PRMBAJTJA MIRNJOHJE..............................................................................................................III HYRJE...........................................................................................................................viii 0.1. Justifikimi i tems........................................................................................viii 0.2. Objekti i punimit dhe hipotezat.................................................................xxii 0.3.

Metodologjia dhe struktura e punimit........................................................xxvi KAPITULLI I: SHPREHIT LIGJRIMORE..........................................................1 1.1. Procesi i komunikimit....................................................................................2 1.2. Kompetenca komunikuese.............................................................................3 1.3. Msimi dhe t nxnit e ligjrimi.....................................................................4 1.4. Strategjia e komunikimi.................................................................................4 1.5. Strategjia e t nxnit.......................................................................................6 1.6. Strategjia dhe procesi.....................................................................................6 1.7. Testimi i t folurit...........................................................................................7 1.8. Analizimi i t dhnave....................................................................................7 1.8.1. Shmangia...............................................................................................7 1.8.2. Shmangia sintaksore..............................................................................7 1.8.3. Shmangia semantike..............................................................................9 1.8.4. Prkthimi fjal pr fjal.........................................................................9 1.8.5. Parazitizmat shprehimor....................................................................10 1.8.6. Vetkorrigjimi.....................................................................................12 1.8.7. Zvarritja e fjalve................................................................................13 1.8.8. Prsritja..............................................................................................13 1.8.9. Braktisja e mesazhit.............................................................................15 1.8.10. Ulja e zrit.........................................................................................16 1.8.11. Strategjia e zgjerimit t burimit.........................................................17 1.8.12. Sajimi i fjalve t reja........................................................................17 1.8.13. Ndrrimi i gjuhs...............................................................................18 1.8.14. Prafrimi............................................................................................18 1.8.15. Strategjia e transferimit ndrgjuhsor...............................................19 1.8.15.1. Interferenca fonologjike...........................................................19 1.8.15.2. Shuarja e diftongut ..................................................................19 1.8.15.3. Zgjatja e zanores.......................................................................20 1.8.15.4. Shmangia e togut bashktingllor............................................20 1.8.15.5. Shtimi i zanores n fund t fjals.............................................21 1.8.15.6. iftimi i bashktingllores ......................................................21 1.8.16. Strategjia e transferimit brendagjuhsor............................................22 1.9. Prmbledhje..................................................................................................24 1.9.1. Gjetjet .................................................................................................24 1.9.2. Performanca e nxnsve......................................................................26 1.9.3. Rekomandime .....................................................................................27 iv

HYRJE 0.1. Justifikimi i tems Gjuha u jep njerzve mundsi pr ti shprehur ndjenjat, dshirat, mendimet dhe idet e veta. Gjuha sht mjeti njohs, prmes t cilit zbulohen, prvetsohen, prohen, ruhen dhe trashgohen dijet mbi botn dhe gjithsin. Gjuha sht nj nga treguesit m domethns t identitetit kulturor t komunitetit gjuhsor, si dhe t personalitetit individual. Gjuha sht mbartse e kulturs, e dokeve dhe e zakoneve t prdoruesve prkats. Shkalla e ngjashmrive kulturore ndryshon nga njra gjuh te tjetra. Kshtu, hendeku kulturor ndrmjet gjuhve t nj familjeje mund t jet i ngusht, mirpo ndrmjet gjuhve t familjeve t ndryshme, ai mund t jet shum i gjer. Ktu, nuk kemi t bjm vetm me hendekun kulturor, por edhe me larushin e sistemit gjuhsor. Pikrisht pr kt arsye, procesi i t nxnit dhe prvetsimit t nj gjuhe q i prket nj familjeje tjetr gjuhsore prfshin njherazi zotrimin e kulturs dhe t tipareve gjuhsore t ksaj gjuhe. Gjuha sht mjeti, prmes t cilit fmija prvetson vlerat kulturore, morale, fetare, si dhe pasuri t tjera t shoqris1. Nj gjuh sht e par, i till sht edhe prvetsimi i saj, nse nuk sht msuar ndonj gjuh tjetr prpara saj. Prndryshe, ajo sht gjuh e dyt2. Pra, gjuha nn, e cila prvetsohet q n krye t hers nga fmija, ather kur qelizat e tij gjuhsore jan t zbrazura, sht gjuha e par, kurse gjuha, e cila prvetsohet pas gjuhs s par, sht gjuha e dyt. N kt kontekst, termi gjuh e dyt mund ti referohet do gjuhe q msohet pas gjuhs nn. Pra, ai mund ti referohet edhe nxnies s gjuhs s tret ose t katrt. Objektivi kryesor i gjuhs s dyt sht mundsimi i folsit (prdoruesit) pr t marr pjes gjersisht, n mnyr aktive dhe pa pengesa, n t gjitha fushat e jets s kombit q mishron shoqrizimin dytsor. Mirpo, gjuha e dyt mund t jet, edhe sht, gjuha zyrtare ose gjuha kombtare e nj shteti. Termi gjuh e huaj prdoret pr t treguar gjuhn q msohet n shkoll n vendet ku ajo nuk prdoret si mjet i prditshm komunikimi. Nga ana tjetr, gjuha e dyt sht gjuha q shndrrohet n nj mjet tjetr komunikimi, krahas gjuhs s par. N mnyr tipike, ajo prvetsohet n mjediset shoqrore ku flitet (prdoret) prdit, ose n institucionet arsimore. Kshtu, anglishtja msohet si gjuh e dyt n shum vende, pr shembull, n Indi, Nigeri etj., ku ajo kryen funksione t brendshme n t gjitha fushat e veprimtaris njerzore. Ndrkoh, n vende t tjera, pr shembull, n Kosov, n Shqipri, n Kin, n Japoni etj., ku nuk kryen funksion t brendshme, anglishtja msohet si gjuh e huaj pr t krijuar mundsi punsimi dhe pr t qndruar n kontakt t pandrprer me botn e informacionit. Termi proces ndeshet vazhdimisht n studimet mbi prvetsimin e dijeve, ku prdoret n dy kuptime t lidhura dhe t ndrvarura. Kshtu, ai u referohet si vijimsis s zhvillimit, domethn, karakterit pasurues t prvetsimit, ashtu edhe faktorve q prcaktojn metodat e prvetsimit t dijeve.

1 2

Klein, W., Second Language Acquisition, Cambridge University Press, New York, 1986, Faqe 5. Po aty, Faqe 6.

viii

Sipas Ellisit3, metodat e t nxnit mund t jen njohse ose gjuhsore. Metodat e t nxnit njohs mund t ndahen n kto tri kategori: 1) Strategjit e t nxnit: Nxnsi i shfrytzon kto strategji pr t thithur dhe pr t tretur njohurit e reja t gjuhs s dyt. 2) Strategjit e prodhimit: Nxnsi, prmes ktyre strategjive, arrin ti shfrytzoj njohurit e tij ekzistuese t gjuhs s dyt. 3) Strategjit e komunikimit: Nxnsi i shfrytzon kto strategji sa her q ballafaqohet me zbrazti t shkaktuara nga nevoja pr t prcjell nj mesazh pr t cilin atij i mungojn burimet e nevojshme t gjuhs s dyt. Pr nga natyra, kto strategji jan t prgjithshme dhe shrbejn si ndrmjetse midis bagazhit gjuhsor dhe gjuhs q prodhon vet nxnsi. Ndrkoh, metodat gjuhsore prfshijn zbatimin e parimeve universale t gramatiks me t cilat sht pajisur nxnsi q n lindje. Ato i japin nxnsit pikn fillestare. Kshtu, lind detyra e shqyrtimit me imtsi t bagazhit gjuhsor pr t zbuluar se cilat rregulla t gjuhs s huaj jan t prgjithshme dhe cilat syresh jan t prveme. Ekzistojn mendime t ndryshme lidhur me prvetsimin e gjuhs dhe nxnies s gjuhs. Mendimi i Krashenit4 sht njri prej tyre. Ky studiues bn dallimin ndrmjet prvetsimit dhe nxnies. I pari i referohet procesit t pavetdijshm t msimit t gjuhs prmes ekspozimit, kurse i dyti i referohet procesit t vetdijshm t studimit t gjuhs. Sipas ksaj pikpamjeje, nse gjuha thithet dhe tretet n mnyr t pavetdijshme prmes ekspozimit, ather procesi quhet prvetsim. Prkundrazi, nse nj gjuh thithet dhe tretet n mnyr t vetdijshme prmes msimdhnies n institucionet arsimore, ather procesi quhet nxnie. Kur gjuha thithet dhe tretet n mnyr t pavetdijshme nga nxnsi, ky i fundit mund t mos ket kompetenc gramatikore, por mund t ket kompetenc komunikuese n nj kontekst t veant, kurse kur gjuha thithet dhe tretet n mnyr t vetdijshme prej tij, ather ky i fundit mund t ket kompetenc gramatikore, por mund t mos ket kompetenc komunikuese. Ekzistojn dy qasje t ndryshme lidhur me procesin e prvetsimit t gjuhs. Gjuhtar t till, si omski5 dhe pasuesit e tij, thon se gjuha sht e lindur dhe fmijt prvetsojn vetm korpusin e gjuhs nga mjedisi, por jo strukturn e saj. Ndrkoh, psikologt jan t mendimit se gjuha msohet njlloj si t gjitha sjelljet e tjera njerzore. Kshtu, ata mtojn se si korpusi, ashtu edhe struktura e gjuhs, prvetsohen nga mjedisi. Megjithkt, t dyja kto qasje e pranojn rndsin e mjedisit pr prvetsimin e gjuhs.

Ellis, R. The Study Of Second Language Acquisition, Oxford University Press, New York, 1994, Faqe 16-17. 4 Shih: Krashen, S., The Input Hypothesis: Issues And Implications, Longman, London, 1985. 5 Shih: Chomsky, N., Aspects Of Theory Of Syntax, MIT Press, Massachusetts, Cambridge, 1965; The Acquisition Of Syntax In Children From 5 To 10, MIT Press, Massachusetts, Cambridge, 1969; Understanding Second Language Acquisition, Oxford University Press, London, 1985; Second Language Acquisition, Oxford University Press, New York, 2003.
3

ix

Prvetsimi i gjuhs s par ndodh kur nxnsi, zakonisht fmija, ka mbetur pa gjuh deri n kto aste dhe tani prvetson njrn syresh6. Rrjedhimisht, procesi i prvetsimit t gjuhs zhvillohet n mnyr t pavetdijshme n nj mjedis shoqror, duke kaluar npr etapa t ndryshme. Studimet prkatse7 zbulojn etapat e prvetsimit t gjuhs s par. Kto etapa jan: 1) Etapa paragjuhsore. 2) Etapa e prdorimit t fjalve t veuara. 3) Etapa e par e prdorimit t fjalve t lidhura. 4) Etapa e dyt e prdorimit t fjalve t lidhura. N etapn e dyt t prdorimit t fjalve t lidhura, fmijt prodhojn nj numr t pakufizuar fjalish, duke shfrytzuar kompetencn e tyre gjuhsore. M tej, Ellisi8 thot se prvetsimi i gjuhs s dyt sht proces i pavetdijshm ose i vetdijshm, prmes t cilit, nj gjuh tjetr, prve gjuhs nn, msohet n nj mjedis t zakonshm ose shkollor. Ky proces prfshin zhvillimin e dijeve lidhur me fonologjin, leksikun, gramatikn dhe pragmatikn. Sipas Klleinit9, zotrimi i gjuhs s dyt sht fryt i nxnies spontane ose i nxnies s drejtuar. Kshtu, termi nxnia spontane prdoret pr t shnjuar prvetsimin e gjuhs s dyt prmes komunikimit t prditshm n mnyr t natyrshme, t liruar nga drejtimi i programuar dhe sistematik. Ndrkoh, termi nxnia e drejtuar prdoret pr t shnjuar prvetsimin sistematik dhe t qllimshm t gjuhs s dyt prmes msimit t rregullt t saj n institucionet arsimore. Gjithashtu, Ellisi10 gjykon se procesi i zotrimit t gjuhs s dyt mund t jet i natyrshm ose i udhzuar. Kshtu, termi i par zotrimi i natyrshm i referohet prvetsimit t gjuhs s dyt prmes komunikimit q ndodh vetvetishm n nj mjedis t caktuar shoqror. Ndrkoh, termi i dyt zotrimi i udhzuar i referohet prvetsimit t gjuhs s dyt prmes studimit n prputhje me udhzimet q jepen n literaturn prkatse ose gjat zhvillimit t msimit. Duke u nisur nga mostra e t dhnave t gjuhs s dyt, domethn, ushqimit gjuhsor t nxnsit, dhe nga mnyra e reagimit t nxnsit t gjuhs s dyt ndaj ktij ushqimi gjuhsor, Houkinsi11 shprehet se procesi i zotrimit t gjuhs s dyt mishrohet n nxnien n orn e msimit dhe n nxnien vetvetishme. Ai gjithashtu argumenton se mjedisi i ushqimit gjuhsor mund t jet i ndryshm, por

Klein, W., Second Language Acquisition, Cambridge University Press, New York, 1986, Faqe 3-5. Shih: Dromi, E. Early Lexical Development, Cambridge University Press, New York, 1987; Ingram, D. First Language Acquisition: Method, Description And Explanation, Cambridge University Press, New York, 1989. 8 Ellis, R., The Study of Second Language Acquisition, Oxford University Press, New York, 1994, Faqe 5-7. 9 Klein, W., Second Language Acquisition, Cambridge University Press, New York, 1986, Faqe 16-20. 10 Ellis, R., The Study Of Second Language Acquisition, Oxford University Press, New York, 1994, Faqe 11-12. 11 Hawkins, R., Second Language Syntax: A Generative Introduction, Blackwell, Massachusetts, 2001 Faqe 17-18.
6 7

edhe nxnia n orn e msimit nuk sht homogjene n vetvete. Disa or msimi mund t jen formale n kuptimin se theksi vihet n nxnien e vetdijshme t veorive gramatikore t gjuhs s dyt prmes msimdhnies, duke zhvilluar ushtrime t llojeve t ndryshme. T tjerat mund t jen komunikuese n kuptimin se theksi vihet n prdorimin e natyrshm t gjuhs s dyt, pr t sendrtuar synimet e folsit (prdoruesit), dhe jo n mbajtjen parasysh t veorive t vet gjuhs. Ushqimi gjuhsor n orn e msimit pr nxnsit e gjuhs s dyt mund t jet trsisht i ndryshm nga ushqimi gjuhsor natyror i shfrytzueshm, si dhe mund t ndryshoj nga njra or msimore te tjetra. Nga ana e tij, omski pohon se prvetsimi i strukturs s gjuhs varet nga nj mjet njohs i lindur. Kt ai e quan mjet t prvetsimi t gjuhs, i cili, n t vrtet, sht programuar pr t pranuar strukturn siprfaqsore t do gjuhe t natyrshme si ushqim gjuhsor, dhe pr t njohur strukturat e saj t thella prmes afris s do gjuhe t natyrshme me nj struktur t thell universale, q qeniet njerzore e kan t lindur. Kshtu, ky studiues gjykon se do fmij normal arrin t njoh gramatikn e gjuhs nn brenda nj periudhe kohore jashtzakonisht t shkurtr. Kjo nuk mund t shpjegohet brenda kuadrit t teorive mbi t nxnit sjelljesor t llojit q krkon Skineri12. Pra, duhet marr si i vrtet fakti se qeniet njerzore jan t pajisura me nj mjet t prvetsimit t gjuhs, i cili: a) sht specifik pr speciet, domethn, e dallon njeriun nga qeniet e tjera. b) sht specifik pr nxnien e gjuhs n raport me prvetsimin e formave t tjera t sjelljes ose t dijes. c) Parastrukturon veorit e gramatiks n njfar shkalle (rrjedhimisht, shum veori strukturore t gramatiks jan t lindura dhe nuk kan nevoj t msohen). M e rndsishmja n kt kontekst sht pika c q shpall se shum veori t caktuara strukturore t gramatiks jan t lindura. T dhnat gjuhsore t shfrytzueshme pr fmijn shrbejn pr t aktivizuar komponentt e fshehur t gramatiks. Forma e prgjithshme e sistemit t njohjes sht e ngulitur si prirje e mendjes q m par, kurse funksioni i prvojs sht realizimi i kuptimit dhe i dallimit t plot t ksaj strukture skematike t prgjithshme13. Prfundimi i qart sht se do foshnj e sapolindur sht n gjendje t prvetsoj do gjuh njerzore dhe se strukturat e lindura t gjuhs duhet t jen t prbashkta pr t gjitha gjuht. Pikrisht kjo prbn thelbin e asaj q omski e quan gramatik universale. Megjithkt, veorit specifike t do gjuhe, pr shembull, ato q shquajn shqipen nga anglishtja, duhet t dallohen nga t dhnat q vihen n dispozicion t fmijs n rrjedhn e prvetsimit t gjuhs s par.

Shih: Skinner, B. F., Verbal Behavior, Copley Publishing Group, Massachusetts, 1957. Chomsky, N., Aspects of Theory Of Syntax, MIT Press, Massachussetts, Cambridge, 1965, Faqe 5052.
13 12

xi

Kreativiteti gjuhsor sht aftsia e nj folsi (prdoruesi) vends pr t prodhuar dhe pr t kuptuar fjali t nj gjuhe q ai nuk e ka dgjuar kurr m par. Kshtu, ai mund t prodhoj nj numr t pakufizuar fjalish t reja, t sakta nga pikpamja gramatikore, si dhe sht n gjendje ti dalloj ato nga fjalit q jan t pasakta gramatikisht. Kjo zbulon se ai ka m shum njohuri t trashguara sesa akumulim t shprehjeve t dgjuara m prpara. Kshtu, omski v n dukje se folsi vends ka njohuri t lindura lidhur me strukturn e gjuhs s vet nn, t cilat e ndihmojn at n prdorimin e gjuhs. Ai bn dallimin e ksaj nga performanca gjuhsore, domethn, prdorimi i gjuhs nga folsi (prdoruesi) vends n nj kontekst t veant shoqror. Mnyra sipas s cils omski i prfytyron kompetencn gjuhsore dhe performancn gjuhsore mund t paraqitet skematikisht si vijon:

Kompetenca gjuhsore Mjeti i prvetsimit t gjuhs Ushqimi gjuhsor Prodhimi gjuhsor

Performanca gjuhsore Konteksti shoqror

Diagrami tregon se kompetenca gjuhsore sht e ngulitur n mjetin e prvetsimit t gjuhs. Mjeti i prvetsimit t gjuhs merr ushqim gjuhsor, t dhna gjuhsore, nga shoqria dhe, duke e shfrytzuar kt ushqim gjuhsor, kompetenca gjuhsore, e cila ndodhet n mjetin e prvetsimit t gjuhs, prodhon gramatikn e gjuhs, domethn, performancn, n kontekstin shoqror. Teorit mbi prvetsimin e gjuhs s dyt e trajtojn procesin e nxnies s gjuhs s dyt n mnyra t ndryshme. M t rndsishmet syresh jan dhn n vijim. Sipas teoris prqasse, prvetsimi i gjuhs s dyt prcaktohet kryesisht nga struktura e nj gjuhe t prvetsuar m prpara. Kto struktura t gjuhs s dyt, t cilat prkojn me strukturat gjegjse t gjuhs s par, asimilohen me lehtsi t madhe pr shkak t transferimit pozitiv. Nga ana tjetr, strukturat e paprputhshme paraqesin vshtirsi t ndjeshme dhe shpien n brjen e gabimeve pr shkak t transferimit negativ ose t interferencs. Ndrkoh, teoria e identitetit, n kundrshtim me teorin prqasse, pohon se prvetsimi ose shfrytzimi i gjuhs s par ndikon pak ose nuk ndikon aspak n prvetsimin e gjuhs s dyt. Pra, me fjal t tjera, n themel t nxnies s gjuhs s par dhe t gjuhs s dyt qndron i njjti proces q rregullohet nga i njjti ligj.

xii

Sipas teoris s akulturacionit, prvetsimi gjuhs s dyt prcaktohet nga shkalla e distancs sociale dhe psikologjike, q ekziston ndrmjet nxnsit dhe kulturs s gjuhs s dyt. Kshtu, faktort social prfshijn marrdhniet shoqrore me mbartsit e gjuhs s dyt. Ndrkoh, faktort psikologjik, t till si tronditja gjuhsore (nxnsi, pr shkak t mdyshjeve, mund t hutohet gjat prdorimit t gjuhs s dyt), tronditja kulturore (nxnsi orientohet, vuan nga stresi, frika etj., pr shkak t dallimeve ndrmjet kulturs s tij dhe asaj t komunitetit t gjuhs s dyt), motivimi dhe kufijt e egos, luajn rol parsor n procesin e prvetsimit t gjuhs s dyt. Sipas teoris s vzhguesit, nxnsi fiton aftsi n gjuhn e dyt n dy mnyra: s pari, prmes prvetsimit t pavetdijshm, dhe s dyti, prmes nxnies s vetdijshme. Mnyra e par prqendrohet vetm te kuptimi, por jo te forma, kurse mnyra e dyt i referohet zotrimit t rregullave t qarta, duke shfrytzuar kontrollin e vetdijshm. Pik thelbsore e ksaj teorie sht se nxnia n kt kuptim vihet gjithnj n lvizje prmes vzhguesit, ose prmes prpjekjes s vet nxnsit pr t kontrolluar produktin e tij gjuhsor, si dhe pr ta korrigjuar at sa her q t jet e nevojshme. Mund t renditen tri kushte, plotsimi i t cilave prcakton prdorimin efikas t vzhguesit: a) Koha. Folsi (prdoruesi) duhet t ket koh t mjaftueshme pr t vn n zbatim rregullin e msuar. b) Prqendrimi te forma. Folsi (prdoruesi) duhet ti mshoj saktsis ose forms s produktit. c) Njohja e rregullave. Folsi (prdoruesi) duhet ti njoh rregullat. Vzhguesi arrin ta kryej detyrn m s miri n rastin e rregullave q jan t thjeshta n dy mnyra. S pari, ato duhet t jen t lehta pr tu prshkruar. Dhe, s dyti, ato nuk duhet t krkojn lvizje dhe rregullime t ndrlikuara.

Pr shkak t rndsis s madhe q ka, anglishtja msohet si gjuh e dyt e detyrueshme n t gjitha shkollat nntvjeare, t mesme dhe t larta n Republikn e Kosovs, qofshin ato shtetrore apo private. Ajo sht futur si lnd m vete n programet msimore prkatse. Kshtu, n krahasim me gjuht e tjera t huaja, anglishtja z vendin kryesor, sidomos n sistemin e arsimit t mesm dhe universitar. Msimi i anglishtes si gjuh e dyt n nivelin e shkollave t mesme t prgjithshme synon: T zhvilloj aftsit e nxnsit pr tu shprehur drejt dhe pr t komunikuar pa gabime. T zhvilloj aftsit e nxnsit pr t folur dhe pr t shkruar sakt dhe rrjedhshm. T rris aftsit e nxnsit n lmenjt e t kuptuarit leximor dhe dgjimor.

xiii

T ngulis n mendjen e nxnsit ndjesin e estetiks, t vlersimit t vlerave njerzore, si dhe t shfrytzimit me mas t gjrave t bukura dhe t dobishme.

T nxnit e nj gjuhe prfshin katr lloje shprehish. Ato jan: (1) t dgjuarit; (2) t folurit; (3) t lexuarit dhe (3) t shkruarit. Dy t parat njihen me emrin gojshmri, kurse dy t fundit njihen me emrin shkrueshmri. Ndrkoh, gojshmria dhe shkrueshmria formojn gjuhshmrin. Mes ktyre katr llojeve t shprehive, t dgjuarit dhe t lexuarit prdoren si kanale pr marrjen e informacionit. Kshtu, kto dy lloje shprehish jan quajtur me emrin shprehi marrse. Dy llojet e tjera t shprehive, domethn, t foluri dhe t shkruarit, prdoren si kanale pr prcjelljen e informacionit. Kshtu, kto dy lloje shprehish jan quajtur me emrin shprehi prodhuese. T dgjuarit sht kushti paraprak, q mundson shprehit e tjera gjuhsore. Veprimtaria dgjimore nuk sht thjesht akt i regjistrimit t shprehjeve t folsit (prdoruesit) dhe i prsritjes s tyre t prpikt, si n rastin e magnetofonit. Ai sht proces i kapjes dhe i nxjerrjes s kuptimit nga gjuha e folur. T dgjuarit prfshin: Kapjen e tingujve t rregullt t gjuhs. Prpunimin dhe shndrrimin e tingujve n fjal. Pajisjen e fjals me kuptim, gjetjen dhe thithjen e kuptimit nga fjalt e kapura me ann e veshit. Aftsin pr ti kuptuar dhe pr ti interpretuar shprehjet e folsit (prdoruesit) etj.

T folurit sht shprehi shum m e ndrlikuar sesa t dgjuarit. Ai sht akt kreativiteti. Edhe pse e njeh gjuhn, folsit (prdoruesit) i duhet t mendoj pr iden q dshiron t shpreh, ja duke filluar monologun ose bisedn, ja duke i kthyer prgjigje folsit (prdoruesit) t mparshm. Veprimtaria e t folurit prfshin: Njohjen e tipareve gramatikore, leksikore dhe kulturore t gjuhs. Aftsin pr t folur pa br gabime gramatikore. T qenit i vetdijshm se ku, kur, pse dhe far duhet folur. Shqiptimin e sakt dhe zotsin pr t br parashtrime t kuptueshme etj.

T lexuarit nuk sht gj tjetr, prvese zbrthim i simboleve t shkruara prmes shprehive t njohjes dhe t kuptuarit. Pr t kryer veprimtarin leximore, njeriu (prdoruesi) duhet t jet i pajisur me: Njohurit gjuhsore. Njohurit e sistemit shkrimor.
xiv

Aftsin e njohjes s fonemave. Aftsin pr ti interpretuar dhe pr ti kuptuar tekstet etj.

Gjat leximit, lexuesi (prdoruesi) ndrvepron me tekstin, e deshifron at dhe ndrton kuptimin n rrjedhn e ktij procesi. Veprimtaria leximore freskon dijet e njeriut (prdoruesit) dhe shrben si mjet i rndsishm pr arritjen e suksesit akademik. T shkruarit sht proces i prcjelljes s mendimeve prmes simboleve shkrimore. Ky sht proces i vshtir. Veprimtaria shkrimore prfshin: Aftsin pr tu dhn germave trajtn e duhur. Aftsin pr ti shndrruar idet n simbole t shkruara. Aftsin pr t shkruar pa br gabime gramatikore. Aftsin pr t br parashtrimin dhe strukturimin e mendimeve n mnyr t lexueshme etj.

T katr kto lloje shprehish gjuhsore jan bazat e komunikimit. Rrjedhimisht, ato formojn themelet q mundsojn zotrimin e gjuhs, domethn, aftsin pr ti prdorur dijet gjat kryerjes s detyrave t ndryshme. T vjen vrtet keq kur vren se, pavarsisht nga prpjekjet e mdha dhe serioze t ekspertve t arsimit dhe t institucioneve prgjegjse pr prmirsimin e msimit t anglishtes n Republikn e Kosovs, arritjet e nxnsve t do niveli n lmin e prvetsimit t anglishtes n prgjithsi jan ende t paknaqshme. Prandaj, krkohet medoemos q t zbulohen shkaqet e ktij niveli t ult prparimi. Mirpo, prpara se t bhet kjo, sht gjithashtu e rndsishme q t prcaktohet cilsia e prparimit t nxnsve n t gjitha llojet e shprehive t anglishtes, si dhe t gjenden problemet q ndeshen n procesin e nxnies s ksaj gjuhe, duke rekomanduar zgjidhjet e tyre prkatse. Jan shprehur shum mendime pr kt shtje. Megjithkt, ktu po ndalemi vetm n disa syresh, t cilat i kemi shfrytzuar. E para, vzhgimi mbi ndrveprimin midis nxnsve dhe msuesve n orn e msimit t gjuhs s dyt hedh drit n modelet e ndrveprimit msues-nxns dhe nxns-nxns brenda dhe jasht ors s msimit, si dhe prcakton gabimet e zakonshme q bhen gjat prdorimit t nyjave, parafjalve dhe pjeszave etj. Kshtu, shpjegohet se msimi i gramatiks duhet t fillohet q n krye t hers dhe se zhvillimi i ushtrimeve t shumta gramatikore rrit kompetencn komunikuese ndrvetjake t nxnsve14. E dyta, studimi i t kuptuarit leximor tregon se performanca e nxnsve sht m e mir n rastet kur prgjigjet paraqiten qart n pasazh sesa n rastet kur ato jepen t shprndara. Gjithashtu, sht vn re se gjendja ekonomike e prindrve dhe arritjet e mparshme shkollore t nxnsve luajn rol parsor n performancn e t

Karthiyayani, C., Reading Comprehension Of Higher Secondary Students, Journal of Language And Learning, Nr. 1 (1), 2003, Faqe 14-23.
14

xv

kuptuarit leximor, ndrkoh q gjinia dhe vendbanimi luajn rol dytsor n kt drejtim15. E treta, hulumtimi i fushave problemore n prvetsimin e kompetencs komunikuese, si dhe t atyre t paprshtatshmris ndrmjet programit msimor t gjuhs, msimit t gjuhs dhe performancs gjuhsore t nxnsve, zbulon disa prej strategjive t shfrytzuara nga ata q hasin vshtirsi n procesin e komunikimit. Prve ksaj, theksohet se rrethanat shoqrore dhe ekonomike ndikojn m pak sesa arsimimi i prindrve, faktort situatsor dhe psikologjik, n konsolidimin e kompetencs komunikuese t nxnsve16. E katrta, hetimi i gabimeve ortografike n gjuhn e dyt dshmon se m s shumti ato jan shtimi, heqja, zvendsimi dhe inversioni i germave. Specifikohen njherazi edhe gabimet q burojn nga interferenca e gjuhs s par. Rrjedhimisht, sugjerohet se ushtrimet e drejtshkrimit, t prqendruara veanrisht n fjalt e ngatrruara, si dhe praktika e prdorimit t fjalorit, ndihmojn n paksimin e gabimeve ortografike n punt me shkrim t nxnsve17. E pesta, eksplorimi i problemeve motivuese gjat msimit dhe t nxnit t anglishtes si gjuh e dyt nxjerr n pah se ato jan relativisht m t pakta n klasat e larta sesa n klasat e ulta. Ndrkaq, arsyetohet se sasia e fjalve t prdorura n tekstet shkollore prcakton edhe shkalln e motivimit t arritur18. E gjashta, vlersimi i teknikave t msimdhnies s anglishtes, i materialeve tekstore t prdorura pr kt qllim, dhe i performancs s nxnsve n t folur dhe n t shkruar, prmes gjetjeve t goditura, dfton se provimi duhet t testoj zotrimin e katr shprehive gjuhsore, duke prfshir ktu drejtshkrimin, formimin e fjalve dhe t fjalive, gramatikn, fonologjin, t kuptuarit leximor dhe shkrimor. Gjithashtu, kshillohet q tekstet t prmbajn m shum msime t shkruara nga autort vends, domethn, burimor, ndrkoh q krkohet minimizimi i poezive n tekst19. E shtata, matja e aftsis komunikuese t nxnsve n t folurit e anglishtes, kallzon gabimet fonologjike, leksikore dhe gramatikore, si dhe provon se aftsia komunikuese e t folurit t nxnsve q i zhvillojn msimet n anglisht sht m e mir sesa ajo e atyre q i zhvillojn msimet n gjuhn nn. M tej, rekomandohet q hartuesit e programit msimor dhe prodhuesit e materialeve prkatse tu japin prparsi t madhe aftsive komunikuese, me qllim q nxnsit t arrijn ti zhvillojn dijet e fituara20. E teta, trajtimi i aktivizimit t nxnsve n orn e anglishtes zbulon se faktor t till, si zgjuarsia, turpi, kapaciteti vlersues, prkushtimi, gjendja psikologjike, qndrimi kundrejt tekstit etj., mundsojn ndrveprim t frytshm. N mnyr t

15 Shih: Kothainayaki, S., Classroom Interaction And Language Use, Bharathiar University, Coimbatore, 1994. 16 Shih: Berg, B. C., Teaching Efficient Reading, Central Institute Of Indian Languages, Mysore, 1971. 17 Shih: Baskaran, V., An Investigation Of English Orthographical Errors Of Undergraduate Learners, PSG College Of Arts And Science, Coimbatore, 1996. 18 Faerch, C., Kasper, G., Processes And Strategies In Foreign Language Learning And Communication, Interlanguage, Nr. 66 (2), 1980, Faqe 86-102. 19 Shih: Ellis, R., Second Language Acquisition, Oxford University Press, New York, 2003. 20 Shih: Chandran, A., A Study Of The Productive Skills With Special Reference To Communicative Ability In Speaking English, Bharathiar University, Coimbatore, 1999.

xvi

veant theksohet se turpi i nxnsve, veanrisht pr shkak t dshtimeve t mparshme, shkakton shmangien e performancs ndrvepruese, kurse faktort e tjer t prmendur m sipr e shtojn ndrveprimin n orn e msimit t letrsis angleze21. E nnta, analizimi i t katr llojeve t shprehive gjuhsore t nxnsve t anglishtes, domethn, i t dgjuarit, i t folurit, i t lexuarit dhe i t shkruarit, paraqet gabimet fonologjike, gramatikore dhe ortografike n shprehit prodhuese, kurse, n lidhje me shprehit e t kuptuarit, nnvizon aftsin e sjelljes ndr mend t fjalve dhe t fjalive. Propozohet edhe nxitja e diskutimeve n grup, si dhe e zhvillimit t lojrave gjuhsore gjat ors s msimit, kurse futja e mjeteve dgjimore dhe pamore pr msimdhnien e anglishtes shihet si veprim i drejt dhe i menur22. E fundit, gjurmimi i arritjes s kompetencs komunikuese t nxnsve, duke u bazuar n notat q ata kan marr n ushtrime t caktuara testesh, t tilla si identifikimi i tingujve dhe germave, identifikimi i kuptimeve t fjals, zbatimi i kuptimit t fjals n fjali, shkrimi i letrave dhe hartimi, vrteton se gjendja ekonomike dhe niveli arsimor i prindrve ushtrojn ndikim t drejtprdrejt n aftsin pr ta prdorur anglishten e shkruar23. Studimet, nga t cilat kemi vjel mendimet e shprehura m lart, nuk merren vemas dhe shterueshm me procesin e nxnies s anglishtes, si mishrim i bashkrendimit t katr shprehive gjuhsore t anglishtes (ligjrimit, shkrimit, leximit dhe dgjimit) n shkollat e mesme. Prandaj, prve arsyeve t tjera, tanim t prmendura, punimi yn prqendrohet n kt tem.

0.2. Objekti i punimit dhe hipotezat Ky punim prpiqet t identifikoj performancn dhe fushat problemore n procesin e nxnies s katr shprehive gjuhsore t anglishtes nga nxnsit e shkollave t mesme t prgjithshme n Republikn e Kosovs, si dhe t prcjell rekomandime sa m t drejta pr kaprcimin e problemeve ose t pengesave q ata hasin. Q ky punim t quhet i prfunduar, kemi prcaktuar prmbushjen e ktyre synimeve kryesore: 1) Identifikimin e strategjive komunikuese q shfrytzojn nxnsit e gjuhs s dyt sa her zbulojn mangsi gjuhsore, si dhe kur hasin vshtirsi gjat procesit t nxnies s komunikimit gojor. 2) Identifikimin e strategjive komunikuese, ndrgjuhsore dhe jashtgjuhsore, t cilat i shfrytzojn nxnsit gjat komunikimit gojor, si dhe vlersimin e shprehive t tyre n lmin e t folurit. 3) Identifikimin e problemeve q ndeshin nxnsit gjat procesit t nxnies s shprehive shkrimore.

Shih: Jayanthi, M. D., Classroom Interaction With Reference To English Literature Teaching, Bharathiar University, Coimbatore, 2002. 22 Shih: Cook, V., Second Language Learning And Language Teaching, Arnold Publications, London, 2003. 23 Shih: Brown, G., Speakers, Listeners And Communication, Cambridge University Press, Cambridge, 2005.
21

xvii

4) Identifikimin e interferencs s gjuhs s par n punt me shkrim n gjuhn e dyt t nxnsve. 5) Vlersimin e aftsis leximore t nxnsve. 6) Identifikimin e kapacitetit n lmin e t kuptuarit nga ana e nxnsve t fjalorit dhe t diskursit n procesin e t kuptuarit leximor. 7) Vlersimin e aftsis dgjimore t nxnsve. 8) Identifikimin e aftsis njohse t tingujve, t fjalorit, t gramatiks, t numrave dhe t informacionit nga ana e nxnsve n procesin e t kuptuarit dgjimor. 9) Sugjerimin e rekomandimeve n shrbim t prmirsimit t katr llojeve t shprehive gjuhsore t anglishtes. Duke marr parasysh t dhnat e grumbulluara, jan parashtruar pr vrtetim hipotezat e mposhtme: 1) Gjuha n t ciln zhvillohet msimi ka ndikim t drejtprdrejt n prvetsimin e shprehive t gjuhs s dyt. 2) Asnj nga ndryshoret (domethn, as gjinia, as vendbanimi, as arsimimi, as t ardhurat e prindrve) nuk luan rol n zhvillimin e shprehive t gjuhs s dyt. 3) Nse nj nxns sht mir n t dgjuar, ai do t jet i mir vetm n t folur, dhe nse nj student sht i mir n t lexuar, ai do t jet i mir vetm n t shkruar. Pr t vrtetuar hipotezat (1) dhe (2), jan identifikuar ndryshoret mesatare t gjuhs msimore, t gjinis, t vendbanimit, t arsimimit dhe t t ardhurave t prindrve, kurse, pr t vrtetuar hipotezn (3), jan shfrytzuar pikt mesatare t performancs s nxnsve n seciln shprehi. Ky punim prpiqet t shtjelloj shprehit gjuhsore t anglishtes s nxnsve t shkollave t mesme t prgjithshme n Republikn e Kosovs. Ky punim mbulon vetm shkollat e mesme t prgjithshme shtetrore. Pr kt punim, jan marr parasysh gjithashtu disa ndryshore t rndsishme shoqrore. Arsyeja pr zgjedhjen e br sht se ky rajon sht i prapambetur nga pikpamja shoqrore, ekonomike dhe arsimore. Sikundr u tha m sipr, ky punim mbulon vetm nxnsit e shkollave t mesme t prgjithshme n Republikn e Kosovs. Nuk jan br prpjekje pr t vlersuar tekstet, metodat e msimdhnies, dhe as msimdhnsit. Jan marr parasysh vetm performanca e nxnsve n anglisht, strategjit e komunikimit q shfrytzohen, si dhe problemet q ndeshin nxnsit, ndrkoh q jan sugjeruar rekomandimet prkatse pr zgjidhjen e problemeve t identifikuara, duke u prqendruar te nxnsit. Prderisa ky punim prqendrohet n t katr llojet e shprehive gjuhsore t anglishtes, ai do t paraqes nj tablo t plot t cilsis s anglishtes s nxnsve t shkollave t mesme t prgjithshme n Republikn e Kosovs.
xviii

Gjat trajtimit t procesit t nxnies s anglishtes nga nxnsit e shkollave t mesme t prgjithshme n Republikn e Kosovs, ky punim gjithashtu do t zbuloj shkaqet e disa prej problemeve q lindin n kt proces. Ather, duke u mbshtetur n gjetjet dhe prfundimet e ktij punimi, mund t parashtrohen edhe rekomandime t caktuara pr kaprcimin e pengesave. N rrethet e nxnsve t Republiks s Kosovs, shkolla e mesme e prgjithshme luan rol parsor n prcaktimin e arsimimit t tyre t mtejshm. Prve t tjerash, ky kurs terminal synon q ti pajis nxnsit me themele t qndrueshme njohurish, t cilat garantojn prvetsimin e shndetshm t anglishtes. Kshtu, q t mund arrihet ky objektiv, msimi i anglishtes duhet t bhet sipas mnyrs s duhur. Rrjedhimisht, punimi yn prfton vitalitet dhe vlefshmri shoqrore pr shkak t prpjekjeve pr t zbrthyer s brendshmi mjaft aspekte t rndsishme, t cilat lidhen me nxnien e anglishtes, duke u shrbyer njhersh nxnsve dhe msuese t ksaj gjuhe n punn e tyre. Pr kryerjen e ktij punimi, jan przgjedhur 300 nxns nga dhjet shkolla t mesme t prgjithshme (Tabela 1), t cilat u prkasin zonave t ndryshme t Republiks s Kosovs. Pastaj, n vijim, duke marr parasysh ndryshoret e ktij punimi, nga secila shkoll jan przgjedhur 30 nxns n mnyr t rastsishme.

