Zatita

prirode

prirodnih

rijetkosti

Ing VIKTOR REHAK

ZATITA PRIRODNIH VODOTOKA OD ZAGAIVANJA

Jedno od najznaajnijih podruja djelovanja na zatiti prirode, predstavlja hidroloka zatita, jer pored svjetla i toplote voda sa supstancama koje su u njoj rastavljene hranjive soli, kisik i dr. ima najvaniju ulogu u ivotu bilja i ivotinja. Dovoljna koliina zdrave vode preduvjet je za odravanje ivota. Kada ne bismo imali vode, ne bi bilo ni ivota, pa je potrebno da je uvamo i titimo kao veliku dragocjenost i dobro. Zatiivati vode znai provoditi hidroloke zakone zatite prirode odnosno provoditi zdrav reim voda. Ne smije se dozvoliti da se bilo kakvim tetnim zahvatima narue hidroloki principi zatite voda. Voda vlada naim ivotom u mnogo hiljada vidova. Sve to jedemo i pijemo moe se zamisliti samo s vodom i pomou vode. Nevidljivo stoji voda iza nebrojenih drugih stvari koje se razumiju same po sebi u naem svakidanjem ivotu. Ve od najstarijih vremena istorije ovjeanstva, ilo je naseljavanje novih podruja uzdu vodenih tokova. Uprkos svih napredovanja tehnike pridaje se vodi jednog predjela sve do danas odluujua vanost za naseljavanje i za razvitak poljoprivrede, zanata i industrije. Voda nije samo u jezeru, u rijeci i vodovodu, kako veli jedan prirodnjak, voda je i kap rose u cvijetnoj aki i oblak i duga, voda je takoer i led i snijeg i mraz. Bez vode ne bi bila zemlja plodna, ne bi bila nita drugo nego kameni i pjeani ljunak. S obzirom na istaknuti znaaj voda u ivotu ovjeanstva, postavljaju se osobiti zahtjevi openito zatiti prirode. Ako se danas smatra zatita prirode u najirem znaenju kao racionalan odnos ovjeka prema prirodi, jasno je da se princip zatite sve prirode ima prvenstveno odnositi na zatitu svih voda u interesu zajednice, jer je ona u vezi sa svima ostalim pojavama ivota. Zato s pravom veli Engelhardt: Sigurno nikada nije tako hitno postavljen zahtjev za ustrajniju i obimniju zatitu prirode kao u naim danima. Sve irim krugovima javnosti postaje jasno, da ovi problemi spadaju u najvanije zadatke ovjeanstva uope, dok se jo pred nekoliko decenija bavljenje s njima smatralo kao omiljela tema od svijeta udaljenih sanjalica, nepopravljivih pesimista ili u najboljem sluaju saaljenja vrijednih idealista, koji se u osnovi ipak bez nade u uspjeh, suprotstavljaju napretku vremena. Nekada voda nije predstavljala privredni problem. U prijanje vrijeme voda je bila tema za umjetnike, pjesnike, filozofe i za medicinare, ali nikako problem koji bi na bilo koji nain stavio prirodu pred tekoe. Dovoenje i odvoenje dovoljnih koliina vode bilo je jedino pitanje transporta odnosno finansija. Vode je bilo toliko koliko i zraka. Uope je bilo vode, osim neto sunih podruja, u tako velikim koliinama da nitko ne bi shvatio, da bi ona jednom mogla postati roba koje nema dovoljno za industriju, poljoprivredu i ljude. U velikim gradovima ljudi su postali oprezni uprkos svojih vodovoda, otkako su vie puta morali opaziti da nije dovoljno samo okrenuti slavinu pa da voda potee. Svakim danom je jasnije da je vode sve manje, iako je koliina padavina u godinjem prosjeku prije neto porasla nego opala. Openito u svijetu moe se konstatovati da nema dovoljno vode za upotrebu, a tome su uglavnom dva razloga. Prvi je vanredno brzi porast ovjeanstva i, drugi, napredovanje tehnike u naem cjelokupnom ivotu. Jo u 1630. godini iznosio je broj stanovnitva na zemlji oko 400 miliona, do 1800. godine narastao je na oko 900 miliona. Od tada, nastankom industijalizacije i razvitkom prave svjetske privrede, uz velike uspjehe medicine i poboljane higijenske uslove, zapoeo je veliki porast. Tako je ve 1900. godine iznosio 1.600 miliona, 1940. godine 2.000 miliona, a 1950. godine 2.400 miliona. Danas je dnevna rata porasta preko 1%, odnosno dnevni porast ovjeanstva za cca 70.000 ljudi. U godini 2000 bie prema statistikim proraunima prekoraena granica od 3 milijarde ljudi. Jasno je da e takav razvitak ovjeanstva tjerati na iskoriavanje i posljednjih rezervi prirodnih izvora i sirovina svake vrste, te da e vode za potrebe biti sve manje. Silni napredak tehnike, kojoj se nita ne ini nemoguim, ini da ljudi vjeruju da pomou nje mogu sasvim ovladati prirodom,

179

a ne obazirati se na njene zakone i pravila. To je ilo sve dotle dok priroda nije dala odgovor koji je dokazao protivno. I kod same zatite prirode izvrile su se promjene. Ukoliko je ranije zatita prirode bila stvar oduevljenih laika i idealista, danas su se na njeno elo stavili mnogobrojni strunjaci-biolozi, arhitekti predjela, umari, agronomi, geolozi, geografi, hidrografi i drugi. Iako se zatita prirode nekada ograniavala na zatitu pojedinih u svojoj daljoj egsistenciji naroito ugroenih biljnih i ivotinjskih vrsta ili spomenika prirode (starih stabala drvea, geolokih, biolokih i drugih znamenitosti), uskoro se uvidjelo da ni najstarije odredbe o zatiti, pa ak i njihovo tano izvravanje ne mogu sauvati od izumiranja dotine vrste, ako su njihovi ivotni prostori uniteni. To je naroito znaajno za mnoge izvore i prostranstva voda, koji su zahvatima pojedinih zainteresovanih uniteni, od ega su bile ogromne tete za itavu zajednicu. Openito u svijetu industrija danas troi ogromne koliine voda. Za ilustraciju naveu samo proizvodnju najvanijih objekata i pri tome potronju voda. Da se proizvede jedna tona ugljena potrebno je 3 m3 vode, za 1 tonu koksa 5 m3, 1 tonu elika 1520 m3, 1 tonu sintetinog benzina 6090 m3, a za tonu celuloze ak 400 m3 vode. Poljoprivreda troi ogromne koliine voda te se zahtjevi za zalihama podzemnih voda neprekidno poveavaju. Zahvaljujui savremenoj njezi tla, umjetnom ubrenju, upotrebi odgovarajuih maina i gajenju odabranih biljnih vrsta, omogueno je naoj poljoprivredi da proizvede daleko vee prinose po jedinici povrine nego ranije, to je izazvalo i poveanje potronje vode od 70 mm po jedinici povrine. Prema najnovijim podacima potrebno je za svaki kg biljne substancije 250 1000 1 vode, prema tome za 1 tonu eerne repe potrebno je 580 m3, za 1 tonu zelene stone hrane 1.100 m 3 vode. Bujno raenje bilja troi ne samo mnogo vode, nego puta usljed transpiracije i u atmosferu odgovarajuu koliinu vlage. Danas je usljed napretka civilizacije i higijene vanredno porasla upotreba vode po glavi stanovnika, naroito u gradovima. Tako se rauna da potronja vode po glavi iznosi 250300 litara dnevno, to predstavlja ogromno poveanje potronje vode u odnosu na potronju od prije moda sto godina. U itavom svijetu problemi usljed poveanja potronje vode predstavljaju veoma teke i kompleksne zadatke, te im se poklanja velika panja od svih zainteresovanih. Meutim, naglim razvojem industrije ovo je pitanje ulo u svoju akutnu fazu zbog trovanja i zagaivanja svih voda, koje su postale neupotrebljive i za industriju i za poljoprivredu i za ljude. Meu naroito este i kodljive vrste otpadnih voda spadaju: 180

