Autores: Antnio Brbolo Alves, Ivo Castro, Marcolino Fernandes, Manuela Barros Ferreira, Valdemar Gonalves, Cristina Martins, Rita Marquilhas, Antnio Maria Mourinho, Moiss Pires, Domingos Raposo, Jos Augusto Raposo. Paginao e composio: Rita Marquilhas Edio: Cmara Municipal de Miranda do Douro / Centro de Lingustica da Universidade de Lisboa Data: 1999 ndice Apresentao Princpios gerais Correspondncia entre a grafia e os sons do mirands ALFABETO (Dgrafos) (Grafias estrangeiras e adaptadas) Mapa - reas leonesas em Portugal PARTICULARIDADES DE GRAFIA E PRONNCIA DO ALFABETO GRAFIA DOS DITONGOS 1. Ditongos crescentes orais 2. Ditongos decrescentes orais REPRESENTAO DA NASALIDADE Sinais auxiliares da escrita ACENTO APSTROFO HFEN Ortografia de alguns paradigmas morfolgicos ARTIGOS 1. Artigo definido 2. Artigo indefinido PREPOSIES 1. Formas essenciais 2. Locues prepositivas 3. Preposio + artigo definido 4. Preposio + artigo indefinido PRONOMES 1. Pronomes pessoais 1.1. Pronome objecto indirecto + pronome objecto directo 1.2. Pronomes pessoais com a preposio cun 2. Pronomes possessivos 3. Pronomes demonstrativos 4. Pronomes indefinidos 4.1. Formas variveis 4.2. Formas invariveis 5. Pronomes relativos e interrogativos 5.1. Formas variveis 5.2. Formas invariveis CONJUNES E LOCUES CONJUNCIONAIS 1. Conjunes coordenativas 2. Conjunes subordinativas 3. Locues conjuncionais ADVRBIOS E LOCUES ADVERBIAIS INTERJEIES E LOCUES INTERJECTIVAS VERBOS Verbos regulares Verbos tener, ser e star Amostragem de verbos irregulares Amostragem vocabular Conveno Ortogrfica da Lngua Mirandesa Apresentao No extremo nordeste de Portugal, ao longo da fronteira a sul de Alcanices, entre a ribeira de Angueira, a poente e sul, e o rio Douro, a nascente, existe um conjunto de aldeias onde as pessoas utilizam entre si duas lnguas: o portugus e o mirands. Os dois idiomas convivem actualmente numa situao de diglossia, isto , de desigualdade de utilizao: o primeiro utilizado em qualquer circunstncia; o segundo tem um uso mais restrito, geralmente confinado famlia e s relaes entre vizinhos ou aldeias. No segundo ciclo do ensino bsico, o mirands ministrado como disciplina optativa durante dois anos. A origem do mirands remonta ao perodo em que, numa zona muito mais vasta, incluindo as Astrias e Leo, se comeou a constituir um grupo de variedades romances com muitos traos comuns entre si e que as distinguiam de outros romances tambm em formao - por um lado, o galego-portugus e, por outro, o castelhano. A esse conjunto romance deu a tradio lingustica a denominao de leons, denominao essa que tem vindo a ser substituda pela de asturo-leons, mais conforme com a sua antiga extenso histrica e geogrfica. Trata-se de variedades que enfrentaram os sculos sem o apoio de uma escrita especfica, dado que no tempo da sua maior pujana se escrevia exclusivamente em latim, e que, passada essa poca, s as lnguas que correspondiam a um poder mais forte, politicamente centralizado e complexo, cultivaram escritas romnicas e acabaram por estabelecer normas com tendncia unificadora. Apesar disso, possvel Histria da Lngua encontrar, sobretudo em documentos no literrios, testemunhos escritos da existncia e persistncia desse antigo agrupamento lingustico ao longo dos sculos. Do lado espanhol, do antigo conjunto histrico asturo-leons apenas o asturiano alcanou um estatuto oficial de relativa proteco, dispondo hoje, no Principado das Astrias, de instituies e personalidades cientficas que o promovem, estudam e divulgam das mais variadas formas. O asturiano est hoje dotado de uma norma ortogrfica flexvel, que d possibilidade de expresso s suas variedades. Esta norma, contudo, no adequada grafia do mirands: apesar de pertencerem ao mesmo continuum lingustico, os dois idiomas ocupam extremos opostos do territrio respectivo, traduzindo-se o seu afastamento geogrfico e o seu alheamento comunicativo em diferenas de fala bastante significativas, que as normas ortogrficas respectivas no podem ignorar. Estes motivos e outros - como a influncia, em pano de fundo, da ortografia do espanhol e do portugus - desaconselhavam a procura de uma unidade de escrita transfronteiria, de difcil e morosa construo. Impunha-se encontrar um cdigo que reflectisse a unidade interna do mirands e que recobrisse a prpria variao local, de modo a tornar-se num instrumento de comunicao simultaneamente amplo e colado realidade, para poder ser reconhecido como um cdigo de identificao colectiva pela populao a que se destina. Entre ns, foi no fim do sculo XIX que um sbio, Jos Leite de Vasconcelos, descobriu para a comunidade cientfica o facto de numa pequena zona do nosso pas existir um outro idioma para alm da lngua oficial. Com Jos Leite de Vasconcelos surge a primeira tentativa de criao de uma norma de escrita mirandesa, baseada, essencialmente, na pronncia da aldeia de Duas Igrejas. Os sinais diacrticos a que recorria Vasconcelos, em muitos dos seus textos, a fim de transmitir fielmente a pronncia local, acabaram por suscitar numerosas dvidas a quem experimentou segui-lo. O resultado foi a criao de tantos modos de escrever quantas as pessoas que escrita se dedicaram - acontecendo mesmo que num s autor se encontrem oscilaes constantes. A variao de autor para autor deve-se ao facto de na zona de Miranda, apesar da sua reduzida dimenso, existirem mesmo assim pequenas diferenas de pronncia de aldeia para aldeia que cada pessoa tem tentado transmitir sua maneira. Perante tudo isto, o objectivo imediato da conveno ortogrfica agora apresentada o de estabelecer critrios unitrios, sistemticos, claros e econmicos para escrever e ler em mirands. Este objectivo tem a sustent-lo uma aspirao mais vasta: a de ser um contributo para a permanncia do mirands como lngua viva. A conveno foi elaborada por um grupo de especialistas, constitudo por responsveis do ensino e difuso do mirands (Antnio Maria Mourinho, Pe. Moiss Pires, Marcolino Fernandes, Jos Augusto Raposo, Domingos Raposo, Valdemar Gonalves e Antnio Brbolo Alves), e por linguistas do Centro de Lingustica da Universidade de Lisboa (Manuela Barros Ferreira, Ivo Castro e Rita Marquilhas) e da Universidade de Coimbra (Cristina Martins). Agradecemos as sugestes e reparos margem da Proposta de Conveno Ortogrfica Mirandesa, publicada em 1995, que nos foram enviados pelos colegas Ana Maria Cano e X. Garca Arias, Ana Maria Martins, J. Enrique Gargallo Gil, Jos Manuel Feio, Lus Prista, Maria Helena Mira Mateus e Maria Jos Moura Santos. O nosso agradecimento extensivo ao estudioso do mirands Francisco