Universidade de Santiago de Compostela

Grao en Ciencias Polticas e da Administracin Curso 2012-2013

Estudo do clientelismo poltico, o caso galego

Estudio del clientelismo poltico, el caso gallego

Study of political patronage, the Galician case

Manuel Seijas Caamao 78807905.Z

Traballo Fin de Grao 2012-2013

1. Agradecementos: ................................................................................... 4 2. Introduccin .......................................................................................... 5 3. Obxeticvos da investigacin: ................................................................ 5

3.1. Principais: ...................................................................................................................... 6

3.2 Secundarios: ........................................................................................................................ 6

4.Metodoloxa: ............................................................................................. 6 5. Marco terico: A definicin e os conceptos claves no clientelismo .. 8

5.1 Caractersticas bsicas do clientelismo ............................................................................ 10 5.2 Os actores no clientelismo ................................................................................................ 11 5.2.1. Os clientes: ................................................................................................................ 11 5.2.2 Patrn: ........................................................................................................................ 11 5.2.3 O mediador: ............................................................................................................... 11 5.3 As dimensin do clientelismo: .......................................................................................... 13 5.4 As redes clientelares ......................................................................................................... 13

6. O CLIENTELISMO TRADICIONAL: ............................................ 15 7. CLIENTELIMO POLTICO ............................................................ 19

7.1 O clientelismo poltico e a cultura poltica: ....................................................................... 20 7.2 Fundamentos do clientelismo poltico .............................................................................. 21 7.3 Tipos de clientelismo poltico segundo a sa magnitude ................................................. 22 7.4 Tipos de clientelismo poltico segundo o contexto democrtico: .................................... 22 7.5 Tipos de intercambio no clientelismo poltico: ................................................................. 24 7.6 Clientelismo poltico e corrupcin: ................................................................................... 24 7.7 Evolucin do clientelismo poltico no Estado Espaol ...................................................... 26 7.8 O xito do clientelismo poltico:........................................................................................ 27

8. Tipos de clientelismos post modernos: .............................................. 29 9. O Caciquismo en Galicia:................................................................... 31

2

9.1 A Restauracin e Montero Rios......................................................................................... 31 9.2 A II Repblica ..................................................................................................................... 33 9.3 franquismo ....................................................................................................................... 35 9.4 A preautnomia ................................................................................................................ 35 9.5 As eleccins de 1981 e o proceso democrtico: ............................................................... 38 9.6 O caso do Grove ................................................................................................................ 41 9.7 O caso Baltar ..................................................................................................................... 43

9.8 O perfil do cacique galego: ................................................................. 49 10. Reflexin sobre o clientelismo ............................................................ 49 11. Bibliografa .......................................................................................... 52 12. Apndice 1; Entrevista a Xos Luis Baltar Pumar. ......................... 55 13. Apndice 2: Entrevista a Xos Manuel Prez Bouza....................... 56

1. Agradecementos:
En primeiro lugar quero agradecer o meu titor, Miguel Anxo Bastos Boubeta, a disposicin mostrada ao longo do desenvolvemento do traballo, os consellos e o traballo que tivo realizado para que esta investigacin tivese sentido. Tamn quixera un adicarlle un especial agradecemento a aquelas persoas que entrevistei ao longo da investigacin. Xos Manuel Prez Bouza pola conversa que mantivemos na realizacin do traballo en Ourense, por dar as claves para o entendemento do clientelismo nesta provincia e pola amibilidade mostrada. Xos Luis Baltar Pumar, por aceptar a mia peticin de entrevista nun momento persoal non foi favorable para el. Quero agradecerlle toda a informacin que me facilitou para a realizacin do estudo.

2. Introduccin
O traballo que se expn a continuacin reflicte o meu interese de afondar no estudo dun fenmeno que afecta profundamente a poltica galega, sobre todo no eido do rural. Trtase do clientelismo, ou caciquismo como o coecementos no da a da, e que xogan na actualidade un papel fundamental nos procesos electorais que vive Galicia. O primeiro que se presenta no traballo unha definicin do concepto de clientelismo, os tipos de clientelismo, as sas caractersticas, os actores que interveen neste fenmeno e a evolucin que a defini nao longo dos anos. A continuacin expoerei as caractersticas do clientelismo poltico como variante do clientelismo tradicional que se d na poltica actal. Por ltimo farei unha pequena reflexin sobre a importanza do clientelismo en Galicia, dende a Restauracin ate os nosos das, explicando a importanza que tiveron tanto os partidos polticos como os propios caciques neste perodo. Pese a que ilustrarei con varios exemplos o caciquismo, realmente difcil levar a cabo unha anlise minuciosa dun caso en concreto, pois parto da base de que o clientelismo unha especie de fantasma que podemos percibir pero moi difcil de ver. Elixin realizar un estudo do clientelismo, na sa variante poltica, pois estimo que un dos problemas estructurais da democracia en Galicia. Polo tanto importante coecer este fenmeno tanto de xeito terico como na praxe para analizar en que medida o clientelismo afecta na xogo democrtico en Galicia. O traballo que presento unha aproximacin e investigacin de carcter exploratorio. Nunca exhaustivo, pois seguramente pecar de ambigua debido en gran parte a falla de informacin ao respeto. Para a realizacin primeiro documenteime sobre o tema, sobre todo artigos tericos e libros sobre o caciquismo, tanto tradicional como poltico. Logo unha vez feita unha aproximacin ao concepto, comencei a indigar sobre as caractersticas deste. Por ltimo e co obxectivo de describir a situacin do clientelismo en Galicia, realicei varias entrevistas en profundidade, cabe destacar a entrevista a Jos Luis Baltar Pumar ou a Xos Manuel Prez Bouza, que me ensinaron a entender mellor a realidade do caciquismo na Galicia.

3. Obxeticvos da investigacin:
Presento agora os obxectivos da mia investigacin en primeiro lugar citarei os principais para logo centrarme nos secundarios: 5

3.1. Principais:
1. Realizar unha descricin politolxica do concepto de clientelismo, tanto tradicional como poltico. 2. Explorar os diferentes actores que interveen neste fenmeno. 3. Afondar na evolucin do clientelismo, dende o concepto mis tradicional ata o clientelismo poltico 4. Anlizar o grao de importancia do clientelismo no desenrolo da democracia en Galicia.

3.2 Secundarios:
1. Tentar comprender as variables que fan posible que este fenmeno contine no tempo. 2. Analizar as vantaxes e desvantaxes que nos ofrece o clientelismo. 3. Explorar as caractersticas propias do clientelismo. 4. Coecer a importancia do contexto poltico nacional no desenrolo do caciquismo en Galicia.

4.Metodoloxa:
A metodoloxa que emprego no traballo unha investigacin de carcter exploratorio. Segundo definicin que dan Herndez, Fernndez e Baptista1 en primeiro lugar presento un acercamento cientfico a un problema, que posteriormente permite un afondamento en futuras investigacins. Utilizase habitualmente cando se presenta un tema que non foi o suficientemente estudado ou non hai material suficiente para levar a cabo o estudo en cuestin.

A existencia de numerosos traballos tericos sobre o clientelismo fai que est investigacin non aporte ao estudo metodolxico nada novo, mais o nico ensaio
1

Vid, HERNANDEZ R.FERNANDEZ C. & BAPTISTA P (1998): Metodologa de la Investigacin. McGraw-Hill Interamericana editores 1998 Px 58

presente ate o momento no que se intenta facer unha aproximacin ao estudo do clientelismo en Galicia e a influenza deste no seu desenrolo. Debido a riqueza que nos ofrece a literatura deste fenmeno na sa vertente terica podemos decir que as definicin que presento, froito do estudo dos distintos ensaios, definen correctamente o concepto de clientelismo. Este tipo de estudos exploratorios serven para aumentar o grado de familiaridade con conceptos descoecido e presenta a posibilidade de levar a cabo unha investigacin exahustiva n un contexto particular na vida real. Unha das pautas a seguir durante a investigacin foi o uso da documentacin dispoible e da informacin que nos ofrece a literatura sobre o concepto de clientelismo, seguindo os pasos que nos ensina Moliner2, nos que nos indica que debemos instruirnos antes de realizar un traballo e comenzar a escribir. Durante a elaboracin deste traballo veo de seguir unha pauta fundamental, a bibliografa que tiven acceso, sobre todo para a descripcin terica que ofrezo do clientelismo. Xa na segunda parte do traballo cando analizo a importanza do clientelismo na sociedade galega fago uso do consello que nos ofrecen Denzing & Lincoln3; a combinacin de mltiples mtodos, materiais empricos, perspectivas observadores en un s estudo entndese mellor como unha estratexia que engade rigor, alcance e profundidade a calquera investigacin Neste aspecto tamn fixen uso de tcnicas tanto cualitativas como cuantitativas para a elaboracin do mesmo, sobre todo no referente ao segundo apartado da investigacin. Nas tcnicas cualitativas, empreguei a entrevista en profundidade en tres ocasins. O primeira entrevista foi con Jos Luis Baltar Pumar, un recoecido cacique actual e que xogou un papel fundamental na poltica galega dende a transicin ata a actualidade.

Presento aqu unha definicin de entrevista para logo facer a diferenza entre estructurada e non estructurada, ben para Alonso4 () a entrevista de investigacin es por tanto una conversacin entre dos personas, un entrevistador e un informante, dirixida e rexistrada polo entrevistador co propsito de favorecer a produccin dun discurso conversacional, continuo e con unha certa la argumental, non fragmentada,
2 3

Vid, Manuel Moliner Diccionario del uso del espaol 1984, p. 1030 Vid, D e n z i n g & L i n c o l n : Introduction: entering the field of qualitative research, p. 452 4 Vid. Alonso, L. E. (2007). Sujetos y Discurso: el lugar de la entrevista abierta en las prcticas de la sociologa cualitativa. En J. M. Delgado y J. M Gutirrez (Coord.). Mtodos y tcnicas cualitativas de investigacin en Ciencias Sociales (p. 228Espaa: Editorial Sntesis.

segmentada, precodificada e cerrada por un cuestionario sobre un tema definido no marco da investigacin. Destaco que na entrevista a Baltar empreguei a denominada entrevista conversacional5 informar, pese a que eu tentei facer unha entrevista formal, pareceume que conseguira mis informacin debido ao carcter da persoa se a entrevista fose informal. Mais no apndice 1, pdese ollar a estructura que segun para a realizacin da mesma. Con Prez Bouza e Rafa Cuia a entrevista foi de acorde a J.S Taylor e R.Bogfdan6 que sosteen que unha tcnica de investigacin que produce datos descriptivos, utiliza as palabras faladas ou escritas das persoas. Buscaba, como ben indican estes autores unha descripcin, baixo o seu punto vista, do caciquismo en Galicia. En ambas utilicei a entrevista non estructurada na que os entrevistados deban construr a responsa, trtase dunha entrevista flexible que permite unha maior adaptacin as necesidades da investigacin e as caractersticas dos suxeitos, anda que require dunha preparacin maior por parte do entrevistador, neste aspecto non tiven problema pois xa levaba parte do traballo realizado, iso si a informacin foi mis difcil de analizar que se se trtase dunha entrevista estructurada. A estratexa foi clara: elaborar preguntas abertas, enunciadas con claridades, nicas, simples e que implicases unha idea principal do clientelismo poltico en Galicia tema central da investigacin Outra das tcnicas en uso, foron as cuntitativas, cabe salientar a importanza neste aspeto a importanza dos datos electoras en Galicia dende o ano 1975 ate o 2011 perodo no que se centra a investigacin

5. Marco terico: A definicin e os conceptos claves no clientelismo

Pese a que descubrir un fenmeno de clientelismo-caciquismo moi difcil, partimos da base de que real, non s no mbito poltico, onde se concrentan as artimaas caciquis, senon que se aplica noutros mbitos, como pode ser o laboral. Por
5 6

Entrevista non baseada nin estandarizada, non segue un guin propio Vid. J.S.Taylor y R.Bogdan: Introduccin a los mtodos cualitativos de investigacin. La bsqueda de significados. Barcelona. Paids, 1986, p..19-20

iso moi complexo dar unha definicin xeralizada do mesmo, posto que o clientelismo pode abarcar dende o exercicio de poder dunha pequena aldea ate prcticamente explicar a relacin entre Estados subdesenvolvidos e estados desenvueltos. Por so recollo as letras de Shcrter7: O fenmeno do clientelismo unha pantasma. A primeira vista invisible, pero suponse que esta presente en todos os lados. Ten moitas caras, pero ningun sabe exactamente cal a sa apariencia, as que cosrumores cada quen inventa un novo aspecto. Normalmente percibido como algo negativo O clientelismo ten a sa orixe na antropoloxia e na etnoloxia na dcada de 1950 para analizar as tribus e sociedades agrarias primitivas8, e soamente a partires da dcana de 1970 foi tilizada na Ciencia Poltica como obxecto de estudo, o que significa que hai non unha ampla gama de estudos ao respecto, polo que s se pode facer unha aproximacin a investigacin. A partires da dcada dos setenta, dende a Ciencia Poltica comezouse a estudar as relacins patrn-cliente nas modernas sociedades industriais e democrticas de occidente. As comenza pois unha expansin xeogrfica dos estudos sobre clientelismo poltico, examinando o fenmeno en diversos procesos polticos das democracias modernas: modernizacin poltica, destribucin de poder poltico centro-periferia, integracin tnica, organizacin dos partidos de masas... Dende A definicin clsica de clientelismo poltico considera, unha relacin de intercambio social de favores, reciproco y mutuamente beneficioso, entre duas persoas9 Nesta definicin o profesor Miz10 tenta facer unha xeneralizacin bsica do concepto de clientelismo, que logo pode transladar aos diferentes mbitos onde se da o fnomeno do clientelismo. Pero o concepto de clientelismo como veremos moito mis amplo e complexo, posto que nel interveen outro tipo de variables que fan que o concepto sufra unha serie de variacin dependendo da situacin onde se desenvolva este fenmeno.