Tabela 1: Shkollat: Pasqyra e t dhnave Nr. Emri i shkolls Gjuha msimore Numri i nxnsve Djem 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Gjimnazi Zenel Hajdini, Gjilan Gjimnazi Kuvendi i Lezhs, Viti Gjimnazi Ferizaj Kuvendi i Shqip Shqip 15 15 15 15 15 15 15 15 15 15 Vajza 15 15 15 15 15 15 15 15 15 15

Arbrit, Shqip Shqip Shqip Shqip Shqip Shqip Shqip Shqip

Gjimnazi Sknderbeu, Kaanik Gjimnazi Ismail Qemajli, Dardan Gjimnazi Frang Bardhi, Mitrovic Gjimnazi Gjon Buzuku, Prizren Gjimnazi Sami Frashri, Prishtin Gjimnazi Bedri Pejani, Pej Gjimnazi Kuvendi i Junikut, Junik

Pr kryerjen e ktij punimi, gjinia, zona, gjendja ekonomike dhe arsimimi i prindrve jan marr si ndryshore (Tabela 2), t cilat zbrthehen m tej n elementet e tyre prbrse.
xix

Tabela 2: Ndryshoret: Pasqyra e t dhnave Nr. 1 Ndryshoret Gjinia Nnndarjet (1) Meshkuj (2) Femra 2 Zona (1) Rurale (2) Urbane 3 Gjendja ekonomike e prindrve (1) T ardhura t ulta (nn pes mij euro) (2) T ardhura t mesme (pes mij deri n dhjet mij euro) (3) T ardhura t larta (mbi dhjet mij euro) 4 Arsimimi i prindrve (1) T arsimuar (2) T paarsimuar

0.3. Metodologjia dhe struktura e punimit Ky punim zbaton disa metoda dhe qasje moderne t shfrytzueshme n fushn e gjuhsis, n prgjithsi, si dhe n fushn e gjuhsis s aplikuar, n veanti. Ato jan. Metoda e pyetsorit. Pr t kryer kt punim, jan prgatitur katr pyetsor n anglisht, domethn, nga nj pr secilin lloj shprehie, ndrkoh q nxnsit jan testuar n terren prmes studimit pilot. Gjithashtu, duke u mbshtetur n rezultatet e nxjerra prmes studimit pilot, pyetsort jan modifikuar dhe kan marr formn prfundimtare. Pyetsort me form prfundimtare jan prdorur pr grumbullimin e t dhnave (ata jan paraqitur te shtojca). Metoda e intervists. Pr t kryer kt punim, sht prdorur nj pyetsor i strukturuar, i cili ka ndihmuar q t vilen t dhnat nga nxnsit prmes metods s intervists ose t bashkbisedimit, ndrkoh q prgjigjet e nxnsve jan regjistruar me magnetofon (Pyetsori I). Metoda e vzhgimit. Krahas metodave t pyetsorit dhe t intervists, sht shfrytzuar teknika e vzhgimit, me qllim q t mbushet hendeku n korpusin e t dhnave t prftuara prmes dy metodave t para. Pasqyra e t dhnave vetjake. Prve mjeteve t msiprme, sht prpiluar pasqyra e t dhnave vetjake pr t vjel nga nxnsit informacionin lidhur me ndryshoret e prfshira n hulumtim. Pyetsort prfundimtar u shprndan te t anketuarit, ndrkoh q procedurat e testimit u zhvilluan n dy faza. N fazn e par, u zhvilluan testet lidhur me shprehit ligjrimore dhe shkrimore. U bn pyetjet e parashikuara n intervist dhe pastaj nxnsit u udhzuan q t flisnin pr fardo teme t dhn, ose q u
xx

interesonte. Prgjigjet e nxnsve u regjistruan, duke prdorur magnetofonin. Pr kto dy lloj testesh ligjrimore, u caktuan 30 minuta, respektivisht 20 minuta pr t parin dhe 10 minuta pr t dytin. Pas nj ndrprerjeje prej 15 minutash, u dha pyetsori i testit shkrimor dhe pr kt u caktuan 40 minuta. Pas nj ndrprerjeje dyditore filloi faza e dyt, gjat s cils u zhvilluan testet pr t kuptuarit leximor dhe dgjimor. Pr t testuar t kuptuarit leximor, t anketuarit u pajisn me pyetsorin e t kuptuarit leximor. Pr kt test, u caktuan 20 minuta. Pas prfundimit t testit leximor, u dha pyetsori i t kuptuarit dgjimor. Pr t testuar t kuptuarit dgjimor, flett ku do t shkruheshin prgjigjet u shprndan te do i anketuar, ndrkoh q atyre iu bn pyetjet dgjimore, duke prdorur magnetofonin, por, n rrethana t caktuara, pyetjet edhe u lexuan me z t lart nga autori i ktij punimi. Pastaj, nxnsit morn udhzime lidhur me secilin pyetsor. N kt mnyr, u realizua grumbullimi i t dhnave n t gjitha shkollat q u prfshin n punim. Prve ksaj, u vzhguan ndrveprimi nxns-msues n orn e msimit dhe ndrveprimi n grup me prgjegjs, ndrkoh q u shqyrtuan edhe rezultatet e tyre n provimet mujore dhe tremujore. Pr m tepr, t dhnat jan freskuar aty-ktu, me qllim q t mbushej hendeku i zbuluar n kt korpus, si dhe pr t verifikuar vrtetsin e t dhnave. Jan prpunuar dhe jan analizuar ve e ve t gjitha t dhnat e grumbulluara pr secilin lloj shprehish, domethn, pr t folurit, pr t shkruarit, pr t lexuarit dhe pr t dgjuarit. Jan zbardhur performancat ligjrimore t nxnsve, t regjistruara gjat puns n terren. Ndrkoh, shtjet e zbardhura jan analizuar n prputhje me strategjit e komunikimit t shfrytzuara nga nxnsit n rastet e ndeshjes me mangsit gjuhsore. Kto strategji edhe jan klasifikuar. Jan analizuar n mnyr sistematike t dhnat lidhur me shprehit shkrimore, si dhe jan identifikuar dhe jan klasifikuar gabimet n t gjitha aspektet gjuhsore t gjuhs s dyt (anglishtes, n kt rast). Jan analizuar t dhnat lidhur me t kuptuarit leximor dhe t kuptuarit dgjimor, duke i klasifikuar n shtje t kuptueshme dhe t pakuptueshme. N prfundim, jan parashtruar zgjidhjet e duhura pr t gjitha problemet me t cilat ndeshen nxnsit n procesin e nxnies s anglishtes. Analiza e detajuar e t dhnave, diskutimi, gjetjet dhe zgjidhjet jan paraqitur n kapitujt vijues. Struktura e ktij punimi paraqitet si m posht, vijon: Hyrja: Ktu bhet: (1) justifikimi i tems prmes nj hyrjeje t prgjithshme pr gjuhn, prmes shqyrtimit t pikpamjeve t ndryshme mbi prvetsimin dhe t nxnit e gjuhs s par dhe t dyt, prmes analizs s mjetit t prvetsimit t gjuhs, t kompetencs dhe performancs, t teorive pr t nxnit e gjuhs s dyt, t shprehive gjuhsore, prmes shtrimit t problemit dhe shtjellimit t literaturs baz; (2) parashtrohen objekti dhe hipotezat; dhe (3) jepet metodologjia dhe struktura e punimit. Kapitulli i par Shprehit ligjrimore hapet me nj vshtrim t prgjithshm mbi komunikimin si akt dhe si proces njhersh, duke dhn shpjegimet prkatse, pastaj paraqet prkufizimin e strategjis s komunikimit, merret me analizimin e hollsishm t krejt t dhnave t grumbulluara pr kompetencn komunikuese dhe strategjit e komunikimit q kan shfrytzuar nxnsit, parashtron
xxi

gjetjet, si dhe rekomandon zgjidhjet e duhura pr problemet q ndeshin nxnsit n procesin e t nxnit t komunikimit gojor. Kapitulli i dyt Shprehit shkrimore hapet me nj hyrje t prgjithshme mbi shkrimin, prkufizimet e ndryshme t shkrimit, procesin e shkrimit, humbjet gjat procesit t shifrimit dhe t deshifrimit etj. Ai gjithashtu merret me analizimin e hollsishm t gabimeve t bra gjat prdorimit t nyjave, t parafjalve, t premrave, t mbiemrave,t emrave, t numrave, t foljeve, t ndajfoljeve, t foljeve ndihmse, t prshtatjes dhe sintakss. Ndrkoh, ai parashtron problemet q ndeshin nxnsit n procesin e t shkruarit, si dhe rekomandon zgjidhjet prkatse. Kapitulli i tret Shprehit leximore hapet me nj hyrje t prgjithshme mbi leximin, prkufizimet e ndryshme t leximit, procesin e leximit, tipat e leximit, msimin dhe prvetsimin e artit t leximit. Pastaj ai merret me analizimin e hollsishm t problemeve q ndeshin nxnsit n procesin e t kuptuari leximor, si dhe rekomandon zgjidhjet prkatse. Kapitulli i katrt Shprehit dgjimore hapet me nj vshtrim t prgjithshme mbi dgjimin dhe procesin e dgjimit. Mandej, ai flet pr llojet e dgjimit, pr nnshprehit dgjimore, pr faktort e vshtirsis n procesin e dgjimi, merret me analizimin e hollsishm t krejt t dhnave t grumbulluara, shqyrton problemet q ndeshin nxnsit n procesin e t kuptuarit dgjimor, si dhe rekomandon zgjidhjet prkatse. Prfundime: Ktu paraqiten gjetjet e ktij punimi, vrtetimi i hipotezave, rekomandimet pr zgjidhjen e problemeve, si dhe sugjerohen lmenjt q mendojm se duhen hulumtuar m tej n kt fush

xxii

KAPITULLI II: SHPREHIT SHKRIMORE..........................................................29 2.1. Prkufizimi i t shkruarit. ............................................................................29 2.2. T shkruarit dhe shprehia shkrimore............................................................30 2.3. Procesi i t nxnit t t shkruarit..................................................................32 2.3.1. Parashkrimi..........................................................................................32 2.3.2. Kopjimi i teksteve t lexuara ..............................................................32 2.3.3. Radhitja ..............................................................................................33 2.3.4. Kompozimi..........................................................................................33 2.3.5. Letrsia................................................................................................33 2.4. Procesi shkrimor...........................................................................................33 2.5. Mekanika e t shkruarit................................................................................34 2.6. Llojet e t shkruarit.......................................................................................35 2.7. Humbjet gjat procesit t shifrimit dhe t deshifrimit .................................35 2.8. Gabimet shkrimore.......................................................................................36 2.9. Testimi shkrimor..........................................................................................36 2.10. Analizimi i t dhnave................................................................................37 2.10.1 Nyjat...................................................................................................37 2.10.2. Parafjalt............................................................................................39 2.10.3. Premrat.............................................................................................41 2.10.4. Mbiemrat...........................................................................................42 2.10.5. Emrat.................................................................................................43 2.10.6. Foljet..................................................................................................45 2.10.7. Ndajfoljet...........................................................................................48 2.10.8. Foljet ndihmse.................................................................................49 2.10.9. Prshtatja...........................................................................................50 2.10.10. Sintaksa...........................................................................................52 2.10.11. Drejtshkrimi.....................................................................................54 2.11. Prmbledhje................................................................................................57 2.11.1. Gjetjet................................................................................................57 2.11.2. Performanca e nxnsve ...................................................................59 2.11.3. Rekomandime....................................................................................60 KAPITULLI III: SHPREHIT LEXIMORE ...........................................................61 3.1. Prkufizimi i t lexuarit................................................................................61 3.2. Pikpamjet e psikologve dhe t sociolinguistve pr t lexuarit................63 3.3. Procesi leximor.............................................................................................63 3.4. Prpunimi posht-lart dhe lart-posht gjat leximit.....................................64 3.5. T lexuarit dhe shprehia leximore................................................................65 3.6. T kuptuarit leximor.....................................................................................65 3.7. Llojet e t lexuarit.........................................................................................66 3.8. Shkenca e t lexuarit.....................................................................................67 3.8.1. T lexuarit efikas.................................................................................68 v

3.8.2. T lexuarit e dobt...............................................................................69 3.9. Msimi dhe t nxnit e t lexuarit................................................................69 3.10. Testimi i t kuptuarit leximor.....................................................................70 3.11. Analizimi i t dhnave................................................................................71 3.11.1 Testi 1.................................................................................................71 3.11.2. Testi 2................................................................................................75 3.11.3. Testi 3................................................................................................77 3.11.4. Testi 4................................................................................................79 3.11.5. Testi 5................................................................................................82 3.11.6. Testi 6................................................................................................84 3.11.7. Testi 7................................................................................................87 3.11.8. Testi 8................................................................................................89 3.11.9. Testi 9................................................................................................94 3.11.10. Testi 10............................................................................................97 3.12. Prmbledhje..............................................................................................101 3.12.1. Gjetjet..............................................................................................101 3.12.2. Performanca e nxnsve..................................................................102 3.12.3. Rekomandime..................................................................................104 KAPITULLI IV: SHPREHIT DGJIMORE........................................................106 4.1. Procesi dgjimor.........................................................................................106 4.2. Procesi shifrues dhe deshifrues..................................................................107 4.3. Procesi i t kuptuarit dgjimor ..................................................................107 4.4. Kuptimi i folsit kundruall kuptimit t dgjuesit.......................................108 4.5. Polariteti fols-dgjues...............................................................................109 4.6. Llojet e t dgjuarit.....................................................................................109 4.6.1. T dgjuarit vlersues........................................................................110 4.6.2. T dgjuarit informues......................................................................110 4.6.3. T dgjuarit kritik..............................................................................110 4.6.4. T dgjuarit przgjedhs...................................................................111 4.6.5. T dgjuarit ekstensiv........................................................................111 4.6.6. T dgjuarit intensiv..........................................................................111 4.7. Lidhja ndrmjet t folurit dhe t dgjuarit..................................................111 4.8. Qllimi dgjimor........................................................................................112 4.8.1. T dgjuarit diskriminues..................................................................113 4.8.2. T dgjuarit estetik............................................................................113 4.8.3. T dgjuarit centrifugal.....................................................................113 4.8.4. T dgjuarit kritik..............................................................................113 4.8.5. T dgjuarit terapeutik.......................................................................113 4.9. Nnshprehit dgjimore.............................................................................114 4.9.1. Shprehit mundsuese.......................................................................114 4.9.1.1. Perceptimi.................................................................................114 4.9.1.2. Interpretimi...............................................................................114 vi

4.9.2. Shprehit nxitse...............................................................................115 4.10. Faktort e vshtirsis n dgjim.............................................................115 4.11. Msimi i t kuptuarit dgjimor.................................................................116 4.12. Testimi i shprehis dgjimore..................................................................116 4.13. Analizimi i t dhnave..............................................................................118 4.13.1. Testi 1 .............................................................................................118 4.13.2. Testi 2 .............................................................................................121 4.13.3. Testi 3 .............................................................................................123 4.13.4. Testi 4 .............................................................................................126 4.13.5. Testi 5 .............................................................................................128 4.13.6. Testi 6 .............................................................................................130 4.13.7. Testi 7 .............................................................................................134 4.13.8. Testi 8 .............................................................................................136 4.13.9. Testi 8(a) .........................................................................................139 4.13.10. Testi 8(b) ......................................................................................141 4.13.11. Testi 8(c) .......................................................................................144 4.14. Prmbledhje..............................................................................................146 4.14.1. Gjetjet..............................................................................................146 4.14.2. Performanca e nxnsve .................................................................148 4.14.3. Rekomandime..................................................................................149 PRFUNDIME............................................................................................................151 BIBLIOGRAFIA.........................................................................................................166 SHTOJCA A................................................................................................................170 SHTOJCA B................................................................................................................171 SHTOJCA C................................................................................................................172 SHTOJCA D................................................................................................................177 SHTOJCA E ...............................................................................................................183

vii

KAPITULLI I: SHPREHIT LIGJRIMORE Ligjrimi sht forma e par dhe kryesore e komunikimit. Ai z vendin kryesor n procesin e ndriimit t mendjes s njerzve. Informacioni merret, kuptohet dhe prpunohet m me lehtsi nprmjet ligjrimit sesa nprmjet shkrimit. Ligjrimi sht sjellje q u dhurohet qenieve njerzore n mnyr biologjike. Ligjrimi sht veprimtari jetike. Ndrkoh, gjuha sht modeli strukturor i sistemit q prdorim pr t prcjell mesazhin ton gjat ligjrimit. Modeli i gjuhs gjallon n trajtn e fjalve dhe t lidhjes s strukturuar ndrmjet fjalve dhe shprehjeve, gj q njihet me emrin gramatik 1. Gjuha e folur kryen nj varg m t gjer funksionesh sesa gjuha e shkruar. Ato fillojn me bisedat e prditshme rastsore dhe prfundojn me ligjrimet librore dhe kshtu me radh. Gjuha e shkruar priret tu shrbej funksioneve tejet t specializuara n nivel formal. Njeriu mund t zotroj nj, dy ose m shum gjuh. Kur zotron dy ose m shum gjuh, ai mund t shpreh rrjedhshm ligjrimin e vet t brendshm n seciln syresh. Mirpo, ai q zotron vetm nj gjuh nuk mund ti shpreh pikpamjet e tij, prvese n gjuhn e par. Nse dshiron t bhet dygjuhsh, atij i duhet t msoj nj gjuh tjetr, krahas gjuhs s par ose gjuhs nn. Gjuha shtes ose gjuha e dyt mund t msohet n institucionet shkollore ose n shoqrin ku prdoret n komunikimin real. T nxnit ose prvetsimi i t folurit n nj gjuh t dyt ndryshon nga ai n gjuhn e par, sikundr sht thn m lart. Kshtu, nse prdoruesi i gjuhs s dyt ka shprehi gjuhsore, t cilat i japin atij mundsi pr t komanduar gjuhn rrjedhshm gjat komunikimit me folsin vends t ksaj gjuhe, ai mund t konsiderohet si fols i vrtet i saj, prndryshe nuk do t quhet i till. Gjat procesit t nxnies s t folurit n gjuhn e dyt, nxnsi has vshtirsi dhe pengesa pr shkak t faktorve ndrgjuhsor dhe brendagjuhsor, t tronditjes gjuhsore, t tronditjes kulturore dhe kshtu me radh. Megjithkt, vshtirsit dhe problemet jan t pashmangshme n procesin e nxnies s t folurit ose t t shkruarit t gjuhs s dyt.

Mitchell, M., Some Inadequate Theories Of Human Language Processing n Talking Minds: The

Study Of Language In Cognitive Science, redaktuar nga Thomas G. Bever, John M. Carroll, and Lance A. Miller, MIT P, Cambridge, MA, 1984, faqe 253-277.

1.1. Procesi i komunikimit Termi komunikim mund t prkufizohet si proces, nprmjet t cilit prcillet te t tjert ligjrimi i brendshm i komunikuesit. Ky proces mund t quhet komunikim njerzor ose komunikim gojor. Kshtu, veprimtarit komunikuese mundsojn vendosjen dhe ruajtjen e ekuilibrit, t kooperimit dhe t tolerancs ndrmjet njerzve, duke i vendosur ata n nj linj t prbashkt. Ligjrimi sht metoda e arrir nprmjet s cils realizohet kooperimi njerzor. Ai sht mjeti nprmjet t cilit veprimtari t ndryshme bashkrendohen dhe lidhen me njra-tjetrn pr arritjen e qllimeve t prbashkta dhe t ndrsjella 2. Procesi i plot komunikues kryhet nprmjet rregullimit hierarkik t komponentve t ndryshm t komunikimit. Ata jan si m posht vijon: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Mesazhi i synuar. Shifruesi. Sinjali. Kanali. Deshifruesi. Mesazhi i marr.

Me qllim q t shpjegohen qart dhe shkurtimisht komponentt e msiprm, mund t mendohet se mesazhi i synuar sht ide abstrakte ose prjetim i folsit (prdoruesit) q dshiron t komunikoj. Shifruesi sht personi q zotron mesazhin e synuar n trajtn e fjalve dhe t gjesteve. Sinjali sht mesazhi i shifruar, i pruar n formn e impulseve mekanike. Kanali sht mjeti, nprmjet t cilit udhton sinjali. Deshifruesi sht personi q merr sinjalet e komunikimit n trajtn e kuptimeve dhe t ideve. Mesazhi i marr sht rrjedhoj e deshifrimit t sinjaleve t komunikimit. N kuptimin psikologjik t fjals, pas marrjes s mesazhit, sistemi nervor i marrsit aktivizohet, vihet n pun, dhe mandej interpretohet, ndrkoh q kuptimet e duhura u vishen kodeve t marra, pr ta br procesin e komunikimit t plot.

De Laguna, G., Speech: Its Function And Development, Yale University Press, New Haven, 1927,

faqe 18-20.

1.2. Kompetenca komunikuese Termi kompetenc komunikuese 3 shihet nga shum studiues si kompetenca q mbulon t gjitha format e komunikimit n sjelljet gjuhsore t komunitetit fols (prdorues). Termi t gjitha format e komunikimit 4 mund t shpjegohet m tej si kompetenc gjuhsore, q ka shtrirje dhe ekspozim t plot verbal n t gjitha shtresat e shoqris, q prfshin ndrveprimin n grup me ndrveprimin ndrvetjak, ku prfshihen lmenj t ndryshm dialektor. Po ashtu, ekspozimi verbal prfshin do sjellje joverbale, q ka prshtatshmri kulturore. Nga far u tha m sipr, del se mund t mendohet pr dy lloje kompetencash, domethn, pr (1) kompetencn gramatikore dhe pr (2) kompetencn komunikuese. Kshtu, kompetenca gramatikore mund t arrihet nprmjet ekspozimit ndaj strukturs s gjuhs, kurse kompetenca komunikuese mund t arrihet nprmjet ekspozimit ndaj strukturs s gjuhs dhe sjelljes shoqrore njhersh, e cila vrtitet rreth disa rregullave konvencionale, ashtu sikundr i ka prcaktuar vet shoqria. Ka studiues q thon se kompetenca gjuhsore sht pjes e kompetencs komunikuese, sikundr shpjegohet n kt diagramin vijues 5.

Kompetenca komunikuese

Kompetenca gjuhsore

Pra, kompetenca komunikuese nuk lidhet thjesht me njohjen e nnkuptuar t strukturs s gjuhs, por edhe me ekspozimin e tyre nprmjet performancs n prodhimin dhe kuptimin e bashksive t pafundme t fjalive n kushtet e jets s prditshme, duke prdorur prvojn shoqrore.

Hymes, D., Functions Of Speech: An Evolutionary Approach n Anthropology and Education,

redaktuar nga E. Gruber, F., University Of Pennsylvania Press, Philadelphia, 1961, faqe 24-25.
4 5

Po aty. Long, M., Richards, J., Methodology In TESOL, Heinle And Heinle Publishers, Boston, 1987, faqe

168-169.

1.3. Msimi dhe t nxnit e ligjrimit Zhvillimi i gjuhs s folur nuk sht thjesht shprehja e strukturs s gjuhs. Zhvillimi i gjuhs s folur prfshin zhvillimin e prdorimit pragmatik, prve zhvillimit t shqiptimit, ndrtimit t fjalve, shprehjeve, fjalive dhe diskurseve. Diskursi luan rol parsor n t nxnit e gjuhs s dyt. Msimi i gjuhs s dyt realizohet kur nxnsi arrin t kuptoj mnyrn sesi funksionon gjuha e dyt n diskurs. Barnsi dhe Seidlhoferi nnvizojn se t nxnit e t folurit prfshin zhvillimin e dijeve t imta dhe t hollsishme lidhur me arsyen pse duhet komunikuar, mnyrn sesi duhet komunikuar dhe kohn kur duhet komunikuar, si dhe shprehit e ndrlikuara pr prodhimin dhe menaxhimin e ndrveprimit, t tilla si drejtimi i pyetjes dhe prgjigjja e radhs 6. N prgjithsi, gjuhtart e gjuhsis s aplikuar mendojn se gjuha e dyt msohet njlloj si gjuha e par. Etapat e t nxnit t shprehive ligjrimore n gjuhn e dyt jan t njjta, si ato t nxnies s t folurit n gjuhn e par. Problemet q ndeshin nxnsit n procesin e t nxnit t dijeve t imta dhe t hollsishme tregojn zhvillimin gradual t gjuhs s folur. Objektivi i t nxnit t gjuhs s dyt arrihet vetm ather kur nxnsi e prdor gjuhn me njerz real dhe pr qllime reale.

1.4. Strategjia e komunikimit Strategjia e komunikimit sht prpjekja sistematike e nxnsit pr t shprehur ose pr t deshifruar kuptimin e fjalve, shprehjeve dhe fjalive n gjuhn e huaj, n situata ku ende nuk jan ngulitur rregullat e duhura sistematike t saj 7. M prpara, Tarone dhe kolegt e saj, kt dukuri e kan pagzuar me emrin strategjia e prodhimit 8. Ndrkoh, Ellisi ka dal me prkufizimin e vet se strategjit e komunikimit jan plane psikolinguistike, t cilat gjallojn si pjes e kompetencs komunikuese t prdoruesit t gjuhs. Pra, potencialisht,

Burns, A., Seidlhofer, B. Speaking And Pronunciation, n An Introduction to Applied Linguistics,

redaktuar nga Norbert, S., Arnold Publication, London, 2001, faqe 210-211.
7

Tarone, Elaine, U. Frauenfelder, and L. Selinker. Systematicity/Variability and Stability/Instability

in Interlanguage Systems. Brown, H. Douglas, ed., Papers in Second Language Acquisition. Language Learning Special Issue No. 4, 1976, faqe 23-35.
8

Po aty.

ato jan t vetdijshme dhe shrbejn si zvendsuese t planeve t prodhimit, t cilat nxnsi nuk sht n gjendje ti realizoj 9. N procesin e nxnies s t folurit, nxnsit shfrytzojn gjithfar strategjish, t tilla, si: zvarritja e fjalve, vetkorrigjimi, shmangia semantike etj., pr t fshehur mangsit e veta gjuhsore, si dhe pr t prmbushur detyrn e komunikimit. Studiues t caktuar kan br formulime t ndryshme lidhur me tipat e strategjive t komunikimit, t shfrytzuara nga nxnsit. Kshtu, Kuku thot se nxnsit shfrytzojn strategji t caktuara kur prpiqen t shprehin gjra prtej nivelit t tyre funksional, t cilin e kan arritur tashm n gjuhn e dyt. M tej, ky studiues shton se strategjia e komunikimit t nxnsve t gjuhs s dyt e pasuron procesin e t nxnit, ndrkoh q tregon se ata jan duke u ndeshur me probleme gjuhsore 10. Me vetdije ose pa vetdije, nxnsit shfrytzojn disa strategji ndrgjuhsore dhe brendagjuhsore, pr t pruar mesazhin te t tjert. Mirpo, ata nuk arrijn ta prcjellin mesazhin ashtu sikundr synojn pr shkak t mangsive t gjuhsore. Duke shfrytzuar strategjit e komunikimit, t przgjedhura aty pr aty, ata ndiejn knaqsi, ngaq besojn se kan arritur ta projn plotsisht kuptimin lidhur me pyetjet q u jan drejtuar. Nxnsit i shfrytzojn strategjit e komunikimit sa her q ballafaqohen me probleme n t gjitha rrafshet e gjuhs, domethn, n rrafshin fonologjik, n rrafshin morfologjik, n rrafshin sintaksor dhe n rrafshin e diskursit. N vijim, Kuku thot se strategjit e konceptuara t komunikimit nuk jan t njjta me ato q shfrytzohen n t folurit vends, kur folsit (prdoruesit) prkats nuk i kujtohet fjala q dshiron t prdor. Pr shembull, gjat prshkrimit t pjesve t kmbimit t makins, q duhen riparuar nga mekaniku, folsi (prdoruesi) thot se po i rrjedh vaj te nj lidhje n tubin pas motorit. Kjo sht strategji analitike. Kjo strategji e lejon folsin (prdoruesin) vends t komunikoj, megjithse ai nuk i di fjalt. Kjo nuk do t thot se folsi (prdoruesi) vends e shfrytzon kt strategji pr shkak t mangsive gjuhsore. Mirpo, strategjit e shfrytzuara nga nxnsit e gjuhs s dyt jan t ndryshme nga strategjia e folsit (prdoruesit) vends, q cituam m lart.

Ellis, R. The Study of Second Language Acquisition, Oxford University Press, New York, 1994, faqe

182.
10

Cook, V. Second Language Learning and Language Teaching, Arnold Publication, London, 2001.

1.5. Strategjia e t nxnit Strategjia e t nxnit sht mishrim i prpjekjes pr t zhvilluar dhe pr t ngulitur kompetencn gjuhsore dhe psikolinguistike n gjuhn e huaj 11. Strategjia e t nxnit q shfrytzojn nxnsit ndryshon nga strategjia e komunikimit. Mirpo, OMelli dhe emoti kan prkufizuar kto tri lloje strategjish 12 q prdorin nxnsit e gjuhs s dyt:

(1) Strategjit metanjohse , ku prfshihen planifikimi dhe mendimi pr t nxnit. N kt rast, kemi t bjm me planifikimin e t nxnit, me monitorimin e t folurit dhe t t shkruarit, si dhe me vlersimin e arritjeve dhe t dshtimeve. (2) Strategjit njohse , ku prfshihen mnyrat e vetdijshme pr trajtimin e t nxnit. N kt rast, kemi t bjm me marrjen e shnimeve, me gjetjen e burimeve (prdorimin e fjalorve dhe mjeteve t tjera msimore), si dhe me prpunimin (lidhjen e informacionit t ri me t vjetrin, gj q tashm dihet). (3) Strategjit sociale , ku prfshihet t nxnit nprmjet ndrveprimit me t tjert. N kt rast, kemi t bjm me mbshtetjen n ndihmn e shokve t klass ose t msuesve. 1.6. Strategjia dhe procesi Strategjia dhe procesi jan duke u prdorur sikur t ishin terma q shnjojn t njjtn gj. Strategjia lidhet me mnyrn sesi nxnsi arrin te nj prdorim i caktuar n nj ast t dhn t kohs. Procesi lidhet me serin sistematike t hapave nprmjet t cilve nxnsi arrin tek i njjti prdorim n rrjedhn e kohs. Beilistoku e dallon procesin nga strategjia, duke u mbshtetur n kritere q quhen t detyrueshme ose zgjedhore 13. Pra, procesi sht veprimtari mendore e detyrueshme, kurse strategjia sht veprimtari mendore zgjedhore. Kritere t njjtat prdorin edhe studiues t tjer, q procesin e klasifikojn si mekanizm universal, kurse strategjin si mekanizm zgjedhor, q shfrytzohen

11

Tarone, E., Frauenfelder, U., Selinker, L., Systematicity/Variability And Stability/Instability In

Interlanguage Systems n Papers In Second Language Acquisition, redaktuar nga Brown, H. Douglas, Language Learning, Special Issue, No. 4, 1976, faqe 23-35.
12

OMalley, J. M., Chamot, A. U., Learning Strategies In Second Language Acquisition, Cambridge

University Press, Cambridge, England, 1990.

13

Bialystock, E., A Theoritical Model Of Second Language Learning n Language Learning, No. 28,

1978, faqe 69-84.

nga nxns t veant t gjuhs s dyt 14. Ata gjithashtu procesin e prkufizojn si zhvillim q prfshin nj varg ndryshimesh.

1.7. Testimi i t folurit Studimet dhe krkimet n lmin e gjuhs s dyt i kan kushtuar vmendje t madhe sjelljes komunikuese q lidhet me t. Kshtu, ky kapitull prqendrohet n strategjit e komunikimit, t cilat i prdorin nxnsit e gjuhs s dyt (n rastin ton, t anglishtes). Pr m tepr, n kt kapitull, strategjia e komunikimit nuk trajtohet si aftsi e nxnsve pr t komunikuar me efikasitet. Kjo sht thjesht taktik q shfrytzojn nxnsit pr t fshehur mangsit gjuhsore gjat komunikimit. Ksisoj, objektivat e ktij kapitulli jan identifikimi dhe testimi i rasteve dhe i mnyrave t shfrytzimit t strategjive t tilla nga nxnsit e shkollave t mesme t prgjithshme t Kosovs.

1.8. Analizimi i t dhnave 1.8.1. Shmangia Kemi vn re se shtat pr qind e t anketuarve nuk pranuan t flisnin anglisht me autorin e ktij punimi. Jemi t mendimit se arsyeja e ksaj shmangieje sht se nxnsit nuk duan tua tregojn t tjerve mangsit q kan n prdorimin e gjuhs s dyt (n rastin ton, t anglishtes). Kshtu, pr t fshehur mangsit e veta gjuhsore, nxnsit shfrytzojn strategjin e shmangies. Pr m tepr, tronditja gjuhsore dhe tronditja kulturore jan gjithashtu faktor t tjer, t cilt i shpien ata n drejtim t shfrytzimit t ksaj strategjie.

1.8.2. Shmangia sintaksore Shmangia e fjalive sht strategjia q shfrytzojn nxnsit pr ti fshehur mangsit e veta gjuhsore. Pasi u pyetn, nxnsit dhan prgjigje njfjalshe n vend t ndrtimit t nj fjalie t rregullt ose t dhnies s prgjigjeve t plota.

14

Pinker, S., The Language Instinct: How The Mind Creates Language, William Morrow, New York,

1994, faqe 32-33.

Kshtu, 1. Happy sht dhn si prgjigje pr pyetjen What will you do if you get all tens at school? 2. Serve the poor sht dhn si prgjigje pr pyetjen What will you do for your people if you become a leader? 3. Stay home sht dhn si prgjigje pr pyetjen What will you do if it snows while going to school? 4. Join military sht dhn si prgjigje pr pyetjen What will you do if you dont get admission in English college? Shembujt e msiprm jan shnuar gjat bashkbisedimit t zhvilluar ndrmjet autorit t ktij punimi dhe nxnsve. Prpara fillimit t bashkbisedimit, nxnsit u udhzuan q tu jepnin pyetjeve prgjigje t prpunuara. Mirpo, n vend t ktyre t fundit, nxnsit zgjodhn prgjigje eliptike. Pr shembull, pr pyetjen What will you do if you get all tens at school?, disa nxns dhan prgjigjen Happy. N fakt, kjo pyetje n vetvete krkon prgjigje t ndrlikuar, ta zm, If I get all tens at school, I will feel happy etj. Prgjigjja e pritshme duhet t jet fjali e prbr, me nj fjali kryesore dhe nj fjali t varur. Pa dyshim, fjalia e varur nuk sht e detyrueshme, ngaq ajo ekziston te vet pyetja, ndrkoh q fjalia kryesore, e cila mbart prgjigjen e krkuar, sht e detyrueshme. Nxnsi, duke mos dashur t rrezikoj nprmjet prodhimit ose prsritjes s fjalis, thelbin e kuptimit e prcjell duke prdorur vetm fjaln Happy. N njfar mnyre, kjo lloj prgjigjeje sht e pranueshme, por detyra q kishin nxnsit ishte prodhimi i fjalis. N mnyr t ngjashme, nxnsit u dhan prgjigje eliptike t gjitha pyetjeve. Pra, sht e qart se ata e shfrytzuan strategjin e shmangies s fjalis, pr ti fshehur mangsit gjuhsore. Gjithashtu, u zbulua se ata nuk kishin prvoj bashkbisedimi n anglisht. Pr m tepr, doli se tridhjet e tet pr qind e nxnsve me arritje t dobta kishin shmangur formimin e fjalive t prbra dhe t thjeshta njhersh, gjat diskursit bisedor, duke i kompensuar ato me prgjigje njfjalshe.

1.8.3. Shmangia semantike Nxnsit i shmangen komunikimit t nj prmbajtjeje t caktuar pr t ciln nuk kan n dispozicion rregulla dhe forma t sakta t gjuhs s huaj, duke biseduar pr koncepte t ngjashme, t cilat mund t parakuptojn prmbajtjen e dshiruar. Kshtu, 1. My father go me in car go to the school sht dhn si prgjigje pr pyetjen What will you do if it sonws while going to school? 2. I think that is a step forward sht dhn si prgjigje pr pyetjen How would you feel if you go to university? 3. Proud sht dhn si prgjigje pr pyetjen What will you do for your people if you become a leader? Shembujt e msiprm tregojn se ndrmjet pyetjeve t autorit t ktij punimi dhe prgjigjeve t nxnsve nuk ka lidhje semantikisht t ndrvarura. Pr shembull, u dha prgjigjja My father go me in car go to the school pr pyetjen What will you do if it snows while going to schoool?, ndrkoh edhe prgjigjja I think that is a step forward sht shmangie semantike pr pyetjen How would you feel if you go to university? Kta shembuj tregojn qart se nxnsit, pr pyetje t caktuara, nuk arritn t kooperonin semantikisht me autorin e ktij punimi n diskursin bisedor. Arsyet pr kt shmangie semantike jan mangsit gjuhsore t nxnsve, si dhe mosnjohja e normave pragmatike dhe semantike e shprehjeve t gjuhs s dyt (n rastin ton, anglishtes), q i kapn me vesh nprmjet dgjimit. Kshtu, njzet e nnt pr qind e nxnsve shfrytzuan strategjin e shmangies semantike gjat komunikimit.

1.8.4. Prkthimi fjal pr fjal Nxnsit zbatojn praktikn e prkthimit fjal pr fjal nga gjuha nn n gjuhn e dyt. Po japim dy mostrat nga korpusi i t dhnave t vjela. Kshtu, 1. She is body busy sht dhn n vend t She is expectant , duke prkthyer Ajo me She , sht me Is , Shtat me Body , I zn me Busy" . 9

2. He is how I sht dhn n vend t He is like me , duke prkthyer Ai me He , sht me Is , Si me How , Un me I . Dukuria e prkthimit fjal pr fjal gjat prodhimit t strukturs s gjuhs s dyt sht rrjedhoj e interferencs s gjuhs s par. Nxnsit i lidhin fjalt e gjuhs s par (n rastin ton, t shqipes) me fjalt e gjuhs s dyt (n rastin ton, t anglishtes), t cilat jan depozituar n fjalorin e tyre mendor, pa marr parasysh ose pa kuptuar strukturn e fjalis s gjuhs s dyt (n rastin ton, t anglishtes). Pra, nxnsit priren t shprehin at q synojn t thon, duke prkthyer fjal pr fjal, n prputhje me strukturn e gjuhs s par (n rastin ton, t shqipes), sikundr tregohet n mostrat e msiprme. U zbulua se tridhjet e tre pr qind e nxnsve e kishin shfrytzuar kt strategji gjat komunikimit.