1. kodljive organske materije: a) koncentrisane i premalo sazrele fekalijske i osone vode sa velikim koliinama aminokiselina i amonijaka (otjecanje iz kanalizacije, ubrita, tala); b) visoke koncentrovane industrijske otpadne vode sa lako raspadljivim organskim materijama i visokim sadrajem amonijak-fosfata (iz klaonica, predionica, praonica, fabrika papira i kartona); c) organske kiseline koje sniavaju vodikovu koncentraciju jona na 1 do 4,5 (mljekare, fabrike eera, tirke, kiseline za ienje koa, tavionice koe i krzna i dr.); d) specifine organske otrovne materije kao npr. najrazliitije materije za bojenje u tekstilnoj industriji; e) aldehidi, acetileni, cijanidi, rodanidi u otpadnim vodama iz tvornica ubriva i katrana. Ovde dolaze fenoli i srodni ugljenovodici. 2. kodljive anorganske materije: a) metalni oksidi i metalne soli (iz talionica bakra, radionica za pocinkovanje, praonica ruda i mnogih drugih metalnih objekata, iz tvornica umjetne svile); b) anorganske kiseline (fabrike umjetne svile, papira i ploa iz drvnog vlakna). 3. Neotrovne, ali teko rastvorljive, materije, koje se naroito naslau u tihim zaljevima voda, u tako debelim slojevima da propadne cjelokupno ivotinjstvo na tim mjestima zbog nestaice hrane (kaolin iz tvornice papira, stakleni prah iz topionica stakla, pepeo, ugljeno blato iz parnih elektrinih centrala i rudokopa, konii papira, drveta, sukna i vune iz tvornica papira i tekstila). U nekim zemljama ovo je pitanje ve danas poprimilo takve forme, da se naziru katastrofalne posljedice ukoliko se ne preduzmu odgovarajue mjere. Da bi se ilustrovale teke prilike openito u pogledu snabdijevanja vodom, radi velike potronje, zatim njene zagaenosti i drugih problema sa vodom, navesti u neke probleme u nekim zapadnoevropskim zemljama, gdje je situacija osobito teka zbog razvitka ogromne industrije. Bez sumnje je u tome pogledu u najteem poloaju Njemaka, gdje pitanja snabdijevanja vodom postaju iz dana u dan sve kompleksnija i nepovoljnima. Smanjivanje zaliha podzemne vode zapaa se ve godinama u skoro svim dijelovima Njemake. Potrebno je odmah napomenuti da se u ovoj zemlji 75% potreba u pitkoj vodi, vodi za potronju stanovnitva, industrije, i poljoprivrede, do sada pokrivalo iz podzemne vode. Samo 15% je povrinska voda, 9% izvorska i 1% uhvaena kinica. Potronja svih trije grupa vode stalno raste, stanovnitvo se iz dana u dan poveava, te je gustoa stanovnitva u 1950.. godini iznosila 194 stanovnika po 1 km2. Industrija se u Njemakoj izgrauje gigantskim tempom, to izaziva potronju velikih koliina podzemnih voda. Tako je dovelo, na primjer, uzimanje

podzemne vode radi javnih potreba i industrijske potronje na desnoj obali Rajne u okolini Kelna, do sputanja nivoa podzemne vode za 58 m. Ukoliko bi se nastavilo sa ovakvom potronjom voda ne bi vie podzemna voda tekla u Rajnu, nego bi Rajnina voda poela prodirati u ile podzemne vode. Isto tako pojaano vaenje vode iz 3 bunara u Helmstedtu, od 720 m3 na dan na 12001300 m3 na dan, izazvalo je sputanje nivoa podzemne vode za 1832 m. Znatne sjee uma u Njemakoj dovele su do vidnog sputanja nivoa podzemne vode, jer sa ogoljelih umskih povrina bre otjeu padavine te manji dio vode prodire u zemlju. Uslijed ispravljanja korita Rajne, dno se spustilo za 68 m, a time i nivo podzemne vode. Isuivanje movara u Njemakoj izazvalo je sasvim negativne pojave, pojaali su se mrazovi, nije bilo vie zatitne magle. Takva mjesta poslije isuivanja mogu postati strane jame studeni, u kojima se dugo odrava hladan zrak. Osim toga razoreni su posljednji ivotni prostori jedne osebujne flore i faune. Meutim, u Njemakoj je osobito akutno zagaivanje potoka i rijeka. Ovo je zauzelo tolike razmjere da su u mnogobrojnim tekuicama skoro potpuno izumrle ne samo ribe nego i sitne ivotinje. Policijske table za zabranu kupanja opominju stanovnitvo. Velika iznenadna uginua riba od vremena do vremena predstavljaju alarmirajui znak da su dotini vodeni tokovi teko oboljeli u biolokom smislu usljed uticaja industrije. Veliki pomor riba u 1949. godini u Werri jest posljedica putanja industrijskih otpadnih voda u rijeke. Godine 1949. zabiljeeno je u Njemakoj 120 velikih pomora riba. Samo na jednom mjestu je uniteno 50.000 mladih jegulja, a i stanovnici su bili oteeni jer su hranili svinje mrtvim otrovanim ribama te su svinje uginule. Upravo katastrofalne su prilike u Rajni koja se industrijskim i otpadnim vodama zagauje na nevjerojatan nain. Ve elzaka industrija daje u Rajnu dnevno 4.0006.000 tona soli. Oko 80 do 90/o uhvaenih jegulja je neupotrebljivo za jelo, zbog njihovog okusa na fenol. Godine 1910. uhvaeno je u Rajni 150.000 do 175.000 komada rajnskog lososa, a sada se uhvati jo samo 3.000 komada i od toga je 80% zatrovano fenolom. Rajnsko ribarstvo je uglavnom uniteno. Privredne tete procjenjuju se od 15 do 20 miliona njemakih maraka godinje. Holandija je prijavila kod Ujedinjenih nacija odtetni zahtjev u visini od 800 miliona njemakih maraka. Rajna, kloaka Njemaka je gorka rije ali u strunim krugovima je ve postala krilatica. U Njemakoj je naroito teak problem zagaivanje voda uljem, to je nazvano, s obzirom na teke posljedice, uljanom kugom. Najvaniji izvori ovih ostataka ulja, koji se rasprostiru na povrini voda (sirovo ulje, ulje za mazanje, za loenje, katransko ulje, kreozoli i dr.), jesu vode od pranja

tenkova, od ulja za gorivo kod brodova i dr. Na vodi plivajui uljani dijelovi predstavljaju vanrednu neugodnost za stanovnitvo poto se zaneiste odjea, pribor za ribolov, amci itd. Svake godine donosi ova uljana kuga, teku smrt mnogim hiljadama vodenih ptica usljed zaljepljivanja perja. Tako je 1953. godine, usljed putanja ulja sa broda, u sjevernim dijelovima Njemake, stradalo 10.000 divljih pataka, gnjuraca i drugih ptica. Smrt ptica tumai se time, da se na zauljenim dijelovima ne mogu vie ptice prirodno mau mazati, te kroz ta mjesta prodire hladnoa i ptice ugibaju od hladnoe. Osim toga, vrstama ptica koje rone oteano je nalaenje hrane jer zalijepljeno perje smeta normalnom ronjenju i odravanju pravca. Napokon, jak nagon kod ivotinja prouzrokuje potrebu ienja, te se one bez prestanka pokuavaju da oiste i sve se vie zamazuju te napokon uginu zbog iscrpljenosti. Oneienje uljem najgore se ispoljava u gospodarenju vodom na kopnu. Ulje pokrije povrinu vode kao fina tanka opna, koja prijei dodir izmeu vode i zraka. Tako voda ne moe vie da uzima iz zraka kisik, a to je u toliko gore to je veina tekuih voda optereena organskim otpadnim materijama, te su za njihovo mineraliziranje biolokim samoienjem potrebne velike koliine kisika. Meutim, i iste vode za hlaenje kao i one iz parnih eletrana dovele su do tekih oteenja pa i do ubijanja velikog dijela ivih bia u dotinoj vodi, ako se uputaju u rijeke sa velikim temperaturama. Ne samo da ugine veliki broj riba i ostalog ivog svijeta nego se znatno poveava opasnost od nestaice kisika. Mnoga seoska kuanstva pa i cijele opine smatraju seoski potok kao jame odreene za sebe, gdje se puta osoka od ubriva kao i sve neistoe iz kue. to nizvodno netko mora uzimati vou za pie i potronju za ovjeka i stoku, o tome se ne vodi rauna. esto se odpadne vode iz kuanstva nabacuju u jame, gde se stvaraju milioni klica, meu ostalim prouzrokovai tifusa, paratifusa, srdobolje i drugih. Ove klice dospiju u podzemne vode koje se ponovo upotrebljavaju za pie. U 1950. godini bilo je samo u 467 gradova sa 24 miliona stanovnika, cca 1.650 miliona m3 otpadnih voda koje su, vie ili manje proiene, dole u rijeke Njemake. Usljed ovih velikih opasnosti od zagaenih voda, pojedine opine u Njemakoj izgradile su naprave za proiavanje voda. Tako je u Bavarskoj 1952. godine sagraeno za 29 miliona njemakih maraka postrojenja za proiavanje otpadnih voda. Tekoe su u tome to za mnoge nove industrije treba da se ispitaju naune osnove za djelovanje otrova i najpodesnije metode za ienje (npr. najlon, perlon, antibiotici, radioaktivne materije itd.). Za izgradnju naprava potrebne su velike sume novaca. U Njemakoj bi trebalo godinje troiti na te svrhe oko 800 miliona maraka. tete od zagaivanja voda cijene se godinje na vie stotina mili181