7 8

Vid Shcrter, Brbara, 2010 Clientelismo Poltico: Existe el fantasma y como se viste? P.2 Vid Pitt-Rivers, Julian Alfred, 1961, People of the Sierra, Chicago University Press, Chicago p.42

10

Vid Ramn Miz Surez. 1996. Estrategia e institucin: el anlisis de las dimensiones macro del clientelismo Poltico en Poltica en Penumbra p. 43.

Outra das definins importantes de clientelismo ofrecea Caciagli11 como: Unha relacin ditica en virtude da cal unha persoa de un status mis elevado, o patrono, utiliza a sa influenza e os seus recursos para facilitar proteccin e beneficios a outra persoa de status inferior, ao cliente, que ofrece servizos e apoio. por tanto unha relacin de poder personalizada que implica un intercambio social recproco e mutuamente beneficioso. Se a relacin simple entre das persoas, a mis complexa entre roles. A rede clientelar un conxunto de roles, estructurada en cadeas piramidas.

5.1 Caractersticas bsicas do clientelismo

Estas relacin son de ndole informal12, decir non estn reguladas mediante contrato ou orden institucional, polo que actan paralelamente ao mismo. En todas as definicins que se dan de clientelismo partimos da base de que se trasta dun intercambio recproco de bens ou servizos, coeceremos este termo de aqu en diante como dada. Na que existe un relacin entre desiguais pero ambos para satisfacer intereses que poden xerais ou particulares. Decimos que se trata dunha relacin de tipo vertical ou xerarquica. Outros autores como Powell13, (), argumentan que nunha relacin clientelar predomina o carcter voluntario, xa que, en esta relacin poderan existir elementos de tipo coactivo e autoritario, ao igual que Javier Louzn14 () esta deixa de ser unha relacin clientelar para converterse en Mafia15. Entendemos como Mafa ou Cosa Nostra, (en italiano) como a confederacin siciliana adicada a proteccin e o exercicio autnomo da lei, ou xustiza vixiante que mis adiante evoluniona no crime organizado. Cabe salientar esta gran diferenza entre mafia e clientelismo, pois se este ltima utiliza a extorsin ou a violenza pasar a charche mafia. Richard Graham, ao igual que o profesor Maiz entende o clientelismo como un conxunto de accins baseadas no principio de dar para recibir, permitindo que actores

11

Vid Mario Caciagli. Clientelismo, corrupcin y criminalidad organizada . Centro de Estudios Constitucionales de Madrid. P.14 12 Vid. Javier Moreno Louzn, , 2010 Teora del Clientelismo y estudio de la poltica caciquil. p.194 13 Vid. John Powell 1970. Peasant Society and Clientelist Politics , APSR412 14 Vid. Javier Moreno Louzn. 2010, Clientelismo Poltico: Historia de un concepto multidisciplinar, p.16 15 Vid Gambetta Diego, 1993. La Mafia Siciliana. Fondo de Cultura Econmica pp.25-35

10

polticos de diferentes niveis intercalen voluntaria e espontaneamente, ao fin de obter beneficios mutuos para o seu interese. Aseguramos por tanto que o clientelismo non responde a sinas violentos e o nico castigo que supora traicionar rede clientelar sera a de deixar de percibir beneficios por parte do patrn.

5.2 Os actores no clientelismo

A continuacin expoo os distintos actores que forman parte do fenmeno do clientelismo:

5.2.1. Os clientes:
Os clientes son aqueles suxeitos que apoian politicamente a un mediador ou a un patrn a cambio de bens e favores persoais. Son os que, pola sa posicin dentro da estrutura xerrquica, son dominados debido a escasa posibilidade de satisfacer determinadas necesidades. Mais hai que ter en conta que o cliente ten a posibilidade de lexitimar ou non ao cacique nunhas eleccins democrticas16.O cliente pois beneficiarase dos favores ou como sostn Louzn o patrn pode condicionar a sa subsistencia econmica

5.2.2 Patrn:
Por outra banda temos os patrns, son os que ocupan a posicin dominante na rede clientelar. Eles son os propietarios dos recursos que se producen no intercambio cos clientes potenciales. Dependendo do tipo de recurso do que dispoa os patrns poder incrementar ou non as sas relacin clientelares. O patrn satisfai as necesidades do cliente e representa os seus intereses fronte a terceiros, ben administracins pblicas, empresas... Si non capaz de organizar os recursos necesarios ou non dispn de contactos necesarios, el mesmo convirtese en un cliente e ten que buscar un patrn que sexa capaz de satisfacer as sas propias necesidades. Polo tanto decimos que o clientelismo visualizase como un modelo de unha pirmide que se forma na dada patrn-cliente.

5.2.3 O mediador:
No medio desta rede temos o Brker, este termo procede do ingls e significa axente, xestor ou mesmo intermediario. O Brker acta instancia de mediacin entre os
16

Vid. Miguel Anxo Bastos Boubeta, Eloxio ao Cacique Galego

11

intereses do patrn e do cliente, distribe os bens do patrn e esta movilanzo e controlando a contrapartida do cliente. Ten a funcin dun gate-keeper que tanto para o cliente como para o patrn restrinxe o acceso ao socio do intercambio (Graziano, barbara):

Para M. Caciagli, o mediador un individuo que asume o rol de mediar entre os grupos orientados cara a comunidade e aqueles que estn orientados cara a nacin e que desenvolven labores nas institucins do estado. Este concepto pdese encadrar xa na concepcin de clientelismo meramente poltico e non social.

O brker non pose capital econmico, o beneficio pteno da mediacin entre os intereses do patrn e o control sobre o cliente. Trotta17 plantexa que na maioria dos estudos sobre clientelismo politico s se aborda a relacin patrn-cliente, non prestandolle demasiada atencin ao papel que xoga o mediador. O concepto de mediador clave para poder entender a interrlacin no sistema local e no sistema nacional.

Na figura 1 vemos a representacin grfica da posicin xerarquica que ocupan os actores que acabamos de describir no intercambio que se produce nunha relacin clientelar

Ilustracin 1: Estrutura base das relacins clientelares. Fonte: Elaboracin Propia

17

Vis Miguel E. V Trotta,2003. La Metamorfosis del Clientelismo Poltico. Contribucin para elanlisis institucional .Espacio Editorial. Buenos Aires. p .36

12

Estes tres actores son precisos para o funcionamento dunha rede clientelar, por elo, a medida que a rede vaia crecendo en tamao e incorporando novos actores, a distribucin entre os tres tipos de roles variar incorporando de seguro novos intermediarios. decir no caso de que o crecemento da rede, a partir da incorporacin de novo clienteles, faga notable o seu funcionamento, incorporarase novos niveles de mediacin, e os mediadores previos que xa gozan dun bo nmero de recursos, comezaran a operar nunha dobre lxica como patrns dos referentes e como mediadores dos seus patrns.

5.3 As dimensin do clientelismo:

A relacin clientelar presenta das dimensin distintas, por un lado a dimensin racional e por outro lado a dimensin normativa. Ayuero18 exponas como unha concepcin instrumental e como unha concepcin normativa do clientelismo. A concepcin normativa: refrese ao cdigo de honra, en canto base do intercambio, ao recoecemento mutuo e ao aprecio dos socios do intercambio. A dimensin normativa da razn de ser ao clientelismo xa que as institucins deben ser subxectivamente aceptadas, pois unha institucin depende da confianza dos actores para a sa lexitimidade. decir A dimensin racional: as relacin clientelares son alianzas con unha finalidade e obxectivo: o beneficio para ambas partes. A reciprocidade do apoio mdese polo clculo ente custe - beneficio persoal. O cliente debe manter o seu status, o seu sustento e a integridade fsica, polo que a sa vulnerabilidade material e estrutural, mentres que a vulnerabilidade do patrn funcional.

5.4 As redes clientelares

Entendemos por rede clientelar un conxunto de actores vinculados a travs de unha relacin clientelar, patrns-mediadores e clientelas. Estes configuran pautas de interaccin que condicionan as sas accin e preferencias. decir trtase do efecto de relacin entre as tres partes inmersas no fenmeno que se esta estudando.

Neste grfico presentamos o modelo terico bsico dunha rede clientelar, como eixo fundamental os tres actores que acabamos de definir no tema anterior, a figura do patrn, do cliente e sobre todo o papel que xogan os intermediarios.

18

Vid. Auyero, Javier. Favores Por votos? Estudios sobre clientelismo poltico. Buenos Aires: Losada, 1997 p. 45

13

.
Ilustracin 3: Estrutura dunha rede clientelar simple. Fonte: Elaboracin Propia

Ilustracin 2: Modelo de rede clientelar libre. Fonte: Elaboracin Propia seguindo definicin de Auyero 2001

Neste modelo terico, a rede clientelar constitese como unha rede libre, que xira entorno a un patrn que o encargado de facilitar os recursos que son distribudos entorno aos clientes a travs dos mediadores. Segundo Auyero 19as redes clientelares emerxe produto de tres procesos que se dan nun momento en un espazo en particular.

1. Configuracin dunha nova marxinalidade marcada por un contexto de desemprego

estrutural e novas necesidades. Onde hai un acontecemento especial na vila. Un exemplo da literatura galega e o Coxo de Vilarelle onde a chegada dunha nova estrada favorecera a aparicin do clientelismo.

2. A desarticulacin de distintas organizacin de vecios, a aparicin de clubes

deportivos, asociacins de vecios e asociacins culturais fan propicia a aparicin de novas redes clientelares.

3. A construcin de novas redes de solucin de problemas baseada na relacin

clientelar. dicir as solucin a problemas que xurden no da a da do vecio ou vecia.
19

Vid. Javier Auyero. (2001). La poltica de los pobres. Las prcticas clientelistas del peronismo. Buenos Aires. Manantial. P 45-55

14

Ilustracin 4: Modelo de rede clientelar xa evolucionada. Fonte: Elaboracin propia

Como vemos na ilustracin e seguindo as pautas de Auyero os clientes potenciais que anteriormente non estaban organizados, pasan agora a agruparse, polo que o patrn soamente ter que ter controlados ao seus propios mediadores. Conformase unha rede de gran dimensin, que ten como eixo fundamental a figura do mediador, pois el o encargado de vixiar a base da relacin clientelares, de atender as sas necesidades mais tamn controlar que devolven a sa parte no intercambio clientelar.