1.8.5. Parazitizmat shprehimor N raste t caktuara, nxnsit i prdorin parazitizmat shprehimor pr t fshehur procesin e brendshm, q zhvillohet n thellsit e mendjes s tyre. Parazitizmat shprehimor mund t jen tinguj, fjal ose shprehje t folsit (prdoruesit), t cilat nuk mbartin asnj kuptim. Edhe folsit (prdoruesit) e anglishtes n Republikn e Kosovs prdorin parazitizma t till si , po, pra, domethn, m kupton etj., pr ti dhn vetes koh q t gjejn fjaln q jan duke e krkuar. Kshtu, kemi: 1. It also estimate the cost of buildings ... ... domethn ... the main aspect is the computer graphics. 2. It can record many programmes and it can be recorded many programmes and it listed out a lot of programmes m kupton so many programmes domethn pra ... that computer can type out your message. 3. I will try to po ... get po ... then I will try to get ... the more po ... then I will do my best for Kosova to develop first rank good country on the planet.

Shembujt e msiprm tregojn se nxnsit fillojn t flasin pr nj tem, por, ngaq hasin vshtirsi n procesin e komunikimit, ata prdorin tinguj t till si , fjal ose shprehje t tilla si pra, 10

domethn, m kupton etj., mandej kthehen srish te ligjrimi. Pra, prdorimi i parazitizmave shprehimor sht dshmi e krkimit mendor t nxnsve. Pasi marrin elementet dhe informacionin gjuhsor nga fjalori i tyre mendor, ata kthehen srish te sjellja e vet gjuhsore. Ky sht nj lloj tjetr strategjie e veant, q shfrytzojn nxnsit pr t mbushur hendekun e zhvillimit ontologjik gjuhsor, me t cilin ndeshen n procesin e komunikimit. N kontekste t caktuara, nxnsit prdorin vetm tingullin , pa e shoqruar me fjal apo shprehje t tjera t gjuhs s par (n rastin ton, t shqipes) n rolin e parazitizmave shprehimor. Kshtu, kemi: 1. She will help me to get it every time. 2. I select English subject in in the medical group ... help to the ... human beings. 3. I spend my leisure time in company of my pet animals pet animals. M tej, n disa kontekste t tjera, nxnsit nuk prdorin parazitizma shprehimor, pr ta mbushur kt hendek. N vend t ksaj, ata shfrytzojn ndalesat e gjata. Ato mund t shihen qart n shfaqjen e tyre gjuhsore. Kshtu, kemi: 1. I don't like to I don't like to stay here. 2. I ran away. 3. I take control of myself. Pikat te kta shembuj nnkuptojn ndalesat e gjata, ndrkoh q m von nxnsit e vazhdojn fjalin ose pasazhin pasi marrin kallzojsat e nevojshm. Pra, njherazi, edhe parazitizmat shprehimor, edhe ndalesat e gjata, tregojn proceset e krkimit mendor t nxnsve pr fjal t sakta ose elemente gjuhsore. U zbulua se dyzet e gjasht pr qind e nxnse t prfshir n kt punim e kishin shfrytzuar kt strategji gjat komunikimit. Nga kta, tridhjet e shtat pr qind kishin prdorur tingullin , si dhe fjal dhe shprehje shqipe, n rolin e parazitizmave shprehimor; gjasht pr qind kishin prdorur vetm tingullin , kurse tre pr qind kishin prdorur ndalesat e gjata n vend t parazitizmave shprehimor, pr t krkuar fjaln e sakt gjat komunikimit. 11

1.8.6. Vetkorrigjimi Edhe vetkorrigjimi sht nj strategji tjetr, q e shfrytzojn nxnsit kur e kuptojn se ligjrimi i tyre ka gabime. Nxnsit e kuptuan se kan gabuar diku gjat ndrtimit t fjalive dhe, ksisoj, e shfrytzuan kt strategji pr tu vetkorrigjuar. Kshtu, kemi: 1. I will spend more time on making doing my duty (vetkorrigjim). 2. She will encourage me to get better marks in another subjects other (vetkorrigjim) subjects also. Nxnsit kan korrigjuar fjaln making me fjaln doing, kurse fjaln another me fjaln other. N kontekste t caktuara, fjalt e vetkorrigjuara prdoren gabimisht. Nxnsit e shfrytzojn strategjin e vetkorrigjimit jo vetm n rrafsh fjale, por edhe n rrafsh gramatikor. Kshtu, kemi: 1. I saw many beutiful place places (vetkorrigjim) last year. 2. She would have given me (vetkorrigjim) to study hard. advices advice

Nxnsit kan vetkorrigjuar morfemn e shumsit -(e)s, pra, emri place sht br places, kurse emri i panumrueshm advices sht br advice, sikundr e krkon rregulla gramatikore. Prve ksaj, nxnsit shfrytzojn t njjtn strategji edhe n rastin e shqiptimit. Kshtu, kemi: 1. They saw many bitifull (vetkorrigjim) places. ... beautiful

2. She likes to draaa draw many interesting thirgs interesting things (vetkorrigjim) every day. Fillimisht, nxnsit i shqiptuan fjalt beautiful dhe thing si bitifull dhe thirgs, por mandej i vetkorrigjuan, duke dhn shqiptimin e sakt t tyre. U zbulua se tridhjet e pes pr qind e 12

nxnsve e kishin shfrytzuar kt strategji. Duhet theksuar se elementet e vetkorrigjuara t nxnsve nuk jan domosdoshmrisht t sakt n t gjitha kontekstet. Pra, procesi i vetkorrigjimit nganjher t shpie te prdorimi i gabuar i elementeve gjuhsore.

1.8.7. Zvarritja e fjalve Zvarritja e fjalve nuk sht gj tjetr, prvese zgjatje e rrokjeve. Kjo i jep koh folsit (prdoruesit), pr t organizuar t shprehurit, si dhe pr t vendosur se far duhet thn n vijim. Kshtu, kemi: 1. Music issss is quite different nowadays. 2. I will try to help ... the poorrrr people if I becoming a doctor. 3. My home is in the trainnn near the train station. 4. I like to drooo do many good thirgs good things. Sikundr tregohet n shembujt e msiprm, folsit (prdoruesit) kan zgjatur rrokje t tilla si isssss, poorrrr, trainnn, drooo etj., dhe shfrytzimi i ksaj strategjie u ka dhn koh t mjaftueshme pr ti organizuar elementet e tjera t fjalis. Prve ksaj, kemi vn re se nuk zgjaten t gjitha rrokjet, por vetm ato q prmbajn tingujt [s], [r] dhe [a]. U zbulua gjithashtu se njzet e pes pr qind e nxnsve e kishin shfrytzuar kt strategji gjat komunikimit.

1.8.8. Prsritja Nganjher nxnsit priren n drejtim t prsritjes s nj tingulli, fjale ose disa fjalve, pr t fituar koh q t mendojn pr fjaln vijuese. Kshtu, kemi: 1. Computers can read out read out to the blind people. 2. I I am very happy. 13

3. Nineteen nineteen years old. 4. I spend my leisure time in the company of my pet animals ... pet animals. N shembujt e msiprm, nxnsit kan prsritur fjalt read, out, I, nineteen, pet dhe animals, etj. Kemi zbuluar se fjalt q prsritin nxnsit u prkasin kategorive t ndryshme gramatikore. Ato jan folje, mbiemra, emra dhe premra. Pas prsritjes s njrs nga fjalt, nxnsit kthehen srish te ligjrimi, sikundr tregohet n shembujt e msiprm. Prsritja nuk haset vetm n rrafsh fjale apo shprehjeje, por edhe n rrafsh fjalie. Pra, n kontekste t caktuara, prsritet edhe nj pjes e fjalis. Kshtu, kemi: 1. Then I will try to join then I will try to join the army. 2. I don't like to I don't like to talk more. 3. Computer is a device that is that is used by man in a chaning world. 4. I will try I will try again to a military school. 5. She is She is quite happy. Prve ksaj, n kontekste t caktuara, nxnsit prsritin edhe fjali t plota, sikundr tregohet m posht: It can record many programmes and it can record many programmes and it lists out new programmes ... domethn new programmes m kupton that computers can type out messages.

Njsit e prsritura tregojn procesin e krkimit t nxnsve pr fjalt e tjera. Kjo u jep mundsi nxnsve pr t fituar koh, n mnyr q t mendojn pr fjalt vijuese. Kshtu, prsritja e pjesshme ose e plot e fjalive u jep atyre m shum koh sesa prsritja e fjalve. Prkundrazi, n kontekste t caktuara, nxnsit nuk arrijn t gjejn fjalt e duhura vijuese pr t plotsuar fjalin. N kontekste t tilla, nxnsit i prfundojn shprehjet e tyre me fjalt e prsritura dhe nuk vrasin mendjen pr plotsimin e fjalis. 14

Kshtu, kemi: I spend my leisure time in the company of my pet animals ... pet animals. U zbulua se dyzet e nnt pr qind e nxnsve e kishin shfrytzuar strategjin e prsritjes. Nga kta, tridhjet e nj pr qind e nxnsve kishin shfrytzuar edhe praktikn e prsritjes s fjals, edhe praktikn e prsritjes s pjesshme t fjalis, kurse tetmbdhjet pr qind e nxnsve kishin prsritur fjali t plota.

1.8.9. Braktisja e mesazhit Braktisja e mesazhit sht nj lloj tjetr strategjie, t ciln e shfrytzojn nxnsit n rastet kur ata e kan filluar komunikimin pr nj tem t caktuar, por mandej i bihet shkurt, ngaq hasin vshtirsi n prdorimin e formave ose t rregullave t gjuhs s huaj, n rastin ton, t anglishtes. Kshtu, nxnsit ndalojn n mes t fjalis dhe nuk i krkojn ndihm msuesit pr t prfunduar ligjrimin. Kshtu, kemi: 1. Computer is a device that is that is used by man in the changing world. Without computers no researching no anything can exist m kupton ... sir ... 2. Computer is a useful electronic device now ... without computer, the world is ... the world cannot exist. Computer is a devize now without computers computers play a vital role in mans life ... domethn Shembujt e msiprm tregojn mjaft qart se nxnsit e fillonin ligjrimin pr temn e dhn. Mirpo, pas prodhimit t nj ose dy fjalive, ata bnin ndalesa t gjata (kjo jepet nprmjet pikave), vazhdonin, mandej u ktheheshin srish ndalesave t gjata, t cilat i shoqronin me fjal dhe shprehje n gjuhn shqipe, t tilla si pra, domethn, m kupton etj. Me kto fjal dhe shprehje n gjuhn shqipe, ata aty pr aty e mbyllnin ligjrimin. N mnyr t ngjashme, nxnsit nuk i prfundonin fjalit, duke e ln ligjrimin prgjysm. M posht, po japim shembuj tipik t ktij lloji.

15

Kshtu, kemi: 1. Yes, I like English because sht dhn si prgjigje pr pyetjen Do you like English? Why? 2. He will advise me to ... and sht dhn si prgjigje pr pyetjen What will your father do done if fail in all the examinations? Sikundr shihet, t dyja prgjigjet e msiprme jan forma t paplota gjuhsore. Dhe, pr m tepr, gjat prgjigjes pyetjes s dyt, nxnsi ka vendosur lidhsen bashkrenditse shtuese and n fund t fjalis. Pas ksaj, duke mos mundur t vazhdonte m tej, ai e ka mbyllur ligjrimin, duke ndaluar te kjo fjal. Arsyeja, q qndron pas ktyre fjalive t paplota, sht se nxnsi has vshtirsi n prdorimin e strukturave t sakta sintaksore t gjuhs s huaj (n rastin ton, t anglishtes). U zbulua se dyzet e nj pr qind e nxnsve e kishin shfrytzuar kt strategji. Nga kta, tridhjet pr qind i kishin rn shkurt, duke e ndrprer ligjrimin, kurse njmbdhjet pr qind i kishin ln fjalit n mes gjat zhvillimit t diskursit bisedor duke iu prgjigjur pyetjeve t drejtuara nga autori iktij punim

1.8.10. Ulja e zrit Ulja e zrit sht strategjia q prdorin nxnsit kur e ndiejn se gjja q duan t thon nuk sht e sakt. N vend t shmangies s shqiptimit t fjals ose krkimit t ndihms, ata e shqiptojn fjaln, duke e ulur zrin ndjeshm. Kjo u jep mundsi nxnsve t bindin veten se dgjuesit nuk e kan dgjuar at q sht thn dhe, po ashtu, ndiejn knaqsin e plotsimit t fjalis. M posht, po japim mostra t ksaj natyre. Kshtu, 1. I like to be an eagle if I an eagle I will (ulje zri) ... learn pride ... sht dhn si prgjigje pr pyetjen What will you for do if you were an eagle? 2. In my leisure time is (ulje zri) played football ... sht dhn si prgjigje pr pyetjen What will you do in your leisure time? 3. Nineteen ... nineteen year (ulje zri) my old sht dhn si prgjigje pr pyetjen How old are you? N fjalit e msiprme, sht shfrytzuar strategjia e uljes s zrit n rastet kur nxnsit q iu nnshtruan ktij studimi bnin prpjekje pr t gjetur fjaln e duhur. Gjat prgjigjes s par, nxnsi dyshon n saktsin e prdorimit t fjalve learn pride. Kshtu, ai ul 16

zrin. N mnyr t ngjashme, gjat shqiptimit t fjalve played football dhe my old, nxnsi ul zrin me mdyshje. sht e qart se nxnsi nuk ka besim te kompetenca e vet gjuhsore, kur prdor gjuhn e dyt (n rastin ton, anglishten). U zbulua se njzet e tet pr qind e nxnsve kishin shfrytzuar strategjin e uljes s zrit gjat procesit t komunikimit.

1.8.11. Strategjia e zgjerimit t burimit Nxnsit prpiqen q ti shtojn burimet e veta gjuhsore n nj mnyr ose n nj tjetr, pr t realizuar qllimet komunikuese. M posht, po japim mostra t ksaj natyre. Kshtu, I select the study in English grup help to human beings in the world I get up from my bedding am more interest in mathemetics... sht dhn si prgjigje pr pyetjen Why did you select this study?. Prgjigjja e nxnsit tregon se ai sht prpjekur q t shpreh burimin gjuhsor t shfrytzueshm, pa marr parasysh prgjigjen q krkohet pr pyetjen e br. Qllimi i nxnsit mund t kapet nprmjet fjalve more interest in mathematics, q ai ka prdorur. Pra, prgjigjja e synuar e nxnsit sht I am more interested in mathematics, so I selected the science grup. N vend t dhnies s ksaj prgjigjeje, nxnsi i ka zgjeruar burimet e prafrta gjuhsore t shfrytzueshme. U zbulua se pesmbdhjet pr qind e nxnsve e kishin shfrytzuar kt strategji gjat procesit t komunikimit.

1.8.12. Sajimi i fjalve t reja Nxnsit sajojn fjal t reja me qllim q t prcjellin konceptin e dshiruar, ose n rastet kur n leksikonin e tyre mendor zbulojn mangsi pr tu shprehur gjat komunikimit. M posht po japim mostra t ksaj natyre. Kshtu, 1. Fence-stick sht sajuar pr fjaln post ( hu ); 2. Pine-headed sht sajuar pr shprehjen stupid 17rik ( kokgdhe ). U zbulua se dhjet pr qind e nxnsve kishin sajuar fjal t reja gjat procesit t komunikimit, n prgjithsi, kompozita, duke u nisur 17

nga modelet fjalformuese t shqipes, si dhe nprmjet prkthimit fjal pr fjal t gjy mtyrve t tyre prbrse.

1.8.13. Ndrrimi i gjuhs Nxnsit prdorin terma t gjuhs nn (n rastin ton, t shqipes), duke mos e vrar mendjen q ti prkthejn n gjuhn e dyt (n rastin ton, anglisht). M posht, po japim mostra t ksaj natyre. Kshtu, 1. M fal sht prdorur n vend t excuse me ; 2. t themi sht prdorur n vend t what to say ; 3. Meq ra fjala sht prdorur n vend t by the way . U zbulua se tridhjet e shtat pr qind e nxnsve q iu nnshtruan ktij studimi kishin prdorur njsi leksikore t gjuhs nn (n rastin ton, t shqipes) gjat procesit t komunikimit n gjuhn e dyt (n rastin ton, t anglishtes). Kto njsi leksikore t gjuhs nn (n rastin ton, t shqipes) prdoren edhe si parazitizma shprehimor pr t cilt u fol m lart.

1.8.14. Prafrimi Nganjher nxnsit prdorin fjal ose struktura t ngjashme dhe t prshtatshme n vend t fjals ose t shprehjes s duhur, por, megjithat, kjo ka tipare t prbashkta semantike me njsin e dshiruar, gj q sht e pranueshme pr autorin e ktij punimi. M posht, po japim mostra t ksaj natyre. Kshtu, 1. Teachers work sht prdorur n vend t teaching ; 2. Bedding sht prdorur n vend t bed ; 3. Medical grup sht prdorur n vend t medical science . U zbulua se tridhjet pr qind e nxnsve i kishin prdorur kto njsi t prafrta n diskursin e tyre bisedor.

18

1.8.15. Strategjia e transferimit ndrgjuhsor Nxnsit e shfrytzojn n rastet kur ndeshin dallime dyt. Kshtu, si rrjedhoj e fonologjik, n performancn e strategjive: strategjin e transferimit ndrgjuhsor ndrmjet gjuhs s par dhe gjuhs s mungess s ngjashmrive n rrafshin nxnsve vrehen llojet e mposhtme t

(1) Interferenca fonologjike; (2) Shuarja e diftongjeve; (3) Zgjatja e zanoreve; (4) Shtimi i zanores n fund t fjals; (5) iftzimi i bashktinglloreve. 1.8.15.1. Interferenca fonologjike N anglisht, mungon bashktingllorja [ rr ], kshtu q nxnsit shqiptar priren n drejtim t zvendsimit t tingullit [ r ] t anglishtes me tingullin [ rr ] t shqipes, sikundr shihet n rastet e mposhtme. Kshtu, kemi: 1. [ rrok ] n vend t [ rok ] rock ; 2. [ rraund ] n vend t [ raund ] round ; 3. [ rrab ] n vend t [ rab ] rub ; 4. [ rrein ] n vend t [ rein ] rain ; 5. [ rrag ] n vend t [ rag ] rug . Ky transferim fonemik ka ndodhur pr shkak t mungess s ngjashmrive fonemike, alofonike dhe distribucionale ndrmjet gjuhs s par (n rastin ton, t shqipes) dhe gjuhs s dyt (n rastin ton, t anglishtes).

1.8.15.2. Shuarja e diftongut Edhe dallimet fonetike t nj fonem shkaktojn interferenca. Pr shkak t tyre, jo rrall folsit shqiptar, kur i shqiptojn fjalt n anglisht, u japin atyre ngjyrime tingllore t gjuhs s vet nn. Pra, ndodh q diftongu t shndrrohet n zanore teke, sikundr shihet n rastet e mposhtme. 19

Kshtu, kemi: 1. [ no ] n vend t [ nou ] no ; 2. [ so ] n vend t [ sou ] sow ; 3. [ ro ] n vend t [ rou ] row ; 4. [ roz ] n vend t [ rouz ] rose . 1.8.15.3. Zgjatja e zanores Nj tjetr strategji q prdorin folsit shqiptar sht prirja e tyre pr t zgjatur zanoret fundore t diftongjeve. Nga t dhnat e grumbulluar, sht zbuluar se fjalt anglisht, t cilat shkruhen me germat oo, ou dhe o, sipas rastit, shqiptohen duke zgjatur zanoret, sikundr shihet n rastet e mposhtme. Kshtu, kemi: 1. [ pu:r ] n vend t [ pur ] poor ; 2. [ tu:r ] n vend t [ tur ] tour ; 3. [ o:upn ] n vend t [ oupn ] open . 1.8.15.4. Shmangia e togut bashktingllor Shmangia ose dobsimi i togut bashktingllor sht nj strategji tjetr e shfrytzuar nga nxnsit, t cilt priren n drejtim t prfshirjes s nj zanoreje ndrmjet togjeve bashktingllore, t tilla si gl, cr, pl, pr, lm etj., sikundr shihet n shembujt e mposhtm.

Kshtu, kemi: (1) [ kiriket ] n vend t [ krikit ] cricket ; (2) [ pilezhr ] n vend t [ plezhr ] pleasure ; (3) [ piraivit ] n vend t [ praivit ] private ; (4) [ gile:ns ] n vend t [ gle:ns ] glance ; 20

(5) [ filim ] n vend t [ film ] film . Dobsimi i togjeve bashktingllore nprmjet futjes s nj zanoreje sht rrjedhoj e ndikimit t gjuhs nn (n rastin ton, t shqipes).

1.8.15.5. Shtimi i zanores n fund t fjals Nj tjetr strategji interesante sht shtimi i zanores [] n fund t disa fjalve, sikundr shihet n shembujt e mposhtm. Kshtu, kemi: (1) [ e:t ] n vend t [ e:t ] at ; (2) [ e:nd ] n vend t [ e:nd ] and ; (3) [ mast ] n vend t [ mast ] must ; (4) [ buk ] n vend t [ buk ] book ; (5) [ hauz ] n vend t [ hauz ] house . Edhe kjo dukuri ndodh pr shkak t ndikimit t gjuhs nn (n rastin ton, t shqipes).

1.8.15.6. iftimi i bashktingllores Nxnsit shfrytzojn edhe strategjin e iftimit ose t dyfishimit t bashktingllores, sikundr shihet n rastet e mposhtme. Kshtu, kemi: (1) [ tainni ] pr [ taini ] tinny ; (2) [ fe:tt ] pr [ fe:t ] fat ; (3) [ shatt ] pr [ shat ] shut ;

21

(4) [ be:kk ] pr [ be:k ] back . Kjo dukuri, edhe pse shum e rrall, ndodh pr shkak t interferencs s gjuhs nn (n rastin ton, t shqipes). U zbulua se shtatdhjet pr qind e nxnsve kishin shfrytzuar strategjin ndrgjuhsore. Nga kta, dyzet pr qind kishin shfrytzuar strategjit e interferencave fonologjike, shuarjes s diftongut dhe zgjatjes s zanores, kurse njzet e dy pr qind kishin zbatuar praktikn e shtimit t zanores n fund t fjals dhe t iftimit t bashktingllores.

1.8.16. Strategjia e transferimit brendagjuhsor Nxnsit shfrytzojn strategjin e transferimit brendagjuhsor sa her q ndeshin parregullsi te rregullat e gjuhs s huaj. Kemi vn re se folsit (prdoruesit) priren n drejtim t shtimit t mbaress (e)s te emrat n numrin njjs, kur u lind nevoja pr prdorimin e tyre n numrin shums, edhe pse kta prjashtohen nga rregulli i prgjithshm, sikundr shihet n rastet e mposhtme. Kshtu, kemi: (1) childs n vend t children ; (2) mans n vend t men ; (3) womans n vend t women ; (4) foots n vend t feet ; (5) tooths n vend t teeth . N fushn e morfologjis, strategjia tjetr q prdorin nxnsit sht krijimi analogjik. Kshtu, pr sa i prket anglishtes, mbaresa (e)d prdoret pr t formuar kohn e shkuar t shumics drrmuese t foljeve. Por disa folje t caktuara prjashtohen nga ky rregull, pr shembull, buy bhet bought, see bhet saw, go bhet went etj. Megjithat, u vu re se nxnsit kishin prvetsuar praktikn e ndryshimit uniform, domethn shtimin e mbaress -(e)d te folja sa her q e kalonin at nga koha e tanishme n kohn e shkruar. Pra, prjashtimet nga rregulli nuk ishin prvetsuar si duhet, madje, edhe pas msimit t tyre, ata e kishin t vshtir ti prdornin ato si duhet. Rrjedhimisht, foljet e siprprmendura i kishin zgjedhuar duke zbatuar 22

rregullin e prgjithshm t formimit t kohs s shkuar, sikundr shihet n rastet e mposhtme. Kshtu, kemi: buyed n vend t bought ;

sended n vend t saw ;

seed n vend t saw ;

runned n vend t ran ;

gived n vend t gave ; goed n vend t went ;

taked n vend t took ;

maked n vend t made .

U zbulua se gjashtdhjet pr qind e nxnsve kishin shfrytzuar strategjin e transferimit brendagjuhsor, si prgjithsimin e tepruar t mbaress s shumsit -(e)s, ashtu edhe mbaresn e kohs s shkuar (e)d, n ato raste q nuk krkohet.

23

1.9. Prmbledhje 1.9.1. Gjetjet Ligjrimi luan nj rol shum parsor n ruajtjen dhe zhvillimin e marrdhnieve ndrmjet njerzve. Komunikimi nprmjet anglishtes z vendin kryesor n t gjitha fushat e veprimtaris njerzore t fshatit global, domethn, bots n t ciln po jetojm. Pr shkak t ksaj, msimi dhe t nxnit e anglishtes jan veprimtari t pashmangshme pothuajse n t gjitha shoqrit joangleze. Republika e Kosovs nuk ka tradit t gjat n drejtim t msimit dhe t t nxnit t anglishtes si gjuh e dyt pr shkaqe q tashm dihen nga kushdo. Megjithkt, pr t rritur cilsin e msimit dhe t nxnies s anglishtes, jan dhn dhe vazhdojn t jepen udhzime dhe rekomandime t dobishme nprmjet prfundimeve t nxjerra nga studimet krkimore t kryera n kt fush. Gjetjet e ktyre studimeve krkimore shrbejn pr t zbuluar zgjidhjet e prshtatshme pr problemet lidhur me msimin dhe t nxnit e anglishtes. Gjetjet e ktij punimi, sikundr jan strategjit q shfrytzojn nxnsit kur ndeshin probleme t vshtira, parashtrohen n mnyr t prmbledhur, ndrkoh q rekomandohen mjetet pr eliminimin, ose t paktn, minimizimin e tyre gjat procesit t nxnies s komunikimit gojor. Kemi zbuluar se, gjat procesit t nxnies s t folurit, nxnsit shfrytzojn strategji t caktuara n procesin e komunikimit, pr t fshehur mangsit gjuhsore. Shmangia sht strategjia e par dhe kryesore, t ciln ata e prdorin shpesh. Kshtu, shtat pr qind e nxnsve iu shmangn bashkbisedimit n anglisht me autorin e ktij punimi pr t folur lidhur me nj tem t caktuar pr shkak t ankthit, t tronditjes gjuhsore, t tronditjes kulturore, si dhe t mangsive gjuhsore. Edhe shmangia sintaksore sht strategji nprmjet s cils nxnsit shmangin ndrtimin e fjalive. N vend q t ndrtojn fjali t plota, ata japin prgjigje eliptike pr pyetjet q u drejtohen. Strategjia e shmangies semantike sht nj lloj i veant strategjie, t ciln nxnsit e prdorin pr t shmangur kooperimin semantik pr pyetjet e bra. Nxnsit zbatojn praktikn e prkthimit fjal pr fjal nga gjuha nn (n rastin ton, nga shqipja), n gjuhn e dyt (n rastin ton, n anglisht), si dhe prdorin parazitizmat shprehimor n procesin e komunikimit sa her q prballen me zbrazti dhe mangsi gjuhsore. Ata shfrytzojn gjithashtu edhe strategjit e vetkorrigjimit, t zvarritjes s fjalve dhe t prsritjes. Nprmjet strategjis s vetkorrigjimit, nxnsit arrijn t vetkorrigjojn fjal, shprehje dhe njsi t ndryshme gramatikore. Nganjher njsit e vetkorrigjuara jan t gabuara. Ndrkoh, zvarritja e fjalve ka t bj me zgjatjen e 24

rrokjeve. Kjo strategji i jep folsit (prdoruesit) koh t mjaftueshme pr t krkuar elementet vijuese t domosdoshme. Edhe prsritja sht strategji, e cila shfrytzohet nga nxnsit. Gjat prdorimit t ksaj strategjie, nxnsit prsritin njsi t caktuara, sikundr jan fjalt, shprehjet, fjalit e pjesshme ose edhe t plota. Kshtu, kemi zbuluar se prsritja e fjalive t plota u jep nxnsve m shum koh n dispozicion sesa prsritja e fjalve ose e fjalive t pjesshme. Nxnsit shfrytzojn edhe strategjin e braktisjes s mesazhit. Nxnsit fillojn t komunikojn lidhur me nj tem specifike, por, n mes t ligjrimit, i bien shkurt, duke e ln at t paprfunduar, pr shkak t vshtirsis ose ankthit q shkaktojn elementet gjuhsore t sistemit t gjuhs s huaj (n rastin ton, t anglishtes). Nxnsit e ulin zrin kur e ndiejn se jan duke br gabime. Strategjia e uljes s zrit tregon se ata nuk kan besim te gjuha e dyt (n rastin ton, te anglishtja). Edhe zgjerimi i burimeve sht strategji veant nprmjet s cils nxnsit prpiqen ti shtojn burimet e veta gjuhsore, n vend q tu japin pyetjeve prgjigje t sakta dhe t prera. Gjithashtu, kemi zbuluar se disa nxns sajojn fjal t caktuara t reja n procesin e komunikimit gojor sa her q nuk arrijn t gjejn fjalt e duhura, ose kur kto t fundit mungojn n leksikonin e tyre mendor. N kontekste t caktuara, nxnsit shfrytzojn strategjin e ndrrimit t kodit, domethn, ata prdorin fjal t caktuara t gjuhs s par (n rastin ton, t shqipes) n gjuhn e dyt (n rastin ton, t anglishtes). Edhe prafrimi sht nj strategji nprmjet s cils nxnsit prdorin njsi t prafrta n vend t njsive t duhura, pra, t sakta. Mirpo, edhe kto fjal t prafrta kan tipare t ngjashme semantike. Prve strategjive t siprprmendura, nxnsit i shfrytzojn strategjit e transferimit ndrgjuhsor dhe brendagjuhsor. Kshtu, nxnsit e shfrytzojn strategjin e transferimit ndrgjuhsor sa her q ka dallime ndrmjet gjuhs s par (n rastin ton, t shqipes) dhe gjuhs s dyt (n rastin ton, t anglishtes). Strategjit e transferimit gjuhsor jan: (1) interferenca fonologjike; (2) shuarja e diftongut; (3) zgjatja e zanores; (4) shmangia e togut bashktingllor; (5) shtimi i zanores n fund t fjals; si dhe (6) iftimi i bashktingllores. S fundi, kemi zbuluar se nxnsit e shfrytzojn strategjin e transferimit brendagjuhsor n procesin e komunikimit gojor sa her q ka parregullsi n rregullat gramatikore t gjuhs s huaj (n rastin ton, t anglishtes). Kjo ndodh n rastin e emrave dhe t foljeve, t cilat i formojn, prkatsisht numrin shums dhe kohn e shkuar, n mnyr t rregullt. Kshtu, n lidhje me emrat dhe foljet e rregullta, nxnsit zbatojn rregullin q prfshin emrat dhe foljet e rregullta.

25

1.9.2. Performanca e nxnsve Performanca e nxnsve sht krahasuar dhe sht prqasur n baz t ndryshoreve t zgjedhura, sikundr jan gjinia, zona ose rajoni, gjendja ekonomike dhe arsimimi i prindrve. Tabela e mposhtme tregon performancn e prgjithshme t nxnsve n shprehit ligjrimore t anglishtes. Performanca e nxnsve n prqindje Gjuha Gjinia msimore M15 F16 Shqipja 26 25 Zona R17 27 U18 28 Gjendja ekonomike Arsimimi prindrve A23 31 i

GAU19 GAM20 GAL21 PA22 25 29 30 25

Kemi zbuluar se performanca e nxnsve q i zhvillojn msimet n gjuhn shqipe sht e paknaqshme. Arsyeja e performancs s ult t nxnsve q i zhvillojn msimet n gjuhn shqipe sht fakti se shumica syresh, n prgjithsi, jan nxns t brezit t par dhe kan kontakte m t pakta me anglishten. Prve ksaj, performanca e nxnsve t zonave urbane, dhe me prindr t arsimuar, sht m e mir sesa performanca e nxnsve t zonave rurale, dhe me prindr t paarsimuar, sepse t part kan mundsi m t mdha dhe m t mira pr t qndruar n kontakt t rregullt me anglishten si rrjedhoj e mjedisit t tyre t jetess. Burimet e ktyre kontakteve jan gazetat e prditshme, revistat javore dhe mujore n gjuhn angleze. Pr m tepr, ata kan mundsi ti shohin dhe ti ndjekin programet n anglisht n televizion dhe radio respektivisht, por edhe ndonj shfaqje n teatr, ndrkoh q nxnsit me prindr t paarsimuar kan kontakte m t pakta ose m t rralla me anglishten. Mirpo, faktori ekonomik luan rol me shum rndsi n performancn e nxnsve t zonave rurale. Megjithat, ky faktor luan nj rol parsor n performancn e nxnsve t zonave urbane.

15 16 17 18 19 20 21 22 23

Meshkuj. Femra. Rurale. Urbane. Grupi me t ardhura t ulta. Grupi me t ardhura t mesme. Grupi me t ardhura t larta. T paarsimuar. T arsimuar.

26

Mes nxnsve, t cilt u prkasin familjeve me gjendje ekonomike dhe arsimim t niveleve t ndryshme, performanca e nxnsve t gjinis femrore sht m e mir sesa performanca e nxnsve t gjinis mashkullore. Arsyeja pse nxnsit e gjinis femrore arrijn rezultate relativisht t larta sht se ato kan m pak diversion dhe shqetsim mendor sesa nxnsit e gjinis mashkullore. Mirpo, edhe arsimimi i prindrve luan nj rol t rndsishm n kt drejtim. Kshtu, prindrit e arsimuar u japin fmijve t tyre udhzimet dhe trajnimin e duhur pr t prvetsuar shprehit gjuhsore. Ndrkoh, nxnsit me prindr t paarsimuar nuk kan mundsi q ta marrin kt lloj trajnimi dhe ndihme prindrore pr t nxn anglishten. Sidoqoft, performanca e nxnsve, t cilt u prfshin n kt punim, sht shum e ult n shprehin produktive t t folurit t anglishtes. Sipas mendimit ton, arsyeja sht se vendi yn sht i prapambetur nga pikpamja arsimore dhe ekonomike, si dhe ka kontakte t pakta me gjuhn angleze.

1.9.3. Rekomandime Pr t prforcuar kompetencn gjuhsore dhe komunikuese nxnsve n gjuhn angleze, zgjidhjet e mposhtme do t ishin dobishme dhe do t ndihmonin pr t zhdukur, ose t paktn, pr minimizuar problemet q ndeshin nxnsit n procesin e t nxnit komunikimit gojor. t t t t

Pr t zhvilluar kompetencn gjuhsore t nxnsve, gjuha duhet t msohet gjuhsisht, domethn, qasja gjuhsore ndaj msimit t anglishtes q n krye t hers mund t jet e dobishme pr zhvillimin e kompetencave prkatse. Mund t msohen lloje t ndryshme t diskursit gojor t gjuhs s dyt (n rastin ton, t anglishtes), ndrkoh q nxnsve mund tu jepet koha m se e mjaftueshme pr t zhvilluar diskursin bisedor n ort msimore. Trajnimi n diskursin bisedor do t shpinte n eliminimin e tronditjes gjuhsore dhe t tronditjes kulturore. Pr m tepr, kjo do t ndihmonte pr t zhvilluar kompetencn komunikuese t nxnsve. Gjat msimit t fjalorit t anglishtes, rekomandohet q t msohen fillimisht funksionet gramatikore t fjalve, duke u prqendruar m s shumti n vlerat semantike dhe n sjelljen e prveme gramatikore t tyre. Ngjashmrit dhe dallimet ndrmjet gjuhs s par (n rastin ton, t shqipes) dhe gjuhs s dyt (n rastin ton, t anglishtes) 27

mund t msohen sidomos gjat zhvillimit t lnds s sintakss, gj q do t shpinte n eliminimin e shprehis s prkthimit fjal pr fjal nga gjuha e par n gjuhn e dyt. Gjat msimit t shqiptimit t fjalve, ngjashmrit dhe dallimet fonetike t fonemave mund t demonstrohen n orn e msimit, ndrkoh q kshillohet t jepen ushtrimet e duhura n kt fush. Pr m tepr, njohja e nxnsve me interferencat e gjuhs s par (n rastin ton, t shqipes) n shqiptimin e tingujve t gjuhs s dyt (n rastin ton, t anglishtes) duhet t bhet n kohn e duhur. Nxnsit mund t motivohen pr t bashkvepruar me msuesit dhe grupet msimore gjat procesit t nxnies s gjuhs s dyt (n rastin ton, t anglishtes) n shtpi dhe n mjediset shkollore. Pr m tepr, ndjekja e programeve n radio dhe televizion, si dhe leximi i t prditshmeve n anglisht, do t ndihmonin zhvillimin e t folurit n kt gjuh.

28

KAPITULLI II: SHPREHIT SHKRIMORE T shkruarit sht veprimtari e vetdijshme, e qllimshme dhe e planifikuar. Njgjuhsh i arsimuar quhet personi q mund t lexoj dhe t shkruaj n nj gjuh t vetme, kurse shumgjuhsh i arsimuar quhet personi q mund t lexoj dhe t shkruaj n disa gjuh. Njgjuhshi i arsimuar n nj gjuh sht n gjendje q t shpreh ligjrimin e vet t brendshm nprmjet t shkruarit. Pra, njeriu mund t jet i arsimuar n nj gjuh dhe i paarsimuar n nj gjuh tjetr. Pr tu br i arsimuar n nj gjuh tjetr, atij i duhet q t prvetsoj formn e shkruar t ksaj gjuhe. Pr t nxn formn e shkruar t gjuhs s dyt, prve gjuhs s par, njeriut i krkohet q t ket aftsi dhe koh shtes. Pr t msuar t shkruarit e gjuhs s par, njeriu nuk ka nevoj q t msoj vetm fjalt dhe kuptimet prkatse, por edhe koherencn e tyre. Kshtu, ai mund ta shndrroj ligjrimin e vet t brendshm n t shkruar pa asnj lloj pengese, nse ka prvetsuar aftsin leximore dhe shkrimore n gjuhn e par pr t br lidhjen ndrmjet tingujve dhe grafemave prkatse, ndrmjet fjalve n fjali, duke i ngjizur kto t fundit nprmjet kuptimit, si dhe sht n gjendje ti organizoj ato n mnyr t lexueshme. Mirpo, pr t prvetsuar shkrimin e gjuhs s dyt, njeriut i duhet t prvetsoj me qllim dhe me vetdije do element gjuhsor nprmjet msimit n shkoll ose n nj mjedis tjetr arsimor. Pr m tepr, prvoja e t nxnit t gjuhs s par dallon nga prvoja e t nxnit t gjuhs s dyt. Kshtu, gjat procesit shkrimor t gjuhs s dyt (n rastin ton, t anglishtes), prvoja e mparshme, domethn, gjuha e par (n rastin ton, shqipja) e pengon t nxnit e shkrimit n t gjitha rrafshet e gjuhs s dyt (n rastin ton, t anglishtes). Mirpo, pr t nxn t shkruarit e gjuhs s par (n rastin ton, t shqipes), nuk ekziston nj prvoj e till.