ona maraka. Zato je kod naroda preovladao stav da se potok i rijeka ne smiju gledati samo kao sprovodnici voda, nego kao jedna ivotna zajednica u kojoj postoje mnogobrojne suvislosti i vlada bioloka ravnotea. Male koliine organskih materija mogu povrinske vode da neutraliu zahvaljujui biolokom samoienju. Bioloko samoiavanje poiva na djelatnosti takozvanih saprobija. Ovi stanovnici neistoe su iva bia (poglavito bakterije, alge, praivotinje, larve insekata, crvi) koja nalaze najbolje uslove ivota u vodi, koja obiluje organskim materijama koje su sposobne za trulenje (raspadanje). Ove su vie ili manje neosjetljive prema trulenim otrovima i nestaici kisika, pojavljuju se djelomino u ogromnom broju individua. U 1 cm3 vode najprljavije takozvane polysaprobne vodene zone moe biti okruglo 1 milion bakterija. Saprobije rastavljaju usljed procesa promjene njihove materije visokomolekularne organske sastojke otpadnih voda u jednostavnije nekodljivije kemijske spojeve. Poslije odreenog vremenskog razmaka, ija duina ovisi uglavnom od koliine i vrsta uvedenih materija kao i stanja i koliine vode povrinskih voda, voda je opet ista. Ali u koliko bi koliine otpadnih voda bile prevelike ili bi se ulijevale jedna za drugom, ne bi se mogli dokraja razviti procesi samoproiavanja. Prirodno stanje ravnotee u kome su se povrinske vode prije nalazile ne moe se vie uspostaviti te onda nastaju gore navedene pojave. Bioloko samoproiavanje moe postati uspjeno samo kod raspadljivih materija oneiavanja. Ako se uvedu otrovne anorganske materije kao npr. od metalnih soli i metalnih oksida a isto tako ako se unesu otrovne organske materije koje se ne rastvaraju trulenjem, ne moe uslijediti proiavanje biolokim putem. U tom sluaju dolazi veinom do potpune opustjelosti povrinske vode, jer nema ivih bia koja bi bila podeena npr. za korisnu upotrebu cijanida. S obzirom na vanost zatite voda, u Njemakoj su osnovana mnogobrojna drutva koja imaju za cilj da se brinu o racionalnom korienju voda kao i o odravanju istoe povrinske i podzemne vode. Meu mnogobrojnim drutvima navesti u neka: Udruenje njemake zatite voda, ribarska i lovaka drutva, udruenja za zatitu ivotinja, za zatitu prirode, turistika drutva, udruenja za vodoprivredu, za njegu zdravlja, za poljoprivredu i umarstvo, za podizanje bata, za promet stranaca, za sport na vodi i druga. I u vicarskoj posveuje se velika panja problemima zatite voda od zagaivanja, to je i potpuno razumljivo. Potronja vode je naglo porasla tako da danas jedan stanovnik grada Bazela troi preko 200 litara vode dnevno, a ranije 1900. godine troio je oko 90 l. Paralelno sa porastom stanovnitva i njegovih sanitarnih ureaja ilo je i znatno poveanje industrijske proizvodnje. To je imalo za posljedicu daljnji jak porast potronje vode. 182

Prije opeg uvoenja vode za opskrbu u pojedinim stanovima bila je mala navala otpadnih voda. Sve go najnovijeg vremena ni u najveim gradovima nije se nita ili se vrlo malo poduzimalo za brzo odvoenje otpadnih voda. Tako npr. u Zrichu su sluili jo do prije 100 godina metar iroki jarci, koji su se nalazili pozadi kua, za hvatanje otpadnih voda i drugih kunih otpadaka. Seljaci iz okolice grada istili su jarke dva puta godinje i odvozili smetlje na svoju zemlju kao gnojivo. U drugim gradovima otpadne vode su se jednostavno putale u jarke veinom nepoploanih cesta. Ovdje kao i tamo bile su stalno arite zaraze. Kada se u drugoj polovini prolog vijeka u vicarskoj poelo u gradovima sa postavljanjem kanalizacione mree, to je, s jedne strane, poticalo iz tenje da se odstrane u zdravstvenom pogledu sumnjivi jarci za otpadne vode, a, s druge strane, postale su potrebne mjere koje bi omoguavale da se rastue koliine otpadnih voda uope mogu odvesti. Iz poetka su koliine otpadnih voda bile manje te su r i j e k e samoproiavanjem odrale ravnoteu i neiste materije brzo su se smanjivale na jednu snoljivu mjeru. Tek kada su dole u gradove velike mase stanovnitva i kada je porasla industrija, navalom otpadnih voda u znatnoj koliini, postalo je nemogue samoproiavanje, te su 1875. i 1888. doneseni prvi zakonski propisi koji su vaili za ribolov. Meutim, tete su bivale sve vee i ribolov je bio u mnogim rijekama onemoguen. Mnoge rijeke postale su legla gamadi. Prestalo je kupanje u mnogim rijekama, te su i posjete turista bivale slabije. Pogoranje se odrazilo i u opadanju brojnog stanja plemenite ribe i u pojavi burgundske krvave alge. Zagaivanje podzemnih voda bivalo je sve znatnije pa su se pojavila i crijevna oboljenja kod ljudi. Uslijed zagaenja u mnogim industrijama je bila ugroena proizvodnja, tako da su se morale preduzeti mjere zatite, koje su negdje veoma uspjeno sprovedene. Tako npr. rijeka Ruhra iako tee kroz najgue naseljeno industrijsko podruje Evroep, ona spada u najistije rijeke naega kontinenta. Zbog tekoa kod opskrbe vodom, koje su tamo rano nastupile, ljudi su shvatili da je potrebno preduzeti mjere zatite. Ve decenij ama imaju ureaje koji u cijelom svijetu vae kao uzorni. Meu mjerama koje je trebalo preduzeti bila je bez sumnje na prvom mjestu izgradnja postrojenja za ienje otpadnih voda. Pomou njih moglo se mnotvo unesenih materija neistoe sukcesivno smanjiti. U 1957. godini donesen je zakon o zatiti voda te se pristupilo izgradnji ureaja za proiavanje voda na osnovu zakonskih odredbi. U vicarskoj je isto tako teko stanje i kod voda koje stoje, kao to su jezera, gdje su putene gradske i industrijske otpadne vode. Moe se navesti primjer Cirikog jezera za mnogobrojne sline ili jednake sluajeve. Ovo, oko 28 km dugo,

4 km iroko i maksimalno duboko 143 m, subalpinsko jezero bilo je osamdesetih godina prolog stoljea tipino oligotropno, dakle, njegova voda je bila ista, bistra, bogata kisikom. Ali od toga su znatno porasla mnoga obalna naselja, zahvaljujui provoenju eljeznike pruge. Svi gradii i trita vodili su bezbrino otpadne vode svojih kanala u jezero; iz jezera se uzimala voda za pie iz odgovarajue dubine. U poetku se zagaivanje jedva opaalo, ali se tokom godina toliko povealo, da je prozirnost, ovo najizrazitije mjerilo za koliinuu u vodi plivajueg planktona i detritusa (izumrlih elija), od prvobitnih 9,4 m spala na svega 4,3 m. U 1898. godini dolo je u vodi do crvenila vode, izazvanog masovim razvitkom burgundske krvave alge (Oscillatoria rubescens). I kremena alga (Tabellaria fenestrata) razvila se u silnim koliinama. Raspadanje ovih masa izazvalo je veoma pojaani potroak kisika, do kojeg je dovelo uvoenje organskih otpadnih voda. Tako je dolo u dubini jezera do potpunog nestanka kisika i do stvaranja crnog gnjilog blata koje sadri sumporovodik. U ovome se ne moe da razvija ikra glavne lovne ribe jezera, mladice, kojoj je potreban kisik, i ona ugiba. Tako je u Cirikom jezeru onemogueno prirodno gajenje mladica, te je svake godine potrebno ubacivati umjetno izleenu mla. U Austriji se takoe poklanja velika panja problemima zatite voda. Na zadnjem zasjedanju za zatitu prirode u Gracu, koje je odrano u maju 1958. godine, naglaena je naroito uska veza koja postoji izmeu vodoprivrede, vodogradnje i zatite prirode. Istaknuto je da se voda smatra kao kima i prirodna ila kucavica prirodnog predjela, te da se kod vodogradnje mora voditi rauna o vodi. Ininjer za vodogradnju, koji se bavi djelovanjem vode na njegovom radnom podruju i koji je pratio neposredne i posredne odnose gradnja prema vodi, mora cijeniti vodu kao dar prirode koji obavezuje i onda, kada ga pozivaju na jedan posao radi zatite protiv sile vode (stihije) ili radi racionalnog iskoriavanja vode. Zatita prirode i vodogradnja ne stoje u suprotnosti meu sobom, nego samo pred veoma velikim zadacima. U Austriji su donesene specijalne odredbe za Neusidlersko jezero, gdje je navedeno da se zabranjuje svaka promjena prirodnog stanja vodenih povrina i povrina pod trstikom. U ovoj zemlji donesen je zakon o zatiti voda, kojim je regulisana cjelokupna materija o otpadnim vodama kao i openito pitanja iz svog podruja. Sa razvitkom industrije pojavili su se i mnogobrojni problemi zatite voda u Engleskoj te je donesen 1858. godine i zakon kojim se zabranjuje isputanje u rijeke fekalnih i drugih materija koje su podlone trulenju. Radi unapreenja zatite voda, osnovani su Englesko drutvo za

preiavanje upotrijebljenih voda, Institut za preiavanje upotrijebljenih voda sa zadatkom da pribavljaju naunu podlogu za donoenje zakonskih propisa i administrativnih mjera i za davanje strunih savjeta. Engleska je na polju izgradnje ureaja za proiavanje otpadnih voda postigla vanredne rezultate. Prilikom izgradnje raznih brana i ureaja za elektrane vodi se rauna u Engleskoj da se omogui nesmetan prolaz ribama ispod brana kako bi se mrijetenje specijalno plemenitih vrsta riba, salmonida, omoguilo na itavom toku rijeke. U Plitorhyu, kotska, izgraena je brana i ispod nje prolaz za ribe, te ovaj objekat posjeuju i mnogi turisti, koji mogu posmatrati kretanje riba ispod brane.