6. O CLIENTELISMO TRADICIONAL:
Definimos clientelismo tradicional como un alianza didica entre das persoas de status, poder e recursos desiguales, na que cada unha delas obteen unha serie de beneficios20. Pero, de onde procede o termo clientelismo? Para dar resposta a esta cuestin temos que remontarnos as sociedades patriarcais, o padroado xogaba un papel fundamental na distribucin dos recursos na comunidade rural, e tia unha estreita relacin coa estratificacin social, dicir os homes situados no ltimo escalafn accedan a bens e servizos, como vimos xa, traballo, contactos e favores administrativos, mediante intermediarios que ocupaban unha posicin privilexiada. As base de este intercambio era o contacto co persoal. Incluso se crean lazos de amizades entre as persoas de distinto estrato social. A honra nestas sociedades gozaba de certa importanza e devolver un favor, adquira unha dimensin social de peso. Por iso a confianza entre os actores era un factor

20

Vid Javier Moreno Louzn, El clientelismo poltico: historia de un concepto multidisciplinar p78

15

fudamentel no clientelismo tradicional, socialmente se un era traizoado era visualizado polos vecios como un traidor. No clientelismo tradicional, dicir o que se daba sobre todo nas sociedades campesias21, nas cales o analfabetismo e a pobreza xogaban un papel obstaculizador, polo que forzaban a existencia de intermediarios encargados de resolver os problemas dos campesios que eles mesmos non podan xestionar. Con estas xestin o patrn tia dereito a obediencia a lealdade da comunidade. As xestins eran meramente burocrticas ou laborais. A cambio de prestacin de traballo e outros servizos, e da promocin dos intereses do patrn, o campesio perciba proteccin e as distintas xestins que el non podera desenvolver. Nestas sociedades campesias, propias do feudalismo o Estado est fortemente centralizado o que dificulta mis anda as xestins estatais polo que o campesio vese obrigado a solucionar os problemas administrativos atreves dun mediador que ten a capacidade de resolvelos. No Estado espaol, o fenmeno do clientelismo ven asociado a variedade tradicional e o caciquismos, dende Restauracin, con unha vinculacin aos partidos tanto moderados como liberais. Debido a escasa alfabetizacin entendese pois que nesta poca, a cultura poltica considerase ao caciquismo como unha institucin positiva, pois ningunha outra era capaz de dar cobertura as necesidades que tian as persoas que non podan acceder directamente a burocracia. efectivamente o caciquismo daba cobertura a aquelas persoas que non eran capaces por si soas de realizar os trmites precisos para realizar calquer tipo de xestin nas administracins pblicas. Xeralmente os caciques eran propietarios agrcolas, que se devolveron en rexins onde abundaban os xornaleiros sen terra, exemplo Andaluca, Extrema dura ou a propia Galicia pois os minifundios non daban para subsistir. Os caciques, ao igual que na mafiosos22 siciliana, mostrbanse xeneroso polo que a clientela estaba eternamente agradecida o que se transformaba en lealdade dos clientes cara o seu patrn que lle garanta seguridade e lle proporcionara traballo ou outro tipo de bens.

21

Vid Jos Cazorla Del clientelismo tradicional al clientelismo de partido: evolucin y caractersticas Working Paper n.55 Barcelona 1992 p.4 22 Vid Gambeta Diego, La Mafia Siciliana 2007 CFE. 1993, p. 213

16

Nace no clientelismo tradicional no Estado Espaol unha forte competicin de poder entre os gobernadores civs e os propios caciques, xa que en practicamente todos os territorios exista un patrn que gobernada toda a sociedade campesia, aos que consideraba vecios, ata a chegada de Primo de Rivera(programa electoral primo de rivera). No seu programa figuraban de forma preferente o fin da vella poltica e a rexeneracin do Pais. Sen embargo as medidas contra o caciquismo que aplicou o novo rxime tiveron unha corta duracin, suspendronse os concellos e deputacins, e sometronse a estas intuicins a fiscalizacin das autoridades militares de cada provincia primeiro e de delegados gobernativo. Estes delegados acabaron convertndose nos substitutos dos caciques, o que viron imposibilitada a labor rexeneradora pola accin dos xuces, que como sabemos formaban parte das redes caciqus. Os gobernadores civs servan de lazo cos gobernos do estado: ministros e incluso Presidentes do Goberno. Nun conflito por terras o campesio acuda ao gobernador civil xa que era o que posua os coecementos e influenzas necesarias para resolver o problema. O cacique pola contra solucionaba outra serie de problemas que non entraran polo couce normal. Pero cales son os elementos que fan posible o clientelismo: O ncleo do clientelismo recae no intercambio de bens e servizos recproco, o que coecemos ao longo do traballo como dada na cal hai unha base en primeiro lugar o patrn proporciona bens materiais, proteccin ou acceso aos diferentes recursos do que dispn, e o cliente pola contra ofrece lealdade e apoio que no mbito da poltica que logo se traducen en votos23 Como veremos ao longo deste texto o clientelismo basease principalmente no intercambio de diferentes tipos de recursos baixo a promesa de reciprocidades, solidariedade, confianza, e incluso o afecto persoal entre o patrn e o clientePara que esta relacin funcione son precisos unha serie de atributos. En primeiro lugar temos que destacar o carcter voluntario das relacin clientelares. O que se traduce en que calquera das partes debe ter a potestade de poer fin a unha relacin clientelar se xa non opten ningn tipo de beneficios con ela, xa que todos os autores sinalan a reciprocidade do beneficio.
Pero como ben apunta Brbara Schrter, a voluntariedade moi discutible no clientelismo tradicional, xa que se non existe ningunha alternativa o cliente non pode elixir entre un
23

Vid. Javier Moreno Louzn,. Caciquismo y poltica de clientelas en la Espaa de la Restauracin 2000 p.1

17

patrn ou outro xa que un territorio no que un s cacique, polo que estas relacins forzadas xa non seran consideradas parte do clientelismo. Ben certo que no clientelismo poltico a opcin mis sinxela para un cliente cambiar o sentido do voto cara outra forza poltica. Outro dos elementos do clientelismo a confianza mutua, sobre todo para compensar a inseguridade acerca do cumprimento do intercambio, parecido a un contrato24. Se non existe esa confianza, o patrn debe ser o encargado de dar incentivos para crear unha motivacin adicin. Se non hai confianza o cliente tende a non cumprir a sa parte do contrato, por iso compre que o patrn vixe que se cumpra. A confianza mutua finalmente resulta en lealdade entre o patrn e o cliente, porque as inseguridades foron superadas e a relacin de intercambio se establece ao longo do tempo polo apoio mutuo experimentado. O clientelismo e a relixin: Segundo Jos A. Gonzlez Alcantud, o clientelismo esta xustificado en gran medida polo carcter xerrquico das relixins cristina e islmica que se desenvolven tanto no Mediterrneo como en Latino merica. A xerarqua en ambas relixins vertical, ma que o clero o intermediador entre o universo simblico e a vida coti polo que reforza ao clientelismo social e poltico. En Malta por exemplo os sacerdotes exercan a docencia, o que axudaba en gran parte a culminar as relacin sociais existentes. Ata a aparicin de poltica moderna coa aparicin do Partido Laboralista non se puxo fin ao padroado da clase sacerdotal. Rodrguez Lago25 define os comportamentos do polticos do clero rural como propios dos caciques da burocracia que se caracterizaban por unha elevada permeabilidade que demostra a simbioses do clero con outras elites locais. Tamn o clero acta no exercicio de funcin de axente colaborador do Estado co obxectivo de manter a sa tradicional influenza nunha sociedade en proceso de estruturacin institucional e poltica. A utilizacin coti que facan dos mecanismos de influenzas sociais (homilas, confesins ou carquesis) deixaba nun plano terico o apoliticismo do clero para consolidalo nun rol negociador entre labregos e caciques. Como se de brkers se tratasen. Como vemos onde non hai lugar para a competicin poltica, a influenza do padroado socio poltico de base relixiosa constiunde un autentico goberno na sombra fronte a estrutura administrativas.
24

Vid Ramn Maiz.2003. Jama, Caleta y Camello: la corrupcin como mecanismo de autorrefuerzo del clientelismo poltico .Revista Mexicana de Sociologa, vol. 65, nm. 1, pp. 339 25 Vid. Jos Ramn Rodrguez Lago, 2013 Iglesia Catlica y la II Repblica espaola. Resistencias, progresos y retos pendientes. Revista Hispania Nova pp.16-23

18

En Marrocos ocorre un caso semellante, os descendentes da familia do Profeta son quen atravesa de homes de confianza conservan a sa influenza e capacidade de intermediacin. A relixin, como vemos, contite a creacin de administradores de sentido relixioso, un instrumento bsico para a lexitimacin e continuidade do clientelismo.

7. CLIENTELIMO POLTICO
El clientelismo poltico es la consecuencia de la utilizacin de las relaciones de clientela en el marco de la poltica [] se entiende el clientelismo poltico como la consecuencia de una relacin personal de intercambio, en el mbito de la poltica, que se establece de forma voluntaria y legtima, dentro de la legalidad, entre los que pueden ocupar u ocupan cualquier cargo pblico y los que desean acceder a unos servicios o recursos pblicos a los que es ms difcil llegar, que no imposible, de no ser por este vnculo o relacin Extrapolando a definicin que nos da Corzo26 o clientelismo poltico un modo de vinculacin poltica entre un patrn e un cliente construda sobre a base de transaccins asimtricas, onde o primeiro controla importantes recursos de poder e garantiza, como un gardin, o acceso a eles por parte da sa clientela a cambio de lealdade e apoio poltico. Esta relacin didica de carcter particularista e desenrolase entre individuos que gozan de un poder e estatus socioeconmico desigual co fin de opter beneficios mutuos, intercambio de postos de traballo, contratos, cargos de poder e vnculos persoais por apoio poltico, especialmente votos. A evolucin do clientelismo poltico dende o nivel micro e a sa incorporacin en marcos institucionalizados de redes a nivel macro, con importantes ramificacins na burocracia estatal, coincidiron con procesos de maior competencia e participacin poltica e a incorporacin das masas ao proceso electoral27. De feito, o clientelismo poltico maximiza as influenzas das masas que son mobilizadas polos partidos polticos e a sa vez prov de importantes mecanismos e captacin das elites partidistas. Cazorla e Caciagli tentaron explicar a presenza do clientelismo poltico nas sociedades modernas, explcana basendose na distincin analtica entre clientelismo tradicional, xa explicado anteriormente e clientelismo moderno ou institucional, partido da base de que
26

Vid. Susana Corzo Fernndez. El clientelismo Poltico como intercambio. Documento de trabajo nmero 206, Barcelona: Institut de Cincies Politiques i Sociaals, 2002 px 14.
27

Vid Ramn Miz Surez, 1996, Poltica en Penumbra. Siglo veintiuno editores,sa p.55

19

a medida que as sociedades se modernizaban as prcticas clientelares an atravesando unha serie de etapas evolutivas que transformaran a relacin clientelar tradicional nun tipo de relacin mis institucionalizada, e adaptada a democracia, A diferenza bsica entre ambos conceptos que o clientelismo tradicional aposta por unha relacin cara a cara onde os vnculos emocionais, que xa definimos, lealdade e reciprocidade intercmbianse por apoio poltico. Os beneficios que se obteen desta relacin clientelar son meramente persoais e individuais. Van dende electrodomsticos, materiais de construcin, comidas, medicamentos O clientelismo institucional caracterizase por unha relacin mis lonxeva e instrumental, onde a figura do patrn remplazada pola do partido poltico, e os clientes apoian ao patrn sen coecelo persoalmente en tanto aos beneficios que este lle garantiza. Estes beneficios poden ser beneficios de tipo grupais pavimentacin de ras, construcin dun centro de sade, dun centro social, dunha escola. Polo que o clientelismo serve tanto de xeito individual como grupal.

7.1 O clientelismo poltico e a cultura poltica:

Este incremento do clientelismo poltico ven dado se cabe polo concepto de cultura de poltica, que foi introducido por G. Almond e S. Verba, en The Civic Culture28 definan a cultura poltica baixo tres tipos. 1. Unha cultura cvica e participativa, compartida por individuos inclinados a introducir as sas demandas no proceso poltico dicir aqu estaramos falando do cacique que ten un interese real en introducirse na vida poltica. O cacique utilizando estes conceptos seran inputs, contriben activamente ao sistema poltico. Ou dito doutra maneira participan activamente no proceso poltico. 2. O cliente pola contra formara parte da cultura de sbdito, xa que un individuo que esta atento s decisin que lle afectan tanto positiva como negativamente na sa situacin ou nos seus intereses. dicir coece aquelas polticas que lle benefician ou lle prexudican para logo negociar o seu voto co

28

Vid. Gabriel A. Almond, Sidney Verba. 1966. The Civic Culture: Political Attitudes and Democracy

in Five Nations cap 7

20

cacique. Dcimos pois que o cliente un output do sistema. Convrteo mis en un espectador que en un protagonista da poltica. 3. Na cultura parroquial, dentro das relacin clientelares, destacamos neste tipo de cultura a aquelas persoas que son manipuladas e enganadas polo cacique e que descoecen por completo o sistema poltico ou que simplemente o ignoran.