Lopes Pires assim como a todos os mirandeses que apoiaram de diversos modos esta iniciativa. PRINCPIOS GERAIS I. Reduo da variao grfica A unicidade, sistematicidade e economia anteriormente referidas reflectem-se no facto de no se procurar anotar todas as variantes de pronncia, mas apenas aquelas que, ou se manifestam regularmente (caso de lh- inicial) ou representam um fenmeno que j foi regular na lngua e hoje apresenta diversos modos de realizao, conforme as localidades (ditongos crescentes i e u). Isso no impede, como no caso do portugus, francs, etc., que os leitores conservem a sua pronncia prpria, realizando de modo individual uma grafia a todos comum. II. Clareza A clareza traduz-se, essencialmente, na anotao grfica de determinados processos fonolgicos que diferenciam bastante o mirands do portugus e que at agora nunca haviam sido representados - tais como o aparecimento das sibilantes dorsais e z em final de slaba, em funo da sonoridade da consoante seguinte. Na mesma linha, optou-se pela marcao da nasalidade em final de palavra com n e no com m, de modo a tornar bem clara a formao do plural em mirands (pan, panes). Procurou- se, alm disso, explicitar os critrios que levaram a determinadas opes e no a outras e indicar as variantes que alguns items admitem. III. Continuidade da tradio grfica Quando existiam vrias opes de escrita para um dado som, optou-se geralmente pela de mais antiga tradio na lngua ou mais frequente nos diversos autores (y em palavras como you, y; i na conjuno i). Estando a aprendizagem do mirands ligada ao portugus, a maioria das solues adoptadas aproxima-se mais das solues portuguesas que das espanholas. Por exemplo, escrevendo-se em portugus mulher com lh, no faria sentido que se escrevesse com dois ll a palavra mirandesa mulhier. E utilizando-se lh para este som no interior da palavra, to pouco faria sentido mud- lo para ll quando surge no incio dela. Por isso se recomenda a escrita lhuna e no lluna, de acordo com a tradio escrita mirandesa. IV. Simplicidade Evitam-se diacrticos e smbolos que no sejam de uso corrente e acessveis em qualquer instrumento de escrita, especialmente processadores de texto com teclado portugus e pequenas tipografias. V. Flexibilidade Sem prejuzo dos princpios precedentes e da necessidade de fixar orientaes ortogrficas precisas, de admitir uma certa margem de flexibilidade, por razes estilsticas ou de figurao dialectal. Uma conveno ortogrfica no deve limitar a liberdade individual de criao. Por exemplo, quando se escreve dentro da ortografia mirandesa, a grafia ch suficiente para representar a africada palatal surda (de chama, chober), que tambm existia no portugus antigo e existe ainda no norte, entre pessoas de certa idade. Mas num texto escrito, por exemplo, em portugus com insero de frases em mirands, essa grafia seria insuficiente para evidenciar a pronncia mirandesa, pelo que se justificaria o uso da grafia tch. O mesmo se aplica se se pretender, dentro de um texto em mirands, evidenciar algumas passagens num dos seus dialectos, por exemplo, o sendins - caso em que teria de ser encontrada uma maneira eficaz de contrastar as duas pronncias. Como este tipo de variao depende, afinal, do cdigo principal de referncia, no podem ser previstos todos os casos de contraste possveis. Correspondncia entre a grafia e os sons do mirands ALFABETO Letras Sons Exemplos A, a [aj cacho, abe, caldico [rj cachico, Madalena, la [rj antes, mandil B, b [bj bui, baca, selombra [bj cebada, parba C, c [kj cabalho, curda, cunta [sj cigo, cebada, Mrcio , [sj ao, apato, ofino, fechar, quilar, cupir,lhu, perdi, pa. [zj pa de la tirra D, d [dj deimingo, dous, anda /( eidade, ls dintes, pa de, curda E, e [cj 1 s, prcio, rebs, ms, mirands, be [cj seno, abispra [j
1 Este som, em mirands, tem um timbre intermdio, varivel, entre [cj e [cj. 2 Para este som, adoptamos o i cortado [j, em uso no Atlas Linguistique Roman e no Atlas Linguarum Europae. I, i [ij chcharo, perrico, friu [jj aire, dreito, tirra, coixo, camboio [ i j binte J, j [j janeiro, rejistir L, l [Ij ala, salir, maquila, cilo, celestre, l aire [1j cal, caldo, Manuel, l perro M, m [mj molino, amar nasal 3 palomba, lhimpar, sembrar, cumpadre N, n [nj naide, ganado, benir, cena, lhuna, camino nasal 4 pan, un, cien, amrun, amaran, cun O, o [oj 5 ab, home, manolho [oj purta [u j molino, costilha, coneilho, lhibro [oj honra, selombra P, p [pj puminto, papalha Q, q [kj quatro, quarenta R, r [rj caro, crecer, diabro, drento, berdade [rrj rato, honra, carro S, s [s j screbir, saber, farsa, casca, ms [z j coser, amisade, beiso, queiso T, t [tj tartamudo, toucino
3 Indicao de nasalidade da vogal precedente. 4 Indicao da nasalidade da vogal precedente. 5 Este som tem em mirands timbre intermdio, varivel, entre [oj e [oj. U, u [uj pruma, meruja, anubrado, mulhier [wj tiu, miu, purta [uj nunca, frun, cumpadre X, x [j xordo 6 , xabon, xal, xara, anxabonar, baixo Y, y [jj y, you, y, yuga 7 , yrba Z, z [zj cozer, cozinar, rapaza, dezir, znudar, zgusto, felizmente, Frezno (Dgrafos) Ch, ch [tj cheno, chabe, chama, chober, chubir 8 , chizmo, borracho Gu, gu [gj guindilha, guincha, anguila, guelhada [yj seguir Lh, lh [Kj lheite, lhino, lhuna, polho, filho, mulhier nh [ j manhana, outonho, anganhar, canhona Qu, qu [kj quedar, questume, aquilho, eiqui, quijo rr [rrj carro, parro ss [sj passar, asso (Grafias estrangeiras e adaptadas) K, k [kj Kg, Km V, v [bj / [vj TV, Vnus,Varsvia, vianense W, w [wj [bj [[j whisky, KW, Wagner
6 Port. 'surdo' 7 Port. 'gua' 8 Port. 'subir' PARTICULARIDADES DE GRAFIA E PRONNCIA DO ALFABETO A A letra a representa uma vogal aberta se est em slaba oral tnica (cacho, amai). Tem o mesmo valor em algumas slabas tonas, como as que terminam em -l (salmuira) e as que perderam o acento principal (banamente, bastamente), assim como em algumas palavras de origem erudita (batizado). Representa uma vogal fechada se est em outras posies tonas. Em slaba tnica oral, e se a sua posio na palavra o exige, tem acento agudo de acordo com as regras de acentuao grfica (que so expostas mais adiante). Tal como as outras vogais, representa uma vogal nasal se seguida de m ou n homossilbico. B A letra b representa uma consoante labial, que oclusiva em posio inicial (buno) e aps vogal nasal (ambeija) e fricativa quando est entre vogais (abe) ou depois de consoante sonora (orbelhaca). C A letra c corresponde a duas consoantes: uma oclusiva velar [kj antes de a, o, u (casa, coto, curda, curto) e uma sibilante dorsal [sj, antes de e, i (cebada, cigo).
