje zim dalszych dziaa. Ney zwleka
z wykonaniem tego rozkazu, a nawet podcign bliej ku
sobie 2 dywizj dragonw gen. Grouchy' ego spod Wielbar
ku. Cesarz wysa do niego gen. Jominiego, by ten przekaza
marszakowi jego niezadowolenie z samowoli przypomina
jc zarazem, e decyzja rozpoczcia czy przerwania walki
z nieprzyjacielem naley wycznie do niego. Ney skarcony
20 stycznia przystpi do wykonania cesarskich rozpo
rzdze i ruszy ku Olsztynowi.
Tymczasem 2 1 stycznia ruszyli naprzd sprzymierzeni.
Rosjan poprzedzay trzy awangardy -Markowa, Barclaya
de Tolly i Bagrationa. Gen. Colbert z ariergard opuci
SpopoI i Bartoszyce, zabawi kilka godzin w Bisztynku,
gdzie tego 2 1 stycznia star si z rosyjskimi czowkami,
32
po czym odszed na Jeziorany. W Bi sztynku stan kwater
gen. Bennigsen. Jego strae przednie doszy ju do Lidz
barka Warmiskiego. Przez nastpne dwa dni gwne siy
Rosj an odpoczyway, natomiast awangardy doszy do brzegu
Paski staczajc drobn walk pod Dbrwk ze straami
tylnymi Neya. Ten ostatni jeszcze z Olsztyna (22 stycznia)
wysa pisma do Bemadotte' a, Soulta i kwatery gwnej
informujc o rosyjskiej ofensywie. Tymczasem pismo Neya
do Berthiera zostao przechwycone przez kozakw, dziki
czemu Rosjanie uzyskali obraz pooeni a I K ukierun
kowuj c teraz swe dziaania na jego zniszczenie.
2 1 stycznia ruszy naprzd take pruski korpus gen.
Lestoqa - na SpopoI. Std, 22, na Tolko pchajc
oddziay awangardowe w kierunku Lidzbarka Warmi
skiego - na Growo i za rzek Elm. 23 stycznia
Prusacy posuwali si po drodze Growo-Pienino-O
meta. W dniu tym bowiem dotar do Lestoqa meldunek
od gen. Rouquette' a, e ten zosta zaatakowany pod
Braniewem przez awangardy Bemadotte' a i cofn si
na Mamonowo. Lestoq, upatrujc w tym zagroenie
dla Krlewca, chcia tym ruchem zagrodzi Francuzom
drog do dalszego marszu. W kierunku tym utwierdzi
go zreszt rozkaz Bennigsena zalecajcy marsz na Omet
tak, by 25 stycznia osign Ksinik. Lestoq, dotarszy
24 stycznia do Pienina, dowiedzia si jednak, e
Francuzi ju opuci li Braniewo odchodzc na Pask.
24 stycznia Bennigsen stan kwater w Lidzbarku
Waniskim, awangarda Markowa za przekroczya Pask
pod Pitynami. Jeszcze tej nocy oddziay gen. Markowa
podeszy pod Miakowo, gdzie zaskoczyy 4 puk huzarw,
1 00 dragonw i dwie kompanie woltyerw. Zaatakowaw
szy Francuzw dwoma batalionami 5 puku jegrw pk.
Gogiela i pukiem muszkieterw pskowskich pk. osz
kariewa wziy wielu z nich do niewoli (wedug rosyjskich
danych 1 6 oficerw i 270 onierzy), a reszt zmusiy do
33
spiesznego odwrotu na Morg. Od jecw Markow dowie
dzia si, e nale oni do awangardy I K i e Beradotte
idzie na Morg.
Tymczasem marsz. Ney dotar 23 stycznia do Nidzicy,
po czym przesun si bardziej w lewo ku Dbrwnie,
maj c na uwadze osonicie Ostrdy - punktu zborego
I K, najbardziej teraz naraonego na zniszczenie (dla VI K
zagroenie ju w zasadzie mino).
Pooenie Bernadotte' a byo rzeczywicie powane.
Kiedy jeszcze 14 stycznia wyruszy z Mawy na naznaczone
mu lea, po drobnych utarczkach z batalionem garnizonu
gdaskiego pod Dzierzgoniem, z gen. Rouquette' em pod
Paskiem i Braniewem, osign on lini Paski i brzeg
Zalewu Wilanego. Tu rozoy si na przestrzeni 80
km. Dywizj a gen. Ri vauda stana w rejonie Ostr
da-Iawa-Morg, dywizja gen. Droueta d' Erlon obsadzia
Zalewo-Dzierzgo-Prabuty, dywizja gen. Duponta Pa
sk-Elblg-Braniewo. Lekka kawaleria zostaa rozcignita
wzdu Paski . Z podporzdkowanej Bernadotte' owi 4 dy
wizji dragonw brygada gen. Laplanche' a stana midzy
Elblgiem a Paskiem, druga brygada w kierunku na
Olsztynek - dla utrzymania cznoci z VI K Neya.
Bernadotte przebywa w Elblgu i tu otrzyma od swego
szefa sztabu z Ostrdy, gen. Mai sona, alarmujce wieci
o nagej ofensywie Rosjan i pierwszych dyspozycjach
generaa nakazujcych dywizji Ri vauda i brygadzie dra
gonw Margarona koncentracj w Ostrdzie, a dywizji
Droueta w Zalewie. Sam marszaek wyda dalsze polecenia
nakazujce dywizj i Duponta, brygadzie dragonw Lap
lanche' a i jedzie korpunej zgrupowanie w Pasku.
Drouetowi za poleci przej 25 stycznia z Paska
(puki 27 lekki, 94, 95 liniowe) na Morg, by zasili
stojcy tam 8 puk piechoty pod gen. Pacthodem i zapewni
bezpieczestwo dla planowanego przemarszu Duponta
na Ostrd.
. lH8k |lva oU1
34
24 stycznia Bemadotte przyby do Paska. Rozezna
wszy si tu lepiej w sytuacji zrozumia, e Dupont
bdzie musia cofa si flankowym marszem w obliczu
nadcigajcych si przeciwnika. Zaleci mu wic, aby
wyruszy 25 stycznia o godz. 4.00 rano i najpniej
do godz. 1 0.00 dotar do Paska.
Na 24 stycznia, a wic w trzy dni po rozpoczciu
krokw zaczepnych przez sprzymierzonych, I K sta
skoncentrowany w trjkcie Ostrda-Zalewo-Pask (roz
pito u podstawy 45 km).
25 stycznia lewa kolumna Rosjan przeskoczya yn
w Dobrym Miecie dotykajc rzeki Paski pod Dbrwk
(awangarda wysunita za rzek). Kolumna prawa osigna
Miakowo, sam Bennigsen zatrzyma si kwater w Lu
bori nie.
Lestoq zatrzyma si tego dnia kwater w Gadyszach
(doczy do niego Rouquette). Otrzyma on jeszcze
z Pienina rozkaz Bennigsena, by kierowa si na
Chojnik, a nie na Ksinik. Zmusio to oczywicie
Prusakw do nadkadania drogi, przez co niewiele posunli
si do przodu.
BITWA POD MORGIEM (25 STYCZNIA)
Gen. Markow dowiedziawszy si od jecw wzitych
w Miakowie, e I K Bemadotte' a jest w marszu na Morg,
ruszy tam 25 stycznia o wicie. O p marszu za nim
posuwa si kilkoma pukami j azdy gen. Anrepp. W pou
dnie doszed do Plebaniej Wlki, gdzie kozacy zaskoczyli
francuski posterunek biorc go do niewoli. Od jecw
uzyskano informacj, e w Morgu przebywa sam Ber
nadotte. Markow, sdzc, i ma przed sob cay I K,
ustawi swe wojska na wzgrzach pod Jurkami: puk
muszkieterw pskowskich i 25 puk jegrw w pierwszej
linii, puk grenadierw jekatierynosawskich
.
w drugiej.
35
Jurki obsadzi batalionem 7 puku jegrw, dwa pozostae
bataliony tego puku zajy stanowiska na prawo pod
cznem zabezpieczajc pozycj przed oskrzydleniem. Dwa
bataliony 5 puku jegrw zajy Plebani Wlk maj c
trzeci batalion w odwodzie. Puk huzarw jeli zawetgradz
kich wysunito do przodu pod Morg, kozakw rozrzucono
szeroko we wszystkich kierunkach.
Morg by obsadzony, jak wiemy, przez 8 puk piechoty
gen. Pacthoda. Przed poudniem dotar tu jeszcze z Paska
z jednym batalionem i brygad dragonw Laplanche' a
marsz. Bernadotte, a z Zalewa gen. Drouet z pukami 27
lekkim i 94 l iniowym. Ogem 9 batalionw i 1 1 szwad
ronw. Marszaek zaalarmowany o poj awieniu si Rosjan
zebra natychmiast swe wojska zamierzajc wystpi do
ataku i tym samym da czas pozostaym jednostkom na
przej cie ku Ostrdzie.
Okoo godz. 1 3.00 Francuzi przeszli do natarcia. Ich
jazda uderzya na rosyjskich huzarw. Zostaa przez nich
odrzucona, ale w pocigu huzarzy dostali si pod ogie
dzia ustawionych pod Morgiem i w kontrataku zostali
odrzuceni. Ustawili si teraz pod Jurkami, na lewym
skrzydle.
Bernadotte pchn w midzyczasie goca do gen. Dupon
ta, aby ten spieszy z Paska na pole bitwy i marszem na
Chojnik-Krlewoczno wyszed na praw flank Rosjan.
Jednoczenie rzuci batalion 9 puku na Plebani Wlk.
W zaciekej walce batalion straci ora, ale wkrtce udao
mu si go odzyska. Markow rzuci wsparcie do wsi, ale
Bernadotte zaangaowa szybko dwa dalsze batal iony
i wyrzuci stamtd jegrw. Jednak gwna pozycj a przeciw
nika opierajca si o las i jeziora pozostaa na razie
nie wzruszona, a francuskie ataki prowadzone siami 8 i 94
pukw liniowych oraz 27 lekkiego byy odpierane.
Wreszcie pod cznem pokaza si Dupont
.
z 32 i 96
pukami liniowymi. Markow widzc zagroenie swej linii
36
odwrotu przerzuci tutaj jeden batalion jegrw oraz puk
grenadierw jekatierynosawskich. Walka zacza si
przeciga. Zapada ju powoli zmrok, kiedy Dupont
coraz bardziej zacz zagraa prawej flance Rosj an,
a Bernadotte ponowi atak z frontu. Markow w tej sytuacj i
zarzdzi odwrt. Dotar jeszcze do niego gen. Anrepp
- dowdca prawoskrzydowej kolumny kawalerii - ofe
ruj c oson odwrotu. Jednak wyjechawszy w chwil
potem do przednich l i ni i , gdzie chcia si lepiej zorien
towa w sytuacj i oglnej, ugodzony zosta miertelnie
kul karabi now.
Rosjanie wycofywali si napierani cigle przez Fran
cuzw. Ale pomylny dla Bernadotte' a bieg wypadkw
zakciy teraz wieci z Morga o ataku Rosj an na miasto.
Nie majc j asnych informacj i o sile atakujcych wstrzyma
pocig i zawrci .
Jak si okazao na Morg napad oddzia wydzielony
z lewoskrzydowej kolumny kawalerii gen. ks. Golicyna,
ktry idc od Bogaczewa, skierowa tu trzy szwadrony
dragonw kurlandzkich pod ks. Dogoruki m i 6 szwadronw
huzarw gen. hl'. Pahlena. Woj ska te o zmroku mi ny
zachodni stron jeziora Narie i stwierdziy, e miasto jest
obsadzone niewielkimi siami, ale za to zawalone bagaami.
Nagym atakiem Pahlen wyrzuci Francuzw z zabudowa,
uwalniajc przy okazj i 200 Rosj an i Prusakw z niewoli .
Huzarw rzuci zaraz drog na Miakowo, dragonom zleci
zajcie si bagaami i wzitymi jecami. W trakcie otrzyma
informacj o nadchodzcym Bernadotcie. Zarzdzi wic
natychmiastowy odwrt, ale najbardziej wysunity do
przodu szwadron huzarw zosta pod Plebani Wlk
otoczony i musia si przebij a, a ranny pk Kreutz dosta
si do niewol i .
Grupa Pahlena tymczasem cofaa si ze zdobycz, jednak
po drodze w ciemnociach wikszo francwkich jecw
po prostu ucieka.
37
Starcie pod Morgiem kosztowao Markowa 1 500 ludzi
(z 1 1 000 posiadanych) Bemadotte' a 700 (z 1 3 000
skoncentrowanych).
26 stycznia rano Bemadotte obra marszrut na Miomyn.
Flank mia stale zagroon przez l iczne podjazdy rosyjskiej
awangardy lewego skrzyda operujcej spod Bogaczewa.
RUCHY WOJSK MI DZY 26 A 31 STYCZNIA
Pomylny przebieg walk pod Morgiem umoliwi Ber
nadotte' owi w mi ar swobodny odwrt. Osabi te miae
dotd zapdy Rosjan. Ich awangarda bowiem cofna si na
Miakowo, gdzie Bennigsen, w wyniku al armujcego mel
dunku jednego z oddziaw kozackich o zblianiu si
sporych si przeciwnika, zarzdzi koncentracj wojsk (26
i 27 stycznia). W wyniku tych rozporzdze lewe skrzydo
rosyjskie dotykajce ju niemal li ni i odwrotu I K francus
kiego zostao nieopatrznie cofnite.
Lestoq bdc 25 stycznia w dalszym marszu sysza
kanonad pod Morgiem, a po drodze dowiedzia si, e
wojska Bemadotte' a idce spod Paska nawizay bj
z Rosjanami. 26 stycznia zatem wyruszy w trzech kolum
nach i marszem na Pask spodziewa si zetkn z Fran
cuzami. Dotarszy do tej miejscowoci otrzyma pismo od
Bennigsena nakazujce mu dziaa na lewe skrzydo armii
nieprzyjacielskiej, ktra ca si cignie na Mi akowo
(rozkaz ten by konsekwencj wspomnianego wyej myl
nego raportu). Lestoq obrci wic kolumny na Rogaj
ny-Kwitajny, ale niebawem otrzyma kolejny rozkaz zmie
niajcy poprzedni - Prusacy mieli o wicie dotrze do
Chojnik i Sambrodu, poniewa Bennigsen postanowi 27
stycznia zaatakowa Morg. Kiedy jednak Prusacy dotarl i
na wyznaczone punkty okazao si, e Morg jest ju
Plotho w Tagebucil podawa strat Rosjan na 2000 zabitych i rannych
oraz 400 jecw, w l K Bernadotte' a za na 800-900 ludzi.
38
obsadzony przez Rosjan. Bennigsen bowiem, 26 stycznia,
otrzyma wreszcie rzeczowe informacje o ruchach Fran
cuzw i skierowa tam zaraz awangard, a wieczorem
wyruszaa w tym kierunku cz si gwnych. Reszta
wymaszerowaa nastpnego dnia rano. Bagration za
z awangard prawoskrzydow posuwa si na Miomyn,
podczas gdy awangarda lewoskrzydowa zmierzaa na
Olsztyn.
Lestoq tymczasem wykona zwrot na Madyty i Zajezie
rze dochodzc w nocy 27 stycznia do Zalewa (strae
przednie w poowie drogi do Miomyna).
Gwnodowodzcy rosyjski liczc nada, e dopadnie
korpus Bemadotte' a, zaplanowa na 28 stycznia atak na
Miomyn siami czterech dywizji . Wspdziaanie Prusakw
miao tu polega na ich wyjci u drog przez Jakowo na
flank i tyy przeciwnika.
Kiedy jednak awangarda rosyjska dotara do Miomyna
stwierdzia, e nie ma tam ju Francuzw (I K przeszed
wczeniej na Lubaw), wobec czego wszelkie dalsze ruchy
wojsk wstrzymano i Bennigsen zarzdzi trzy dni od
poczynku opierajc swe wojska lewym skrzydem o Dobre
Mi asto, prawym o Zalewo.
Lestoq jednak postpowa dalej . Jeszcze 27 stycznia
odczy si od niego gen. Rouquette i dc na Kwidzyn,
gdzie mia stanowi oson flanki si gwnych, a zarazem
wsparcie dla oddziau wydzielonego mjr. Borstella, ktry
z Prabut ruszy na Grudzidz. W nocy na 29 stycznia
BorstelI uderzy swoim 22-osobowym oddziaem Garde du
Corps na Biaochowo.
Tego 29 stycznia Lestoq zmierza na Susz, a jego
oddziay awangardowe podchodziy pod Iaw, Biskupiec
i Kisiel ice. Do tej ostatniej miejscowoci dotar 3 1 stycznia
stajc na rwni ze stra przedni ks. Bagrati ona, ktry
w midzyczasie wkroczy do Hawy. Awangardy pruskie
przesuny si na Wonne, asin i Szwarcenwo, a 1 00-
39
osobowy oddzia jazdy dotar do Rogona - niedaleko
Gmdzidza.
Na 3 1 stycznia armia Bennigsena miaa nastpuj ce
ugmpowanie:
Kwatera gwna - Morg
I K gen. Tuczkowa (5, 7, 8 dywizje) -midzy Paskiem
a Moriem, kwatera korpusu w Sambrodzie
I T K gen. Ostena-Sackena (3, 1 4 dywizje) -na poudnie
od Morga z kierunkiem marszu na Jeziorany
A wangarda prawoskrzydowa - w !awie i okolicy
z oddziaami wysunitymi na Pasym i Olsztynek
Oddzia gen. Barclaya de ToBy -w Ostrdzie
Korpus pruski Lestoqa - Kisielice i okolice
Oddzia gen. Rouquette' a - Kwidzyn
Forpoczty - pod Rogonem, asinem, Szwarcenowem
i Wonnem.
Prusacy zakadali ju dalsze dziaania. Poniewa wy
dzielone z garizonu gdaskiego siy miay oczyci
lewy brzeg Wisy, Lestoq zdecydowa si podeprze
te dziaania z przeciwnego brzegu, by j ednoczenie
doprowadzi do zdobycia Gniewu. l lutego gen. Esebeck
z pukiem dragonw, pukiem muszkieterw kauskich
oraz pbateri konn mia wymszy na Tychonowy,
a 2 lutego zaatakowa Gniew. Ewentualne wsparcie
dla niego powinien stanowi gen. Rouquette, ktry mia
si skoncentrowa w okolicach Nowego.
Rzecz caa nie dosza jednak do skutku, gdy Bennigsen
otrzyma w midzyczasie informacje o przybyciu Napoleona
do Wielbarku ( l lutego), co mogo by zapowiedzi
francuskiej kontrakcj i . W zwizku z tym zacz ukierun
kowywa swe ruchy tak, by mc si jej przeciwstawi.
Bemadotte tymczasem, nie widzc moliwoci utrzyma
nia si na linii Miomyn-Ostrda, wycofa si do Lubawy,
gdzie doczya do niego l dywizja cikiej jazdy gen.
Nansollty (2800 szabel). Kiedy wkrtce potem dowiedzia
40
si o dotarciu przeciwnika do !awy i pod Olsztynek, podj
dalszy odwrt starajc si utrzyma czno z Neyem,
a jednoczenie chroni Toru.
W nocy na 3 1 stycznia otrzyma rozkaz cesarski na
kazujcy mu przede wszystkim oson Torunia. Ruszy
zatem na Brodnic, dokd dotar 1 lutego. Zarzdzi te
zniesienie bezporedni ej blokady Grudzidza ci gajc ku
sobie bdce tam 5 batalionw hasko-darmsztadzkich
nalecych organizacyjnie do dywizj i gen. Ri vauda .
Ney, ktry pierwotnie zamierza wesprze I K, jeszcze
28 stycznia podszed pod Ostrd, ale zorientowawszy
si w sytuacj i odskoczy na Olsztynek, a nastpnie
na Dbrwno.
, Gen. Rouyer, zdawszy dowdztwo pod Grudzi,ldzem gen. Stoschowi.
uda si do Toruni a. Bdce pod Grudzidzem 4 heskie bataiony Ueden
zosta detasZQwany) Napoeon podporzdkowa marsz. Lefebvre, ktry
mial utworzy X K dla oblenia Gdaska. Hesi zostal i wkrtce wzmoc
nieni przez 4 polskie bataliony z Legii Kaliskiej gen. Zajczka, ktry mi al
U przej dowdztwo.
KONCENTRACJA GRANOE ARMEE.
OFENSYWA NAPOLEONA
KRYSTALIZACJA PLANU NAPOLEONA
I KONCENTRACJA NA 31 STYCZNIA
I nformacje o ruchach Rosjan spywajce do kwatery
cesarza w Wa