Tipo de Cultura Participativa Sbito Cultura Parroquial

Actores no clientelismo Cacique: activo na vida poltica Cliente: coece os seus intereses Persoas que son manipuladas polo cacique

Ilustracin 5: Relacin do clientelismo coa cultura poltica. Fonte: Elaboracin Propia

7.2 Fundamentos do clientelismo poltico

Unha vez que temos identificados os actores dentro do contexto poltico. Agora explicarei baixo as pautas de Roble Ojea 29as principais caractersticas que ten o clientelismo poltico: 1. Por un lado o particularismo e a efectividade: ao igual que no clientelismo tradicional os suxeitos que compoen a diada clientelar son persoas fsicas que se intercambian favores mutuamente. Pero que no clientelismo poltico pode relacionarse estreitamente co clientelismo de masas ( un patrn e varios clientes). O clientelismo de masas defnese como un padroado colectivo dun conxunto de persoas integradas en relaciones de partidos ou mesmo en administracin publicas. 2. Reciprocidade e dependencia: contn as mesmas caractersticas que o clientelismo tradicional dicir aqu os intercambios son recprocos entre ambos actores, polo que se crea unha mutua dependencia entre eles. 3. Asimetra e verticalidade, ambos actores dispoen de recursos desiguais. Xa que o cliente s satisfai as sas necesidades bsicas, mentres o cliente seguindo as indicacins de Maslow chega ao punto da autor realizacin.

Pese a que normalmente o clientelismo poltico vaia ligado a corrupcin, prevaricacin, fraude que son actos que vulneran a legalidade ou mesmo do nepotismo, que conduce a
29

Vid Antonio Roble Egea. El clientelismo poltico y la democracia en Andaluca, 1995 pp.6-14

21

unhas relacin familiares. O clientelismo poltico entendido como o vimos de definir non vulnera a legalidade ou de infrinxila o delito non coecido.

7.3 Tipos de clientelismo poltico segundo a sa magnitude

Podemos definir dous tipos de clientelismo poltico segundo o alcance que este poida ter na sociedade onde se instaura, pois ben certo que dependendo do seu contexto o clientelismo asentarase dunha forma ou outra.

1. Clientelismo sublterno: refrese a contratacin laboral no sector pblico, a distribucin de subvencins, licencias urbansticas, o exencins fiscais. Esta prctica persegue a obtencin de votos para o partido e a creacin de personalidades multiplicadoras de opinin partidista. 2. Por outro lado o clientelismo a gran nivel, payroll- patronnage asigna postos de alta funcin pblicas. Neste punto e en consonancia co xa descrito anteriormente, a colocacin do controlador do voto, ou brker como pago a sa lealdade nun alto cargo sera un clientelismo a gran nivel.

7.4 Tipos de clientelismo poltico segundo o contexto democrtico:

Corzo 30ofrece unha proposta analtica cntrada no clientelismo poltico, presenta un total de tres tipos de relacin clientelares que teen como eixo os bens e os recursos que se intercambian. Todas eles nun contexto democrtico. Clientelismo electoral: a relacin entre un candidato e o seu electorado, e os elementos que inflen no voto. Clientelismo de partido: formado polo intercambio entre recursos pblicos entre actores de un mesmo partido a cambio de apoios dentro e fora do propio ente. Clientelismo burocrtico: son as relacin s de intercambio entre actores de un partido, a partir da distribucin de recursos e servizos pblicos, para beneficiar ben aos electores ou mesmo a institucins, entendidas como partidos, sindicatos,empresas ou mesmo lobbies)

30

Vid. Susana Corzo Fernndez. El clientelismo Poltico como intercambio. Documento de trabajo nmero 206, Barcelona: Institut de Cincies Politiques i Sociaals, 2002 px 23

22

O clientelismo electoral practcano todos os partidos polticos, sexa cal sexa a cor poltica ou a ideoloxa que defendan. Pois segundo a definicin que acabamos de ofrecer tratarase de votos por promesas electorais, ou mellor dito promesas por intencins de voto. Un exemplo na praxe deste clientelismo electoral pode ser unha reunin de un alcalde con diferentes sectores da poboacin nas que se lle ofrecen promesas no caso de formar goberno a cambio de intencins de voto. Neste caso o voto pode ser o pago a algn favor prestado anteriormente. Existen catro tipo de prcticas clientelares.

1. Distribucin territorial da candidatura. dicir asociacin territorial da candidatura ao mesmo nivel que a sa opcin poltica. 2. Campaa electoral personalizada. Preeminencia dos vnculos individuais sobre os colectivos. 3. Reparto selectivo de papeletas de voto. 4. Carrexo de votos, dicir transporte de electores aos colexios electorais por parte dos afns a unha opcin poltica.

Xa no clientelismo burocrtico distinguimos as seguintes prcticas que se poden dar:

1. Poltica de concesin selectiva de emprego pblico. Oferta limitada a crculos prximos. 2. Poltica de distribucin selectiva de recursos e bens municipais. Oferta condicionada a clientela. 3. Poltica de concesin selectiva de licencia de obra. Oferta condicionada clientela. 4. Potenciacin de canles particularizados de atencin entre la cidadana e a administracin pblica.

Para poder dar unha definicin clara das prcticas clientelares de partido deberamos facer un estudo en profundidade, e non dispoo de medios suficientes como para facelo, podemos dicir que se tratan de prcticas nas que o cliente da o seu apoio a un lder.

23

Faccin ou corrente a cambio de obter un beneficio na distribucin dos recursos e servizos pblicos cando o lder consegue chegar ao poder.

7.5 Tipos de intercambio no clientelismo poltico:

Segundo a tipoloxa que nos ofrece Graziano31 distinguimos dous tipos de intercambios:

Indirecto, os partidos ofrecen conxuntos de obras pblicas aos electores coa promesa de que as implantarn unha vez que cheguen ao goberno. O cumprimento ou incumprimento deste intercambio depender en boa medida da reeleccin nos cargos de goberno.

Directo: os electores intercambian cos polticos votos por recursos materiais en lugar do custoso proceso de agregacin de intereses e decantacin de ideoloxa programtica. Isto o intercambio de un ben ou servizo directo a cambio do seu voto. O intercambio directo en ocasin xera lazos de amizade.

7.6 Clientelismo poltico e corrupcin:

A corrupcin poltica, en termos xerais, o mal uso pblico (gobernamental) do poder para conseguir unha vantaxe ilextima, xeralmente secreta e privada. O termo oposto a corrupcin poltica transparencia. Por esta razn pdese falar do nivel de corrupcin ou de transparencia dun Estado ou Nacin. Sayed e Bruce32 definen a corrupcin como "o mal uso ou o abuso do poder pblico para beneficio persoal e privado", entendendo que este fenmeno non se limita aos
31

Vid Graciano, L.: Clientelismo e sistema poltico: Il caso dellItalia. Milan, Angeli, 1980, p.15

32

Vid. Sayed, T. y Bruce, D. (1998) Police Corruption: toward a working definition en African Security Review, Vol. 7, N 2.

24

funcionarios pblicos. Tamn se define como o "conxunto de actitudes e actividades mediante as cales unha persoa transgride compromisos adquiridos consigo mesmo, utilizando os privilexios outorgados, eses acordos tomados, co obxectivo de obter un beneficio alleo ao ben comn,". Polo xeral apntase aos gobernantes ou os funcionarios elixidos ou nomeados, que se dedican a aproveitar os recursos do Estado para dunha ou outra forma enriquecerse ou beneficiar a parentes e/ou amigos. Cando pensamos en clientelismo poltico ligmolo a corrupcin, segundo o profesor Maiz 33era considera como elemento mis do intercambio clientelar. Pero na actualidade estes dous conceptos van separados. Un bo exemplo a obra de Caciagli que intenta separar os conceptos de clientelismo, corrupcin e criminalidade organizada xa citada anteriormente. Para elo da unha definicin de cada concepto e deslgaos entre si. Podemos engadir por tanto un clientelismo corrupto, dicir aquel cacique que precisa de artimaas que estn fra da legalidade para cumprir co seus clientes. Un dos motivos fundamentais polos que se confunde a corrupcin coa clientelismo reside en que, en ambas relacins se produce un intercambio, No obstante, esta caracterstica insuficiente como para equiparalos pois ambos fenmenos non se desenvolven nos mesmos parmetros da legalidade. En ambos casos sobre pasase o lmite da legalidade para obter beneficios extraposicionais, dicir alleos a remuneracin da actividade econmica que realizan. En termos xurdicos a corrupcin concretase no suborno, que consiste en pagar unha cantidade de dieiro a cambio de non cumprir unha obriga, e a extorsin que garantiza a eficacia e a rapidez no cumprimento dunha obriga. Della Porta e Ives Meny especifican o intercambio que se produce baseado en trocar decisin con bens monetarios, non median a lealdade e a confianza como o fan nas caractersticas especificas das relacin clientelares. Como vemos a corrupcin pode estar ao servizo do clientelismo, pero tal situacin non significan que contean o mesmo significado. En resumo as diferencias entre ambos conceptos son as seguintes:
33

Vid Ramn Miz.2003. Jama, Caleta y Camello: la corrupcin como mecanismo de autorrefuerzo del

clientelismo poltico .Revista Mexicana de Sociologa, vol. 65, nm. 1.pp. 339.

25

1. Os mecanismos de exclusin e inclusin son diferentes. Mentres no clientelismo, a captacin de clientes, que logo se traduce en votos. Na corrupcin requrese actores con capacidade econmica para o suborno e a extorsin. 2. Na corrupcin existe plena conciencia de ilegalidade. No clientelismo as persoas que o realizan non teen conciencia que estn realizando algo que hai que esconder en pblico. 3. A corrupcin significa rexeitamento social.

7.7 Evolucin do clientelismo poltico no Estado Espaol

A maiora das clientelas que se formaban en torno ao cacique, eran xeralmente mecanismos a favor da dependencia econmica dos clientes respecto ao patrn. O cacique, en si mesmo, non se fundamentaba nestas clientelas senn que eran un instrumento mis para corrixir os erros de encasillado, anda dispoendo dun bo nmero de votantes incondicionais. En ningn caso a relacin era libre, non se daba algo a cambio de algo, senn que se obrigaba a realizar unha determinada accin baixo o temor de perder a subsistencia econmica. Dende a Restauracin no Estado Espaol manifestronse dous tipos de favores que xeraban dependencia do cliente respecto do cacique. Por un lado, o favor privado conceda amizade, por proteccin dos dependentes e por relacin familiar, e polo outro, o favor pblico. O cacique obtia con estes favores o apoio incondicional de individuos e grupos que lle conceda prestixio ante o poder central. Era en ocasins o representante ante o goberno central34. No Coxo de Vilarelle, Eire explica como o cacique do pobo era o nico capaz de resolver os problemas de supervivencia e mellora econmica. Esta circunstancia tamn posibilitaba ao cacique o liderazgo do partido poltico no cal militaba anda que isto non era importante porque a reciprocidade do favor entre a clase poltica espaola a mis ala da cor poltica e definase pola amizade entre os caciques, isto podmolo ver na obra literaria o Coxo de Vilarelle cando os caciques se renen durante a transicin para negociar se apoian as candidaturas de AP ou de UCD.

34

Vid Alfonso Eir , 2004 O Coxo de Vilarelle. Espiral Maior.