Para representar a sibilante [sj antes de a, o, u, utiliza-se a letra (apato,
caurro). Esta letra tem o mesmo valor quando est seguida de consoante surda (cupir, calar, fechar, quilar, tapar) e no fim de palavra (pa). Se, na frase, a palavra seguinte comea por consoante sonora, a sibilante final sonoriza, mas esta mudana no se representa graficamente. Assim, pa de la tirra l-se com [zj. CH Este dgrafo tem um paralelo no que corresponde antiga pronncia galego- portuguesa da africada palatal surda [tj (proveniente de pl, cl e fl latinos) que se conserva na Galiza, no Minho, em Trs-os-Montes e na Beira Interior. Em todo esse territrio, constrasta com a fricativa palatal surda [j, representada por x: bucho e buxo tm pronncias diferentes. Como se sabe, a pronncia normativa portuguesa j no tem a africada [tj , embora se mantenha a respectiva grafia tradicional. Em mirands, outras palavras alm das portuguesas correspondentes se pronunciam com [tj: chubir 'subir'. D A letra d representa uma consoante oclusiva em incio de palavra (dei) e depois de nasal (mundo) e de l (caldo) e uma fricativa se est, por exemplo, entre vogais (bida) ou depois de r (berde). E Esta letra representa vogais com diferentes graus de abertura, os quais so indicados quer pela sua posio na palavra, quer pelos acentos circunflexo e agudo, de acordo com as regras enunciadas no captulo dedicado ao acento. O e em slaba tona soa, geralmente, fechado. A letra e, seguida na mesma slaba de n ou m, representa, em posio tnica, uma vogal nasal aberta (benga). Em posio pretnica, representa uma vogal nasal muito fechada (bendima). F Em mirands, o emprego desta letra em nada difere do das outras lnguas romnicas. G, Gu A letra g representa a consoante velar [gj antes de a, o, u, que oclusiva em posio inicial (gato) ou depois de vogal nasal (pongo) e fricativa [yj designadamente entre vogais (fago) e depois de r (lhargo). A letra g antes de e, i, tem o mesmo valor de j [j (registar). A utilizao de g em vez de j nesta posio deve ser especificada num Vocabulrio Ortogrfico, sendo aconselhvel seguir a base etimolgica. Para se ler [gj e no [j antes de e, i, recorre-se, como noutras lnguas, a um u intercalar que, geralmente, no se l (guelhada, guila). Uma excepo a palavra guira e derivadas (por ex. guiron, guirica) em que o u se pronuncia. H O mirands conserva o h etimolgico na maior parte dos casos. Contudo, em interior de palavra esse h desaparece (honra, desonra). Faz tambm parte dos dgrafos ch, lh e nh onde funciona como um diacrtico que muda o valor da consoante simples. I A letra i tem valores idnticos em slaba tnica e em slaba tona. Representa tambm a semi-vogal constitutiva de ditongos (mai, puis), excepto nos casos em que se recorre a y inicial. J A consoante palatal sonora [j representada por j antes de a, o, u (Janeiro). Antes de e, i tambm se utiliza j, de acordo com a origem da palavra (arranje, hoije, jeira, jeito, Jeov, Jeremias, laranjeira, majestade). Alm disso, esta consoante resulta frequentemente de palatalizao da sibilante apical sonora [zj, quando est junto de uma vogal palatal: nesse caso, usa-se a letra j em vez de s (rejistir, quijo, quaije). K Utiliza-se apenas em palavras estrangeiras e em smbolos de valor universal (Km). L A manuteno do l intervoclico latino uma das principais diferenas do mirands em relao ao galego e ao portugus (salir, malo). L- em incio de palavra e seguido de vogal existe apenas em neologismos, emprstimos e nomes prprios; no lxico mirands tradicional integra sempre o dgrafo lh-. L aparece como letra isolada, ou seguido de s, para representar o artigo definido masculino. A pronncia deste artigo l antes de palavra comeada por consoante velarizada, assemelhando-se ao l ingls da palavra table. LH O som que este dgrafo representa aparece no s no interior de palavras (mulhier), mas tambm no incio daquelas que comeavam por l- em latim e suas derivadas: lheite, lheiteiro. Esta caracterstica do mirands comum ao leons e ao asturiano ocidental. M Alm do seu valor em incio de slaba (mai), a letra m utilizada para indicar a nasalidade da vogal antes de p e de b (eisemplo, amboubecer). N A manuteno do n intervoclico latino outro trao distintivo do mirands (cheno) em relao ao galego e ao portugus (cheo, cheio). Para alm do seu valor em incio de slaba (cheno, lhiones, rana), indica a nasalidade da vogal em fim de vocbulo (lhion) e antes de qualquer consoante que no seja p ou b (canto). A opo n ( e no m) em fim de palavra deve-se, sobretudo, ao facto de tornar mais compreensvel a formao de plurais (panes, coraones). NH Este dgrafo, que equivale ao portugus nh e ao espanhol , representa a consoante nasal palatal proveniente de -nn- latino, surgindo apenas em interior de palavra: anho (port. ano), canha (port. cana). A evoluo lat. > mir. igual que se verifica em asturo-leons e espanhol. O A letra o, tal como e, representa vogais com diferentes graus de abertura. Quando representa [oj aberto em slaba tnica de palavras agudas e esdrxulas, recebe acento agudo (ab, bbida). Recebe acento circunflexo quando faz parte, tambm em slaba tnica, dos ditongos u e un (purta, funte). Muitas vezes, na fala de algumas localidades, estes ditongos reduzem-se vogal mdia [oj ou nasal [oj. Quando o representa a vogal fechada [uj de slaba tona (pretnica ou final), com origem na reduo de [oj, no recebe qualquer acento, mas tambm no substuda pela letra u (nobenta, ganado). P Em mirands, o emprego desta letra em nada difere do das lnguas vizinhas. Q, Qu A letra q representa o som oclusivo [kj, sendo sempre acompanhada de u (excepto quando seguida de apstrofo, como se refere mais adiante). Este u pronuncia-se antes de a em palavras tais como qual, quatro, quarenta e ainda antes de en, na palavra cinquenta. No se pronuncia antes das vogais e, i: questume, eiqui. R, RR A vibrante simples [rj, representada por um s r, surge entre vogais (caro), em fim de slaba (cardo) e de palavra (cantar) ou como segundo elemento dos grupos consonnticos br, cr, fr, gr, pr, tr. A vibrante mltipla [rrj 9 igualmente representada por um s r quando em posio inicial de palavra (ruda) ou em inicial de slaba depois de consoante (honra). Representa-se com rr se est entre vogais (carro). S-, -SS-, -S- As letras s-, -ss- e -s- correspondem s sibilantes apicais, que se pronunciam com a ponta da lngua aproximada dos alvolos, distinguindo-se portanto das sibilantes predorsais, que se pronunciam com o dorso da lngua contra os dentes e so representadas por e por z. Este sistema de sibilantes do mirands integra-se numa zona mais vasta, de que fazem parte Trs-os-Montes e uma parte do Minho e da Beira Alta. Em incio de vocbulo, s-, como representao de [sj apical surdo, pode aparecer antes de vogal ou de consoante (saber, semitrio, screbir); utiliza-se como letra inicial de slaba depois de consoante (farsa) e ainda em fim de slaba ou de palavra (triste, sparo, gustos). O mesmo som representado por -ss- quando est entre vogais (passo). A letra -s- entre vogais representa uma apical sonora [zj 10 (por ex. coser [kuzcrj la roupa) distinta da predorsal -z- [zj (cozer [kuzcrj batatas). de notar que este som [zj o nico que no tem grafia que o individualize, sendo representado com a mesma letra s que utilizada para a apical surda [sj. Da decorre que a sua pronncia em slaba fechada no seja marcada graficamente (ao contrrio do que acontece no par de predorsais /z), sendo induzida pelo contexto. Assim, a letra -s corresponde a uma apical surda [sj se est antes de
9 Esta representao fontica corresponde que est sendo utilizada no Atlas Linguistique Roman. 10 Na sua Philologia Mirandesa, Jos Leite de Vasconcellos representava este som [zj por $; porm este smbolo tem hoje, no Alfabeto Fontico Internacional, o mesmo valor que o da segunda consoante da palavra baixo. consoante surda (scalada 11 , screbir, fista) e corresponde a uma apical sonora [zj no s entre vogais (coser, asa, eisemplo) como tambm antes de consoante sonora (mesmo, smagar, cismar). T Em mirands, o emprego desta letra em nada difere do das lnguas vizinhas. U Tal como o i, a letra u representa tanto uma vogal plena [uj (pruma) como uma semivogal [wj (tiu), mantendo valor idntico em slaba tnica e tona. Combinada com -m e -n, ou encimado por til, u representa u nasal (cumpadre, cun, algua). Algumas palavras que em port. apresentam o fechado e em espanhol ue, tm em mirands u: port. for, boi, coiro; esp. fuere, buey, cuero; mir. fur, bui, cuiro. V O som [vj no existe em mirands, ocorrendo em seu lugar [bj ou [[j. de notar, porm, que muitos nomes prprios se escrevem oficialmente com V (Virglio), dado que os registos de nascimento so feitos segundo normativas portuguesas. W Utiliza-se em palavras estrangeiras e smbolos de valor universal (KW). X Esta letra usada para representar o som palatal [j (xastre, xordo). Y Esta letra y representa a semivogal anterior [jj (por vezes levemente fricatizada) nos vocbulos y, you, y, yuga, yrba e yrbo 12 . A sua incluso no alfabeto mirands respeita a tradio medieval leonesa. Z Esta letra representa a sibilante dorsal sonora [zj que corresponde da palavra portuguesa cozer. No se utiliza esta letra em fim de palavra, mas apenas no incio, entre vogais ou antes de slaba iniciada por consoante sonora. As palavras derivadas de outras terminadas em mudam geralmente o em z: (feli > felizmente, die > dezena, mas pa > pacfico).