szawie od drugiej dekady stycznia nadaway

powoli wyobraenie o zamiarach przeciwnika. 23 stycznia
marsz. Soult meldowa z Przasnysza o opuszczeniu przez
Rosjan Kolna i marszu na Bi a-Pisz. Wieci te dotary do
kwatery gwnej nastpnego dnia i cho nie zawieray
adnych szczegw, Napoleon zarzdzi natychmiast zgro
madzenie rezerw aprowizacyj nych w Serocku, Putusku
i Nieporcie, a ponadto poleci Soultowi zgromadzi jego
IV K w Przasnyszu, Neyowi VI K przeprowadzi na
Nidzic, a Augereau przej z VI I K na Raci.
23 stycznia Napoleon wysa rozkaz do 3 dywizji
kirasjerw gen. d' Espagne' a (93 oficerw, 1 901 onierzy),
by z Poznania kierowaa si na Toru, natomiast dywizji
grenadierw gen. Oudinota (5000 onierzy), by z Kalisza
sza na owicz.
Meldunki nadal napyway, ale nie pozwalay jeszcze
jasno sprecyzowa zamiarw Rosjan. Cesarz zaleca wic 26
stycznia Beradotte'owi utrzymanie linii Paski , a w przy
padku ofensywy Bennigsena przede wszystkim oson Toru-
42
nia i utrzymanie cznoci z Neyem. Soult mia presun
si pod Wielbark.
27 stycznia raport odebrany od Bemadotte' a wyjani
Napoleonowi dostatecznie sytuacj. Nastpio ucilenie
planu, ktrego ide przewodni staje si, general nie rzecz
biorc, wyjcie na lewe skrzydo i tyy nieprzyjaciela,
a tym samym opanowanie przepraw na ynie, odcicie go
od zaplecza i zgniecenie w generalnej bitwie z odwrconym
frontem. Stosownie do tego zostay rozesane rozporzdze
nia. Bemadotte, jak wspomniano, ma osania Toru,
Augereau zebra VII K pod Maw, Soult z IV K doczy
do swej awangardy w Wiei barku, Murat z rezerw jazdy
doczy tam do lekkiej dywizj i Lasalle' a, Oavout ma
zebra swj III K pod Putuskiem. Ten ostatni jeszcze 28
stycznia wyruszy z dwoma dywizjami na Myszyniec
zostawiajc na razie dywizj gen. Gudina w p drogi
midzy Putuskiem a Brokiem - dla osony flanki marszu,
a zarazem ewentualnego wsparcia dziaa V K.
W nocy na 30 stycznia Napoleon opuci Warszaw
(gwardia wysza ju 28 styczni a), ktra stawaa si
teraz gwnym orodkiem zaopatrzenia. Przybywszy za
dnia do Putuska wyda polecenie, aby genera adiutant
Savary przej po chorym marsz. Lannesie V K. Korpus
ten otrzyma na wzmocnienie podleg dotd pod Oavouta
5 dywizj dragonw gen. Beckera i mia za zadanie
odparcie ewentualnego uderzeni a gen. Essena w kierunku
Warszawy, nastpnie przejcie do si gwnych i po
zostawienie dalszej osony miasta gubernatorowi tego
- gen. Lemmaroisowi (4 bataliony polskie Poni ato
wskiego, 5 marszowych francuskich - 4000 ludzi ).
Zleci ponadto przyspieszenie prac przy budowie szaca
pod Putuskiem i mostu w Nieporcie. S:vary powinien
na 3 1 stycznia zebra swoje siy pod Brokiem, a na
l lutego w Nurze, by osania std flank koncentrujcych
si si gwnych Wielkiej Armi i .
.
43
Jeszcze 30 stycznia wieczorem dotar Napoleon do Przas
nysza. Zmierzaa tu akurat dywizja gen. Gudina z I II K. Std
wysa wspomniane wyej pismo do Bernadotte' a, by ten
osania Tom do chwili, a Lefebvre otrzyma bdce jeszcze
w drodze posiki i bdzie mg przej jego funkcje.
Wwczas ma ruszy szybko naprzd, poniewa siy gwne
wystpi z oglnym atakiem l lutego.
3 1 stycznia w poudnie cesarz dotar do Wielbarku.
W tym dniu Wielka Armia zaja wyznaczone rozkazami
rejony gotowa do natychmiastowego dziaania:
Murat jako awangarda - dywizja lekkiej kawalerii
Lasa\le' a (21 68) stojca w Szczytnie, 2 dywizja dragonw
Grouchy'ego ( 1 884), 3 dywizja dragonw Mi l hauda (3094),
w drodze jest 2 dywizj a kirasjerw d' Hautpoula
- 7086 onierzy,
Soult z IV K w awangardzie z Muratem zaj
Wiei bark; kiemnek marszu wyznaczony na Pasym-Olsztyn
- 25 000 onierzy,
Davout z III K - w rejonie Myszyca (dwie dywizje:
Frianta, Moranda), dywizja Gudina pod Przasnyszem -ja
ko prawe skrzydo z dyrekcj na Szczytno-Pasym-Olsztyn
- 1 8 000 onierzy,
Gwardia -Chorzele
- 6000 onierzy,
Ney z VI K i l dywizj dragonw Kleina -w Dbrwce
tworzy o manewm
( 1 2 000 + 2068) - 1 4 000 onierzy,
Augereau z VII K - j ako ariergarda zaj okolice
Nidzicy i Janowa
- 1 2 000 onierzy,
Bernadotte z I K i 4 dywizj dragonw Lahoussaye' a
- w rejonie Nowego Miasta Lubawskiego osania Toru
( 1 5 300 + 2236); swoj obecnoci ma ciga na siebie
nieprzyjaciela w tym kierunku. Wysano mu rozkaz marszu
na Dbrwk w celu wspierania dziaa Neya. Ponadto
44
w pobliu znajduje si jeszcze l dywizja kirasjerw
Nanosuty (2087)
- 20 300 onierzy,
D' Hautpoul z 2 dywizj kirasjerw - w drodze ku
siom gwnym
- 1 545 onierzy,
- ogem do dyspozycji 1 04 000, w tym 1 5 700 j azdy
- osona prawoskrzydowa - X K marsz. Levebre' a:
Polacy Dbrowskiego, Hesi, puki francuskie, 3 dywizja
kirasjerw d' Espagne' a (okoo 1 6 000 onierzy) - ma
zabezpiecza lewy brzeg Wisy i osania Toru oraz
Bydgoszcz
- osona lewoskrzydowa - V K gen. Savary'ego
i 5 dywizja dragonw gen. Beckera - osona Warszawy
i flanki si gwnych ( 1 7 300 onierzy). Ponadto grupa
garnizonowa gen. Lemmaroisa (4000 onierzy)
Razem zatem do dziaa w nie planowanej wczeniej
kampanii zimowej stano ponad 1 4 1 000 onierzy.
Napoleon po przybyciu na miejsce zorientowa si
w aktual nej sytuacji i wyda jeszcze kilka rozporzdze
korygujcych. Ot Ney mia zwiza nieprzyjaciela na
lewym skrzydle uderzeniem na Ol sztynek, w czym ma go
wesprze Bernadotte po przybyciu nocnym marszem (wy
sano mu stosowny rozkaz). Z przeciwnego skrzyda ruszy
jednoczenie grupa manewrowa.
WALKI POD PASYMI EM I OLSZTYNEM ( 1 -2 LUTEGO)
l lutego korpusy francuskie zaczy wykonywa nakazane
ruchy. W awangardzie, j ak wspomniano, szed Murat ze sw
jazd i Soult z IV K zmierzajc na Pasym. Pod t miejscowo
ci doszo do pierwszego starcia - z forpoczt ks.
Dogorukiego (3 batal iony, 2000 jazdy). Po krtkiej walce,
45
w ktrej Francuzi zaangaowali trzy puki kawaleri i , Oo
goruki odszed na Olsztyn.
Z Pasymia Murat i Soult ruszyli od razu na Olsztyn, przy
czym brygada kawalerii IV K pod gen. Guyotem zostaa
obrcona na Dwierzuty w celu przesonicia prawej flanki
marszu. Oavout z Myszyca mia 2 lutego doj do
Szczytna. Na razie skierowa jedynie siln awangard na
Rozogi, skd z kolei patrole wyruszyy na Pisz i. Mikoajki
z zadaniem upewnienia si co do ewentualnego zagroenia
stamtd dla prawej flanki i pocze z Warszaw.
Zadanie o podobnym charakterze otrzyma marsz. Lefeb
vre -doprowadzi do ponownej blokady Grudzidza i nie
dopuci Prusakw do Torunia. Gdyby jednak prbowali
dosta si do Gdaska -nie naley i m w tym przeszkadza.
Co do pozostaych si francuskich to Ney min akurat
Olsztynek, Augereau by w drodze z Nidzicy - midzy
Obem a Orowem.
Napoleon rozumia, e odwrt przeciwnika bdzie musia
i na Olsztyn lub Dobre Miasto o ile nie bdzie on chcia
straci kontaktu ze swoim zapleczem. Jednake dla uzys
kania penego wyobraenia o sytuacj i brakowao cesarzowi
informacji o Bernadotcie, co go bardzo niepokoio.
2 lutego wojska obu stron posuway si w kierunku
zbienym na Jonkowo i Olsztyn nie majc penego rozeznania
we wzajemnym pooeniu. Pod Olsztynem Murat i Soult
zderzyli si z gwnymi siami rosyjskiej awangardy (w tym
detachement Barclaya). Oceniwszy j przesadnie na 25 000
ludzi atakowali niezdecydowanie. Kiedy przy zapadajcym
zmierzchu Rosjanie podjli odwrt na Gutkowo ruszya za
nimi jazda, natomiast reszta wojsk obsadzia miasto.
Davout w tym czasie by w drodze do Szczytna, przy czym
pozostawi silny oddzia pod dowdztwem gen. Grandeau
w Myszycu. Gwardia cesarska dosza do Pasymia, Ney
zmierza na Olsztyn, Augereau by o p marszu dziennego za
nim (okoo 1 5 km).
46
DECYZJE BENNI GSENA W OBLI CZU NOWEJ SYTUACJI
Wieci o koncentracj i Francuzw midzy Ni dzic
a Szczytnem zaczy napywa do rosyjskiej kwatery
gwnej ju 30 styczni a (od kozackich patrol i ). Ni e
spowodoway one jednak wstrzymani a ruchw Prusakw
ku Dolnej Wi l e, ani te posuwani a si oddziaw prawo
skrzydowej kolumny za I K Bernadotte' a. Tego dni a
gwnodowodzcy rosyj ski podj jedynie decyzj o skie
rowaniu 4 dywizj i pod gen. Sackenem na prawy brzeg
yny w rejon Olsztyn -Jeziorany. Golicyn z awangard
mia niezmiennie operowa w kierunku Pasym-Szczytno,
a nawet siga po Nidzic-Wielbark. Jednoczenie awan
garda Barcl aya miaa obrci si z Ostrdy na Ol sztynek,
by tym posuniciem przesoni ruch 3 dywizj i gen.
Tuczkowa i dcej w kierunku wschodni m.
Wykonanie tych rozporzdze zaczo si nastpnego
dnia bez specjalnego popiechu, cho wiadome j u byo
przybycie Napoleona do armii .
Tego 31 stycznia miao miejsce jeszcze jedno istotne
wydarzenie. Ot oddzia kozack pod pk. Jurkowski m
pochwyci pod !aw kuriera z cesarskimi rozkazami dla
Bernadotte' a, w ktrych bya mowa o tym, by I K ciga
na siebie armie przeciwnika, podczas gdy grupa manewrowa
wyjdzie na jego tyy i odetnie go od zaplecza. Mody
niedowiadczony jeszcze kurier nie zdy zniszczy pism
a ks. Bagration, oceniwszy ich wag, odesa j e natychmiast
do sztabu gwnego w Morgu, a sam - nie czekajc na
Ofcer ordynansowy ze sztabu marsz. Berthiera, Augustyn Subicki,
tak przedstawia to wydarzenie twierdzc przy tym, e to Prusacy
pochwyci l i kuriera: Plan ten zosta odkryty przez zapanie oficera
francuskiego wysanego z depesz, ktry dla oszczdnoci, a raczej przez
chciwo, nie biorc koni pocztowych, zatrzymywa si po wi oskach
oczekujc za komi i w trakcie tego przez Prusakw WlUZ z depeszami
w ku jeszcze pochwyconym zosta.
47
rozkazy -zarzdzi odwrt ku trzonowi armii przesaniajc
ten ruch demonstracj jazdy. Jej akcja spowodowaa, e
Bernadotte ruszy odrodkowo na Brodnic - w myl
zreszt pierwotnej instrukcji o osonie Torunia. Inne rozkazy
przecie do niego nie dotary.
Wieczorem l lutego nadeszy do Morga zdobyte przez
Bagrationa dokumenty, przekrelajc momentalnie celowo
planu z 30 stycznia, tj . koncentracji si gwnych na prawym
brzegu yny. W trosce przede wszystkim o Bagrationa
i Prusakw (odlego Kisielice-Olsztyn 95 km) zapada
decyzja o koncentracji armii w okolicach Jonkowa. By to
miej wicej rodkowy punkt midzy dywizjami skrzydowy
mi (odlego Miomyn-Jonkowo 40 km, Dobre Mi as
to-Jonkowo okoo 30 km). Odpada oczywicie w tej sytuacji
moliwo odwrotu na Barczewo. Pozosta jedynie odwrt
lewym brzegiem yny do Dobrego Miasta. Obrana pod
Jonkowem pozycja miaa swoje niezaprzeczalne walory
taktyczne. Stanowia j rozlega rwnina cigma si od rzeki
Paski po yn. Biegnca po niej droga opada koo Gutkowa
w 2-kilometrowej szerokoci podmok dolin upstrzon
maymi jeziorami, ktra dalej przerzyna si midzy jeziorami
Dugim a Ukiel i dochodzi do Olsztyna.
Front bojowy ustalono wzdu drogi Mtki-Jonkowo na
dugoci 8 km. Rozwino si na niej 1 2 batalionw
i 6 bateri i . Nadchodzce dalsze siy zostay urzutowane
w gb. Bennigsen przywoywa do siebie Golicyna, a Bar
clayowi wysa polecenie przejcia na Olsztyn, by zapewni
tym odwrt Dogoruki emu. Sam przepraw na tyach
pozycji , pod Barkwed, miaa zabezpieczy cigana ju
spod Jezi oran 14 dywizja gen. Kami nskoja.
Na 2 lutego wszystkie zarzdzenia zostay wykonane.
W midzyczasie poszed te rozkaz do gen. Lestoqa, aby
maszerowa na Ostrd w, celu poczenia si z Rosjanami.
Wyruszy on zatem w dwch kolumnach z Kisielic i wieczo-
48
rem, 2 lutego, dotar do Iawy. Gen. Rouquette' a pozostawi
nad Os, mjr. Borstella w okol icach Gniewu (dla obserwacji
Wisy), a gen. Esebeckowi zleci przemarsz z Kwidzyna na
Kisielice-Baw.
SPODZI EWANA BITWA POD JONKOWEM (3 LUTEGO)
Napoleon przyby do Olsztyna 3 lutego o wicie. Za nim
nadcigna gwardia. Pomimo raportw Murata o znacznych
siach rosyjskich pod Jonkowem cesarz uwaa, e to tylko
ariergardy, sia gwna za, wedug doniesie z 2 lutego,
zbiera si w Dobrym Miecie. O godz. 5.00 rano, w duchu
tych przypuszcze, poleci marsz. Soultowi i prawym
brzegiem yny, Muratowi lewym, a Neyowi, ktrego zdy
ju osobicie zbeszta za samowolne dziaania, obra marsz
rut na Ostrd-Olsztyn-Barczewo i poszuka kontaktu
z I K, ktry otrzyma rozkaz marszu na Ostrd (o przechwy
ceniu rozkazw przez przeciwnika nic nie wiedzia), a jedno
czenie przeci drog Ostrda-Dobre Miasto celem izolacji
lewego skrzyda nieprzyj aciela. III K otrzyma dyrekcj na
Barczewo, przy czym czoowa dywizja gen. Frianta, bdca
w Dwierzutach, winna tam doj wieczorem. VI I K ma
dotrze wieczorem do Olsztyna.
O godz. 6.00, wyjedajc z Olsztyna, Napoleon by
nadal przekonany o susznoci swej dedukcj i , chocia bra
ju pod uwag moliwo koncentracji rosyjskiej pod
Ol sztynem. Wyda wic dodatkowe rozporzdzenia doty
czce I I I K - l dywizj a gen. Moranda ma i na Pasym,
natomiast 3 dywizja gen. Gudina pozosta w Szczytnie na
wypadek dalszych rozkazw.
Koo poudnia cesarz wrciwszy do Olsztyna z re
konesansu w Gutkowie mia ju jasny obraz sytuacji
i wyda ostateczne rozkazy:
- Soult z dywizj ami Levala i Legranda oraz 2 dywizj a
dragonw Grouchy' ego, jako prawe skrzydo, ma i
49
prawym brzegiem yny na Dywity-Rnowo, uchwyci
przepraw pod Barkwed i uderzy stamtd na tyy Rosjan.
Kawaleria gen. Guyota z I V K ma i na Dobre Miasto.
- Davout bdcy w marszu na Barczewo ma posuwa
si na Sprcowo i wesprze tym ruchem dziaania Neya.
Dywizja Gudina ze Szczytna winna przej na Dwierzuty.
- Murat (lekka jazda Lasalle' a, 3 dywizja dragonw
Milhauda) i l dywizja Saint-Hilaire' a z IV K stworz
centrum pozycji pod Gutkowem, ktre nastpnie wesprze
Ney stajc na lewym skrzydle. Spodziewany jest okoo
godz. 1 3.00 i od jego nadejcia uzaleniony jest cay plan,
gdy uderzenie ma nastapi jednoczenie z obu kierunkw.
- Augereau i gwardia bd stanowi odwd oglny.
Napoleon ponownie uda si do Gutkowa, a tymczasem
nadszed ponaglany VI I K i stan za Muratem. Za Auge
reau z kolei stana nadchodzca gwardia. Jednak nadal
brak byo Neya. Ten przyby dopiero o godz. 1 7.00. W tej
sytuacji Napoleon stwierdzi, e jest ju stanowczo za
pno na atak i zdecydowa, e nastpi on 4 lutego, mimo
e od strony marszu Soulta dochodziy odgosy ywej
kanonady.
BARKWEOA (3 LUTEGO)
Jak pamitamy, lewe skrzydo rosyjskie przed obejciem
przesoni trzon 14 dywizji gen. h. Kaminskoja tj . 9 bata
lionw. Wzmacniay je przydzielone 3 pruskie baterie
cikiej artyleri i mjr. Huguenina. Wojska te jeszcze przy
opuszczaniu Jezioran otrzymay rozkaz zajcia pozycj i pod
Barkwed w celu zamknicia tam przejcia przez grobl.
4 bataliony pod gen. Gersdorfem strzegy przeprawy na
drodze z Dywit do Miakowa, pozostae stany jako
odwd pod Bukwadem. Znajdujcy si w Barkwedzie
most nie zosta zerwany (jedyny midzy Olsztynm a Dob
rym Miastem). Zamykay go 24 dziaa Huguenina stojce
+ - Prska lIawa 1 807
50
na wzgrzu na zachodnim brzegu yny. W ich zasigu
bya te 1 70-metrowej dugoci grobla. W samej Bark
wedzie, na prawym brzegu yny, zosta ustawiony batalion
muszkieterw uglickich.
Soult jeszcze rano, 3 lutego, doszed do Dywit. Std rzuci
swoj j azd korpun (Guyot) na Dobre Mi asto. Okoo godz.
1 5.00 czowki dywizj i Levala podeszy pod Barkwed.
Szybko nadcigay pozostae siy. Dowdca artylerii I V K,
gen. Dulauloy, zatoczy przeciw Prusakom dwie baterie,
trzeci za ustawi na pagrku na lewo od Barkwedy
z zadaniem ostrzeliwania grobli. Gen. Leval natomiast rzuci
do ataku na pnoc od wsi 24 puk lekkiej piechoty, a gen.
Vi viesowi poleci przedrze si z 4 pukiem piechoty
i batalionem 28 przez yn poniej wsi. To natarcie zaamao
si jednak w ogniu dzia i muszkieterw uglickich. Ponowny
atak oskrzydlajcy wyrzuci Rosj an ze wsi , a Francuzi
w pocigu za nimi przeskoczyli na drugi brzeg. Tu doszo do
zaciekej walki na grobli na bia bro z odwodami. Francuzi
zostali odrzuceni z powrotem. Muszkieterzy usiowali teraz
powrci do wsi, ale tym razem zmasowany ogie fancuskiej
artylerii zmusi ich do cofnicia si.
Leval pchn po raz trzeci do natarci a gen. Vi viesa.
Ten uderzeniem czterech batalionw opanowa w kocu
7
przepraw -.
Bj usta ju po zapadniciu ciemnoci . Zdobyto 6 dzia.
Straty wynosiy 600 zabitych i rannych (w oficjalnym
raporcie przyznawano si tylko do 300), nieprzyjaciela
- 1 1 00.
Tego dnia wieczorem brygada kawalerii gen. Guyota
podesza pod Dobre Mi asto i opanowaa je zagarniaj c
cz zgromadzonych tam taborw armii, lazarety, maga
zyny, a nawet pono 500 czy 1 1 00 jecw.
Wedug wersji rosyjskiej przeprawa zostaa utrzymana. Przecz temu
jednak relacje francuskie, ktre zreszt zgodne s z ustaleniami niemieckich
historykw dokonanymi w miejscu bitwy.
5 1
Prusacy tego 3 lutego posuwali si ku Ostrdzie, nadal
w dwch kolumnach, przesaniajc drog przemarszu
licznymi forpocztami. Kiedy doszli do celu zastali tam
jeszcze gen. Markowa, przez co gen. Lestoq musia
zarzdzi postj przed miastem, a sam stan kwater
w Tyrowie. Rezerwa pod gen. Plotzem bya jeszcze
w marszu na Miomyn.
POCIG
WALKI ODWROTOWE 4 I 5 LUTEGO
Bennigsen jeszcze 3 lutego otrzyma Wlesc, ze Lestoq
nie zdoa doj na czas do Jonkowa. Jednoczenie nadeszy
meldunki o boju pod Barkwed, ktre uwiadomiy mu
grob dalszego pozostawania na obranej pozycji , a na
domiar tego doniesiono mu jeszcze o utracie Dobrego
Mi asta, a wic i najlepszej drogi odwrotu. Wdz rosyjski
nie mia oczywicie informacji jak wielkie siy Francuzw
opanoway miasto.

wiadom tego z pewnoci ukierun

kowaby swoje dziaania na ten punkt. W zaistniaej sytuacji
podj wieczorem decyzj nocnego marszu odwrotowego
na Wilczkowo, aby nastpnie zdy przed swym adwer
sarzem do Lubomina. Ten 25-kilometrowy marsz mia
rwnie na celu oson Prusakw, ktrym wysa rozkaz
odwrotu na pnocny wschd informujc zarazem o was
nym pooeniu i ruchach.
Lestoq za 4 lutego o godz. 7.00 rano zacz wykonywa
rozkazy Bennigsena, jakie doszy do Tyrowa przed wyej
opisanymi wydareniami. Brygady awangardowe pk. Maltza
hna i pk. BUowa oraz brygada wsparcia gen. Kltichznera
poszy w kierunku na Bramki, siy gwne z Ostrdy na Ru,
53
a rezerwa na Miomyn, nastpnie przez Ru na Wilnowo,
gdzie ma oczekiwa dalszych rozkazw. Ariergard si
gwnych tworzya brygada gen. Prittwitza. Do gen. Esebecka
poszed rozkaz, by ruszy na Zalewo, do Rouquette' a, by
nad Os zostawi tylko niewielki oddzia, a sam przesun
si do Kwidzyna.
W trakcie wykonywania tych ruchw Lestoq otrzyma
kolejny rozkaz Bennigsena informujcy o koniecznoci
opuszczenia przez Rosjan pozycji pod Jonkowem i odwrocie
na Lubomin. Lestoq ruszy zatem na pnoc i jeszcze tego
samego dnia wieczorem dotar kwater do Morga za
trzymuj c siy gwne midzy tym miastem a lasem
ostrdzkim, ariergard w rejonie Rusi, a rezerw pod
Brzydowem i Galinami . Brygady forpocztowe rozcigny
si od ukty przez Florczaki do Bramek. Tras 28 km
Prusacy przebyli z pewnym opnieniem, a cz oddziaw
cigaa jeszcze w nocy.
Na 5 lutego planowano wymarsz si gwnych o godz.
9.00 na Plebani Wlk, rezerwy Plotza o godz. 1 1 .00
na Morg i brygad forpocztowych (Btilow, Maltzahn,
Kltichzner) na Warkay. Miay one sforsowa Pask,
a przejcie pod Dbrwk zabezpieczy wydzielonymi
oddziaami i umoliwi tym samym dalszy ruch po
l inii Skolity-Garcewo.
Bennigsen, przygotowujc si w nocy do skrytego
odejcia, przesoni si ariergard ks. Bagrationa podzielon
na trzy grupy: praw Baggewuta, rodkow Markowa
i lew Barcaya. Siy gwne take ruszyy w trzech
kolumnach - Sackena, Tuczkowa i Golicyna. Ariergarda
miaa rozpocz odwrt o godz. 3. 00 rano 4 lutego, ale
wyruszya dopiero o wicie, przez co nawizaa jeszcze
walk z Francuzami.
Napoleon bowiem ju montowa woj ska do generalnej
bitwy. Z biwaku pod Gutkowem zleci Davoutowi, by swymi
dwoma dywizjami (Friant, Gudin) ruszy przed witem
54
i poczy si z Soultem tworzc tym mas obchodzc. Do
walki na zuycie przeznaczy VI K i I dywizj I V K.
VI I K Murata i I dywizj I I I K uformowa w mas przea
mujc, gwardia, j ak zwykle w odwodzie. Cesarz spodziewa
si ponadto nadejcia nieco pniej l K.
4 lutego o brzasku LasaIle rozcign sw lekk jazd
naprzeciw rozrzuconych acuchw kozakw, ktre szybko
odrzucono. Rozwinli si nastpnie dragoni gen. Milhauda,
ruszy Ney. Wszczty bj sekundowa ju Soult prowadzc
ostrza z kierunku Mtek.
Walka nie zdya si dobrze rozwin kiedy strzay
zaczy nagle cichn. W tym momencie wyszo na j aw, e
Rosjanie noc odeszli. Napoleon zarzdzi natychmiastowy
pocig. Grupa prawoskrzydowa miaa teraz stara si wyj
na lewe skzydo przeciwnika -Davout marszem na Dobre
Mi asto, Soult dragonami Grouchy' ego na Lubomino (mieli
przed sob Barclaya). Murat ma naciska stra tyln Rosjan
pod gen. Markowem, Ney Baggewuta marszem na Wilczko
wo i Miakowo. Napoleon ruszy za nimi z VI I K i gwardi.
W czasie tego odwrotu najbardziej zagroony by Bagge
wuL Nie mogc si oderwa, a chcc jako opni ruchy
przeciwnika, podj bj pod Konradowem. Wywizaa si
walka kawaleryjska, ale z chwil wyjcia Francuzw na lew
flank Rosjan, podjli oni odwrt do samego Konradowa,
gdzie Baggewut spotka ks. Bagrationa. Wobec staego
nacisku Francuzw musieli oni cofa si dalej - na
Worawki. Tu doczy do nich nie naciskany dotd Markow.
Dalsze starcia przerwaa noc.
Na noc z 4 na 5 lutego Napoleon z gwardi i Neyem
zatrzyma si pod Skolitami (kwatera w samej wsi), Soult
dotar do Jankowa, Garzewa i

witek, Murat z jazd pod

Dbrwk, Davout brygad kawalerii Marulaza i czoem
dywizji Frianta osign Rynk, Augereau Pupki.
Wieczorem Napoleon dowiedzia si jeszcze od od
dziaw rozpoznawczych dywizji dragonw Kleina o ruchu
ss
Lestoqa. Wyda Neyowi rozkaz przecIcia poczenia
z Rosjanami poprzez zajcie przeprawy pod Dbrwk,
w czym wesprze go jazda Lasalle' a i dragoni Kleina.
Rozkaz ten dotar do Neya S lutego o wicie.
Armia Bennigsena, zdezorganizowana nocnym marszem,
zatrzymaa si pod Wilczkowem, tylko 3 km od Worawek,
by uporzdkowa szeregi . Bennigsen zasili teraz ariergard
Barc1aya i liczy, e bdzie mg tu przyj bitw, ale
kiedy nadszed meldunek o oskrzydlajcym ruchu j azdy
francuskiej (Guyot) na jego lewe skrzydo, podj decyzj
o drugim nocnym marszu z 4 na S lutego - przez
Lubomino-8abiak (30 km). Jeden oddzia wysa do
Lidzbarka Warmiskiego, aby powstrzyma w tym punkcie
wzrastajce zagroenie dla lewej flanki i osoni magazyny.
Ariergardy Baggewuta i Markowa pod dowdztwem ks.
Bagrationa pozostay pod Worawkami, Barc1ay na tej
samej wysokoci , ale bardziej w lewo.
S lutego od samego rana walki rozgorzay z now si.
Bagration w ich toku cofn si na Wilczkowo, gdzie stawi
3-godzinny opr wojskom Murata i Soulta. Nastpnie ruszy
przez Lubomino i Wolnic zatrzymujc si ostatecznie
w Mi ejskej Woli . Barc1ay w tym czasie dosta rozkaz
odwrotu w kierunku zbienym i mia stan pod Babiakiem
(za Bagrationem). Bennigsen podchodzi do bregw Drwcy.
Murat spodziewa si jeszcze rozbi rosyjsk ariergard
przy pomocy ruchu oskrzydlajcego oddziau kawalerii na
Opin, ale ten zosta tam pobity i musia si cofn. Murat
ruszy wic przez Mi akowo na Szportyny i Lubomino,
a zebrawszy sw jazd pod Opin, skierowa si nastpnie na
Wolnic.
Soult osign tego dnia, ju po zapadniciu ciemnoci,
Wolnic, a jego awangarda utrzymywaa stay kontakt ze
straami tylnymi Rosjan. Marszaek wysun jeszcze jedn
awangard (2 bataliony, lekka jazda) na Kaszuny. Ta
wzdu Drwcy zaobserwowaa rosyjskie forpoczty.
56
W tym czasie Davout z Rynki poda na Dobre
Miasto kieruj c dywizj Moranda i brygad kawalerii
Marulaza na Lidzbark Warmiski, a sam z dywizj Frianta
poszed przez Bieniewo na Wolnic dla poczenia z Soul
ter (Gudin by o p dnia marszu z tyu). Marulaz
z jednym szwadronem swej jazdy zdoa wpa do Lidzbar
ka Warmiskiego, ale wkrtce musia si stamtd wycofa
na Kreszewo, poniewa zjawi si tu nadesany przez
Bennigsena detachement zdecydowanie przewaaj cy li
czebnie nad Francuzami.
Napoleon posuwa si z gwardi i Augereau na Lu
bomino, gdzie stan kwater (VII K w Samborku).
Doszo tu do tragicznego zdarzenia. Gwardia cesarska
rozoya si obozem na zamarznitej tafli jeziorka Tonka
nie wiedzc o tym. Pod wpywem rozpalonych ognisk
ld zacz topnie powodujc pknicie tafli . Utono
kilkudziesiciu onierzy.
Jako e Francuzi nieprzerwanie napierali , a rosyjskie
ariergardy od ich si gwnych dzieliy tylko 4 k,
Bennigsen po raz trzeci podj decyzj o nocnym marszu
z 5 na 6 lutego - na Growo Iaweckie (20 km).
Jednoczenie do Lestoqa wysa zawiadomienie o tym
nowym ruchu zalecaj c mu marsz na Pienino-Cynty
i dalej na Krlewiec, co miao si wiza z planowanym
przejciem Rosjan na Wgorzewo, skd po wzmocnieniu
zamierzali oni ponownie przej do ofensywy.
PRUSACY 5 LUTEGO. WlODOWO
Tymczasem zaplanowany przez Lestoqa na 5 lutego
marsz nie mg by wykonany w pierwotnej postaci.
Rozpoznanie stwierdzio bowiem, e przejcie przez Pask
pod Dbrwk jest j u obsadzone przez Francuzw, ktrych
liczne ognie biwakowe wida szeroko rozrzucone w okoli
cach