26

Por tanto podemos asegurar que o cacique dispoa de recursos tanto econmicos como humanos que ofreca aos seus clientes. Polo que ou ben dispoa dunha fortuna herdada ou ben pertenca a unha rede clientelar e el converterase nun propio cliente. cacique era, xeralmente, propietario de inmobles, sobre todo de terra. Polo que tian a posibilidade de contratar e empregar, e influan nas decisins polticas, econmicas e administrativas, pois pertencan ao mundo da Banca, A Igrexa, ao exercito ou mesmo eran burcratas. As relacin clientelares non s se daban no momento da campaa electoral, como xa dixen ao longo do traballo eran relacin que permanecan no tempo. Pese a iso os clientes en pocas de eleccins deberan devolver o favor en forma de votos. As candidaturas que se presentaban eran por consenso entre os caciques das familias mis poderosas. Quen determinaba os candidatos en cada lista era o poder central, a partir da informacin que requiran dos gobernadores civis de cada provincia35,. O subsecretario do Ministerio de Gobernacin solicitaba a estes un informe das persoas mis influentes de cada concello e das provincias. Xunto a este informe o nome dos cargos ocupados a nivel local e provincial, as alcaldas que non tian posto vacante, o nmero de simpatizantes de cada partido ou sindicatos e as posibilidade de conflito si se impoan resultados moi diferentes aos que esperaban a poboacin. A travs do Ministerio de Gobernacin estudbase onde existan vacantes para introducir aos cuneros nesa localidade, ademais de que localidades eran afns ao goberno central e os contactos que existan con determinados caciques, para tentar recadar o nmero de votos.

7.8 O xito do clientelismo poltico:

Que o clientelismo poltico ala onde se instaura ten xito non ningunha novidade. Presento agora unha serie de incentivos que fan que este xito se vexa plasmado na realidade poltica. Para elo analizamos as propostas que nos d Knoke, 1990; Dunleavy ao respecto: Subminstraos de beneficios, o intercambio clientelar aporta beneficios materias, divisibles e particularizados, dos que posible exclur aos que non
35

Vid. Javier Tusell, Oligarqua y caciquismo en Andaluca (1890-1923).Barcelona 1976 pp.27-35

27

pertenzan a rede. Os partidos inmersos en redes clientelares non podern exclur dos beneficios xerados pola sas polticas aos membros das redes que teen as garantido, as mesmas prestacins que os votantes programticos. A relevancia da participacin individual. Os lazos clientelares dervanse de relacin persoais nas que ambos individuos, pese a asimetra, xogan papeis relevantes para a consecucin dos beneficios. A visibilidade da non inclusin, nunha rede clientelar moi difcil verificar se cada actor cumpre co seu cometido. O clientelismo contrarrstao mediante unha estrutura de redes locais en mbitos onde todos se coecen. Permite o castigo a aqueles que desercin. Neste caso o clientelismo castiga a aquleas persoas que non estn de acordo coa rede clientelar e premia aos seguidores. A desconfianza e a incertidumbre fra da rede clientelar. A pesar de que o clientelismo xera confianza dentro da propia rede, fra do seu alcance xenera desconfianza nos outros actores programticos. Pero un intercambio clientelar segundo Hate ter xito si e s si: As contribucins que o cliente prov ao partido clientelar ou ao brker resultan menos onerosas que acudir ao partido de compoente programtico ou a mobilizacin colectiva de protesta. As contribucins realizadas polo cliente deben ser menos costas para o partido clientelar ou brker, que as obtidas mediante o esforzo da organizacin mis o programa. Socialmente o clientelismo nun estudo realizado por Hallin, Daniel y Stylianos Papathanassopoulos36 .presenta as seguintes causas que fan propicia a aparicin do clientelismo poltico. O estudo est basado no auxe do clientelismo no sur de Europa, polo que afecta ao Estado Espaol. 1. A falta de tradicin democrtica do pas, provoca un auxe do clientelismo. Pois os cidadns nacen nesa cultura poltica e os patrn son herdeiros dos rximes anteriores.

36

Vid Hallin, Daniel y Stylianos Papathanassopoulos (2002). Political Clientelism and the Media: Southern Europe and Latin America in Comparative Perspective . Media, Culture, Society, 24 (2), pp. 175-195

28

2. Existe unha falta importante de tradicin de prensa independente, a que hai est sometida aos intereses dos partidos polticos. Non existe nestes pases un modelo de periodismo como servizo pblico ao servizo da transparencia. 3. Inexistencia dun aparato xudicial e administrativo que sexa predecible, transparente e equitativo. 4. Vulnerabilidade econmica da prensa , a merc dos poderes privados e pblicos 5. Dependencia dos subsidios do Estado. Se dependes economicamente dun Estado non vas a denunciar as redes clientelares que existen nel.

8. Tipos de clientelismos post modernos:

Hernndez Corrochano, presenta un clientelismo postomoderno que rene elementos do clientelismo tradicional e o clientelismo poltico. Por un lado nos elementos tradicionais o patrn acta como un empresario e o cliente ten a obriga de lexitimar esa relacin. Forma parte do clientelismo poltico a interaccin espordica e impersoal entre os actores e o intercambio de favores por votos. Un novo elemento que o cliente ten unha racionalidade condicionada e que dispn de certa informacin, ten a capacidade de medir e comparar as vantaxes do intercambio. Tensamos o concepto de clientelismo estribando en que existen por un lado, a autonoma individual e a participacin, e polo outro, a igualdade democrtica e a desigualdade econmica do mercado. En palabras do propio Corrochano37 O cliente cede a autonoma como cidadn e o patrn debilita o seu control xerrquico . O cliente polo tanto non explotado polo patrn como aconteca antano, senn que voluntariamente escapa da sa responsabilidade e participacin na poltica formal. O que nos fai supoer, igual que o comenta o Profesor Bastos no Eloxio ao Cacique Galego que as relacins clientelares poden chegar a fortalecer a participacin cidad e

37

Vid.Hernndez Corrochano, David 2007. Clientes imaginarios. la movilizacin electoral de los pobres en el sistema electoral mexicano pp.14-22

29

as rendicins de contas dos polticos, o que coecementos por accountability, polo que a democracia vese fortalecida polo clientelismo. Os esforzos do patrn no clientelismo postmoderno centrase no cliente, xa que o obxectivo principal captar voto e manter o seu apoio. Non raro visualizar unha negociacin con varios patrns co fin de ampliar o seu poder na relacin, polo que o cliente apoiar ao lder que o ofreza as condicins mis vantaxosas. Ao existir varios patrns o nivel de presin que os clientes poden exercer, reduce a dependencia co patrn, o cal poder retirar o seu apoio ao cambiar o intercambio do favor ao mellor pagador. Zuckerman38 utiliza o termo enlighted clientelism para describir esta mezcla de clientelismo moderno e poltica do benestar, pola cal os patrns logran o benestar para o seu municipio e rexin. Para este tipo de clientelismo, o autor parte da presuposicin de que patrn non ten conflitos graves con faccins do seu propio partido e coas fraccins dos demais partidos polticos. Neste clientelismo postomoderno, aparece a nocin de clientelismo competitivo xa que usada de maneira diferente, Brusco39 usa para describir estrutura clientelares dentro de un partido poltico. Existen polo menos das mquinas do mismo partido que compiten polos clientes. Dado que todos representan a mesma ideoloxa, os patrns ou mediadores necesitan unha cantidade mis grande de bens para distribur, as que as condicins de competencia volven mis caras as estratexias clientelares.

38

Vid Zuckerman, A. 2001 .: La poltica de clientelas en Italia pp. 42

39

Vid. Brusco, Valeria. 2005 El (difcil) arte de ser puntero. Nuevas condiciones para la actividad en Argentina. P. 28

30

9. O Caciquismo en Galicia:
9.1 A Restauracin e Montero Rios
Pese que no ensaio nos centraremos puramente no clientelismo dende a morte de Franco no ano 1975 ata os nosos das, faremos unha pequena introducin na cal expoeremos o comportamento das relacin clientelares en Galicia. En primeiro lugar falaremos do auxe principal do caciquismo durante o perodo da Restauracin, pasando pola ditadura de Primo de Rivera, a II Repblica, o Franquismo e afondando na Galicia democrtica. O clientelismo poltico instaurouse principalmente en Galicia dende comezos da Restauracin. Nesta etapa instaurronse as eleccins como simple formalidade democrtica, aparece en Galicia, o fenmeno do Cacique como controlador social e electoral. O funcionamento do clientelismo era moi sinxelo: os caciques eran os encargados de recadar votos a nivel local ou provincial, para acadar un bo nmero de votos teca unha rede clientelar, na cal ofreca distintos favores a cambio do apoio poltico. Un dos baluartes do clientelismo poltico foi Montero Rios, destacou como poltico do dereito na etapa do Sexino liberal. Logrou todos os cargos aos que poda aspirar calquera dos oligarcas que procedan do caciquismo, acadando a presidencia do goberno en 1905. O fo que conduciu a Montero Rios foi a rede clientelar monterista na cidade de Santiago de Compostela, dende os inicios da Restauracin ate o 1914 e a partir da dimensin coti do poder. Tentou incluso estreitar lazos con outras correntes

clientelares que se deron nun contexto contesto europeo, caso do turnismo na restauracin de Espaa, o oportunismo francs ou o transformismo italiano. O distrito de Santiago foi o feudo caciquil do monterismo por excelencia. Jose Montero lograra xa anos atrs a primeira representacin deste distrito entre o 18711873 pero Eugenio conseguiuna en 1886. O sucesor, como tradicional no padroado poltico da Restauracin veu da man do seu xenro Benito Caldern, pero trala sa norte o patrn veuse no obriga de ceder o posto a outro dos seus xenros como representante do distrito a partir do 1893, foi este o futuro sucesor como xefe do 31

monterismo, Manuel Garcia Preto, que abondou o seu escano para converterse en Senador Vitaliceo.

Neste escano foi clave a estratexia poltica de Montero en Galicia, a base da sa complexa trama clientelar e un exemplo dun distrito enfeudado por unha das plataformas polticas que facan as funcin de partidos na etapa da Restauracin. A partir de a o seu dominio a nivel poltico consolidouse no goberno local de Santiago de Compostela.

A Corporacin Municipal foi rexentada durante estes anos polos caciques prximos a o monterismo que funcionaba de paraugas do partido liberal, o partido conservador pasa en Compostela por primeira vez a ser unha forza secundaria. Entre os 1877 e 1905 Compostela responda ante o poder caciquil que exercan os Montero, salvo no ano 1881 cando Gutirrez de la Pea acada a alcalda que durara uns 6 anos, cando o propio Montero Rios dende o escano de deputado en Madrid e con Sanjurjo Pardias ao fronte da candidatura consolidan o dominio da cidade por parte dos monteristas.

Ilustracin 6: Fonte: Margarita Barral Martnez Eugenio Montero Ros: poltico del derecho 279

A pesar de que ao longo do traballo tentamos diferenciar o concepto de clientelismo e de corrupcin poltica, neste caso estes dous conceptos van estreitamente ligados

32

entre si. As eleccins non as gaaban aqueles caciques que conseguirn mis votos, senn aqueles que eran capaces de falsificar os datos ao seu favor.

Na restauracin, os caciques eran vistos como o cidadns como os consiguidores, e eran os que ostentaban o poder ante os ollos dos cidadns. Os cidadns non visualizaban os persoanxes electos, que nin sequera coecan. O cacique logo de resolver o seu problema facalle ver os seus vecios que tian que apoiar as listas que el apoiaba, neste caso a dos monteristas para poder solucionar os seus problemas. Monteros Rios, nos ltimos anos da sa vida atacou o mesmo sistema que o levara ao mis alto da poltica estatal espaola.

Logo da Restauracin e seguindo a cronoloxa histrica chega a Galicia, a ditadura de Primo de Rivera, un dos obxetivos era inclur a simple sustitucin da poltica caciquil, reducida ao servizo das clientelas, pola que eles consideraban a autntica poltica, a dos cargos electos ou elixidos a dedo. Cran que o ditador era un mesas que milagrosamente a sacar ao Estado da sa postracin.

Sen embargo, as novas medidas contra o caciquismo que aplicou o novo rxime tuveron unha corta duracin temporal: suspenderon concellos e deputacins, e someteu a estas institucins a fiscalizacin das autoridades militares de cada provincia primeiro e de delegados gobernativos por ltimo. Estes delagados convertironse nos sustitutos dos vellos caciques, o imposibilitou a labor rexeneradora por accin dos xuices, que tamn formaban parte das redes caciquis.