2.1. Prkufizimi i t shkruarit T shkruarit sht konsideruar si mjet alternativ i gjuhs, ngaq ai u jep shprehjeve prjetsi. Gjuhsia e aplikuar e trashgoi pikpamjen pr gjuhn n trajtn e folur dhe t shkruar si ortografi. Shum studiues do t thoshin se t shkruarit sht prfaqsimi i pasakt i ligjrimit. Kshtu, Lado thekson se t shkruarit sht prfaqsimi grafik i nj gjuhe. Pikturat dhe simbolet nuk quhen shkrim kur ato nuk arrijn t formojn nj sistem q prfaqson njsit e gjuhs, si dhe nse lexuesi nuk arrin ti kap kto modele 24. Mesazhi prohet nprmjet mediumit t shkruar, duke prdorur grafema konvencionale. T

24

Lado, R., Linguistics Across Cultures, University Of Michigan Press, Ann Arbor, 1971, faqe 221-

222.

29

shkruarit sht veprimtari universale nprmjet s cils zhvillohet nj komunikim autentik. Ellbou e prkufizon t shkruarit si nj lloj magjie q mund t bhet nga cilido q sht prfshir dhe beson n prralln e vet 25. Kjo nnkupton faktin se prfaqsimi mendor nprmjet manipulimit leksikor jepet n trajtn e t shkruarit ose t shenjave n procesin e t shkruarit. Procesi i prkthimit t ideve abstrakte n nj form konkrete sht arti i t shkruarit, domethn, shndrrimi i abstraktes n konkrete. Kjo ndodh n procesin e transformim t tingujve abstrakt n germa konkrete. Prandaj, sht enigm, ose thjesht magji. Sempsoni thot se t shkruarit sht sistem pr prfaqsimin e shprehjeve t gjuhs s folur nprmjet shenjave t dukshme dhe t prhershme 26. Fraza shenja t dukshme nuk prfshin idet q prcillen me ndihmn e vizatimit dhe t pikturimit artistik. Shenjat e dukshme jan grafemat e gjuhs, t cilat formojn fjal dhe fjali. Nprmjet ksaj mnyre prcillen me saktsi idet ose ligjrimi i brendshm i njeriut. Rrjedhimisht, sht mnyr e prhershme. Duke shfrytzuar kt mnyr, mund t ruhen dijet dhe informacioni. Blumfilldi vren se t shkruarit nuk sht gjuh, por thjesht mnyr e regjistrimit t gjuhs nprmjet shenjave t dukshme 27. Ai ka nevoj pr nj form t sistematizuar, duke shfrytzuar komponentt, domethn, grafemat, fjalorin, sintaksn etj., n mnyr q ti jap mundsi deshifruesit q ta kuptoj at si duhet. Gjuha sht magazin dijesh me shum prmasa prodhimi dhe marrjeje, prandaj, nevojitet nj sistem standard pr ta regjistruar gjuhn n form t shifruar. T shkruarit sht forma e simboleve t shifruara n trajtn e germave ose t gjurmve.

2.2. T shkruarit dhe shprehia shkrimore T shkruarit sht fryt i shprehis shkrimore, e cila i referohet aftsis gjuhsore t shkruesit pr t prdorur mekanikn e t shkruarit. T shkruarit sht i prhershm, por shprehia shkrimore sht kalimtare. Prdorimi i shprehis shkrimore ndryshon sipas aftsis mendore dhe zotsis gjuhsore t shkruesit. Shkruesi nuk arrin t prodhoj t njjtin lloj pune q ka prodhuar para disa vjetsh.

25

Elbow, P., Writing With Power: Techniques For Mastering The Writing Process, Oxford University

Press, London, 1981, faqe 369.

26 27

Sampson, G., Writing Systems, Stanford University Press, Stanford, CA, 1985, faqe 25-26. Bloomfield, L., Language, George Allen Of Unwin Ltd, New York, 1993, faqe 19-21.

30

Prvoja e jashtme, e realizuar nprmjet pes shqisave t shkruesit, si dhe knaqsia intelektuale, e mundsuar nprmjet pes shqisave t shkruesit, zhvillohen dhe psojn ndryshime. Meqense kjo sht shtylla kurrizore e shprehis shkrimore, edhe fryti ndryshon gjithashtu. Ndrsa nxnsi mson tema t reja n rrjedhn e kohs, dijet e reja bjn q ai ti ndryshoj pikpamjet dhe qasjet e veta gjat ushtrimit t shprehis shkrimore. Kjo, nga ana e vet, i jep atij mundsi q ta drejtoj gjuhn n mediumin e shkruar n mnyr novatore. Pr shkak t ksaj, stili i tij i t shkruarit merr trajta t ndryshme. N mjaft raste, shkrimet e hershme t shkruesit nuk jan aq t arrira sa punt e tij t mvonshme. Prvoja e fituar n shkrimet e reja kultivon te shkrimtari aftsin pr t shfrytzuar teknika t ndryshme pr prodhimin e llojeve t ndryshme shkrimore. Mirpo, ndryshimet q ndodhin n manipulimin e shprehis shkrimore nuk shpien medoemos n rezultate pozitive. Kshtu, nganjher mund t ndodhin humbje konceptuale ose humbje t prdorimit t fjals s duhur n prmbajtjen e duhur. Nj shembull nga jeta e Xheremi Benthamit, babait t drejtsis angleze, tregon se n vitet e rinis ai shkroi qart dhe rrjedhshm, por, me kalimin e viteve, ai gradualisht humbi ndjesin e stilit, deri n at mas sa veprat e fundit t tij lexohen me shum vshtirsi. Ndrkoh, n rastin e Shekspirit, ndodh e kundrta. Veprat e tij t fundit, t shumtn e hers, jan komedi dhe drama t arrira, ku spikatin stili i prpunuar dhe temat e goditura. Kjo do t thot se shprehia shkrimore nuk sht statike por dinamike. Shprehia shkrimore Shprehit dytsore jan 28: prfshin nj varg shprehish dytsore.

(1) Mekanika , domethn, shkrimi i dors, drejtshkrimi, piksimi. (2) Przgjedhja e fjalve , domethn, fjalori, idiomat, toni. (3) Organizimi , domethn, paragraft, tema dhe argumentimi, kohezioni dhe uniteti. (4) Sintaksa , domethn, struktura e fjalis, kufijt e fjalis, stilistika. (5) Gramatika , domethn, rregullat e prdorimit t pjesve t ligjrats. (6) Prmbajtja , domethn, lidhja, qartsia, origjinaliteti, logjika. (7) Procesi shkrimor , domethn, prpunimi i ideve, fillimi i puns, variantet, rishikimi, redaktimi. (8) Qllimi , domethn, arsyetimi i shkrimit, justifikimi.

28

Gass, S., Selinker, L. Second Language Acquisition. An Introductory Course, Erlbaum, Hillsdale, NJ,

1994, faqe 26.

31

2.3. Procesi i t nxnit t t shkruarit T nxnit e t shkruarit sht proces i vetdijshm, rrjedhimisht, edhe jo i rastsishm 29. Shpesh t nxnit e t shkruarit konsiderohet si t nxnit e mekaniks s prkthimit t ligjrimit n t shkruar, ose t kuptimit n simbole vizuale 30. Lado thot se t nxnit pr t shkruar n nj gjuh t huaj sht t nxnit pr t hedhur n letr me nj shpejtsi m t madhe sesa ajo e vizatimit t simboleve konvencionale t sistemit shkrimor q prfaqson shprehjet, t cilat i ka njeriu n mendje 31. M tej, ai bn ndarjen e procesit t ksaj nxnieje n pes etapa, si m posht vijon: (1) Parashkrimi; (2) Kopjimi i teksteve t lexuara; (3) Zbardhja; (4) Kompozimi; (5) Letrsia. 2.3.1. Parashkrimi Detyra e prgatitjes s nxnsve pr t msuar t shkruajn n gjuh t huaj ndryshon n raport me at q din ata nga t shkruarit e gjuhs s tyre nn. Prgatitja e duhur nnkupton njohjen e simboleve q do t prfaqsojn shprehjet q ata kan n mendje, si dhe mnyrn e hedhjes s ktyre t fundit n letr.

2.3.2. Kopjimi i teksteve t lexuara Fmijve parashkollor ose fillestarve u msohen forma t ndryshme t germave t shtypit dhe kopjimi i tyre.

29

Donato, R., Terry, R. M., Foreign Language Learning: The Journey Of A Lifetime, Cambridge

University Press, New York, 1991, faqe 75.

30 31

Jones, R., Languages And How To Master Them, Allborough Publishing, Cambridge, 1999, faqe 5. Lado, R., Linguistics Across Cultures, University Of Michigan Press, Ann Arbor, 1971, faqe 143-

147.

32

2.3.3. Radhitja Nj praktik m e prparuar pr t nxnit e t shkruarit sht hedhja n letr e shprehjeve t dgjuara, pa pasur si model nj tekst t shkruar. Kjo nuk krkon thjesht vetm njohjen, por edhe sjelljen ndr mend t bashkshoqrimit t njsive gjuhsore me paraqitjen e tyre shkrimore.

2.3.4. Kompozimi N fillim, nxnsit msojn t shkruajn. Mandej, ata shkruajn pr t informuar. Ata ende msojn, por ndodhen n nj etap m t prparuar. Ata tashm e din gjuhn. Ata tashm din sesi ta paraqesin at nprmjet shkrimit. Ksisoj, besohet se nxnsit, t cilt iu nnshtruan ktij studimi, ndodhen pikrisht n kt etap.

2.3.5. Letrsia Kemi prjashtuar letrsin, ngaq mendohet se ajo sht prtej nivelit t nxnsve. T nxnit e t shkruarit t gjuhs s huaj nuk sht detyr e leht. N procesin e t shkruarit, ekzistojn nj varg faktorsh q ndikojn n t shkruarit e nxnsit pr mir dhe pr keq njhersh. Jo rrall, prve problemeve t ndrlikuara t strukturs s gjuhs s dyt, gjuha e par ushtron ndikime negative n do etap t procesit t nxnies s dijeve. Ndikimet e gjuhs s par shtrihen n t gjitha nivelet e procesit t nxnies s t shkruarit, domethn, prfshijn grafemat, fjalt dhe fjalit.

2.4. Procesi shkrimor Detyra e t shkruarit nuk sht proces q prfundon brenda nj etape t vetme. Pas hedhjes n letr t ligjrimit t brendshm, lnda e shkruar duhet latuar me prpikri. Studiuesit parashtrojn pes etapa t procesit shkrimor 32. Ato jan: (1) parashkrimi; (2) varianti; (3) rishikimi; (4) redaktimi dhe (5) botimi.

32

Chomsky, N., Second Language Acquisition, Oxford University Press, New York, 2003, faqe 211-

222.

33

Parashkrimi sht etapa e prgatitjes pr t shkruar. N kt etap, nxnsi ose shkrimtari fillestar zgjedh temn, shqyrton formn dhe audiencn, gjeneron dhe organizon idet pr shkrimin. Etapa e dyt, domethn, hartimi i variantit, sht koha e hedhjes s lirshme t ideve n letr, pa e vrar mendjen pr drejtshkrimin, shenjat e piksimit dhe gabimet e tjera mekanike. Etapa e tret sht etapa e rishikimit. N kt etap, shkruesi ose shkrimtari prpunon do ide t kompozimit t vet. Vet fjala rishikim nnkupton heqjen dhe zvendsimin e fjals. N kt etap, shkruesi ose shkrimtari e sheh srish kompozimin e vet me ndihmn e shokve t klass dhe t msuesve. Veprimtarit q kryhen n kt etap jan leximi i variantit fillestar, shprndarja e variantit fillestar te pjestart e grupit shkrimor dhe rishikimi i tij, duke u mbshtetur n mendimet q lindin nga vrejtjet. Mandej i vjen radha etaps s redaktimit, domethn, kohs kur kompozimit i jepet forma prfundimtare. Gjat etaps s redaktimit, shkruesi ose shkrimtari kryen tri veprimtari: (1) distancohet nga kompozimi; (2) lexon me kujdes pr ti zbuluar gabimet; si dhe (3) i ndreq kto t fundit. Etapa e fundit sht botimi. N kt etap, shkruesi ose shkrimtari i jep jet kompozimit nprmjet botimit ose leximit prpara audiencs s interesuar. Kur i ndan shkrimet e veta me nj audienc t vrtet, q mund t jen shokt e klass, nxnsit e tjer, prindrit dhe komuniteti, nxnsi fillon ta mendoj veten si autor.

2.5. Mekanika e t shkruarit Mekanika e t shkruarit luan rol imperativ n shprehin produktive t t shkuarit. N procesin e t shkruarit, mekanika e t shkruarit prfshin veprimtarit e mposhtme: (1) (2) (3) (4) (5) Aftsin pr tu dhn trajt germave (grafikn); Njohjen e kombinimit t sakt t germave (drejtshkrimin); Aftsin pr t lidhur fjalt (ndrtimin e fjalive); Aftsin pr t kompozuar fjali (diskursin); Prdorimin e drejt t shenjave t piksimit (pikn, pikpresjen, dy pikat, presjen etj.).

Mirpo, n mekanizmin e t shkruarit, gjendet edhe mekanizmi i t lexuarit. Pra, nj germ mund t shkruhet pasi ke msuar sesi lexohet ajo. T msosh t shkruash nj fjal, pa msuar ta lexosh at, do t thot thjesht t kryesh procesin e kopjimit, domethn, nj nga mekanizmat e t shkruarit.

34

2.6. Llojet e t shkruarit Qllimi i t shkruarit sht prcjellja e ligjrimit t brendshm te t tjert. Sipas ktij qllimi, metodat shkrimore ndryshojn nga njratjera. Kshtu, pr shkrimin e nj artikulli krkimor pr nj revist, dhe pr shkrimin e nj letre, nuk veprohet n t njjtn mnyr. Pra, do lloj t shkruari ka metodn e vet t ekzekutimit. Pr m tepr, n vartsi t kohs dhe t hapsirs, e njjta shtje mund ti paraqitet audiencs nga i njjti autor n forma t ndryshme. Disa nga llojet e t shkruarit, q prdoren shpesh jan: (1) T (2) T (3) T (4) T (5) T (6) T (7) T shkruarit shkruarit shkruarit shkruarit shkruarit shkruarit shkruarit e letrs; e eses; prshkrues; narrativ; informativ; raportues; e prshndetjeve etj.

Pr m tepr, shkruesi ose shkrimtari priret n drejtim t zbatimit t nj forme dhe metode shkrimore n shkrimin e vet nga fillimi deri n fund. Ekzistojn rregulla t caktuara formale, q duhen respektuar n korrespondencn e shkruar, si dhe n t gjitha shkrimet e tjera. Vlejn t prmenden shprehjet formale n shkrimin e letrs. Pr shembull, shprehje t tilla si sinqerisht, besnikrisht, pritet t prdoren tradicionalisht prpara nnshkrimit. Pra, pr t prcaktuar llojin e shprehjes s prdorur, duhen zbatuar gjithnj rregullat konvencionale.

2.7. Humbjet gjat procesit t shifrimit dhe t deshifrimit Gjat shndrrimit t ideve q lindin n mendje n formn e shkruar, nuk mund t shkruhet me saktsi ajo q synohet t shkruhet. Faktort e jashtm, t till si njohja e prdorimit t fjalorit, t gramatiks, t stilit, t rrjedhshmris etj., ndikojn n t shkruarit e do njeriu. Nganjher shkruesi ose shkrimtari e ndien humbjen e transmetimit. N raste t caktuara, shkrimet keqkuptohen dhe lexuesit nuk e kapin kuptimin. Kjo humbje e transmetimit ndodh n procesin e shifrimit dhe t deshifrimit njhersh. N mjaft raste, ja pr shkak t paaftsis s shkruesit ose t shkrimtarit, ja pr shkak t paaftsis s lexuesit, mesazhi i pritshm bhet i vshtir pr tu marr. Rrjedhimisht, synimi ose qllimi i shkruesit ose i shkrimtarit humbet. 35

Kjo lloj humbjeje e transmetimit do t quhet humbje n procesin e deshifrimit.

2.8. Gabimet shkrimore Gabimet jan treguesit e vrtet t problemeve q ndeshin nxnsit. Nprmjet identifikimit t gabimeve t nxnsve, mund t veohen me lehtsi drejtimet ku duhet rritur shkalla e prqendrimit. N prgjithsi, mendohet se nxnsit bjn gabime n t gjitha nivelet e gjuhs, domethn n: (1) Nivelin grafologjik; (2) Nivelin morfologjik; (3) Nivelin gramatikor; Pr m tepr, sht thn edhe se, prve rregullave t ndrlikuara t gjuh s huaj, disa nga arsyet q qndrojn pas gabimeve shkrimore t nxnsve jan si m posht vijon: (1) Krijimi analogjik ose prgjithsimi i tepruar; (2) Prdorimi i pavend i rregullave; (3) Thjeshtzimi i rregullave ekzistuese; (4) Ndikimi i gjuhs nn; (5) Braktisja e t nxnit etj. 2.9. Testimi shkrimor Testimi shkrimor i nxnsve nnkupton identifikimin e gabimeve q bjn nxnsit n rrafshin shkrimor. Bhet analizimi i t dhnave pr t testuar dhe pr t vlersuar prgjigjet e t anketuarve n mnyr q t hetohen proceset q prfshijn prdorimin e kategorive t fjals, t frazs, t sintakss dhe t semantiks s gjuhs. Nprmjet identifikimit t gabimeve, mund t veohen drejtimet ku, si nxnsit, ashtu edhe msuesit, duhet ta rritin shkalln e prqendrimit, si dhe mund t sugjerohen zgjidhjet prkatse lidhur me kaprcimin e vshtirsive dhe t problemeve t hasura.

36

2.10. Analizimi i t dhnave 2.10.1 Nyjat Forma t tilla si a, an dhe thezakonisht quhen nyja. N anglisht, nyjat bjn pjes n nnklasn e fjalve prcaktuese. Ndrkoh, a dhe an jan nyja t trajts s pashquar, kurse the nyj e trajts s shquar. Prdorimi i nyjave t trajts s pashquar dhe t trajts s shquar varet nga natyra e fjalve n vijim t tyre. Nyja e trajts s pashquar a prdoret prpara nj fjale q fillon me bashktingllore, kurse an prdoret prpara nj fjale q fillon me zanore a, e, i, o, u, si dhe para fjalve q fillojn me bashktinglloren e shurdht h. Nyja e trajts s shquar the prdoret prpara nj fjale q prsdytet n tekst. M posht po japim disa kontekste ku prdoret nyja e trajts s pashquar the:

(1) Kur emri n numrin njjs prfaqson nj klas t tr sendesh; (2) Prpara emrave t gjireve, t lumenjve, t deteve, t oqeaneve, t grupeve t ishujve dhe t vargmaleve; (3) Prpara emrave t disa librave; (4) Prpara emrave q shnojn sende unike n llojin e vet; (5) Me mbiemrat dhe ndajfoljet e shkalls siprore; (6) Me numrort rreshtor; (7) Prpara emrave t instrumenteve muzikore etj. I. Zvendsimi i gabuar:

(1) an n vend t an , pr shembull, an unique event , an university , an European team etj. (2) a n vend t an , pr shembull, a honest woman , a hour etj. T dhnat e grumbulluar tregojn se nyja an sht prdorur prpara fjalve q fillojn me zanore, kurse a prpara fjalve q fillojn me bashktingllore, pa marr parasysh cilsin e germs ose t fonems nistore t fjals. sht e qart se an prdoret prpara bashktingllores h, e cila nuk shqiptohet n fillim t fjals. Ndrkoh an prdoret edhe prpara zanoreve q kan cilsi tingllore si t bashktinglloreve. Kshtu, jemi t mendimit se arsyeja kryesore e zvendsimit t gabuar lidhet me trysnit e fuqishme t rregullave

37

q thon se an prdoret prpara emrave q fillojn me zanore 33, dhe anasjelltas. Pra, pr shkak t formimit t ksaj shprehie, nxnsit i shtrijn rregullat edhe te grupet e emrave q prjashtohen prej tyre, pr shembull, a sun, a world, an Atlantic ocean etj. II. Shtimi i nyjs the:

(1) the cigarette smoking harms your health; (2) the air is polluted by the public all over the world; (3) the some children smoke the cigarettes; (4) Some people go to the church on the Sundays. , etj. III. Heqja e nyjs the:

(1) I will be playing football sometime in evening ; (2) I will sleeping sometime in morning ; (3) We are destroying nature ; (4) The biggest concern in twenty first century is the air pollution , etj. IV. Shtimi i nyjs a ose an:

(1) There only I breathe a fresh air ; (2) I gave an advice to my brother ; (3) I saw an unique temple , etj. V. Heqja e nyjs a ose an:

(1) I am boy ; (2) My father is - teacher ; (3) I will become translator ; (4) It is ugly game ; (5) I saw very handsome man etj. Shembujt e msiprm tregojn se nyjat e trajts s shquar dhe t trajts s pashquar jan prdorur pa vend prpara frazave emrore ose prpara emrave, si dhe jan hequr n mnyr t panevojshme n rastet kur prdorimi i tyre sht i domosdoshm. Nyja e trajts s shquar the nuk sht prdorur n rastet kur krkohet medoemos n vend t

33

Cluyesenar, A., Introduction To Literary Stylistics, Batsford, London, 1976, faqe 77.

38

referimit kataforik. Jemi t mendimit se kto lloj gabimesh jan br m s shumti pr shkak t mosnjohjes s tipareve gramatikore t nyjave, t influencs s gjuhs s par, si dhe t strategjis s thjeshtzimit. Pr m tepr, kemi vn re se nyja e trajts s pashquar a prdoret shum m shpesh sesa an dhe the. Jemi t mendimit se kjo ndoshta ndodh pr shkak t faktit se nyja a sht e thjesht, si dhe elementi i par i msuar. Mirpo, nxnsit zbulojn situata n t cilat krkohet prdorimi i nj lloj nyje. Kshtu, sa her ndeshin kt kontekst ose hendek, ata i drejtohen pr ndihm nyjs a. Kshtu, kemi zbuluar se gjashtdhjet pr qind e nxnsve kishin br gabime n prdorimin e nyjave. Nga kta, njzet e pes pr qind kishin br zvendsime t gabuara nyjash, kurse tridhjet e pes pr qind kishin shtuar nyja aty ku nuk krkohen, ose kishin hequr nyja aty ku krkohen medoemos.

2.10.2. Parafjalt Parafjala, si fal ose grup fjalsh, pr shembull, in, from, to, on behalf of, prdoret shpesh prpara nj emri ose premri pr t treguar vend, drejtim, burim, metod etj. Pr m tepr, ajo lidh nj emr ose premr me disa fjal t tjera n fjali, si dhe qartson lidhjen ndrmjet t dyjave. Gabimet lidhur me prdorimin e parafjalve, t cilat i kemi zbuluar n performancn e nxnsve, jan ndar n katr kategori, sikundr tregohet m posht:

I. Zgjedhja e gabuar e parafjals: (1) I am going on holiday on September , pra, kemi on n vend t in ; (2) I can't read in night , pra, kemi in n vend t at ; (3) Good bye! See you in Sunday , pra kemi in n vend t on ; (4) I always feel good on Spring ; pra kemi on n vend t in ; (5) I stayed with them in three days , pra kemi in n vend t for ; (6) We are going for London York next week , pra kemi for n vend t to ; (7) He usually goes to work with bus , pra kemi with n vend t by ; (8) Does he like traveling in plane , pra kemi in n vend t by . 39

Jemi t mendimit se prdorimi i gabuar i parafjalve mund t jet rrjedhoj e shumsis s kuptimeve t tyre. Kshtu, pr shembull, sipas Fjalorit t Oksfordit, vetm parafjala of ka gjashtdhjet e tri kuptime. Edhe parafjalt e tjera kan thuajse po kaq kuptime sa parafjala of. Prve shumsis kuptimore t parafjalve t gjuhs s huaj (n rastin ton, t anglishtes), edhe gjuha e par (n rastin ton, shqipja) ndrhyn pr shkak t pangjashmrive t saj me gjuhn e dyt (n rastin ton, me anglishten). Kshtu, pr shembull, disa parafjal n gjuhn angleze kan si gjegjse n gjuhn shqipe vetm nj parafjal. N vijim, po japim nj varg parafjalsh t anglishtes dhe barasvlersit e tyre t shqipes: (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) in = n ; at = n ; by = nga ; me; nprmjet ; me ann e ; of = i ; e , t , s , prej ; nga ; pr ; on = n ; mbi ; over = sipr ; for = pr ; to = n ; te ; with = me etj.

Rrjedhimisht, nxnsit shqiptar q studiojn anglisht nuk jan n gjendje t bjn dallimin e prpikt t prdorimit t t gjitha ktyre parafjalve n kontekstet e duhura. Pra, ata i marrin t gjitha parafjalt si variante t lira dhe i prdorin n mnyr sporadike.

II. Zgjerimi i prdorimit t parafjals on:

(1) I was in Prishtina on yesterday ; (2) On tomorrow, if I become a leader, I will help the poor by working hard ; (3) I went to New York on last week . N anglisht, parafjala on prdoret prpara emrave t ditve t javs, si, pr shembull, on Monday, on Friday, on Sunday etj. Kshtu, jemi t mendimit se nxnsit anojn nga zbatimi i ktij rregulli edhe n rastin e fjalve t tjera, t cilat shnojn koh, si, pr shembull, on yesterday, on tomorrow, on last week.

40

III. Heqja e parafjals: (1) She went Prishtina ; (2) My sisters decided to go New York ; (3) I will help him work . IV. Shtimi parafjals: (1) There were many people without food or in shelter ; (2) I will help my family by in studying . N anglisht, disa folje t caktuara prdoren me parafjal, ndrsa disa t tjera nuk prdoren me parafjal. Foljet, t cilat nuk prdoren me parafjal, mund t shoqrohen nga nj nyj q vendoset n t njjtin vend si parafjala, pr shembull, She bought a book. Mirpo, nxnsit q u prfshin n kt punim nuk arritn ti dallonin kto dy lloj foljesh dhe, ksisoj, i prdorn ato n mnyr identike. Rrjedhimisht, n mjaft kontekste, ata i kan hequr parafjalt. T dhnat e grumbulluara tregojn qart se nxnsit priren nga prvetsimi i elementeve q dalin njhersh n prdorim si njsi m vete dhe kjo ka br q ata t prdorin dy parafjal, njrn pas tjetrs, n punt me shkrim. Mirpo, jemi t mendimit se braktisja e t nxnit dhe shumsia e kuptimeve jan arsyet kryesore, t cilat prher shkaktojn performanc t dobt n prdorimin e parafjalve. Kshtu, kemi zbuluar se gjashtdhjet e tre pr qind e nxnsve t prfshir n kt punim i kishin prdorur parafjalt n mnyr t gabuar. Nga kta, tridhjet e pes pr qind i kishin przgjedhur parafjalt gabimisht; njmbdhjet pr qind e nxnsve e kishin tepruar me prgjithsimin e parafjalve, ashtu sikundr shihet m sipr, ndrsa shtatmbdhjet pr qind kan shtuar dhe kan hequr parafjal n mnyr t panevojshme.

2.10.3. Premrat Premri sht nj fjal q mund t prdoret n fjali n vend t nj emri. Kemi premra vetor, t cilt prdoren n rasn emrore, gjinore, dhanore, kallzore, rrjedhore, si dhe premra vetvetor etj. Premrat prshtaten me kryefjaln dhe kundrinorin n numr, ngaq ata prdoren si zvendsues t emrave. Ata duhet t ken t njjtin numr, t njjtn gjini dhe ras, njlloj si emrat q zvendsojn.

41

I. Prdorimi i gabuar i premrave: (1) (2) (3) (4) My am happy everyday ; My bought a new book ; Library will be very useful myself ; My am going is to school .

Sikundr shihet, nxnsit kan prdorur gabimisht my n vend t I, ndrsa myself n vend t me. Jemi t mendimit se arsyet kryesore jan mungesa e praktiks, si dhe mosnjohja e tipareve dhe e kuptimeve gjuhsore t tyre. Pr m tepr, mund t shtojm se premrat vetor t vets s tret prdoren thuajse sakt nga nxnsit, sepse ata nuk hasin vshtirsi n prdorimin e tyre. Premrat jan prdorur gabimisht dhe jan zvendsuar vetm nga dymbdhjet pr qind e nxnsve, t cilt u prfshin n kt punim. Megjithkt, shumica e nxnsve i kan prdorur premrat me saktsi, ashtu sikundr krkohet nga rregullat gramatikore.

2.10.4. Mbiemrat Mbiemrat prkufizohen n mnyr tipike, si fjal ose shprehje q cilsojn emra. Ata zakonisht vendosen ndrmjet fjalve prcaktuese dhe emrave. Emrat nuk cilsohen vetm nga mbiemrat, por edhe nga fjal t klasave t tjera gramatikore, t tilla si pjesoret dhe emrat e prdorur n rolin e prcaktorit. Kemi zbuluar se nxnsit i prdorin shum rrall mbiemrat n punt me shkrim. Megjithat, po japim m posht disa prdorime t gabuara, ashtu sikundr dalin n t dhnat e grumbulluara.

I. Prdorimi i emrave n vend t mbiemrave: (1) It is a wonder place ; (2) We had a beauty journey ; (3) The plants should be shifted to non-resident area . Gabimet e ktij lloji ndeshen mjaft rrall n punt me shkrim t nxnsve t prfshir n kt punim. Jemi t mendimit se kjo gj ndodh pr shkak t faktit se gjedhet emr + emr dhe mbiemr + emr, ose emr + mbiemr, n anglisht dhe n shqip jan relativisht identike n aspektin semantik. Kshtu, krijohet mundsia e prdorimit t gjedhit emr + emr n vend t gjedhit emr + mbiemr. Mund t thuhet gjithashtu se ky gabim bhet edhe ngaq nxnsit shfrytzojn strategjin e transferimit pozitiv t strukturs s gjuhs s 42

tyre t par (n rastin ton, t shqipes). Sidoqoft, ngjashmrit strukturore ndrmjet gjuhs s par (n rastin ton, t shqipes) dhe gjuhs s dyt (n rastin ton, t anglishtes) ndihmojn n t nxnit e ksaj t fundit.

II. Prdorimi i gabuar i intensifikuesit mbiemror: Intensifikuesi very (shum) prdoret prpara mbiemrave dhe ndajfoljeve, ndrkoh q n shqip, megjithse rrall, mund t prdoret prpara emrave dhe foljeve, si dhe prpara mbiemrave dhe ndajfoljeve. Pr shembull:

(1) shum njeri i keq = a very bad man (prpara emrit); (2) shum ha = eat much (prpara foljes); (3) vajz shum e bukur = a very beautiful girl (prpara mbiemrit); (4) flas shum shpejt = speak very quickly (prpara ndajfoljes). Jemi t mendimit se pr shkak t ksaj dukurie t shfrytzueshme n shqip, nxnsit e kan prdorur intensifikuesin very prpara foljeve t gjuhs s dyt (n rastin ton, t anglishtes). Pr shembull:

(1) (2) (3) (4)

I very enjoyed the cricket matsh ; Water game is very enjoyed ; We very engaged the holidays ; Water is compared to Amirda but now times the water is very polluted .

Kemi zbuluar se pesdhjet e pes pr qind e nxnsve kishin br gabime n prdorimin e mbiemrave. Ndrkoh, nga kta, tridhjet pr qind kishin prdorur emra n vend t mbiemrave, kurse njzet e pes pr qind e kishin prdorur pasaktsisht intensifikuesin mbiemror.

2.10.5. Emrat N prgjithsi, emrat ose frazat emrore funksionojn si kryefjal, kundrinor t drejt, kundrinor t zhdrejt, dhe plots t kryefjals. Ndrkoh, frazat emrore funksionojn edhe si kundrinor me parafjal. Nj emr q tregon nj frymor ose nj send t vetm thuhet se sht n numrin njjs, kurse ai q tregon m tepr sesa nj frymor ose nj send thuhet se sht n numrin shums. Kshtu, shumsi 43

i emrave formohet nprmjet shtimit t mbaresave, q quhen ndryshe morfemat e shumsit, sikundr jan -s , -es , -en , -ren , etj., te emri n numrin njjs. Pr t msuar prdorimin e emrit, sht e nevojshme ti kushtohet kujdes i veant nj vargu faktorsh gramatikor. N veanti, duhet t dihet nse emri sht i numrueshm apo i panumrueshm, dhe nse sht i numrueshm, duhet ditur forma e tij e shumsit. Pra, sht fort e ndrlikuar dhe e vshtir q t prpunohen t gjitha tiparet e emrit njhersh, si dhe t zgjidhet nj emr i caktuar pr tu prdorur n nj kontekst t caktuar. Gabimet q kan br nxnsit n kt kontekst jepen m posht.

I. Prgjithsimi i tepruar i formave t emrit:

Nxnsit priren nga prgjithsimi i tepruar i rregullave n rastet kur kemi t bjm me parregullsi n formimin e shumsit t emrave. Kshtu, kemi: (1) childs n vend t children ; (2) foots n vend t feet ; (3) lifes n vend t lives ; (4) newses n vend t news ; (5) furnitures n vend t furniture ; (6) polices n vend t police ; (7) oxes n vend t oxen ; (8) tooths n vend t teeth; (9) gooses n vend t geese; (10) criterions n vend t criteria. Gjithashtu, edhe gjuha e par (n rastin ton, shqipja) e nxnsve ndikon n paraqitjen e formave gramatikore t emrit t gjuhs s dyt (n rastin ton, t anglishtes). Kshtu, emra t till, si news dhe furniture, dalin n gjuhn shqipe si t numrueshm, ndrkoh q jan t panumrueshm n gjuhn angleze. Jemi t mendimit se pr shkak t ktij dallimi n procesin morfologjik ndrmjet shqipes dhe anglishtes, nxnsit e anglishtes, t cilt kan si gjuh nn shqipen, bjn transferim negativ t elementeve t caktuara n morfologjin e gjuhs angleze, duke i importuar nga gjuha shqipe n mnyr t pavetdijshme. Nprmjet t dhnave t grumbulluara, kemi zbuluar se gjashtdhjet e dy pr qind e nxnsve kishin br gabime n prdorimin e emrave, sikundr tregohet m sipr. 44

2.10.6. Foljet Folja ose fraza foljore sht thelbi, zemra e fjalis. T shumtn e hers, fjalit n anglisht kan t paktn nj folje n prbrjen e tyre. Foljet mbartin informacion t pasur, prshkruajn veprime, ngjarje dhe gjendje, dhe i vendosin ato brenda kornizs kohore. Ato tregojn nse veprimet kan ndodhur, jan kryer apo vazhdojn t kryhen. Foljet gjithashtu tregojn nse nj gjendje sht e zakonshme ose rregulluese. Ato shrbejn pr t dhn urdhra, pr t parashtruar krkesa, pr t br spekulime, pr t shprehur dshira, si dhe pr t br parashikime. Mirpo, kemi zbuluar se nxnsit nuk kan arritur ti prdorin me saktsi as foljet. Shumica e fjalive t prodhuara prej tyre i kan humbur kuptimet dhe funksionet e veta pr shkak t prdorimit pa vend t formave t foljeve. M posht, po japim fjali t tilla t gabuara:

I. Prdorimi i dy trajtave t s shkuars n fjalit mohore:

(1) I did not liked the summer holidays ; (2) I did not believed that the English examination was going to be held at our school . II. Prdorimi i dy trajtave t s shkuars n fjalit pyetse:

(1) (2) (3) (4) (5)

When did you took the exam? ; When did you came home? ; Did she returned home yesterday? ; Did you sent the letter? ; Did they left yesterday? .

Shembujt e msiprm tregojn prdorimin e dy trajtave t s shkuars, gabim ky q ndeshet n punt me shkrim t nxnsve. Jemi t mendimit se ky lloj gabimi ndodh pr shkak t faktit se n gjuhn shqipe koha e foljes kryesore shprehet nprmjet mbaresave prkatse, pavarsisht nga lloji i fjalis. Mirpo, n fjalit pyetse dhe mohore t anglishtes koha shprehet me ndihmn e foljes ndihmse dhe t foljes kryesore njhersh. Nxnsit e din rregulln e prdorimit t foljes ndihmse. Mirpo, pr shkak t ndikimit t shqipes, nxnsit ndihen t knaqur vetm kur koha sht shprehur nprmjet foljeve kryesore. Pra, ata e prdorin kohn e iftuar t foljeve n punt me shkrim, sidomos kur ndrtojn fjali pyetse dhe mohore.

45

III. Prdorimi i forms s shkuar n rastet kur krkohet pjesorja e shkuar:

(1) (2) (3) (4)

I had sang a beautiful song ; I and my brother had took the exam ; Has she did her duty ; Had they drank orange juice .

Jemi t mendimit se ky lloj gabimi ndeshet n punt me shkrim t nxnsve t prfshir n kt punim pr shkak t faktit se n anglisht disa folje kan forma gramatikore identike t kohs s shkuar dhe t pjesores s shkuar. Shumica e foljeve e kan kt model. Nxnsit e shtrijn kt rregull n t gjitha tipat e foljeve dhe, rrjedhimisht, forma e s shkuars prdoret n vend t forms s pjesores s shkuar n rastin e foljeve t parregullta.

IV. Zgjedhja gabuar leksikore:

(1) I sold the book to our school library , pra, sht prdorur folja sell n vend t foljes return ; (2) Deseases attack our health , pra, sht prdorur folja attack n vend t foljes affect . N gjuh, mjaft fjal kan prbashksi kuptimore, domethn, t gjitha gjuht kan sinonime, por asnj gjuh nuk ka sinonime kryekput t plota. Kshtu, fjal t caktuara mund t prdoren n kontekste t caktuara. Mirpo, kemi zbuluar se nxnsit e prfshir n kt punim kan zvendsuar fjalt me njra-tjetrn n mnyr t gabuar, gj q ndodh vetm n periudhn fillestare t nxnies s gjuhs s huaj (n rastin ton, t anglishtes). Pra, ky lloj gabimi quhet gabim zhvillimor.

V. Prgjithsimi i tepruar i formave t foljeve t parregullta:

(1) becomed n vend t became; (2) begd n vend t begged; (3) bindd n vend t bound; (4) bited n vend t bit: (5) breedd n vend t bred; (6) buyd n vend t bought; (7) catchd n vend t caught; 46

(8) choosed n vend t chose; (9) clingd n vend t clang; (10) comed n vend t came; (11) cutd n vend t cut; (12) dod n vend t did; (13) dreamd n vend t dreamt; (14) drinkd n vend t drank; (15) eatd n vend t ate; (16) findd n vend t found; (17) flyd n vend t flew; (18) god n vend t went; (19) learnd n vend t learnt; (20) leaved n vend t left; (21) losed n vend t lost; (22) maked n vend t made; (23) marryd n vend t marrie; (24) mayed n vend t might; (25) partaked n vend t patook; (26) payd n vend t paid; (27) putd n vend t put; (28) sayd n vend t said; (29) seed n vend t saw; (30) sendd n vend t sent; (31) stopd n vend t stopped; (32) studyd n vend t studied; (33) taked n vend t took; (34) teached n vend t taught; (35) thinkd n vend t thought; (36) wantd n vend t wanted; (37) watchd n vend t watched; (38) wind n vend t won; (39) workd n vend t worked; (40) writed n vend t wrote. Sikundr shihet, nxnsit kan anuar nga prgjithsimi i tepruar i formave t foljes pr shkak t parregullsis s zbuluar n formimin e kohs s shkuar. Dihet tashm se disa folje t gjuhs angleze nuk i nnshtrohen procesit t rregullt morfologjik. Kshtu, n vend q t marrin mbaresn -(e)d pr t formuar kohn e shkuar, ato ndryshojn s brendshmi, ose nuk e ndryshojn fare formn gramatikore. Jemi t mendimit se, pr shkak t ktij procesi devijues morfologjik, nxnsit kan zgjedhur prgjithsimin e tepruar t rregulls themelore t msuar pr ti kthyer foljet n kohn e shkuar nprmjet mbaress -(e)d, e cila u shtohet foljeve n trajtn e paskajores, duke hequr pjeszn to. Kshtu, kemi zbuluar se gjashtdhjet e pes pr qind e nxnsve kishin br gabime n prdorimin e foljeve. Nga kta, dyzet e pes pr qind e kishin prdorur formn e s shkuars n rastet kur krkohet forma e pjesores s shkuar, kurse njzet pr qind i kishin zgjedhuar 47

foljet gabimisht, si dhe kishin br prgjithsim t tepruar t formave t foljeve t parregullta, prve prdorimit t s shkuars s iftuar.