11 Port. escada 12 Planta rasteira. GRAFIA DOS DITONGOS 1. Ditongos crescentes orais Um dos fenmenos mais frequentemente usados como critrio para distinguir o mirands do galego-portugus e o relacionar com outras lnguas hispnicas o facto de e e o breves, tnicos, latinos terem evoludo para ditongos. Assim, em mirands, as palavras latinas terra, castellu, evoluram para tirra e castilho, enquanto as palavras porta e rota se tornaram purta e ruda 13 . Geralmente, o mirands apresenta i em palavras que em portugus tm [cj aberto e o espanhol e asturiano [jcj (port. terra, esp., ast. tierra). Do mesmo modo, o mirands tem u em palavras onde o port. apresenta [oj aberto, o espanhol ue e o asturiano ue ou uo. Nas palavras graves e esdrxulas, estes ditongos so invariavelmente marcados por acento circunflexo, tanto em slaba oral como em nasal. Escreve-se, por conseguinte, tirra, timpo, purta e funte (mas cien, nien, mulhier), como decorre da aplicao das regras de acentuao 2.2.1.1 e 2.1.1. De notar porm que estes ditongos se podem reduzir a uma simples vogal quando a slaba respectiva perde o acento tnico no processo de derivao: funte - funtica; firro - ferrico. Esta monotongao no se encontra apenas a nvel da palavra mas tambm em unidades prosdicas mais extensas, tais como: el y un rapa buno - el y un bun rapa. O ditongo [jcj escreve-se y na 3 pessoa do singular do presente do indicativo do verbo ser e em palavras como yrba, yrbo, yuga. Alm destes, h tambm os ditongos crescentes ua (qual, quarto, guapa) e ia. A palavra y (port. j) uma excepo de escrita que segue a tradio leonesa. 2. Ditongos decrescentes orais ai: aire, hai, naide, pixaro au: acauso, auga, frauga, calhau ei: eigreija, einauga, denheiro, dreito, pereira, queiso, streilha, ancuntreis u: chapu, pilu 14 , mantu eu: lheuga ou: oubeilha, ourrita, boubilha, toua, pouco, outro, dous, sous, amou
13 Actualmente a utilizao destes ditongos varivel, sendo o aparecimento de [woj menos frequente que o de [jcj; assinalam-se j aldeias onde ambos os ditongos desapareceram. Numas localidades, como Ifanes, verifica-se a reduo de [jcj para [cj; noutras, como Duas Igrejas e Constantim, [woj espordico; por ltimo, em Sendim existe [ij em lugar de [jcj e [uj em lugar de [woj. A ortografia conserva os ditongos tradicionais. 14 Port. 'irrequieto'. oi: hoije 15 , coixo, noijo, camboio i: heiri ui: uitenta, muito, nuite, bui 16 , cuiro, apuis, puial, guira 17 iu: Dius, friu, niu, ardiu, miu, morriu, comiu. REPRESENTAO DA NASALIDADE Em interior de palavra a nasalidade representada como em portugus e francs: m antes de p e b (cumpanheiro, cumbite) e n antes de qualquer outra consoante (honra, binte). Observa-se, tal como nas vogais orais, um maior fechamento das vogais nasais na maioria das slabas pretnicas. Assim o en de bendima l-se geralmente com um e muito fechado, quase mudo [j, e em muitas palavras onde o portugus escreve om o mirands tem um (cumbidado). Em fim de palavra adopta-se a escrita Vogal + n (coraon, melon, freijon). Um caso particular o do artigo indefinido feminino e de alguns pronomes indefinidos, onde u nasal seguido de a, quer em hiato quer com uma transio nasal velar. Para estas palavras recomenda-se o emprego de til sobre o u (ua, algua, etc.). Se isso no for possvel por dificuldades tcnicas, admite-se a sua omisso.
15 Em mirands as consoantes palatais podem desenvolver uma semivogal [jj na slaba anterior, como acontece em outras zonas do norte de Portugal, onde se diz cereija, hoije, coixo. Esta regra no se aplica se na slaba que precede a consoante palatal existir o ditongo i: boubilha. Em Ifanes ocorre igualmente a semivogal u depois de o: houje, noujo, amoujo (porm coxo, com o aberto). 16 Um [jj que no foi desenvolvido por consoante palatal provoca geralmente o fechamento do o (bui, port. boi). 17 Rego hortcola, tambm denominado augueira e augadeira. Sinais auxiliares da escrita ACENTO 1. Princpios gerais da acentuao Na ortografia do mirands, h a preocupao de: a) reduzir ao mnimo os acentos grficos; b) permitir uma apreenso imediata da slaba tnica (dado que existe variao no modo de acentuar e que aqueles que aprenderem a escrever mirands no o conhecem necessariamente como lngua materna); c) permitir a apreenso da qualidade da vogal tnica. Os sinais utilizados na marcao da tonicidade so o acento agudo (stubrun) que marca tambm a qualidade relativamente aberta das vogais a, e e o (y, ss, n); o acento circunflexo, que indica a qualidade no aberta de e e de o (tirra, murte); e o til que, como j foi dito, marca a nasalidade do u em hiato (ua). 2. Regras de acentuao 2.1. Monosslabos e palavras agudas. 2.1.1. No necessitam de acento grfico os monosslabos e as palavras agudas terminadas em - (be, nari, papalha, rai), -r (ber, cantar, amor, tenedor 18 ), -l (el, nel, sol, mandil, caracol), -n (nien, baron, acabaran, coraon) e ainda as que terminam em i, u (incluindo os ditongos decrescentes ai, ei, iu, ui) seguidas ou no de -s (oubi, oubis; peru, perus; andai, andais; cantei; riu, rius, niu, nius, morriu, fui). 2.1.1.1. Constituem excepo a esta regra, recebendo acento agudo, as palavras terminadas nos ditongos u (chapu) e i (heiri). 2.1.2. Tm acento grfico (agudo ou circunflexo) os monosslabos tnicos e as palavras agudas terminados nas vogais -a, -e, -o seguidas ou no de -s (y, lhebars, Satans, lheb-las, ms, trs, ss, perd-lo, ss, n, ns, bs, ab, y). 2.1.2.1. As palavras como mie (pronome possessivo), tenie, tenerie, darie, (formas verbais), Marie, die, no so acentuadas 19 .
18 Pequeno parque infantil. 19 Tambm estas palavras conhecem alguma variao a nvel da oralidade, podendo ocorrer na ltima slaba, quer hiato [e] (Duas Igrejas), quer ditongo [jcj (Malhadas), quer monotongao em [cj (Ifanes), quer monotongao em [ij (Sendim). Dada a inadequao da grafia i para estes casos, optou-se pela manuteno do dgrafo ie, porm desprovido de qualquer diacrtico. 2.2. Palavras graves 2.2.1. As palavras graves que terminam em vogal, seguida ou no de -s, no necessitam de acento grfico (raposa, camino, stube, stubiste), excepo feita para os casos seguintes: 2.2.1.1. Palavras graves onde ocorram, em posio tnica, os ditongos i e u oriundos de e e o breves latinos (firro, purta, timpo, funte). 2.2.2. As palavras graves terminadas em -, -r, -l, -n e que tenham vogal oral ou nasal na slaba tnica recebem acento agudo (lpe, lbun, cnten, pngan, amperun, stubrun). 2.3. Palavras esdrxulas 2.3.1. Tm acento grfico todas as palavras esdrxulas e pseudo esdrxulas (prssimo, Mrcio, prpio, notcia, defrncia, ndia, fcele, cartele). APSTROFO 1. O apstrofo ( ' ) representa sons que so suprimidos na fala, geralmente e e a fechados. Nos textos formais evita-se o seu emprego. 2. utilizado no artigo feminino singular, la, quando a palavra seguinte comea por vogal: l'alma. 3. Pode utilizar-se, mas no indispensvel, em palavras como en, me, de, que, desde, que, se, antes de palavras comeadas por vogal ou h: "Desd'anton, a quantos probes ancuntraba", "Botou-la al probe para s'el cobrir", "Seguie Martino d'a cabalho", "Quien m'agasalhou cun esta meia capa", "Biu l lhugar q'hoije chman Costantin", "Bida q'hai q'arrincar", "Bida q'ant agora s'anraizou n'auga" 20 . 4. Nas formas elididas mas muito repetidas, como pra, pa, del, cul, etc., dispensa-se o apstrofo.
20 Manuel Preto, Bersos Mirandeses, Edies Salesianas, 1993, pp. 66-69, com ortografia modificada segundo esta mesma conveno. HFEN O hfen (-) tem em mirands as seguintes funes: 1. Unir vocbulos compostos por elementos que conservam a sua acentuao prpria: guarda-rius. 2. Ligar os pronomes complemento ao verbo de que dependem e que os precede: d-me-lo. 3. Indicar translineao, ou seja, marcar, no fim de uma linha de escrita, o corte de uma palavra que continua na linha seguinte. 3.1. A diviso dos vocbulos tem em conta a sua formao silbica. Assim, no se separa a consoante s-, z- ou - inicial de palavra: znu-dar, no z-nu-dar, sco-la, no s-cola, qui-lar 21 , no -quilar.