9.2 A II Repblica
Coa chegada da II Repblica, apareceron novas ideas a Galicia. E con el das ideas clave que penetrarn na sociedade galega: A capacidade de decisin e influenza dos procesos electorias no sentido de liberdade. A extensin de beneficios que garantiron o benestar dos campesinos, atravs das medidas de reformismo social impulsadas pola Repblica. 33

Numerosos labregos empezaron a empaparse de democracia, numerosas experiencias no societarismo agrario, mitns e conflictos abertos coas autoridade, a presencia de emigrantes retornados que traan consigo numerosas experiencias polticas e sociais. Pero no rural galego a poltica era ben distinta, os agricultores seguan pactando cos grupos de poderes locais pois o beneficio era moito maior pactando cos vellos caciques que atravs das institucin democrticas. Castelao di textualmente Os caciques nascen e medran en calquera clima do mundo, como os pelos da barba. Isto quere dicir que en calquera estrutura de poder o caciquismo sempre ter presencia. Non importa se a institucin democrtica ou non. El mesmo fai unha distincin entre os dous tipos de caciques. Por un lado aqueles que denomina mandns, son discpulos do poder central en Galicia, froito dun sistema de corrupcin poltica e administrativa. Por outro lado os verdadeiros caciques, que defenden aos campesios fronte ao centralismo.

Como Castelao define o caciquismo como un problema puramente administrativo. Se o cacique nace para a defensa dos campesios fronte a posibles complicacins lexislativas e burocrticas do poder central, suprimindo o ataque do centralismo. Segundo el, o caciquismo desaparecera en Galicia se se empezase a lexislar pensando na terra. dicir conscientes das caractersticas propias dun pas. Debido a falta de implantacin dos partidos republicanos no medio rural galego, os caciques decidiron alistarse nas sas filas. Isto permitiu que se elaborasen listas para as eleccins municipais e que os partidos republicanos tiveran representacin tamn no interior de Galicia.

Como vemos debido ao fracaso no intento de descentralizar as tomas de decisin no estado espaol a partires da II Repblica e durante a sa instauracin en Galicia seguiu existinte o fenmeno do clientelismo.

34

9.3 franquismo
Para describir como funcionaba o caciquismo no franquismo, distinguimos a definicin que fai Cazorla na cal distingue das variedades do caciquismo durante o franquismo. Ambas como veremos non respondes a criterios competitivos debido a falta de eleccins democrticas. 1. Clientelismo laboral: que se caracteriza en gran medida pola distribucin de postos de traballo no sector pblico. Non unha novidade que as persoas influentes no mbito local, tiveran a oportunidade de recomendar a algn vecio para que ocupase algn posto dentro da propia administracin. 2. Clientelismo concesional: expresas no outorgamento de concesins1, sobre todo licencias de obra, explotacins, xogos, ou obtencin de subvencins ou exencins de relevancia colectiva ou individual.

9.4 A preautnomia
Logo do franquismo brese no Estado Espaol un novo proceso cara a democracia e o caciqusimo tamn se adapta aos novos tempos. Os vellos alcaldes como veremos pasan a militar en partidos polticos democrticos e a seren membros da vida publica municipal. Antes de empezar a describir o perfil dos caciques durante a democracia en Galicia. Veremos un pequeo contexto poltico onde movan este actores. Sobre todo partidos de centro-dereita pois estes permitanlle unha maior liberdade de movementos .

Logo de que se abrise a regulacin das Asociacin Polticas en xaneiro do 1975, os partidos polticos foron aproveitados por diferentes personalidades pblicas vinculadas ao rxime para crear a sa propia rede clientelar. dicir unha plataforma poltica que os levase a cumprir as sas aspiracins de xogar un papel fundamental no proceso de transicin do franquismo a democracia que se abra en Galicia.

Varios exemplos deste intento de implantacin de partidos post-franquistas son Reforma Social Espaola de Manuel Cantero, ou a Unin Democrticas Espaola(UDE) 35

de Federico Silva Muoz que a posterior se integrara na Asociacin Democrtica Espaola, tamn a Unin Nacional Espaola, e incluso Pueblo Espaol. Mais todas estas formacins fracasaron no intento de consolidarse en Galicia cunha estrutura territorial slida, a pesares de contar con algns homes de confianza que xa pertencan ao mundo dos negocios e da poltica galega, salvo en nas provincias costeiras, onde ADE consegue constiturse grazas a amizade do seu lder con Antonio Ramilo, exalcalde de Vigo e destacado empresario, e a UNE da que procedan homes como Francisco Milln, Mariano Rajoy ou Feliciano Barrera.

Os homes de Joaqun Garrigues Walker, do Partido Demcrata e Liberal conseguiron algns xitos en Galicia da man do Partido Demcrata Galego (PDG) que mis tarde ingresara na UCD. Outro tanto hai que dicir dos pequenos grupos demcratas-cristis que nacen en Vigo e na Corua no ano 1975. Son Unin Democrtica de Galicia e Izquierda Democrtica Galega.

Manuel Fraga pola sa parte prefire utilizar a va das Asociacins Annimas para patrocinar a Federacin de Estudios Independientes (FEDISA) que, xunto co Gabinete de Orientacin e Documentacin SA, ser a semente da Reforma Democrtica, que pronto conseguir organizar varias xestoras provinciais en Galicia.

Estes sectores de centrodereita, posible casa dos caciques galegos, non foron capaces de organizarse como unha alternativa galeguista, como o caso de CIU ou PNV, polo que acabaron desaparecendo ou absorbidos polas diferentes forzas estatais. As, no ano 1976 nace o Partido Popular Galego.

Os caciques galegos, que permaneceron moi atentos a estas tentativas de construcin de partidos galeguistas de centro, finalmente viron na oferta da UCD que moi pronto creceu en Galicia e se converteu nunha organizacin rexional forte e consolidada. O partido estruturouse territorialmente tomando como base as catro provincias, e coa axuda dos barns ou caciques que coincidan en dispoer de unha gran influenza poltica nos seus territorios e outros que iniciarn a sa carreira poltica dentro do rxime derivando en posturas mis reformistas.

36

Na Corua o home clave foi Xos Lus Meiln Gil, catedrtico de Dereito Administrativo, e colaborador de Carrero Blanco, este funda no ano 1977 o Partido Galego Independente, no que militaban un bo nmero de profesores de universidade e catedrticos, altos funcionarios do estado, e os clsicos membros da polica local. O PGI definase ideoloxicamente como un partido demcrata e rexionalista, pero finalmente o PGI incorporouse na UCD, deixando de lado as aspiracin de Meiln Gil.

En Ourense Euloxio Gmez, empresario de profesin e presidente de Caixa Rural Ourense, despois de rexeitar as insinuacins de Manuel Fraga para sumarse ao seu proxecto, funda Grupo Orensano Democrtico, unha plataforma poltica rebautizada mis tarde como Accin Popular Ourensana que cubrira a prctica totalidade da provincia. Pronto negociou a sa integracin no Partido Popular de Po Cabanillas, que acabaran conflundo coa UCD.

En Lugo os reformistas estaban encabezados po Otero Novs e por Antonio Rosn, ambos ex-presidentes d Deputacin, e ex procurador da Cmara Oficial Sindical Agraria e ben relacionado cos galeguistas do grupo Galaxia,

En Pontevedra, a ausencia dunha figura poltica indiscutible provocou que o seu control o disputarn personaxes como J.Rivas Fontn, Vtor Moro e por ltimo Sancho Rof, moi ben relacionado coa cspide do poder pero carente dunha base territorial slida como as anteriores.

Un caso semellante acontece coa construcin de Alianza Popular (AP), ambas nacen como resultado de integrar forzas polticas de distinta natureza e grao de implantacin. Pero a o partido de Fraga non foi quen de formalizar un liderazgo provincial claro. Polo que as disputas polo poder deban ser arbitradas por Manuel Fraga.

En A Corua conta co apoio do seu cuado Francisco Puy e con Mara Vicotria Fernndez-Espaa, vinculada a unha coecida familia propietaria da Voz de Galicia, en Lugo sgueo Antonio Carro Martn, ex-ministro de Franco, Anceto Codesal e Francisco Cacharro Pardo, quen adquirirn certo protagonismo na organizacin; en Ourense incorpora a Luis Ortiz lvarez e a Jaime Tejada, en Pontevedra a Cstor Alonso.

37

Esta a orixe de Alianza Popular, experimento que a posterior se revelar como un erro estratxico de Fraga: o inevitable escoramento cara a dereita que supuxo a atraccin de estas personalidade. Logo do desfeita electoral de xuo do 1977 e o tratamento da cuestin autonmica permitiron desprenderse dos aliados, as catro organizacins provinciais de AP pasaron a estar controladas por coecidos fraguistas mentres avanzaba lentamente o proceso de rexionalizacin do partido.

O proceso de elaboracin do Estatuto e a sa vitoria electoral nas autonmicas do 1981 seran fundamentais neste proceso, a construcin autonmica esixe a creacin dunhas estrutura organizadas e culturais moi lonxevas do tradicional discurso de AP e ademais a sa xestin realizase na oposicin dun poder central controlado primeiro pola UCD e logo polo PSOE. A experiencia de goberno permite a emancipacin dos rganos directivos en Madrid. O desembarco de parte dos centristas ampliar a sa base electoral, anda que non sempre ser fcil a sa convivencia, sobre todo en Ourense.

Durante o perodo de normalizacin democrtica, o eixo centrodereita foise consolidando nas mans da UCD e de AP pese que algns centristas refundaron o novo Partido Galeguista.

9.5 As eleccins de 1981 e o proceso democrtico:

A propia Alianza Popular consegue modernizarse da man de Fernandez Albor, membro de Realidade Galega, pese a sa inexperiencia poltica contou co apoio de coecedores do mundo pblico como XL Barreiro Rivas ou JM Romay Becara.

Nas eleccins de 1982 a gran vencedora foi Alianza Popular que consigue 26 escanos, seguida da UCD con 24 escanos, onde se funde precisamente nas zonas costeiras, onde o poder dos caciques era moito mis dbil. O PCG. Obtn 1 deputado, o PSOE obtn 16 actas e rexistra un pequeno ascenso. Os nacionalistas de esquerdas obteen uns resultados case ridculos comparados cos tres grandes partidos.

Partido Poltico Alianza Popular 26

Escanos

38

Unin de Centro y Democrtico Partido Socialista Partido Socialista Galego PCG BN-PG

24 16 1 1 3

Ilustracin 7: Reparto de escanos Eleccins ao Parlamento de Galicia 1981 Fonte: MIR-Resultados Electorales

Logo de que a UCD deixase gobernar a AP, pero sen ningn tipo de acordo para non converterse nun partido bisagra. Este veuse na obriga de formar un goberno monocolor sen ningn tipo de acordo previo que garantizase unha lexislatura sen sobresaltos. A UCD entrou nunha gran crise irreversible que se veu traducida na perda masiva de votos nas eleccins xerais de 1982, pese a iso conseguiu 5 dos 27 escanos en xogo. A gran gaadora foi a coalicin formada por Alianza Popular e Partido Demcrata Progresista con trece actas. Logo da crise da UCD empzanse a formar novos partidos fra desta plataforma, A.Rosn aposta por unha converxencia galeguista e Franqueira, funda o seu propio partido, Centristas de Ourense, pronuncindose en favor dun partido nacionalista de centro aproveitando a estrutura organizativa da UCD.

As varios dos deputados que provian da UCD, dan estabilidade ao goberno de Albor e entran a formar parte do seu goberno. As nace Coalicin Galega. Outros dos membros da UCD intgranse na PDP para buscar o entendemento con Manuel Fraga. Nas eleccins de 1985,o panorama xa foi diferente. As principais novidades foron a aparicin do novo partido de centro Coalicin Galega liderado por Pablo Gonzlez Marias e a desaparicin por completo da UCD que finalmente e logo de varios intentos non consegue presentarse. Principalmente os escanos que perde a UCD reprtanse entre a nova forza centrista Coalicin Galega e o Alianza Popular que aposta polo continuismo da man de Albor. Alianza Popular concorre a estas eleccins con escisins de UCD como son Centristas de Galicia de Franqueira, PDP e o Partido Liberal. Como vemos na ilustracin 8 traducese nun ascenso de 11 escanos rozando a maioria absoluta soada por Fraga.