1. Uesnici kongresa UICN na ekskurziji rijekom Dunajec u Poljskoj

U Sovjetskom Savezu donesena je poslije oktobarske revolucije odluka da se preduzmu mjere za zatitu voda od zagaivanja. U 1923. i 1937. godini doneseni su zakonski propisi kojima se propisuje organizovanje sanitarne zatite otvorenih i podzemnih izvorita za snabdjevanje naselja vodom. Problem zatite voda od zagaivanja dobio je opi dravni znaaj i to ne samo u sanitarnom nego jo vie u ekonomskom pogledu. Pored svih tih mjera dolo je do zagaivanja velikog broja vodenih tokova, tako npr. Volga, Ural i druge. U posljednjem petogodinjem planu predvien je iznos od milijardu rubalja za izgradnju ureaja za otpadne vode, te su se prilike u posljednje vrijeme vidno popravile. Nakon ovih razmatranja o zatiti voda u nekim zemljama Evrope, prili bismo na pitanje zatite u naoj zemlji, pa bismo se u prvom redu osvrnuli na prilike u NR Srbiji. U Srbiji je vaio zakon o vodama i njihovoj upotrebi iz 1878. godine i zakon o regulisanju i upotrebi vode iz 1905. god., a poslije su doneseni zakoni o vodama u Jugoslaviji iza prvog svjetskog rata. Nakon osloboenja zagaivanje voda u Sr-

183

biji je uzelo znatne razmjere te su se nametale potrebe preduzimanja mjera za saniranje voda. Ispitivanja voda vre Higijenski institut, Institut za vodoprivredu i Zavod za ribarsto NR Srbije. Dosada su ispitane vode od 66 industrijskih odnosno rudnikih preduzea i njihovih recipijenata. Industrija je preteno najrazvijenija u Vojvodini i tamo su opasnosti od zagaivanja najvee. Kanal Bezdan-Beej, pored koga se nalaze 5 kudeljara, 2 eerane, 1 koara, 1 fabrika tekstila, 1 uljara i 1 pivara, bio je zagaen nizvodno od izliva upotrijebljenih voda iz fabrike ulja u Vrbasu. Upotrijebljene vode iz fabrika eera u Crvenki i Vrbasu izlivaju se u melioracioni kanal Deltu, koji prima takoe i vode iz fabrika u Kuli. U kanalu Bezdan-Be, nizvodno od izliva kanala Delte kada eerane rade sva riba ugine. Jezero Pali slui kao prijemnik za svu kanalsku vodu Subotice i za svih 5 industrijskih preduzea koja se nalaze u tome mjestu (plinara, fabrika hemijskih proizvoda Zorka, fabrika konzervi voa i povra, fabrika suhomesnatih proizvoda i fabrika kroba). Gradska kanalska voda i industrijske upotrijebljene vode izlivaju se u jezero potpuno nepreiene. Kanal Begej je navie ispitivan, te je uzet 161 uzorak vode iz Begeja sa 3772 analize i 30 uzoraka upotrijebljenih voda iz pojedinih fabrika, sa 362 analize. U 1953. godini usljed otpadnih voda uginule su ribe svih vrsta: smuevi, arani, tuke i druge sitne ribe u velikom braju. Vano je napomenuti da Begej dolazi u velikoj mjeri zagaen ve iz Rumunije usljed izliva upotrijebljenih industrijskih voda. Sava i Dunav kod Beograda primaju upotrijebljene vode grada, ali se samopreiavanjem ovaj uticaj do Grocke poniti. Radi opasnosti od zaraze 1956. godine zabranjeno je kupanje pored desnih obala Save i Dunava. Borska rijeka prima otpadne vode iz flotacije Borskog rudnika i toliko je optereena sedimentnim i suspendovanim materijama da se nikakav organski ivot ne moe odrati ne samo u njoj nego ni u njezinim recipijentima sve do Dunava. Rijeka Niava prima upotrijebljene vode iz fabrike gumenih proizvoda u Pirotu, rudnika Jelanice, kanalizacije Nike Banje, glavnih kolektora kanalizacije grada Nia i fabrika duvana, koe, tekstila, hemijskih proizvoda i drugih u Niu, te je zagaenje veoma raznoliko; ono se ogleda u mutnoi i mirisu voda, velikom broju klica i toksinih materija. Rijeka Kolubara kod Valjeva zagaena je u znatnoj mjeri. Gradske otpadne vode i industrijske upotrijebljene vode preduzea Kruik isputaju se u vodotoke Valjeva bez ikakvog prethodnog preiavanja. Rijeka Djetina kot Titovog Uica je preoptereena usljed uzimanja vode za industrijske potrebe i isputanja upotrijebljenih voda. Hidro184

centrala u toku dana zaustavlja vodu dva do tri puta za vrijeme niskog vodostaja te koritom Djetine protie samo potoi otpadnih voda od susjednih industrijskih preduzea usljed ega je svaki akvatini ivot na toj dionici rijeke onemoguen. NE Slovenija je donijela jo u 1957. godini Zakon o zatiti voda. Na onovu toga zakona moraju sva preduzea u roku od 10 godina nainiti ureaje za preiavanje voda. Na traenja Ribarskog drutva, Zavoda za zatitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti, Uprave za vodno gospodarstvo mogu se propisati i krai termini za izgradnju ureaja za proiavanje voda ukoliko su iste tetne za ribe i plankton. U proloj 1958. godini bilo je 35 voda zagaeno, te je stradao plankton, ribe i riblji mla. tete su procijenjene na osnovu biolokih i kemijskih analiza i uginua riba, rakova i drugih. Zagaene su bile meu ostalim i ove vode: 1. Potok Paka isputanjem otpadnih voda Termoelektrane u otanju; teta je iznosila 60.000. dinara. 2. Potok avnica pri Ljutomeru, od tvornice cipela u Ljutomeru; teta 80.000 dinara. 3. Rijeka Krka u Novom Mjestu od tvornice Novoteks i drugih; teta 1,000.000. dinara. 4. Potok Radeica u Podturnu na Dolenjskom od preduzea Destilacije; teta 550.000 dinara. 5. Potok Pesnica kod Maribora od tvornice cipela u t. Lenartu; teta 1,000.000 dinara. 6. Rijeka Soa od Sokih elektrana pri ienju akumulacijskih jezera; teta 2,000.000 dinara. 7. Rijeka Reka kod Ilirske Bistrice od tvornice lesonit-ploa; teta 300.000 dinara. 8. Rijeka Trika Bistrica od predionice u Triu i drugih; teta 2,500.000 dinara. 9. Rijeka Sava od 5 tvornica u Kranju; teta 1,750.000 dinara. 10. Potok Dravinja od tvornice orua ree, tajerske; teta 252.700 dinara. 11. Potok Bistrica u Slovenskoj Bistrici od tvornice Impol; teta 120.000 dinara. 12. Rijeka Mea od Svineva rudnika u Meici; teta 2,000.000 dinara. 13. Rijeka Sora od tvornice celuloze i drugih Goriani; teta 1,663.864 dinara. 14. Rijeka Ljubljanica od tvornice cipela na Vrhniki; teta 400.000 dinara. 15. Rijeka Kamnika Bistrica od 5 tvornica; teta 1,000.000 dinara. 16. Rijeka Selska Sora, potoci Boben u Trbovlju, Trboveljica, raznih preduzea; teta od 2,784.426 dinara. Ukupna teta samo u 1958. godini iznaa 17,600.000 dinara. U NR Hrvatskoj tete od zagaivanja su takoe veoma velike, jer se nalazi 50 velikih zagaivaa voda koji izlivaju otpadne vode bez ikakvog preiavanja. Poslije Zagreba koji svo-