2.10.7. Ndajfoljet Ndajfolje quhen fjalt e pandryshueshme q plotsojn para s gjithash foljen, duke treguar mnyr, vend, koh, shkak, qllim, sasi. Ndajfoljet mund t plotsojn edhe nj mbiemr ose ndajfolje tjetr. Pr nga kuptimi, ndajfoljet mund t jen mnyre, vendi, kohe, shkaku, qllimi dhe sasie. Me fjal t tjera, ndajfoljet jan fjal q prdoren pr ti shtuar dika kuptimit t foljes. Kshtu, funksioni i ndajfoljeve n fjali sht i rndsishm pr shkak t ndikimit t tyre n foljen q cilsojn. Efikasiteti dhe vitaliteti i veprimit t pasqyruar nprmjet fjalis tregohet me ndihmn e prdorimit t foljeve. Mirpo, kjo gj ndodh nganjher edhe n rastin e mbiemrave dhe ndajfoljeve t tjera. M posht, po japim gabimet e nxnsve n prdorimin e ndajfoljeve:

I. Prgjithsimi i tepruar i prapashtess -ly: (1) He drives fastly ; (2) He spoke fastly ; (3) He ran fastly . II. Prdorimi i mbiemrit si ndajfolje: (1) Today she came from school quick ; (2) He sings beautiful ; (3) My mother speaks sweet. Kto lloje zhvillimore. gabimesh mund t konsiderohen si gabime

Sikundr shihet nga shembujt e msiprm, nxnsit nuk kan qen n gjendje t shquajn dallimet ndrmjet kategorive gramatikore t ndajfoljeve dhe t mbiemrave. Prandaj, jemi t mendimit se sht mir q nxnsve tu msohet me prpikri shprndarja funksionale e kategorive t siprprmendura. Kshtu, kemi zbuluar se njzet pr qind e nxnsve kishin br prgjithsim t tepruar t prapashtess -ly, ndrkoh q njzet e nj pr qind t tjer i kishin prdorur mbiemrat si ndajfolje n punt me shkrim.

48

2.10.8. Foljet ndihmse Folja ndihmse varet nga folja kryesore. Ajo ndihmon pr t dalluar mnyrn, kohn, aspektin, vetn etj. N prgjithsi, fraza foljore prbhet nga folja kryesore, e prir nga nj ose m shum folje ndihmse. N nj fjali, zgjedhja e duhur e forms s foljes ndihmse sht e rndsishme pr prshtatjen e kallzuesit me kryefjaln. Mirpo, kemi vn re se nxnsit hasin vshtirsi edhe n prdorimin e formave t foljeve ndihmse. Kshtu, gabimet e zbuluara n punt me shkrim t nxnsve i kemi klasifikuar dhe i kemi paraqitur m posht.

I. Shtimi i foljes ndihmse:

(1) I am came home , pra, sht shtuar am ; (2) I am met my teacher , pra, sht shtuar am ; (3) I am talked with you about him , pra, sht shtuar am . Sikundr shihet nga shembujt e msiprm, nxnsit e prfshir n kt studim kan shtuar n mnyr t panevojshme foljen ndihmse be (jam) ndrmjet kryefjals dhe kallzuesit t shprehur me folje n kohn e shkuar. Sipas mendimit ton, qllimi ka qen prcjellja e veprimit ose ngjarjes s shkuar. Ata kan arritur t shprehin at q ka br kryefjala n t shkuarn, por be (jam) funksionon si folje kryesore n kontekste t caktuara, pr shembull, I am a student (Jam student). Kshtu, jemi t mendimit se pr shkak t ndikimit t ksaj strukture, nxnsit e prdorin n mnyr t pavetdijshme foljen ndihmse be (jam) sa her q u duhet t prdorin premrin vetor I (un) n rolin e kryefjals.

II. Heqja e foljes ndihmse:

(1) When you go to school? , pra, sht hequr do ; (2) When you arrive at Prishtina yesterday? , pra, sht hequr did ; (3) Where you spend your holidays last year? , pra, sht hequr did ; (4) How you know him? , pra, sht hequr do .

49

Kta shembuj tregojn se nxnsit i kan hequr foljet ndihmse n fjalit pyetse. Dhe kjo struktur devijuese nuk sht e pranueshme. Jemi t mendimit se folja ndihmse sht hequr pr shkak t ndikimit t gjuhs nn (n rastin ton, t shqipes). Kshtu, n gjuhn shqipe, fjalit pyetse mund t ken kt struktur, pr shembull, Kur vjen?; Kur vjen treni?;Kur vjen n shtpi?. Pra, n to prdoren vetm premri, kallzuesi dhe kryefjala, q edhe mund t hiqet, n vartsi t kontekstit. Sikundr shihet, nuk prdoret asnj folje ndihmse, prandaj kjo struktur importohet edhe n gjuhn e dyt (n rastin ton, n anglisht).

III. Zvendsimi i gabuar i foljes ndihmse:

(1) I am studying when they arrived , pra, forma e duhur sht was ; (2) Now he was talking to his friend , pra, forma e duhur sht is ; (3) They were going to a concert tomorrow evening , pra, forma e duhur sht are ; (4) Many people are injured in the accident yesterday , pra, forma e duhur sht were . Jemi t mendimit se zvendsimi gabuar i was me am, i is me was, i are me were dhe anasjelltas, sht rrjedhoj e mosnjohjes s tipareve gramatikore t foljes ndihmse dhe e moskapjes s kuptimit t fjalive t dhna. Kshtu, sapo nxnsit e shohin se folja sht n formn me -ing, ata priren nga prdorimi i foljes ndihmse, pa e marr parasysh kohn q nnkuptohet nga ndajfolja. Kshtu, kemi zbuluar se pesdhjet e dy pr qind e nxnsve t prfshir n kt punim i kishin prdorur foljet ndihmse gabimisht. Nga kta, tridhjet e dy pr qind i kishin shtuar ose i kishin hequr gabimisht foljet ndihmse, kurse njzet pr qind i kishin zvendsuar gabimisht foljet ndihmse.

2.10.9. Prshtatja Prshtatja sht prshtatja gramatikore e fjalve n numr, gjini, ras, vet etj. N gjuhn angleze, numri sht tipar gramatikor q e kan emrat, premrat dftor, premrat vetor, si dhe foljet. Emrat prdoren n numrin njjs dhe n numrin shums. Ndrkoh, foljet n kohn e tashme dhe n vetn e tret t numrit njjs duhet t prshtaten me kryefjaln e shprehur me emr n numrin njjs. Gabimet e 50

identifikuara n punt me shkrim t nxnsve jan klasifikuar dhe jan paraqitur m posht.

I. Mosprshtatja e premrave dftor me emrat:

(1) (2) (3) (4)

This books are good to read ; This girls work hard ; Industries are causing these air pollution ; These teacher is the best one at our school .

Jemi t mendimit se gabimet lidhur me prshtatjen e premrave dftor me emrat prkats kan ndodhur pr shkak t mosnjohjes s funksioneve gramatikore t premrave dftor.

II. Mosprshtatja e kallzuesit me kryefjaln:

(1) (2) (3) (4)

Diseases causes serious health problems ; Industries creates jobs in the labour market ; This gasses makes holes in the ozone layer ; Preventive measures against diseases saves our lives .

Sikundr shihet, fjalit e msiprme nxjerrin n pah problemin e mosprshtatjes s kallzuesit m kryefjaln. Kshtu, nxnsit kan prdorur mbaresn e numrit njjs t vets s tret (-e)s pa marr parasysh tiparet e emrit q ndodhet prpara foljes. Fjal t tilla, si vehicles, industries, gases dhe measures, jan n formn e numrit shums dhe e krkojn domosdo formn e foljes n numrin shums, mirpo, t shumtn e hers, nxnsit e prfshir n kt punim kan shfrytzuar formn e foljes n numrin njjs. Pra, prdorimi i mbaress s njjsit sht prgjithsuar s teprmi pikrisht n rastet ku nuk krkohet nj gj e till.

III. Premri lidhor dhe mosprshtatja e tij me kallzuesin:

(1) The statues, which stands in the hall, are on loan from the museum. ; (2) The paintings, which was hanging in the foyer, was stolen; (3) She prefers to watch movies which makes her cry. 51

Jemi t mendimit se ky lloj gabimi q lidhet me prshtatjen sht br pr shkak t mosnjohjes s tipareve gramatikore t premrit lidhor which (i cili). Kshtu, n shembujt e siprprmendur, which (i cili) funksionon si premr lidhor dhe mbart tiparet gramatikore t emrit q zvendson. Nxnsit premrin lidhor which (i cili) e konsiderojn si element gjuhsor t numrit njjs. Rrjedhimisht, ky konceptim i gabuar i ka shpn ata te prdorimi i gabuar i foljes n numrin njjs pas premrit lidhor which (i cili), pavarsisht nga fakti se emri q ai zvendson sht n numrin shums. Kshtu, kemi zbuluar se gjashtdhjet e shtat pr qind e nxnsve kishin br gabime n prdorimin e prshtatjes. Nga kta, njzet e nnt pr qind kishin gabuar n prshtatjen e premrit dftor me emrin; njzet e tet pr qind kishin gabuar n prshtatjen e kallzuesit me kryefjaln, ndrkoh q gjasht pr qind i kishin br t gjitha llojet e gabimeve n fjal.

2.10.10. Sintaksa Sintaksa ka t bj me mnyrat e kombinimit t fjalve n struktura m t zgjeruara, duke prfshir ktu edhe fjalit. Dallimi ndrmjet kryefjals dhe kallzuesit sht ndarja baz brenda fjalis. Gramatika gjenerative e viteve 1970 shfrytzonte tre diagrame n t cilt kryefjala (e quajtur fraz emrore) ndahet majtas, kurse kallzuesi (i quajtur fraz foljore) ndahet djathtas. Gabimet sintaksore q kan br nxnsit jan klasifikuar dhe jan paraqitur m posht.

I. Influenca e gjuhs nn n sintaks:

Mostra e par: (1) The next day am going to the cinema ; (2) The last time is taking me to Prishtina; (3) The deay before yesterday was only seventeen. Sikundr shihet nga shembujt e msiprm, nxnsit kan prdorur frazat ndajfoljore next day, last time dhe day before yesterday n vend t kryefjalve t vrteta, ndrkoh q kto t fundit jan hequr plotsisht. Jemi t mendimit se ky lloj gabimi mund t jet rrjedhoj e influencs s gjuhs nn (n rastin ton, t shqipes), sepse n gjuhn shqipe fjalit mund t formohen pa kryefjal, e cila nnkuptohet, dhe ndajfolja mund t vihet n fillim t fjalis, n vendin e kryefjals, pr shembull: Nesr do t vij...; Dje shkoi..., Pardje 52

nuk erdhi..., etj. Pra, ky lloj i strukturs sintaksore t gjuhs s par (n rastin ton, t shqipes) shfaqet n performancn e nxnsve t gjuhs s dyt (n rastin ton, t anglishtes), sikundr tregohet m lart.

Mostra e dyt:

(1) In the evening homework do I ; (2) Books reads she ; (3) Everyday happy are they . Mostra e dyt tregon se foljet jan vendosur pas kundrinorit, ndrkoh q kryefjalt jan vendosur n fund t fjalis. Kjo pasqyron strukturn sintaksore t shqipes, ku jan krejt t mundshme strukturat kryefjal + kundrinor + kallzues dhe kryefjal + kallzues + kundrinor, vetm se t shumtn e hers struktura kryefjal + kundrinor + kallzues prdoret n kontekstin formal, si n rastet vijuese: Un n mngjes gazetat lexoj, N mngjes un qumsht pi etj. Pra, sht e qart se struktura sintaksore e ngjashme e gjuhs s par (n rastin ton, e shqipes) ka dal n punt me shkrim t nxnsve n gjuhn e dyt (n rastin ton, t anglishtes), sikundr tregohet n mostrn e msiprme. Kshtu, ky lloj gabimi konsiderohet si gabim transferimi.

II. Ndryshimi i rendit t fjalve n fjalit pyetse:

(1) (2) (3) (4) (5)

Where you are going? ; When she will come from Tirana? ; Why you didnt speak to me? ; Why you didnt tell the truth? . Who she is?

Sikundr shihet nga shembujt e msiprm, nxnsit e prfshir n kt punim i kan ndrtuar fjalit pyetse me rend t anasjellt, pra, t prmbysur, si pr shembull, Where you are going? n vend t Where are you going?. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak t ndikimit t gjuhs s folur n gjuhn e shkruar. Shmangia e rendit t fjalve n fjalin pyetse, i cili vihet re n performancn e nxnsve, t paktn, sht i pranueshm n anglishten e folur nga shqiptart, si dhe shprehet nprmjet intonacionit, duke prdorur t njjtn struktur. Mirpo, nj dukuri e till nuk sht e pranueshme n gjuhn e shkruar. 53

III. (a) Ndrtimi i fjalive t paplota:

(1) (2) (3) (4) (5)

My father didnt come because... ; I have decided to... ; He is asked for... ; She postponed... ; I ran out of... .

III. (b) Diskursi me gjith fjalit e paplota:

Mostr: My life as a student I cant be playing all day long so I can must study so I can happy be like children so love the teacher I am ready for the life the tomorrow doing the yesterday the same my life are always the safer and have healthy my life ambition.

Jemi t mendimit se ndrtimi i fjalive t paplota nga disa nxns t gjuhs s dyt (n rastin ton, t shqipes) ka ndodhur pr shkak se ata, n etapn fillestare, thjesht kan futur n kujtes informacionin ose elementet gjuhsore pr qllime provimi, mandej jan prpjekur ti projektojn t plota gjat zgjidhjes s ushtrimit, por me sa duket nuk kan mundur ta projektojn plotsisht at q kan futur n kujtes. Ksisoj, ata kan importuar nga kujtesa n mnyr t gabuar fardolloj elementi gjuhsor q u ka ardhur ndr mend, sikundr tregohet m lart. Prandaj, ky lloj gabimi mund t konsiderohet rrjedhoj e vjelljes gjuhsore, ose e t nxnit siprfaqsor dhe t cekt. Kshtu, kemi zbuluar se gjashtdhjet e nj pr qind e nxnsve kishin br gabime n nivel fjalie. Nga kta, tridhjet pr qind kishin ndryshuar rendin e fjalve n fjalit pyetse; njzet e nj pr qind kishin br gabime pr shkak t ndikimit t gjuhs s par (n rastin ton, t shqipes), ndrsa dhjet pr qind thjesht i kishin vjell elementet gjuhsore n mnyr t palogjikshme.

2.10.11 Drejtshkrimi Drejtshkrimi luan rol t rndsishm n parashtrimin e fjalve. Kuptimi i fjals varet nga grafemat ose germat me t cilat shkruhet. Grafemat shrbejn edhe pr t br dallimin kuptimor ndrmjet fjalve. Rregullat gjuhsore t drejtshkrimit u japin mundsi shifruesit dhe deshifruesit njhersh pr tu marr vesh si duhet n rrafshin 54

shkrimor. Rregullat e drejtshkrimit n gjuhn angleze jan tejet t ndrlikuara dhe prshkohen nga rregullsi, parregullsi, si dhe natyra prjashtimore. Pr m tepr, nj ose m shum germa i korrespondojn nj tingulli t vetm. Prve sistemit t gjuhs s par (n rastin ton, t shqipes), ndrlikimi i rregullave t drejtshkrimit i shtyn nxnsit n drejtim t shkrimit gabim t fjalve. Nse ndryshohen germat e fjalve, ather do t humbas edhe kuptimi i tyre. Ndryshimet ose heqja e germave te fjalt shkakton konfuzion. Nganjher, fjalt e shkruara gabim t bjn ti kuptosh ato tjetr pr tjetr. Fjalt e shkruara gabim nga nxnsit jan klasifikuar dhe jan diskutuar n vijim.

I. Ndikimi i gjuhs nn n drejtshkrim:

Kshtu, fonemat e zshme zvendsohen me fonema t pazshme, sikundr tregohet n shembujt e mposhtm. Kshtu, kemi: (1) propaply n vend t probably ; (2) poterntate pr potentate ; (3) prescriped pr described . II. Ndikimi i gjuhs s folur n drejtshkrim:

Nxnsit i kan transferuar shprehit e gabuara t ligjrimit gojor n rrafshin shkrimor, sikundr tregohet m posht Kshtu, kemi: (1) arrivet n vend t arrived ; (2) betiful n vend t beautiful ; (3) butefull n vend t beautiful ; (4) butifull n vend t beautiful ; (5) survice n vend t servile ; (6) dificult n vend t difficult ; (7) parasonal n vend t personal ; (8) facotories n vend t factories ; (9) witch n vend t which ; (10) scientests n vend t scientists ; (11) sintists n vend t scientists ; (12) papper n vend t paper ; (13) docter n vend t doktor ; (14) tenes n vend t tennis ; (15) descriped n vend t described .

55

III. Fjal me germa t hequra:

Kshtu, kemi: (1) aranged n vend t arranged ; pra, sht hequr germa r ; (2) betiful n vend t beautiful ; pra, sht hequr togu i germave au ; (3) stoped n vend t stopped ; pra, sht hequr germa p ; (4) equalence n vend t equivalence ; pra, sht hequr togu i germave iv ; (5) impretive n vend t imperative ; pra, sht hequr germa e . IV. Fjal me germa t shtuara:

Kshtu, kemi: (1) bellievable n vend t believable ; pra, sht shtuar germa l ; (2) stayying n vend t saying ; pra, sht shtuar germa y ; (3) destrouy n vend t destroy ; pra, sht shtuar germa u ; (4) weekliy n vend t weekly ; pra, sht shtuar germa i ; (5) comeing n vend t coming ; pra, sht shtuar germa e ; (6) singerrs n vend t singers ; pra, sht shtuar germa r ; (7) complecx n vend t complex ; pra, sht shtuar germa c ; (8) secoundly n vend t secondly ; pra, sht shtuar germa u .

V. Ndryshimi i germave:

Kshtu, kemi: (1) heppan n vend t happen , pra, germa a sht zvendsuar me germn e ; (2) documant n vend t document , pra, germa e sht zvendsuar me germn a ; (3) holidai n vend t holiday , pra, germa y sht zvendsuar me germn i ; 56

(4) comperative n vend t comparative , pra, germa a sht zvendsuar me germn e ; (5) mainle n vend t mainly , pra, germa y sht zvendsuar me germn e ; (6) priscribed n vend t described , pra, germa e sht zvendsuar me germn i . Nga t dhnat e analizuara dhe t klasifikuara, del se interferenca e gjuhs s par (n rastin ton, e shqipes), si dhe shprehit e gabuara ligjrimore, njhersh, u kan hapur rrugn gabimeve n shkrimin e fjalve. Kshtu, kemi zbuluar se shtatdhjet e nj pr qind e nxnsve kishin br gabime ortografike n punt me shkrim.

2.11. Prmbledhje 2.11.1. Gjetjet Kemi vn re se nxnsit e prfshir n kt punim e kan prdorur nyjn an prpara fjalve q fillojn me zanore, kurse nyjn a prpara fjalve q fillojn me bashktingllore, pa marr parasysh cilsin e germs ose t fonems nistore t fjalve. Pr m tepr, nyjat e trajts s pashquar dhe t trajts s shquar jan prdorur prpara emrave dhe frazave emrore, pa u prqendruar n dallimet ndrmjet tyre, si dhe jan hequr n mnyr t panevojshme n ato raste kur krkohet prdorimi i tyre. Nj lloj tjetr gabimi i zbuluar n shkrimet e nxnsve sht prdorimi i parafjalve. Kshtu, parafjala on sht prdorur prpara yesterday, tomorrow, last month etj. Jemi t mendimit se ky gabim ka ndodhur pr shkak t prgjithsimit t tepruar t rregullit q detyron prdorimin e parafjals on prpara emrave t ditve t javs, si, pr shembull, on Monday, on Sunday etj. Ndrkoh, gjithashtu, parafjalt jan hequr ose jan shtuar sipas qejfit, pra, n mnyr t panevojshme. Kemi identifikuar edhe gabimet n prdorimin e premrave dhe t mbiemrave. Kshtu, ndeshen prdorime t gabuara t my n vend t I, si dhe t myself n vend t me. Gjithashtu, prdoren emra n rastet ku krkohen mbiemra. Prve ksaj, kemi identifikuar gabime n prdorimin e emrave. Nxnsit priren n drejtim t prgjithsimit t tepruar t rregullave sa her q kan t bjn me emra q e formojn numrin shums n mnyr t parregullt.

57

Nj lloj tjetr gabimi tipik bhet n prdorimin e foljeve. Kshtu, prdoret e shkuara e iftuar n fjalit pyetse dhe n fjalit mohore. Jemi t mendimit se kjo gj ndodh pr shkak t interferencs s gjuhs s par (n rastin ton, t shqipes). Prdoren format e shkuara t foljes n rastet kur krkohet prdorimi i foljeve n pjesoren e shkuar. Pr m tepr, gjykojm se nxnsit priren nga prgjithsimi i tepruar i formave t foljeve si rrjedhoj e parregullsive q hasen n formimin e formave t kohs s shkuar. Ndrkoh, kemi zbuluar gabime edhe n prdorimin e njsive gramatikore, t tilla si ndajfoljet dhe foljet ndihmse. Kshtu, folja ndihmse be shtohet n mnyr t panevojshme ndrmjet kryefjals I dhe kallzuesit (foljes n kohn e shkuar). Jemi t mendimit se kjo gj ndodh pr shkak t faktit se folja kpuj be funksionon si folje kryesore n kontekste t caktuara (pr shembull, I am a teacher). Pra, pr shkak t ndikimit t ksaj strukture, nxnsit, n mnyr t pavetdijshme, prdorin foljen ndihmse be sa her q u duhet ta prdorin premrin vetor t vets s par t numrit njjs I n rolin e kryefjals. Pr m tepr, bhet edhe zvendsimi i gabuar i trajtave gramatikore t foljeve ndihmse. Kshtu, trajta was zvendsohet me trajtn am, ndrsa trajta were zvendsohet me trajtn are, dhe anasjelltas. Nxnsit prballen edhe me problemin e prshtatjes gramatikore ndrmjet fjalve. Kshtu, ata bjn gabime t shumta kur vjen puna te prshtatja ndrmjet premrave dftor dhe emrave, prshtatja ndrmjet kallzuesit dhe kryefjals, si dhe prshtatja ndrmjet kallzuesit dhe premrit lidhor. Kemi zbuluar se nxnsit bjn gabime t shumta n nivel fjalie. Jemi t mendimit se kjo gj ndodh pr shkak t dallimeve t strukturs sintaksore ndrmjet gjuhs s par (n rastin ton, t shqipes) dhe gjuhs s dyt (n rastin ton, t anglishtes). Pr m tepr, kemi vn re se fjalit pyetse prdoren me rend t anasjellt, pra, t prmbysur, si, pr shembull, Where you are going n vend t Where are you gong?. Jemi t mendimit se kjo gj ndodh pr shkak t influencs s forms s folur t gjuhs s dyt (n rastin ton, anglishtes) n formn e saj t shkruar. Kshtu, kemi gjetur shum fjali t paplota n shkrimet e nxnsve. Ndrkoh, kemi par se nxnsit bjn gabime edhe n fush t ortografis, domethn, at t drejtshkrimit. Jemi t mendimit se kjo gj ndodh kryesisht pr shkak t rregullave t drejtshkrimit t fjalve n gjuhn angleze, duke shtuar ktu interferencn e gjuhs s par (n rastin ton, t shqipes), si dhe shprehit e gabuara ligjrimore t nxnsve. 58

2.11.2. Performanca e nxnsve Performanca shkrimore e nxnsve q i zhvillojn msimet n gjuhn shqipe u vlersua duke grumbulluar t dhna n baz t ndryshoreve sociale. Tabela e mposhtme e tregon kt n mnyr t qart.

Krahasimi i performancs s nxnsve n prqindje Gjuha msimore Gjinia M34 Shqipja 25 F35 24 Rajoni R36 U37 28 29 Gjendja ekonomike GAU38 26 GAM39 28 Arsimi i prindrve A42 38

GAL40 PA41 30 24

Sikundr shihet nga t dhnat e analizuara, tridhjet e tet pr qind e nxnsve q i zhvillojn msimet n gjuhn shqipe dhe vijn nga familje t arsimuara kan grumbulluar numrin e plot t pikve. Ndrkoh, njzet e katr pr qind e nxnsve t gjinis femrore, pra, vetm nj pr qind m pak sesa nxnsit e gjinis mashkullore, kan arritur ti grumbullojn pikt e duhura. Po ashtu, njzet e tet pr qind e nxnsve t zonave rurale, t cilt i prkasin grupit me t ardhura t ulta, pra, nj pr qind m pak sesa nxnsit e zonave urbane t s njjts kategori, kan grumbulluar pikt e nevojshme. Edhe prqindja e nxnsve q vijn nga familje me t ardhura t larta sht m e madhe sesa ajo e nxnsve q vijn nga familje me t ardhura t ulta. Diferenca ndrmjet nxnsve t ktyre dy grupeve sht e barabart me katr pr qind. Kshtu, si total, performanca shkrimore e nxnsve t gjinis mashkullore sht m e mir sesa e nxnsve t gjinis femrore. N t vrtet, kjo diferenc sht shum e vogl. Pra, duket qart se gjinia nuk luan rol t rndsishm n performancn shkrimore t nxnsve.

34 35 36 37 38 39 40 41 42

Meshkuj. Femra. Rurale. Urbane. Grupi me t ardhura t ulta. Grupi me t ardhura t mesme. Grupi me t ardhura t larta. T paarsimuar. T arsimuar.

59

Mirpo, nga ana tjetr, arsimimi i prindrve luan rol m t madh sesa t gjitha ndryshoret e tjera sociale.

2.11.3. Rekomandime

Pr t shmangur gabimet n punt me shkrim, jemi t mendimit se nxnsit duhet t ushtrohen duke shkruar tregime t ndryshme, ndrkoh q kto t fundit duhet t shikohen nga msuesit, detyra e t cilve sht identifikimi i shkaqeve t gabimeve shkrimore dhe njohja e nxnsve me to. Prve ksaj, gjykojm se nxnsit duhet t bjn edhe redaktimin e teksteve t veta t shkruara. Pr t penguar interferencn e gjuhs s par (n rastin ton, t shqipes) n fjalit e gjuhs s dyt (n rastin ton, t anglishtes), jemi t mendimit se duhet t przgjidhen dhe t shqyrtohen lloje t ndryshme fjalish n gjuhn e par dhe n gjuhn e dyt. Ndrkoh, krkohet q nxnsit t sqarohen pr tiparet e prbashkta dhe t ngjashme t tyre. Gjykojm se njohja dhe ndrgjegjsimi lidhur me llojet e fjalive n t dyja gjuht do ti eliminonte n mnyr automatike gabimet sintaksore. Pra, sht e dobishme q t bhen prpjekje pr t krijuar vetdijen sintaksore n radht e nxnsve. Pr t shmangur prgjithsimin e tepruar t formave t foljes dhe t njsive t tjera gramatikore, jemi t mendimit se duhen msuar dhe prforcuar rregullsia dhe parregullsia e rregullave gjuhsore. Pr t shmangur lindjen e problemeve n rastin e prshtatjes gramatikore, jemi t mendimit se duhet t msohen lidhjet ndrmjet fjalve dhe, kur kto probleme lindin pr shkak t strukturs s gjuhs s par, ather nxnsve sht mir q tu shpjegohen me qartsi dhe saktsi lidhja dhe variacioni ndrmjet fjalve. Pr t shmangur gabimet ortografike, jemi t mendimit se nxnsve duhet tu jepen ushtrime t prshtatshme shqiptimi dhe diktimi njhersh. Kshtu, duke penguar transferimin e tingujve t gjuhs s par (n rastin ton, t shqipes) n gjuhn e dyt (n rastin ton, t anglishtes), gabimet e drejtshkrimit do t mund t minimizoheshin n punimet me shkrim t nxnsve.

60

KAPITULLI III: SHPREHIT LEXIMORE T lexuarit sht nj nga llojet kryesore t shprehive gjuhsore. Ai gjithashtu mbetet port e rndsishme e pajisjes me dije dhe njohuri pr botn q na rrethon. Tradicionalisht, t lexuarit sht konsideruar si shprehi pasive, por, n ditt tona, ai konsiderohet si shprehi aktive, ndrkoh q aftsia leximore prcakton cilsin e arritjeve n shkoll dhe n jet. Shkollimi i fmijs sht i paplot nse ai nuk e fiton aftsin pr t lexuar, pr t deshifruar, pr t interpretuar, si dhe pr t kuptuar si duhet nj material leximor. Prparimi intelektual i fmijs sht rreptsisht i kufizuar nse ai nuk sht n gjendje t lexoj 43. T lexuarit sht burim i shndetshm i t nxnit t pavarur. Nprmjet t lexuarit, njeriu mund ta mbaj veten t informuar pr do lloj lajmi dhe dijeje, pr do lloj letrsie dhe shkenc n rrafsh botror. Rrjedhimisht, t lexuarit sht veprimtari tejet e rndsishme njerzore, sht burimi kryesor i njohurive, sht mjeti i ndrlidhjes dhe i komunikimit. Pikrisht pr kt arsye, ai lidhet ngusht dhe drejtprdrejt me t gjitha lndt q zhvillohen n shkoll. Nxnsit, studentt dhe msimdhnsit e kan m se t domosdoshme t njihen mir me procesin e t lexuarit me qllim q t bhen lexues t thelluar dhe aktiv gjat gjith jets, si dhe t prfshihen n mnyr t pavarur n veprimtarin leximore.

3.1. Prkufizimi i t lexuarit T lexuarit sht veprimtari e ndrlikuar dhe e vetdijshme. Ai shfrytzon simbolet pr t thithur kuptime dhe ide t dukshme dhe t padukshme. Mirpo, pr kuptimin e plot t nj teksti, krkohet medoemos formimi i mparshm i lexuesve n rrafshin e prgjithshm t dijeve. Ekspertt e fushs t lexuarit e kan prkufizuar n mnyra t ndryshme. Betsi e ka prkufizuar t lexuarit si proces t menduari 44. Nuk ka pik dyshimi se t menduarit sht nj aspekt shum i rndsishm n procesin e t lexuarit, por jo trsia e tij. Sipas Gudmanit, qllimi i t lexuarit nuk sht njohja e germs s hedhur n letr, por kapja e kuptimit me t cilin autori e fillon shkrimin e vet. N njfar mnyre,

43

Jenkinson, M. O., Ways Of Teaching Reading n The Teaching Of Reading, redaktuar nga

Stranger, R. C., UNESCO, Paris, 1973, faqe 45.

44

Betts, E. A., A New Area : Reading And Linguistics, Reading Teacher, Vol. 18, 1996

61

gjat leximit, lexuesi prpiqet me mish e me shpirt, bn t pamundurn, pr ta rindrtuar kt kuptim 45. Pra, t lexuarit prfshin tr procesin e t kuptuarit, i cili sht i nevojshm pr t arritur rindrtimin e kuptimit t synuar t autorit. Xhenkinsoni i shton nj prmas tjetr ktij prkufizimi, kur shprehet se t lexuarit sht akti i reagimit ndaj simboleve t hedhura n letr, pr t krijuar kuptimin. Mirpo, ka koh q sht pranuar se thithja e kuptimit nga faqja e shkruar sht prkufizim tejet i kufizuar i t lexuarit. Pajisja me kuptim e faqes s shkruar tregon m me saktsi procesin e marrdhnieve t ndrsjella ndrmjet simboleve t shkruesit ose shkrimtarit dhe mendjes s lexuesit 46. Edhe ndrtimi i kuptimit sht form e t menduarit. Zgjidhja e problemit ose arsyetimi prfshin analizimin dhe diskriminimin, gjykimin, vlersimin dhe sintetizimin. T gjitha kto procese mendore gjenden n prvojat e shkuara, domethn, n kontekstin e t lexuarit. Materiali duhet t shqyrtohet n dritn e prvojave vetjake t lexuesit. Ather, do prvoj e procesit leximor duhet t prfshij interpretimin dhe vlersimin e kuptimeve, si dhe ndrtimin e kuptimit. Uidousoni nnvizon se t lexuarit sht procesi i marrjes s informacionit gjuhsor nprmjet leximit t drejtprdrejt t simboleve t hedhura n letr, ndrkoh q informacioni i pruar nga shkruesi ose shkrimtari nprmjet germave t hedhura n letr thithet nga lexuesi 47. sht fort e qart se sasia e informacionit t thithur nga lnda e shkruar mund t ndryshoj nga njri lexues te tjetri. N kt rast, edhe ky prkufizim ka nevoj t prfshij shtjen e sasis s informacionit q merr marrsi nga teksti q ofron jo vetm kuptim gjuhsor, por edhe kuptim kontekstual. Kshtu, kuptimi gjuhsor prfshin informacionin e prfaqsuar, dhe ky quhet i fjalprfjalshm. Kuptimi kontekstual prfshin kuptimin social-kulturor dhe qllimor t mishruar n tekst. Kuptimi i fjalprfjalshm i tekstit sht i shfrytzueshm pr lexuesin e zakonshm, ndrsa pr t thithur kuptimin pragmatik t lnds s shifruar, njeriu duhet ti ekspozohet pareshtur aspektit etnogjuhsor t materialeve leximore. Vetm lexuesi i mir mund t thith kuptimet e fjalprfjalshme dhe pragmatike njhersh nga teksti.

45 46

Goodman, K. S., Behind The Eye: What Happens In Reading, N. C. T. C., Urahana, Illinois, 1970. Jenkinson, M. O., Ways Of Teaching Reading n The Teaching Of Reading, redaktuar nga

Stranger, R. C., UNESCO, Paris, 1973.

47

Widdowson, H. G., Explorations In Applied Linguistics, Oxford University Press, Oxford, 1979, faqe

51-52.

62

3.2. Pikpamjet e psikologve dhe t sociolinguistve pr t lexuarit Psikologt t lexuarit e konsiderojn loj hamendsimi dhe lloj t menduari. Kshtu, veprimtaria leximore prfshin perceptimin, njohjen, bashkshoqrimin, kuptimin, organizimin dhe zbulimin e kuptimit. Prandaj, procesi leximor sht i ndrlikuar pr nga natyra, si dhe lidhet ngusht me aftsin mendore t lexuesit. Rrjedhimisht, t lexuarit sht proces psikologjik dhe gjuhsor njherazi. Ai fillon me prfaqsimin gjuhsor t shifruar nga shkruesi ose shkrimtari dhe prfundon me kuptimin q arrin t ndrtoj lexuesi. Pra, ai sht ndrveprim ndrmjet gjuhs dhe mendimit. Shkruesi ose shkrimtari e shifron mendimin n formn e gjuhs me ndihmn e fjalve. Nse lexuesi nuk sht n gjendje t ndrveproj me fjalt, ather kuptimi do ti humbas. Sipas pikpamjeve t shum psikolinguistve, prvojat, interesat dhe prpjekjet e lexuesit luajn nj rol tejet t rndsishm n procesin e deshifrimit. Kur lexuesi fillon t lexoj, ai ndihet rehat dhe e kap kuptimin me lehtsi. Pra, ai e thith kuptimin dhe, po me lehtsi, e prshtat informacionin q merr nga teksti me informacionin q gjendet brenda fondit t dijeve q zotron ai vet.

3.3. Procesi leximor T lexuarit sht proces pamor. sht aftsia pr ti dalluar simbolet qart me ann e syve. Ai sht proces i perceptuar, nprmjet t cilit mendja e njeriut sht n gjendje ti kap dhe ti vesh kto simbole m kuptim. Ai sht proces prvojtar, sepse, pa pasur pasurin e prvojave t grumbulluara, mendja nuk do t mund t investoj asnj kuptim n simbolet q shohim. T lexuarit ndodh pikrisht n astin q prcjellim kuptimin n faqen e shkruar. Pra, ai nuk sht thjesht akti i marrjes s kuptimit nga faqja e shkruar 48. T lexuarit sht proces transaktiv n t cilin lexuesit negociojn kuptimin ose interpretimin. Gjat leximit, kuptimi kalon nga faqja e shkruar te lexuesi. Prkundrazi, ai sht proces i ndrlikuar negocimi ndrmjet tekstit dhe lexuesit, i cili merr trajt nga konteksti situatsor i atypratyshm dhe kontekstet e gjera sociolinguistike 49 (Weaver, 1988). Konteksti situatsor i atypratyshm prfshin njohurit e lexuesit pr temn, qllimin leximor t lexuesit dhe faktor t tjer, t cilt lidhen me situatn. Kontekstet e gjera sociolinguistike prfshijn komunitetin gjuhsor, t cilit i prket lexuesi, afrin e tij me gjuhn e prdorur n tekst, pritshmrit e lexuesit lidhur me t lexuarit, t cilat mbshteten

48

Berg, Paul C. Teaching Efficient Reading, Central Institute of Indian Languages, Mysore, 1971, faqe

10.
49

Weaver, Constance. Reading Process, Miami University, Oxford, Ohio, 1988.

63

te vet leximi, si dhe pritshmrit e lexuesit lidhur me t lexuarit, t cilat mbshteten n prvojat e tij t mparshme.

Procesi leximor 50

4 5

Legjenda:

1 = Lexuesit ; 2 = Transaksioni ; 3 = Teksti ; 4 = Kontekstet situatsore t atypratyshme ; dhe 5 = Kontekstet e gjera sociolinguistike .

3.4. Prpunimi posht-lart dhe lart-posht gjat leximit N rastin e t lexuarit, sikundr n rastet e tjera t procesit njohs, psikologt kan dalluar dy lloje prpunimi. Ato jan procesi i prpunimit posht-lart dhe procesi i prpunimit lart-posht. Prpunimet posht-lart jan ato, t cilat marrin nxitje nga germat dhe fjalt pr realizimin e leximit, si dhe e trajtojn informacionin e marr, duke u mbshtetur shum pak n nivelin e lart t dijeve. Nga ana tjetr, nprmjet prpunimeve lart-posht, marrja e informacionit varet nga njohurit e mparshme t individit dhe pritshmrit e tij. N shumicn e rasteve, proceset posht-lart dhe lart-posht veprojn s bashku dhe

50

Po aty, faqe 30.

64

njherazi pr t garantuar prpunimin e sakt dhe t shpejt t informacionit 51.

3.5. T lexuarit dhe shprehia leximore N prgjithsi, t lexuarit sht shprehi. Lexuesi deshifron kuptimin e fjalve t shtypura ose t shkruara me dor. Gjat procesit leximor, lexuesi shfrytzon shprehin e vet leximore. Kshtu, shkalla e shprehis leximore ndryshon nga njri lexues te tjetri, n prputhje me kompetencn gjuhsore dhe bagazhin e dijeve. Sidoqoft, m posht, po japim disa nga komponentt e rndsishm t shprehis leximore, t cilt jan: (1) (2) (3) (4) Njohja e grafemave. Njohja e korrelacionit t grafemave brenda fjalve. Njohja e kufijve t fjals dhe e atyre t fjalis. Njohja e kuptimeve t fjalve dhe t lidhjeve t tyre n fjali. (5) Njohja e lidhjeve ndrmjet fjalve n diskurs. (6) Kapja e kuptimit t fjalve t panjohura nprmjet deduksionit. (7) Nxjerrja e informacionit dhe ideve t nnkuptuara dhe t shprehura qart t tekstit etj.