21 Port. tosquiar Ortografia de alguns paradigmas morfolgicos ARTIGOS 1. Artigo definido As solues adoptadas neste ponto introduzem uma simplificao de escrita que implica o conhecimento prvio da pronncia mirandesa. Assim, para quem queira aprender o mirands como segunda lngua, apresentamos muito resumidamente as realizaes contextuais do artigo definido masculino 22 . O artigo l faz corpo com as vogais que o rodeiam, iniciando a slaba da palavra seguinte (l'aire), ou fechando a slaba da palavra anterior (bi'l gato), sendo menos ou mais velarizado consoante os respectivos contextos. Quando aparece entre consoantes ou em inicial absoluta, antes de consoante, adquire um carcter silbico, pronunciando-se como o l da palavra inglesa table: pensar [Ij ganado, [Ij gato. No difcil reconhecer neste [Ij um antigo el, com e "mudo", que acaba por desaparecer completamente quando se encontra nos contextos voclicos j apontados: bi'l gato, l'aire y buno 23 . De modo a facilitar ao mximo a escrita e a evitar erros, a soluo adoptada dispensa o apstrofo, excepto na forma feminina singular antes de vogal: l'auga. Artigo masculino feminino singular l la, l' plural ls las A ttulo de exemplo, reproduzimos um conto em que J. Leite de Vasconcellos utilizava uma anotao semelhante dos artigos definidos mirandeses. Actualizmos, no entanto, quando necessrio, a ortografia das demais palavras. Era ua be Cristo i San Pedro, ban por un camino i ancuntrrun un arador dezindo muitas pragas, a quien Cristo le dixo: "Adius, filho de l Sinhor!" I indo ms alantre, ancuntrrun un probe deitado a rezar l rosairo, a quien Cristo le dixo: "Adius, filho de l diabo!" I San Pedro, admirado, preguntou la causa d'aqueilhas palabras, i Cristo dixo que l arador staba trabalhando de coraon, para sustento de la famlia, anquanto que l probe staba pensando onde irie roubar."
22 Os fenmenos de fonossintaxe aqui apresentados j foram apontados por J. Leite de Vasconcellos nos seus Estudos de Philologia Mirandesa, Imprensa Nacional, Lisboa, 1900, vol. I, p. 357. 23 As diferentes escritas at agora praticadas tm adoptado as notaes 'l e l', mas sem conseguir traduzir a regularidade que existe na fala. Assim, em vez de de'l gato, por exemplo, acontece escrever-se de l'gato, onde o apstrofo sugere uma eliso que na verdade no ocorre. 2. Artigo indefinido Artigo masculino feminino singular un ua plural uns uas PREPOSIES 1. Formas essenciais: a, an/ en/ ne, ante, antre, apuis, at/ ant, cun, contra, cunforme, cunsante, de, dende, desde, menos, para/ pra/ pa, por/ po, salbo, sin/ sien, subre, trs, tirante. 1.1. Podem desempenhar funes de preposio: acerca, alantre, delantre, segun, segundo. 2. Locues prepositivas: an be de, anc, ancasde, acerca de, antes de, al redor de, al lhado de, al pie de, a mais de, apuis de, arriba de, atrs de, a/ an baixo de, cerca de, que, debaixo de, de frente de, delantre de, drento de, fura de, longe de, por ende abaixo, para cun, por antre, por baixo de, po'lhi fura, po riba de. 3. Preposio + artigo definido: Por razes de acentuao, a preposio a contrai-se apenas com o artigo masculino e pronuncia-se [al], [als], conservando-se separada se o artigo feminino. Preposio Artigo singular plural masculino feminino masculino feminino l la ls las a al a la als a las cun cul, cun l cula, cun la culs, cun ls culas cun las de de l de la de ls de las en, an (>ne) ne l/ no 24 na/en,an la ne ls/ nos nas/en,an las por pul pula puls pulas pa pa l pa la pa ls pa las Exs. "I al falar an carambelo" 25 "Acude a la purmeira fila" 26
24 As formas en, an, ne l, no so variantes locais que representam estados de evoluo diferentes e diferentes contextos de utilizao. 25 M. Preto, Bersos Mirandeses, Edies Salesianas, Porto, 1993, p.25. "I bai-se culs filhos i la mulhier" "Aqueilha nina zbotada, culas flores de la cara secas" "Mas l peito de l nobre moo..." "Alhebantando pa l cilo ls ulhos" "Anquanto busca pstio pa ls filhos" 4. Preposio + artigo indefinido Prepo s. Preposio + Artigo indefinido Singular Plural masc. fem. masc. fem. cun cun un c'un cun ua cua cun uns cuns cun uas cuas de de un dun de ua dua de uns duns de uas duas en, an nun nua nuns nuas PRONOMES 1. Pronomes pessoais Pessoa Sujeito Obj. Dir. Obj. Ind. (Prep. +) Obj. Refl. 1 sg. you me me mi me 2 tu te te ti te 3 el eilha lo, l la le el, si eilha, si se 1 pl. ns mos mos ns mos 2 bs bos bos bs bos 3 eilhes eilhas les, los las le, les eilhes, si eilhas, si se Exemplos de aplicao: Y se m' iba squecendo. El bai alh nun solo por ber-te, mas tamien por te pedir algo. Nun sei se l poders atender, porque l que bai a pedir-te y un fabor mui grande. Dar-le bida nuba, dixo-me el. L aire de l campo fai-mos sentir bien. Ns bemos-mos manhana.
26 Os exemplos seguintes so tirados dos j citados Estudos de Philologia Mirandesa, II, com ortografia actualizada onde necessrio. Obs.: A segunda pessoa do plural, tanto dos pronomes pessoais como dos possessivos, utilizada regularmente para com um interlocutor mais velho ou que merea mais respeito. Ex: Ah Pai, bs para onde ides? Trago-bos eiqui l busso chapu. 1.1. Pronome objecto indirecto + pronome objecto directo Pessoa Obj. masc. sg. Obj. fem. sg. Obj. masc. pl. Obj. fem. pl. 1 sg. me-lo me-la me-los me-las 2 te-lo te-la te-los te-las 3 le-lo/ lo le-la/ la le-los/ los le-las/ las 1 pl. mos-lo mos-la mos-los mos-las 2 bos-lo bos-la bos-los bos-las 3 le-lo le-la le-los le-las Exemplos de aplicao dos pronomes objecto indirecto e directo: - You pido-te l bolho; you pido-te-lo. - Manhana ds-me l bolho; tu ds-me-lo manhana. - Cumprei-le l ganado onte; l ganado, cumprei-le-lo onte ou cumprei-lo onte 27 . - Tu deste-le ( a el) ls lhibros. Tu deste-le-los ou deste-los. - Tu deste-le (a eilhes) las parras. Tu deste-le-las ou deste-las. Nas terceiras pessoas do singular e do plural utilizam-se igualmente as formas preposicionadas: lo (la) a el los (las) a el lo (la) a eilhes los (las) a eilhes lo (la) a eilha(s) los (las) a eilha(s) Ex.: A quien pediste l denheiro? - Pedi-lo a el. 1.2. Pronomes pessoais com a preposio cun Pessoa singular plural 1 cumigo/ cun mi 28 cun ns 2 cuntigo/ cun ti cun bs 3 cun el, cun eilha cun eilhes, cun eilhas
27 Na linguagem oral utiliza-se apenas a ltima forma. 28 Cun mi e cun ti so de utilizao pouco corrente. 2. Pronomes possessivos Possudo masc. sg. fem. sing masc. pl. fem. pl. Possessor 1 sg. miu mie mius mies 2 tou tue tous tues 3 sou sue sous sues 1 pl. nusso nussa nussos nussas 2 busso bussa bussos bussas 3 sou sue sous sues Na terceira pessoa tambm utilizado o pronome pessoal com a preposio de para indicar a posse: Pessoa masculino feminino 3 sg. del deilha 3 pl. deilhes deilhas Ex: You dei-le l coneilho que era del. 3. Pronomes demonstrativos Proximidade I I II II III III singular plural singular plural singular plural masculino este/ aqueste* estes/ aquestes* esse/ aquesse* esses/ aquesses* aquel, lo, l aqueilhes, los, ls feminino esta/ aquesta* estas/ aquestas* essa/ aquessa* essas/ aquessas* aqueilha, la aqueilhas, las neutro isto/ aquisto* isso/ aquisso* aquilho, l aqueilho Ex.: A eilhes amporta-le pouco lo / l 29 que fagas. Lo / L que bou a pedir-te y un fabor. La que tu conheces nun y Marie. Lo / L que tu conheces nun y Joquin. * As formas marcadas com asterisco so arcaizantes.