witek. Meldunek o tym dotar do kwatery Lestoqa

57
5 lutego o godz. 6. 00 i zbieg si z informacj o znacznym
opnieniu brygad ariergardowych. Lestoq zmieni zatem
rozkazy. Gwn kolumn obrci z Plebaniej Wlki na
czno i dalej przez Markowo, Godkowo i Dobry, prze
chodzc Pask pod Spdami, do Osetnika. Ariergarda
Prittwitza ma zaj Lesiska i Szymbory, a PI6tz z rezerw
ma i przez Miakowo na Dobry. Brygady forpocztowe
zostay ukierunkowane na Wodowo-Miakowo-Szportyny,
gdzie przejcie przez Pask ma zapewni batalion drago
nw Auera, a jeden jego szwadron obsadzi przejcie
w Pitajnach. Z chwil przybycia brygad ma wraz z nimi
pj na Bayny. Do Rouquette' a i Borstella Lestoq wysa
rozkaz obserwowania i utrzymani a rejonu midzy Kwidzy
nem a Paskiem, natomiast Esebeckowi - przejcia
z Zalewa do Paska, a 6 lutego ruszenia dalej przez
Pienino na Dugobr.
Kiedy Lestoq ruszy z si gwn, nadesza kolejna
wiadomo - Miakowo jest obsadzone przez francusk
kawaleri. Dowiedziano si o tym w wyniku zaatakowania
batalionu dragonw Auera idcego na Szportyny. Jeden
jego szwadron puszczony na Pitajny zosta zupenie rozbity.
Lestoq dla wzmocnienia PlOtza rzuci tutaj pozostae
5 szwadronw dragonw Auera. Przed Miakowem po
czyli si oni z nadchodzcym akurat PlOtzem, kiedy nagle
usyszano odgosy strzaw od strony Wodowa. Prusacy
zdecydowali wwczas najpierw opanowa miasto, a na
stpnie ruszy z odsiecz brygadzie Kltchznera.
W obliczu nadcigajcych Prusakw francuski puk jazdy
wycofa si z miasta na Turkajny, gdzie poczy si
z idcymi siami gwnymi Neya i Murata, ktre zmierzay,
zgodnie z cesarskim rozkazem, na Miakowo. Teraz z kolei
PlOtz, wobec oczywistej przewagi , uzna akcj na Wodowo
za niecelow i zdecydowal si odej na Dobry.
Tymczasem pod Wodowem doszo do powaniejszego
starcia. Pruskie brygady forpocztowe posuway si w tym
58
kierunku w pgodzinnych odstpach z brygad Btilowa
jako pierwsz. Ogem byo to 5500 ludzi w 5,5 batalionach,
10 szwadronach z 2 1 dziaami. Nieco po godz. 1 1 .00
podeszy one pod Brzeno. Rozpoznanie stwierdzio obec
no francuskiej kolumny na drodze do Miakowa. Jak j u
wspomniano by to Ney z Muratem, ktrzy przeskoczyli
Pask w Dbrwce i posuwali si drog przez Wodowo.
Bj zacz si w odlegoci 400 m od wsi . Niebawem
wczy si do niego nadcigajcy BUow zachodzc lasek
obsadzony przez Francuzw z lewej i zdobywajc go.
Ney, zawrciwszy wwczas najblisze pola bitwy siy,
rzuci 3 bataliony na Brzeno groc oskrzydleniem pruskiej
pozycji . Francuzi ruszyli do natarcia trzema kolumnami
odzyskujc dopiero co utracony las. BUlow prbowa jeszcze
atakiem batalionu fizylierw Bessera powstrzyma ich
prawoskrzydow kolumn, ale bezskutecznie. Prusacy pod
oson 1 0 szwadronw (Towarzysze z przodu i w lewo od
batalionu Bessera, huzarzy Prittwitza na prawej flance)
w otwartym czworoboku odchodzili na Wilnowo. Zabudowa
nia i opotki wsi spowodoway zamieszanie w zwartych dotd
pruskich szykach, zwaszcza w piechocie. Na domiar tego
bagae zatarasoway drog za Wilnowem. Atakujcy Francuzi
- w centrum i na prawym skrzydle piechota, na lewym
brygada dragonw z l dywizji dragonw Kleina -dopenili
reszty. Prusacy rozbici i cigani a do zmroku uszli do
Morga, pozbawieni orientacji co do pooenia si gwnych
i dalszych rozkazw (kurier wiozcy je wpad pod Wodo
wem w rce Francuzw). Zdecydowali wwczas pj
6 lutego o godz. 5.00 przez Pask na Braniewo.
W wyniku starcia pod Wodowem Prusacy stracili 850
zabitych i rannych oraz 1 600 jecw i 1 1 dzia.
Ney utraci teraz kontakt z nimi, wic sdzi, i wskutek
ostatnich walk, odeszli oni na zachd. Tymczasem jedynym
rzeczywistym osigniciem byo tylko rozczonkowanie
wojsk Lestoqa na dwie grupy. Ten ostatni za, idc nie
59
najlepsz drog i opozmony w marszu ociaymi 1 2-
funtowymi armatami, osign w nocy naznaczony rejon
midzy Gadyszami a Osetnikiem - na prawym brzegu
Paski - stajc w tym ostatnim kwater. Niektre jego
oddziay nadcigay jeszcze nad ranem 6 lutego.
6 LUTEGO -DWRZNO I LIDZBARK WARMISKI
W nocy na 6 lutego armia rosyjska ruszya dwoma
kolumnami w kierunku Growa Iaweckiego - Sacken
przez Pieszkowo, Tuczkow - gwnym traktem. Nad
ranem dotary one do wyznaczonego celu ustawiajc
dywizje w porzdku bojowym.
Napoleon, kontynuujc uporczywy pocig, rzuci z sa
mego rana trzon swych si w jednej kolumnie na Growo
Iaweckie (Murat, Soul t, za nimi gwardia i Augereau).
Jazda Duronsela otrzymaa zadanie operowa w przestrzeni
midzy Lidzbarkiem Warmiskim a Growem Iaweckim
i zapewni tym czno masy zasadniczej z prawoskrzyd
owym III K Davouta, ktry otrzyma polecenie marszu na
Lidzbark Warmi ski, zajcia tego punktu i postpowania
dalej zalenie od okolicznoci i napotkanych si przeciw
nika. Ney z kolei mia marszem z Miakowa pj na
Omet, przy czym cesarz spodziewa si, i niebawem
zadania VI K bdzie mg przej I K Bemadotte' a,
o ktrym nadal brakowao wieci.
Tymczasem ten ostatni, pozbawiony od 4 lutego rozkazw
Uak pamitamy zostay przechwycone przez kozakw pod
Iaw), dopiero w tym dniu dowiedzia si o odwrocie
Prusakw z Kisielic. Zaraz te wieczorem opuci Brodnic
docierajc 6 lutego do Ostrdy. Od Growa Iaweckiego
dzielio go prawie 1 00 km (prawie trzy i p dziennych
marszw), zatem miao mona ju byo stwierdzi, e
w najwaniejszym momencie kampanii zimowej I K znajdzie
si poza systemem operacji . Napoleon jeszcze o tym nie
60
wiedzia, aczkolwiek niepokoi go stay brak informacji od
Bernadotte' a.
Francuski pocig wyruszy rano 6 lutego z Kaszewa idc
ladem Bennigsena na Growo Iaweckie. Barclay otrzyma
zadanie stawienia przeciwnikowi oporu na wysokoci
Dwrzna. Mia do tego 1 2 batalionw (puki kostromski
muszkieterw, l , 3, 20 jegrw), 25 szwadronw (puk
huzarw izumskich, puk huzarw oliopolskich, batalion
puku jazdy polskiej) bateri konn i dwa puki kozakw.
Razem j akie 5000 l udzi. Pozycja bya dobrze wybrana.
Przesania j gboki parw, ktrego krawdzie spina
tylko jeden wski most zamknity przez huzarw izumskich
majcych za sob muszkieterw kostromskich i huzarw
oli opolskich. Obsadzone byo take samo Dwrzno, a jegrzy
zajli zalesione wzgrze po prawej stronie wsi ( l puk)
i lasek po lewej (3 puk). Wysunit pozycj zaj batalion
20 puku jegrw lokujc si w

odni ku z dwoma
szwadronami huzarw izumskich i 2 dziaami konnymi na
przedzie.
Ledwie Barclay zdy przygotowa lini bojow, a ju
okoo godz. 1 5. 00 pojawili si Francuzi. Ich tyraliery
zaczy posuwa si w kierunku zalesionych kwartaw,
a Barclay w ostatniej chwili wzmocni 3 puk jegrw 20
pukiem, wysunit pozycj za dwoma szwadronami pod
Dorochowem, gdzie obj dowdztwo. Ten niewielki stosun
kowo oddzia zacz powoli ustpowa w walce, natomiast
obydwa dziaa konne zasypane ogniem fracuskiej artylerii
pozostay waciwie bez obsugi. Po p godzinie bowiem
pady wszystkie konie, a z kanonierw przy yciu zostao
raptem czterech.
Teraz francuscy huzarzy i stelcy konni ( 1 6 puk szaserw
z brygady kawalerii gen. Guyota, brygada jazdy gen. Colberta
3 huzarw i 1 0 strzelcw) ruszyli z miejsca do szary,
zostali jednak zamani w ogniu dzia artylerii konnej i szar
huzarw izumskich oraz kozakw. Ci, ktrzy dotarli do
6 1
rozpadliny, powpadali tam na eb, na szyj, po czym ju
bez koni, wdrapywali si na gr i uciekali pod oson
nadcigajcych bagnetw piechoty Soulta. Identycznie zako
czya si akcja dragonw, przy czym rosyj sld kontratak
wsparli jeszcze huzarzy oliopolscy, ktrzy bez rozkazu
ruszyli w pocig za Francuzami. W przeciwuderzeniu
Francuzi z kolei odrzucili huzarw oliopolskich oraz izum
skich, ktre to puld w nieporzdku cofny si na pierwotne
pozycje. Do powtrego natarcia przeszli francuscy dragoni .
Puk kostromsld zebrany w czworobok cofa si odgryzaj c
si ogniem, kiedy na powrt zebrane puki huzarw rosyjs
kich ponownie zaatakoway przymuszajc dragonw do
odwrotu. Zgin dowdca 6 puku dragonw pk Lebrun.
Obserwujcy bj Napoleon poleci wwczas rzuci do
akcji kirasjerw d' Hautpoula, z ktrych na miejscu byy
l i 1 0 puki. Ci w zwartych szykach, z dowdc na czele,
przewrcili jazd przeciwnika rozbijajc j zupenie, prze
byli most i w gwatownym ataku rozbili czworobol puku
kostromskiego biorc 4 dziaa i 2 chorgwie oraz wielu
jecw. Wprawdzie I pukowi jegrw udao si podczas
odwrotu z zalesionego wzgrza odbi francuskich drago
nw, to jednak niebawem musia on sobie bagnetem
otworzy dalsz drog. Jedynie lewemu skrzydu udao si
odeprze wszystkie ataki, po czym cofno si ono w ty
dochodzc do kolejnego zalesionego rejonu. Tymczasem
Barclay przyby na zagroony odcinek z przysanymi mu
akurat 5 batal ionami pod ks. Dogorukim, ale w midzy
czasie jegrzy wycofali si z zaj mowanych pozycji , a do
ataku przesza dywizja gen. Legranda zdobywajc Dwrzno.
Teraz Francuzi zamierzali odci jegrw od Growa
Iaweckiego wic zarazem walk stawiajcego opr
w centrum ks. Dogorukiego.
Rosjanie prbowali jeszcze odzyska Dwrzno, ale
zaskoczeni ponown szar ldrasjerw, zaczli ustpowa
pozostawiwszy w sumie 2000 zabitych i rannych, 5 dzia
62
oraz dwie chorgwie. Walki przerway zapadaj ce cie
mnoci . Odwrt rosyjski odbywa si pod oson na
desanych od ks. Golicyna puku leibkirasjerw i puku
kirasjerw w. Jerzego.
Dwrzno od Growa laweckiego dzieliy jedynie 3 km.
Bennigsen, nie widzc w tej sytuacji moliwoci stawienia
czoa, zarzdzi czwarty ju z kolei nocny marsz z 6 na
7 lutego kierujc go na Prusk Baw (20 km).
Cesarz tymczasem, zachwycony wspania szar kiras
jerw, ucaowa gen. d' Hautpoula przed frontem dywizji .
Ten w zachwycie wykrzykn : Po takim zaszczycie powi
nienem zgi n dla Waszej Cesarskiej Moci ! (nota bene
stao si to dwa dni pniej pod Prusk naw). Waciwie
ten niezwyky sukces kirasjerw stanowi swoisty wyjtek,
poniewa cika jazda nie nadawaa si w zasadzie do
dziaa na ograniczonych przestrzeniach. Nader czsto
zdarzaj si jednak wyjtki od reguy, czego innym przy
kadem w tej kampani i bdzie przyjcie szary przeciwnika
przez jazd w miejscu (o tym dalej), czy w 1 808 r. szalona
szara polskich szwoleerw pod Somosierr. Przypadki te
mona by zreszt mnoy w nieskoczono, a ich zaist
nienie zaley zarwno od zbiegu rnych okolicznoci, jak
i wyczucia sytuacji przez dowdc.
Wracajmy jednak na teren kampani i . Marsz. Soult zaj
teraz stanowiska przed kawaleri, cesarz za stan kwater
pod Gldami. Pewny, e Rosjanie tym razem pozostan na
pozycji , zacz przygotowania do generalnej rozprawy pod
Growem Iaweckim.
W tym dni u doszo do jeszcze jednego wikszego starcia.
Ot Davout, dowiedziawszy si, e w Lidzbarku Warmi
ski m stoi rosyjska zaoga osaniaj ca magazyny i lazarety,
rzuci tam po lewym brzegu yny, marszem na aniewo,
2 dywizj Frianta, a po przeciwnym brzegu I dywizj
Moranda z brygad kawalerii Marulaza. Morand nadszed
pierwszy i od razu uderzy na przedmiecie i most siami
63
dwch pukw ( 1 3 lek, 1 7 li niowy) wyrzucajc Rosjan
z miasta, ktre pod wieczr opanowano w caoci . Dziea
dokoczy Friant, ktry przybywszy z przeciwnej strony,
wyrzuci cofajcych si Rosjan z gwnej drogi . Stracili oni
w boju prawie 1 000 ludzi .
Davout, majc rozkaz posuwa si po bartoszyckiej
drodze tak daleko, jak to tylko moliwe - by nadal
zagraa lewej flance przeciwnika - nie zatrzyma si
w miecie, lecz ruszy dalej - na Growo Baweckie.
Co do Lestoqa, to odebrawszy rozkazy Bennigsena
z nocy 5 lutego, ruszy 6 o godz. 9. 00 planujc w tym dniu
osign rejon Dugobr-Pakosze. Nie cigany przez Fran
cuzw, ktrzy na razie zgubili jego lad, a widzc ogromne
zmczenie swych wojsk, wykona jedynie may marsz na
Augustyny, po czym zarzdzi dzie odpoczynku. Prittwitz
obsadzi okolice Bori t i Kierpajn, dragoni Auera stali
w Pieninie i ajsach. Teraz Lestoq wysa por. Kurssela
po dalsze rozkazy do Bennigsena. Powrci on niebawem
z poleceniem, aby korpus szed dalej na Raniec i poczy
si z Rosjanami w Pruskiej Iawie, poniewa w tym
kierunku zmierza dalszy rosyjski odwrt.
BITWA POD PRUSK IAW
(7-8 LUTEGO 1 807 R.)
Bennigsen, prowadzc nieustanny odwrt, zamierza teraz
marszem przez Prusk Iaw doj do Wgorzewa i tam
doczeka si posikw, ktre umoliwiyby mu podjcie
nowych krokw zaczepnych. Lestoq mia w tym czasie
zebra swoje siy pod Krlewcem.
Gwnodowodzcy rosyjski przybywszy do Pruskiej
Iawy zdecydowa si jednak na stawienie w tym miejscu
oporu. Zmuszay go te zreszt do tego okolicznoci.
Jeszcze jeden nocny marsz mg zupenie pozbawi armi
resztek odpornoci, a i tak pewnie nie uratowaby jej od
pocigu. Z kolei postj w Pruskiej Hawie dawa moliwo
zebrania wojska pozostawiajc nadal swobod dziaania
- marsz na Krlewiec bd odwrt ku wasnej granicy.
Armia rosyjska, nie zatrzymujc si zatem w Growie
Haweckim, przesza jeszcze jednym nocnym marszem na
Prusk Haw, gdzie dotara 7 lutego rano. Jako e posuwaa
si w jednej kolumnie, Bagration by zmuszony pozosta
z ariergard do samego rana pod Growem Iaweckim,
w okolicach ktrego ju o godz. 7.00 rano pojawiy si
czowki jazdy Murata i IV K Soul ta.
.
65
BJ O PRUSK IW 7 LUTEGO
Bagration, cofajc si zwolna przed naciskaj cymi
go Francuzami, doszed do wyniosoci Ziegelhof, roz
cigajcej si na poudniowy zachd od Pruskiej Iawy
- midzy Griinhofchen a jeziorem Waschkeiter oraz
kompleksem lenym okrywajcym drog z Growa la
weckiego.
Bennigsen, chcc zyska na czasie, by zebra cao
wojsk oraz cik artyleri, ktra sza okrn drog,
podesa Bagrationowi t cz jazdy, ktra jeszcze bya
w marszu, tj . puk dragonw petersburskich i puk uanw
litewskich, a krtko potem jeszcze puki : leibkirasjerw,
dragonw ingermanladzkich i kargopolskich. Po nich nade
szo jeszcze par pukw 8 dywizji .
Wzniesienia midzy Torfbruch a jeziorem Tenknitter
obsadzia konna bateria Jermoowa. Za ni w dwch
liniach stana piechota gen. Markowa: puki muszkieterw
pskowskich i sofijskich w pierwszej , puk grenadierw
w drugiej linii -na skraju zamarznitego jeziora Tenknit
ter. Lewe skrzydo utworzya cz l puku jegrw, reszta
tego puku zostaa rozrzucona w cienkiej linii przed frontem
caej pozycji . Jeden puk muszkieterw obsadzi wzgrza
za jeziorem Tenknitter. Przybye puki 8 dywizji zajy
stanowiska za Torfbruch opierajc si skrzydami o drogi
z Growa laweckiego i Lidzbarka Warmiskiego. Przed
ich frontem - na skraj u jeziora Waschkeiter 1 4 dzia.
Skrzyda zabezpieczya jazda -na samym skraju, nieopo
dal Storchnest, 10 szwadronw, midzy Freiheit a jeziorem
Tenknitter 30 szwadronw i midzy jeziorami Waschkeiter
i Lange -na drodze do Lidzbarka Warmiskiego -jesz
cze 25 szwadronw.
Gen. Barclay de ToBy obsadzi podlegymi mu wojskami
Prusk Iaw. Miasto samo w sobie nie byo specj alnie
obronne. Jedynie zamek iawski stanowi dobry punkt
3 " Prska lI.wa 1 807
66
oparcia, jednak pooenie tego w stosunku do pola bitwy,
pozbawiao go tych walorw taktycznych. Za to lecy na
poudniowy wschd od miasta, umiejscowiony na wynios
ym wzgrzu i ogrodzony potem cmentarz wraz z kocio
em, zapewnia dobr pozycj. Miejsce to oszacowano,
podcignito artyleri i obsadzono piechot. Na skrzyo
waniu drg z Growa i Krzyborka stany dwa dziaa,
a niewielki oddzia jazdy obsadzi Forst Amt.
Okoo godz. 1 4.00 na drodze z Growa Iaweckiego
-pod Griinhofchen -zamajaczya francuska awangarda.
Marsz. Soult od razu rzuci do natarci a w dwch ko
lumnach gen. Levasseura z pukami 48 i 1 8. Ci dostawszy
si najpierw pod ogie kartaczowy baterii pk. Jermoowa,
potem karabinowy jegrw, zostali nastpnie zaatakowani
bagnetami przez dwa puki muszkieterskie pierwszej
linii. Rwnoczenie z kierunku jeziora Tenknitter - na
lew flank 1 8 puku piechoty - wypad puk dragonw
sanktpetersburskich powodujc rozbicie puku, ktry na
dodatek straci te ora. Francuzi wzmocnieni wkrtce
1 dywizj dragonw Kleina usiowali ponowi atak,
ale ponownie powstrzyma ich ogie rosyjskich baterii .
W niedugim czasie Francuzi znw ruszyli naprzd
- gen. Vivies rzuci si po prawej, wzdu drogi z Lidz
barka Warmiskiego, zmierzajc ku cmentarzowi, pod
czas gdy nadchodzce oddziay VII K i jazdy zaan
gaoway si po lewej, dc do obejcia z tej strony
rosyjskiej ariergardy. Prawa kolumna Francuzw zostaa
powstrzymana ogniem dzia stoj cych przy jeziorze Was
chkei ter, a puk huzarw izumskich odrzuci francuskich
szaserw. Wobec jednak zagroenia lewej flanki i ros
ncego wraz z napywem dalszych si nacisku Francuzw,
Markow, Baggowut i 8 dywizj a podjli odwrt ku Prus
kiej Iawi e. Std Markow przeszed do Schloditten,
podczas gdy Baggewut w przeciwnym kierunku - na
Serpallen.
67
Francuzi kontynuujc natarcie podeszli pod samo miasto
od strony Forst Amt, gdzie sta tylko saby oddzia
rosyjskiej j azdy. Dywizj a Legranda z czci dywizji
Levala, majc za sob nadcigajc dywizj Saint-Hil aire' a
i kawaleri, przedara si tutaj i wpada do Freiheit.
Z przeciwnej strony gen. Vi vies zwar kolumny na jeziorze
Lange i uderzy na cmentarne wzgrze, ktre udao mu
si opanowa po zacitej walce okoo godz. 1 7.00.
Artyleria grzmiaa intensywnie po obu stronach. Wzmog
a si zacito walki, rosy straty. Gen. Barclay odebra
ran w rami, wiksza cz oficerw jego sztabu zgina
bd zostaa ranna. Bagration przejwszy dowdztwo
postanowi w tym pooeniu opuci miasto. Cofajc si
stopniowo napotka przy wylocie z Pruskiej Ilawy Bennig
sena, ktry osobicie prowadzi tu 4 dywizj gen. Somowa.
Bagration stan wwczas na jej czele i trzema kolumnami
uderzy w miasto. W toku tego ataku doszo do niezwykle
morderczej walki przy zbiegu trzech ulic w centrum, gdzie
bdcy na rynku Francuzi ostrzeliwali atakujcych Rosjan
kartaczami z odlegoci 60 m. Nie mniej zacieka walka
rozegraa si o cmentarz. Do godz. 1 8.00 Rosjanie ponownie
obsadzili Prusk Iaw.
Co do dalszego przebiegu walk pojawiaj si rozbieno
ci. Bennigsen bowiem twierdzi w swoich zapiskach, e
okoo godz. 1 8.30 dobrowolnie opuci miasto, ktre tu
przed godz. 1 9.00 znw obsadzili Francuzi. Wdz rosyjski
tumaczy to potem w pimie do cara niezbyt korzystnym
pooeniem wojsk. Z kolei niektrzy z rosyjskich uczest
nikw boju twierdz, e Bennigsen opuci Prusk Iaw
pomimo sprzeciwu wyszych oficerw.
Wedug relacji francuskich wojska ich wymusiy odwrt
Rosjan ponowionym atakiem. Ze wspomnie Caulaincourta
wynika, e odby si on w obecnoci cesarza, ktry dowie
dziawszy si, e koci stanowi silny punkt oparcia przeciw
nika, uda si tam konno trafiajc akurat na cofaj cy si
68
batal ion. - Co to jest?! - wykrzykn. - Garstka
Rosjan zmusza onierzy Wielkiej Armii do odwrotu?
Za mn bohaterowie ! Musz mie ten koci ! Z sze
regw daa si sysze odpowied: - On chce mie
koci ! Naprzd! I cay batalion poszed do ataku.
Caulaincourt wspomina te o epizodzie z pewnym gre
nadierem, ktry idc ze wszystkimi do natarcia, mia
rozerwane pociskiem rami. Napoleon kaza mu uda
si do lazaretu, lecz ten odrzek: - Nie, dopki koci
nie zostanie znw zdobyty.
W kadym razie Rosj anie wycofali si z miasta, a ich
4 dywizja w pierwszej linii, gdzie miaa stanowi oson
dla gwnej pozycji przed ewentualnym atakiem nocnym
przeciwnika, wzmocniona zostaa jeszcze pukiem musz
kieterw archangegoodzkich, dwa bataliony 4 dywizj i za
obsadziy na skraju jej prawego skrzyda Schneidenmlhl
i przylegy teren, natomiast jegrzy rozrzucili si w lunych
szykach przed frontem. Oddzia gen. Barclaya przeszed
tymczasem na skaj lewego skrzyda Baggewuta - pod
Serpallen.
Francuzi spdzili noc w nastpujcym porzdku: na
skraj u miasta, okrakiem przy drodze Krlewiec-Domnowo
-rozlokowaa si dywizja Legranda, na cmentarzu iaws
kim - brygada gen. Vi vies z dywizji Levala, na lewo od
miasta -brygada gen. Fereya z teje dywizji , a za ni 1 6
szwadronw kawalerii gwardii; w samym miecie ostatnia
brygada dywizji gen. Levala - gen. Schi nera. Dywizja
Saint-Hilaire' a stana pod Rothenen, dalej w prawo, pod
Zehsen, 3 dywizja dragonw gen. Milhauda. Przed miastem,
przy drodze do Growa, stana l dywizja dragonw
Kleina oraz 2 dywizja dragonw Grouchy' ego. Na skaju
lewego skrzyda, z frontem na Walkmlihle - brygada
lekkiej j azdy gen. Bruyere' a z dywizji lekkiej kawalerii
gen. Lasalle'a, a take lekkie brygady jazdy korpunej
Pienino
.Lubomino
EId!l

.
Wilckowo
t
fKonradowo
.witki
lkol ity
Pooeo|ewoskfraocusk|ch
Pruska lIawa
.
|rosysko-prusk| ch6 |utego1 807 r.
69
- Guyota (z IV K) i Col berta (z VI K); w tym kierunku
zostaa te wysunita 2 dywizj a kirasjerw gen. d' Haut
poula. Nieco pniej doczya tu jeszcze brygada lekkiej
kawalerii gen. Durosnela z VI I K Augereau, ktry z kolei
zaj pozycje na lewo od Storchnest (w rezerwie). 8 bata
lionw gwardii cesarskiej wraz z 1 8 pukiem piechoty
70
z IV K i 26 dziaami rozlokowao si na wzgrzu, ktre za
dnia zaj mowaa rosyjska ariergarda.
Co do pozostaych si francuskich biorcych udzia
w caej operacji , VI K Neya nadal ciga Prusakw
Lestoqa i znajdowa si nieopodal Orschen. Napoleon
wysa do niego pismo, by bezwzgldnie utrzymywa kontakt
z tronem armii i nie dopuci do poczenia Lestoqa
z Bennigsenem. III K Davouta sta kwater gwn i brygad
lekkiej jazdy gen. Marulaza w Bezledach, a jego awangar
dowa 2 dywizja gen. Frianta bya midzy Pierselami a Bez
ledami, l dywizja gen. Moranda w Zohlen, za 3 dywizja
gen. Gucina dochodzia do Bartoszyc. W nocy Davout
otrzyma wiadomo o cesarza o wziciu Pruskiej Iawy
i rozkaz, aby wyszed czym prdzej na lewe skrzydo Rosjan.
I K Bemadotte' a tymczasem pozostawa opniony z tyu
o trzy, cztery marsze i nie mona ju byo na niego liczy.
W tyle pozostaa te l dywizja cikiej kawalerii gen.
Nansouty.
Walki o Prusk Iaw kosztoway Francuzw 800 ludzi,
Rosj an - 500. W nocy temperatura wahaa si od 1 2 do
1 4 stopni poniej zera. Rosjanie biwakowali w odlegoci
800 do 1 000 m od Francuzw, w otwartym polu, nie
rozpalajc ognisk. Bya to dla nich pierwsza spokojna noc
po serii nocnych marszw, ktre powanie nadszarpny
ich tyzn fizyczn.
8 LUTEGO - POOENI E FRANCUZW
Napoleon zjecha ze sztabem na noc do miasta i zatrzyma
si w domu poczmistrza przy Landsbergerstrasse 1 9/20.
Pooy si na trzy godziny, po czym -majc i nformacje,
e Rosjanie nie odchodz - przystpi do organizacji
ordre de bataille. Do dyspozycji mia na razie ponad
40 000 ludzi . Z tego do walki na wyczerpanie