3.6. T kuptuarit leximor T lexosh, do t thot t lexosh duke kuptuar. N procesin e t kuptuarit leximor, fjalt e shkruara asnjher nuk deshifrohen thjesht ashtu sikundr shfaqen. Prkundrazi, lexuesi i deshifron ato, duke shfrytzuar m s miri kompetencn e vet gjuhsore, njohurit e veta sociolinguistike dhe ekzistuese lidhur me temn. T lexuarit nuk sht thjesht veprimtari e deshifrimit t kuptimit t shkruesit ose t shkrimtarit. Prkundrazi, ai sht veprimtari shum m e gjer dhe m e thell sesa kaq. Pra, nganjher lexuesi ja e kaprcen kt kuptim, ja nuk kupton asgj prej tij. sht fakt se aftsia e individit pr t kuptuar mesazhet mund t prcaktohet nga faktor t brendshm dhe t jashtm. N grupin e faktorve t brendshm prfshihen: (1) kompetenca gjuhsore (dijet e lexuesit pr gjuhn); (2) motivimi (shkalla e prkushtimit dhe qndrimi i lexuesit ndaj t lexuarit); (3) shkollimi dhe akumulimi i aftsive leximore; si dhe (4) cilsia leximore e lexuesit.

51

Rudd, S., Time To Manage Your Reading, Gower, Aldershot, 1989, faqe 91.

65

N grupin e faktorve t jashtm prfshihen: (1) elementet e faqes s shkruar; (2) cilsit e mjedisit leximor dhe (3) faktort q lidhen me karakteristikat tekstore, sikundr jan lexueshmria e tekstit dhe organizimi i tij. Ndrkoh, n cilsit e mjedisit leximor prfshihen faktor t till si veprimtaria e msuesit, domethn, reagimet e msuesit prpara, gjat ose pas leximit, pr ti ndihmuar nxnsit q ta kuptojn informacionin q gjendet n tekstin e shkruar. Pr m tepr, ktu prfshihen gjithashtu mnyra e reagimit t grupeve t puns ndaj detyrs leximore, si dhe atmosfera n t ciln realizohet kjo e fundit.

3.7. Llojet e t lexuarit T lexuarit mund t klasifikohet si t lexuar me z dhe t lexuar n heshtje, si t lexuar informues dhe t lexuar argtues, si t lexuar vzhgues, t lexuar asimilues, t lexuar reflektues dhe t lexuar krijues 52. Kshtu, studiuesit e kan klasifikuar t lexuarit n prputhje me formn, qllimin dhe procesin psikologjik prkats. Kshtu, n baz t forms, t lexuarit kategorizohet si t lexuar me z dhe t lexuar n heshtje. Kshtu, lexuesi ja lexon pr veten, ja lexon pr t tjert. N baz t qllimit, leximi mund t klasifikohet si t lexuar argtues ose lodhs, si dhe si t lexuar informues ose t lexuar arsimues ose t lexuar profesional. Ndrkoh, n baz t procesit psikologjik, t lexuarit mund t klasifikohet n katr grupe. Grupi i par prfshin t lexuarit vzhgues, ku lexuesi vren at q shkruesi ose shkrimtari ka synuar t shkruaj, por nuk bn ndonj prpjekje t veant pr ti analizuar ose pr ti mbajtur mend fjalt dhe idet. Grupi i dyt prfshin t lexuarit asimilues, ku lexuesi prpiqet pr t kuptuar plotsisht dhe pr t mbajtur mend at q lexon. Grupi i tret prfshin t lexuarit reflektues, ku lexuesi lexon duke mbajtur qndrim kritik. Grupi i fundit prfshin t lexuarit krijues, ku lexuesi prpiqet pr ti zbuluar idet, n mnyr q t mund ti shfrytzoj m von n shprehjen me goj ose me shkrim.

52

Hall, D., Four Kinds Of Reading, Thinking In Writing, redaktuar nga McQuade, D., dhe Robert

Atwan, K., New York, 1983, faqe 163-166.

66

Klasifikimi i leximit
Tlexuarit

Forma

Qllimi

Procesipsikologjik

Leximipaz

Leximimez

lodhs

Informues

Vzhgues

Asimilues

Reflektues

Krijues

N nj mnyr tjetr, t lexuarit klasifikohet si t lexuar siprfaqsor, t lexuar i shpejt, t lexuar ekstensiv dhe t lexuar intensiv. T lexuarit siprfaqsor nnkupton kalimin e syve npr tekst pr t zbuluar sfidat e tij. T lexuarit e shpejt nnkupton kalimin e shpejt npr tekst pr t zbuluar nj pjes t caktuar informacioni. T lexuarit ekstensiv nuk sht gj tjetr prvese leximi i teksteve t gjata, i cili zakonisht bhet pr t fituar knaqsi vetjake. Kjo sht veprimtari e rrjedhshme, e cila prfshin kryesisht t kuptuarit e prgjithshm. T lexuarit intensiv nnkupton leximin e teksteve t shkurtra pr t nxjerr nj informacion specifik. Ky lloj t lexuari njihet ndryshe edhe si t lexuarit pr kapjen e imtsive.

3.8. Shkenca e t lexuarit T lexuarit sht vrtet shkenc e re. Shumica e krkimeve n lmin e t lexuarit jan br relativisht von n krahasim me shkencat e tjera, t cilat kan histori t gjat t trashgimis krkimore. Studimi i par pr mnyrn sesi njerzit msojn pr t lexuar u b nga Javal-i n vitin 1879. Ai studioi lvizjet e syve gjat leximit. N kt mnyr, ai zbuloi se, ndryshe nga leximi, syt lvizin nprmjet krcimeve t dallueshme prgjat vargut t shkruar. Syt nuk rrshqasin prgjat faqes s shkruar pa u trazuar. Pra, syt fiksohen dhe ndalojn, kqyrin at mbi t ciln ndalen, mandej kalojn te fjala ose fjalt e tjera dhe srish ndalojn. Syt lvizin dhe ndalojn pes ose shtat her n nj varg t shkruar. Mandej vjen lvizja e radhs. Gjat gjith procesit leximor, syt veprojn kshtu pa ndrprerje. Ekziston edhe kohzgjatja 67

e fiksimit, domethn, koha e qndrimit t syve gjat nj fiksimi t vetm. Syt duhet t qndrojn n vend me qllim q ti regjistrojn fjalt. Mandej ata hidhen te nj pik tjetr dhe prsri fiksohen dhe kshtu me radh. Kohzgjatja mesatare e nj fiksimi gjat t cilit shihen fjalt sht sa 1/8 deri n t 1/4 e sekonds 53.

3.8.1. T lexuarit efikas Mjeshtria leximore e lexuesit varet nga kompetenca e tij gjuhsore, nga bagazhi i tij i dijeve lidhur me lndn, si dhe nga fjalt e prdorura n tekst. Lexues i suksesshm sht personi q arrin t prballoj si duhet sasi shum t mdha materiali t shkruar. N vijim, po japim tiparet e lexuesit t suksesshm, pra, t lexuesit efikas 54. Lexues i suksesshm sht ai: Q ka nj qllim; Q mund t prqendrohet; Q mund t kuptoj far lexon; Q mban mend far lexon; Q ka fjalor t pasur dhe Q mund t lexoj me shpejtsi, vetm se n kt rast ritmi varet nga materiali konkret.

Ndrkoh, lexuesi efikas ose i suksesshm e di fort mir mnyrn e duhur t zgjedhjes s bashkrendimit t goditur t shprehive pr arritjen e nj qllimi t caktuar. Pikrisht aftsia pr t ndryshuar ritmin e leximit nprmjet reagimit t bashkrenduar kundrejt qllimit dhe vshtirsis sht shenja dalluese e ktij lloj lexuesi. Kjo shprehi quhet fleksibilitet. Lexues elastik sht lexuesi i qllimshm. Ai di me saktsi sesi ta kaloj paraprakisht me sy nj artikull prpara se t filloj leximin e thelluar t tij. Ai gjithashtu di me prpikri edhe sesi t lexoj me shpejtsi pr t gjetur nj informacion t caktuar n tekst. Nprmjet kalimit paraprak me sy, ai arrin t zbuloj nse przgjedhja duhet t lexohet me ritm t shpejt, me ritm mesatar apo me ritm t ngadalshm.

53 54

Po aty. Po aty.

68

3.8.2. T lexuarit e dobt Kapaciteti leximor i njeriut n prgjithsi dshton pr shkak t paaftsis s tij pr ti njohur fjalt dhe pr t kapur kuptimin e tyre nprmjet deduksionit. Prve njohjes s fjalve, edhe njohurit pr temn e materialit t shkruar kushtzojn aftsin leximore t lexuesit. Thuhet se shkaqet e krijimit t shprehive leximore t dobta jan kto: Mungesa e teknikave efikase; Mungesa e praktiks efikase; Lidhja e gabuar ndrmjet simbolit t fjals dhe t kuptuarit pr shkak t mbshtetjes n gjuhn e folur; Bagazhi i pamjaftueshm i dijeve; Hollsit teknike, t cilat krkojn lexim t ngadalt; Problemet pamore 55.

3.9. Msimi dhe t nxnit e t lexuarit Njeriu nuk mund t bhet lexues efikas ose i rrjedhshm sapo hyn n shkoll. Pr tu br i till, atij i duhet t kaloj npr disa etapa. Tashm jan kategorizuar etapat e nxnies s t lexuarit. Kshtu, n etapn e par , nxnsi prvetson alfabetin, q nga germa e par, deri te germa e fundit. N etapn e dyt , ai prvetson mnyrn e kombinimit t germave. N etapn e tret , nxnsi prvetson leximin e fjalve tek e tek dhe t kombinimeve t tyre n fjali, si dhe kapjen e kuptimit t tyre. N etapn e katrt , nxnsi e shtrin aftsin e vet leximore n nivel fjalie. N etapn e pest, ai fillon t kuptoj diskursin. Vetm n kt etap, nxnsi arrin ti frytzoj njhersh njohurit gjuhsore dhe sociolinguistike, pr t kuptuar plotsisht tekstin. T nxnit e t lexuarit sht proces i vetdijshm, i cili msohet pr t prvetsuar dije n mnyr t qllimshme. Mirpo, t lexuarit msohet duke shfrytzuar metoda t ndryshme, t cilat kategorizohen si m posht vijon:
55

Metoda Metoda Metoda Metoda Metoda

e e e e e

alfabetit; rrokjes; fjals; frazs; fjalis;

Po aty.

69

Metoda e tregimit dhe Metoda e fonis 56.

Kshtu, n rastin kur prdoret metoda e alfabetit , nxnsve u msohen emrat e germave n rend alfabetik dhe mandej kombinimi i dy ose m shum germave, si dhe kombinimi i fjalve n fjali. N rastin kur prdoret metoda e rrokjes , njsia q u msohet nxnsve sht rrokja dhe jo germa. Rrokjet prdoren n mnyr t drejtprdrejt dhe n kt mnyr formohen fjal dhe fjali nprmjet kombinimit t rrokjeve. N rastin kur prdoren metodat e fjals dhe t frazs, njsia q u msohet nxnsve sht fjala. N rastin kur prdoret metoda e fjalis , nxnsve u msohet fjalia. N rastin kur prdoret metoda e tregimit , nxnsve u msohet tregimi i mishruar n katr ose pes fjali, t cilat ilustrohen me piktura. Kshtu, tregimi msohet prmendsh dhe mandej lexohet nga nxnsit. Nxnsit arrijn ti njohin fjalit n fillim, pastaj edhe fjalt. N rastin kur prdoret metoda e fundit, domethn, metoda e fonis , mbshtet te fonologjia dhe kjo bashkrendohet me metodn e alfabetit. Pra, tingujt jan njsit q u msohen nxnsve. Megjithkt, donjra nga kto metoda ka prparsit dhe mangsit e veta.

3.10. Testimi i t kuptuarit leximor Pr t testuar aftsin e t kuptuarit leximor t nxnsve, u zhvilluan dhjet teste me dhjet krkesa t ndryshme. U bn dy lloje pyetjesh. Ato ishin pyetje t mbshtetura n tekst dhe pyetje t mbshtetura n njohuri ose n kompetenca. Pr pyetjet e mbshtetura n tekst, nga nxnsit u krkuan tipa t ndryshm prgjigjesh, sikundr jan: Przgjedhja e prgjigjeve t sakta nga prgjigjet e dhna; Prcaktimi i parashtresave t dhna si t vrteta ose t rreme; Gjetja e prgjigjeve n tekst.

56

Po aty.

70

Pyetjet e mbshtetura n njohuri krkonin q nxnsit ti njihnin pjest e fjalis, ti plotsonin fjalit e paplota, si dhe t prodhonin fjal e informacion gramatikor nprmjet kujtess.

Tabela me t dhnat pr testet Nr. 1 2 3 4 5 Lloji i testit Fjalit e paplota Pasazhi narrativ Tabela barazuese Fjala Fjala Krkesa Plotsoni fjalit duke prdorur opsionet e dhna E vrtet apo e rreme Barazoni pjest e fjalive n mnyr q t ken kuptim Zgjidhni sinonimin e sakt Plotsoni vendet bosh me fjaln e sakt, duke e zgjedhur njrin nga opsionet e dhna n kllapa Zgjidhni pjesn q ka gabimin n fjalit e dhna Zgjidhni pjest e dhna Emrtoni pjest e fjalis Zgjidhni opsionet e dhna Zgjidhni opsionet e dhna Lloji i shprehis N baz kompetence N baz teksti N baz kompetence N baz kompetence N baz kompetence

6 7 8 9 10

Fjalia Telegrami Fjalia Pasazhi Diagrami rrethor

N baz kompetence N baz teksti N baz kompetence N baz teksti N baz teksti

3.11. Analizimi i t dhnave 3.11.1. Testi 1

Teksti i dhn: Fjali Krkesa: Complete the sentence choosing one of the given options. Fjalia e paplot: I did not like their help; however, ... 71

Alternativat e dhna:

(a) (b) (c) (d)

I I I I

accepted it denied it kept it refused their help

Prgjigjja e sakt: I accepted it.

Prgjigjet e nxnsve: I accepted it / I kept it / I denied it / I refused their help.

Fjalia e paplot: I heard a bomb explosion, so Alternativat e dhna: (a) (b) (c) (d) I I I I did not tell the police invited the police rang up the police will call the police

Prgjigjja e sakt: I rang up the police. Prgjigjet e nxnsve: I did not tell the police / I invited the police / Ie rang up the police / I will call the police.

Fjalia e paplot: I must either escape or

Alternativat e dhna: (a) (b) (c) (d) But survive Nor surrender Surrender To hide somewhere 72

Prgjigjja e sakt: Surrender.

Prgjigjet e nxnsve: Nut survive / Nor surrender / Surrender / To hide somewhere.

Fjalia e paplot: I can both sing and

Alternativat e dhna : (a) (b) (c) (d) But not dance But speak Dance Not speak

Prgjigjja e sakt: Dance.

Prgjigjet e nxnsve: But not dance / But speak / Dance / Not speak.

PERFORMANCA

Testi: 1 Teksti: Krkesa: Fjali Plotsoni fjalit e paplota, duke zgjedhur njrn nga alternativat e dhna Performanca n prqindje T sakta: 45.5 Pjesrisht t sakta 20 73 T pasakta 34.5

Sikundr del edhe nga t dhnat e msiprme, dyzet e pes pik pes pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t sakta, njzet pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje pjesrisht t sakta, kurse tridhjet e katr pik pes pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t pasakta. Jemi t mendimit se performanca e dobt mund t jet rrjedhoj e paaftsis s nxnsve pr t kapur kuptimin e lidhzave. Nxnsit e marrin si t mirqen faktin se lidhzat thjesht lidhin fjal dhe fjali. Ata nuk i njohin funksionet gramatikore t lidhzave nprmjet t cilave realizohet krahasimi ose kundrvnia ose shtimi i ideve te fjalt dhe te fjalit. Kshtu, lidhza e dhn however mbart iden e kundrshtimit. Ajo lidh dy fjali t pavarura, t cilat prcjellin informacion ose ide t kundrta. N kt rast, alternativa (a), I accepted it, sht e vetmja q prcjell informacion t kundrt me kuptimin e fjalis s paplot I did not like their help, however. Alternativat e tjera nuk prcjellin ide t kundrta gjegjse. Pikrisht pr kt arsye, lidhza bashkrenditse however krkon vetm alternativn (a), e cila e prmbush kushtin n fjal. Edhe lidhza e dhn so prdoret n mnyr t ngjashme n fjalin e paplot I heard a bomb explosion, so .. N kt rast, pritet nj rezultat i menjhershm lidhur me pjesn pararendse t saj. Kshtu, prgjigjja e krkuar pr lidhzn nnrenditse so sht alternativa (c), I rang up the police, domethn, I heard a bomb explosion, so I rang up the police. Ndrkoh, n fjalin e paplot He must either escape or , folja escape sht vendosur ndrmjet either dhe or. Prandaj, ajo krkon nj folje tjetr, e cila prmban informacionin ose iden e mundsis pr t shprehur dy zgjedhjet q prjashtojn njra-tjetrn nprmjet theksimit t secils syresh. Ather, pr plotsimin e ksaj fjalie krkohet alternativa (a), surrender, domethn, I must either escape or surrender. Gjithashtu, edhe n fjalin e paplot I can both sing and ... well, folja speak sht vendosur ndrmjet both dhe and. Prandaj, pr t plotsuar kt fjali, krkohet nj folje q mundson shprehjen e bashkrenduar t kuptimeve prkatse. Prandaj, folja read sht e pranueshme, ndrsa alternativat e tjera nuk prdoren n kt lloj kombinimi. Sikundr shihet, ktu kemi t bjm me paaftsin e nxnsve pr t kapur thelbin kuptimor t lidhzs, qoft kur prdoret pr t kundrshtuar, qoft kur prdoret pr t krahasuar, qoft kur prdoret pr t shtuar ide ose informacion n nj fjali t prbr, gj q shpie n pamundsin e t kuptuarit jo vetm t fjalis, por edhe t diskursit.

74

3.11.2. Testi 2 Teksti i dhn : Pasazh Krkesa: Read the following passage and the tick True or False in the given answers.

Pohimi: Vera is an English teacher.

Prgjigjja e sakt: False.

Prgjigjet e nxnsve: True / False.

Pohimi: Vera is not a teacher of our School.

Prgjigjja e sakt: False.

Prgjigjet e nxnsve: True / False.

Pohimi: Jim does not like the Albanian teacher.

Prgjigjja e sakt: True.

75

Prgjigjet e nxnsve: True / False.

Pohimi: Jim and Vera lack teaching experience.

Prgjigjja e sakt: False.

Prgjigjet e nxnsve: True / False.

PERFORMANCA

Testi: 2 Teksti: Krkesa: Pasazh Lexoni pasazhin dhe qarkoni True ose False prkrah do pohimi Performanca n prqindje T sakta: 59.5 Pjesrisht t sakta 10 T pasakta 30.5

Sikundr del nga t dhnat e msiprme, pesdhjet e nnt pik pes pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje t sakta, dhjet pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje pjesrisht t sakta, ndrsa pjesa tjetr e nxnsve prej tridhjet pik pes pr qind kan dhn prgjigje t gabuara. Jemi t mendimit se kjo gjendje e paknaqshme e prparimit t nxnsve mund t jet rrjedhoj e paaftsis s tyre pr t kapur kuptimin e fjalve t tilla si both, so, inspite dhe expect. Pr shkak t paaftsis tyre pr ti kuptuar kto fjal, ata nuk kan arritur t zbulojn, madje as t perceptojn lidhjen ekzistuese ndrmjet fjalive q prbjn diskursin e dhn. Pra, bhet shum e qart se, pr t kuptuar lidhjen logjike ndrmjet fjalive, sht e domosdoshme q t 76

njihen fjalt lidhse. Mungesa e ktyre njohurive shpie n keqkuptimin e gjith diskursit.

3.11.3. Testi 3 Teksti i dhn: Tabel barazimi Krkesa: Match the parts to make a complete sentence . (1) (2) (3) (4) (5) I I I I I climbed up dived into fell down under gave up shouted at (a) (b) (c) (d) (e) The power of God My girlfriend Drinking The tree The lake

Prgjigjet e sakta: 1. 2. 3. 4. 5. I I I I I gave up drinking. climbed up the tree. shouted at my girlfriend. fell down under the power of God. dived into the lake.

Disa nga prgjigjet e pasakta: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. I I I I I I I I I I gave up my girlfriend. gave up the lake. climbed up the power of God. climbed up the lake. shouted at drinking. shouted at the lake. fell down under the lake. fell down under my girlfriend. dived into the tree. dived into the power of God.

77

PERFORMANCA

Testi: 3 Teksti: Krkesa: Tabel barazimi iftoni pjest e fjalive pr t formuar fjali t plota Performanca n prqindje T sakta: 15.5 Pjesrisht t sakta 64.5 T pasakta 20

Sikundr shihet nga t dhnat e msiprme, vetm pesmbdhjet pik pes pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje t sakta, gjashtdhjet e katr pik pes pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje pjesrisht t sakta, ndrsa njzet pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t pasakta. Jemi t mendimit se kjo gj ndodh pr shkak t faktit se nxnsit hasin vshtirsi dhe pengesa n kuptimin e valencs leksikore t gjy mtyrve prbrse t foljeve frazale, t tilla si give up, climb up, shout at etj. Sidoqoft, gjykojm se nj arsye tjetr mund t jet edhe fjalori i varfr dhe paaftsia e nxnsve pr t kapur ngjyrimet delikate t kuptimit t fjalve, t cilat shfaqen n kontekste t ndryshme. Pra, nxnsit priren nga gjurmimi i kuptimeve t foljeve frazale, pa marr fare parasysh pjeszat prkatse foljore, t cilat jan pjes prbrse e tyre. Ata u kushtojn vmendje vetm gjy mtyrve t para t foljeve frazale, por jo gjy mtyrve t tyre t dyta, t shprehura me pjesza foljore. Kshtu, duke u mbshtetur n kuptimin e gjy mtyrs kryesore, domethn, te folja, ata prpiqen t zbulojn pjest e barazimit n alternativat e dhna. Dhe ksisoj, kjo lloj shprehie ua pamundson atyre kapjen e kuptimit t foljeve frazale dhe gjetjen e pjesve t sakta t barazimit pr to njhersh. Ndrkoh, pa u thelluar n kuptimin e fjalis, ata i kan barazuar pjest e fjalive t dhna kuturu, sikundr tregohet m lart.

78

3.11.4. Testi 4 Krkesa: Put the correct synonym instead of the underlined word. Teksti i dhn: Fjali

Fjalia: I am her co-worker.

Alternativat e dhna: (a) Student (b) Colleague (c) Disciple Prgjigjja e sakt: Colleague.

Prgjigjet e nxnsve: Student / Colleague / Disciple.

Fjalia: I went to see her at dusk.

Alternativat e dhna: (a) At midnight (b) At midday (c) In the evening before the dark Prgjigjja e sakt: In the evening before the dark.

79

Prgjigjet e nxnsve: At midnight / At midday / In the evening before the dark.

Fjalia: I demanded a rare book.

Alternativat e dhna: (a) Expensive (b) Special (c) Unique Prgjigjja e sakt: Unique.

Prgjigjet e nxnsve: Expensive / Special / Unique

Fjalia: My meditations are full of fruitful things.

Alternativat e dhna: (a) Beautiful (b) Tasteful (c) Useful Prgjigjja e sakt: Useful.

Prgjigjet e nxnsve: Beautiful / Tasteful / Useful.

80

Fjalia: He is a famous writer.

Alternativat e dhna: (d) Active (e) Notorious (f) Popular Prgjigjja e sakt: Popular.

Prgjigjet e nxnsve: Active / Notorious / Popular.

PERFORMANCA

Testi: 4 Teksti: Krkesa: Fjali Zgjidhni sinonimin e sakt mes alternativave t dhna pr t zvendsuar fjaln e nnvizuar Performanca n prqindje T sakta 49 Pjesrisht t sakta 31 T pasakta 20

Sikundr shihet nga t dhnat e msiprme, dyzet e nnt pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje t sakta, tridhjet e nj pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje pjesrisht t sakta, ndrsa njzet pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t pasakta. Gjykojm se fjalori i varfr i nxnsve mund t jet shkaktari i vrtet i ksaj gjendjeje.

Pra, ekziston mundsia pr ti kuptuar dhe pr t mos i kuptuar kuptimet kontekstuale t fjalve t nnvizuara n seciln fjali, si dhe 81

fjalt sinonimike t dhna tek alternativat. Kshtu, jemi t mendimit se paaftsia pr t zbuluar dhe pr t kapur kuptimin kontekstual t fjalve t nnvizuara ose kuptimin e fjalve alternative duhet ti ket shpn nxnsit te zgjedhja e gabuar e fjalve sinonimike.

3.11.5. Testi 5 Krkesa: Choose one of the two words given within brackets. Teksti i dhn: Fjali

Fjalia: I am the school _____ (principal, principle).

Prgjigjja e sakt: Principal.

Prgjigjet e nxnsve: Principal / Principle.

Fjalia: I am very ____ (week, weak) at Italian.

Prgjigjja e sakt: Weak.

Prgjigjet e nxnsve: Week / Weak.

Fjalia: I fixed the _____ (price, prize) of my book at fifty dollars. 82

Prgjigjja e sakt: Price.

Prgjigjet e nxnsve: Price / Prize.

Fjalia: I have long _____ (hair, heir).

Prgjigjja e sakt: Hair

Prgjigjet e nxnsve: Hair / Heir.

Fjalia: I prefer _____ (loose, lose) clothes.

Prgjigjja e sakt: Loose.

Prgjigjet e nxnsve: Loose / Lose.

83

PERFORMANCA

Testi: 5 Teksti: Krkesa: Fjali Mbushni vendet bosh me fjaln e sakt duke zgjedhur njrn nga alternativat e dhna brenda kllapave Performanca n prqindje T sakta 50 Pjesrisht t sakta 26.5 T pasakta 23.5

Sikundr shihet nga t dhnat e msiprme, pesdhjet pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje t sakta, njzet e gjasht pik pes pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje pjesrisht t sakta, ndrsa njzetetre pik pes pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t pasakta. Jemi t mendimit se prgjigjet e pasakta mund t jen rrjedhoj e paaftsis pr t kapur dallimet ndrmjet togjeve zanore q gjenden n fjalt e dhna, si dhe e mosnjohjes s kufijve t fjals. Pra, paaftsia pr t njohur togjet zanore, si dhe mosnjohja e kufijve t fjalve, mund ti ket shpn nxnsit n zgjedhjen e prgjigjeve t gabuara.

3.11.6. Testi 6 Krkesa: Encircle the letter that indicates the segment containing the error. If you find no errors, simply write R (Right).

Teksti i dhn: Fjali Fjalia: My closest friend (A) has (B) gone to Tirana (C) .

Prgjigjja e sakt: R 84

Prgjigjet e nxnsve: A / B / D / R Fjalia: One of my brother (A) is (B) rich (C) .

Prgjigjja e sakt: A

Prgjigjet e nxnsve: A / B / C / R

Fjalia: The cook (A) are (B) hurrying to finish their work (C).

Prgjigjja e sakt: A

Prgjigjet e nxnsve: A / B / C / R

Fjalia: These fact (A) reveal (B) the truth (C).

Prgjigjja e sakt: A Prgjigjet nxnsve: A / B / C / R

Fjalia: This book (A) was (B) written by her father (C). 85

Prgjigjja e sakt: R

Prgjigjet e nxnsve: A / B / D / R

PERFORMANCA

Testi: 6 Teksti: Krkesa: Fjali Zgjidhni pjesn ku ndodhet gabimi n fjalit e mposhtme. Nse nuk gjeni asnj gabim, shkruani germn R Performanca n prqindje T sakta 35 Pjesrisht t sakta 40 T pasakta 25

Sikundr shihet nga t dhnat e msiprme, tridhjet e pes pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje t sakta, dyzet pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje pjesrisht t sakta, ndrsa njzet e pes pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t pasakta. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak t njohurive t mangta gramatikore t nxnsve. Pra, nxnsit nuk kan arritur ti identifikojn pjest e gabuara t fjalive t dhna n test. Kshtu, n njsit 2, 3 dhe 4 t testit, gabimet gjenden n pjest e para (A) t fjalive, domethn, nuk sht kapur mungesa e mbaress -(e)s t shumsit te pjest one of my brother, the cook, dhe these fact. Rrjedhimisht, sipas gjykimit ton, paaftsia e nxnsve pr t njohur tiparet gramatikore t emrave tregon se ata kan mjaft dobsi n shprehin e t kuptuarit leximor, si dhe n kompetencn gjuhsore.

86

3.11.7. Testi 7 Krkesa: Read the following. Fill in the blanks choosing one of the words given within brackets.

Tekst i dhn: Telegram

To: Ruth, Seventh Cross, 218, Iowa City, Iowa State 1441.

YOUR FATHER HOSPITALISED NEW CLINIC NEW YORK LEAVE IMMEDIATELY JAMES From: James, Fifth Avenue, New York City, New York State 1212.

Njsia: He has been admitted in .............. (Modern Clinic, New Clinic, Old Clinic).

Prgjigjja e sakt: New Clinic

Prgjigjet e nxnsve: Modern Clinic / New Clinic / Old Clinic

Njsia: Ruths father needs

87

Prgjigjja e sakt: Treatment

Prgjigjet e nxnsve: Care / Rest / Treatment

Njsia: The given text is .............. (an advertisement, a letter, a telegram).

Prgjigjja e sakt: A telegram

Prgjigjet e nxnsve: An advertisement / A letter / A telegram

Njsia: The information is given to Ruth who is living in .............. (New York, Texas, Iowa City).

Prgjigjja e sakt: Iowa City

Prgjigjet e nxnsve: New York / Texas / Iowa City

88

PERFORMANCA

Testi: 7 Teksti: Krkesa: Telegram Lexoni tekstin e mposhtm dhe mbushni vendet bosh me fjaln e sakt duke zgjedhur mes alternativave t dhna brenda kllapave Performanca n prqindje T sakta 59.5 Pjesrisht t sakta 40.5 T pasakta 0

Sikundr shihet nga t dhnat e msiprme, pesdhjet e nnt pik pes pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje t sakta, ndrsa dyzet pik pes pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje pjesrisht t sakta. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak t mungess s prqendrimit, t ngutjes dhe t nnvleftsimit.

3.11.8. Testi 8 Krkesa: Emrtoni gjymtyrt e fjalive t mposhtme.

Teksti i dhn: Fjali

Fjalia: The girl smiled.

Prgjigjja e sakt: The girl (Subject) smiled (Verb).

89

Prgjigjet e nxnsve: The girl (Subject) smiled (Verb). Fjalia: Vera is a dancer.

Prgjigjja e sakt: Vera (Subject) is (Verb) a dancer (Complement).

Prgjigjet e nxnsve: Silva (Subject) is (Verb) a singer (Complement). Silva (Subject) is (Verb) a singer (Object).

Fjalia: She won the first prize.

Prgjigjja e sakt: She (Subject) won (Verb) the first prize (Object).

Prgjigjet e nxnsve: She (Subject) won (Verb) the first prize (Object). She (Subject) won (Verb) the first prize (Adverb).

Fjalia: The school paid him a colossal sum.

Prgjigjja e sakt: The school (Subject) paid (Verb) him (Indirect Object) a colossal sum (Direct Object).

90

Prgjigjet e nxnsve: The school (Subject) paid (Verb) him (Indirect Object) a colossal sum (Direct Object). The school (Subject) paid (Verb) him (Direct Object) a colossal sum (Indirect Object). The school (Subject) paid (Verb) him a colossal sum (Direct Object). The school (Subject) paid (Verb) him (Object) a colossal sum (Adverb).

Fjalia: I made my career a success.

Prgjigjja e sakt: I (Subject) made (Verb) my career (Object) a success (Object Complement).

Prgjigjet e nxnsve: I (Subject) made (Verb) my career (Object) a success (Object Complement). I (Subject) made (Verb) my career (Object) a success (Adverb). I (Subject) made (Verb) my (Object) career a success (Adverb). I (Subject) made (Verb) my career a success (Object).

Fjalia: The robbers must have broken dhe windows last night.

Prgjigjja e sakt: The robbers (Subject) must have broken (Verb) the windows (Object) last night (Adverb).

91

Prgjigjet e nxnsve: The robbers (Subject) must have broken (Verb) the windows (Object) last night (Adverb). The robbers (Subject) must have broken (Verb) the windows (Indirect Objuect) last night (Direct Object). The robbers (Subject) must have broken (Verb) the windows last night (Object).

Fjalia: She found a walking stick in the street.

Prgjigjja e sakt: She (Subject) found (Verb) a walking stick (Object) in the street (Adverb).

Prgjigjet e nxnsve: She (Subject) found (Verb) a walking stick (Object) in the street (Adverb). She found (Subject) a walking (Verb) stick in the street (Object). She (Subject ) found (Verb) a walking stick in the street (Object). She (Subject) found (Verb) a walking stick (Direct Object) in the street (Indirect Object).

Fjalia: He removed the broken glass from the floor.

Prgjigjja e sakt: He (Subject) removed (Verb) the broken glass (Object) from the floor (Adverb).

92

Prgjigjet e nxnsve: He (Subject) removed (Verb) the broken glass (Object) from the floor (Adverb). He removed (Subject) the broken (Verb) glass from the floor (Object). He (Subject) removed (Verb) the broken glass from the floor (Object).

Fjalia: They are walking in the street.

Prgjigjja e sakt: They (Subject) are walking (Verb) in the street (Adverb).

Prgjigjet e nxnsve: They (Subject) are walking (Verb) in the street (Adverb). They (Subject) are walking (Verb) in the street (Object).

Fjalia 10: Flowers bloom in Spring.

Prgjigjja e sakt: Flowers (Subject) bloom (Verb) in Spring (Adverb).

Prgjigjet e nxnsve: Flowers (Subject) bloom (Verb) in Spring (Adverb). Flowers (Subject) bloom (Verb) in Spring (Object).

Shnim: Subject = Kryefjal; Verb = Folje; Object = Kundrinor; Complement = Plots ose Rrethanor; Direct Object = Kundrinor i drejt; Indirect Object = Kundrinor i zhdrejt; Object Complement = Plots kundrinori; Adverb = Ndajfolje. 93

PERFORMANCA

Testi: 8 Teksti: Krkesa: Fjali Emrtoni gjymtyrt e fjalive t mposhtme Performanca n prqindje T sakta 33 Pjesrisht t sakta 25 T pasakta 42

Sikundr shihet nga t dhnat e msiprme, tridhjet e tre pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje t sakta, njzet e pes pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje pjesrisht t sakta, ndrsa dyzet e dy pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t pasakta. Sipas mendimit ton, prgjigjet e pasakta jan rrjedhoj e njohurive t cekta gramatikore t nxnsve. Pra, nxnsit nuk kan qen n gjendje t dallojn ndryshimin ndrmjet pjesores s shkuar broken n frazn emrore broken glass dhe foljes broken n frazn foljore have broken. Pr nxnsit, kto dy fjal jan thjesht folje. Gjithashtu, nxnsit nuk kan mundur t dallojn ndryshimin ndrmjet premrave vetor dhe mbiemrave pronor. Prve ksaj, ata nuk kan arritur t dallojn kundrinorin e drejt nga kundrinori i zhdrejt dhe kshtu me radh, gj q duket qart n shembujt e lartprmendur.

3.11.9. Testi 9 Krkesa: Read the passage and answer the questions . Teksti i dhn: Ese informuese

The Nobel prizes are awarded for distinguished work in chemistry, physics, physiology, medicine, literature and International peace, by a fund bequeathed for that purpose by Swedish Philanthropist, Alfred Bernhard Nobel. The prizes, awarded since 1901, are administered by the Nobel foundation in Stockholm. In 1969, a prize for economics endowed by the Central Bank of Sweden was added. Candidates for the prizes must be nominated in writing by a qualified authority in the field of 94

competition. Candidates are judged by Swedish and Norwegian academics and Institutes on the basis of their contribution to mankind. The awards are usually given to the winners in Stockholm on December 10, with the king of Sweden officiating, an appropriate tribute to Alfred Nobel on the anniversary of his death. Each prize includes a gold medal, a diploma, and a cash award of about one million dollars.

Pyetja: What does the passage mainly talk about?

Alternativat e dhna: a. Alfred Bernhard Nobel b. Swedish Philanthropists c. The Nobel Prizes Prgjigjja e sakt: C

Prgjigjet e nxnsve A / B / C

Pyetja: Why were the prizes given the name of Alfred Bernhard Nobel?

Alternativat e dhna: a. Because he is a famous philanthropist b. Because he left money to establish a fund for the prizes. c. Because he won the first Nobel Prize for Philanthropy. Prgjigjja e sakt: B

95

Prgjigjet e nxnsve: A / B / C

Pyetja: How often are the Nobel prizes awarded?

Alternativat e dhna: a. Four times a year b. Once a year c. Thrice a year Prgjigjja e sakt: B

Prgjigjet e nxnsve: A / B / C

Pyetja: Why are the awards given to the winners on December 10?

Alternativat e dhna: a. Because Alfred Bernhard Nobel died on that day b. Because it is a tribute to the Swedish kings c. Because that date was fixed in Alfred Nobel's will Prgjigjja e sakt: A

Prgjigjet e nxnsve: A / B / C

96

PERFORMANCA

Testi: 9 Teksti: Krkesa: Fjali Lexoni pasazhin e dhn dhe prgjigjuni pyetjeve Performanca n prqindje T sakta 39 Pjesrisht t sakta 45 T pasakta 16

Sikundr shihet nga t dhnat e msiprme, tridhjet e nnt pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje t sakta, dyzet e pes pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje pjesrisht t sakta, ndrsa gjashtmbdhjet pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t pasakta. Jemi t mendimit se prania e disa fjalve t vshtira si, pr shembull, bequeathed, endowed, unworthy, contribution, etj., n kt pasazh, ka shkaktuar dhnien e prgjigjeve t gabuara. Pra, bhet e qart se fjalt e vshtira, t cilat gjenden n materialet leximore, ua vshtirsojn nxnsve t kuptuarit e konceptit t tekstit.

3.11.10. Testi 10 Krkesa: Answer the questions concerning the data contained in the following pie-graph .

Teksti i dhn: Diagram World Gold Production

97

NorthAmerica:8%

South America: 1% Australia:1% Allothercountries:28% Philippines:2%

Africa:60%

Pyetja : The above pie-graph stands for _____.

Alternativat e dhna: a. the land portion of various continents b. the position of gold production by these continents c. the possession of gold by these continents Prgjigjja e sakt: B

Prgjigjet e nxnsve: A / B / C

Pyetja: The largest gold producer is _____.

Alternativat e dhna: a. Africa b. Europe c. North America 98

Prgjigjja e sakt: A

Prgjigjet e nxnsve: A / B / C

Pyetja: Gold producing Asian countries mentioned are _____.

Alternativat e dhna: a. India b. North America c. Philippines Prgjigjja e sakt: C

Prgjigjet e nxnsve: A / B / C

Pyetja: Gold production of all the other countries with the exception of Africa is _____.