29 Na linguagem oral utiliza-se, sobretudo, l. 4. Pronomes indefinidos 4.1. Formas variveis: Pronomes Indefinidos masc. sg. fem. sg. masc .pl. fem. pl. un ua uns uas algun algua alguns alguas ningun/ niun ningua/ niua ninguns/ niuns ninguas/ niuas todo toda todos todas outro outra outros outras cirto cirta cirtos cirtas qualquira qualquira qualquiras qualquiras muito muita muitos muitas pouco pouca poucos poucas tanto tanta tantos tantas tal tales brios brias 4.2. Formas invariveis: Algo, alguien, cada, dems, ms / mais, menos, nada, naide, todo. 5. Pronomes relativos e interrogativos 5.1. Formas variveis: quanto, quanta, quantos, quantas; qual, quales. 5.2. Formas invariveis: que, quien. CONJUNES E LOCUES CONJUNCIONAIS Conjunes coordenativas: Copulativas: i, nin / nien. Disjuntivas: ou, ou...ou, nin...nin/ nien...nien, ora...ora, quier... quier, seia...seia. Adversativas: mas, antretanto. Conclusivas: assi, lhougo, por cunseguinte, por isso, puis/ pus, que. Conjunes subordinativas: Temporais: quando, anquanto, apenas, mal, cumo, mentes, que. Causais: porque, puis, cumo, que (= porque). Final: que (= para que). Condicionais: se, causo. Comparativas: cumo, segun, segundo, cunforme, que. Consecutiva: que. Concessivas: ambora, cunquanto. Conclusiva: portanto. Locues Conjuncionais: Temporais: antes que, depuis que/ apuis que/ adespuis que, lhougo que, assi que, ant que /at que, que 30 , purmeiro que, simpre que, tanto que, a la medida que, todas las bezes que, cada be que. Causais: bisto que, puis que, por que, y que, por isso que, por isso mesmo que, ua be que. Finais: para que/ pra que, a fin que. Condicionais: a menos que, a nun ser que, que, en causo que, cuntanto que, salbo se, se acauso/ s'acauso, ua be que, a menos que, amentes que, sien que /sin que, dado que. Comparativas: al passo que, assi cumo ... assi, assi cumo ... assi tamien, bien cumo, cumo ... assi, cumo se, ms/mais ... que, menos ... que, segun...assi/ segundo ... assi, cunforme ... assi, tan...cumo /tanto ... cumo, tal qual, tanto quanto, tan...que, tamanho... que, que nien. Consecutivas: de tal modo que, puis que, de tal maneira que, tal ... que, tanto ... que, de surte que. Concessivas: anque /inda que /indas que, inda quando, mesmo que, se bien que, bien que, por mais que /por ms que, apesar de que, nien que/ nin que. ADVRBIOS E LOCUES ADVERBIAIS De afirmao: si, puis si / pus si. De dvida: acauso, cumo quira, se calhar, talbe. De intensidade: bastante, bien, ms/mais, menos, mui / mi / muito, nada, pouco, quaije, tan, tanto. De lugar: ac, acerca 31 , acerquita, acolh, acolhouca, adonde 32 , alantre, alh; alhi / eilhi / eili, alhina, ambora; antre, aquina, delantre, de, de lheuga, de pulhi fura, eiqui, i 33 / ende 34 , fura, longe; drento, an drento, pa lhi, palantre / para lantre, por lhi / pulhi / puli. De modo: assi, a dreito, a turtio i a dreito, de abissas, dafeito 35 , a las abissas, bien, cumo, debrebe, dems, deprissa, ms/ mais, melhor, mesmo, pior, feiamente, a menos, de menos, por menos, sin/sien ms, por acauso. De negao: nun, n (em pausa).
30 Port. 'desde que'. 31 Port. 'perto'. 32 Port. 'onde'. 33 Port. 'a' 34 Port. 'a'. 35 Port. 'a eito'. De tempo: adepuis / adespuis / depuis / apuis, agora, a las bezes, anton, astanho 36 , cedo, dantes, datrs, hoije; inda; lhougo, manhana, nunca, onte, passado manhana, tarde, trasdonte, trasdontonte, purmeiro, quando, simpre, y, y quant 37 . De quantidade: menos, ms/ mais, de menos, por menos, ms ou menos, a ms, de ms/ mais, por de ms/ mais, pouco ms ou menos. INTERJEIES E LOCUES INTERJECTIVAS Alguns exemplos: Ah! Ala! Ai loubado! Ah Mai! Ah Mai ah Mai! Baia baia! Caracho! Carago! Carai! Carechas! Concho! Demonho! Jasus Marie! Quei! Reconcho! Salbo seia!
36 Port. 'este ano' 37 Port. 'h muito tempo'. VERBOS VERBOS REGULARES 1 Conjugao Modelo: Cantar INDICATIVO CONJUNTIVO Presente canto cantas canta cantamos cantais cntan Presente cante cantes cante cantemos canteis cnten Pretrito Imperfeito cantaba cantabas cantaba cantbamos cantbades cantban Pretrito Imperfeito cantasse cantasses cantasse cantssemos cantssedes cantssen Pretrito Perfeito cantei canteste cantou cantemos cantestes cantrun Futuro cantar cantares cantar cantarmos cantardes cantren Pretrito Mais-que-Perfeito cantara cantaras cantara cantramos cantrades cantran CONDICIONAL cantarie cantaries cantarie cantariemos cantariedes cantarien Futuro cantarei cantars cantar cantaremos cantareis cantaran IMPERATIVO canta cantai GERNDIO cantando PARTICPIO PASSADO cantado INFINITIVO IMPESSOAL cantar INFINITIVO PESSOAL cantar cantares cantar cantarmos cantardes cantren 2 Conjugao Modelo: Comer INDICATIVO CONJUNTIVO Presente como comes come comemos comeis cmen Presente coma comas coma cmamos cmades cman Pretrito Imperfeito comie comies comie comiemos comiedes comien Pretrito Imperfeito comisse comisses comisse comssemos comssedes comssen Pretrito Perfeito comi comiste comiu comimos comistes comrun Futuro comir comires comir comirmos comirdes comren Pretrito Mais-que-Perfeito comira comiras comira comramos comrades comran CONDICIONAL comerie comeries comerie comeriemos comeriedes comerien Futuro comerei comers comer comeremos comereis comeran IMPERATIVO come comei GERNDIO comendo PARTICPIO PASSADO comido INFINITIVO IMPESSOAL comer INFINITIVO PESSOAL comer comeres comer comermos comerdes comren 3 Conjugao Modelo: Partir INDICATIVO CONJUNTIVO Presente parto partes parte partimos partis prten Presente parta partas parta prtamos prtades prten Pretrito Imperfeito partie parties partie partiemos partiedes partien Pretrito Imperfeito partisse partisses partisse partssemos partssedes partssen Pretrito Perfeito parti partiste partiu partimos partistes partrun Futuro partir partires partir partirmos partirdes partren Pretrito Mais-que-Perfeito partira partiras partira partramos partrades partran CONDICIONAL partirie partiries partirie partiriemos partiriedes partirien Futuro partirei partirs partir partiremos partireis partiran IMPERATIVO parte parti GERNDIO partindo PARTICPIO PASSADO partido INFINITIVO IMPESSOAL partir INFINITIVO PESSOAL partir partires partir partirmos partirdes partren Verbos TENER, SER e STAR INDICATIVO Presente tengo tenes ten tenemos teneis tnen sou ss y somos sodes son stou sts st stamos stais stan Pretrito Imperfeito tenie tenies tenie teniemos teniedes tenien era eras era ramos rades ran staba stabas staba stbamos stbades stban Pretrito Perfeito tube tubiste tubo tubimos tubistes tubrun fui fuste fui fumos fustes frun stube stubiste stubo stubimos stubistes stubrun Futuro tenerei teners tener teneremos tenereis teneran serei sers ser seremos sereis seran starei stars star staremos stareis staran Pretrito Mais que Perfeito tubira tubiras tubira tubramos tubrades tubran fura furas fura framos frades fran stubira stubiras stubira stubramos stubrades stubran Verbos TENER, SER e STAR CONJUNTIVO Presente tenga tengas tenga tngamos tngades tngan seia seias seia siamos siades sian steia steias steia stiamos /stemos stiades / stedes stian / sten Pretrito Imperfeito tubisse