przeznaczy
7 1
dwie dywizje IV K (Levala i Legranda) rozcignite na
ptorakilometrowym froncie j ako lewe skrzydo pozycji
z kluczem teje w Pruskiej Iawie. Miasto to posiadao
istotne znaczenie strategiczne bitwy ze wzgldu na zbieg
w nim wszystkich wanych drg (patrz plan bitwy).
Dywizja Legranda z brygad Schinera stana w miecie
i przed nim. Brygada gen. Viviesa przesza na lewo i wraz
z brygad Fereya utrzymywaa pozycje koo Windmtihlen
hohe. cznie 10 700 ludzi w 16 batalionach. Lini
zasilao 30 dzia IV K - na wzniesieniu midzy Wi nd
mtihlenhohe a Prusk Iaw oraz przed samym miastem.
W centrum, wzdu drogi do Bartoszyc, zosta rozcignity
w dwch liniach VI I K (7000 onierzy) stanowicy
w cesarskim planie mas przeamujc. W pierwszej li ni i
staa 9-bata1ionowa dywizja Disjardina, w drugiej 8-
batalionowa dywizja Heudeleta (pozycje zajli o godz. 8.00
rano). Ze wzgrza na prawo od Pruskiej Iawy korpuS
podpierao 1 2 dzia gwardii i 20 korpunych. Dalej
w prawo -jeszcze 1 2 dzia gwardii oraz 1 2 z l dywizj i
Saint-Hilaire' a z I V K.
Na prawym skrzydle, przed Rothenen, rozoone zostao
w jednej linii 8 batalionw l dywizji IV K (5 1 00 onierzy)
z zadaniem nawizania kontaktu z majcym nadej z tej
strony III K Davouta. Przed frontem tej dywizji - 6 dzia
z l dywizji dragonw Kleina.
Mas wsparcia z rezerw swej jazdy tworzy marsz.
Murat, ktrego I dywizja dragonw Kleina ( 1 900 koni
w 1 5 szwadronach) stana za dywizj Saint-Hilaire' a
- na pnoc od Rothenen, 2 dywizja kirasjerw d' Haut
poula ( l 500 paaszy - 12 szwadronw) - za VII K,
2 dywizja dragonw Grouchy' ego ( 1 800 szabel w 1 2
szwadronach) - n a jeziorze Lange, 3 dywizja dragonw
Mil hauda (3000 szabel - 1 8 szwadronw) - na poudnie
od Rothenen jako zabezpieczenie lewej flanki. cznie 1 9
pukw w sile 8200 koni .
72
W odwodzie oglnym jak zwykle gwardia, ktra stan
a przy iawskim cmentarzu (6 batalionw - 3 1 00
onierzy, 1 6 szwadronw - 1 900 koni) - na jeziorze
Lange. Tu, przy cmentarzu, cesarz obra sobie punkt
dowodzenia.
Dwa pozostae bataliony gwardii wraz z 1 8 pukiem
piechoty z IV K i dwoma l 2-funtowymi dziaami po
zostay na nocnym biwaku gwardii (razem 2300 o
nierzy) - midzy jeziorami Tenknitter See a Was
chkeitersee.
Lew flank pozycji przesoniy cztery brygady lekkiej
kawalerii - Col berta (z VI K), Guyota (z IV K), Bruye
re' ego (z dywizji lekkiej kawalerii Lasalle' a) i Durosnela
(z VI I K) -razem 2 1 00 koni w 33 szwadronach (w grupie
tej byo 500 polskiej konnicy).
Ogem Napoleon mia 28 1 00 bagnetw w 5 1 ba
talionach, 1 2 200 szabel w 1 06 szwadronach i 92 dziaa,
ktre odda pod komend gen. Senarmonta. Z braku
piechoty wszystkie one zostay wprowadzone w l i ni:
na lewym skrzydle 30 dzia I V K rozlokowanych midzy
Windmih1enh6he a miastem i przy samych jego wylotach,
1 2 dzia gwardii i 20 VI I K na wzgrzach na prawo
od Pruskiej Iawy; dalszych 1 2 gwardyjskich jeszcze
dalej na prawo i 1 2 z dywizji Saint-Hilaire' a przed
jej frontem. Wreszcie na skraju prawego skrzyda ob
sadzonego przez dragonw Milhauda 6 dzia z dywizji
dragonw Kleina.
Rano, z kierunku Molwit, spodziewany by III K Da
vouta ( 1 5 1 00 onierzy), z ktrym oficer z kwatery
Berthiera, nawiza kontakt 7 lutego wieczorem w Pi e
rselach, gdzie dotara dywizj a Moranda. Davout nadesa
cesarzowi potwierdzenie, e przybdzie 8 lutego rano
(mia do zrobienia 1 4 km).
Napoleon spodziewa si take przybycia Neya, ktry
w drodze na Krzybork osign Orschen i Eichen. Wysa
73
do niego Montesquiego polecajc dowdcy VI K przyj
kierunek na Althof.
Cay misternie wypracowany plan cesarza sprowadza
si do wyjcia I I I K na flank lewego skrzyda Rosjan,
w czym ma go wesprze 1 dywizja IV K oraz dziaajcy
przeamujco VII K. Dzieo miaa wykoczy j azda od
cinajc przeciwnikowi defi nitywnie odwrt przez 00-
mnowo na Krlewiec, za Ney, przybywszy z przeciwnego
skrzyda, mia zawadn drog wiodc na Krlewiec
przez Schmoditten.
Sam zamys, jak wida, by mocno uzaleniony w wy
konaniu od przybycia na czas korpusw skrzydowych.
Rzuca si tu od razu w oczy fakt dwuskrzydowego
dziaania na przeciwnika, na ktre Napoleon zdecydowa
si mimo braku przewagi oglnej , a ktre wynikno
z uprzednich rozporzdze tak rozplanowujcych ruchy
korpusw, i zawsze mona je dostosowa do zmie
niajcej si sytuacji - bez mczenia wojsk zbdnymi
marszami.
Zauway jednak naley, e zgranie dziaa skrzy
dowych w czasie jest rzecz niezwykle trudn (i to
w warunkach zimowych). Wykaza to pniej dalszy
bieg wydarze. Zdaje si, e cesarz bardziej chyba
liczy na moralny efekt tej operacji , ktra miaa wytworzy
u przeciwnika wraenie zaciskajcych si kleszczy do
prowadzajc w istocie do zaamania jego woli walki.
Mona si w tym dopatrywa nawet idei manewru kan
neskiego.
POlOENIE ROSJAN
Bennigsen rozwin w linii bojowej cztery dywizje
w odlegoci 700 do 800 krokw od miasta. Od prawego
5 dywizj Tuczkowa, 8 Essena3, 3 Ostena-Sackena,
74
2 Ostermanna-Tostoja. Ustawione one zostay dwurzutowo:
w pierwszym rzucie kada dywizja miaa po dwa bataliony
w liniach rozwinitych, trzecie batal iony tych pukw
jeden za drugim tworzyy tym samym drugi rzut. Pozostae
trzy dywizje stany w rezerwie: za prawym skrzydem
- 4 dywizja Somowa, 7 Dochturowa zoone z 1 2 i 1 4
batalionw ustawionych jeden za drugim, za lewym skrzyd
em - 14 dywizja Kaminskoja zoona z piciu pukw,
ustawionych w kolumnach obok siebie, oraz 60 dzia
artylerii konnej .
Co do 4 dywizji naley wyjani, e Bennigsen jeszcze
o godz. 5.00, 8 lutego, poleci Dochturowowi przesun j
z przedniej linii, poprzez interway powstae wskutek
cofnicia 7 dywizji , do rezerwy na prawe skrzydo. Nato
miast ku prawemu skrzydu kaza przesun puk musz
kieterw archangegoodzkich.
W rezerwie zostay ustawione te masy kawalerii: za
7 i 14 dywizjami - 75 szwadronw pod ks. Golicynem.
Wysunit pod Serpallen lew fank obsadziy wojska
Baggewuta (puk muszkieterw starokolskich, 4 puk jeg
rw, dwa puki kozakw) oraz oddzia jazdy pod gen.
Barclayem de Tolly i kozacy atamana Patowa. Caoci
dowodzi tu Baggewut.
Praw flank midzy Walkmtihle a Schloditten prze
saniao 1 2 batalionw Markowa (5, 7, 25 puki jegrw,
puk muszkieterw pskowskich) majc przed sob sze
pukw jazdy, a na skraju pozycj i kozakw.
Przed caym frontem rosyjskim zostay ustawione trzy
wielkie baterie: na prawym skrzydle z 40 dzia pozycyjnych
i 20 lekkich (w tym dwie pruskie baterie l 2-funtowe),
w centrum z 70 dzia ustawionych okoo 700 m od miasta,
a na lewym skrzydle z 40 dzia - midzy wielk bateri
a Klein Sausgarten. Ponadto ca lini wzmacniao jeszcze
1 30 dzia. Wspomniane wyej 60 dzia konnych stano
w rezerwie za 1 4 dywizj.
75
Nad prawym skrzydem dowdztwo otrzyma gen. Tucz
kow, nad centrum gen. Osten-Sacken, nad lewym skrzydem
gen. Ostermann-Tostoj , nad rezerwami gen. Dochturow
(przy nim znajdowa si ks. Bagration, ktry j ako naj mod
szy z generaw nie dosta adnego samodzielnego dowdz
twa), nad kawaleri gen. ks. Golicyn, a nad ca artyleri
gen. Riezwoj , przy czym w bitwie zaj si osobicie
artyleri zgromadzon na lewym skrzydle, powierzaj c
baterie w centrum Lewenszternowi , a na prawym skrzydle
Kutaisowowi. Kozakami dowodzi ataman Patow, ale tylko
nominalnie, poniewa ci byli rozrzuceni w rnych punktach
pola bitwy.
W odniesieniu do 7 lutego Bennigsen skrci nieco swj
front, przez co pozyska cz wojsk do odwodw. Liczy
poza tym na nadejcie Prusakw, do ktrych wysa kuriera
z daniem cignicia na Althof.
Sia, jak dysponowa w tym momencie, obej mowaa
jakie 66 000 ludzi i okoo 400 dzia (w tym cztery
pruskie baterie z 34 dziaami) w 1 3 1 batalionach i 1 55
szwadronach .
Wdz rosyjski by zdecydowany pooy gwny nacisk
na Prusk Iaw. Rozumia znakomicie znaczenie tego
punktu, ktrego opanowanie zmusioby Francuzw do
odwrotu czci si na Growo Iaweckie, czci na
Bartoszyce - w tym ostatni m przypadku flankowym
marszem. Przy tak znacznej przewadze mg oczywicie
l iczy na sukces - tym bardziej e wanie z pnocnej
strony spodziewa si Prusakw.
Historycy rnie ocenIaj sily stron wahajc si w tym od
58 000-82 000 Francuzw i od 54 000-80 000 sprzymierzonych. Wyli
czenia w pracy oparlem na analizie stanw wyjciowych i strat w walkach
z uwzgldnieniem rwnie warunkw kl imatycznych (zwlaszcza co do
Francuzw) oraz nocnych marszw (Rosjanie). Uwaam, e. s najbardziej
zblione do rzeczywistych.
76
PRELUDI UM
W dni u 8 lutego nieg pokrywa iawskie pola. Mrz
waha si w granicach od 3 do 4 stopni poniej zera.
Powiewa jednak zimny pnocno-wschodni wiatr potgu
jcy jego dziaanie, a jego zmienno w cigu dnia
powodowaa okresowe zadymki zakrywajce chmurami
niegu wszelk widoczno.
Napoleon wsiad na konia o godz. 4.00. Obra sobie
stanowisko przy iawskim cmentarzu. Jego dominujce
pooenie oraz schody wiodce ku niemu zapewniay
wgld w pole bitwy. Cesarz sdzi, e bitwa zacznie
si nie wczeniej, j ak gdzie koo poudnia. Tymczasem
ju o godz. 8. 00 rosyjska artyleria otworzya gwatowny
ogie na Prusk Haw i okolice z 60 dzia, powodujc
zamieszanie wrd wojsk zmierzajcych akurat na na
znaczone pozycje. Odpowiedziaa jej od razu artyleria
dywizyjna gen. Legranda.
Pierwsze uderzenie wyprowadzi gen. Tuczkow 24
puk jegrw wyrzuci z myna lecego nieopodal Bawy
lekk j azd francusk, ktra dopiero co go obsadzia.
Jednoczenie gen. Fock poprowadzi na odcinek broniony
przez brygady Fereya i Viviesa puki muszkieterw
permskich i mohylewskich podparte z lewej flanki pukami
dragonw ryskich i kazaskich. Rosjanie liczyli na prze
darcie si z tej strony do miasta, jednak ich natarcie
zostao odparte. Ponownie przemwiy rosyjskie dziaa,
ale ich ostrza nie odnosi tu podanego skutku na
Francuzach przesonitych zabudowaniami miasta i oka
laj cym je murem.
Artyleria francuska podja w midzyczasie ogniowy
pojedynek na caej linii, w ktr cesarz, z braku piechoty,
wprowadzi stopniowo wszystkie posi adane armaty. Sam,
stoj c przy iawskim cmentarzu ze sztabem, oczekiwa
nadejcia Davouta. Kule paday wok niego wyrywaj c co
77
jaki czas kogo z szeregw lub ze sztabu. On jednak sta
nie wzruszony wiadom, e tylko swoj obecnoci w tym
miejscu jest w stanie utrzyma karo.
NADEJCI E I I I KORPUSU
Marsz. Davout, otrzymawszy w Bezledach rozkaz z cesar
skiej kwatery, po dwch godzinach postawi w marszu
jazd Marulaza i 2 dywizj gen. Frianta. Kiedy siy te
okoo godz. 8.00 dochodziy do Serpallen, 1 dywizja gen.
Moranda osigna Perguschen, a 3 dywizja gen. Gudina
jeszcze o godz. 3.00 mina Bartoszyce. Marsz wic
odbywa si w dywizyjnych eszelonach.
Gen. Saint-Hilaire przesun si teraz ze swoj dywizj
nieco w prawo nawizujc styczno z czowkami
korpusu Davouta. Jednoczenie korpus Augereau mia
przesun si w prawo, a nastpnie nieco w lewo, by
zachowa cigo frontu. Stojca za nimi konnica miaa
przej na pozycje zaj mowane dotd przez piechot tych
trzech dywizji .
Friant (5000 onierzy) spdzi w t ym czasie kozakw
przesaniajcych lewy skraj pozycji Baggewuta, a ot
worzywszy ogie z dzia na Serpallen, przygotowa swoj
dywizj do natarcia na wie. Prawe swe skrzydo prze
soni lekk j azd gen. Marulaza (600 onierzy).
Widzc ruch Frianta gen. Saint-Hilaire ruszy do przo
du swoj dywizj majc za sob 1 dywizj dragonw
Kleina. 3 dywizja dragonw gen. Milhauda przesuna
si bardziej w prawo, aby dziaa take na korzy
III K Davouta.
Okoo godz. 9.00 onierze Frianta wpadli do poncej
wsi Serpallen, ktr Baggewut, nie widzc dalszej mo
liwoci obrony, opuci i odszed na Klein Sausgarten.
Bennigsen, dla ratowania pooenia, zacz stopniowo
przesuwa na wsparcie 14 dywizj gen. Kaminskoja, ktrej
78
puk muszkieterw riazaskich obsadzi samo Klein Saus
garten, reszta dywizji za i oddziay gen. Baggewuta
ustawiy si po obu jej stronach.
Friant, idc ladem cofajcych si Rosj an, przeszed
bardziej na prawo - ku Klein Sausgarten. Saint-Hilaire
zmierza w tym czasie na wzniesienie opuszczone przez
lew fank przeciwnika. W ruchu tym obie dywizje
zostay ostrzelane przez rosyjskie dziaa kartaczami i po
niosy straty.
W tym czasie brygada piechoty gen. Ricarda z l dywizji
gen. Moranda dosza do Serpallen, przesza przez t wie
i na prawo od niej, dostajc si rwnie w ogie artylerii
nieprzyj aciela.
Z uwagi na wytwarzajc si midzy Friantem a Saint
-Hilaire' em luk zostaa jeszcze wprowadzona w lini
brygada piechoty gen. d' Huilliera z dywizji Moranda (puki
5 1 i 6 1 liniowe). Friant otrzyma teraz rozkaz opanowania
Klein Sausgarten, na co Davout wzmocni go 5 1 pukiem
piechoty. Gen. Lochet na czele 33 puku piechoty zdecy
dowanym atakiem wdar si do wsi wyrzucajc z niej po
zaciekej walce muszkieterw riazaskich. Rosjanie jednak
natychmiast uderzyli z lewej strony siami j azdy i piechoty
wypierajc Francuzw po pgodzinnej walce. Lochetowi,
ktry odebra ran, nie pomogo nawet wsparcie 48 puku
piechoty i jazdy Marulaza.
Jednake na tym skoczyy si sukcesy Rosjan. Friant
sformowa bowiem 33 puk piechoty w carre (czworoboki),
zabezpieczaj c si w ten sposb przed prbujc go zaj
z prawej strony jazd rosyjsk, a na froncie rozrzuci gste
linie tyralierw, ktre wykorzystujc teren i liczne opotki,
day odpr przeciwnikowi.
Saint-Hilaire umocni si w tym czasie na wysokoci
Serpallen i wesp z Morandem skierowa ataki na praw
fank i skrzydo Baggewuta. W rezerwie pozostawiono
teraz 61 puk piechoty.
79
POGROM VII KORPUSU
Napoleon, obserwujc bieg wydarze przekona si, e
Bennigsen atakiem na Walkmihlen zamierza opanowa
Prusk Iaw i tym samym zagrozi jego naturalnej linii
odwrotu. Soult jednak skutecznie wiza dziaajce tu
wojska rosyjskie, a cesarz otrzymawszy wie o przybyciu
pod Molwity n K Davouta oceni, e zbliy si odpowie
dni moment do wykonania planu. By nie dopuci do
przygniecenia samego Davouta poleci na wstpie gen.
Saint-Hilaire' owi, ktry prowadzi teraz jedynie pojedynek
artyleryjski, ruszy na pomoc I I I K (z czasem dywizja ta
znalaza si cakowicie w polu dziaania Davouta), a Au
gereau otrzyma przez gen. Corbi neau (ten pad potem
ugodzony kul) rozkaz do przeamujcego uderzeni a na
lewe skrzydo Rosjan.
Schemat ustawieni a brygadami francuskiej
dywizji piechoty w latach 1 806-1 807
I I Brygada
pp
c:
c:
pk
pp
c:

!
I Brygada
pp
c:
c:
pk
pp


!
1 00 krokw za lini brgad
ewentual ni e pity puk piechoty
o godz. 9.00 obaj dowdcy przystpili do akcji . Saint
-Hilaire, jak wiemy, roztasowa si pod rosyjskim ogniem
z prawym skrzydem opartym o Serpallen. Augereau
80
C
: m
e
y !
r-P
p
C
C
C
C
r-
L
a
pis
s
e

2
4
p
p
C
C
_
S
arr
u
t
r-
14
p
p
1
P
C
63
p
ip
Pp
_
L
e
fr
a
n
c
_
4
4
P
p
-
1
0
5
Pp
Szyk VII K marsz. Augereau
podczas natarcia pod Prusk !aw
z gow owinit wielkim biaym szalem majcym chroni
go przed zimnem, mimo trawicej go gorczki, sam stan
na czele natarcia. Przeszed z VI I korpusem przez w
wz, po czym uformowa go tak, e pierwsze brygady
obu dywizji szy rozwinite, drugie natomiast w czwo
robokach. Wsparcie artyleryjskie natarcia zapewni gen.
Senarmont, ktry zgromadzi siln bateri podprowa
dzajc j na 400 m od rosyjskiej linii i zadaj c jej
cikie straty.
Rozwijaj cy si pomylnie manewr pokrzyoway jed
nak fatalne warunki atmosferyczne. Zerwaa si akurat
olepiajca zawieja niena bijca wprost w oczy Fran
cuzw z tak gwatownoci, e na dziesi krokw nic
nie mona byo dostrzec. Ci, straciwszy orientacj, zaczli
powoli odbij a w lewo - ku rosyjskiemu centrum
-powodujc wypadnicie luki midzy VII K a l dywizj
IV K. Rosjanie, widzc lep i niemal bezbronn mas
ludzk, uszykowali natychmiast 72-dziaow bateri, pod
pucili VI I K na 80 krokw, po czym w dwadziecia minut
zmasakrowali kartaczami . Gen. Disjardins zosta zabity,
gen. Heudelet ranny. Zginli te wszyscy brygadierzy.
Augereau trafiony w lewe rami spad z konia. Kaza
Gen. Marbot w swych Mellloires dll gellerlll BOli de Marbal, t.
l podaje, e VII K by te ostrzeliwany przez francuskie baterie olepione
nieyc.
8 1
si z powrotem n a niego wsadzi i przywiza do
sioda, chcc dalej dowodzi. Si odwieziono go na
tyy do cesarza.
- Gdzie korpus? - pyta Napoleon.
- Nie ma ju korpusu. Nie dae mi wsparcia - wy-
rzuci z siebie marszaek i omdla.
Tymczasem dopenia si los VI I K. Bennigsen, upa
trujc w tym szans dla przewaenia losw bitwy, pchn
natychmiast naprzd piechot przesuwajc tu zarazem
z rezerwy 4 i 7 dywizje. Brygada gen. Zapolskiego
uderzya bagnetem. Stawi ajcy do koca opr otoczony
14 puk piechoty zosta niemal zupenie wybity. Ora
zdy zniszczy, ale w rce onierzy z puku wo
dzimierskiego wpady drzewce i chorgiew 3.
W wytwarzajc si luk rzucia si teraz jazda rosyjs
ka dokaczaj c dziea. Dragoni sanktpetersburscy zdobyli
w tej akcji ora l batalionu 44 puku piechoty. Kirasjerzy
za ora l batalionu 24 puku. Szcztki VI I K zdoay
odpyn w kierunku iawskiego cmentarza cigane przez
przeciwnika.