39

Partido Alianza Popular + PL+CG+PDP

Candidato Gerardo Fernndez Albor 34

Escanos

Partido Socialista

Fernando Gonzlez Laxe

22

Coalicin Galega

Pablo Gonzlez Marias

11

PSG BNG

Camilo Nogueira Xos Manuel Beiras

3 1

Ilustracin 8: Resultados Eleccins ao Parlamento de Galicia 1985, Fonte: MIR

O Partido Socialista tamn consegue un ascenso no nmero de escanos, froito tamn do contexto estatal onde o PSOE via de gaar as sas primeiras eleccins. Un PSOE que no ano 1986 acadara a Presidencia da Xunta debido a falta de entendemento entre Xos Luis Barreiro Rivas e Albor, o que provocara que este ltimo e catro deputados de Alianza Popular ingresaran en Coalicin Galega, que apoiara o pacto a tres bandas que permitiu a Laxe ser Presidente da Xunta de Galicia. A crise que se dou en Galicia en Alianza Popular e os cambios a nivel nacional do xa fundado Partido Popular, fixeron que nas eleccins de 1989 Manuel Fraga se vise obrigado a presentarse como candidato a Xunta, apoiado por Centristas de Galicia de Baltar e Franqueira. A catstrofe electoral veu da man de Coalicin Galega, quen cambia de lder e converte a Barreiro candidato a presidencia da Xunta, logo da escisin do Partido Nacionalista Galego de Pablo Gonzlez Marias. Nestas eleccins os coagas pasaran de 11 escanos a 2, e a sa perda de 9 escanos distribense entre o Partido Popular de Manuel Fraga que acada a mayora absoluta con 38 escanos, e o Partido Socialista acadara os mellores resultados na sa historia. Partido Partido Popular Partido Socialista Candidato Manuel Fraga Fernando Gonzlez Laxe Escanos 38 28

40

BNG PSG Coalicin Galega

Xos Manuel Beiras Camilo Nogueira Xos Luis Barreiro

5 2 2

Ilustracin 9: Resultados Eleccins ao Parlamento de Galicia. Fonte: MIR

Logo das eleccins de 1989 e coa integracin definitiva de Centristas de Galicia no Partido Popular da man de Manuel Fraga, os caciques en Galicia atopan ao fin un partido poltico nos que lles permite certa marxe de maniobra e no que se sinten agusto. Podemos decir ademis que logo destas eleccins o panorama poltico en Galicia no eixo do centro-dereito permanece estable dentro do Partido Popular que alcanza unha condicin de partido rexionalista defensor a ultranza da autonoma. Non Concellos, o territorio onde exercan o dominio os caciques en Galicia durante a transicin, tamn afectaban os cambios que se daban no conxunto do. Exemplo disto son os cambios bruscos nos resultados electorais que se daban nunhas eleccins ou noutras nun curto periodo de tempo. Os votos migraban duns partidos a outros,non polas desparicin dos partidos no panorma poltico, senn polos cambios que se daban nas agrupacins locais, onde o cacique a cambiando de partido ate atoparse cmodo para realizar a sa accin poltica.

9.6 O caso do Grove

Os cambios electorais debanse a que os caciques non encontraran anda o partido ideal no que poder desenvolver a sa accin. Un destes exemplos o Concello do Grove no que a presenza dun candidato nunha ou outra lista condicionaba por completo os resultados electorais. o caso de Bea, que logo de ter sido nomeado alcalde polo Gobernador Cvil de Pontevedra e de crear a sa propia rede clientelar, basada en bter votos por favores, sobre todo urbansticos, decide presentar as primeiras eleccins municipais na historia da democracia en Galicia. Como vemos os resultados entre a convocatoria de 1976, onde a UCD gaaba as eleccin ao ano 1983 onde a CIGA a vencedora moi prxima a maiora absoluta que permita un goberno mono color.

41

Para encontrar as razns que provocan este sobresalto electoral temos que remontarnos ao clientelismo e as redes clientelares que se desenvolveron neste Concello durante a pre-autnomia e no posterior perodo de normalizacin. Bea foi nomeado alcalde no ano 1975 polo gobernador civil de Pontevedra, foi quen durante dous anos afianzarse no poder e gaarse a confianza dos seus vecios. Pese a forte oposicin de PC, PSOE, PSG E PSP, que solicitaron ao gobernador civil a sa dimisin no ano 1977 por supostas irregularidades no eido do urbanismo. As chegado ao 1979 e logo de varias irregularidades previas a sa dimisin obrigatoria para poder encabezar unha candidatura e pese a que Bea estaba na rbita de Alianza Popular, decide presentarse pola UCD como home de Surez no Grove. Esta decisin debese en gran parte a debacle electoral de Manuel Fraga nas eleccins xerais e imposicin Gobernador Civil e outros contactos fronte a organizacin da UCD na localidade. Bea incluiu na lista, xente prxima a el, decir os seus propios brker ou intermediadores. Persoas de confianza que formaban parte do seu propio tecido clientelar. As se iniciou a primeira campaa electoral democrtica no Grove, na cal a UCD quedou a tan s uns 33votos de acadar a maiora absoluta. O PC, xunto co PSOE e BNPG acordaron un pacto para desprazar do poder a Bea.

Ilustracin 10: Resultados Eleccins Municipais en O Grove 1979: Fonte MIR

Durante o primeiro goberno democrtico do Concello de O Grove. Bea pasa a unha segunda plana no eido municipal, pero como Deputado Provincial consegue que ala onde ten mis presencia a sa rede clientelar se ample a partida para obras publicas, pola contra consegue sancionar ao Concello co reparto de inversins ao cargo da Deputacin Provincial.

42

Consegue ademais que PSOE e BNPG retire o apoio a normas subsidiarias que ten previsto aprobar o Concello do Grove, para elo desenvolver unha serie de inciciativas, sobre todo organizando numerosas protestas. Xunto a isto consegue que Adolfo Surez pase as vacacins neste Concello nun chalet que fora denunciado como unha construcin ilegal durante o seu mandato ao fronte da administracin municipal. Ademais de inaugurar numerosas obras que realizar a deputacin sen sequera ter o consentimento do goberno local. Pero no ano 1983 deixa a UCD para unirse ao proxecto Converxencia Galega e Independentes creado por Franqueira. Para explicar este cambio de rumbo de Bea tmonos que remontar a poltica nacional, pola cal a UCD sobre un forte debilitamento. Con este novo proxecto Bea, consegue acadar a alcalda con 8 concelleiros e o apoio do concelleiro de Alianza Popular, partido no que ingresara ese mesmo ano.

Ilustracin 11: Resultados Eleccins 1983 en O Grove. Fonte: MIR

O caso do Grove un dos tantos que se deron en Galicia dende a chegada da perodo democrtico. Caciques que son nomeados polo gobernador civil da poca franquista, que ven na UCD unha boa oportunidade para encabezar proxecto de ndole local. Un dos exemplos mis claros o de Xos Luis Baltar Pumar, nun caso semellante ao de Bea pero que perviveu ate hai apenas dous anos. Baltar o barn por excelencia en Galicia, smbolo do caciquismo e do clientelismo poltico no noso pais.

9.7 O caso Baltar

Para explicar o caso de Baltar, como xa expliquei na introducin cngome a das claves fundamentais. Entrevistas con Xos Manuel Prez Bouza e co propio Baltar as como investigacin en xornais de tirada nacional e provincial como son La Razn e La Voz de Galicia na edicin de Ourense. 43

Xos Luis Baltar Pumar, mestre de profesin destinado en Nogueira de Ramun, apoia todos os momentos cidadns para o desenrolo dese concello do franquismo. O alcalde farto de renvidacacins do mestre decide nomealo concelleiro electo no ano 1968, polo que Baltar da o salto a vida poltica. Logo do cese do alcalde, o Gobernador Civil nomao no ano 1976 alcalde de Nogueira de Ramun. O mestre, co seu carisma, a sa formacin e o trato persoal que lle d a cada vecio, non tarda en gaarse o apoio da vecianza. Polo que consegue unha bo nmero de adeptos, clientes de aqu en diante. Mostramos pois no seguinte grfico a rede clientelar en 1978

Ilustracin 12: Rede clientelar Baltar 1976. Fonte: Elaboracin Propia

Pronto chegan as eleccins municipais de 1979. Baltar non xoga con Alianza Popular como foi o caso de moitos caciques, senn que se decide a aceptar a chamada do lder provincial de Unin de Centro e Democrtico, Euloxio Gmez. Os resultados daran a maiora absoluta aos centristas e Baltar sera investido o primeiro alcalde da democracia en Nogueira de Ramun.

44

Os puntos estrela do seu programa foron a atencin diaria aos vecios e a resolucin dos seus problemas. Baltar nunca se presentou a unhas eleccins con grandes proxectos. Senn prometendo ser el mesmo. Durante este ano goberna en Nogueira de Ramun con tranquilidade resolvendo soamente os problemas do da a da de cada vecio. Esta maiora absoluta conseguea realizando unha serie de favores aos vecios e vecias da vila, a favor do seu benestar. Subvencins a asociacins, arranxo de estradas, beirarrs ou mesmo solucionando os conflictos entre vecios, como se trtase dun xuz de paz. Baltar xa se gaar nestas eleccins a confianza da xente, factor fundamental para que unha persoa sexa investida alcalde nun pobo do rural galego. Pero pronto chegarn as eleccin municipais do 1983 co que se presenta desta vez coa marca Coalicin Galega, foron os peores resultados que coece anda as consegue revalidar unha maioria absoluta, fronte aos dous concelleiros do PSOE, dous de Alianza Popular e un do CDS de Adolfo Surez.

Ilustracin 13: Resultados electorais Nogueira de Ramun 1979 Fonte: MIR

Baltar da no 1983 o salto como deputado provincial, sendo presidente da deputacin Victorino Nuez de Coalicin Galega. Aqu onde empeza a gaar peso poltico na provincia de Ourense. nicamente el tia firma delagada do presidente da deputacin o que lle permita poder conceder subvencins de menos de 500.000pts ao seu antoxo, 45

polo que se foi gaando o apoio de moitos alcaldes aos que lle solucionaba os problemas de solvencia e lle solucionaba moitos dos problemas que lle aperecan da a da na xestin diaria do Concello. Sobre todo no apartado de obras e servizos, onde a Deputacin pua ao antollo do alcalde unha serie de partida orzamentaria, o coecido agora como PXOM para o arranxo de camios, estradas e beirarras. Aqu vemos como o barn ourensn aumenta a sa rede clientelar dun xeito considerable. Por unha parte gaase o prestixio da xente de Coalicin Galega, que neste poca ocupa unha serie de Conselleras na Xunta de Galicia, polo que se conceba como un gran conseguidor. Tamn dispona de apoio de distintos alcaldes da provincia e tia os seus propios clientes tanto en Esgos, localidade natal como en Nogueira de Ramuin onde era alcalde.

Ilustracin 14: Rede clientelar Baltar 1983. Fonte: Elaboracin Propia

Xa ocupando un posto de relevancia na deputacin, e sendo alcalde de Nogueira de Ramuin, como vimos, Coalicin Galega sofre unha excisin, polo que Baltar fiel a Franqueira, integrase en Centristas de Galicia, con un potencial enorme na provincia de Ourense. Convrtese entn en Secretario Xeral da organizacin a nivel galego. Centristas de Ourense, ser dende o seu inicios un aliado fiel a Alianza Popular de Manuel Fraga na que se coaligarn en todas as eleccins ata que finalmente se integra no Partido Popular. O de Esgos consegue as un posicionamento forte a nivel

46

autonmico gaandose o respecto de mis dunha figura importante no panorama poltico. Catro anos mis tarde vlvese a presentar como cabeza de lista por Nogueira de Ramun onde alcanza os mellores resultados da sa historia no ano 1987 o que o converte en Presidente da Deputacin de Ourense grazas aos votos favorables de Alianza Popular. Dende ese momento empeza a sa carreira como barn da provincia de Ourense, convertendose no home de referencia de Manuel Fraga na provincial.