tubisses tubisse tubssemos tubssedes tubssen fusse fusses fusse fssemos fssedes fssen stubisse stubisses stubisse stubssemos stubssedes stubssen Futuro tubir tubires tubir tubirmos tubirdes tubren fur fures fur furmos furdes fren stubir stubires stubir stubirmos stubirdes stubren CONDICIONAL tenerie teneries tenerie teneriemos teneriedes tenerien serie series serie seriemos seriedes serien starie staries starie stariemos stariedes starien IMPERATIVO ten tenei sei sede st stai GERNDIO tenendo sendo stando PARTICPIO PASSADO tubido / tenido sido stado INFINITIVO IMPESSOAL tener ser star INFINITIVO PESSOAL tener teneres tener tenermos tenerdes tenren ser seres ser sermos serdes sren star stares star starmos stardes stren AMOSTRAGEM DE VERBOS IREGULARES ANCHIR 38 INDICATIVO Presente incho inches inche anchimos anchis nchen CONJUNTIVO Presente incha inchas incha nchamos nchades nchan Pretrito Imperfeito anchie anchies anchie anchiemos anchiedes anchien Pretrito Imperfeito anchisse anchisses anchisse anchssemos anchssedes anchssen Futuro anchirei anchirs anchir anchiremos anchireis anchiran Futuro anchir anchires anchir anchirmos anchirdes anchren Pretrito Perfeito anchi anchiste anchiu anchimos anchistes anchrun CONDICIONAL anchirie anchiries anchirie anchiriemos anchiriedes anchirien Pretrito Mais que Perfeito anchira anchiras anchira anchramos anchrades anchran INFINITIVO PESSOAL anchir anchires anchir anchirmos anchirdes anchren PARTICPIO PASSADO anchido GERNDIO anchendo INFINITIVO IMPESSOAL anchir IMPERATIVO inche anchi
39 Portugus "subir". DAR INDICATIVO Presente dou ds d damos dais dan CONJUNTIVO Presente deia deias deia / d diamos diades dien Pretrito Imperfeito daba dabas daba dbamos dbades dban Pretrito Imperfeito disse disses disse dssemos dssedes dssen Futuro darei dars dar daremos dareis daran Futuro dir dires dir dirmos dirdes dren Pretrito Perfeito dei deste dou demos destes drun CONDICIONAL darie daries darie dariemos dariedes darien Pretrito Mais que Perfeito dira diras dira dramos drades dran INFINITIVO PESSOAL dar dares dar darmos dardes dren PARTICPIO PASSADO dado GERNDIO dando INFINITIVO IMPESSOAL dar IMPERATIVO d dai DEZIR INDICATIVO Presente digo dizes di dezimos dezis dzen CONJUNTIVO Presente diga digas diga dgamos dgades dgan Pretrito Imperfeito dezie dezies dezie deziemos deziedes dezien Pretrito Imperfeito dezisse dezisses dezisse dezssemos dezssedes dezssen Futuro dezirei dezirs dezir deziremos dezireis deziran Futuro dezir dezires dezir dezirmos dezirdes dezren Pretrito Perfeito dixe deziste dixo dezimos dezistes dezrun CONDICIONAL dirie diries dirie diriemos diriedes dirien Pretrito Mais que Perfeito dezira deziras dezira dezramos dezrades dezran INFINITIVO PESSOAL dezir dezires dezir dezirmos dezirdes dezren PARTICPIO PASSADO dito / dezido GERNDIO dezindo INFINITIVO IMPESSOAL dezir IMPERATIVO di dezi DOLER INDICATIVO Presente dule dulen CONJUNTIVO Presente dula / dulga dulan / dulgan Pretrito Imperfeito dolie dolien Pretrito Imperfeito dolisse dolssen Futuro dolir doliran Futuro dolir dolren Pretrito Perfeito doliu dolrun CONDICIONAL dolirie dolirien Pretrito Mais que Perfeito dolira dolran INFINITIVO PESSOAL doler dolren PARTICPIO PASSADO dolido GERNDIO dolendo INFINITIVO IMPESSOAL doler FAZER INDICATIVO Presente fago fais fai / fa fazemos fazeis fien / fzen CONJUNTIVO Presente faga fagas faga fgamos fgades fgan Pretrito Imperfeito fazie fazies fazie faziemos faziedes fazien Pretrito Imperfeito fazisse fazisses fazisse fazssemos fazssedes fazssen Futuro fazerei fazers fazer fazeremos fazereis fazeran Futuro fazir fazires fazir fazirmos fazirdes fazren Pretrito Perfeito fi faziste fizo fazimos fazistes fazrun CONDICIONAL fazerie / farie fazeries / faries fazerie / farie fazeriemos / fariemos fazeriedes / fariedes fazerien / farien Pretrito Mais que Perfeito fazira faziras fazira fazramos fazrades fazran INFINITIVO PESSOAL fazer fazeres fazer fazermos fazerdes fazren PARTICPIO PASSADO feito / fazido GERNDIO fazendo INFINITIVO IMPESSOAL fazer IMPERATIVO fai fazei HABER INDICATIVO Presente hei hs h / hai hemos heis han CONJUNTIVO Presente haba / haia habas / haias haba / haia hbamos / hiamos hbades / hiades hban / hian Pretrito Imperfeito habie habies habie habiemos habiedes habien Pretrito Imperfeito houbisse / habisse houbisses / habisses houbisse / habisse houbssemos / habssemos houbssedes / habssedes houbssen / habssen Futuro haberei habers haber haberemos habereis haberan Futuro houbir houbires houbir houbirmos houbirdes houbren Pretrito Perfeito hoube houbiste houbo houbimos houbistes houbrun CONDICIONAL haberie haberies haberie haberiemos haberiedes haberien Pretrito Mais que Perfeito houbira houbiras houbira houbramos houbrades houbran INFINITIVO PESSOAL haber haberes haber habermos haberdes habren PARTICPIO PASSADO habido GERNDIO habendo INFINITIVO IMPESSOAL haber IMPERATIVO h/hai habei IR INDICATIVO Presente bou bs bai bamos ides ban CONJUNTIVO Presente baia baias baia biamos biades bian Pretrito Imperfeito iba ibas iba bamos bades ban Pretrito Imperfeito fusse fusses fusse fssemos fssedes fssen Futuro irei irs ir iremos ireis iran Futuro fur fures fur furmos furdes fren Pretrito Perfeito fui fuste fui fumos fustes frun CONDICIONAL irie iries irie iriemos iriedes irien Pretrito Mais que Perfeito fura furas fura framos frades fran INFINITIVO PESSOAL ir ires ir irmos irdes ren PARTICPIO PASSADO ido GERNDIO indo INFINITIVO IMPESSOAL ir IMPERATIVO bai ide OUBIR INDICATIVO Presente oubo oubes oube oubimos oubis uben CONJUNTIVO Presente ouba oubas ouba ubamos ubades uban Pretrito Imperfeito oubie oubies oubie oubiemos oubiedes oubien Pretrito Imperfeito oubisse oubisses oubisse oubssemos oubssedes oubssen Futuro oubirei oubirs oubir oubiremos oubireis oubiran Futuro oubir oubires oubir oubirmos oubirdes oubren Pretrito Perfeito oubi oubiste oubiu oubimos oubistes oubrun CONDICIONAL oubirie oubiries oubirie oubiriemos oubiriedes oubirien Pretrito Mais que Perfeito oubira oubiras oubira oubramos oubrades oubran INFINITIVO PESSOAL oubir oubires oubir oubirmos oubirdes oubren PARTICPIO PASSADO oubido GERNDIO oubindo INFINITIVO IMPESSOAL oubir IMPERATIVO oube oubi PONER INDICATIVO Presente pongo pones pon ponemos poneis pnen CONJUNTIVO Presente ponga pongas ponga pngamos pngades pngan Pretrito Imperfeito punie punies punie puniemos puniedes punien Pretrito Imperfeito punisse punisses punisse punssemos punssedes punssen Futuro ponerei poners poner poneremos ponereis poneran Futuro punir punires punir punirmos punirdes punren Pretrito Perfeito pus puniste puso punimos punistes punrun CONDICIONAL ponerie poneries ponerie poneriemos poneriedes ponerien Pretrito Mais que Perfeito punira puniras punira punramos punrades punran INFINITIVO PESSOAL poner poneres poner ponermos ponerdes ponren PARTICPIO PASSADO pusto / ponido GERNDIO ponendo INFINITIVO IMPESSOAL poner IMPERATIVO pon ponei QUERER INDICATIVO Presente quiro quires quier queremos quereis quiren CONJUNTIVO Presente querga quergas querga qurgamos qurgades qurgan Pretrito