ci huzarzy nowogrodzcy z kolei przedarli

si podczas tego starcia a do samego niemal stanowiska
dowodzenia Napoleona. Nad cesarskim sztabem zawiso
po raz pierwszy w tej bitwie bezporednie niebezpiecze
stwo. Cesarz. nie tracc gowy, pchn natychmiast na
nich szwadron konnych strzelcw gwardii, a z fanki
kilka szwadronw dragonw, ktre zl ikwidoway za
groenie.
Z chwil natarcia Augereau take dywizja Saint-Hi
laire' a, w kolumnach batalionowych, ruszya naprzd
.' Kiedy Napoleon po zakoczeniu bitwy objeda pobojowisko dotar
na miejsce, gdzie zaleg 14 puk piechoty. Obecny przy nim marsz.
Bessieres stwierdzi: - Le jak barany. Na to usysza replik cesarza:
- Powiedz raczej jak lwy. Tej pbrygadzie nadaem pod Rivoli
przydomek najodwaniejszej, pod Eylau potwierdzia to w najwyszym
stopniu.
b " l|u8ku lIuW0 I
82
ukierunkowujc swoje dziaanie na may lasek lecy tu
za rosyjskimi pozycjami . Ale ta sama zawieja, ktra
spowodowaa zmylenie kierunku w lewo i sprowadzia
zagad na VII K, olepia take Saint-Hilaire' a, ktry
z kolei zacz odbija w prawo. Kiedy zorientowa si
w bdzie zacz zawraca dywizj w przeciwnym kierun
ku. Byo ju jednak za pno, poniewa podczas tego
manewru uderzya na niego j azda gen. Kachowskiego
(puk uanw litewskich i puk kirasjerw maorosyjs
kich). Due straty ponis wwczas 55 puk piechoty
(straci te ora), a caa dywizja zostaa zmuszona do
cofnicia si w ty.
O fatalnych warunkach atmosferycznych tak pisa sucy
w sztabie Davouta por. Szymanowski :
"
W oczy nam
wanie pru szy nieg tak obfity, pierzasty, i bez adnej
egzageracji powiedzie miao mog, e na jakie kilkanacie
krokw przed sob nic a nic nie widzielimy. Tylko szmer
kartaczw, ktrymi nas obsypywali Rosjanie i krzyki
rannych odbijay si o nasze uszy
"
.
WI ELKIE SZARE
Napoleon widzc, e w jego froncie wytworzya si
nagle ptorakilometrowa luka, wezwa natychmiast do
siebie marsz. Murata i ze zwyk sobie lekkoci po
wiedzia do niego:
- Joachimie, nie pozwolisz chyba, by ci Azjaci zjedli
nas ywcem?
Zaraz te poleci mu przygotowa ca konnic do
masowej szary, ktra miaa zneutralizowa jazd ks.
Golicyna i przywrci stan rwnowagi.
Murat przystpi do gromadzenia swych konnych dywizji
midzy cmentarzem a Rothenen. Mia do dyspozycji 1 9
osabionych pukw (57 szwadronw). Ponadto 33 szwad
rony na skraju lewego skrzyda, ktrymi dowodzi gen.
83
Lasalle (w jego skadzie 500 polskiej jazdy pospolitego
ruszenia) i 1 6 szwadronw gwardii konnej .
Napoleon wyczekiwa jeszcze a nacieraj cy Rosj anie
wyjd spod wsparci a wasnej artylerii i zdezorganizuj
si walk. Gdy moment ten nadszed -da znak. Murat
stan osobicie na czele tej jednej z naj potniejszych
szar epoki zwanej te szar 80 szwadronw, cho tak
naprawd uczestniczyo w niej waciwie tylko 50.
W zotem szamerowanym mundurze, z kapeluszem ozdo
bionym pkiem strusich pir, z lask ze zot gak
w rce, z siodem podci elonym zamiast czaprakiem
lamparci skr, w czerwonych spodniach ze zotym
lampasem, w ogromnych raj tarskich butach, wyrni a
si z daleka.
l dywizja dragonw Kleina, ruszajc na wsparcie 1 dy
wizji gen. Saint-Hilaire' a, uderzya w praw flank rosyj
skiej kawalerii odrzucaj c j na piechot. 3 dywizja
dragonw Milhauda zaja w tym czasie pozycje naprzeci w
wojsk Baggewuta, a 2 dywizj a dragonw Grouchy' ego
z samym Muratem, uformowawszy si przy bartoszyckiej
drodze, zaatakowaa rosyjsk jazd w centrum. Ks. Golicyn
wprowadzi w tej sytuacji do boj u dalsze szwadrony,
ktrym udao si zniweczy pierwszy impet Grouchy' ego.
Ale oto do boju wczyli si kirasjerzy gen. d' Hautpoula
-bohatera spod Dwrzna. Pierwsze ich uderzenie rozbio
si o lini piechoty. Zgin gen. d' Hautpoul trafiony
kul w czoo. Jednak druga szara rozamaa szyki
rosyjskiej infanterii i rozjechaa kilka batalionw. Pie
churzy masowo rzucali si na ziemi, aby unikn paaszy.
Golicyn jednak nie da za wygran i rzuci do boju
wiee szwadrony, ktre uderzyy na kirysw z obu
flank i przymusiy ich do odwrotu.
W odpowiedzi na ten nowy kontratak wczy si
do walki marsz. Bessieres z brygad strzelcw konnych
gwardii pk. Dahlmanna odrzucaj c z kolei jazd rosyjsk
84
i szczerbic dalej piechot, w szykach ktrej powstao ju
kilka luk. Golicyn pchn przeciw Francuzom swoje konne
rezerwy zmuszajc raz jeszcze Francuzw do odstpienia.
Zgin pk Dahlmann.
Sam Murat w pewnym momencie znalaz si w nie
bezpieczestwie. Jego fantazyjny strj zwabi kilku ko
zakw i marszaek z wielkim trudem unikn mierci
bd niewoli.
Szare nie ustaway ani na chwil. Do boju weszli
teraz brygada grenadierw konnych gen. Lepica i 5 puk
kirasjerw. Zepchnli oni rosyjsk jazd, przebi li si
przez piechot pierwszej linii, doszli do drugiej, ktra
zacza si cofa w kierunku nieodlegego lasku. Bdca
w pobl iu rosyjska bateria wszcza silny ogie nie
baczc przy tym na swoich - byle zatrzyma francusk
nawanic. Grenadierzy konni ze szwadronem kirasjerw
przebili si przez drug lini piechoty i doszli a do
wysokoci Fichtenwaldchen, tj . do linii rosyjskich od
wodw i stanowisk artylerii Kutaisowa. Tu obskoczyy
ich puk huzarw jelizawetgradzkich Jurkowskiego, trzy
szwadrony huzarw pawogradzkich O' Rurke i puk ko
zakw Kisielewa. Grenadierzy, po duych stratach, prze
biegszy wzdu pozycji przeciwnika, doszli do Win
dmtihlenhohe, ktrdy doczyli do swoich.
Tak ta ostatnia akcja wygldaa w rosyjskim owietleniu.
Wedug francuskich relacji grenadierzy konni zostali
wprawdzie odrzuceni i byli cigani przez kawaleri
przeciwnika, ktra jednak potem zostaa odbita przez
wieo zebranych dragonw, ki rasjerw i strzelcw kon
nych gwardii, ktrzy te ostatecznie odparli rosyjsk
piechot. Zgadzaoby si to zreszt z niektrymi relacjami
rosyjskimi, z ktrych wynika, e ich jazda cigaa prze
ci wnika a do baterii ustawionych przy drodze bar
toszyckiej. Udao si jej nawet opanowa dziaa, lecz
z braku zaprzgw nie moga ich uprowadzi, a za-
85
atakowana zaraz przez kawaleri francusk, musiaa
ustpi.
W tej fazie walki miao miejsce jeszcze jedno istotne
wydarzenie - po raz drugi nad cesarskim sztabem
zawisa groba bezporedniego ataku. Ot jedna kolumna
rosyjskich grenadierw (4000 onierzy), w tym caym
bitewnym zgieku, skierowaa si prosto na cmentarz.
Napoleon mia pod rk ostatni 6-batalionow rezerw
gwardii pieszej. Rzuci z tego od razu jeden batalion
pod gen. Dorsenne' em i subowy szwadron, a wkrtce
potem brygad lekkiej jazdy gen. Bruyere' a, ktra z La
sallem na czele przebiega skosem przed Iaw i uderzya
na flank oraz tyy nieprzyjacielskiej kolumny. Wzici
z dwch stron grenadierzy zostali czci wybici , czci
wzici do niewoli. Pewna ich grupa zbia si w mas
i z oficerami na czele bronia si zawzicie. Wrd
francuskich grenadierw zapanowaa chwila zawahania,
ale w tym momencie kapitan grenadierw konnych Au
zoni wybieg przed szyk i z okrzyki em: - Zuchy!
Za mn, po rosyjski sztandar! - rzuci si w cib
nieprzyj aci. Kompania ruszya za nim amc resztki
oporu przeciwnika, ale kapitan zosta miertelnie ranny
w tej akcji .
Gen. Dorsenne ranny zameldowa Napoleonowi o po
gromie rosyjskich grenadierw. Cesarz poleci przywoa
do siebie kpt. Auzoniego. Swej wicie owiadczy: - To
by naj pikniejszy wyczyn tego dnia. Chcia nagrodzi
kapitana Orderem Legii Honorowej i 2000 frankw pensji .
Tak podaje w swych pamitnikach Caulai ncourt (Napoleon wuJ der
Herzog VOIl Vicellza, Stuttgart 1 837). Tymczasem wedug Victoires et
conquetes . . = , t. 1 7, kpI. Auzoni, suc w grenadierach konnych, kiedy
zosta miertelnie ranny, a koledzy chcieli dostarczy go do ambulansu,
rzek: - Zostawcie mnie, umf szczliwy, poniewa zwycistwo jest
nasze. Powiedzcie cesarzowi, e auj, i nie bd mg ju nic wicej
uczyni dla chway piknej Francji . Caulai ncourt natomiast opisuje
jeszcze zdarzenie, kiedy Napoleon objeda pole bitwy i natraf na
86
Poleci te nada 1 0 orderw w jego kompani i . Doniesiono
mu jednak, e Auzoni zosta miertelnie ranny, wic
obiecan pensj cesarz poleci przekaza matce.
W dotychczasowym boju obaj wodzowie, j ak wida,
zmienili swoje pierwotne plany. Bennigsen, szukajc roz
strzygnicia uderzeniem na Prusk Iaw, pod wpywem
okolicznoci, zuy odwody w centrum. Mi mo tego nie
uzyska zamierzonego sukcesu. Napoleon za, wskutek
klski VI I K, zmuszony zosta przedwczenie zaangaowa
Murata, eby zapcha ni m powsta luk i powstrzyma
Rosjan. Los bitwy way si odtd cakowicie na odcinku
Davouta.
Mina godz. 1 0. 00. Straty byy ogromne po obu
stronach. VII K przesta si praktycznie liczy. W 1 4
puku piechoty zginli wszyscy oficerowie, w 24 puku
pozostao tylko pici u. Ogem korpus straci 929 zabi
tych i 4271 rannych. Jego resztki zbieray si pod wodz
por. Massy na prawo od Pruskiej Iawy. W pobli u
zwieraa te na powrt szyki jazda rezerwowa z wycofan
spod Klein Sausgarten l dywizj dragonw Kl ei na
w pierwszej , 2 dywizj Grouchy' ego w drugiej i 2 dywi
zj kirasjerw w trzeciej . Piechota gwardii stana za
kawal eri - w poowie drogi midzy Serpallen a Prusk
Haw. W prawo od tej e, a za j azd odwodow, ustawia
si gwardi a konna. Lewe skrzydo trzymao si mocno
na pierwotnej pozycj i .
Bennigsen natomiast przesuwa sukcesywnie wszelkie
wolne jeszcze siy na lewe skrzydo z centrum i z prawe
go skrzyda, trzymajc te dwa ostatnie na niezmienionych
usiujcego si podnie na widok cesara, spowitego wrogim poszarpanym
sztandarem, Auzoniego, ktry powtarza: Niech yje cesarz ... Moja biedna
matka ... Moja matka, kierujc bledncy wzrok ku Napoleonowi . Ten
poleci wwczas, aby obiecan kapitanowi pensj przekazano jego matce,
wezwal te swego lekarza Yvana liczc, e da si jeszcze uratowa ycie
Auzoniemu.
87
pozycjach, gdzie poniosy cikie straty od ognia francus
kiej artylerii .
NATARCI E I I I KORPUSU. WI DMO KLSKI ROSJAN
W czasie, kiedy dopenia si los VII K, a jazda rosyjska
wchodzia do boju, midzy Klein Sausgarten a Kreegeberge
zostaa wprowadzona 2 dywizja Ostermanna-Tostoja, cz
jazdy i artylerii. Na samym Kreegeberge stana 30-dziao
wa bateria, a 2 dywizj a przesza std do natarcia, ktre
jednak zakoczyo si niepowodzeniem. Francuzi z kolei,
w jednym z przeciwuderze, wdarli si na samo Kre
egeberge biorc 1 8 dzia. 2 dywizja Frianta, brygada
kawalerii Marulaza i 3 dywizja dragonw Milhauda (razem
jakie 8000 ludzi) przyjy teraz na siebie gwny ciar
walki.
Tymczasem Rosjanie, wykorzystujc nien zadymk,
zebrali pod oson wzgrza 20 szwadronw dragonw gen.
Korffa i Pahlena i w niespodziewanej szary wypadli na
lewe skrzydo Saint-Hilaire' a. Rozjechali zaskoczony
i olepiony tabunami niegu 10 puk lekki, ktry straci
ora. Caa dywizja zostaa wkrtce odrzucona a na
bartoszyck drog. Tutaj na przeson l dywizji wysza
l dywizja dragonw gen. Kleina i odrzucia szar
przeciwnika.
Rosyjscy dragoni wdarli si rwnie na Kreegeberge,
a wypadszy na flank dywizji Moranda, zmusili j do
cofnicia si w ty o 200 krokw - pod Serpallen - po
czym doszli do samego Klein Sausgarten.
O tej porze Francuzom nadesza w sukurs 3 dywizja gen.
Gudina (4000 onierzy), co powstrzymao dalsze zapdy
przeciwnika. Ostermann-Tostoj po bezowocnych atakach
cofn si na Kreegeberge. Zmusi tym te do odwrotu spod
Klein Sausgarten Baggewuta i Kaminskoja, ktrym w prze
ciwnym razie grozioby odcicie z prawej flanki. Na
88
domiar Friant nieustannie napiera na nich z frontu.
Przeszed teraz przez opuszczone Klein Sausgarten i ruszy
dalej . Baggewut z Kaminskojem przesunli si na lew
flank 2 dywizji Ostermanna-Tostoja, gdzie zajli nowe
pozycje - midzy Lampasch a Auklappen, obsadzajc
take Birkenwaldchen.
Friant, podparty 1 2 pukiem piechoty z 3 dywizji Gudina,
uderzy na Kreegeberge i okoo godz. 1 3.00 zdoby je
ostatecznie. Ostermann-Tostoj wprawdzie kontratakowa
usiujc odbi wzgrze, ale Davout kaza tam szybko
zatoczy 30 dzia i zniweczy wysiki Rosjan, ktrzy
wycofali si na Auklappen (ranny gen. Gudin).
Do przodu ruszyli ponownie Saint-Hilaire i Morand,
a Davout wprowadzi w lini reszt 3 dywizji piechoty
rozcigajc swj front coraz bardziej na prawo i zmierzajc
tym dziaaniem do przecicia nieprzyjacielowi drogi od
wrotu.
Davout przygotowa teraz swoje trzy dywizje i dragonw
Milhauda do dalszego natarcia. Marulaz z lekk jazd
zaatakowa z prawej flanki cierajc si z kozakami . Jedno
czenie brygada gen. Vae z dywizji Saint-Hilaire' a wesza na
Kreegeberge, skd nastpnie uderzya na Bi rkenwaldchen
wypierajc stamtd oddziay Baggewuta. Druga brygada
- Candraza - staa nieco na lewo, na drodze z Klein
Sausgarten do Pruskiej Hawy. Gen. Friant zaatakowa
Auklappen siami 48 puku piechoty i zdoby je. Rosjanie
podpaliwszy folwark ogniem artylerii odbili go atakiem
piechoty. Nie utrzymali si tu jednak dugo, poniewa
ponowny atak poprowadzony przez gen. Gauthiera odzyska
ten punkt krtko po godz. 1 3.30. Friant, przesuwajc si stale
w prawo, obsadzi BirkenwaJdchen i rejon na prawo od tego
12 pukiem piechoty i batalionem 25 puku. 5 1 puk piechoty
i 4 kompanie 1 08 puku wdary si w tym czasie do samego
Kutschitten (godz. 1 4.00) blokuj c drog na Domnowo
-daleko na rosyjskich tyach. W tym momencie brygada
89
gen. Van powrcia na Kreegeberge, a niebawem Saint
Hilaire dosta rozkaz od Napoleona, aby przesun si ze
sw dywizj na pierwotn pozycj pod Rothenen.
Tak wic o godz. 1 4.00 Rosjanie utracili drog odwrotu
na Lampasch (stary trakt wojskowy Warszawa-Krlewiec),
a przez Schmoditten droga odwrotu bya zagroona mo
liwoci przybycia Neya, ktrego zreszt Napoleon niecier
pliwie oczekiwa. Pozycje rosyjskie chwiay si, w ich
szeregi zakrad si nieporzdek. Stanowiska przybray teraz
ksztat cinitego kta z ramionami na Lampasch i Schmo
ditten. Krzyowy ogie francuskiej artylerii z centrum
i z odcinka Davouta zadawa Rosjanom ogromne straty.
Stojca akurat na zaamaniu tego kta 2 dywizja Osterman
na-Tostoja zostaa waciwie unicestwiona samym ogniem
dziaowym, a wic identycznie niemal jak po przeciwnej
stronie VII K Augereau.
Gdyby Davout mia jeszcze j akie oddziay nastpioby
niewtpliwie przebicie rosyjskich pozycji przed nade
jciem Prusakw. Teraz wic najbardziej odczuwalny
okaza si brak udziau w bitwie I K Bernadotte' a. Z tego
powodu francuskie prawe skrzydo, mimo znacznych
sukcesw, miao swj saby punkt - rozcignite na
3-kilometrowej linii od Kutschitten po Kreegeberge nie
dysponowao dostatecznymi siami na jej pene pokrycie
i to tym bardziej, e odesza wspierajca je dywizja
Saint-Hilaire' a, a wczeniej jeszcze wyczerpani walk
dragoni Kleina. Z drugiej jednak strony Rosjanom brako
wao ju si, by tu skutecznie uderzy. Oczekiwali zatem
przybycia Prusakw.
MARSZ LESTOQA DO BITWY
Z racji roli, jak Prusacy odegrali w tym dniu, powicimy
im nieco wicej miejsca. Zostawilimy ich 7 lutego. W tym
90
dniu, poznym wieczorem, siy gwne Lestoqa doszy
z Augustyn do Rositten i Hussehnen pokonawszy tras 30
km. Rezerwy gen. PlOtza dotary tam dopiero midzy godz.
4.00 a 5.00 rano 8 lutego, ariergarda gen. Prittwitza za
(spod Augem-Quehnen-Riimlack) okoo godz. 8.00. Ob
rawszy kwater w Hussehnen Lestoq dowiedzia si o klsce
pod Wodowem. Rano, 8 lutego, rozpoznaj c moliwoci
poczenia si z Rosjanami stwierdzi, i ci odeszli na
Prusk Iaw, a drogi w tym kierunku zdaj si by odcite
przez Francuzw. Mimo wszystko o godz. 3.30 zarzdzi
gotowo marszow na godz. 6.00. Decyzj uatwi mu
waciwie kurier od Bennigsena, ktry przywiz rozkaz
poczenia si z Rosjanami marszem na Althof. Lestoq
odesa zatem bagae pod oson dragonw Auera na Bomben
z kierunkiem marszu na Glauthienen i nad

wie. Batalion
9 1
Chlebowsky' ego i szwadron kirasjerw Wagenwelda miay
i na Mynary, aby na przeprawie, przez Bezledy,
zabezpieczy poczenia z Growem Iaweckim i Prusk
Iaw na Krlewiec. Maltzahn z kolei, ktry z arier
gardowymi brygadami uszed spod Wodowa i osign
Braniewo, otrzyma rozkaz przejci a nad

wie, aby
tam osoni drog krzyborsk. Esebeck (dragoni , puk
muszkieterw kauskich i pbateria konna) ma osign
pozycj pod Wittenbergiem. Dwie baterie puszczone
zostay od razu prosto na Althof do Rosjan (na pole
bitwy dosza tylko jedna).
Kolumna marszowa ruszya o godz. 8.00. Plotz zamel
dowa, e musi da swym ludziom jeszcze wypocz, nie
wchodzi wic w rachub. Trasa marszu zostaa ustalona
przez Wackern, pnocnym skrajem lasu Stablack, przez
Schlauthienen na Domtau i Gorken. Prusacy przyjli
nastpujce uszykowanie marszowe:
Awangarda - puk dragonw Auera, bateria konna
Bredowa nr 8;
Trzon - 3 dywizja gen. Auera: puk Towarzyszy
gen. Kalla, puk muszkieterw wyborskich, pbateria
konna nr 1 0;
- 2 dywizja gen. von Rembowa: puk Schoninga,
batalion grenadierw Schlieffena (dowodzi kpt. Kurowski);
- 1 dywizja gen. von Diericke: batalion grenadierw
Fabecky'ego, puk Rtichela (pod dowdztwem pk. Hamil
tona), batalion dragonw Baczki, 4 szwadrony kirasjerw
Wagenfelda (mjr Ziegler) i pbateria konna nr 1 3;
Ariergarda - gen. von Prittwitz: batalion fizylierw
Stutterheima, batalion huzarw Prittwitza, pbateria konna
nr 6.
Pod Schlauthienen Prusacy natknli si na awangard
VI K Neya, ktra zmierzaa z Orschen przez Borneh
nen-Schlauthienen na Krzybork (brygada lekkiej j azdy
92
Lasalle' a, brygada piechoty Li gier-Belaire' a) . Ney bo
wi em jeszcze 7 lutego otrzyma rozkaz i na Krzybork,
a zachowuj c stale czno z trzonem armii uni emo
l i wi Prusakom odwrt na Krlewiec, po czym zostawi
i ch Bernadotte' owi , ktry zmierza w tym kierunku.
Lestoq, angaujc w bj cz si, przepchn si szybko na
Wacker. Tu jednak rwnie spotka oddziay awangardy
Neya. Z uwagi na ich sabo siy gwne Prusakw zdoay
jeszcze przej, ale ariergarda Prittwitza musiaa o to przejcie
walczy. Francuz
I
bowiem zdyli ju obsadzi Wackern.
W efekcie tylko drobna cz pruskiej stray tylnej przedara
si, reszta 5 szwadronw huzarw Prittwitza, 2 kompanie
fzylierw Stutterheima, p baterii konnej n 6 zmuszona
zostaa do zboczenia z drogi i pjcia na Krzybork. Dla
Prusakw obrcio si to o tyle na korzy, e Francuzi
straci li nagle orientacj co do kierunku odwrotu si gwnych
Lestoqa. Te za, widzc drog na Domtau-Gorken zamknit,
skieroway si na Pompicken. Tu, nieco na poudnie od wsi,
zostawiy batalion grenadierw Fabecky' ego, a gwna
kolumna posza dalej - na Graventhien-Althof.
Do pozostawionego pod Pompicken batalionu doczyy
niebawem wspomniane wyej dwie kompanie Stutterheima,
a take i dcy od Bomben P16tz. Doszo tu do kolejnego
starci a ze cigajcymi Francuzami, w wyniku ktrego
cz Prusakw wycofaa si na Krzybork, natomiast
grenadierzy Fabecky' ego odeszli w lad za siami Lestoqa.
Ney tymczasem, w wyniku otrzymanych raportw oceni,
e odwrt pruski poszed na Krzybork. Zarzdzi zatem
oglny ruch na pnoc.
Lestoq w midzyczasie osign Drangsitten, gdzie
w przesonie przy mocie zostawi batalion grenadierw
Kurowskiego, a sam z reszt - o godz. 1 3. 00 - wszed
do Althof. Std mg ju zobaczy rozgrywajc si bitw.
Zdoa przyprowadzi ze sob 9,5 batalionu, 28 szwadronw
i dwie baterie konne - razem 5584 ludzi .
.
WEJCI E PRUSAKW DO BITWY.
ODEBRANI E KUTSCHITTEN I AUKLAPPEN
93
Lestoq, nie orientujc si w sytuacji , nie bardzo wie
dzia, w jakim kierunku ma wystpi. Przybyy do Althof
kurier od Bennigsena przekaza mu rozkaz przejci a na
lewe skrzydo Rosjan, by tam odzyska drog na Lam
pasch-Krlewiec. Ruszy wic szybkim krokiem w trzech
kolumnach na Schmoditten (o godz. 14.00), a std o godz.
1 5.00 na Kutschitten. W pierwszej linii od lewej po
stpowali : puk Riichela z Towarzyszami i grup 200
kozakw, jacy do nich doczyli okrywaj c flank, puk
muszkieterw wyborskich, puk Schoninga; w drugim
rzucie batalion grenadierw Fabecky' ego, za nimi jazda
w kolumnach.
Kutschitten obsadzay cztery kompanie 1 08 puku pie
choty z dywizji Frianta i 5 1 puk piechoty z dywizji
Moranda maj ce na prawej fl ance brygad lekkiej jazdy
Marulaza. Na t ostatni uderzya pruska kawaleria i od
rzuciwszy j wysza na tyy wsi, ktr bezporednio
atakoway puki wyborgski i Riichela, podczas gdy puk
Schoninga zachodzi j z lewej. Po zaciekej walce Francuzi
musieli opuci ponce Kutschitten zostawiac trzy rosyj
skie dziaa uprzednio zdobyte, a 5 1 puk piechoty straci
podczas tej walki ora, ktrego wzili Towarzysze.
Francuzi odeszli w kierunku pobliskiego Birkenwlldchen.
Znajdujca si w pobliu 3 dywizja dragonw Milhauda
nie moga im przyj z pomoc ze wzgldu na niemal
zupene wyczerpanie koni .
Pruskie natarcie postpowao dalej w nie zmienionym
szyku - jedynie grenadierzy Fabecky' ego weszli do
pierwszej l i nii. Towarzysze wraz z kozakami nadal osaniali
lew fank puku Richela trzymajc w szachu j azd
francusk stojc niedaleko Klein Sausgarten .
Caulai ncourt W Napoleon wid der Herzog VUH Vicenza ( s. 1 82) opisa
94
Birkenwaldchen broniy 12 puk piechoty i batalion 25
puku z dywizji Gudina. Atak pruski rozpocza tutaj artyleria.
Piechota natara bez wystrzau, ale za to w morderczym ogniu
Francuzw. Doszo do walki wrcz, w ktrej przewaga
liczebna przeciwnika wzia gr i po pgodzinnych zmaga
niach Francuzi oddali ten punkt. Towarzysze i kozacy,
obszedszy las z lewej strony, posuwali si na Melohnkeim
i Klein Sausgarten.
W midzyczasie, pobudzone pomylnym atakiem Lestoqa,
ruszyo naprzd rosyjskie lewe skrzydo (Baggewut, Kamins
koj, jazda Czaplica) chcc wesprze dziaania sprzymierze
ca, a zarazem odzyska Auklappen. Natarcie podpar 21 puk
jegrw z brygady gen. aptiewa. Mimo wciekego oporu
Moranda trzeba byo opuci ponc ju wie.
III K znalaz si teraz w odwrocie na caej li ni i . Davout,
przebiegaj c szeregi, zagrzewa do wytrwania wykrzykuj c:
- Odwani zgin tutaj, tchrze zdechn na Sybirze!
Jednoczenie szykowa now lini oporu w oparciu o niezaan
gaowane jeszcze bataliony Gudina, w ktr nastpnie
wprowadzi cofajce si oddziay. W ten sposb utworzy
front od Kreegeberge po Klein Sausgarten zasilony ca
posiadan artyleri. Na tej linii udao si marszakowi
powstrzyma dalsze zapdy przeciwnika. Prbujcy j eszcze
ataku puk wyborgski zosta skartaczowany ostrzaem ze swej
lewej flanki. Na tym odcinku bitewnych zmaga pozycje obu
stron nie ulegy ju adnym przesuniciom do koca tej
straszli wej batali i .
Dochodzia godz. 1 7. 00. Pole bitwy przesaniay teraz
zapadajce ciemnoci rozwietlone unami poarw.
jeden z widokw, jaki cesarska wi ta zobaczya podczas objazdu pola
bitwy, gdzie: pry opuszczonej baterii wroga w krgu leao 1 50-200
grenadierw francuskich otoczonych wiankiem poczwrego szeregu
padych Prusakw. Lecy w strugach krwi, wrd rozbitych dzia,
jaszczy i poamanych karabinw tworzyli widok, ktry nie sposb opisa.
95
NADEJCIE NEYA
Wysany przez Napoleona do Neya Montesquieu z roz
kazem, by marszaek przybywa pod Prusk Iaw, jadc
okrn drog przez Growo Iaweckie i Orschen, zdoa
dopa marszaka dopiero o godz. 1 4.00 pod Krzyborkiem.
Ten w midzyczasie zorientowa si ju, e ciga tylko
oderwane czci pruskiego korpusu, a w okolicach Iawy
trwa bitwa. Poi nformowa go o tym jeden z flankierw
ubezpieczajcych marsz, ktry chcc si zorientowa w po
oeniu, wjecha na wzgrze, z ktrego dostrzeg po
wtarzajce si byski wystrzaw. Ney zmieni wic kieru
nek marszu na przeciwny - na Pompicken i Graventhin.
W ruchu tym poprzedzaa go awangarda w nie zmienionym
skadzie - brygada lekkiej jazdy z dywizji Lasalle' a
i brygada piechoty gen. Ligier-Belaire' a (6 puk lekki i 39
liniowy) z dywizji Marchanda. Pod Drangsitten stara si
ona z fizylierami Stutterheima, ktrzy po krtkiej walce,
zniszczywszy most, odeszli na folwark Sollseyn.
Okoo godz. 1 9.30 Francuzi podeszli pod Al thof, gdzie
z kolei starli si z batalionem grenadierw Schlieffena.
Prusacy, stawiwszy saby opr, odeszli w czworoboku na
Kutschitten, skd o godz. 21 .00 poczyli si z Lestoqiem
w Birkenwlldchen.
Tymczasem o godz. 20.00 awangarda Neya uderzya
(u w ciemnociach) na sabo obsadzone, a przepenione
rannymi, Schloditten i zaja je. Bennigsen wzmocni tu
ogie artyleryjski poprzez przerzucenie na ten kierunek
dwch pruskich baterii 1 2-funtowych Kulicke' a, po czym
pchn do natarcia ostatnie bataliony - puk grenadierw
taurydzkich i puk muszkieterw woroneskich wspartych
dwoma pukami jazdy. Wie zostaa odebrana. Oddziay
francuskiej awangardy odeszy z powrotem pod Althof,
gdzie ju w midzyczasie podeszy gwne siy VI K
- razem okoo 9000 ludzi.
96
Na dalsze dziaania byo ju stanowczo za pno -tym
bardziej e Ney nie ma penej orientacji w sytuacji oglnej .
Do godz. 22.00 walki ustay na caym froncie, a onierze
rozpalili ogniska. Ponce wsie owietlay ponure pobojo
wisko usane tysicami zabitych i rannych.
BEZ PI TEGO AKTU
Bi twa dobiega swego tragicznego koca. W jej wyniku
rosyjskie lewe skrzydo zagio si o 90 do 1 00 stopni
i biego przed Lampasch i Auklappen. Pozostae wojska
utrzymay w zasadzie swe poprzednie pozycje. Ze strony
francuskiej I I I K Davouta zaj mowa stanowiska w oparciu
o Klein Sausgarten i Kreegeberge z dywizj dragonw
Milhauda za 2 dywizj Frianta. Reszta wojsk Napoleona
trzymaa si na pierwotnych pozycjach za wyjtkiem VI I K,
ktrego niedobitki zbieray si przy iawskim cmentarzu,
oraz lekkiej jazdy lewego skrzyda, ktra przesuna si
bardziej ku Althof dla nawizania cznoci z VI K Neya.
W nocy Bennigsen czujc zagroenie z obu skrzyde
i dostrzegaj c ogln dezorganizacj oraz maruderstwo,
zarzdzi o godz. 22.00 odwrt na Krlewiec. W ariergar
dzie mia pozosta Lestoq i wyruszy o godz. 1 .00.
Na tle tych decyzj i doszo do ostrej wymiany zda
midzy Bennigsenem a kilku generaami. Knnoring, Stein
heil i Ostermann-Tostoj obstawali bowiem przy pozostaniu
na placu boju i podjciu walki nazajutrz, motywujc to
zupenym wyczerpaniem przeciwnika i zadanymi mu stra
tami. Gen. Knnoring pokci si wrcz z gwnodowodz
cym i tylko wstawiennictwo Steinheila zaagodzio ca
spraw (pniej Knnoring zosta odwoany).
Sdzi naley, e w tym przypadku to wanie Bennigsen
mia racj. Rosjanie mogliby na 9 lutego wystawi co najwyej
30 000 ludzi. Z dywizji gen. Ostennanna-Tostoja, ktra