jom kanalizacijom bakterioloki zagauje Savu, industrija Siska (eljezara, kudeljara, fabrika eira) pojaava zagaivanje Save svojim otpadnim vodama. U Savu se ulijevaju otpadne vode Fabrike koa u Novoj Gradiki i Poznanovcu te Rafinerije nafte u Bosanskom Brodu. Industrija Vinkovaca je unitila ribe u Bosutu, a kombinat koe i gume u Borovu kao i industrija Vukovar, zagauju Dunav ogromnim koliinama otpadnih voda. Osjeke fabrike sapuna i koe ulijevaju otpadne vode u Dravu, a koara i druge industrije iz Karlovca, u Kupu. Vano je napomenuti da Sava ulazi u NR Hrvatsku veoma zagaena nizvodno od Zidanog Mosta, Una donosi zagaenje drvne industrije zapadne Bosne, Vrbas iz Banja-Luke, Bosna iz centralne Bosne itd. Niz manjih pritoka Save i Drave takoe su u tekom stanju npr. Krapinica, Kupa, Orljava i Bosut, pa Bednja i Karaica, zatim Rjeina na teritoriju Rijeke itd. Iz dnevne tampe vidi se da je u 1957. godini dolo do velikog trovanja i masovnog unitavanja riba u rijekama Zelini i Lonji: ogromne koliine ribe ljudi su izvlaili za gnojita. Riba je otrovana namakanjem konoplje u tekuim vodama. Podnesene su prijave o trovanju velikih koliina ribe u rijekama Bednji, esmi, Ilovi, Pakri, pa i u pastrvskoj rijeci Slunjici. Trae se openito otrije mjere protiv prekritelja jer postoje odredbe o nainu namakanja lana i konoplje u vodama. Tvornica pirita u Poegi pustila je u dva navrata otrovne otpadne vode u Orljavu, ime su potrovane velike koliine ribe. Voni i lozni rasadnik Pljeivica pustio je u rjeicu Reku otpadne vode kemikalija za prskanje voaka. Tvornica pirita u Kerestincu pustila je svojim kanalom otpadne vode koje su dospjele u savske rukave Jedovac pa su potrovane znatne koliine riba. Kako se u Sloveniji iz Trbovlja baca u Savu znatna koliina ljake i pepela, to se razmatra mogunost proizvodnje cigle od ovog materijala, te bi Sava trebalo nakon toga da bude relativno ista kod Zagreba. Isto tako Una od Bosanskog Novog tee sve crnja radi isputanja kemikalija industrije celuloze u Prijedoru. Ove kemikalije unitavaju velike koliine ribe u Sani i Uni, a kako Una protjee i kroz Hrvatsku, postavlja se pitanje izgradnje filtera da bi se bogatstva Une spasila. U Sisku je odran sastanak predstavnika naunih institucija, NO Kotara, sportskih organizacija i poduzea Sisake Rafinerije nafte, na kome se raspravljalo kako da se sprijei unitavanje ribe i zagaivanje voda iz Rafinerije, koje se isputaju u Kupu. Naglasilo se je da nije u pitanju samo unitavanje riba, nego da zagaena voda ugroava zdravlje ljudi, a osobito stoke. Voda zagaena otrovnim kemijskim sastojcima nanosi tetu zemljitu i poljoprivrednim kulturama. Zato je potrebno preduzeti odlune mjere da se izgrade naprave za preiavanje otpadnih voda.

U Crnoj Gori posebno teak sluaj predstavlja rijeka Graanica u Nikikom polju, u ije korito (ljeti je due vremena potpuno suho) eljezara u Nikiu izliva svoje nepreiene otpadne vode, zasiene fenolom i drugim materijalima. Prijeti opasnost da procjeivanjem kroz karstni teren u podzemlju zagadi sve vode u Nikikom polju. Usljed podizana industrije u najnovije vrijeme stvaraju se problemi otpadnih voda jer se pojavljuju posljedice od zagaivanja rijeka. Od 12 zagaivaa, najvei je eljezara u Nikiu, ije fenolne vode s velikom koncentracijom zagauju korito Graanice, a poniranjem Zete u kraki teren, ugroavaju se izvori, ija voda slui za pie radnicima preduzea. Isto tako je od znaaja rudnik olova, cinka i arsena u ehotini, pored rijeke Rudice, pritoke Tare, ije otpadne vode zagauju ehotinu na znatnoj duini. U NR Makedoniji ima preko 20 industrijskih zagaivaa voda. Rijeka Vardar se zagauje otpadnim vodama poslije pranja hromovih ruda kod Skoplja, od fabrike alkaloida, koa, tutkala, tekstila, piva i dr. U Zletovaku rijeku kod Zletova ulaze vode od pranja olovne rude iz rudnika olova i cinka pa su u ovoj rijeci sve do Bregalnice ribe unitene. Stanje u Bosni i Hercegovini vjerojatno je najtee, jer se brzom izgradnjom industrije i energetskih postrojenja od osloboenja do danas vanredno poveala potronja vode, a s tim u vezi pojavilo se u veoma otroj formi i pitanje otpadnih voda. Do osloboenja u BiH je bio mali broj industrijskih objekata, a i ti su bili sa malim kapacitetom, kao to je solana u Kreki, tvornica sode u Lukavcu, eljezara u Zenici i Vareu, tkaonica u Derventi, Elektrobosna u Jajcu. Poslije 1945. godine podignut je itav niz velikih tvornica i poveani su kapaciteti postojeih objekata. Podignute su 2 nove koksare, 2 tvornice celuloze, 1 nova eljezara, tvornica azotnih jedinjenja, 2 tvornice lesonita, 3 tvornice koe itd. Veina tvornica podignuta je pored rijeka, kao i nekoliko

2. Kaskade i slapovi na utoku Bune u Neretvu

185

mokrih seperacija uglja Kakanj, Kreka, Banovii i Breza, jer je voda u velikim koliinama potrebna kao energetski izvor a i u samom tehnolokom procesu. U odnosu na proticanje povrinskih tokova, nema u BiH tako velikih gradova ije bi otpadne vode ozbiljno ugrozile biocenozu voda. Industrija je izgraena u slivu rijeke Bosne, Spree i Usore, a ovdje se nalaze i mokre separacije uglja, te su u tim podrujima i najvea zagaenja voda. Naroito je teko stanje na podruju tuzlanskog bazena, te je NOS sazvao u 1958. godini itav niz strunjaka, koji su komisijski pregledali objekte na terenu i donijeli zakljuke o buduim mjerama zatite. Doskora ovaj problem nije bio tako teak i otar. Rijeku Spreu su zagaivale otpadne vode fabrike sode i koksare u Lukavcu, te otpadne vode nanesene pritokom Jalom. Meutim, putanjem u pogon seperacije rudnika uglja Tito Banovii, situacija na rijeci Sprei se naglo pogorala. Od ranije zagaenog toka, tj. od Lukavca pa uzvodno do Zivinica i dalje rijekom Oskovom do Banovia, tekua voda je postala neupotrebljiva za ribarstvo, kupanje, napajanje stoke i za industrijske svrhe. Konstatovana je viestruka teta, koja se vidi naroito u sljedeem: 1. Rijeka Sprea na duini od oko 12 km i njena pritoka Oskova u duini od oko 14 km, postaju nepodesne zbog smanjenja kisika za floru i faunu. Bogato podruje kvalitetne ribe i rakova unitava se. 2. Jedino vee izletite Tuzle, odmaralite Kiseljak ostaje bez prirodne vode za kupanje i time skoro u cjelosti gubi turistiki znaaj. 3. Okolno stanovnitvo ostalo je bez dovoljnih koliina vode za poljoprivredu i za kuanstvo. 4. Eksploatacija kvalitetnog ljunka iz korita Spree mora se obustaviti, jer se ljunak zagauje ugljem i ugljenom prainom, koja ga ini neupotrebljivim za graenje. Ovaj se problem naroito osjea u Graanici gdje u ljunkari u Sprei radi oko 200 radnika.

5. Crpni bunari fabrike sode i koksare, iz kojih se ova preduzea dijelom snabdijevaju industrijskom vodom, postaju manje izdani. Konstatovano je da ugljena praina iz vodotoka Spree zatvara upljine u vodonosnom sloju i time spreava dotok vode u bunare, jer se ti bunari podzemno snabdijevaju vodom iz Spree. 6. Fabrika sode Lukavac koristi 80/o rijene vode iz Spree, pa joj se u rashladnim elementima stvara u vrlo kratkom vremenu talog mulja koji vri izolaciju i time onemoguuje hlaenje. To prema izjavi ovog preduzea predstavlja toliku opasnost da u toku ljeta moe doi do obustave rada u fabrici. 7. Rijeka Sprea sa protokom u najmanjem vodostaju od 1.500 1 sek. je jedini izvor industrijske vode za potrebe industrije u Lukavcu, Ta koliina vode je ve sada kritina za ovu industriju zbog ega se pristupilo pripremama za izgradnju akumulacionog bazena na rijeci Sprei. Pomou toga bazena osigurala bi se minimalna protoka od 6,5 m 3 /sek. i time zadovoljila industriju sa vodom i u perspektivi, zatim bi se mogle razblaiti otpadne vode ove industrije i osigurati voda za natapanje poljoprivrednog zemljita. Novonastalom situacijom sa putanjem u pogon separacije i ovaj bazen e trpjeti, tetu. U ovoj situaciji industrija esto sama sebe gui, jer zagaene vode onemoguavaju lociranje novih industrijskih objekata. Fabrika u Maglaju ima potekoe sa vodom iz Bosne koja dolazi zagaena iz Zenice. Voda iz rijeke Bosne u Zavidoviima, gdje se iskoritava za napajanje kotlova preduzea Krivaja sadri 1012 mg kaloidalnog mulja, koji se taloi u parnim kotlovima. To dovodi do slabog koritenja toplinskog efekta (smanjenje do 60%), te se kazani moraju svako tri do est mjeseci da iste. Dolazi do pada proizvodnje i velikih materijalnih gubitaka jer u takvoj situaciji pogonski kotao se stavlja van pogona od 10 15 dana. esto je ugroeno i ljudsko zdravlje jer kupanje i pranje postaje nemogue radi opasnosti infekcija i zbog neprijatnog mirisa zagaene vode.