Alternativat e dhna: a. 27.5% b. 40% c. 60% Prgjigjja e sakt: B

99

Prgjigjet e nxnsve: A / B / C

Pyetja: The third largest gold producing continent is _____.

Alternativat e dhna: a. Asia b. North America c. South America Prgjigjja e sakt: B

Prgjigjet e nxnsve: A / B / C

PERFORMANCA

Testi: 10 Teksti: Krkesa: Diagram Studioni diagramin e mposhtm dhe prgjigjuni pyetjeve Performanca n prqindje T sakta 40 Pjesrisht t sakta 45 T pasakta 15

Sikundr shihet nga t dhnat e msiprme, dyzet pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje t sakta, dyzet e pes pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje pjesrisht t sakta, ndrsa pesmbdhjet pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara. Jemi t mendimit se veoria specifike e njsive t testit mund t jet shkaku i ktij prparimi t nxnsve. 100

3.12. Prmbledhje 3.12.1. Gjetjet

Nprmjet testit ku krkohet plotsimi i fjalive t paplota, kemi zbuluar se pesdhjet e katr pik pes pr qind e nxnsve nuk kan qen n gjendje t zgjedhin alternativn e sakt. Jemi t mendimit se shkaku kryesor i prgjigjeve t gabuara t nxnsve sht mosnjohja prej tyre e funksioneve gramatikore, si dhe e kuptimeve leksikore t lidhzave bashkrenditse dhe t atyre nnrenditse njherazi. Nprmjet testit ku krkohet tu prgjigjet pyetjeve n lidhje me prmbajtjen e pasazhit, kemi zbuluar se tridhjet pik pes pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak t paaftsis s nxnsve pr t kapur kuptimin e fjalve ky. Nprmjet testit ku krkohet iftimi i njsive leksikore, t cilat shkojn gramatikisht dhe kuptimisht me njra-tjetrn, kemi zbuluar se njzet pr qind e nxnsve i kan lidhur gabimisht pjest e dhna t ligjrats pr formimin e fjalive t plota. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak t paaftsis s nxnsve pr t kuptuar foljet frazale. Nprmjet testit ku krkohet gjetja e fjalve t sakta sinonimike, kemi zbuluar se njzet pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur m s shumti pr shkak t fjalorit t varfr t nxnsve. Nprmjet testit ku krkohet identifikimi i formave homofone, kemi zbuluar se njzet e tre pik pes pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak t vshtirsive q hasin nxnsit n dallimin e ndryshimeve ndrmjet fonemave dhe togjeve zanore brenda fjalve t caktuara. Nprmjet testit ku krkohet gjetja e gabimeve n fjali, kemi zbuluar se njzet e pes pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak t mangsive q kan nxnsit n rrafshin e njohurive gramatikore. 101

Nprmjet testit ku krkohet t prcaktohet gjinia e shkrimit, kemi zbuluar se dyzet pik pes pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak se nxnsit nuk e njohin kt lloj krijimi. Nprmjet testit ku krkohet emrtimi i gjy mtyrve t fjalis, kemi zbuluar se dyzet e dy pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak t njohurive gramatikore t pamjaftueshme t tyre. Pra, nxnsit e prfshir n kt punim nuk jan n gjendje t dallojn kuptimet gramatikore t shprehura me ndihmn e formave prkatse q marrin foljet n kontekste t caktuara. Ata gjithashtu nuk arrijn t dallojn ndryshimet rasore t premrave. Nprmjet testit ku krkohet tu prgjigjet pyetjeve n lidhje me pasazhin, kemi zbuluar se gjashtmbdhjet pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak se teksti prmban fjal t vshtira dhe me kuptime t ndrlikuara. Nprmjet testit ku krkohet tu prgjigjet pyetjeve n lidhje me diagramin, kemi zbuluar se pesmbdhjet pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak t veoris specifike t tekstit. Kshtu, kemi nxjerr prfundimin se prdorimi i foljeve frazale, i fjalve t vshtira, i fjalive t prbra, i fjalive t gjata, si dhe i konteksteve t panjohura n materialet leximore, i pengon nxnsit q t kuptojn konceptet e shprehura n to.

3.12.2. Performanca e nxnsve Performanca e nxnsve, t cilt i zhvillojn msimet n gjuhn shqipe, sht krahasuar n baz t ndryshoreve sociale t prcaktuara.

102

Krahasimi i performancs s nxnsve n prqindje

Gjuha msimore

Gjinia

Rajoni

Gjendja ekonomike

Arsimi i prindrve

M57 Shqipja 26

F58 27

R59 U60 25 28

GAU61 25

GAM62 27

GAL63 29

PA64 27

A65 35

Sikundr shihet nga t dhnat e msiprme, n t kuptuarit leximor, performanca e prgjithshme e nxnsve, t cilt i zhvillojn msimet n gjuhn shqipe, l shum pr t dshiruar. Diferenca ndrmjet nxnsve t gjinis mashkullor dhe atyre t gjinis femrore sht nj pr qind. Diferenca ndrmjet nxnsve q vijn nga familje t paarsimuara dhe atyre q vijn nga familje t arsimuara sht tet pr qind. Pra, mund t thuhet se arsimimi i prindrve luan rol t rndsishm n zhvillimin e shprehis s t kuptuarit leximor t nxnsve. Diferenca ndrmjet nxnsve q vijn nga grupi me t ardhura t ulta dhe atyre q vijn nga grupi me t ardhura t mesme sht dy pr qind. Diferenca ndrmjet nxnsve q vijn nga grupi me t ardhura t mesme dhe atyre q vijn nga grupi me t ardhura t larta sht dy pr qind. Ndrkaq, diferenca ndrmjet nxnsve q vijn nga grupi me t ardhura t ulta dhe atyre q vijn nga grupi me t ardhura t larta sht katr pr qind. Pra, mund t thuhet se edhe gjendja ekonomike familjare luan rol me ndikim t madh n zhvillimin e shprehis s t kuptuarit leximor t nxnsve. Rrjedhimisht, mund t nxirret prfundimi se arsimimi i prindrve dhe gjendja ekonomike familjare kontribuojn ndjeshm n drejtim t prparimit t nxnsve lidhur me t nxnit e gjuhs s dyt (n rastin

57 58 59 60 61 62 63 64 65

Mashkullore. Femrore. Rural. Urban. Grupi me t ardhura t ulta. Grupi me t ardhura t mesme. Grupi me t ardhura t larta. T paarsimuar. T arsimuar.

103

ton, t anglishtes). Ndrkoh, gjinia dhe vendndodhja gjeografike e nxnsve ndikojn m pak n t nxnit e t kuptuarit leximor t nxnsve.

3.12.3. Rekomandime Rekomandimet e mposhtme mund t jen t dobishme pr prforcimin dhe rritjen e t kuptuarit leximor t nxnsve t shkollave t mesme t prgjithshme.

Jemi t mendimit se t ushtruarit n lmin e dallimeve ndrmjet njsive leksikore dhe gramatikore, si dhe msimi i fjalve dhe i shprehjeve t reja dhe i kuptimeve t tyre prkatse t parme dhe kontekstuale me ndihmn e fjalorit dhe t msuesit, do t ndihmonin n zgjerimin dhe thellimin e t lexuarit kuptimor. Jemi t mendimit se t ushtruarit n lmin e emrtimit t pjesve t ligjrats dhe t funksioneve t tyre sintaksore, si dhe njohja e kufijve t fjals dhe e mjeteve gramatikore me ann e t cilave formohen koht e foljeve, do t ndihmonin n zhvillimin e qndrueshm t kompetencs gjuhsore t nxnsve. Pr m tepr, kjo gj do t shpinte n prmirsimin dhe pasurimin e aftsive pr t kuptuar tekstet. Jemi t mendimit se fjalt e lehta dhe t thjeshta mund t prdoren n materialet leximore, ndrkoh q fjalt e vshtira dhe t panjohura mund tu msohen nxnsve n kontekste t njohura. Kur konteksti sht i panjohur, ather vet ky kontekst dhe fjalt e vshtira do ti vinin nxnsit n pozita t vshtira. Pra, prdorimi i fjalve t reja dhe t vshtira do t ndihmonte n farktimin dhe ngulitjen e aftsive t nxnsve pr t kuptuar. Jemi t mendimit se duhet br msimi i t kuptuarit leximor. Pra, nxnsit msohen sesi t lexojn, sesi t kuptojn nj tekst t caktuar, sesi t kapin kuptimet e parme dhe kontekstuale. Kjo do t ndihmonte n mbrujtjen dhe begatimin e aftsive leximore t nxnsve. Jemi t mendimit se n orn e msimit mund t zhvillohen lojra leximore, si, pr shembull, gjetja e foljeve frazale, dallimi i fjalve njrrokshe, dyrrokshe dhe trerrokshe, dallimi i emrave t prgjithshm, abstrakt, t frymorve, t sendeve etj. dhe 104

dallimi i foljeve kalimtare e jokalimtare, t rregullta dhe t rregullta etj. Kto veprimtari do t ndihmonin zhvillimin e qndrueshm t kompetencs gjuhsore t nxnsve.

105

KAPITULLI IV: SHPREHIT DGJIMORE T dgjuarit sht shprehia e par dhe kryesore gjuhsore, t ciln e prvetsojn fmijt. Ai prbn bazn e arteve t tjera gjuhsore 66. Veprimtaria dgjimore luan rol t rndsishm n procesin e t nxnit dhe t prvetsimit t gjuhs s par ose t dyt. do penges n veprimtarin dgjimore ndikon n zhvillimin gjuhsor t shprehive t tjera. Gjat procesit t prvetsimit t gjuhs s par, fmijt, krejt natyrshm, dgjojn gjuhn q flitet prreth tyre. Pra, nj vit pas lindjes, ata fillojn t merren me veprimtarin dgjimore n mnyr pasive, ndrsa, me kalimin e kohs, marrin pjes aktive n shoqrin gjuhsore ku bjn pjes. Mirpo, gjat procesit t nxnies s gjuhs s dyt, t dgjuarit sht veprimtari q kryhet vullnetarisht. Pra, gjat t nxnit t qllimshm, nxnsit jan t detyruar ta dgjojn gjuhn e dyt ku, hap pas hapi u msohen ngjyrimet gjuhsore. Kshtu, atyre u msohet t dgjojn elemente gjuhsore t tilla si fonemat, morfemat, njsit leksikore, njsit gramatikore, njsit sintaksore dhe njsit semantike, me qllim q ti zhvillojn shprehit e tjera gjuhsore, domethn, t folurit, t lexuarit dhe t shkruarit.

4.1. Procesi dgjimor T dgjuarit sht proces tejet i ndrlikuar dhe shumhapsh, nprmjet t cilit mendja e shndrron gjuhn e folur n kuptim 67. Studiuesit kan identifikuar tre hapa n procesin dgjimor, t cilt jan: (1) marrja; (2) prpunimi dhe (3) prcaktimi i kuptimit 68. Kshtu, gjat hapit t par, dgjuesit marrin nxitsit dgjimor ose shtysat e bashkrenduara dgjimore dhe pamore, t cilat vijn nga folsi. Gjat hapit t dyt, dgjuesit prqendrohen pr t br przgjedhjen e ktyre nxitsve, duke i shmangur ata q ua zhvendosin vmendjen. Meqense n orn e msimit nxnsit jan t rrethuar nga shum e shum nxits, ata duhet ti trheq mesazhi i folsit nprmjet informacionit t rndsishm q prcjell.

66

Anderson, M., Pamela, L. English For Academic Listening: Teaching The Skills Associated With

Listening To Extended Discourse n Foreign Language Annuals, No. 19, 1986, faqe 391-398.
67 68

Po aty. Po aty.

106

Gjat hapit t tret, dgjuesit prcaktojn ose kapin kuptimin e mesazhit t folsit. Ndrkoh, Andreson-i dhe Pamela (1986) kan identifikuar tri faza ose etapa t procesit dgjimor, t cilat jan: (1) perceptimi; (2) shtjellimi dhe (3) shfrytzimi 69. Kshtu, gjat fazs s perceptimit, nxnsit prqendrohen te tingujt e gjuhs dhe i depozitojn ata n kujtesn jehuese. Gjat fazs s shqyrtimit, dgjuesit prdorin fjalt dhe shprehjet pr t br riprodhime t kuptimshme. Ata e pranojn formimin e fjalve si njsi t kuptimshme, t cilat mund t depozitohen n kujtes. Vllimi i pjess q mbajn mend dgjuesit varet nga disa faktor, ku prfshihen njohja e gjuhs, njohja e tems, si dhe cilsia e sinjalit. Ndrkoh, gjat fazs prfundimtare, pra, asaj t shfrytzimit, dgjuesit zhbirojn kujtesn afatgjat pr t lidhur t panjohurn me tashm t njohurn. Informacioni i depozituar paraqitet n formn e skemave. Prandaj, ata duhet t mbshteten n bagazhin vetjak t dijeve.

4.2. Procesi shifrues dhe deshifrues Akti i komunikimit krkon shifruesin, domethn, folsin, dhe deshifruesin, domethn, dgjuesin. Kshtu, folsi e shifron konceptin nprmjet nj bashksie me kode. Ndrkoh, dgjuesi e deshifron konceptin ose mesazhin nprmjet bashksis s kodeve q prdor folsi. Pra, nga njra an, akti i shifrimit prfshin ngjizjen e tingujve n fjal, t fjalve n fjali, t fjalive n diskurse, ndrsa nga ana tjetr, akti i deshifrimit prfshin identifikimin e tingujve, kapjen e shprehjeve dhe t kuptimeve t tyre, si dhe njohjen e tipareve prozodike, t, tilla si toni, intonacioni, muzikaliteti i zrit, theksi etj., q prdor folsi.

4.3. Procesi i t kuptuarit dgjimor sht vn n dukje se procesi i t kuptuarit dgjimor zhvillohet n dy mnyra, domethn, (1) nga posht - lart; dhe (2) nga lart posht 70. Procesi nga posht - lart, ka t bj me prdorimin e t dhnave hyrse si burim informacioni pr kuptimin e mesazhit, ndrsa procesi nga lart - posht, ka t bj me prdorimin e bagazhit t dijeve pr t kapur kuptimin e mesazhit.

69 70

Po aty. Po aty.

107

4.4. Kuptimi i folsit kundruall kuptimit t dgjuesit Dihet tashm se folsi sht dhnsi i kuptimit, ndrsa dgjuesi sht marrsi i tij. Pra, folsi e prcjell kuptimin, kurse dgjuesi e thith kuptimin n astin e drgimit t tij nga folsi. Mirpo, n kontekste t caktuara, dgjuesi nuk arrin ti kuptoj shprehjet e folsit, meqense prqendrohet n kuptimet e parme dhe t drejtprdrejta t fjalve n vend q tu mshoj kuptimeve t tyre kontekstuale. N kt rast, kuptimi i dhn nga folsi ndryshon fund e krye nga kuptimi i marr nga dgjuesi. Gjat zhvillimit t diskursit bisedor, kooperimi i njhershm i folsit dhe i dgjuesit pr drgimin dhe marrjen e kuptimit sht shum i rndsishm. Nse folsi shmanget nga konteksti, ather prgjegjsia e dgjuesit sht m e vogl sesa ajo e folsit. Kshtu dallohen dy lloje kuptimi 71. Njri sht (1) kuptimi i pandryshueshm gjuhsor, ndrsa tjetri sht (2) kuptimi i ndryshueshm situatsor.

Diagrami 72

Sistemet gjuhsore t fjalive Folsi Kuptimi i pandryshueshm gjuhsor Dgjuesi

Kuptimi i ndryshueshm situatsor

Ather, n nj kontekst t caktuar, elementi gjuhsor prcjell te dgjuesi vetm njrin kuptim, domethn, kuptimin e pandryshueshm gjuhsor. N nj kontekst tjetr, dgjuesi merr nj kuptim tjetr pr t njjtin element gjuhsor t prdorur n kontekstin prkats, domethn, kuptimin kontekstual.

71 72

Po aty. Po aty.

108

4.5. Polariteti fols-dgjues Kryerja e komunikimit varet shum nga dy polaritete, domethn, nga folsi dhe dgjuesi. Kto dy polaritete jan krkesat themelore t komunikimit. N t vrtet, komunikimi sht ballafaqim ndrmjet dy individve pr t shkmbyer informacion ose pr t realizuar nj qllim t caktuar. Q shkmbimi i informacionit t jet efikas, folsi dhe dgjuesi njhersh medoemos duhet t jen t pajisur me kompetencn e gjuhs q prdoret. Pra, folsi dhe dgjuesi duhet t ken nivel t barabart kompetence gjuhsore. Kshtu, do mangsi n kompetencn gjuhsore t folsit a t dgjuesit do t ndikonte n mbarvajtjen e komunikimit. Ksisoj, t dy kto polaritete duhet t jen pak a shum t pajisura me kompetenc gjuhsore, n mnyr q komunikimi t jet i sakt dhe i frytshm.

4.6. Llojet e t dgjuarit Studiuesit kan identifikuar kto tet lloje t t dgjuarit me qllime prkatse t prgjithshme 73: (1) T dgjuarit transaksional: nxnia e informacionit t ri (pr shembull, fjalimet, debatet, kuvendet politike); (2) T dgjuarit ndrveprues: njohja e komponentit vetjak t mesazhit (pr shembull, fjalimet e panjohura, raportimet); (3) T dgjuarit kritik: vlersimi i arsyetimit dhe i dshmive (pr shembull, lajmet n radio); (4) T dgjuarit i argtues: vlersimi i aspekteve t rastsishme ose t integruara t nj ngjarjeje (pr shembull, librat artistik); (5) T dgjuarit vlersues: informimi, zgjedhja ose veimi kritik (pr shembull, tekstet shkencore); (6) T dgjuarit przgjedhs: przgjedhja n nj koh e tipareve t caktuara (pr shembull, tiparet fonetike); (7) T dgjuarit intensiv: kapja e hollsive (pr shembull, fjalori, gramatika); (8) T dgjuarit ekstensiv: kapja e ides s prgjithshme (pr shembull, tregimet, vjershat e rimuara, kngt). M posht po japim prshkrimin e disa prej ktyre llojeve t t dgjuarit.

73

Brown, G. Investigation Listening Comprehension In Context, Applied Linguistics, No. 7, 1986,

faqe 284-302.

109

4.6.1. T dgjuarit vlersues Knaqsia jon mund t rritet nprmjet ndjekjes s programeve t radios dhe t televizionit. T dgjuarit e tyre na ndihmon pr t ulur tensionin n jetn e prditshme, si edhe pr t zgjeruar gamn e prvojave dhe t knaqsive. Ndrkoh, t dgjuarit me vmendje t prqendruar na jep mundsi pr t prsosur mjeshtrin e prdorimit t gjuhs.

4.6.2. T dgjuarit informues Fjalimet e kandidatve n fushatat zgjedhore, debatet politike dhe punimet n kuvende politike etj., t cilat prcillen veanrisht nprmjet televizionit, mbartin informacion mbi zhvillimet brenda dhe jasht vendit. Me ndihmn e t dgjuarit informues, mund t gjejm zgjidhje pr problemet, mund t marrim udhzime, mund t njihemi me lajme me interes aktual, si dhe mund t msojm opinionet e t tjerve. T dgjuarit informues na jep prher ushqim t shndetshm pr zhvillimin e bashkbisedimit, si dhe shembuj pr ti pasuruar idet, pr t prsosur fjalimet, pr t prmirsuar prpilimin e letrave dhe llojet e tjera t punve me shkrim.

4.6.3. T dgjuarit kritik Dgjuesi kritik duhet t tregohet mjaft objektiv. Ai nuk duhet t preket nga emocionet ose nga ndjenjat e tjera subjektive. Ai duhet t gjykoj n baz t informacionit dhe t fakteve. T dgjuarit kritik prfshin dallimin e fakteve nga opinionet, hetimin e paragjykimit dhe t njanshmris, nuhatjen e qllimit hulumtues t folsit. Termi t dgjuarit kritik nnkupton gjithnj mbajtjen e nj qndrimi dyshues, analizimin dhe gjykimin e materialeve t folura njlloj si n rastin e t lexuarit kritik t materialeve t shkruara.

110

4.6.4. T dgjuarit przgjedhs Teknika e t dgjuarit przgjedhs qndron kryesisht te dgjimi vetm i disa tipareve t caktuara n t njjtn njsi kohe. Individi duhet t dgjoj pr t kapur nj tipar ose nj bashksi me tipare gjat nj here. Mandej, ai duhet ti dgjoj me radh t gjitha tiparet e gjuhs. T dgjuarit przgjedhs duhet t jet sistematik. Tiparet e t dgjuarit przgjedhs jan: (1) Tipari fonetik (vetm zanoret jan t shfrytzueshme); (2) Fjalori; (3) Gramatika (domethn, morfologjia dhe sintaksa). 4.6.5. T dgjuarit ekstensiv Tregimet, vjershat, kngt, reklamat televizive, poezit, prrallat dhe legjendat mund t shfrytzohen pr dgjim ekstensiv. Nprmjet t dgjuarit ekstensiv, jepen shum mundsi pr t zhvilluar dhe pr t ushtruar shprehin dgjimore n mnyra t natyrshme. Dgjuesi e ndjek kuptimin thjesht sepse sht i interesuar pr t marr informacionin ose pr t knaqur veten.

4.6.6. T dgjuarit intensiv Pr ti pajisur dgjuesit, domethn, nxnsit, me aftsin e t kapurit t thelbit t kuptimit, si dhe pr ti njohur me tipare t veanta t gjuhs, t tilla si fjalori, gramatika dhe shqiptimi, msuesit duhet ti strvitin ata n lmin e t dgjuarit intensiv.

4.7. Lidhja ndrmjet t folurit dhe t dgjuarit T folurit dhe t dgjuarit jan procese t ndrvarura. Kshtu, veprimtaria dgjimore krkon pranin e t paktn nj dgjuesi, t nj individi ose t nj audience. Folsi flet duke pasur n mendje objektiva t caktuara. Pra, ligjrimi, domethn, t folurit, prfshin prcjelljen e kuptimit, duke prdorur nj kod t dhn, kurse t dgjuarit prfshin kapjen e kuptimit nprmjet kodit t shfrytzuar nga folsi. Kur kemi t bjm me transaksion, domethn, dgjim me nj kah, folsi nuk shkakton reagime te dgjuesi, por kur kemi t bjm me ndrveprim, folsi gjithnj shkakton reagime te dgjuesi. N diskursin 111

transaksional ose bisedor, dukurit dhnse-marrse dhe marrsedhnse jan alternative. Ndrkoh, lidhja ndrmjet ligjrimit, pra, t folurit, dhe t dgjuarit paraqitet si n skemn e mposhtme:

Komunikimi gojor Transaksioni Ligjrimi ose t folurit Transaksioni Ligjrimi ose t folurit me dy kahe T dgjuarit Ligjrimi ose t folurit T dgjuarit me nj kah T dgjuarit

4.8. Qllimi dgjimor do veprimtari individuale ose grupore ka nj qllim. Pa qllim, nuk mund t kryhet asnj veprimtari n shoqrin gjuhsore. Studiuesit kan prshkruar kto pes qllime dgjimore 74: (1) (2) (3) (4) (5) T T T T T dgjuarit dgjuarit dgjuarit dgjuarit dgjuarit diskriminues; estetik; centrifugal; kritik; terapeutik.

74

Brown, G., Speakers, Listeners And Communication, Cambridge University Press, Cambridge, 1995,

faqe 101.

112

4.8.1. T dgjuarit diskriminues Njerzit dgjojn pr t dalluar tingujt, si dhe pr t zhvilluar ndjeshmrin ndaj komunikimit joverbal. Kshtu, msimi i t dgjuarit diskriminues prfshin msimin e tingujve t ndryshm t kafshve dhe t zhurmave t zakonshme etj., t regjistruara n magnetofon, t cilat mund ti dgjojm do dit.

4.8.2. T dgjuarit estetik T dgjuarit estetik sht dgjimi i nj folsi ose lexuesi pr tu knaqur. Kshtu, dgjimi i dikujt duke lexuar tregime m z t lart ose duke recituar poezi sht veprimtari q sjell vetm knaqsi.

4.8.3. T dgjuarit centrifugal Njerzit e ushtrojn t dgjuarit centrifugal pr t kuptuar nj mesazh t caktuar dhe ky sht lloji i leximit q krkohet n shum veprimtari msimore, veanrisht n rastin e cikleve tematike. Nxnsit prcaktojn qllimin e folsit, dhe mandej e organizojn informacionin n mnyr q ta mbajn mend. Kshtu, mbajtja e shnimeve sht nj nga strategjit tipike n rastin e t dgjuarit centrifugal, i cili msohet n t gjitha ort msimore t shkollave t mesme t prgjithshme.

4.8.4. T dgjuarit kritik Njerzit dgjojn pr t marr informacion dhe mandej merren me vlersimin e mesazhit. Kshtu, t dgjuarit kritik sht zgjerim i t dgjuarit centrifugal. Sikundr n t lexuarit centrifugal, edhe ktu dgjuesit krkojn t hetojn mjetet e propagands dhe gjuhn bindse. T dgjuarit kritik prdoret n rastet kur njerzit dgjojn debate, reklama, fjalime politike dhe argumente t tjera.

4.8.5. T dgjuarit terapeutik Njerzit dgjojn mnyr q ta lejojn folsin t mbaroj shtjellimin e problemit. Fmijt, sikundr t rriturit, shrbejn si dgjues sistematik t miqve dhe t familjeve t tyre. Megjithse sht 113

i rndsishm, ky lloj i t dgjuarit sht m pak i prshtatshm pr nxnsit.

4.9. Nnshprehit dgjimore Secila nga shprehit gjuhsore prfshin nj numr t madh nnshprehish, vlera e t cilave ndryshon nga njra situat n tjetrn. Studiuesit kan dalluar dy lloje togjesh t nnshprehive dgjimore 75: (1) Shprehit mundsuese, domethn, shprehit q prdoren pr ti perceptuar ato q thot folsi dhe pr t interpretuar kuptimin dhe qllimin e tyre; (2) Shprehit nxitse, domethn, shprehit q prdoren pr t reaguar kundrejt mesazhit n mnyrn e duhur. 4.9.1. Shprehit mundsuese 4.9.1.1. Perceptimi Njohja e rndsis brenda shprehjeve, duke prfshir: Dallimin e tingujve t fjalve, sidomos kontrastet fonemike; Dallimin e formave t forta dhe t dobta, e ndryshimeve fonetike n kufijt e fjalve; Identifikimin e stresit dhe t luhatjeve t zrit (njsit informuese, theksi, etj.).

4.9.1.2. Interpretimi Formulimi prfshir: i kuptimit t prmbajtjes s shprehjeve, duke

Nxjerrjen e kuptimit t fjalve t panjohura; Zbulimin e informacionit t nnkuptuar; Zbulimin e lidhjeve ndrmjet parafjalve. i kuadrit konceptual, q lidh shprehjet, duke

Formulimi prfshir:

75

Po aty.

114

Njohjen e pikave shnuese t diskursit (qartsimi, kundrvnia); Ndrtimin e tems brenda shtrirjes s diskursit; Parashikimin e prmbajtjes; Identifikimin e elementeve q ndihmojn pr formimin e skems s prgjithshme; Ruajtjen dhe freskimin e kontekstit.

Interpretimi (i mundshm) i qllimit t folsit, duke prfshir: 4.9.2. Shprehit nxitse Reagimi i prshtatshm (n baz t veprimeve t msiprme), duke prfshir: 4.10. Faktort e vshtirsis n dgjim N rrjedhn e viteve, krkimet shkencore jan prpjekur pr ti prkufizuar faktort q e vshtirsojn ose e lehtsojn t kuptuarit e nj pasazhi t caktuar. Mes veprave m t spikatura t ksaj fushe, jan edhe ato t Braunit dhe Rubinit 77. Ky i fundit ka identifikuar kto karakteristika, t cilat ndikojn n t dgjuarit 78:
76 77 78

Identifikimin e kuadrit ndrvetor fols-dgjues; Ruajtjen e ngarkesave n prozodi dhe vendosjen e lidhjes logjike; Vrejtjen e kontradiktave, t informacionit t pasakt dhe t dykuptimsive; Dallimin e faktit nga opinioni.

Przgjedhjen e pikave kryesore pr detyrn aktuale; Deshifrimin e informacionit n trajtn e shkruar (pr shembull, shnimet); Identifikimin e shtjeve q kan nevoj t sqarohen; Integrimin e informacionit me at nga burimet e tjera; Pajisjen e duhur t folsit me shtysa reaguese 76.

Karakteristikat e tekstit; Karakteristikat e bashkbiseduesit; Karakteristikat e detyrs;

Po aty. Po aty. Po aty.

115

Karakteristikat e dgjuesit; Karakteristikat e procesit.

Nprmjet ilustrimit, po japim ktu n mnyr t prmbledhur prshkrimin q u ka br Brown-i karakteristikave t para, domethn, atyre q lidhen me vet tekstin. sht treguar se teksti sht i leht pr tu dgjuar 79: 4.11. Msimi i t kuptuarit dgjimor N mjedisin shkollor, nxnsit zakonisht i dgjojn msuesit q u japin udhzime dhe shpjegime shokve dhe shoqeve t klass gjat diskutimit ose leximit t tregimeve apo t poezive me z t lart. T dgjuarit nuk neglizhohet. Megjithkt, nxnsit kan nevoj q tu msohen strategjit ose metodat dgjimore. Msimi i t dgjuarit mund t ndahet n dy mnyra. E para ka t bj me (1) msimin e ngjyrimeve gjuhsore, t tilla si variacionet fonemike, dallimi i tingujve t ngjashm te fjalt, njohja e kufijve t fjals, njohja e morfemave, dallimi i njsive gramatikore dhe sintaksore n fjali etj. E dyta ka t bj me (2) msimin e mnyrs sesi duhet dgjuar konteksti, sesi duhet nxjerr kuptimi i fjalve t panjohura, sesi duhet njohur tema n rrjedhn e konkursit. Kto dy mnyra jan t rndsishme dhe t pandashme pr msimin e t kuptuarit dgjimor. Kshtu, nse n kto dy mnyra ka ndonj t met, ather pasojat e tyre do t pasqyrohen n shprehit e tjera gjuhsore. Kur ka pak fols dhe objekte; Kur folsit dhe objektet jan t dallueshm dhe t ndryshm nga njri-tjetri; Kur rendi i tregimit t ngjarjeve prputhet me rendin e ndodhjes s tyre; Kur interferencat e nevojshme jan ato q do t duhej t ishin parashikuar; Kur konteksti i tekstit prputhet me at q e di tashm dgjuesi (shfrytzimi i skemave ekzistuese).

4.12. Testimi i shprehis dgjimore Njsit e testit, domethn, dialogu, lajmi, reklama, fjalia, fjalt, iftet e fjalve, numrort, numrat e telefonit, vitet, ditt, u prdorn pr t testuar t kuptuarit dgjimor t nxnsve t prfshir n kt punim.

79

Po aty.

116

Kto njsi testi synojn vlersimin e aftsis dhe t shprehive dgjimore, t tilla si parashikimi i informacionit n baz teksti, nxjerrja e kuptimit t fjalve t panjohura, njohja e dominimit brenda shprehjes, duke prfshir dallimin e tingujve n fjal, veanrisht kontrastet fonemike, nxjerrjen e kuptimit t fjalve t panjohura, zbulimin e gabimeve gramatikore n fjali, njohjen e kufijve t fjals etj. Tabela e mposhtme tregon numrin e njsive t prdorura t testit, si dhe qllimin e testimit.

Nr. 1 2

Njsia e testit Dialogu Lajmi

Qllimi Nxjerrja e informacionit n baz teksti Nxjerrja e informacionit t fshehur nprmjet kapjes s kuptimit t fjalve t panjohura Nxjerrja e informacionit t drejtprdrejt Njohja e gabimeve gramatikore Dallimi i ndryshimeve fonetike Njohja e kontrastit fonemik (tingujt e zshm, t pazshm) Njohja e variacionit fonemik (tingujt e aspiruar, t paaspiruar, frkues) Njohja e kufijve t numrorve dhe mbajtja mend Dallimi i numrave n varg dhe mbajtja mend Njohja dhe mbajtja mend Njohja dhe mbajtja mend

3 4 5 6 7 8 (a) 8 (b) 8 (c) 8 (d)

Reklama Fjalia Fjala Fjala ifti i fjalve Numrort Numrat e telefonit Vitet Ditt

117

4.13. Analizimi i t dhnave 4.13.1. Testi 1 Krkesa: Listen to the dialogue between a scholar and a boatman in a boat crossing rough waters. Then answer the questions.

Teksti i dhn: Dialog Scholar: Is it going to be very rough? Boatman: Don't ask me nothing about it. Scholar: Have you ever studied English grammar? Boatman: No. Scholar: In that case, half of your life has been wasted. Boatman: Have you ever learned to swim? Scholar: No. Boatman: In that case, master, all your life has been wasted because the boat is damaged by the rough waters and we are going to sink.

Pyetja: The Scholar found out that the boatman didnt know enough English grammar by the latters ____________.

Alternativat e dhna: a. b. c. d. expression of ideas pronunciation of words use of double negatives to express a denial use of double negatives to express concurrence

Prgjigjja e sakt: D

118

Prgjigjet e nxnsve: A / B / C / D

Pyetja: The boatman seemed to ____________.

Alternativat e dhna: a. b. c. d. be quiet and thoughtful care about his boat safety care about his incorrect grammar respect the scholars wisdom

Prgjigjja e sakt: B

Prgjigjet e nxnsve: A / B / C / D

Pyetja: The Scholar had vainly spent his life on:____________.

Alternativat e dhna: a. b. c. d. learning only English grammar not knowing how to sail a boat not learning how to use oars not training himself in swimming

Prgjigjja e sakt: A

Prgjigjet e nxnsve: A / B / C / D 119

Pyetja: The danger facing the scholar was: ____________.

Alternativat e dhna: a. b. c. d. to to to to quarrel with the boat man sail the boat for many hours sink into wild waters swim in the rough waters

Prgjigjja e sakt: C

Prgjigjet e nxnsve: A / B / C / D

PERFORMANCA

Testi: 1 Teksti: Krkesa: Dialog Dgjoni dialogun me kujdes dhe prgjigjuni pyetjeve Performanca n prqindje T sakta 37 Pjesrisht t sakta 39 T pasakta 17 T padhna 7

Sikundr shihet nga t dhnat e msiprme, tridhjet e shtat pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje t sakta, tridhjet e nnt pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje pjesrisht t sakta, shtatmbdhjet pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara, ndrsa shtat pr qind e nxnsve nuk u kan dhn pyetjeve asnj prgjigje. Jemi t mendimit se prgjigjet e sakta jan rrjedhoj e faktit se diskursi bisedor sht i leht dhe fjalt q prdoren n t nuk jan t vshtira. Pra, bhet e qart se fjalt e thjeshta dhe t lehta u japin mundsi nxnsve q t kapin pa vshtirsi informacionin e dhn n diskursin bisedor. 120

4.13.2. Testi 2 Krkesa: questions. Listen to the piece of news and answer the

Teksti i dhn: Lajm Today USA has successfully test-fired the two hundred fifty kilometre extended range version of the lethal missile, now being developed for the Air Force in Nevada.

Pyetja: The missile is meant for _____________ purpose.

Alternativat e dhna: a. b. c. d. fighting military spying testing

Prgjigjja e sakt: B

Prgjigjet e nxnsve: A / B / C / D

Pyetja: The missile was test-fired at ____________.

Alternativat e dhna: a. b. c. d. Illinois Nevada New Mexico Philadelphia 121

Prgjigjja e sakt: B

Prgjigjet e nxnsve: A / B / C / D

Pyetja: Lethal means ____________.

Alternativat e dhna: a. b. c. d. borrowing death causing instructing warning

Prgjigjja e sakt: B

Prgjigjet e nxnsve: A / B / C / D

Pyetja: Test-fired means ____________. Alternativat e dhna: a. b. c. d. demonstrated killed overseen spied

Prgjigjja e sakt: A

122

Prgjigjet e nxnsve: A / B / C / D

PERFORMANCA

Testi: 2 Teksti: Krkesa: Lajm Dgjoni lajmin dhe prgjigjuni pyetjeve Performanca n prqindje T sakta 35 Pjesrisht t sakta 48 T pasakta 17

Sikundr shihet nga t dhnat e msiprme, tridhjet e pes pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje t sakta, kurse dyzet e tet pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje pjesrisht t sakta. Pr sa i takon grupit t dyt, jemi t mendimit se shumica e nxnsve u kan dhn prgjigje t gabuara pyetjes s par dhe pyetjes s tret, sepse ata nuk kan qen n gjendje t kapin kuptimin e fjalve lethal dhe missile n lajmin q kan dgjuar. Ndrkoh, shtatmbdhjet pr qind e nxnsve u kan dhn prgjigje t gabuara t gjitha pyetjeve. Gjykojm se kjo gj ka ndodhur pr shkak t fjalve t vshtira, t cila ata i kan hasur n lajmin e dhn si ushtrim dgjimor, si dhe pr shkak t aftsive t mangta kuptuese t tyre.

4.13.3. Testi 3 Krkesa: questions. Listen to the announcement and answer the

Teksti i dhn: Njoftim Attention please. 2627, the Intercity Express from Ohio to Illinois via Iowa will leave from platform number 12 right at 14 hours and 15 minutes.

123

Pyetja: What is the platform number from which the train leaves?

Prgjigjja e sakt: 12

Prgjigjet e nxnsve: 12 / 14 / 15 / 20

Pyetja: What is the train name?

Prgjigjja e sakt: The intercity express

Prgjigjet e nxnsve: The Intercity Express / The City Express / The Express City / The express

Pyetja: What is the train number?

Prgjigjja e sakt: 2627

Prgjigjet e nxnsve: 2627 / 2726 / 6272 / 2627

124

Pyetja: When will the train leave?

Prgjigjja e sakt: 14 hours and 15 minutes

Prgjigjet e nxnsve: 14 hours and 15 minutes / 15 hours and 14 minutes / 4 and 50 / 4 and 15

Pyetja: Where do you hear this kind of announcement?

Prgjigjja e sakt: At a railway station

Prgjigjet e nxnsve: At a railway station / At a bus station / At the airport / In the cinema

PERFORMANCA

Testi: 3 Teksti: Krkesa: Njoftim Dgjoni njoftimin me kujdes dhe prgjigjuni pyetjeve Performanca n prqindje T sakta 36 Pjesrisht t sakta 40 T pasakta 19 T padhna 5

125

Sikundr shihet nga t dhnat e msiprme, tridhjet e gjasht pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje t sakta, dyzet pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje pjesrisht t sakta, nntmbdhjet pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara, ndrsa pes pr qind e nxnsve nuk u kan dhn prgjigje pyetjeve. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak t paaftsis s tyre pr t kapur me vesh numrin e trenit, si dhe orarin e shpallur nprmjet njoftimit. Po ashtu, sht edhe rrjedhoj e mosnjohjes s njoftimeve hekurudhore, megjithse n kt rast t gjitha prgjigjet jan pasqyruar n njoftim n mnyr t drejtprdrejt.

4.13.4. Testi 4 Krkesa: After hearing the following five sentences read out only once, write down Right or Wrong depending on their gramar.

Teksti i dhn: Fjali Fjalia: Though rich, she is humble.

Prgjigjja e sakt: Right

Prgjigjet e nxnsve: Right / Wrong

Fjalia: He go to church daily.

Prgjigjja e sakt: Wrong

126

Prgjigjet e nxnsve: Right / Wrong

Fjalia: He have been teaching English since 1998.