+
97
zostaa zniszczona w krzyowym ogniu francuskich dzia,
zostao po bitwie tylko 27 1 0 ludzi. Niewiele lepiej byo
w innych dywizjach. Piciodniowe walki odwrotowe, mrz,
niedostatek, nocne marsze i dwudniowe walki pod Prusk
Baw dokonay wielkich spustosze w szeregach armii
rosyjskiej. Na wyczerpaniu bya te amunicja. Nie mona
byo zatem oczekiwa, e armia bdzie stawia rwnie
zacieky opr j ak dzie wczeniej.
Francuzi byli wprawdzie nie mniej wyczerpani i wykrwa
wieni od przeciwnika, ale posiadali jeszcze do dyspozycji
przybyy i nie zuyty walk VI K Neya oraz ca gwardi
piesz (razem jakie 13 00 ludzi) i to mogo preway. Straty
po obu stronach byy wyjtkowo wielkie. Wedug caociowej
analizy przychylam si do niej podanych cyfr. Francuzi
400 zabitych (w tym 286 ofcerw), 9000 rannych (w tym
66 1 ofcerw) i 5000 jecw. Na te 1 8 000 straconych
onierzy 6200 przypada na VII K, a 5007 na l K . Korpus
marsz. Augereau, jak pamitamy, zosta zniszczony w ogniu
artylerii, za to wielko strat III K wiadczy najlepiej o skali
jego zaangaowania w bitwie.
Pomidzy zabitymi i rannymi oficerami znalazo si
2 marszakw (Murat, Augereau), 5 generaw dywizji i 1 5
generaw brygady (m.in. d' Hautpoul, Levasseur, Corbineau,
Oisjardins, Heudelet, Leval, Gudin, Friant, Lefranc, Bonnet,
D'AUemagne, Dorsenne, Amey, Lohet, Sarrut, Lapisse, Vare,
Straty III K pod Prusk !aw wedug raportu marsz. Davouta
dywizja zabici ranni jecy razem
I DP gen. Moranda 275 265 1 245 3 7 1
2 DP gen. Frianta 225 l i i i 7 1 1 407
3 DP gen. Gudina 77 262
.
339
Kaw. gen. Maruaza 7 83
.
90
ogem 584 41 07 3 1 6 5007
Pniska lIawa 1 807
98
Saint Sulpice, Suchet). Ponadto zabici zostali pukownicy Dahl
mann, Lacuee, Lmmarois (brat generaa), Bourbier. A 7 orw
wpaco w re wroga, co byo prwdziw kk. Nigdy, w adnej
bitwie, Francuzi nie utcili tylu znakw. Po tym prykm
dowiadczeniu Napleon zdzi (w 1 808 r.) ograniczenie orw
do jednego na puk. Pozostay one w pierwszych batalionach,
natomiast drugie i tecie bataiony otymay prpre (Rosjanie
twierdzili, zdobyli pd naw 13 orw i 6 sztandarw) .
Rosj anie mieli 8000 zabitych, 5000 rannych pozostawio
nych na pobojowisku, 1 2 000 rannych zabranych ze sob.
Zabitych bd rannych zostao 9 generaw (Arseniew,
Barclay de Tolly, Dochturow, Gersdorf, Korff, Lieven3,
Sukin2, Titow2, Mickij). Ponadto Rosjanie przyznali si do
utraty 400 oficerw zabitych i rannych.
Do niewoli wpado 3000 onierzy . Co do jecw
.(
:
w prawdziwe osupienie wprawi gen. Colberta poj many po
Tak pisze P l o t h o w swoim Tagebllch wii/lIend des Krieges zwischen
Rllss/and lllld Frankreich 1806-/807, Berlin 1 8 1 1 , s. 78.
Istniej spore rozbienoci co do strat poniesionych przez obie strony.
Il ustruje to poniszy wykaz:
|
rdlo Francuzi Sprzymierzeni
zabici ranni razem zabici ranni razem
Pelet 1 800 5000 6800 7000 2 1 000 28 000
Dumas 2000 15-1 8 000 1 7-20 000
Thiers 3000 7000 1 0 000 1 2 000 1 5 000 27 000
Jany 29 634 1 8 000
Urlanis 6600 1 5 400 22 000 9000 1 8 000 27 000
Biuletyn WA 1 900 5700 7600 7000 1 2-1 5 000 1 9-22 000
MEW t 8 000 25 000
Hoepfner 1 0 000 1 8 000
Plot ho 1 900 5700 7600 7000 1 8 000 . 25 000
99
bitwie oddzia rosyjskich grenadierw. Przyprowadzeni
przed jego oblicze padli na kolana bagajc:
"
Hospodi,
pomiuj . Nie dawaj nas sje waszym sodatom
"
. Ja si
pniej okazao ludzie ci uwierzyli w goszone przez
popw na rozkaz cara wieci , e Francuzi ywi si
misem ujtych nieprzyj aci.
Rosjanie stracili ponadto 24 dziaa i 16 chorgwi. Prusacy
mieli 2000 zabitych i rannych. Sami Rosj anie przyznawali
si tylko do 7000 zabitych i 1 2 000 rannych.
Uwzgldniaj c nieco zawyony wykaz rosyjski z 20
lutego, z ktrego wynikao, e ich armia dysponowaa
wraz z kozakami si 43 000 ludzi , cyfra wymienionych
wyej strat samych Rosjan wynoszca 28 000, jest do
przyjcia.
Pruska Iawa bya jedn z najkrwawszych bitew okresu
napoleoskiego. Pado bowiem razem 40 000, czyli 29,4%
ogu uczestnikw (Francuzi - 28%, Rosj anie i Prusacy
- 40,3%). Napoleon w przypywie melancholii napisa:
"
Ojciec, ktry traci swoje dzieci, nie zaznaje uroku zwycis
twa. Gdy serce mwi - gasn zudzenia sawy
"
.
Gen. Bennigsen za, podobnie j ak po bitwie pod Putus
kiem, donis carowi, e . . . pokona Napoleona.
Tak naprawd to trudno mwi o zwycistwie kogokol
wiek, gdy rozstrzygnicia nie byo - triumf wicia
tylko mier, aczkolwiek sukces czysto taktyczny nalea
do Napoleona z racji pozostania na pobojowisku, jak
i z faktu cakowitego wyczerpania siy zaczepnej armii
przeciwnika. Kiedy w nocy doniesiono cesarzowi, e
Rosjanie odeszli, stwierdzi:
"
Odnielimy zwycistwo
"
.
Sama bitwa zostaa przez Napoleona przeprowadzona
w sposb dla niego typowy i cho nie osign on
zamierzonego celu, zdoa jednak sabszymi siami utrzy
ma pozycje, a nawet - mimo rozbicia korpusu marsz.
Augereau - zachowa nadal inicjatyw i postawi Ben
nigsena w niezwykle gronym pooeniu. Nie wykorzysta
1 00
wprawdzie ostatniego odwodu - gwardii , ale wpyn na
to zapewne fakt opnienia si Neya, ktry swym bdnym
ruchem, umoliwi odsiecz prusk dla Rosjan. Przybycie
po poudniu Lestoqa uratowao przecie ich lewe skrzydo
i pozwolio na odzyskanie swobody w pasie odwrotu.
Pytanie stawiane przez niektrych historykw - czy
uycie Prusakw na preciwnym skrzydle nie przyniosoby
wikszych efektw - jest waciwie bezprzedmiotowe.
Lestoq bowiem wkroczyby do akcji na Prusk Iaw po
godz. 14.00. O tej pore mg t zosta szybko zneut
ralizowany prez cz jazdy, gwardi piesz oraz pozo
stawione na nonym biwaku gwardii 1 8 puk piechoty
z dwoma batalionami gwardii . Zakadajc, e Napoleon
pozostawiby przy sobie dwa bataliony gwardii , mgby
zaangaowa przeciw niemu ponad 500 onierzy, a wic
wystarczajco duo. W ' dodatku Lestoq miaby tyy od
sonite przed nadchodzcym Neyem. W efekcie mogo to
jedynie doprowadzi do odcicia obu drg odwrotu na
Krlewiec.
Napoleon do koca bitwy posiada swobod manewru
dziki elaznemu odwodowi, a operatywno, stanowczo
i elastyczno dowodzenia, wyraone czasem reakcji na
zachodzce na polu bitwy zmiany, podejmowaniem trafnych
decyzji oraz opanowaniem sytuacji , pozwoliy na osi
gnicie przynajmniej takiego wyniku, e zmuszono sprzy
mierzonych do dalszego odwrotu czynic ich niezdolnymi
do dalszych dziaa.
Gen. Bennigsen popenia bdy typowe dla wszystkich
wodzw, z ktrymi Napoleon si potyka. Szukajc
rozstrzygnicia na swym prawym skrzydle, zuy gros
odwodw w centrum w trzeciej godzinie bitwy. Po
garszajce si o tej porze pooenie na lewym skrzydle
zmusio go do wprowadzenia tam ostatni ch rezerw.
W krytycznym momencie zabrako mu ich . i tylko zdu
miewajcej wprost odpornoci swych onierzy oraz
1 01
przybyciu Prusakw zawdzicza, e utrzyma si do
wieczora. Ci ostatni zreszt ju te byli u kresu si - od
2 lutego zrobili przeszo 1 50 km.
Armia francuska bya nie mniej wyczerpana, a ogrom
ofiar w tej bitwie spowodowa, e onierze zamiast
"
Vive
I ' Empereur
"
, woali
"
Vive la paix
"
,
"
Vive le France et la
paix
"
,
"
Du pain et la paix
"
.
Wytrawny znawca psychiki tumw, jakim by Napoleon,
wyczu od razu, co to oznacza. W adnej z dotd stoczonych
bitew nie poniesiono tak wielkich ofiar. Okropne warunki
klimatyczne, brak regularego zaopatrzenia doprowadzi
armi do ostatecznoci . Midzy innymi take z tego powodu
cesarz zdecydowa pozosta na polu bitwy kac rozpah
jak najwicej ognisk i zbiera rannych. Sam na drugi dzie
rano objeda pobojowisko i mona byo dostrzec, e by
wstrznity. Zreszt jeszcze wieczorem, kiedy spotka si
z Soultem w starej szopie przerobionej szybko na prowizo
ryczn sal operacyjn, rzek do niego:
"
Marszaku, Ros
janie wyrzdzi li nam wielk krzywd
"
. Soult odpowiedzia:
"
A my im. Nasze kule te nie byy z waty
"
. Sam jednak
czu podobnie.
Liczby rwnie mwiy same za siebie. , Korpusy, j akie
wziy udiia w bitwie, liczyy na 3 1 stycznia 86 000
ludzi. Do Iawy doszo jedynie 64 000. Reszta to w gw
nej mierze chorzy i maruderzy. Straty bojowe nie prze
wyszay za ten okres 6000-7000 onierzy, za to na polu
bitwy leao ich a 1 3 000. Napoleon w biuletynie
pobitewnym przyzna si jedynie do 1 900 zabitych i 5700
rannych, za w li stach do brata Jzefa i Cambaceresa
poda tylko 1 500 zabitych oraz 3000 rannych.
Powanie wyeksploatowane byy take konie francuskiej
kawalerii, co uniemoliwio jej osignicie lepszych re
zultatw. Najlepiej sytuacja wygldaa w pukach jazdy
gwardi i, co tumaczyoby tak znaczne zaangaowanie
jej w boju jeszcze zanim nastpio przesilenie. Jeden
1 02
z francuskich pukw - 20 strzelcw konnych pk.
Castexa - posun si w bitwie do rzeczy nie prak
tykowanej przez francusk kawaleri. Przyj szar rosyjs
kich dragonw w miejscu otwierajc ogie z karabinkw.
Pad wprawdzie pierwszy szereg atakujcych, jednak nie
powstrzymao to pozostaych i trzeba byo ciko walczy,
eby dotrzyma pola. Przyjmowanie szary w miejscu jest
o tyle niebezpieczne, e ta samym rozpdem potrafi obali
jedcw i tym samym przeama front.
Napoleon wycin za to praktyczne dowiadczenia
z udanych szar cikiej kawalerii . W marcu 1 807 r.
zarzdzi rozbudowanie pukw kirasjerw o jeden szwad
ron, czyli cznie do piciu. Odtd etat puku obejmowa
1 040 onierzy.
Jazda po obu stronach stanowia a 21 % udziaowcw.
Jest to jeden z naj wyszych wskanikw w duych
bitwach napoleoskich (Austerlitz - 2 1 %, Wagram
- 1 5, 5%, Moajsk - 21 , 2%, Lipsk - 1 8, 8%, Mont
Saint Jean [Waterloo] 20, 8%).
Trzeba wzi pod uwag, e na przeszkodzie do
osignici a penego zwycistwa wpyny bardzo ze
warunki atmosferyczne, wskutek czego VII K nie wykona
zadania, co z kolei zachwiao ekonomi si, poniewa
cesarz zosta zmuszony przedwczenie zuy mas wspa
rcia -jazd Murata.
Bitwa ta, cho niezupenie susznie, podkopaa wojskowy
autorytet Napoleona znajdujc odbicie na politycznym polu
dziaania. Potrzeba znaczcego sukcesu bya teraz nie
mniej pilna od potrzeby pokoju. Ten ostatni za nie by
moliwy bez tego pierwszego.
PO BITWIE (9-1 6 LUTEGO)
Nieporzdek, jaki zapanowa w armii rosyjskiej w nocy
na 9 lutego, by powszechny. Wielka liczba zgodniaych
1 03
onierzy rozbiega si po okolicznych wsiach szukajc
jakiego poywienia. Zebrane wojska liczyy co najwyej
30 000 ludzi. Wprawdzie rozesane patrole nie stwierdziy
adnego ruchu ze strony przeciwnika, ale z uwagi na
zupene wyczerpanie, brak rezerw, ywnoci i amunicji ,
Bennigsen zarzdzi o godz. 22.00 odwrt na Krlewiec.
Wojska zebrane w dwie kolumny ruszyy w rodku
nocy przez Miihlhausen, gdzie nastpi krtki odpoczynek,
do Wittenberga. Na polu bitwy pozostay jedynie wojska
lekkie Bagrationa i Prusacy Lestoqa, ktrzy mieli utworzy
ariergard. Ci zaczli opuszcza stanowiska o godz.
2.00 w nocy.
Armia francuska spdzia noc na zajmowanych pozycjach.
Niektrzy maszakowie obawiali si ponownej bitwy w dniu
nastpnym, ale Napoleon trafnie wyczu sytuacj i stwierdzi,
e do jej wznowienia nie dojdzie. Jeszcze o godz. 2 1 marsz.
Murat wyda rozkazy dla swej jazdy, by w dniu nastpnym (9
lutego) dokonaa rozpoznania na nastpujcych kierunkach:
O wicie patrole potwierdziy obecno w okolicy jedynie
kozackich oddziaw i nieco jazdy regularej przesaniaj
cych odwrt sprzymierzonych. Wobec tego marsz. Murat
ruszy z rezerw konn do przodu po drodze na Krlewiec,
a brygada lekkiej jazdy Marulaza na Dornowo, skd
wyrzucia pruski oddzia.
1 0 lutego Bennigsen z Wittenbergu ruszy prosto do
Krlewca. Stan na wysokoci Bramy Frydlandzkiej opie
rajc lewe skrzydo o Prego. Prawe przesaniali Pltz
i Prittwitz oraz przybyli Esebeck i Maltzahn. Tego samego
dnia dotar tu jeszcze mjr BorstelI, ktry odczywszy si
od Rouquette' a, przedar si forsownymi marszami drog
Morg-Mamonowo.
Gwne siy pruskiego korpusu przeszy w tym dniu do
Wgorzewa obsadzaj c oddziaami przejcia przez Prego
pod Welaw i trzymaj c komendy we Frydlandzie, Gross
Wohnsdorf i Schnbaum.
1 04
Tymczasem lekka jazda Murata przeskoczya rzek

wie wysuwajc rozpoznania po Wittenberg i Lichten

hagen; jazda liniowa rozoya si nad sam rzek.
Napoleon, pozostajc niezmiennie w Pruskiej Bawie, wyda
szereg rozporzdze przystosowujcych korpusy do nowej
sytuacji . Dywizje kirasjerw Nansouty i d' Espagne' a maj
czym prdzej doczy do si gwnych, dywizja grenadierw
Oudinota winna si przemieci do Wielbarku w celu
stworzenia pomostu czcego oba skrzyda, marsz. Lefebvre
ma przesun si do Ostrdy i stanowi tam odwd dla armii .
Linia komunikacyjna z Warszaw zostaa przerzucona na
Toru, a w Bydgoszczy maj zosta utworzone wielkie
lazarety dla armi i . Duy lazaret utworzono rwnie koo
Grzna, dokd zwoono rannych z bitwy pod Prusk Iaw.
Nastpnie transportowano ich do Elblga i Malborka, a po
zdobyciu Gdaska, rwnie tam. Zabitego w bitwie gen.
d' Hautpoula cesarz poleci przewie do Parya i pochowa
z wszelkimi honorami w Panteonie (est tam do dzi). Rzecz
niezwykle rzadka, poniewa polegych generaw chowano
na rwni z prostymi onierzami na polu bitwy. Poleci te
odla jego posg ze zdobytych dzia, ale to nie zostao
wykonane.
I I lutego marsz. Bernadotte i gen. Nansouty przybyli do
Pruskiej Hawy. I K zosta rozlokowany na drodze do
Krzyborka - midzy Althof a Posmahlen. Murat tego
dnia przesun si do Wittenbergu, Davout ruszy na
Domnowo, a jego lekka jazda na Frydland. Soult pozosta
w okolicznych wsiach na polu bitwy, Ney przesun si
spod Pruskiej Hawy na drog do Krlewca majc rozkaz
wesprze w razie potrzeby Murata pukiem piechoty, bd
nawet ca brygad. Resztki VII K zostay rozmieszczone
na drodze do Bartoszyc, gwardia wraz z kwater cesarsk
pozostaa w samym miecie.
Bennigsen, sdzc z ruchw Murata, e Napoleon przy
mierza si do ataku na Krlewiec, wysa 1 1 lutego rozkaz
1 05
do Lestoqa, by cign pod miasto. Prusacy wyruszyli
jeszcze tego samego dnia po poudniu zatrzymujc si
midzy Gerslacken a Welaw. Tylko 2 batalion dragonw
Auera, dwie kompanie fi zylierw Stutterheima i pbateria
konna pozostay w Wgorzewie dla obserwacji poczyna
przeciwnika.
Pk Scharnhorst i pk Pilar (dowdca puku wyborgs
kiego) udali si natychmiast do kwatery gwnej Bennig
sena przedkadajc mu wiksze korzyci z pozostawienia
Prusakw w Wgorzewie, anieli z pobytu w Krlewcu.
12 lutego Scharhorst wrci z aprobat i Prusacy natych
miast udali si w drog powrotn - tym bardziej e
nadeszy wanie meldunki o debuszowaniu Francuzw na
Frydland.
Bya to prawda. 1 3 lutego Davout wyrzuci z tego miasta
pruski oddziaek, wskutek czego Lestoq cign wszystkie
forpoczty bliej ku siom gwnym przyjmujc ugrupowa
nie na wypadek powaniejszych dziaa przeciwnika.
Odebrawszy wzmocnienie w postaci nowo sformowanych
24 szwadronw ( 1 2 huzarw; 8 dragonw, 4 kirasjerw)
o sile 2600 koni, wysa detachement gen. Pletza na
Krlewiec i dalej na Braniewo. Ruch Pletza z kolei
wzbudzi podejrzenie u Napoleona, e przeciwnik zamierza
wyj za jego lewe skrzydo i nawiza czno z od
dziaami pozostawionymi nad Wi s. Poleci zatem Ber
nadotcie przesun si 1 4 lutego na Krzybork, a oddziay
przednie rzuci pod Braniewo. Ney 69 pukiem piechoty
obsadzi most pod Gr. Lauth. Na wie o pojawieniu si
rosyjskiej jazdy w okolicach Piszu i Wielbarku oraz
odbiciu kolumny jecw rosyjskich spod Pruskiej Iawy,
cesarz poleci 2 dywizji dragonw Grouchy' ego przej 1 4
lutego na Lidzbark Warmiski i rozpoznawa stamtd
rejon Dobrego Miasta, Jezioran i Olsztyna zapewniajc
zarazem bezpieczestwo transportom rannych przechodz
cych pobliskimi drogami.
1 06
Tymczasem 1 5 lutego oddziay kawalerii rosyjskiej
i pruskiej zaatakoway francuskie posterunki konne od
rzucajc je na Gr. Lauth i Mahnsfelde. Tu wsparli je
piechurzy VI K i I K.
Napoleon przekonany jednak, e nieprzyjaciel prowadzi
tylko wojn podjazdow i do wznowienia operacji zim nie
dy, przygotowa dyspozycje do rozkwaterowania armii
na leach. Zostay one wydane 1 6 lutego o godz. 4.00 rano.
Zgodnie z nimi jeszcze tego dnia wyruszyy tabory, park
rezerwowy, chorzy i jednostki majce przesania lew
flank. Trzon armii wyruszy 1 7 lutego w nastpujcym
ukadzie:
Prawe skrzydo -I K, 4 dywizja dragonw gen. Sahuca;
Centrum - gwardia, IV K, l dywizj a kirasjerw Nan-
souty, brygada lekkiej kawalerii Durosnela;
Lewe skrzydo -I I I K, 3 dywizja dragonw Milhauda;
Ariergarda -dywizja lekkiej kawalerii Laslal l e' a, VI K.
Idca ku siom gwnym 3 dywizja kirasjerw d' Espagne
miaa pozosta midzy Miakowem a Growem Iaweckim
do czasu otrzymani a dalszych rozkazw. Dywizja grena
dierw Oudinota i 9 puk huzarw miay przej z Wielbar
ku na Nidzic, a pozostawiwszy w Myszycu i Szczytnie
detachement ze skadu III K - na Olsztyn dla poczenia
z Davoutem. Marsz. Lefebvre winien uda si do Torunia
i cign szybko ku sobie idce od Poznania pod dowdz
twem gen. Menarda wojska saskie i badeskie.
Jednoczenie z tymi zarzdzeniami cesarz wyda pro
klamacj do armii podaj c w niej wyniki ostatniej kampanii.
DZIAANIA KORPUSU OSONOWEGO.
OSTROKA
Zgodnie z cesarskim rozkazem V K skoncentrowa si
w Broku. Podlega mu te mieszany oddzia z III K puk
piechoty, puk jazdy, 2 dziaa - dowodzony przez gen.
Grandeau, pozostawiony w Myszycu (okoo 2000 ludzi).
5 lutego Napoleon skierowa na Ostrok dywizj grena
dierw gen. Oudinota, stacjonujc dotd w Putusku,
mnoc tym siy gen. Savary'ego (obj dowdztwo korpusu
2 lutego) do okoo 25 000 ludzi. Dywizja ta miaa stanowi
dla niego odwd zapewniajc jednoczenie rwnowag si
z Essenem.
Essen tymczasem, zasiliwszy gen. Sedmoradzkiego sto
jcego w Gonidzu i oddajc dowdztwo nad t grup ks.
W okoskiemu, przeznaczy do dziaa wstpnych awan
gard pod gen. Lewisem, wybran ze skadu 1 0 dywizji ,
ktra ju od poowy stycznia toczya ma wojn z podjaz
dami francuskiej kawalerii.
3 lutego Essen zaatakowa Ostrw siami generaw
Urusowa i Lewisa, a rozproszywszy francuski oddzia,
zaj go. Podjazdy konnicy obsadziy

niadw i Gbocz.
Savary dowiedziawszy si, e Essen ruszy ku Bennig
sen owi (informacja bya faszywa) ruszy 5 lutego ze swym
1 08
korpusem na Ostrok - ale nie drog naj krtsz, przez
Ostrw-Czerwin (spotkaby dziki temu Rosjan), lecz przez
Putusk-Ran ( 1 1 0 km) - prawym brzegiem Narwi .
8 lutego przerzuci swoj jazd na drugi brzeg. Tam
odepchna ona rosyjskie oddziay z Gbocza i

ni adowa.
Zleciwszy potem dywizji Sucheta przesun si pod
Kadzido, przeszed z gwnymi siami pod Czerwony
Br, gdzie poleci te nadej Oudinotowi . Cay marsz
zaj mu sze dni i zakoczy si 10 lutego.
1 2 lutego oddzia jazdy gen. Lwowa odbi pod Wielbar
kiem kolumn 3000 jecw prowadzonych spod Pruskiej
Iawy. Zaatakowany rwnie zosta i rozproszony oddzia
gen. Grandeau w Myszycu, a Howajski 1 0 uniemoliwi
swymi kozakami grupie jazdy francuskiej przepraw przez
Pis pod Dobrym Lasem.
Essen z gwnymi siami wyruszy 1 3 lutego z Wysokie
go posuwaj c si lewym brzegiem Narwi na Kolno.
Poprzedza go o dzie marszu ks. Wokoski , ktry
z Gonidza zmierza drugim brzegiem (puki muszkieterw:
krymski, ukraiski, 1 0 puk jegrw, puk dragonw mitaw
skich, kozacy Howajskiego 1 0). Dywizja Sedmoradzkiego
nie moga zosta zaangaowana, poniewa Bennigsen, po
klsce pod
.
Prusk Haw, przyzywa j pilnie do siebie
(wyruszya 1 4 lutego).
1 4 lutego ks. Wokoski przekroczy Pis pod Dobrym
Lasem. Nastpnego dnia stoczy walk pod Stanisawowem
z francuskim oddziaem, ktry opniajc jego ruch, cofa
si na Rozog.
Raporty o dziaaniach przeciwnika z 1 2 lutego na tyle
zaniepokoiy Savary' ego, e nastpnego dnia zebra swoje
siy w Ostroce. 1 4 lutego, wykorzystujc opnienie
Essena, skierowa si z dywizj Sucheta, brygad Grain
dorge'a z dywizji Gazana i dwoma brygadami grenadierw
Oudinota na Wokoskiego. W miecie pozostawi tylko
5000 ludzi (brygad gen. Campany z dywizj i Gazana
1 09
i brygad grenadierw Ruffina z dywizji Oudinota). Wo
koski, wobec oczywi stej przewagi, od razu odszed do
Stanisawowa. 1 5 lutego doszo tu do potyczki. Rosj anie,
zagroeni obejciem, cofali si w walce pod Osowiec.
Odparci i std, przeszli dalej na Zbj no. Dalszy pocig
zosta przerwany z chwil, kiedy Savary usysza odgosy
wystrzaw spod Ostroki. Zostawiwszy brygad Grain
dorge' a zawrci z reszt na Ostrok i wysa gen.
Rei lle' a (szefa sztabu) na objcie dowdztwa w miecie do
czasu nadejcia si gwnych.
Pod miastem za pokaza si sam Essen idcy na
Ostrok od Zambrowa z 1 3 000 ludzi. Na miejscu
zaskoczy go fakt gotowoci Francuzw, ktrzy rozwinli
si pkolem na wydmach, z artyleri na prawym brzegu
Narwi wspierajc skrzyda. Essen wysa zatem Wo
koskiemu rozkaz odwrotu, a sam, pewny przewagi
(2,6: l ), zaatakowa przeciwnika. Przy silnym wsparciu
artylerii zepchn Francuzw do miasta, ale tam by
trzykrotnie odrzucany w walce na bagnety. Podczas
boju zgin wprawdzie gen. Campana, ale Essen, nie
mogc zama oporu Francuzw, cofn swe wojska
2 km na poudniowy wschd od miasta majc pozycj
przesonit wydmami. Po stronie rosyjskiej zgin w wa
lkach gen. Suworow.
W poudnie przybyy pod Ostrok gwne siy z gen.
Savary. Oudinot z grenadierami w dwch liniach i j azd na
flance uszykowa si na lewym skrzydle. Suchet zaj
centrum, Reille z brygad zabitego gen. Campany prawe
skrzydo. Ca lini wzmocniono artyleri.
Essen, straciwszy ju szans na sukces wobec wyranej
przewagi przeciwnika, zarzdzi odwrt na Nur-Wysokie
(dotar tam w nocy z 19 na 20 lutego), cigany do
zapadnicia ciemnoci przez Oudinota a pod

niadowo
(Wokoski w midzyczasie wycofywa si w kierunku si
gwnych Bennigsena).
1 1 0
Essen przyznawa si do straty w walkach pod Ostrok,
Stani sawowem i Osowcem 1 000 zabitych i rannych.
Francuzi oceniali jego straty na 2500 podajc wasne na
460-560. Sdzi naley, e w rzeczywistoci straty Rosjan
nie byy nisze od 2000, a Francuzw wynosiy zapewne
800-1 000.
Savary cofn si teraz nad Orzyc przyjmujc postaw
defensywn i niszczc most na Narwi w Ostroce.
Napoleon, po otrzymaniu 1 9 i 20 lutego raportw
Savary'ego, uzyska peny obraz wydarze i uzna bitw
ostrock za zakoczenie kampanii zimowej . Niezadowo
lony jednak z caoksztatu dziaa Savary' ego, ktremu
zarzuca, e zuy wojsko niepotrzebnymi marszami i nawet
nie wiedzia, kiedy odnis zwycistwo, obdarzy go
wprawdzie orderem, ale cign z powrotem do sztabu
oddajc dowdztwo V K, 24 lutego, w rce marsz. Masseny
przybyego z Kalabrii. Ten obj przydzielone mu oddziay
w Putusku.
KONIEC KAMPANII. BRANIEWO
(1 7 LUTEGO-1 MARCA)
ODEJCIE FRANCUZW NA LEA ZI MOWE
Wsteczny ruch wojsk francuskich zapocztkoway 1 6
lutego dotychczasowe oddziay awangardowe, ktre znad
rzeki

wieej ruszyy na Prusk Iaw i Domnowo.