3. Pejsai na Drini.

186

4 Kaskade i brzaci na Plivi

Stanovnitvo je prisiljeno da pije zagaenu vodu jer druge nema. Ovakva voda podzemnim putem prodire i u bunare. U tuzlanskom bazenu nastaju tete od otpadnih voda i od solana u Simin-Hanu i Kreki, industrije pirita i kvasca u Kreki, te od gradske kanalizacije. Na podruju sreza Sarajevo ugroene su mnoge rijeke i potoci usljed putanja otpadnih voda. Ovdje u navesti samo neke: Bosna kod Ilijaa, Stavnja kod Breze i Varea, eljeznica kod Hrasnice, Miljacka kod Sarajeva i Ali-paina mosta, te potoci Vogoa i Bioa kod Tarina. Samo neka preduzea u navesti ije otpadne vode ine velike tete uputanjem u recipijente: To su Tvornica per-ploa Bosanka Blauj, ije otpadne vode teku u Zujevinu, Preduzea Tito Vogoa u potok Vogou, eljezare Ilija u Bosnu, Koare Visoko u Bosnu, Rudnika i eljezare Vare i Rudnika uglja Breza, Rudnik i mlinovi barita Tarin i Kreevo u Bijelu rijeku, Tvornice ice i eksera Sarajevo u Miljacku, Tvornice ilima u Miljacku. Najveu degradaciju vode pretrpi direktno rijeka Miljacka od gradske kanalizacije Sarajeva. Usljed uputanja otpadnih voda gubi se znaajan faktor turizma i privlanosti BiH. Do skoro lijepe doline Bosne, Sane, Spree, Stavnje i drugih rijeka sada su unakaene uvijek mutnim i prljavim otpacima industrije, koji ne samo da mijenjaju izgled vode nego unitavaju samoniklu I Drina, jedna od najljepih rijeka Evrope, poevi od azotare kod Gorada nizvodno, postepeno ali sigurno mijenja svoj izgled i gubi privlanost koju je do jue imala. Po bogatstvu ribom, a naroito plemenitim vrstama (pastrva, lipljen, mladica), BiH je poznata u itavom svijetu. Riblji fond je u stalnom opadanju i situacija se naglo pogorava stalnim masovnim trovanjem riba otpadnim vodama industri-

je. Koksara iz Lukavca samo jednim trovanjem unitila je ribe u vrijednosti od preko 10 miliona dinara. I trovanja u 1957 (Fabrika natron-papira u Maglaju, koksara i fabrika sode na Sprei, Destilacija drva na Usori, fabrika celuloze na Sani) i ponovno trovanje od Fabrike natron-papira na Bosni nanijela su zajednici viemilionske tete. I kada ne dolazi direktno do trovanja ribe otpadne vode industrije degenariu dno rijeke i postepeno ili sigurno unitavaju u vodi sve ono to omoguava ivot riba. Ve dolazi do masovnih migriranja manje vrijednih vrsta riba u podruju gdje su do sada obitavale samo plemenite vrste. I na ovaj nain ribarstvo trpi ogromne tete. Ukratko bih se osvrnuo na zakonodavstvo o zatiti voda nekih zemalja, kao i na na prednacrt Zakona o vodama. U 1955. godini donijela je vicarska svoj savezni zakon o zatiti voda od oneiavanja, pa prema tome zakonu pod zatitu zakona potpadaju povrinske i podzemne, prirodne i vjetake, javne i privatne vode. Prvenstveno se propisuju mjere protiv oneiavanja ili drugog kodljivog oteivanja povrinskih i podzemnih voda, koje su potrebne za zatitu zdravlja ovjeka i ivotinja, a zatim i za sve druge potrebe. Otpadne vode se mogu uputati u tekue vode samo po preduzetim mjerama filtriranja i ostalim zatitnim mjerama, po posebnom odobrenju Kantona. Za postavljanje naprava za preiavanje otpdanih voda odreuju se rokovi. Saradnjom sa susjednim dravama nastoji se rijeiti pitanje otpadnih voda. Propisane su mjere kontrole nad otpadnim vodama. Kaznene odredbe propisuju kazne od 5.00020.000 franaka za prestupe protiv ovoga zakona. I ehoslovaka je donijela svoj zakon o vodoprivredi u 1955. godini, te se u l. 1 navodi sve povrinske i podzemne vode slue za osiguranje gospodarskih i drugih drutvenih potreba . 187

u l. 2 se navodi da se sa povrinskim i podzemnim vodama treba planski gospodariti sa sredstvima i naelima tehniki i ekonomski najpodesnijim, da se ima odrati ravnotea kapaciteta vodnih izvora i potronje vode i da se ouva odgovarajui stepen istoe vode. Sa svima vodama mora se planski gospodariti, to propisuje dravni vodoprivredni plan. Na osnovu toga plana vri se raspodjela vode, te se u sluaju pomanjkanja vode mora obustaviti koritenje vode. Naroito se ima provesti princip racionalnosti kod koritenja voda, naroito prilikom njene ponovne upotrebe. Voda mora u tome sluaju da bude dobro proiena, te da se iskoriste kvalitetne tvari sadrane u otpadnim vodama. Specijalno poglavlje govori o zatiti voda, te se propisuje tako postupanje da vode sauvaju koliko god je mogue prirodno stanje. Propisuje se zatita protiv tetnih djelovanja posebnih vrsta voda, zatita vodnih energija, zatita ribarstva i drugo. Kako je naprijed istaknuto u 1957. godini donesen je u Sloveniji zakon o zatiti voda, te se po tome zakonu smatraju atmosferske povrinske i podzemne vode kao i priobalsko more. Propisuje se naroito poslovnik za rukovanje i izdravanje naprava za ienje voda, kao i svi podaci o graevnom i tehnikom ustrojstvu naprava. Sa svima vodama mora se gospodariti na osnovu odobrene vodogospodarske dozvole. U 1957. godini izraen je prednacrt naeg osnovnog zakona o vodama koji sadri 12 poglavlja. U l. 1 i 2 se navodi da su sve vode na teritoriju nae zemlje u drutvenoj svojini, te da vodama upravljaju drutveni organi odreeni posebnim propisima (vodoprivredni organi). lan 4 propisuje iskoriavanje voda na osnovu vodoprivredne osnove, a l. 5 veli da vode, kao dobro od interesa za cijelu narodnu zajednicu, nalaze se pod zatitom drave. Naroito poglavlje Zatita voda tretira pitanje zatite protiv tetnog mijenjanja hemijskog ili fizikog sastava vode ili da se ouvaju korisna bioloka svojstva vode, te se navode sve mjere za zatitu od otpadnih voda. U obrazloenju zakona se navodi da koliine voda sa kojima raspolae naa zemlja predstavljaju dragocjeno bogatstvo od osobitog interesa za privredu nae zemlje i njen daljnji razvoj. Kako, meutim, sve te koliine voda nisu neiscrpne, a potrebe privrede su velike, namee se imerativ pravilnog gazdovanja vodama. Naroito se istie injenica da sliv jednog vodotoka predstavlja u hidrolokom pogledu jedinstvenu cjelinu i kao takva ona se mora posmatrati imajui u vidu jedinstvo reima voda. Svaka izgradnja ma kakvog objekta na gornjem dijelu sliva uslovljava promjenu reima na itavom vodotoku. S druge strane na jednom slivnom podruju pojavljuju se nekoliko interesenata sa ciljem korienja voda, odbrane od voda ili zatite voda. Novi zakon morao bi da odgovori slijedeim zadacima:

5. Vodopadi i kaskade na Rijeci kod Stupara da odredi pravnu osnovu vode u skladu sa drutvenim promjenama, stavljajui je u plansku slubu privrede i ljudi; da regulie u najveoj moguoj mjeri sve naine iskoriavanja voda sa tehnike, pravne, privredne, komunalne, i socijalne strane; da dosljedno i planski spreava i uklanja svako eventualno tetno dejstvo vode regulisanjem odbrane od voda; da regulie zatitu voda u skladu sa potrebama privrede i narodnog zdravlja. I najzad, objavljen je u 1961. godini Nacrt Zakona o zatiti voda u Bosni i Hercegovini, kojim je razraena problematika voda i data sistematska graa po sljedeim glavama. I. Opte odredbe; II. Nain zatite i koritenja voda; III. Vodoprivredna osnova, saglasnost, i dozvola; IV. Ovlatenja i dunosti u vezi sa zatitom, ureenjem i odravanjem voda; V. Katastar i registar voda; VI. Nadzor; VII. Kaznene odredbe i VIII. Prelazne i zavrne odredbe.