Ilustracin 15: Resultados Nogueira de Namun 1987. Fonte: MIR

Pero non ser ate a sa integracin no Partido Popular cando Baltar asuma o control absoluto da provincia de Ourense e das diferentes alcaldas. Nas eleccins do 1991 hai unha forte discrepancia na direccin de Centristas de Galicia coa creacin do Partido Popular, debido a que Manuel Fraga decidira non presentarse conxuntamente, o que fai que en Ourense se divida o numero de concelleiros entre o PP, que obtera 302 e a Coalicin Centrista cun total de 422. Pese a non ir en coalicin o Partido Popular apoiou a candidatura de Xos Luis Baltar a presidencia da Deputacin de Ourense. A derrota do Partido Popular, fixo recapacitar a Manuel Fraga quen en 1992 ofrece persoalmente a Baltar a presidencia do PP en Ourense e o seu apoio ao cargo da deputacin. Sen pensalo das veces, Centristas de Galicia integrase no PP e con el todos os seus alcaldes e concelleiros principalmente na provincia de Ourense. Ser nesta poca cando baltarismo cobre forza e con el toda a rede clientelar. A integracin foi un golpe de forza para a sa persoa pois aumentara a considerablemente a sa rede clientelar, pois os alcaldes que pertencan ao Partido Popular pasaron a ser seguidores del e porse a sa disposicin.

47

As a cargo da Deputacin ianse concedendo unha serie de subvencins, cando menos xenerosas a prensa provincial, sobre todo a La Regin, o xornal con mis tirn no medio rural de Ourense, o que lle garanta estar da a da nos medios de comunicacin.

Ilustracin 16: Rede clientelar Baltar 1992-2011. Fonte: Elaboracin Propia

Como amosa o grfico anterior e pese a que no ano 1987 deixa de ser alcalde de Nogueira de Namun, segue a ter a sa propia rede de clientes que o apoian e o que el lle realiza favores sobre todo no eido administrativo, ou atraves do clientelismo concesional polo cal o patrn lle adxudica obras ao cliente. O poder que exerce sobre os alcaldes dbese en gran parte a posibilidade que lle da o Partido Popular, na sa organizacin interna de elixir aos candidatos de cada Concello da sa provincia as eleccins municipais, ademis incluso de elixir a lista provincial as eleccins autonmicas e as xerais. O que se traduce nun maior poder para os barns provinciais, como o caso de Baltar.

48

9.8 O perfil do cacique galego:

Como vemos o perfil do cacique galego moi singular, nos casos que acabamos de prensentar mostramos un claro clientelismo de partido que pronto se vai institucionalizando. Podemos citar as seguintes pautas a modo de conclusin para definir, logo das descripcins feitas, as caractersticas fundamentais do clientelismo poltico en Galicia: A cuestin de confianza clave. Se un patrn non ten a confianza dos seus clientes e dos seus superiores, non alcanza o xito. Tanto Bea como Baltar foron elixidos en primeiro lugar polo Gobernador Civil como alcaldes e logo gaaron as eleccins democrticas as que se prensentaron, o que mostra o apoio das suas propias redes clientelares. O intercambio, aqu destacamos as concesins urbansticas do propio Bea no Grove, que permita certa flexibilidade a hora da construccin a cambio dun bo nmero de votos. Baltar pola contra faca uso da Deputacin de Ourense, quen por gastos menores de 500.000 pts non debera rendir contas. Outro dos intercambios do propio Baltar era a contratacin laboral na propia Deputacin en cargos que non requeran procesos de seleccin. Podemos observar en varios artigos de prensa como contrataba aos familiares dos alcaldes da zona como pago do favor poltico. En ningn caso no clientelismo poltico en Galicia existiu a estorsin e a violencia. Ambos casos trtase de clientelismo sublterno, en ningn caso se nomean a altos cargos da administracin pblica, pois nin os concellos nin as deputacins se poden permitir este tipo de luxos. O intercambio directo, o patrn presenta unha serie de proxectos ante o seu electores, estes consideran o seu beneficio e deciden apostar pola opcin poltica do patrn ou non.

10.

Reflexin sobre o clientelismo

O caciquismo s nace nas sociedades onde a educacin non esta ben desenvolvida e os cidadns precisan da figura dun intermediario entre a administracin e eles mesmos, 49

debido a que non son capaces de resolver os problemas que se lle plantexan da a da. Isto dbese por tanto a clara falta de formacin. Por tanto podemos decir que o caciquismo nace pola debilitacin do propio Estado, por exemplo en Suecia, Noruega ou incluso Alemaa o clientelismo non ten razn de ser pois trtase de Estados fortes onde a educacin est ben desenvolvida. Pero se viramos cara o sur. Italia, Espaa ou Grecia vemos como como o clientelismo est enormemente desenvuelto. E cando se desenvolve mis o clientelismo? O clientelismo ten o seu auxe, no caso de Galicia, cando o rxime democrtico moi feble. Baltar ou Bea empezan a crear a sa propia rede clientelar cando o Estado non dispn de instrumentos para frealos e estn amparados pola legalidade. Un dos obxectivos que nos marcamos ao principio foi evaluar o papel que xogaron os caciques no desenvolvemento econmico do pas, pois ben nesta conclusin final, podemos decir que os caciques s tiveron como funcin principal manterne eles mesmos no poder. Nunca na historia de Galicia tiveron a ben realizar grandes obras, por unha razn moi sinxela, se gastaban nunha gran obra nun Concello determinado esto xeraba un descontento debido sobre todo os localismos. Por iso era preferible como o xeito de actar de Baltar, os 3.000 euros para todos. Que haba que arranxar unha capela, pagarlle a un grupo de gaitas un vestiario novo, licitar un polideportivo municipal ou un asfaltado da carretera eses eran as inversin da Deputacin de Ourense. Parece fcil loitar contra este tipo de clientelismo, pero non o . Nun territorio onde os vecios se contentan con solucionarlle os problemas do da a da, non fcil elaborar unha crtica. Posto que de facelo estas enfrontandote ao vecio que acaba de ver solucionado o seu problema que el por el mesmo non o podera facer. O clientelismo a fin de contas un problema endmico da nosa Galicia, e seremos capaces de erradicalo cando saibamos camiar na democracia, de momento seguimos sen saber camiar, pois pese a que xa son case 40 anos de democracia anda somos moi novos comparados con outro pases. Entn podemos dar unha receta mxica para a solucin do fenmeno do clientelismo.7

50

Unha sociedade formada. Unha democracia que lexisle tendo en conta as situacin de cada sociedade. Control exahustivo dos pasos que se dan nos concursos pblicos e nas libres designacins.

51

11. Bibliografa

ALMOND, Gabriel; y Sidney Verba (1966). The Civic Culture: Political Attitudes and Democracy in Five Nations ALONSO, L. E. (2007). Sujetos y Discurso: el lugar de la entrevista abierta en las prcticas de la sociologa cualitativa. En J. M. Delgado y J. M Gutirrez (Coord.). Mtodos y tcnicas cualitativas de investigacin en Ciencias Sociales (p. 228Espaa: Editorial Sntesis. AUYERO, Javier. (1997) Favores Por votos? Estudios sobre clientelismo poltico. Buenos Aires: Losada, AUYERO, JAVIER. (2001). La poltica de los pobres. Las prcticas clientelistas. BASTOS BOUBETA, Miguel Anxo, Eloxio ao Cacique Galego BARRAL MARTNEZ, Margarita (2012) Eugenio Montero Rios: Poltico del derecho y cacique de la Restauracin. BRUSCO, Valeria. (2005) El (difcil) arte de ser puntero. Nuevas condiciones para la actividad en Argentina. P. 28 CACIAGLI, Mario. (1996) Clientelismo, corrupcin y criminalidad organizada. Centro de Estudios Constitucionales de Madrid. CASTELAO, Rodrguez Alfonso Daniel, (1944) Sempre en Galiza. Edicin dxital CAZORLA, Jos Del clientelismo tradicional al clientelismo de partido: evolucin y caractersticas Working Paper n.55 Barcelona CAZORLA SNCHEZ, Antonio (2008) Hoy Azaa, maana Franco. Una microhistoria de caciquismo en democracia y dictadura. Berja(Almera) 1931-1945. Revista Espaola de Historia CORZO Fernndez,Susana. El clientelismo Poltico como intercambio. Documento de trabajo nmero 206, Barcelona: Institut de Cincies Politiques i Sociaals CRTVG, Documentales. A vida de Montero Rios D E N Z I N G & L I N C O L N : Introduction: entering the field of qualitative research EIR, Alfonso , (2004) O Coxo de Vilarelle. Espiral Maior . El Pas edicin de Galicia FUKUYAMA, Francis (1998) Trust Ediciones B GAMBETTA Diego, (1993). La Mafia Siciliana. Fondo de Cultura Econmica 52

GRACIANO, L. (1980) Clientelismo e sistema poltico: Il caso dellItalia. Milan, Angeli, HALLIN, DANIEL Y STYLIANOS PAPATHANASSOPOULOS (2002). Political Clientelism and the Media: Southern Europe and Latin America in Comparative Perspective. Media, Culture, Society, 24 HERNNDEZ CORROCHANO, David (2007). Clientes imaginarios. la movilizacin electoral de los pobres en el sistema electoral mexicano HERNANDEZ R.FERNANDEZ C. & BAPTISTA P (1998): Metodologa de la Investigacin. McGraw-Hill Interamericana editores 1998Moliner Manuel Diccionario del uso del espaol 1984 JABLONSKI Garca, Paulo (2005) Clientelismo en democracia. Una propuesta para el anlises de las relaciones clientelares a nivel local. J.S.TAYLOR Y R.BOGDAN. (1986) Introduccin a los mtodos cualitativos de investigacin. La bsqueda de significados. Barcelona. Paids, La Regin La Voz de Galicia edicin de Ourense MIZ Surez, Ramn. (1996). Estrategia e institucin: el anlisis de las dimensiones macro del clientelismo Poltico en Poltica en Penumbra MINISTERIO DEL INTERIOR, RESULTADOS ELECTORALES.. MORENO LOUZN, Javier, (2010) Teora del Clientelismo y estudio de la poltica caciquil. MORENO LOUZN, Javier, El clientelismo poltico: historia de un concepto multidisciplinar MORENO LOUZN, Javier,. Caciquismo y poltica de clientelas en la Espaa de la Restauracin MORENO LOUZN, Javier. (2008), Clientelismo Poltico: Historia de un concepto multidisciplinar PITT-RIVERS, Julian Alfred, (1961), People of the Sierra, Chicago University Press, Chicago

POWELL, John (1970). Peasant Society and Clientelist Politics , APSR412

53

PRADA RODRGUEZ, Julio. La transicin poltica en Galicia. Una aproximacin. Universidade de Vigo Roble Egea , Antonio. El clientelismo poltico y la democracia en Andaluca RODRGUEZ LAGO, Jos Ramn. (2013) Iglesia Catlica y la II Repblica espaola. Resistencias, progresos y retos pendientes. Revista Hispania Nova SAYED, T. Y BRUCE, D. (1998) Police Corruption: toward a working definition en African Security Review, Vol. 7, N 2. SHCRTER, BRBARA, (2010) Clientelismo Poltico: Existe el fantasma y como se viste? TROTTA, Miguel E. V. (2003). La Metamorfosis del Clientelismo Poltico. Contribucin para elanlisis institucional .Espacio Editorial. Buenos Aires TUSELL , Javier, (1976) Oligarqua y caciquismo en Andaluca (1890-1923).Barcelona ZUCKERMAN, A. (2001) .: La poltica de clientelas en Italia

54

12.

Apndice 1; Entrevista a Xos Luis Baltar Pumar.

Como se elixian aos alcaldes e concelleiros no franquismo? Como o da a da nun concello? Como se xestioban as obras municipais? E na deputacin? Baixo que siglas se presenta as primeiras eleccins? Como era o procedemento interno para elixir candidato? Que feito histrico destacara ao fronte da sa xestin? Cal era o cauce normal para licitar unha obra da Deputacin? Que opinin lle merecen as actuas de Deputacins? Considera que participou activamente no desenvolvemento de Ourense? Por qu se integra no Partido Popular? Como se forma Centristas de Ourense? Como nace Coalicin Galega? Por que abandoan a sas filas? Cal a razn principal das maioras absolutas? Que relacin ten vostede cos vecios? Como se elixen os candidatos a alcalda no PP de Ourense?

55

13. Apndice 2: Entrevista a Xos Manuel Prez Bouza

Recordar que foi unha charla aberta, onde os meus interese recaan en resolver estas cuentins:

Como era a poltica de Baltar? Como era o seu trato cos vecios? Que facan como oposicin? Cree que o clientelismo e a corrupcin en Ourense van ligados? Como chega Baltar a ser o barn por excelencia de Ourense?

56