2 dywizja kirasjerw udaa si w kierunku Lidzbarka
Warmiskiego na poczenie z 2 dywizj dragonw,
by nastpnie razem pj w rejon Wiei barka i zapewni
stamtd bezpieczestwo flanki oraz rozpoznawa zasig
dziaa wojsk rosyjskich zapuszczajcych si w te oko
lice. Na wsparcie jazda ta otrzymaa resztki VI I K,
ktre gen. Compans rwnie poprowadzi do Lidzbarka
Warmiskiego. Ruch odwrotowy si gwnych zacz
si nastpnego dnia i trwa w pierwszym etapie do
1 9 lutego:
17 lutego:
I K -do Szlautyn z oson boczn po drodze z Cynt do
Pienina
I I I K - z Dornowa na Bartoszyce
Trzon si - na Growo Iaweckie
Ariergarda - wysunita na drogi do Domnowa i Kr
lewca
1 1 2
1 8 lutego:
I K - na Zalewo
III K -na Lidzbark Warmiski
Trzon -Wolnica-Babiak
Ariergarda -Growo Iaweckie
1 9 lutego:
I K -do Omety
I I I K - do Dobrego Mi asta
Trzon -Miakowo
Ariergarda - Wolnica
Armia przebywaj c do nastpnego dnia (czciowo do
2 1 lutego) na tej ostatniej pozycji otrzymaa te dyspozycje
do rozoenia si na zaplanowanych leach zimowych:
I K i 4 dywizja dragonw -okolice Braniewa, Paska
(kwatera gwna), Zalewa (magazyny, lazarety, park ar
tylerii), awangardy wysunite na Braniewo i wzdu Paski
od Dwrzna po Spdy.
VI K, 2 dywizja dragonw i 2 dywizj a kirasjerw
-rejon Dobrego Miasta, Olsztyna, awangarda pod Omet,
forpoczty wzdu yny i midzy Edytami a Dobrym
Mi astem, magazyny i lazarety midzy Olsztynem a Ostrd.
111 K i 3 dywizj a dragonw - okolice Olsztynka,
Dbrwna (park, magazyny, lazarety), tworzc praw flank
z zadaniem obserwacji okolic Wiei barku i Pasymia.
Gwardia, dywizja grenadierw Oudinota - Ostrda
(kwatera cesarska i Murata), Lubawa, Nowe Mi asto
Lubawskie.
Park armijny - Brodnica.
Kawaleria odwodowa rozrzucona szeroko na przestrzeni
le - l dywizj a dragonw midzy Elblgiem a Paskiem,
brygada kawalerii lekkiej Durosnela pod Elblgiem, dywizja
lekkiej kawalerii Lasalle' a w okolicach Nidzicy, 3 dywizja
kirasjerw d' Espagne' a w rejonie Prabuty-Kisielice-Bisku
piec-Nowe Miasto Lubawskie-Brodnica.
1 1 3
VII K zosta teraz rozwizany i rozdzielony po innych
korpusach. Marsz. Augereau, obraony na Napoleona,
wyjecha do Francji -oficj alnie pod pretekstem udania si
do wd. Od czasu utworzenia Wielkiej Armii by to
pierwszy przypadek rozwizania caego korpusu.
Linia komunikacyjna Grande Armee z Warszaw zostaa
ustalona przez Toru.
Napoleon zaplanowa w sumie takie rozoenie si, aby
w przypadku ofensywy nieprzyj aciela mc w dwa dni
skoncentrowa armi w punkcie zbornym pod Ostrd.
Mimo cikiej zimowej kampanii mia jeszcze do dys
pozycj i ponad 70 000 ludzi (nie l iczc wojsk skrzydowych
Savary'ego i Lefebvre' a).
Dc do penego przykrycia prawej flanki armii i zabez
pieczenia Warszawy cesarz przywoa ze

lska 2 dywizj
bawarsk kronprinza Ludwiga (dowodzi nominalnie, fak
tycznie -gen. Wrede) 7000 ludzi, ktra ma odpowiednio
wzmocni V K osabiony odejciem grenadierw Oudinota
do si gwnych. Bawarzy dopiero 29 lutego ruszyli z Wroc
awia docierajc 8 marca do Warszawy, a w trzy dni pniej
do Putuska . W midzyczasie - 24 lutego - cesarz
mianowa dowdc tego zgrupowania przybyego z Kalabrii
marsz. Massen (kilka dni pniej oficjalnie przej obowi
zki w Putusku).
I marca Napoleon wyda rozkaz dla gen. Zajczka, by
z batalionami legii kaliskiej odszed spod Grudzidza i skie
rowa si w rejon Nidzicy, gdzie jako korpus obserwacyjny,
ktry powinien liczebnie rozwin do 10 000-1 2 000 ludzi,
wypeni luk istniejc midzy armi gwn a V K. Do
Nidzicy Zajczek przyby 8 marca. Spotka tam gen. Guyona
ze szwadronem szaserw z 1 2 puku i batalionem piechoty
I I I puku. Napreciwko mia kozakw Patowa i puk huzarw
pawogradzkich.
I W kwietniu zostaa tu jeszcze skierowana bawarska brygada gen. Pierrona.
o - ltu8k lIawa 1 807
1 1 4
RUCHY SPRZYMI ERZONYCH
Bennigsen, powiadomiony o przesuwaniu w ty wojsk
francuskich, cign natychmiast gros swych si do Krlew
ca, gdzie chcia je zaopatrzy we wszelkie niezbdne
materiay wojenne i zasili napywajcymi stale maruderami
oraz powracaj cymi do zdrowia. Armia rosyjska potrzebo
waa przede wszystkim uzupenienia materiaem ludzkim.
Stany pukw piechoty spady niejednokrotnie poniej
poziomu jednego batalionu, pukw jazdy prawie do
poowy. Car zapowiada wszake wsparcie jedn dywizj
i gwardi o cznej si le 30 000 ludzi (faktycznie przybyo
17 000), ale na razie - na 20 lutego - armia liczya
w gwnej masie tylko 39 545 onierzy w korpusie
wydzielonym 1 0 400 i 6300 kozakw (ponadto 3000
posikw jeszcze w drodze), czyli razem ponad 56 200
onierzy. Kampani polsk zaczynao 1 09 000, z korpusem
Essena 1 27 000. Na pokrycie stanw wyjciowych
potrzeba zatem byo ponad 70 000 ludzi.
W tym samym czasie korpus gen. Lestoqa, ju po
otrzymaniu wspomnianych wyej posikw, liczy tylko
5000 bagnetw ( 1 6 batalionw), 6000 szabel (69 szwad
ronw) i 300 artylerzystw .
W chwili odwrotu Francuzw Prusacy znajdowali si
w ariergardzie i pierwsi podjli ruch naprzd (jedynie
wydzielony oddzia PlOtza cign nad rzek

wie bliej
` W 36 pukach li niowych 24 737 ludzi, w 9 pulkach jegrw 3477,
w 3 pukach kirasjerw 91 4, w 10,5 pulkach dragonw 4042, w 6 pukach
huzarw 3795. w artylerii 2580.
W przypadku Prusakw mwienie o batalionach nie znajdowao pokrycia
w rzeczywistoci. Dla przykadu: 5 batalionw stanowicych przed wybuchem
wojny garnizon warszawski liczyo razem 1 000 ludzi. 7 batalionw tworzcych
rezerw gen. Potza 995 onierzy, a batalion Chlebowsky'ego liczy tylko 45
onierzy. Spord oddziaw jazdy 15 szwadronw Towarzyszy i puk kirasjerw
Wagenfelda byy ogromnie osabione wskutek dezercji (Towarzyszy rekrutowano
gwnie z Poakw).
1 1 5
Rosjan). Jeszcze 1 6 lutego ruszyy brygady forpocztowe
(Stutterheim i Zieten) na Frydland wyrzucajc francuski
oddzia z Allenau. Nastpnego dnia zajy sam Frydland.
Z wojsk rosyjskich jedynie 6 dywizja Sedmoradzkiego,
majca rozkaz doczenia do si gwnych, bya w drodze
na Wgorzewo-Gerdany. Ruszy te za ni ks. Wokoski.
1 8 lutego, po uzyskaniu pewnoci o odejciu III K
Davouta na Bartoszyce, trzon korpusu Lestoqa przyby do
Frydlandu. Wydzielone oddziay pozostay jednak pod
Welaw i Wgorzewem, a to dla zachowania cznoci
z Rosjanami.
1 9 lutego pruskie awangardy zajy Spopoi i Prusk
Iaw, gdzie zetkny si z kozakami atamana Patowa,
ktrzy tego dnia rwnie osinli te miejscowoci ,
a ponadto Krzybork. Podobno w Pruskiej Iawie zna
leziono pozostawionych 1 800 rannych Rosjan oraz kilkuset
Francuzw.
Wreszcie 20 lutego z Krlewca wyruszyy gwne siy
Rosjan dochodzc do rzeki

wieej. Lestoq w tym czasie

osin Dornowo wysuwajc strae przednie na Bar
toszyce (tu odchodzcy Francuzi zdyli spali most na
ynie) i Berklitten. Gen. Sedmoradzki z kolei dotar do
Gerdan planujc dalszy ruch na Jeziorany przez Stoczno
i Bisztynek, podczas gdy Lestoq zamierza maszerowa
rwnoczenie na Dobre Miasto po linii Bartoszyce-Lidzbark
Warmiski. Jeszcze tego dnia wieczorem zarzdzi nawi
zanie cznoci z gen. Pltzem przez Ornet-Pienino,
a nazajutrz wypuci naprzd awangardy, sam oczekujc
przyblienia si gen. Sedmoradzkiego (ks. Wokoski
doszed do Orzysza).
Tego 2 1 lutego awangarda armii rosyjskiej posza na
Growo Iaweckie, a trzon osign przestrze midzy
Krzyborkiem a Prusk Iaw (rezerwa pozostaa nadal nad

wie). Pozycje Rosjan nie zmieniy si w zasadzie do 26

lutego i tylko kozacy oraz strae przednie posuway si
1 1 6
powoli naprzd staczaj c szereg potyczek z ariergardami
cofajcych si Francuzw. Sam Bennigsen, zatrzymawszy
si w Pruskej [awie, wyda std do armii proklamacj.
22 lutego Lestoq skierowa si na Bartoszyce, a jedna
z jego awangard (mj r Arnim) posza wraz z kozakami
Denisowa na Jeziorany. Stutterheim dosign Lidzbarka
Warmiskiego, Sedmoradzki Spopola, ks. Wokoski
Giycka i Rynu, a czowki wieo nadcigaj cych 1 2
pukw kozackich Gerdany.
Nastpnego dnia Lestoq ruszy do Lidzbarka Warmjs
kiego, gdzie spotka si z poczonymi siami dywizji
generaw Sedmoradzkiego i Ostermanna-Tostoja. Awan
gardy Zietena i Stutterheima rzuci na Dobre Miasto,
w ktrym te stwierdziy obecno Francuzw. Tymczasem
nadeszo pismo od Bennigsena nakazujce Lestoqowi i
24 lutego na Ornet (a nie, j ak pierwotnie, na Dobre
Mi asto) na podanie rki nad Pask Plbtzowi . Ten ostatni
w marszu na Braniewo dotar wanie do Hoppenbruch.
24 lutego Lestoq w marszu na Orne t doszed tylko do
Migajnw. Francuzi tymczasem cofnli si spod Ornety za
Pask obsadzajc most pod Sportynami . Awangarda
Stutterheima stana pod Piotraszewem, Zieten stanowi
wsparcie dla pruskiej zaogi w Lidzbarku Warmiskim,
ktra ma by potem zluzowana przez Rosjan. Plbtz,
dotarszy do Mamonowa, wysun na Ornet detachement,
ktry mia nawiza kontakt z pruskimi siami gwnymi
i zabezpieczy przejcie przez Pask pod Spdami.
Ponadto inny oddzia zosta skierowany na Braniewo, ktre
Plbtz zaj nastpnego dnia huzarami (fizyl ierw ulokowa
na poudniowy zachd od miasta - w wioskach Zawierz,
Stpie i Szyleny). Tego samego dnia Plbtz otrzyma
rozkaz od Lestoqa nakazuj cy mu 26 lutego ruszy na
Pask, a na mjejscu pozostawi jedynie niewielki oddzia.
Wykonanie tego rozkazu powstrzyma meldunek od patroli
o obecnoci w pobliu wojsk francuskich. Lestoq tym-
1 1 7
czasem (25 lutego) ruszy na Ornet trzymajc zgru
powanie Diericka pod Spdami, a Rembowa w Olkowie.
Ostermann-Tostoj zdoa w tym czasie osign Bi
sztynek, a kawaleri rzuci na Jezi orany, gdzie wspara
dziaania kozakw, prowadzone na kierunkach Dobre
Miasto, Biskupiec, Barczewo.
26 lutego Bennigsen dotar do Growa Iaweckiego, gdzie
pozosta do l marca. Lestoq w tym dniu stwierdzi patrolami,
e Francuzi trzonem si obrcili si bardziej na prawo,
a wszystkie przejcia przez Pask maj silnie obsadzone.
Mimo tego poczyni przygotowania do przeskoczenia rzeki na
wysokoci Sportyny, Olkowo, Spdy planujc przebieg
dziaa a do 28 lutego. Plany te zniweczyo jednak kolej ne
wiksze starcie, ktre mona by uzna za zamknicie dziaa
kampanii zimowej , a mianowicie bitwa pod Braniewem.
BRANI EWO (26 LUTEGO)
Opanowanie przez Prusakw Braniewa spowodowao
wypadnicie luki w systemie obronnym le Francuzw
opi erajcych si na Pasce. Dlatego te marsz. Bernadotte,
kiedy tylko otrzyma o tym meldunek, zleci gen. Dupontowi
odbicie miasta i zabezpieczenie przeprawy. Ten sta ww
czas w Mynarach i dysponowa oprcz swojej dywizji
brygad dragonw i trzema pukami lekkiej kawalerii pod
gen. Lahoussayem. Zostawiwszy na miejscu 54 puk
piechoty z dwoma dziaami, a w Chrucielu dragonw,
ruszy 26 lutego na Braniewo dwoma kolumnami - pod
osobistym dowdztwem wid 24, 32 i 96 puki liniowe
oraz 2 i 4 puki huzarw, posuwajc si po drodze z Mynar;
gen. Labruyere prowadzi drug kolumn zoon z 9 puku
lekkiej piechoty oraz 5 puku strzelcw konnych idc przez
Pierzchay i Wielewo na Zawierz.
Okoo godz. 1 4. 00 gen. Labruyere dotar ze swoj
kolumn pod Zagern i odrzuci std pruskie oddziay. Pltz
1 1 8
rzuci zaraz na wsparcie stray przedniej puk dragonw
Esebecka i szwadron kirasjerw Wagenfelda. Jednoczenie
batalion puku Rtitza zabezpieczy oba mosty na Pasce,
a puk muszkieterw kauskich, puk Pl6tza oraz batalion
grenadierw Brauna obsadzili przedmiecie Braniewa.
Ogem Pl6tz mg zadysponowa 2000 onierzy.
Dzie by mglisty i uniemoliwia pene rozeznanie si
Francuzw. Kiedy za nadcigna kolumna Duponta,
pruskie awangardy podjy odwrt opuszczajc te Szyle
ny i Stpie. P16tz odpar jeszcze wprawdzie pierwszy
atak Labruyere' a na miasto siami puku kauskiego
i grenadierami Brauna, ale zorientowawszy si, e ma
przed sob przewaajce siy przeciwnika, zarzdzi
natychmiast odwrt za Pask. Francuzi jednak ju
wpadli do miasta i parli ku mostom, na ktrych zadali
Pl6tzowi powane straty. Ucierpia zwaszcza puk kau
ski. Pruski genera, straciwszy cznie prawie 800 ludzi
i 6 dzia, wycofa si na Mamonowo pozostawiajc
wysunite oddziay w Gronowie. W tej pozycj i pozosta
do I marca.
Dupont w nocy na 28 lutego zniszczy oba mosty,
a wojska swe rozoy w samym miecie, ktre umocni
oraz w Tolkmicku i we Fromborku.
Bitwa pod Braniewem wywara tak silne wraenie
w sztabie Bennigsena, e ten zarzdzi wstrzymanie dal
szych dziaa - tym bardziej e wszelkie przejcia przez
Pask byy zniszczone, bd silnie obsadzone przez
Francuzw.
W zwizku z ogln sytuacj gwnodowodzcy rosyjski
zleci wwczas Lestoqowi rozoenie si w okolicach
Mamonowa i Pienina oraz zasili go 5 dywizj gen.
Tuczkowa. Pahlen z awangard zaj si obserwacj grej
Paski. Kwatera gwna rozlokowaa si w Li dzbarku
Warmiskim, skd l marca wyszy dyspozycje do roz
mieszczenia armii w terenie:
1 1 9
Awangarda: ataman Patow -midzy Oret a Dobrym
Mi astem z centrum w Lubominie;
I linia: 5 dywizja Tuczkowa - Pienino, 3 dywizja
Sackena - Runowo, 8 dywizja Essena3 - Babiak (punkt
zbory armii), 2 dywizja Ostermanna-Tostoja -Kreszewo;
11 linia: 7 dywizja Dochturowa - Plaut y na Wasz,
4 dywizja Somowa - Lidzbark Warmiski, 1 4 dywizja
Kami nskoja - Stabunki;
Prusacy: forpoczta Wierzbicky'ego - Gronowo, Stutt
erheima -Szalmia, Massenbacha -Dugobr, Podlechy,
wspierajca forpoczta Kalla - Poskinia, Lipowina, Db
rowa; siy gwne: dywizja Diericka -Wodowo,

elazna
Gra, Siekiera, dywizja Rembowa - Gieduty i wzdu
Waszy z forpocztami wzdu Paski, rezerwa PI6tza
-Tolkowiec, Lubnowo, Augustyny.
OCENA
Zaplanowana przez Bennigsena zimowa ofensywa na szeroko
rozrzucone korpusy francuskie miaa doprowadzi do przeta
sowania sytuacji strategicznej na wschodnioeuropej skim
teatrze dziaa wojennych. Wykonywana pod oson wielkich
kompleksw lenych zapewniaa mu czynnik zaskoczenia.
Jednak mao zdecydowanie prowadzone dziaania umoliwiy
najpierw odskoczenie VI K Neya, a nastpnie koncentracj
najbardziej rozproszonemu I K Bernadotte' a. Stracono przy
tym szans rozbicia tego korpusu, a przynajmniej zadania mu
znaczcych strat.
Bennigsen przez cay czas operacji sprawia wraenie,
jakby nie by jeszcze zupenie zdecydowany co do suszno
ci swych zamiarw. By moe przygniatao go brzemi
odpowiedzial noci, j akie wzi na siebie, a moe po prostu
obawa przed zmierzeniem si z samym Napoleonem.
W kadym razie 28 stycznia, w wyniku starcia pod
Morgiem, zarzdzi a trzy dni odpoczynku, rozlokowujc
si od 3 1 stycznia w trapezie Pask-Dobre Miasto-Olsz
tyn-Iawa. Jego dziaanie w kierunku dolnej Wisy ograni
czyo si ju tylko do ruchw Prusakw. Bennigsenowi
zabrako nagle celu do dalszej ofensywy i widzc j ju
chybion, nie bardzo wiedzia co dalej . Tym samym
1 21
dobrowolnie odda inicjatyw w rce swego adwersarza.
Temu ostatniemu za te trzy dni day czas potrzebny na
koncentracj armii, wytrcenie przeciwnikowi inicjatywy
i podjcie manewru skrzydowego. Manewr ten, nazwany
olsztyskim, cechowao due podobiestwo do manewru
jenajskiego. Ofensywa sprzymierzonych w kierunku dol nej
Wisy stawiaa ich bowiem w pooeniu, ktre umoliwio
cesarzowi wykonanie ruchu na przecicie im komuni kacji
i zmuszenie ich tym do bitwy z odwrconym frontem.
Wskazyway na to wyranie ruchy IV i III korpusw na
lew flank nieprzyjaciel a.
Wybr w tym czasie przez Bennigsena pozycj i oporowej
na wzgrzach Jonkowa, kiedy wiedzia ju o koncentracji
Wielkiej Armii i przybyciu do niej Napoleona, okaza si
wysoce niewaciwy , poniewa postawi rozczonkowan
armi w obliczu skoncentrowanych si Francuzw, bez
monoci zczenia si z Prusakami i z zagroonym
odwrotem. Zmusio to ostatecznie Bennigsena do general
nego odwrotu a czterema nocnymi marszami (prawie 1 00
km), przy czym po marszu z 3 na 4 lutego jeszcze cay
dzie armia bya w ruchu. Wysza dziki temu z opresji ,
al e, j ak wspomniano wyej , brak organizacji marszw,
chaos panujcy w kolumnach i beztroska dowdcw,
poczyniy ogromne spustoszenia w jej szeregach. Wynik
tego by taki, e setki onierzy pado po drodze z wyczer
pania lub pod oficerskimi pakami.
W kocu 8 lutego Bennigsen zosta przymuszony stan
do general nej bitwy, poniewa dalszy odwrt grozi mu
cakowit demoralizacj armii. Bya to ju jednak bitwa na
frontach normalnych. Rosjanie, pomimo wielkich strat,
mieli nawet przewag l iczebn -znosili bowiem surowo
klimatu lepiej anieli Francuzi. Ci ostatni za to uzyskali
przewag pooenia - ruch korpusw III i VI by tak
rozplanowany, e umol i wi wyjcie na obydwa skrzyda
Rosj an i gdyby nie pomyka Neya, ju koo poudnia
1 22
doszoby do obustronnego zachodzenia ich skrzyde. Sama
bitwa nie przyniosa rozstrzygnicia, ale zmusia rosyjskiego
wodza do pitego nocnego marszu odwrotowego.
Zwrmy jeszcze uwag na ekonomi si. Na wstpie
dziaa Napoleon mia do dyspozycji 1 35 000 ludzi . Z nich
do operacj i drugorzdnych i osonowych przeznaczy okoo
37 000, czyli 27,4%. Jednake z pozostaych zawid
znowu Bemadotte pozostajc poza systemem operacji
(mwic znowu mam na myli udzia jego korpusu w ma
newrze jenajskim, kiedy to znalaz si on midzy obu
bitwami bez poytku dla ktrejkolwiek).
Sprzymierzeni dysponowali prawie 1 45 000 onierzy,
przy czym dziaania drugorzdne i osonowe pochony a
37,9%. Mimo tak duych si wydzielonych nie osigny one
adnych znaczcych wynikw. Najdobitniej wiadcz o tym
dziaania nad Narwi, w ktrych waciwie nie popisaa si
adna ze stron. Savary dowodzi raczej mikko, wymczy
wojsko marszami, nie ograniczy mimo sprzyjajcych warun
kw swobody ruchw przeciwnika. Cesarz, w obawie
o bezpieczestwo komunikacji, przerzuci j na prawy brzeg
Wkry po linii Dziadowo-Raci-Modlin, a ponadto wysa
dwa polskie bataliony i 500 jazdy, eby odepchnli kozakw
od Narwi.
Essen z kolei, nie majc przewagi oglnej, dziaa
dwoma grupami, bez penej koordynacji i rozdzielony
przeszkod wodn (Narew). Nie bez winy jest tu te
Bennigsen, ktry w najwaniejszym momencie pozbawi
Essena 6 dywizji Sedmoradzkiego, przez co ta wypada
poza ramy dziaa bojowych, gdy armii gwnej rwnie
nie zdya wesprze.
Operacje w Prusach Wschodnich udowodniy Napoleo
nowi wadliwy system dziaania prywatnych przedsibiorcw
zaopatrzeniowych. Kompania Breidta nie bya w stanie na
czas dostarczy niezbdnego zaopatrzenia dla walczcych
wojsk, take z powodu fatalnych drg i walUnkw atmo-
1 23
sferycznych, ale gwnie z powodu nieudolnoci. Napoleon,
chcc usprawni ten system zaopatrzenia, zarzdzi powo
anie do ycia 8 batalionw pociw.
Reasumujc kampania zimowa w Prusach Wschodnich
zakoczya si swoistym patem. Rozstrzygnicie przyszo
dopiero w czerwcu, a sfinalizowa je traktat tylycki, ktry
przynis odrodzenie pastwowoci polskiej w postaci
Wielkiego Ksistwa Warszawskiego.
+ + +
Pruska Iawa, dzi Bagrationowsk, ley tu przy obecnej
polskiej granicy, w obwodzie kalini ngradzkim, i naley do
Rosji . Miasto od pocztku XIX w. , kiedy rozgrywaa si
tam bitwa, ulego rozbudowie, przez co widok z cmentarza
pooonego na wzniesieniu, jest ju nieco ograniczony.
W 1 856 r. , na dominujcym nad drog do Bartoszyc
wzniesieniu na poudnie od Pruskiej Jawy, tam gdzie
jedna z francuskich baterii miaa swoje stanowiska,
Prusacy wznieli I I -metrowy kamienny obelisk z wyryt
w gotyku inskrypcj: DEM GLORREICHEN AND EN
KEN L' ESTOQ' S, OIERICKS UNO IHRER WAFFEN
BRUDER (Sawnej pamici Lestoqa, Oiericka i ich
towarzyszy broni). Na poudniowy zachd od miasta,
na wzgrzach Waschkeiten, stoi widoczna z daleka
"
sosna
napoleoska
"
. W tym miejscu cesarz mia swoje sta
nowisko dowodzenia w dniu 7 lutego.
1 24
ANEKSY
ANEKS 1
Proklamacja Napoleona do armii
wydana w Poznaniu 2 grudnia 1806 r.
w zwizku z wczeniem si do wojny Rosjan.

onierze ! Dzi ubiega rok i to w tej wanie godzinie,

gdy stalicie na pamitnym polu pod Austerlitz, oddziay
rosyj skie ogarite przeraeniem, uciekay w popochu lub
otoczone, oddaway bro zwycizcom. Nazajutrz pady
z ich strony sowa pokoju, ale byy one obudne. Z bied
wywiny si dziki naszej , szlachetnoci, by moe nagan
nej , z nieszcz trzeciej koalicji , a ju uknuy czwart ( . . . ).
Odra, Warta, pustkowia Polski, za pora roku nie zdoay
was powstrzyma ani na chwil ( . . . ). Nadaremno Rosjanie
prbowali broni stol icy owej starodawnej i wietnej Polski .
Orze francuski unosi si nad Wi s. Na wasz widok
wydaje si dzielnym a nieszczliwym Polakom, e widz
znowu puki Sobieskiego wracaj ce ze swej pamitnej
wyprawy.

onierze ! Nie zoymy broni a powszechny pokj

umocni i zabezpieczy naszych sprzymierzecw, a nasze
mu handlowi przywrci swobod i kolonie ( . . . ).
Napoleon
ANEKS 2
58 Biuletyn Wielkiej Armii
wydany po bitwie pod Prusk Iaw
9 lutego 1807 r.
1 25
Biuletyn ten cytuj w caoci, by pokaza, w jaki
sposb Napoleon przedstawi bitw na uytek propa
gandowy, jak szermuja c sowami ukry pogroJ/l VII korpusu
Augereau eksponuja. c zarazem straty przeciwnika. wia
dom ceny, jaka przyszo w tej bitwie zapaci zaznacza,
ile " dokadnie " stracia armia francuska, a zarazenz
eksponuje bezprzykadne mstwo onierzy, by przytumi
w nich gorycz Z powodu poniesionych ofiar i ukaza
im, e mimo wszystko bya to bitwa w peni zwyciska.
Sprytnie przemyci te zgranie w czasie ruchu kotpusw
skrzydowych Neya i Davouta, ktre niejako jednoczenie
pojawiy si na polu bitwy, c/lOC tak naprawd nie
byo. Ten fragment biuletynu ma jednak podkreli geniusz
wodza, ktry mimo niesprzyjaja. cych warunkw pogo
dowych, potrafi tego dokona.
Na wier mi l i od maego miasteczka Eylau (Iawa
- przyp. autora) rozciga si paskowy, ktry broni
dojci a do rwniny. Marszaek Soul t rozkaza 46 i 1 8
pukowi l iniowemu zdoby ten paskowy. Trzy puki
nieprzyj aciela, ktre go broniy, zostay rozbite, ale w tym
momencie kolumna rosyjskiej j azdy zaatakowaa na skraju
lewego skrzyda 1 8 puku i sprawia, e jeden z jego
batalionw poszed w rozsypk. Dragoni dywizji Kleina
spostrzegli si w czas. Wojska stary si ze sob w mias
teczku Eylau. Nieprzyj aciel rozmieci w kociele i na
cmentarzu kilka swoich pukw stawiajcych tam zacity
opr. Po morderczej walce pozycja zostaa zdobyta o dzie
si tej wieczorem. Dywizja Legranda rozoya si obozem
1 26
przed miastem, a dywizja Saint-Hilaire' a na prawym
skrzydle. Korpus marszaka Davouta wyruszy wieczorem,
by oskrzydli Eylau i uderzy na lew flank nieprzyj aciela,
jeliby ten nie zmieni swej pozycji . Marszaek Ney ruszy
w drog, aby oskrzydli nieprzyjaciela z prawej strony.
Tak mina noc.
O wicie nieprzyjaciel rozpocz atak silnym ogniem
artyleryjskim skierowanym na Eylau i dywizj Saint
Hi laire' a.
Cesarz uda si na pozycj koo kocioa, ktrej po
przedniego dnia nieprzyjaciel broni tak zawzicie. Roz
kaza, aby korpus marszaka Augereau ruszy do przodu
oraz aby ostrzela pagrek z czterdziestu dzia gwardii.
Rozgorzaa straszl iwa kanonada prowadzona z obu stron.
Armia rosyjska ustawiona w kolumny znajdowaa si
o p strzau armatniego. Kady nasz pocisk trafia w cel.
W pewnym momencie wydawao si, e zniecierpliwiony
zadawanymi mu stratami nieprzyjaciel chcia okry nas
z lewej strony. W tym samym momencie daa si sysze
strzelanina prowadzona przez strzelcw marszaka Davouta,
ktrzy pojawili si na tyach nieprzyjacielskiej armi i . Korpus
marszaka Augereau ruszy do przodu w kierunku rod
kowego zgrupowania nieprzyjaciela i cigajc w ten sposb
jego uwag nie dopuci, aby ca sw si uderzy na
korpus marszaka Davouta. Dywizja Saint-Hilaire' a zaata
kowaa prawe skrzydo i obaj , Augereau i Saint-Hi laire
przegrupowali si tak, by poczy swe siy z marszakiem
Davouta. Zaledwie korpus marszaka Augereau i dywizj a
Saint-Hilaire' a rozpoczy atak, gsta nieyca, w ktrej
nie byo nic wida dalej jak na dwa kroki, zasypaa obie
armie. W tych ciemnociach stracono poczucie kierunku
i kolumny wojska, naci skajc zbytnio w lewo, straciy
orientacj. Ta okropna pogoda trwaa p godziny. Gdy
przejanio si wielki ksi Bergu na czele swej kawaleri i ,
wspomagany przez marszaka Bessieresa, ktry sta na
1 27
czele gwardi i , okry dywizj Saint-Hilaire' a i run na
armi wroga. By to miay manewr, j akiego bodaj nigdy
nie wykonano, a ktry okry chwa kawaleri i okaza si
niezbdny w sytuacji , w jakiej znajdoway si nasze
oddziay. Kawaleria nieprzyjacielska, ktra chciaa po
krzyowa ten manewr, zostaa rozbita. Masakra bya
straszna. Dwie linie rosyj skiej piechoty zostay rozbite.
Trzeci a wytrzymaa uderzenie tylko dlatego, e opara si
o las. Szwadrony gwardii przejechay si dwukrotnie po
caej armii nieprzyj acielskiej . Ta wspaniaa i bezprzykadna
szara, ktra rozgromia ponad dwadzieci a tysicy piechu
rw i zmusia ich do oddania armat, byaby zdecydowaa
o zwycistwie, gdyby nie las i pewne trudnoci terenowe.
Genera dywizj i d' Hautpoul zosta raniony kul karabinow.
Genera Dahlmann, dowdca strzelcw gwardii oraz spora
liczba jego nieustraszonych onierzy, zginli mierci
chwalebn. Ale obok stu dragonw, kirasjerw i onierzy
gwardi i , ktrych znaleziono na polu bitwy, leao ponad
tysic cia nieprzyj aciela. Straszn byo rzecz oglda t
cz pola bitwy.
Tymczasem korpus marszaka Davouta wyszed na
tyy wroga.