188

Kako je za donoenje ovog Zakona vanredno zainteresovana i sluba zatite prirode zbog njegovog ogromnog znaaja za BiH, to bismo se ukratko osvrnuli na neke najznaajnije karakteristike. lan I istie da su sve vode, vodotoci i priobalna zemljita u NR BiH zbog naroitog znaaja za privredu, zdravlje, klimatske prilike i ivotni standard, pod posebnom zatitom te se mogu koristiti samo u skladu sa odredbama ovog zakona. Ova je odredba veoma znaajna jer se prvi put kod nas stavljaju vode pod zatitu te je njihovo koritenje strogo vezano na odreene propise. Zadnji stav ovog lanka navodi da se odredbe ovog zakona ne odnose na ona pitanja koja su u pogledu voda, vodotoka, i priobalnog zemljita regulisana posebnim propisima. Ove odredbe pored ostalih zainteresovanih odnosi se i na objekte zatite prirode kao to su strogi i upravljani rezervati, te nacionalni parkovi i razni specijalni rezervati, gdje e reim upravljanja esto biti mnogo stroiji prema karakteru samog zatienog objekta. Npr. prema znaaju Hutovog blata kao ornitofaunistikog rezervata reim uprave e se znatno razlikovati u strogo zatienoj zoni, koja je odreena samo za potpuni mir i lijeenja ptica, od ostalog podruja, gdje e biti dozvoljen i ribolov i lov pernate divljai. Na osnovu ovog Zakona vodama se smatraju atmosferske, povrinske i podzemne vode, vodotoci su korita sa vodom, koja njima protie, a priobalnim zemljitem se smatraju nasipi, obale, povremeno plavljena naputena korita i rukavci, neodreena rijena ostrva inundacije unutar nasipa. Prema Zakonu cilj zatite je da se ouva bioloki, hemijski i fiziki sastav voda kao i da se sprijei zagaivanje i pogoravanje prirodnog reima voda u koritu i na priobalnom zemljitu. Da bi se voda planski koristila potrebno je izraditi vodoprivredne osnove, a za zahvate kojima se utie na reim voda trai se vodoprivredna saglasnost odnosno dozvola. Zabranjuje se svaki zahvat kojim se mijenja reim povrinskih ili podzemnih voda ukoliko bi time bila ugroena poljoprivredna proizvodnja, snabdjevanje vodom, mineralna, termalna i ljekovita vrela ili stabilnost objekata. Naroito je zabranjeno mijenjanje prirodnog svojstva vode (zagaivanje) povremenim ili stalnim isputanjem otpadnih voda, vrstih, gasovitih i radioaktivnih materija u povrinske ili podzemne vode ili na mjesta odakle bi mogle dospjeti u vode. Otpadne vode mogu se uputati u vodotoke samo nakon preiavanja, te su privredne i druge organizacije koje u procesu zagauju vodu dune da izgrade ureaje za preiavanje voda. Radi zatite izvora za snabdijevanje vodom, kao i za zatitu termalnih, mineralnih i ljekovitih izvora odredie se zatitne zone.

Meu ostalim Zakon predvia da se vode mogu koristiti za potrebe graana, naselja i industrije, za poljoprivredu, za ribarenje, za zdravstvene potrebe i za turizam, sport, rekreaciju i druge potrebe. Zakon propisuje da zatita voda i zatita, ureenje i odravanje vodotoka i priobalnog zemljita u drutvenoj svojini spada u nadlenost optinskog narodnog odbora, koji ovo pravo i dunost moe povjeriti posebnoj privrednoj organizaciji ili ustanovi koje su osposobljene za ove poslove. Katastar voda, koji se uvodi na osnovu Zakona, sadravae podatke o kvalitetu, koliini, protoku, duini toka, veliini podruja na koje se voda prostire, i sluie za izradu vodoprivrednih osnova. Registar voda imae podatke o svim izdatim vodoprivrednim saglasnostima i dozvolama kao i o drugim raznim promjenama nastalim zahvatima na vodi. Predvia se nadzor nad izvravanjem svih odredbi Zakona o iskoriavanju voda, ureenju korita, zatiti voda, od zagaivanja, te izgradnji, upotrebi i odravanju vodoprivrednih objekata. U kaznenim odredbama se predviaju stroge novane kazne, od 100.000 do 5,000.000 dinara, za razne tetne zahvate kao i za neizvrenje propisanih mjera za zatitu voda. U prelaznim odredbama su veoma znaajne odredbe da e se sve izdate vodoprivredne dozvole i saglasnosti morati saglasiti sa odredbama Zakona u roku od 6 mjeseci. I na koncu odreuje

6. Kaskade na rjeici Jaglenici vie Novog Travnika

189

7. Rijeka Bosna kod Maglaja

se rok od 7 godina za izgradnju ureaja za preiavanje voda na postojeim objektima koji isputaju otpadne vode i druge tetne materije. Iz itavog dosadanjeg izlaganja jasno je od kolikog je znaaja pitanje openito zatite vode u naoj zemlji, te je potrebno da i zavodi za zatitu najue sarauju sa svima zainteresovanim na pravilnom rjeavanju ovog problema. Smatram da bi se ubudue specijalno sa stanovita zatite prirode trebalo inzistirati na sljedeem: 1. Kako sve koliine voda u naoj zemlji nisu neiscrpne, uprkos velikom bogatstvu u vodama, potrebno je da cjelokupna zatita prirode povede najintenzivniju borbu za zatitu voda, u smislu osnovnog principa da se svi prirodni izvori moraju najracionalnije iskoriavati u interesu zajednice; 2. Povesti opu borbu za odravanje istoe povrinskih, podzemnih i drugih voda te ne dozvoliti nikakvo unitenje, oteenje i razaranje prirodnih izvora i voda, gdje god je to mogue; 3. posebnu panju posvetiti odravanju i njegovanju prirodnih pejsaa i krajolika sa svima vodotocima u njima; 4. obzirom na teko stanje usljed zagaenja mnogih voda i usljed toga opasnosti za zdravlje

naroda, a, s druge strane, zbog ogromnih potreba za vodom, namee se potreba to hitnijeg donoenja zakona o vodama, i u ostalim republikama gdje to do sada nije izvreno a sluba zatite prirode u pojedinim republikama mora posebnu panju posvetiti radu na donoenju zakona; 5. da bi se to uspjenije rijeili mnogobrojni i kompleksni zadaci na zatiti voda i uope sva pitanja u vezi sa vodama, potrebno je odmah osnovati drutvo za zatitu vode u naoj zemlji, kome treba da prue svu moralnu i materijalnu pomo svi zainteresovani. Ne moe biti nikakve sumnje da e se proglaavanjem ovog Zakona u svim republikama znatno unaprediti ovo pitanje u smislu zatite vode. Meutim, danas se dogaaju jo uvijek znatne tete na mnogim vodotocima, a esto na zatienim objektima prirode kao to su razni sedreni dijelovi na vodopadima, kaskadama, sedrenim peinama, gdje e radi specifinosti objekata biti potrebno provesti poseban reim voda. Sluba zatite prirode na osnovu Zakona morae propisati posebne mjere zatite vode na ovakvim zatienim objektima. Na zatiti ovakvih objekata bie potrebno jo mnogo uraditi, i to prvenstveno agitacijom i propagandom djelovati na kulturnu svijest svih lanova drutvene zajednice. Openito na jednom ovako vanom zadatku zatite voda, pored Zakona i zakonskih propisa, bie potrebno mnogo zalaganja raznih drutvenih organizacija, tampe, radija, televizije i ostalih. I kod nas e biti potrebno da se osnuju razna drutva za zatitu voda sa svima svojim sekcijama, kao samostalna ili u sastavu budueg drutva za zatitu prirode, jer je jedno od najvanijih podruja savremenog djelovanja na zatiti prirode, sama zatita voda, koje su danas najvie ugroene sa raznih strana. Pitanje zatite voda, odnosno poboljanje vodnog reima, nije mogue rjeavati samo u pojedinim podrujima, nego kao to se mora ovo pitanje zatite rjeavati za itav sliv vodotoka, tako ga je potrebno razmatrati za cijelu zemlju. Dosada je i Makedonija pored Slovenije donijela svoj Zakon o zatiti voda, u Hrvatskoj se on nalazi u zavrnoj fazi pa je potrebno da i ostale nae republike to prije donesu svoje zakone o zatiti vode. Nigdje nije potrebno toliko koordinacije i saradnje kao u rjeavanju ovog vanog pitanja za itavu zajednicu.