Imperfeito querie queries querie queriemos queriedes querien Pretrito Imperfeito quejisse quejisses quejisse quejssemos quejssedes quejssen Futuro quererei querers querer quereremos querereis quereran Futuro quejir quejires quejir quejirmos quejirdes quejren Pretrito Perfeito quije quejiste quijo quejimos quejistes quejrun CONDICIONAL quererie quereries quererie quereriemos quereriedes quererien Pretrito Mais que Perfeito quejira quejiras quejira quejramos quejrades quejran INFINITIVO PESSOAL querer quereres querer querermos quererdes querren PARTICPIO PASSADO querido GERNDIO querendo INFINITIVO IMPESSOAL querer IMPERATIVO quier querei SABER INDICATIVO Presente sei sabes sabe sabemos sabeis sben CONJUNTIVO Presente saba sabas saba sbamos sbades sban Pretrito Imperfeito sabie sabies sabie sabiemos sabiedes sabien Pretrito Imperfeito sabisse / soubisse sabisses / soubisses sabisse / soubisse sabssemos / soubssemos sabssedes / soubssedes sabssen / soubssen Futuro saberei sabers saber saberemos sabereis saberan Futuro soubir soubires soubir soubirmos soubirdes soubren Pretrito Perfeito soube soubiste soubo soubimos soubistes soubrun CONDICIONAL saberie saberies saberie saberiemos saberiedes saberien Pretrito Mais que Perfeito soubira soubiras soubira soubramos soubrades soubran INFINITIVO PESSOAL saber saberes saber sabermos saberdes sabren PARTICPIO PASSADO sabido GERNDIO sabendo INFINITIVO IMPESSOAL saber IMPERATIVO sabe sabei SALIR INDICATIVO Presente salo/salgo sales sal salimos salis slen CONJUNTIVO Presente sala / salga salas / salgas sala / salga slamos / slgamos slades / slgades slan / slgan Pretrito Imperfeito salie salies salie saliemos saliedes salien Pretrito Imperfeito salisse salisses salisse salssemos salssedes salssen Futuro salirei salirs salir saliremos salireis saliran Futuro salir salires salir salirmos salirdes salren Pretrito Perfeito sali saliste saliu salimos salistes salrun CONDICIONAL salirie saliries salirie saliriemos saliriedes salirien Pretrito Mais que Perfeito salira saliras salira salramos salrades salran INFINITIVO PESSOAL salir salires salir salirmos salirdes salren PARTICPIO PASSADO salido GERNDIO salindo INFINITIVO IMPESSOAL salir IMPERATIVO sal sali SCREBIR INDICATIVO Presente scribo scribes scribe screbimos screbis scrben CONJUNTIVO Presente scriba scribas scriba scrbamos scrbades scrban Pretrito Imperfeito screbie screbies screbie screbiemos screbiedes screbien Pretrito Imperfeito screbisse screbisses screbisse screbssemos screbssedes screbssen Futuro screbirei screbirs screbir screbiremos screbireis screbiran Futuro screbir screbires screbir screbirmos screbirdes screbren Pretrito Perfeito screbi screbiste screbiu screbimos srebistes screbrun CONDICIONAL screbirie screbiries screbirie screbiriemos screbiriedes screbirien Pretrito Mais que Perfeito screbira screbiras screbira screbramos screbrades screbran INFINITIVO PESSOAL screbir screbires screbir screbirmos screbirdes screbren PARTICPIO PASSADO screbido / scrito GERNDIO screbindo INFINITIVO IMPESSOAL screbir IMPERATIVO scribe screbi TRAER / TRAIER INDICATIVO Presente trago / traio trais trai traemos / traimos traiis trien/ trzen CONJUNTIVO Presente traiga / traia traigas / traias traiga / traia trgamos / triamos trgades / triades trgan / trian Pretrito Imperfeito traie traies traie traiemos traiedes traien Pretrito Imperfeito trasse trasses trasse trassemos trassedes trassen Futuro trairei trairs trair trairemos traireis trairan Futuro trair traires trair trairmos trairdes traren Pretrito Perfeito troixe / truxe traste / traziste troixo / truxo tramos / trazimos trastes / trazistes trarun / trazrun CONDICIONAL trairie trairies trairie trairiemos trairiedes trairien Pretrito Mais que Perfeito trara traras trara traramos trarades traran INFINITIVO PESSOAL traer / traier traeres / traieres traer / traier traermos / traiermos traerdes / traierdes traren / trairen PARTICPIO PASSADO trado / trazido GERNDIO traendo / traiendo INFINITIVO IMPESSOAL traer / traier IMPERATIVO trai traei / traiei AMOSTRAGEM VOCABULAR TOPONMIA DA TERRA DE MIRANDA Mirands Portugus Aldinuba Aldeia Nova Angueira Angueira Atanor Atenor Augas Bibas guas Vivas Bal d'Aila Vale de guia Bal de Mira Vale de Mira Bila Chana de Barceosa Vila Ch da Braciosa Bilasseco Vilar Seco Caareilhos Caarelhos Crcio Crcio Cicuiro Cicouro Costantin Constantim Dues Eigreijas Duas Igrejas Freixenosa Freixiosa Funte Ald Fonte Aldeia Funte Lhadron Fonte Ladro Granja de Silba Granja de Silva Infain Ifanes Malhadas Malhadas Miranda de l Douro Miranda do Douro Palaulo Palaoulo Palancar Palancar Paradela Paradela Peinha Branca Pena Branca Picute Picote Prado Gaton Prado Gato Pruba Pvoa Quinta de Bal de l Carro Quinta de Vale do Carro Quinta de Bal de Funtes Quinta de Vale de Fontes Quinta de Cordeiro Quinta de Cordeiro Quinta de Fernan Pinto Quinta de Ferno Pinto Quinta de Garabatos Quinta de Garabatos Quinta de Funte la Taa Quinta de Fonte da Taa Quinta de Rfica Quinta de Rfega Quinta de San Caetano Quinta de So Caetano Quinta de San Pelaio Quinta de So Paio San Martino So Martinho San Pedro de la Silba So Pedro da Silva Sendin Sendim Speciosa Especiosa Teixeira Teixeira Zenzio Gensio NUMERAIS 1 -Un, Ua 11 - Onze 21 - Bint'i un, Bint'i ua 2 - Dous, Dues 12 - Doze 22 - Bint'i dous, Bint'i dues 3 - Trs 13 - Treze 23 - Bint'i trs 4 - Quatro 14 - Catorze 24 - Bint'i quatro 5 - Cinco 15 - Quinze 25 - Bint'i cinco 6 - Seis 16 - Dezasseis 26 - Bint'i seis 7 - Site 17 - Dezassite 27 - Bint'i site 8 -Uito 18 - Dezuito 28 - Bint' uito 9 - Nube 19 - Dezanube 29 - Bint'i nube 10 - Die 100 - Cien 20 - Binte 200 - Duzintos 30 - Trinta 300 - Trezintos 40 - Quarenta 400 - Quatro cintos 50 - Cinquenta 500 - Cinco cintos / Quenhintos 60 - Sessenta 600 - Seis cintos 70 - Setenta 700 - Site cintos 80 - Uitenta 800 - Uito cintos 90 - Nobenta 900 - Nube cintos 1 000 - Mil 1 000 000 - Milhon. DIAS DA SEMANA Segunda, Tera, Quarta, Quinta, Sesta, Sbado, Deimingo / Demingo. MESES DO ANO Janeiro, Febreiro, Mrcio, Abril, Maio, Junho, Julho, Agosto, Setembre, Outubre, Nobembre, Dezembre. RELAES DE PARENTESCO Mirands Portugus Ab, ab de las saias, abula, Mai Ab 40 Av Ab, ab de las calas, abulo, Pai ab 41 Av Afilhada Afilhada Afilhado Afilhada Antenada Enteada Antenado Enteado Armana Irm
40 Tambm se usa, como forma de tratamento em relao av, mai seguida do nome, por exemplo, Mai Marie. 41 Como forma de tratamento, usa-se tambm em relao ao av, Pai Z, por exemplo. Armano Irmo Biznita Bisneta Biznito Bisneto Cumadre Comadre Cumpadre Compadre Cunhada Cunhada Cunhado Cunhado Filha Filha Filho Filho Filhastra Enteada Filhastro Enteado Madrasta Madrasta Padrasto Padrasto Madrina Madrinha Padrino Padrinho Mai Me Pai Pai Mulhier Mulher (Esposa) Home Homem (Marido) Nita Neta Nito Neto Nura Nora Ginro Genro Prima Prima Primo Primo Sobrina Sobrinha Sobrino Sobrinho Sugra Sogra Sugro Sogro Tie 42 Tia ou Esposa Tiu Tio ou Marido Zorra Bastarda Zorro Bastardo
42 Tie e tiu so tambm formas de tratamento utilizadas para pessoas de mais idade que o locutor.