nieg, ktry pada tego dnia, wielokrotnie

przesania widok i opnia ruchy wojsk. Straty nie
przyjaciela s ogromne, ale rwnie i nasze s znaczne.
Trzysta paszczy armatnich przez dwanaci e godzin siao
mier po obu stronach. Zwycistwo, ktrego szale dugo
si wayy, zostao osignite, gdy marszaek Davout
przedosta si na rwnin i zaatakowa wroga, ktry
po daremnych prbach odparci a uderzenia, ruszy do
odwrotu. W tej samej chwili korpus marszaka Neya
wydosta si przez Althof na lewe skrzydo i spycha
przed sob resztki oddziaw pruskich, ktre uszy ze
starci a pod Deppen. Wieczorem dotar do Schmoditten
i tam si zatrzyma. W ten sposb nieprzyj aciel znalaz
si ci nity midzy korpusami marszakw Neya i Da-
1 28
vouta tak, e z obawy o los swej ariergardy zdecydowa si
o smej wieczorem odbi wiosk Schmoditten. Liczne
bataliony rosyjskiej gwardi i , jedyne, ktre nie bray j eszcze
udziau w bitwie, zaatakoway wiosk. Jednak 6 puk
lekkiej piechoty pozwoli im zbliy si na odlego
strzau i cakowicie zmiesza ich szyki. Nastpnego dnia
nieprzyj aciela cigano a do rzeki Frisching; nastpnie
wycofa si on za Prego. Nieprzyjaciel pozostawi na
pol u bitwy szesnacie armat oraz rannych onierzy.
Wszystkie domy w wioskach, przez ktre odchodzi
podczas nocy, s zapenione rannymi.
Marszaek Augereau zosta raniony kulami . Generaowie
Desjardins, Heudelet i Lochet zostali ranni . Pukownik
Lacuee z 63 puku oraz pukownik Lemarois z 43 puku
zginli od ku\. Pukownik Boubier (w oryginale Bouvieres
-przyp. autora) z 1 1 puku dragonw nie przey z powodu
odniesionych ran. Wszyscy oni zginli mierci bohatersk.
Nasze straty wynosz dokadnie tysic dziewiciuset zabi
tych i pi tysicy siedmiuset rannych. Wrd ni ch jest
tysi c ciko rannych, ktrzy nie wrc ju do suby.
Wszyscy zabici zostali pochowani 1 0 lutego. Na polu
bitwy doliczono si siedmiu tysicy zabitych Rosjan.
W ten sposb ofensywa nieprzyjaciela, ktra miaa na
celu zdobycie Thorn (Toru - przyp. autora) i wyjcie na
lewe skrzydo Wielkiej Armii , zakoczya si dla niego
aonie. Od dwunastu do pitnastu tysicy jecw, taka
sama l iczba ludzi wyeli minowanych z walki , osiemnacie
zdobytych chorgwi , czterdzieci pi armat, to trofea
okupione bez wtpienia zbyt wielk iloci krwi tylu
odwanych onierzy.
Niewielkie zmiany pogody, ktre we wszelkich i nnych
okolicznociach wydawayby si mao wane, pokrzyoway
w sposb znaczcy zamiary francuskich generaw. Nasza
kawaleria i artyleria dokonyway cudw. Gwardia konna
przesza sam siebie. Wiele mona by o tym mwi.
1 29
Piechota gwardii cay dzie staa z broni na ramieniu, pod
niesamowitym ogniem, nie oddawszy ani jednego strzau
z karabinu i nie ruszaj c si z miejsca. Okolicznoci byy
tego rodzaju, e nie mi aa okazji wej do boju. Rana
odniesiona przez marszaka Augereau bya rwnie okolicz
noci niesprzyjaj c, gdy jego korpus pozostawa z tego
powodu bez wodza w czasie najbardziej zaciekej walki,
ktr mgby pokierowa. Znak ora jednego z batalionw
1 8 puku nie zosta odnaleziony. Prawdopodobnie wpad
w rce nieprzyjaciela. Nie mona z tego powodu wysuwa
zarzutw wobec tego puku. Biorc pod uwag sytuacj,
w j akiej si znajdowa, jest to wypadek wojenny. W kadym
razie, gdy tylko puk zdobdzie chorgiew na nieprzyj acielu,
uhonoruj go nowym orem.
Wyprawa ta jest zakoczona, nieprzyjaciel pobity i od
rzucony na sto mil od Wisy. Armia powrci na swe
kwatery zimowe.
V " Puska lIawa I1
I NDEKS NAZW POLSKICH OBECNYCH
I NI EMI ECKICH
OBOWIUJCYCH NA POCZTKU XIX WI EKU
Augustyny Ellgelswalde
Babiak Frauendorf
Barciany - Barthen
Barciszewo -Berklittell
Barczewo - Wartenburg
Barkwedy -Bergfried
Bartoszyce - Bartenstein
Bayny Basien
Bezledy Beisleiden
Biaa Piska - Bialla
Bieniewo Benem
Biskupiec -Bischofsberg
Bisztynek -Bischofsteill
Bobrownik Bewemick
Bogaczewo -Alt Reichen
Boguchway Reiclwu
Bority Bomitt
Braniewo Bral/llsberg
Brodnica -Strasburg
Brzeno - Gross Bergling
Brzydowo - SeubersdO/f
Bukwald -Buchwald
Cerki ewni k Miinsterberg
Chojni k - Hagenau
Chruciel TedemallsdO/f
Cynty -Zilltell
Dbrowa Damerau
Dbrwka -Deppen
Dbrwno Gilgenburg
Dbowiec Eichholz
Dugobr -Lallgwalde
Dugoka -Langwiesen
Dobre Mi asto - Guttstadt
Dobry - Dobem
Domnowo -Domnau
Drogosze - Dohllstidt
Drwca rz. - Drewe/lZ
Dwrzno -Hof
Dzialdowo -Soldcll
Dzi adwka rz. -Solda u
Dzierzgo - Christburg
Dwierzuty - Mellsgllth
Elblg -Elbillg
Elma rz. Elm
Edyty - Elditten
Feydland - Friedland
Frombork Frallenbw'g
Galiny - Galingen
Garczewo -Alt Garschen
Garczewko Neu Garschen
Gerdany - Geradllen
Gieduty - Gecilgell
Giycko wtze/)
Gl dy -Gros. Glanden
Glebisko Kleefeld
Gadysze Schlodiell
Gbock Tie. ensee
Gomno Glol/1l/1en
Glotowo Glottall
Gniew Mewe
Golub Gollllb
Godap Goldap
Gotkowo Gotchelld01f
Growo Iaweckie Lands-
berg
Gronowo GTl/llall
Grudzidz Graudem
Guber rz. Guber
Gutkowo Gottkelld01f
Henrykowo Heillrikau
Ignali n Reimarswalde
Bawa Deutsch Eylau
Jankowo Ankelld01f
Jarze Arstein
Jakowo Jeschkend01f
Jeziorany Seebllrg
Jonkowo JOllkend01f
Jurki Georgenthal
Kalisty Kallisten
Kamieniec Suski Finkell -
steill
Kandyty Kanditten
Ktrzyn Rastembllrg
Kierpajny Wielkie Korpen
Kinwgi Kaltwagell
Komalwy Komalwell
Konradowo Waltersmiihl
Krosno Krassen
Krlewiec KOlligsberg
Krel i kiejmy Kowensteill
Krekole Krekallen
Kreszewo Reichenberg
Konradowo Waletrsmiihl
Krzybork Kreutzburg
Kwidzyn Mariemverder
Kwiecewo Queetz
Kwi tajny Qllitteillell
Lelkowo Eichholz
l 3 l
Lesiska Reichwalde
Lipowina Lilldenau
Lidzbark Lautellburg
Lidzbark Warmiski Heils-
berg
Li wa rz. Lielle
Lubawa LobalI
Lubnowo Lilielltiul
Lubomino Amsd01f
ajsy Layss
aniewo Launau
asin Lessell
awki Lauck
czno Wiese
gno Lingellau
kajny Plehllen
ukta Locken
yna rz. Alle
Malbork Marienburg
Madyty Ma/cleuthen
Mamonowo Heiligenbeil
Markowo Reicherswalde
Mtki Mondtelm
Mi koajki Nikolaikell
Miakowo Liebstadt
Miomyn Liebemiihl
Mi ngajny Mingelmen
Mynary Miihlhausen
Morg Mohrungell
Nidzica Neidenburg
Nowa Wie Mala Nellendoi
Nowe Miasto Lubawskie
Neumarkt
Nowica Nellmark
Olecko Treuburg
Olkowo Alken
1 32
Olsztyn Allensteill
Olsztynek Hohen.tein
Opin Opel/
Orneta Wonnditl
Orzysz Alys
Osetnik WlIsen
Osiek HermsdOlf
Ostrda Osterode
Pakosze Packhausen
Pask Preuss Holland
Paska rz. Passarge
Pasym Passenheim
Piasek Eichhom
Piasty Peisten
Pienino Mehlsack
Pieszkowo Petershagen
Pietrowiec Peterswaide
Pierzchay Pittelken
Piotraszewo Peterswalde
Piotrowo PetersdOlf
Pisz Johalllzisbllrg
Plaut y Plauthen
Plebania Wlka Pfarre5felde
Ploski ni a Plaswisch
Podlechy Podleckell
Podlene WaltersdOlf
Pozna Posen
Prabuty Riesenbllrg
Prasl i ty Altkirsclz
Pregoa rz. Pregel
Pruska !awa Prellssisch Ey-
lali
Pupki PlIpkain
Reszel Rossel
Rodnowo Reddell(l!I
Rogity Regitten
Rogiedle Regetteln
Rogono Regellhallsel/
Rnowo Rosenw/
Ri.ynka Rosengarth
Runowo Rallllllll
Ru Rellssen
Samborek Lauterwalde
Sambrd Samrode
Samolubie L(llIterhagel/
Sgnity Sangll itTen
Stoczno Lellenbllrg
SpopoI Schippel/beil
Sieki era Hohe/flirst
Skol i ty Schlitt
Skowrony Reichterswalde
Spdy Spandell
Sportyny Sportehen
Sprcewo Spiegelberg
Srokowo Drellgfurth
Stabunity Stabunken
Stary Dzierzgo ALI Christ-
bllrg
Stpie StwzgendOlj
Susz Rosenberg
Szalmia Schalmey
Szczytno Ortelsbllrg
Szkotowo Skottall
Szl autyny Schlallthiellen
Sztum Stllhm
Szwarce newo Schwarzenall

wi tkowo Heiligenbeil

wiea rz. Frisclzing

wikity Schwenkittel/
Tolkmicko Tollkll1 itten
Tolkowiec TollksdOlf
Trukiejmy Trukkeinell
Toru T/lOrI/.
Tychnowy Tiel/(///
Tyrowo Tlzyrall
Urban owo Zechern
Walsza rz. Walsch
Wapnik Kalkl-rein
Welawa Wehlau
Wgorzewo Angerbllrg
Wi el bark Willellberg
Wielochowo GrossendO/f
Wolnica Freimarkt
Wi lczta DeutschendO/f
Wi lczkowo Wo(f\'dO/f
Wi lnowo Willnau
Wodowo WaltersdO/f
Wojciechy AlbreehtsdO/f
Worawki Warlaek
Wysoka Braniewska El!gels
walce
Wyszkowo Hohenfiirst
Zagony Sommelj'ld
Zalewo Saalfeld
Zawierz Zagem
1 33

arcleniki Schamigk

el azna Gra Eisel!berg

BI BLIOGRAFIA
B e s k r o v n y j C. , Russkaja armia i flot w XIX wiekie, Moskva
1 962.
B o g d a n o v i L M. J. , 1staria carstvowanija Impieratora Ale
ksandra I i Rossii w ego vremienji, St Petersburg 1 869.
B o t h von., Relarion der SchlacIII bei Pultusk den 26 Dezember
1 806, Berl in brw.
B o u r d e a u E. , Campagnes IIwdernes, t. 2, Paris 1 9 1 6.
C a m o n J. , NapoleOl/ski system prowadzenia wojny, Warszawa
1 926.
Campagnes des amules ji"ml'aises en Prilsse, en Saxe, en Pologne
SOIlS commellderellt de S, M. / 'ElIlperellr et roi 1 806-1 807.
C a u I a i n c o ll r t, Napoleoll und der Herzog VOII Vicenza,
Stuttgart 1 837.
C o i g n e t 1. R. , Von Marengo bis Water/oo, Stuttgart 1 9 1 0.
Correspolldallce de Napoleoll l.
D U m a s M., Precis des evellemellts militaires lll essais historiqlle
stlr les campaglle de 1 799 a 1815, Paris 1 826.
F o U c a r t P. , Campaglle de Pologne. Novembre-decembre
1 806. Jallvier 1807, t. 2, Paris 1 882.
Geschichte des Krieges von Preussen /lnd Rllsslallds gegell
Frallkreich ill dell Jahren 1806 ll/u! 1807, Berlin 1 835.
G o I t z c. , Von Jena bis Pr. Eylau, Berl i n 1 907.
1 35
G r a u e r t 1. , Opieratji na VisIe v najablje i dekabrje 1 806 g. ,
Warszawa 1 89 ! .
G r e n i e r P. , Ell/de sl/r 1807, Paris 1 907.
H e r b s t S., Potrzeba historii - Manewr Olsztyn-Jonkowo,
Warszawa 1 978.
H i I d e b r a n d t, Die Selwlelu bei Pr. Eylau Cl/n 7 und 8 Februar
/807, brw.
H o p f n e r E., Der Krieg von / 806 t/nd 1 807, t. 3, Berl i n 1 855.
J a n y c. , Geschichte der Koniglich-Preltssischen Armee bis zum
Jallle 1807, t. 3, Berli n 1 927.
J o m i n i H. , Zarys sztuki wojennej, Warszawa 1 966.
K i e r z k L w s k i 1., Pamitniki JakI/ba Kierzkowskiego, Pozna
1 886.
K i r c h e i s e n F. M. , Napoleon. Die Mellloiren seine/l LebellS,
brw.
K u k i e I M. , Wojny napoleOliskie, Warszawa 1 927.
L e c h a r t i e r G. G. , La maneuvre de Pultusk, Paris 1 9 1 1 .
L e t t o w - V o r b e c k P. , Der Krieg von 1806 1//ld 1807, t. 3,
Berli n 1 896.
M a r b o t J. B. , Memoires dlt general Bon de Marbot. Genes-Au
slerlilz-Eylau, t. I , Paris 1 89 1 .
M i c h a j o w s k i j - D a n i I e w s k i j A. , Opisanije vtoroj vojny
/mpieratora Aleksandra / Z Napoleonom w 1806 i 1807 godl/,
St Petersburg 1 846.
Mo r t o n v a l , Histoire des campagnes depuis 1807 a 1809,
Paris 1 827.
Napoleon et l 'Empire, t . 1 -2, Paris 1 969.
N a p o l e o n (Kiercheisen), Meine ersle Siege, brw.
Operalions du I-eme Corps /806/1807.
P e I e t, Memorial du depot generale de la gl/erre, t. 8.
P i c a r d c. , La cavalerie dans la gel/rre de l a Revolutioll et de
l 'Empire, t. 1 , 1 792-1808, Saumur 1 895.
P l o t h o K. Y. Tagebl/ch wiihrend des Krieges zwischen Russland
Imd Frankreich 1806-1807, Berlin 1 8 1 ! .
S l r Ch. Y. Napoleo/l l//lc der Herzog von VicenZQ, t. 1 -2,
Stuttgart 1 837.
1 36
S a N a r y J. A. M . Memoiren des Herzogs VOII Rovigo.
S c h a c h t m a y e r F., Schlacht bei Preussisch Ey/au llIU/ Gefecht
bei Waltersdorj; Berlin 1 857.
Schlachtfelder in Ostpreussell, brw.
T h i e r s L. A., Historia Konsulatu i Cesarstwa, t. 4, Warszawa
1 850.
T h i r y l, Ey/au - Friedland - Tillsit, Paris 1 967.
Victoires et conquets, desastres, revers et guerres civils des
Franrais, t. 1 7, Paris 1 8 1 7-1 827.
WYKAZ I LUSTRACJI
Marsz. P. F. Ch. Augereau ( 1 757- 1 8 1 6). Pod Prusk I1aw
dowodzi VII K, ktry zniszczony w ogniu artylerii, zosta
pniej rozwizany
Marsz. L. N. Davout ( 1 770-1 823). Na czele III K omal nie
doprowadzi do odcicia Rosjanom drogi odwrotu w bitwie pod
Prusk I1aw
Gen. L. Friant ( 1 758-1 829). Jeden z czoowych dywizjonerw
Wielkiej Armi i . Pod Prusk I1aw konsekwentnie spycha lewe
skrzydo Rosjan
Gen. A. Ch. L. LasaIle ( 1 775-1 809). Jeden ze sawniejszych
kawalerzystw Wiel ki ej Armi i . Dowodzi tzw. pi eki el n
brygad (huzarw). Mawia, e marny to huzar, ktry majc
30 lat, jeszcze yje. Zgin w wieku 34 lat pod Wagram
Gen. L. Lepic ( 1 765-1 827). Od 1 805 r. pk w grenadierach
konnych, ranny w bitwie pod Prusk Iaw
Gen. E. 1. B. Mi l haud ( 1 766-1 833). Na czele 3 dywizji dragonw
wspiera w bitwie pod Prusk \aw III K Davouta
Marsz. 1. Murat ( 1 767-1 8 1 5). Pod Prusk Iaw poprowadzi do
szary jedn z najwikszych szar epoki
Marsz. M. Ney ( 1 769- 1 8 1 5). Da si wyprowadzi w pole
przez Lestoqa, a sam z opnieniem dotar na pole bitwy
pod Prusk law
Gen. Barclay de Tolly ( 1 761 - 1 8 1 8). Odznaczy si pod Putus
kiem, nastpnie pod Prusk law, za co uzyska awans na
gen. l ej tn.
1 38
Gen. ks. P. I. Bagration ( 1 765-1 8 1 2). W trakcie ofensywy
w kampanii zimowej dowdca awangardy, w odwroci e arier
gardy. Pod Prusk I1aw nie powierzono mu samodziel nego
dowdztwa
Gen. N. A. Tuczkow ( 1 765-1 8 1 2) . W kampani i zimowej dowodzi
dywizj, w bitwie pod Prusk !aw prawym skrzydem
Kompania dragonw wyborczych w szary
Pruski grenadier
Sztandar puku strzelcw konnych gwardi i cesarskiej
Piechota gen. Lestoqa w natarciu pod Prusk !aw
Bya to szara zwana szar 80 szwadronw, cho w rzeczywis
toci wzio w niej udzia tylko 50
W kadej bitwie tamtej epoki wiel u olni erzy opuszczao szeregi
pod pozorem odprowadzenia rannych na tyy
Po klsce VII K 4000 rosyjskich grenadierw zagrozio stanowisku
dowodzenia Napoleona
Napoleon objeda pole bitwy pod Prusk !law
SPIS TRESCI
Wstp = o o o o o = o o o . = o = = = 5
Teatr dziaa wojennych = = = = = = = = = = = o 1 0
Wielka Armia na leach o o o o = o = = = = o = 1 3
Pooenie i plany sprzymierzonych. Dziaania Neya = 2 1
Zmiany w rosyjskim dowdztwie . = o . = = . = 2 1
Odwrt Lestoqa. Ruchy Neya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Poczenie wojsk i plan Bennigsena . . o = = = . = = = = . o o 26
Ofensywa Bennigsena = = o . o o = = o . . + o . . . . . . . . . . . . 3 1
Bi twa pod Morgiem (25 stycznia) = o = = = = . = = 34
Ruchy wojsk midzy 26 a 3 1 stycznia + + . = = . = = 37
Koncentracja Grande Armee. Ofensywa Napoleona = . = 4 1
Krystali zacja planu Napoleona koncentracj a na
3 1 stycznia . = o + = . = = . = = = 4 1
Walki pod Pasymiem i Olsztynem ( l -2 lutego) o = 44
Decyzje Bennigsena w obliczu nowej sytuacji . 46
Spodziewana bitwa pod Jonkowem (3 lutego) o = 48
Barkweda (3 lutego) = o = = = = = . 49
Pocig . . o o = = = = o o 52
Walki odwrotowe 4 i 5 l utego o = . = = = . = 52
Prusacy 5 lutego. Wodowo = + + = . . = o . = o = . 56
6 lutego - Dwrzno i Lidzbark Warmiski o . + = = 59
Bitwa pod Prusk Iaw (7-8 lutego 1807 r.) o . = 64
Bj o Prusk I1aw 7 lutego . . . - = = = . = 65
8 lutego - pooenie Francuzw = . . . - + 70
1 40
Pooenie Rosjan = = = = = = o . . 73
Preludium . = o o = . = o . = = o o . . . 76
Nadejcie I I I korpusu = . . o = = . - = o . = = = = o o = = . = . - - 77
Pogrom VII korpusu o = o o o o o o o o o = = . = o o = . 79
Wielkie szare o = . o . = o = = o . = . . o . = 82
Natarcie III korpusu. Widmo klski Rosjan o o o o o o o o . o o o . = o . . 87
Marsz Lestoqa do bitwy = . = = o o = o o o o o o + o o o o o . o . o o = . 89
Wejcie Prusakw do bitwy. Odebranie Kutschitten
i Auklappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Nadejcie Neya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Bez pitego aktu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Po bitwie (9-1 6 lutego) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 02
Dziaania korpusu osonowego. Ostroka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 07
Koniec kampanii. Braniewo (17 lutego-l marca) = = I I I
Odejcie Francuzw na lea zimowe = o o o o . + . o o = o = = o = o I I I
Ruchy sprzymierzonych o o = . o o o = o = o o . o = o . . o o o o o o o . o o o o . o o o . . o o . 1 1 4
Braniewo (26 lutego) . o . o o o o o o o o o . o o o o = o o o = o o o o o = o o o o o = = o = 1 1 7
Ocena = = = = = = = = = o = o = o o o o o o o o o o o 1 20
Aneksy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 24
Indeks nazw polskich obecnych i niemieckich obowi-
zujcych na pocztku XIX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 30
Bi bl i ografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 34
Wykaz i lustracj i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 37
Marsz. P. F. Ch. Augereau
(1 757-1 81 6). Pod Prusk Haw
dowodzi VI I K, ktry zniszczony
w ogniu artyleri i , zosta pniej
rozwizany
Gen. L. Friant (1 758-1 829). Je
den z czoowych dywizjonerw
Wielkiej Armii. Pod Prusk law
konsekwentnie spycha lewe
skrzydo Rosjan
Marsz. L. N. Oavout ( 1 770-1 823).
Na czele I I I K omal nie doprowa
dzi do odcicia Rosjanom drogi
odwrotu w bitwie pod Prusk la
w
Gen. A. Ch. L. Lasalle ( 1 775-
1 809). Jeden ze sawniejszych
kawalerzystw Wiel kiej Armii. Do
wodzi tzw. piekieln brygad
(huzarw). Mawia, e marny to
huzar, ktry majc 30 lat, jeszcze
yje. Zgin w wieku 34 lat pod
Wagram
Gen. L. Lepic ( 1 765-1 827). Od
1 805 pk w grenadierach kon
nych, ranny w bitwie pod Prusk
lIaw
Marsz. J. Murat ( 1 767-1 81 5). Pod
Prusk lIaw poprowadzi jedn
z najwikszych szar epoki
Gen. E. J. B. Milhaud ( 1 766-
1 833). Na czele 3 dywizji drago
nw wspiera w bitwie pod Prusk
lIaw I I I K Davouta
Marsz. M. Ney (1 769-1 81 5). Da
si wyprowadzi w pole przez Les
toqa, a sam z opnieniem dotar
na pole bitwy pod Prusk lIaw
Gen. Barclay de Tolly ( 1 761-
1 81 8) . Odznaczy si pod Putus
kiem, a nastpnie pod Prusk la
w, za co uzyska awans na gen.
lejtn.
Gen. ks. P. I. Bagration ( 1 765-
1 81 2). W trakcie ofensywy w kam
panii zimowej dowdca awan
gardy, w odwrocie ariergardy.
Pod Prusk Iaw nie powierzono
mu samodzielnego dowdztwa
Gen. N. A. Tuczkow ( 1 765-1 81 2) .
W kampanii zimowej dowodzi dy
wizj, w bitwie pod Prusk Iaw
prawym skrzydem
: -:;,- c
~ :"
~~
. ^
Kompania dragonw wyborczych w szary
- - ~:
.
... ...
.
*-* .

. . -::

#
;
Sztandar puku strzelcw konnych
gwardii cesarskiej
Pruski grenadier
'.
I
-,
\-'
Pi echota gen. Lestoqa w natarciu pod Prusk I taw
+ "
z*
.
\
Bya to szara zwana szar 80 szwadronw, cho w rzeczywistoci
wzio w niej udzia tylko 50
W kadej bitwie tamtej epoki wi el u onierzy opuszczao szeregi pod
pozorem odprowadzenia rannych na tyy
Po klsce VI I K 4000 rosyjskich grenadierw zagrozio stanowisku
dowodzenia Napoleona
Napoleon objeda pol e bitwy pod Prusk lIaw
Bitwa pod Prusk lIaw.
Pooenie wojsk od godz. 8-10
(8 lutogo 1807 r.)
Bitwa pod Prusk Uaw.
Pooenie wojsk o godz. 14
(8 lutego 1807 r.)
miejsce rozbicia oddzia francuskich
ytuychsi z Kuts|llen
.... otateczna pzycja III K o gdz. 17
1:250
HISTORYCZNE
BITWY
nie ani na
Do boju weszli teraz
brygada grenadierw konnych
gen. Lepica i 5 kirasje-
rw. oni ja-
przebil i przez piecho-
pierwszej linii , doszli do
drugiej, ktra co-
w kierunku
lasku. w rosyj-
ska bateria silny
nie przy tym na
swoich - byle
Grena-
dierzy konni ze szwadronem
kirasjerw przebili przez
piechoty i doszli
do Fichtenwald-
chen, tj . do linii rosyjskich od-
wodw i stanowisk artylerii
Kutaisowa. Tu ich
huzarw jelizawetgradz-
kich Jurkowskiego, trzy szwa-
drony huzarw
kich O' Rurke i kozakw
Kisielewa. Grenadierzy, po
stratach,
pozycji przeciwnika,
doszli do WindmOhlenhbhe,
do swoich.
DiGG
fl
2011