LITERATURA: 1. Kardo Nikola: Uticaj industrijskih otpadnih voda na biocenozu recipienta u NR BiH, Institut za ribarstvo NR BiH, Sarajevo, 1959. 2. Hansjerg Schassman: Uzroci, posljedice i suzbijanje oneiavanja voda. Schweizer Naturschutz 1957. 3. Tortmann Heinrich: tetni uticaj i industrijskog razvitka. Natur und Landschaft 1957. 4. Engelhardt Wolgang: Naturschutz, Mnchen 1954. 5. G. M. Milionske tete od zagaenih voda, novinski lanak u Osloboenju. 6. Rehak Viktor: Oneiavanje voda u FNRJ, referat odran na V. redovitom meurepublikom savjetovanju o zatiti prirode u Zagrebu 1959.

PROTECTION DES COURS D'EAU NATURELS CONTRE LES SALETS INDUSTRIELLES Le travail la protection hydrologique est compt parmi les activits les plus importantes de la protection de la nature, de sorte que de nos jours, dans notre pays aussi, on prte une grande attention la protection des eaux contre toutes souillures et divers autres agissements nuisibles. Autrefois, l'eau ne fut pas un problme, dans notre pays non plus, mais, avec progrs de l'industrie yougoslave, l'eau y est devenue un important problme rsoudre. L'auteur expose le problme de l'eau dans le monde o, par suite de l'accroissement de la population et de l'immense dveloppement de l'industrie, de fortes souillures de l'eau eurent lieu et qui amenrent, en consquence, une perturbation dans l'approvisionnement d'eau des gens, du btail, de l'conomie. Oin cite des donnes sur l'immense consommation de l'eau dans l'agriculture, les industries lectrique et minire, dans d'autres branches de l'conomie, ainsi que sur la consommation accrue de l'eau par les gens cause du progrs de culture et de civilisaition. L'exemple frappant dans la question de l'approvisionnement d'eau nous est prsent par l'Allemagne o se dveloppe une industrie gigantesque qui, avec d'autres facteurs, a eu comme consquance une diminution des rserves d'eau. Ainsi de graves dgats ont eu lieu aprs la coupe des bois, le desschement et l'amlioration des marais, le redressement des lits de rivires et d'autres interventions bonifiantes. Particulirement grave est l'tat sur le Rhin, mais ces derniers temps on fait des efforts pour protger ce grand fleuve autant que possible, de sorte que tout dernirement on a eu des rsultats remarquables dans la solution positive de cette question. Dans d'autres pays aussi ces problmes se posent sous une forme aigu. Ainsi en Suisse, prs des grands lacs, une forte souillure de l'eau est provenue de la cration des grandes villes et des localits. L aussi, ces derniers temps, d'importantes dmarches sont entreprises en vue de rsoudre cette question. L'Autriche, l'Angleterre, l'Union Sovitique et autres pays ont promulgu leurs lois pour la protection des eaux. Les mesures de protection des eaux y sont appliques avec toute svrit. Dans notre pays, la Serbie n'a pas encore promulgu sa loi sur la protection des eaux, mais, aprs certaines modifications et ajoutages, cette question est entre dans sa phase finale et la loi sera bientt publie. Une industrie trs dveloppe de la Vojvodine, autour des grands fleures du Danube, de la Tisze, puis autour de la Save, de la Niava, de la Kolubara et de la Djetinja a caus une grave altration de ces rivires o bien souvent une grande partie du monde animal est pleinement anantie. En Slovnie il y a eu de graves dtriorations de beaucoup de grandes et petites rivires, ruisseaux et d'autres cours d'eau de sorte que dans de telles circonstances s'imposait la promulgation urgente d'une loi sur la protection des eaux. Dj en l'anne 1967 on a promulgu une loi, selon laquelle toutes les entreprises bnficiaires d'eau sont obliges de faire des appareils d'puration des eaux, dans le dlai de 10 annes. En Croatie, les dgts causs par la souillure des eaux sont trs considrables tant donn qu'il y a 50 grands souilleurs d'eau qui dversent leurs eaux de dchet sans aucune puration. La Save vient de Slovnie dj salie dans une grande mesure, puis de nombreuses fabriques en aggravent plus encore ce mauvais tat par l'action de dverser leurs eaux de dchet. Bien salis sont aussi la Drave, Bosut et autres cours d'eau plus ou moins grands. Une loi la protection des eaux est dans sa phase finale, de sorte que l'on peut s'attendre sa promulgation jusqu' la fin de l'aune 1061. La rivire de la Graanica de Montngro reprsente un grave problme, parce que les eaux salies de la ferronnerie de Niki s'y dversent et que le lit, durant l't, en est dessch, sans eau la plupart du temps. Ces derniers temps sont aussi salies la ehotina, la Zeta, la Rudice et certaines autres rivires. En Macdonie il y a plus de 20 souilleurs d'eau. Particulirement grave est l'tat du fleuve de Vardar, puis de la rivire Zletovaka et d'autres encore. La Macdoine a promulgu en 1959 sa loi sur la protection des eaux et les .ordonnances en sont trs svres. Par suite du grand dveloppement industriel, en Bosnie et Herzgovine est particulirement grave l'atat des rivires de la Bosna, de la Stavnja et de la Sprea. Certaines autres rivires, telles que la Drina, la Sana, la Una, sont galement menaces en partie par les eaux de dchet les mesures de protection sont dj entreprises. La nouvelle loi sur la protection des eaux qui est promulgue met toutes les eaux, tous les cours d'eau et les terrains riverains de Bosnie et Herzgovine sous la protection de l'tat e ton ne pourra s'en servir que conformment la loi. Le terme de 7 annes est fix en vue de l'installa-

191

tion des appareils pour l'puration des eaux de dchet, ce qui aura sans doute beaucoup favoris la solution du problme. L'auteur estime qu'il est indispensable de faire promulguer d'urgence une loi sur la protection des eaux l o cela n'est pas dj fait, mais surtout de

faire dvelopper, dans les messes populaires, la conscience sur la ncessit de protger les eaux. Dans ce but il est trs ncessaire de fonder le plus tt possible des socits pour la protection des eaux, qui contribueraient efficacement la solution judicieuse de cette importante question.

NEED

FOR

PROTECTING NATURAL FROM CONTAMINATION

WATERS

In our country we pay great attention to protect waters from contamination of all kinds. Earlier it was not such a situation (but due to the industrial development and growth it became acute problem.) At first the author writes about that problem in the world where it is the same case as with us. Regular water supply was quite disturbed by contamination of all kinds. He writes about agriculture and other branches of economy and about increased consumption of water due to our culture and civilization. Drastic case of this kind is Germany, which has gigantic industry and so all water reserves are rather spent. Besides industry, disafforestation, melioration and other similar measures brought on poverty of water. Extremely hard situation is in the region of the river Rhine. Lately many efforts have been done in order to protect beautiful and large river. So there are many positive results. It is not only the case with Germany; it is the same and very serious problem in other countries. In Switzerland large human cities and settlements situated by large lakes brought on extremely serious and hard contamination of waters. So it is in Austria. England, Russia as well. They have their laws for water protection which must be carried out very strictly. In our country only Serbia has not this law, but it is in its last phase, and after some changes and complements, we can expect it very soon. Developed industry in the rich regions of Vojvodina and about large riverst the Danube, Tisa, the Save, Nisava, Kolubara and Detina is the cause of great and bad contamination. Due to it great deal of life in these rivers is quite ruined. It was the same case in Slovenia as well. So the law to protect all kinds of waters had to be proclai-

med. Already in 1957 this law came into force and so all working companies and industrial enterprises were obliged to provide themselves or to make apparatus for water purification in the next ten years. Croatia has acute problems of this kind. Fifty large enterprises contaminate waters. The river Save is rather contaminated and dirty even in Slovenia, so in Croatia many factories make this situation even worse. The rivers Drava, Bosut and other rivulets and streams are in the same situation. The law is in its final phase, so we are expecting to see it till the end of 1961. The river Gracanica in Montenegro is a hard and very serious problem, for contaminated waters from large iron works at Niksic pour into it, while its bed in summer is quite dry. The same case is with the rivers Cehotina, Zetica, Rudica and others. In Macedonia there are twenty contaminators. Extremely serious situation is with the river Vardar. then the Zletovo and others. In 1959 Macedonia proclaimed its law, whose orders are very strict. In Bosnia and Herzegovine the situation is very acute due to its great industrial development. It is the case with the rivers Bosnia, Stavnja and Spreca. The rivers Drina, Sana and Una are partly contaminated So on the whole, measures to protect them are undertaken. New law puts all waters and their near-by grounds under the state protection. Only the law can permit their use. All enterprizes and companies must provide apparatus for purification in the next seven years. The author considers this a very important thing. He recommends the laws to be proclaimed everywhere and to found Society for water protection which will help to find the right way for this acute and serious problem.

192