Prgjigjja e sakt: Wrong

Prgjigjet e nxnsve: Right / Wrong

Fjalia: He play football yesterday.

Prgjigjja e sakt: Wrong

Prgjigjet e nxnsve: Right / Wrong

Fjalia: One of my brothers are doctor.

Prgjigjja e sakt: Wrong

Prgjigjet e nxnsve: Right / Wrong 127

Fjalia 6. They are going to meet their coach next week. Prgjigjja e sakt: Right

Prgjigjet e nxnsve: Right / Wrong

PERFORMANCA

Testi: 4 Teksti Krkesa Fjali Do t dgjoni gjasht fjali t lexuara me z t lart dhe njra pas tjetrs. Shkruani Right ose Wrong, duke u nisur nga gramatika e fjalive Performanca n prqindje T sakta 30 Pjesrisht t sakta 21 T pasakta 49

Sikundr shihet nga t dhnat e msiprme, tridhjet pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje t sakta, njzet e nj pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje pjesrisht t sakta, ndrsa dyzet e nnt pr qind nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak t njohurive t tyre t mangta gramatikore.

4.13.5. Testi 5 Krkesa: Listen to each group of the following words and identify the oddly pronounced ones.

128

Teksti i dhn: Fjal Fjalt e lexuara: Brake / Ache / Shake / Streak / Break

Prgjigjja e sakt: Streak

Prgjigjet e nxnsve: Brake / Ache / Shake / Streak / Break

Fjalt e lexuara: Care / Near / Wear / Tear / Fear

Prgjigjja e sakt: Near / Fear

Prgjigjet e nxnsve: Care / Near / Wear / Tear / Fear

Fjalt e lexuara: Caught / Taught / Ought / Fought / Doubt

Prgjigjja e sakt: Doubt

Prgjigjet e nxnsve: Caught / Taught / Ought / Fought / Doubt

129

Fjalt e lexuara: Shower / Power / Cover / Pour / Hour Prgjigjja e sakt: Pour Prgjigjet e nxnsve: Shower / Power / Cover / Pour / Hour

PERFORMANCA

Testi: 5 Teksti: Krkesa: Fjali Dgjoni secilin grup t fjalve t mposhtme dhe identifikoni ato q shqiprohen ndryshe Performanca n prqindje T sakta 28 Pjesrisht t sakta 40 T pasakta 32

Sikundr shihet nga t dhnat e msiprme, njzet e tet pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje t sakta, dyzet pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje pjesrisht t sakta, ndrsa tridhjet e dy pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak t faktit se ata nuk jan n gjendje t kapin me vesh ngjyrimet e vogla n shqiptimet e fjalve, as ndryshimet fonetike ndrmjet tyre.

4.13.6. Testi 6 Krkesa: Nine sentences will be read out only once. Just one of the underlined words will be used. Encircle the word that you hear.

130

Teksti i dhn: Fjal Fjalia e dhn: Don't disturb me while I am praying / playing. Prgjigjja e sakt: Playing Prgjigjet e nxnsve: Praying / Playing

Fjalia e dhn: I wonder why he hit / hid the cat.

Prgjigjja e sakt: Hit

Prgjigjet e nxnsve: Hit / Hid

Fjalia e dhn: Let's go and watch the cards / guards.

Prgjigjja e sakt: Cards

Prgjigjet e nxnsve: Cards / Guards

Fjalia e dhn: No one expected him to faint / paint.

131

Prgjigjja e sakt: Faint

Prgjigjet e nxnsve: Faint / Paint

Fjalia e dhn: Put all these books in the back / bag.

Prgjigjja e sakt: Bag

Prgjigjet e nxnsve: Back / Bag

Fjalia e dhn: She needs a longer robe / rope than that.

Prgjigjja e sakt: Robe

Prgjigjet e nxnsve: Robe / rope

Fjalia e dhn: She saw a huge whale / veil.

Prgjigjja e sakt: Whale 132

Prgjigjet e nxnsve: Whale / Veil

Fjalia e dhn: She used to keep bills / pills in her bag. Prgjigjja e sakt: Pills

Prgjigjet e nxnsve: Bills / Pills

Fjalia e dhn: We need two more logs / locks.

Prgjigjja e sakt: Logs

Prgjigjet e nxnsve: Logs / Locks

PERFORMANCA Testi: 6 Teksti: Krkesa: Fjal Nnt fjali do tju lexohen me z vetm nj her. Do t prdoret vetm njra nga fjalt e nnvizuara. Qarkoni fjaln q dgjoni. Performanca n prqindje T sakta 38 Pjesrisht t sakta 30 133 T pasakta 32

Sikundr shihet nga t dhnat e msiprme, tridhjet e tet pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje t sakta, tridhjet pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje pjesrisht t sakta, ndrsa tridhjet e dy pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak t paaftsis s nxnsve t prfshir n kt punim pr ti dalluar qart tingujt e zshm nga tingujt e pazshm.

4.13.7. Testi 7 Krkesa: You will hear five word pairs. Each of them will be read out only once. Identify whether the two words are the same or different in pronunciation. Write S (Same) or D (Different) in the space next to the Arabic number.

Teksti i dhn: iftet e fjalve:

Fish / Dish Leak / Lake Nice / Niece Sheep / Ship Sip / Pip

ifti i fjalve t lexuara: Fish / Dish

Prgjigjja e sakt: S

Prgjigjet e nxnsve: S / D

134

ifti i fjalve t lexuara: Leak / Lake Prgjigjja e sakt: D

Prgjigjet e nxnsve: S / D

ifti i fjalve t lexuara: Nice / Niece

Prgjigjja e sakt: D

Prgjigjet e nxnsve: S / D

ifti i fjalve t lexuara: Sheep / Ship

Prgjigjja e sakt: D

Prgjigjet e nxnsve: S / D

ifti i fjalve t lexuara: Sip / Pip

135

Prgjigjja e sakt: S Prgjigjet e nxnsve: S / D

PERFORMANCA

Testi: 7 Teksti: Krkesa: Fjal Do t dgjoni pes ifte fjalsh. Secila syresh do t lexohet me z t lart vetm nj her. Prcaktoni nse dy fjalt q formojn iftin jan t njjta apo t ndryshme n shqiptim. Shkruani S (Same) ose D (Different) n hapsirn ngjitur me numrin arab. Performanca n prqindje T sakta: 42 Pjesrisht t sakta 27 T pasakta 31

Sikundr shihet nga t dhnat e msiprme, dyzet e dy pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje t sakta, njzet e shtat pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje pjesrisht t sakta, ndrsa tridhjet e nj pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara. Jemi t mendimit se ata kan performanc t dobt pr shkak t paaftsis s pr t kapur me vesh dallimin ndrmjet tingujve frkues t aspiruar dhe t paaspiruar.

4.13.8. Testi 8 Krkesa: Listen to the following and write down what you hear on the tape.

136

Teksti i dhn: Numror

Numrort e lexuar: 1. 2. 3. 4. 5. Fifteen Forty Four hundred and eighty Three thousand five hundred and ninety Twenty

Prgjigjet e nxnsve pr numrorin e par:

Prgjigjja e sakt: Fifteen

Prgjigjet e pasakta: Fifty / Five / 50

Prgjigjet e nxnsve pr numrorin e dyt:

Prgjigjja e sakt: Forty

Prgjigjet e pasakta: Four / Fourteen / 40

Prgjigjet e nxnsve pr numrorin e tret:

Prgjigja e sakt: Four hundred and eighty

Prgjigje t pasakta: Four Hundred / Eighty / Four Hundred Eight / 418 / 480 137

Prgjigjet e nxnsve pr numrorin e katrt:

Prgjigjja e sakt: Three Thousand Four Hundred And Ninety

Prgjigje t pasakta:

Three Thousand Four Hundred And Eight / Three Thousand Four Eight / Four Hundred Eight / 3418 / 3480

Prgjigjet e nxnsve pr numrorin e pest:

Prgjigjja e sakt: Twenty

Prgjigjet e pasakta: Twenteen / Twenty To / To / 20

PERFORMANCA

Testi: 8 Teksti: Krkesa: Numror Dgjoni dhe shkruani at q thot magnetofoni Performanca n prqindje T sakta 31 Pjesrisht t sakta 60 T pasakta 9

138

Sikundr shihet nga t dhnat e msiprme, tridhjet e nj pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje t sakta, gjashtdhjet pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje pjesrisht t sakta, kurse nnt pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t pasakta. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak t dgjimit t paprqendruar t numrorve t lexuar me saktsi. Prve ksaj, ata nuk kan qen n gjendje t dallojn prapashtesat e numrorve t till si forty dhe fourteen dhe kshtu me radh. Ndrkoh, dy pr qind e nxnsve q kan dhn prgjigje t pasakta nuk i kan shkruar numrort me fjal, duke mos marr parasysh krkesn e ushtrimit.

4.13.9. Testi 8(a) Teksti i dhn: Numrat e telefonit

Njsit e testit, t cilat u lexuan me z: 1. 2. 3. 4. 5. Eight one four two eight double one Five seven three nine zero one Seven one four three nine double two Three five eight two seven four Two five double two three zero two

Prgjigjet e nxnsve pr njsin e par:

Prgjigjja e sakt: Eight One Four Two Eight Double One

Prgjigjet e pasakta: Eight Fourty Two Eight One One / 8422302

Prgjigjet e nxnsve pr njsin e dyt:

Prgjigjja e sakt: Five Seven Three Nine Zero One

139

Prgjigjet e pasakta: Five Seventeen Three Nine Zero One / Five Seventy Ninety Zero One / Five Seven Three Nineteen Zero One, 578293 Prgjigjet e nxnsve pr njsin e tret:

Prgjigjja e sakt: Seven One Four Three Nine Double Two

Prgjigjet e pasakta: Seven One Fourty Three Nine Double Two / Seventeen One Four Three Nine Double Two/ Seven One Four Three Nineteen Double Two / 733922

Prgjigjet e nxnsve pr njsin e katrt:

Prgjigjja e sakt: Three Five Eight Two Seven Four

Prgjigjet e pasakta: Thirty Five Eight Two Seven Four / Three Five Eighteen Two Seven Four / Three Five Eight Two Seveneen Four / 358740

Prgjigjet e nxnsve pr njsin e pest:

Prgjigjja e sakt: Two Five Double Two Three Zero Two

Prgjigjet e pasakta: Two Five Twenty Twenty Three Zero Two / Two Fifteen Double Two Thirty Zero Two / Two Five Double Two Thirteen Zero Two / 2542822 140

PERFORMANCA

Testi: 8(a) Teksti: Krkesa: Numra telefoni Dgjoni dhe shkruani at q thot magnetofoni Performanca n prqindje T sakta 30 Pjesrisht t sakta 45 T pasakta 25

Sikundr shihet nga t dhnat e msiprme, tridhjet pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje t sakta, dyzet e pes pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje pjesrisht t pasakta, ndrsa njzet e pes pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara. Ndrkoh, ata kan hequr disa numra, si dhe kan ndryshuar rendin e numrave t lexuar me z t lart. Gjithashtu, pes pr qind e grupit t nxnsve q kan dhn prgjigje t gabuara i kan shkruar numrat me shifra n vend q ti shkruanin me fjal. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak t vshtirsive q kan hasur nxnsit n kapjen shqiptimit t numrave t shprehur me fjal.

4.13.10. Testi 8(b) Teksti i dhn: Numra vitesh

Njsit e provimit, t cilat u lexuan me z t lart: 1. 2. 3. 4. 5. Fifteen ninety-five Nineteen seventeen Nineteen seventy-three Two thousand eleven Two thousand twenty-one

141

Prgjigjet e nxnsve pr njsin e par t testit:

Prgjigjja e sakt: Fifteen Ninety-Five

Prgjigjet e pasakta: Fifty Nineteen Five / Ten Five Nine Five/ Fifty Nine Five / 1975

Prgjigjet e nxnsve pr njsin e dyt t testit:

Prgjigjja e sakt: Nineteen Seventeen

Prgjigjet e pasakta: Ninety Seventeen / Nineteen Seventy / Nine Ten Seventeen / 1970

Prgjigjet e nxnsve pr njsin e tret t testit:

Prgjigjja e sakt: Nineteen Seventy-Three

Prgjigjet e pasakta: Ninety Seventeen Three / Nine Teen Seventeen Three / Nineteen Seventeen Three / 1937.

142

Prgjigjet e nxnsve pr njsin e katrt t testit:

Prgjigjja e sakt: Two Thousand Eleven

Prgjigjet e pasakta: Twelve Thousand Eleven, Twenty Thousand Eleven / Two Ten Thousand Eleven /2021

Prgjigjet e nxnsve pr njsin e pest t testit:

Prgjigjja e sakt: Two Thousand Twenty-One

Prgjigjet e pasakta: Twenty Thousand Twenty-One / Two Hundred Twelve One / Twelve Thousand Two One / 2012

PERFORMANCA

Testi: 8(b) Teksti: Krkesa: Numra vitesh Dgjoni dhe shkruani at q thot magnetofoni Performanca n prqindje T sakta 41 Pjesrisht t sakta 54 T pasakta 5

Sikundr shihet nga t dhnat e msiprme, dyzet e nj pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje t sakta, pesdhjet e katr pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje pjesrisht t sakta, 143

ndrsa pes pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak t vshtirsive q kan hasur nxnsit n kapjen me vesh t fundeve t fjalve.

4.13.11. Testi 8(c) Teksti i dhn: Numra datash

Njsit e lexuara me z t lart: 1. 2. 3. 4. 5. April the eleventh The fourth of August The fourth of July The second of September The twenty-first of March

Prgjigjet e nxnsve pr njsin e par t testit:

Prgjigjja e sakt: April the eleventh

Prgjigjet e pasakta: April eleventh / April eleven / Eleven April / 11 April

Prgjigjet e nxnsve pr njsin e dyt t testit:

Prgjigjja e sakt: The fourth of August

Prgjigjet e pasakta: The four August / The fourty of August / The August fourth / 4 August

144

Prgjigjet e nxnsve pr njsin e tret t testit:

Prgjigjja e sakt: The fourth of July

Prgjigjet e pasakta: The fourty of July / The four July / The July four, 4 July

Prgjigjet e nxnsve pr njsin e katrt t testit:

Prgjigjja e sakt: The second of September

Prgjigjet e pasakta: The two September, The September second / The September to / 2, September

Prgjigjet e nxnsve pr njsin e pest t testit:

Prgjigjja e sakt: The twenty-first of March

Prgjigjet e pasakta: The twenty one of March / The two one March / The March twenty one, 21, March

145

PERFORMANCA

Testi: 8(c) Teksti: Krkesa: Numra datash Dgjoni dhe shkruani at q thot magnetofoni Performanca n prqindje T sakta 45 Pjesrisht t sakta 49 T pasakta 6

Sikundr shihet nga t dhnat e msiprme, dyzet e pes pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje t sakta, dyzet e nnt pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje pjesrisht t sakta, ndrsa gjasht pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara. Jemi t mendimit se njzet pr qind e nxnsve t grupit t dyt, t cilt kan dhn prgjigje pjesrisht t sakta, kan harruar ti prdorin disa njsi gramatikore, pr shembull, the dhe of, si dhe kan ndryshuar rendin e njsive t shqiptuara, pikrisht pr shkak t pakujdesis gjat dgjimit t fjalve t shqiptuara, si dhe t mosnjohjes s rndsis s renditjes s dats s muajit gjat sjelljes ndr mend ose shkrimit t tyre me fjal.

4.14. Prmbledhje 4.14.1. Gjetjet Kemi zbuluar se n ushtrimin e testit, ku krkohet kapja ose nxjerrja e informacionit n lidhje me prmbajtjen kuptimore t tekstit, dyzet e nnt pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje t sakta, tridhjet e nj pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje pjesrisht t sakta, shtatmbdhjet pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara, ndrsa vetm tre pr qind e nxnsve nuk u kan dhn asnj prgjigje pyetjeve. Jemi t mendimit se shkaku kryesor i performancs s mir n kt test sht fakti se dialogu i dhn prbhet nga fjal t thjeshta dhe t njohura, t cilat u japin mundsi nxnsve pr ta kuptuar at me lehtsi. Pra, prdorimi i fjalve t thjeshta dhe t njohura e lehtson t kuptuarit dgjimor t nxnsve. Kemi zbuluar gjithashtu se fjalt e vshtira dhe t panjohura i pengojn nxnsit n kuptimin e konceptit. Rrjedhimisht, ata nuk jan 146

n gjendje q t nxjerrin, as t marrin me mend, kuptimin e fjalve t vshtira dhe t panjohura pr ta nprmjet shfrytzimit t treguesve kontekstual. Jemi t mendimit se n ushtrimin e testit, ku krkohet kapja ose nxjerrja e informacionit t drejtprdrejt n lidhje me prmbajtjen kuptimore t tekstit, njzet e katr pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara pr shkak t mosnjohjes s kontekstit prkats. Pra, nxnsve q kan dhn prgjigje t gabuara u mungojn njohurit pr njoftimet q jepen npr stacione hekurudhore. Kshtu, mund t arrihet n prfundimin se edhe dijet n lmin e sociolinguistiks e ndihmojn shum prdoruesin e gjuhs s huaj pr t kuptuar diskursin. N ushtrimin e testit, ku krkohet gjetja e gabimeve n fjali, tridhjet pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara. Kshtu, ata nuk kan arritur t shquajn dallimet q ekzistojn ndrmjet emrave n numrin shums dhe n numrin njjs, ndrmjet treguesve t kohve t foljes, ndrmjet mbaresave t foljeve gjat zgjedhimit, si dhe ndrmjet foljeve ndihmse, t cilat jan dhn gabim npr fjali. Rrjedhimisht, mund t arrihet n prfundimin se njohja e tipareve gramatikore n fjali sht tepr e rndsishme. do vshtirsi q haset n njohjen e ktyre tipareve gjuhsore ndikon n mnyr negative n kapjen e kuptimit t fjalive. N ushtrimin e testit, ku krkohet njohja e varianteve fonetike dhe e kontrasteve fonemike brenda fjalve, tridhjet e dy pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara. Kshtu, ata nuk kan qen n gjendje t dallojn ndryshimet e imta fonetike t fjalve n grupe t tilla si brake, ache, shake, streak dhe break. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak se nxnsit nuk jan fort t ndrgjegjshm pr ekzistencn e varianteve tingullore brenda fjalve. Pr m tepr, ata nuk i dallojn dot tingujt e zshm nga tingujt e pazshm, tingujt e aspiruar nga tingujt e paaspiruar, tingujt frkues nga tingujt jofrkues. Ndrkoh, n ushtrimin e testit, ku krkohet njohja dhe mbajtja mend e numrorve, e numrave t telefonit, e viteve dhe datave, shumica e nxnsve kan dhn prgjigje t sakta. Megjithkt, disa nga nxnsit nuk kan qen n gjendje t dallojn fundet e fjalve q shnojn numrat. Gjithashtu, ata i harrojn numrat kur kta t fundit jepen me m shum sesa pes shifra njhersh, duke prfshir ktu edhe disa njsi t caktuara gramatikore, si, pr shembull, the dhe of, njherazi.

147

4.14.2. Performanca e nxnsve Performanca e nxnsve n t kuptuarit dgjimor sht krahasuar dhe sht prqasur n baz t parametrave t przgjedhur shoqror. Tabela e mposhtme tregon performancn e prgjithshme t nxnsve.

Krahasimi i performancs s nxnsve n prqindje Gjuha e msimit Gjinia M80 Shqip 28 F81 29 Rajoni R82 26 U83 28 Gjendja ekonomike GAU84 GAM85 GAL86 28 29 29 Arsimimi i prindrve PA87 29 A88 32

Sikundr shihet nga t dhnat e msiprme, kemi zbuluar se performanca e nxnsve me prindr t arsimuar sht m e mir sesa ajo e nxnsve me prindr t paarsimuar. Diferenca ndrmjet tyre sht e barabart me tre pr qind. Ndrkoh, diferenca ndrmjet nxnsve t gjinis mashkullore dhe atyre t gjinis femrore sht e barabart me nj pr qind. Diferenca ndrmjet nxnsve t grupit me t ardhura t ulta dhe atyre me at ardhura t larta sht e barabart me nj pr qind, po kaq sa sht diferenca ndrmjet nxnsve t grupit me t ardhura t ulta dhe atyre t grupit me t ardhura t mesme. Kshtu, jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak t faktit se nxnsit me prindr t arsimuar jan m shum t motivuar, t nxitur dhe t ndihmuar n msime nga kta t fundit, pa prmendur ktu punn e prkushtuar t msuesve. Gjithashtu, ata jan edhe shum t ekspozuar kundrejt gjuhs angleze n shkoll dhe n shtpi. Rrjedhimisht, mund t arrihet n prfundimin se bagazhi i dijeve t nxnsve, si dhe motivimi dhe nxitja nga prindrit, ndihmojn n drejtim t prmirsimit t performancs n lmin e t kuptuarit dgjimor.

80 81 82 83 84 85 86 87 88

Mashkullore. Femrore. Rurale. Urbane. Grupi me t ardhura t ulta. Grupi me t ardhura t mesme. Grupi me t ardhura t larta. T paarsimuar. T arsimuar.

148

4.14.3. Rekomandime T dgjuarit sht shkaku themelor, i cili shpie n zhvillimin e shprehive t tjera gjuhsore. Kshtu, do mangsi n t dgjuar ndikon shum n zhvillimin prfundimtar t shprehive t tjera. Ather, pr ti shmangur t metat dhe dobsit n t dgjuar, jemi t mendimit se rekomandimet e mposhtme do tu vinin n ndihm t interesuarve, domethn, nxnsve dhe msuesve t gjuhs s dyt: Msimi i t kuptuarit dgjimor nuk duhet nnvleftsuar, as nuk duhet ln asnjher pas dore. Jemi t mendimit se ai mund tu msohet nxnsve nprmjet mnyrs sesi kuptohet konteksti, nprmjet mnyrs sesi nxirret kuptimi i fjalve t panjohura n kontekst, si dhe nprmjet mnyrs sesi kapet kuptimi kontekstual ose situatsor i fjalve. Gjykojm se dialogt e regjistruar n magnetofon mund tu jepen nxnsve pr ti dgjuar rregullisht. Mandej, ata duhet t pyeten n lidhje me prmbajtjen kuptimore t tyre. Kjo lloj praktike do ti ndihmonte nxnsit pr t rritur kapacitetin kuptues dhe kompetencn komunikuese. Sipas mendimit ton, zhvillimi n orn e msimit i lojrave pr dallimin e tingujve, pr njohjen e ifteve minimale, pr njohjen e morfemave, pr njohjen e rrokjeve t fjalve, pr njohjen e germave heshtore t fjalve, pr njohjen e pjesve t ligjrats etj., do t ndihmonte n drejtim t rritjes s aftsis s dgjuesve, domethn, t nxnsve, pr ti dalluar nga njratjetra fonemat, morfemat dhe variantet fonetike t tingujve. Jemi t mendimit se nxnsve mund tu jepet mundsia pr t dgjuar fjal t ndryshme t prdorimit t ditve tona, duke i lejuar q t shkruajn sinonimet dhe antonimet e tyre. Kshtu, pr m tepr, praktika e gjetjes s fjalve t barabarta t gjuhs s par pr ato t gjuhs s dyt, si dhe prkthimi i fjalive nga gjuha e dyt, n gjuhn e par, dhe anasjelltas, do t ndihmonte mjaft pr t zhvilluar kompetencn gjuhsore t nxnsve. Mendojm se ndjekja e programeve televizive, e filmave, si dhe i programeve n radio me siguri do t ndihmonte pr tu njohur me mnyrn sesi e prdorin gjuhn angleze folsit vends dhe folsit e huaj. Ky lloj ushtrimi do ti ndihmonte ata edhe pr t kuptuar variantet dialektore t gjuhs s dyt.

149

Ndrkoh, gjykojm se ndjekja dhe njohja e njoftimeve t krejt llojeve do ti ndihmonte nxnsit pr t forcuar njohurit sociolinguistike dhe pr t rritur prqendrimin e vmendjes.

150

PRFUNDIME Vshtrim i prgjithshm Besojm se punimi yn mbi procesin e t nxnit t anglishtes nga nxnsit e shkollave t mesme t prgjithshme n Kosov ka arritur ti prmbush objektivat e vna n baz t dshmive empirike. Nprmjet ktij punimi, kemi identifikuar rolin q luajn ndryshoret sociale n procesin e t nxnit t anglishtes si gjuh e dyt. Ndrkoh, rezultatet jan parashtruar n kapitujt paraardhs. Ky kapitull prmbylls i paraqet gjetjet, vrtetimin e hipotezave t shtruara, rekomandimet pr zgjidhjet e problemeve q hasin nxnsit n procesin e prvetsimit t shprehive t anglishtes, si dhe drejtimet e studimeve prkatse t mtejshme.

Gjetjet e punimit Gjetjet e ktij punimi, domethn, strategjit q shfrytzojn nxnsit pr ti zgjidhur problemet e llojllojshme me t cilat ballafaqohen n procesin e pajisjes me shprehit e anglishtes jan prmbledhur si m posht vijon:

Gjetjet lidhur me shprehit ligjrimore Kemi zbuluar se nxnsit shpeshher shfrytzojn strategji t caktuara komunikimi me qllim q ti fshehin mangsit dhe dobsit e veta gjuhsore. Dhe shmangia e tems s biseds sht strategjia e par dhe kryesore, e cila ndiqet prej tyre. Kshtu, t dhnat e grumbulluara tregojn se shtat pr qind e nxnsve i bn bisht biseds n anglisht pr temn e dhn me autorin e ktij punimi pr shkak t ankthit, t tronditjes gjuhsore, t tronditjes kulturore, si dhe t mangsive dhe dobsive gjuhsore. Prve ksaj, shmangia sintaksore sht strategji e paraplqyer, e cila prdoret pr t anashkaluar ndrtimin e fjalive. Pra, n vend q t ndrtojn fjali t plota dhe t sakta, nxnsit kapen pas strukturave eliptike pr tu dhn prgjigje pyetjeve q u bhen. Strategjia e shmangies semantike sht lloj i veant i qasjes s cils nxnsit i prmbahen pr t shmangur kooperimin kuptimor n kuadrin e pyetjeve q u drejtohen gjat rrjedhs s bashkbisedimit. 151

Nxnsit mbshteten n strategjin e prkthimit fjal pr fjal nga gjuha nn (n rastin ton, shqipja), n gjuhn e huaj (n rastin ton, anglishtja). Gjithashtu, ata prdorin parazitizma shprehimor sa her q hasin pengesa dhe vshtirsi. Vetkorrigjimi, zvarritja e fjalve dhe prsritja jan strategji t tjera, t cilat nxnsit i kan fort pr zemr. Kshtu, duke zbatuar strategjin e vetkorrigjimit, ata prpiqen t ndreqin aty pr aty njsi t caktuara gramatikore. Madje, nganjher, edhe njsit e vetkorrigjuara jan t gabuara. N kt kontekst, zvarritja e fjalve ka t bj me zgjatjen e rrokjeve sa t jet e mundur. Kjo strategji i jep koh folsit pr t krkuar elementet vazhduese. Ndrkoh, me ndihmn e strategjis s prsritjes, nxnsit rimarrin fjal, shprehje, fjali t pjesshme dhe fjali t plota. Kshtu, kemi zbuluar se prsritja e fjalive t plota u jep nxnsve m shum koh sesa prsritja e fjalve ose e fjalive t pjesshme. Nxnsit i drejtohen pr ndihm edhe strategjis s shmangies s mesazhit. Pra, ata e fillojn komunikimin pr nj tem t caktuar, por i bien shkurt, duke e ln prgjysm pr shkak t vshtirsis, t stresit dhe t ankthit, t cilt lidhen me elementet gjuhsore t sistemit t gjuhs s dyt (n rastin ton, t anglishtes). Nxnsit e ulin zrin nse e ndiejn se kan gjasa t gabojn n t shprehur. Jemi t mendimit se strategjia e uljes s zrit tregon se ata nuk kan shum besim n njohurit tashm t fituara t gjuhs s dyt (n rastin ton, t anglishtes). Krahas ksaj, edhe strategjia e zgjerimit burimor, si lloj m vete, u vjen n ndihm nxnsve kur prpiqen ti shtojn burimet veta gjuhsore n vend q t japin prgjigjen e krkuar me saktsi dhe me fjal t mjaftueshme. Pr m tepr, kemi zbuluar gjithashtu se disa nxns shpikin fjal t reja t caktuara gjat komunikimit gojor n rastet kur nuk arrijn t gjejn fjaln e duhur, ose kur kjo fjal mungon n leksikonin e tyre mendor. N kontekste t caktuara, nxnsit shfrytzojn strategjin ndrrimit. Pra, ata prdorin fjal t caktuara t gjuhs s par (n rastin ton, t shqipes) n gjuhn e dyt (n rastin ton, t anglishtes). Edhe prafrimi sht strategji q u shkon pr shtat nxnsve pr t prdorur njsi t prafrta n vend t atyre q jan t sakta dhe t nevojshme. Megjithkt, fjala e prafrt ka prmbajtje kuptimore t ngjashme me fjaln e krkuar, gj q nuk e pengon komunikimin. Prve strategjive t lartprmendura, nxnsit ndjekin strategji ndrgjuhsore dhe brendagjuhsore. Kshtu, nxnsit e shfrytzojn strategjin ndrgjuhsore n rastet kur ka dallime ndrmjet gjuhs s 152

par (n rastin ton, t shqipes) dhe gjuhs s dyt (n rastin tone, t anglishtes). Strategjit ndrgjuhsore jan interferenca fonologjike, shuarja e diftongut, zgjatja e zanores, shmangia e togut nistor bashktingllor, shtimi i zanores n fund t fjals, si dhe iftimi i tingujve bashktingllor. Si rrjedhoj, nxnsit i shqiptojn fjalt e anglishtes me ngjyrime fonetike t shqipes. Ndrkoh, kemi zbuluar se nxnsit e zbatojn strategjin brendagjuhsore n rastet kur ka parregullsi n rregullat e gjuhs s huaj (n rastin ton, t anglishtes). Nxnsit bjn prgjithsim t tepruar t rregullave t gjuhs s huaj. Pr shembull, nxnsit priren nga prdorimi i mbaress -(e)s pr formimin e shumsit t krejt emrave, kur kt gj e krkon konteksti ose situata. Gjithashtu, ata prdorin mbaresn -(e)d pr t formuar kohn e shkuar t foljeve t rregullta dhe t rregullta njhersh, pa br asnj lloj prjashtimi. Pra, kto jan disa nga strategjit brendagjuhsore, q shfrytzohen nga nxnsit gjat komunikimit bisedor.

Gjetjet n lmin e shprehive shkrimore Kemi zbuluar se nxnsit e prdorin nyjn e trajts s pashquar an prpara fjalve q fillojn me bashktingllore, dhe a prpara fjalve q fillojn me zanore, pa marr parasysh cilsin e germs ose t fonems nistore t tyre. Pr m tepr, nyjat e trajts s pashquar dhe t trajts s shquar, njhersh, prdoren kuturu prpara emrave ose frazave emrore, si dhe hiqen arbitrarisht n rastet kur prania e tyre sht e domosdoshme. Nj lloj tjetr gabimi, i cili sht zbuluar n punt me shkrim t nxnsve, lidhet me prdorimin e parafjalve. Kshtu, parafjala on vendoset prpara yesterday, tomorrow, last month etj. Jemi t mendimit se ky gabim sht rrjedhoj e prgjithsimit t tepruar t rregulls q thot se on prdoret prpara emrave t ditve t javs, t till si Monday, Sunday etj. Gjithashtu, nxnsit i heqin ose i shtojn parafjalt sipas dshirs, pikrisht ather kur nuk krkohet nj gj e till. Kemi zbuluar gabime edhe n prdorimin e premrave dhe t mbiemrave. Kshtu, premrat prdoren gabimisht n vend t njri-tjetrit. Pr shembull, n vend t I, prdoret me, n vend t me, prdoret myself etj. Gjithashtu, nxnsit i prdorin emrat n rastet kur krkohet prdorimi i mbiemrave. Kemi identifikuar gabime edhe n prdorimin e numrit t emrave. Kshtu, nxnsit priren n drejtim t 153

prgjithsimit t tepruar t rregullave n rastet kur ka parregullsi n formimin e shumsit. Nj lloj tjetr i veant gabimi sht vn re n prdorimin e foljeve. Kshtu, n fjalit pyetse dhe n fjalit mohore, prdoret e shkuara e dyfisht. Kjo sht rrjedhoj e interferencs s gjuhs s par (n rastin ton, t shqipes) n gjuhn e dyt (n rastin ton, t anglishtes). Format gramatikore t s shkuars prdoren n rastet ku krkohen format e pjesores s shkuar. Pr m tepr, nxnsit priren n drejtim t prgjithsimit t tepruar pr shkak t parregullsis q haset n formimin e formave t kohs s shkuar. Prve ksaj, kemi identifikuar gabime edhe n prdorimin e njsive gramatikore, t tilla si ndajfoljet dhe foljet ndihmse. Kshtu, folja ndihmse be shtohet n mnyr trsisht t panevojshme ndrmjet kryefjals I dhe foljes n kohn e shkuar. Jemi t mendimit se kjo gj ndodh pr shkak t faktit se folja kpuj be funksionon si folje kryesore n disa kontekste t caktuara. Si rrjedhoj e ndikimit t ksaj strukture, nxnsit e prdorin foljen ndihmse be n mnyr t pavetdijshme sa her q ndrtojn fjali me premrin vetor I n rolin e kryefjals. Pr m tepr, format gramatikore t foljes ndihmse be prdoren gabimisht n vend t njra-tjetrs. Kshtu, pr shembull, am prdoret n vend t was, are n vend t were dhe kshtu me radh. Fush tjetr e vshtir pr nxnsit mbetet prshtatja gramatikore e fjalve me njra-tjetrn. Kshtu, kemi zbuluar probleme t shumta lidhur me prshtatjen e fjalve prcaktuese me emrat, e kryefjals me kallzuesin, e premrit lidhor me kallzuesin. Kemi zbuluar se nxnsit bjn shum gabime edhe n nivel fjalie. Jemi t mendimit se kjo gj ndodh pr shkak t ndryshimit ndrmjet strukturave sintaksore t gjuhs s par dhe t gjuhs s dyt. Pr m tepr, kemi zbuluar se fjalit pyetse ndrtohen me rend t prmbysur, t anasjellt. Kshtu, struktura where + sub + aux + verb, pr shembull, Where you are going?, prdoret n vend t strukturs where + aux + sub + verb, pr shembull, Where are you gong?. Jemi t mendimit se kjo gj ndodh pr shkak t ndikimit t forms s folur t gjuhs s dyt n t shkruar. Gjithashtu, n punt me shkrim t nxnsve ndeshen shum fjali t paplota. Gjithashtu, kemi zbuluar se ortografia, domethn, drejtshkrimi sht fush problemore m vete. Pr sa i takon ksaj, jemi t mendimit se, prve ndrhyrjeve t gjuhs s par (n rastin ton, t shqipes) dhe shprehive t gabuara ligjrimore t nxnsve, edhe rregullat pr drejtshkrimin e anglishtes jan shkaktar t gabimeve drejtshkrimore. 154

Gjetjet n lmin e shprehive leximore Kemi zbuluar se n testin, ku krkohet plotsimi i fjalive t paplota, pesdhjet e katr pik pes pr qind e nxnsve nuk kan arritur ti plotsojn fjalit nprmjet przgjedhjes s njrs nga alternativat e dhna. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak t mosnjohjes s funksioneve gramatikore dhe t kuptimeve t lidhzave, sikundr jan ato bashkrenditse dhe nnrenditse, t cilat jan prdorur n fjali. Ndrkoh, n testin ku krkohet tu prgjigjet pyetjeve n lidhje me prmbajtjen kuptimore t pasazhit, kemi zbuluar se tridhjet pik pes pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak t paaftsis pr t kapur kuptimin e fjalve t tilla si both, in spite of', except, etj. Edhe n rastin e testit numr tre, kemi zbuluar se njzet pr qind e nxnsve kan gabuar n gjetjen e barazimeve t sakta ndrmjet pjesve t ligjrats pr plotsimin e fjalive. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak t paaftsis s nxnsve pr t kuptuar foljet frazale, sikundr jan give up, climb up, ring up etj. M tej, n testin, ku krkohet gjetja e fjalve sinonimike, kemi zbuluar se njzet pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak t fjalorit t varfr t nxnsve. Edhe n testin, ku krkohet njohja e formave homofonike, kemi zbuluar se njzet e gjasht pik pes pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak t problemeve q hasin nxnsit n prcaktimin e fonemave dhe t dallimeve ndrmjet togjeve zanore brenda fjalve t dhna. N testin ku krkohet gjetja e gabimeve n fjali, kemi zbuluar se njzet e pes pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak t njohurive t tyre t pakta gramatikore. N testin ku krkohet gjetja e gjinis shkrimore, n rastin ton, t telegramit, kemi zbuluar se dyzet pik pes pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak t mungess s njohurive n lidhje me llojin e pasazhit. N testin ku krkohet emrtimi i pjesve t ndryshme t ligjrats t prdorura n fjali, kemi zbuluar se dyzet e dy pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak t njohurive t pakta dhe t mangta gramatikore t nxnsve. Kshtu, ata nuk kan arritur t kapin dallimin ndrmjet mbiemrit foljor prejpjesor broken n frazn emrore broken glass dhe t foljes broken n frazn foljore have broken. N t dy rastet, pr nxnsit, broken sht thjesht folje. Po ashtu, ata nuk kan 155

arritur t kapin dallimin ndrmjet premrit vetor t rass dhanore him dhe mbiemrit pronor his etj. N testin ku krkohet tu prgjigjet pyetjeve n lidhje me prmbajtjen kuptimore t pasazhit, kemi zbuluar se gjashtmbdhjet pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak t fjalorit t varfr t tyre. Gjithashtu, nxnsit kan dhn prgjigje t gabuara edhe n ato raste kur kan hasur fjal t vshtira dhe t ndrlikuara, sikundr jan bequeathed, endowed, unworthy, contribution etj. N testin ku krkohet tu jepet prgjigje pyetjeve n lidhje me prmbajtjen kuptimore t diagramit, kemi zbuluar se pesmbdhjet pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pikrisht pr shkak t veoris unike t ushtrimit. Kshtu, kemi arritur n prfundimin se foljet frazale, fjalt e vshtira, fjalit e prbra, fjalit e gjata, si dhe kontekstet e panjohura n materialet leximore, i pengojn nxnsit n kuptimin e koncepteve t parashtruara n to.

Gjetjet n lmin e shprehive dgjimore N testin ku krkohet nxjerrja e informacionit n baz t tekstit, kemi zbuluar se dyzet e nnt pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje t sakta, tridhjet e nj pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje pjesrisht t sakta, shtatmbdhjet pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara, ndrsa vetm tre pr qind e nxnsve nuk u kan dhn asnj prgjigje pyetjeve. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak se dialogu i prfshir si ushtrim sht i ndrtuar me fjal t thjeshta dhe t njohura, t cilat u japin mundsi nxnsve pr ta kuptuar at me lehtsi. Kshtu, kemi arritur n prfundimin se fjalt e thjeshta dhe t njohura e lehtsojn t kuptuarit dgjimor t nxnsve. Ndrkoh, sht vn re se fjalt e vshtira dhe t panjohura i pengojn nxnsit n kuptimin e konceptit. Pra, ata nuk jan n gjendje t nxjerrin, as t marrin me mend, kuptimin e fjalve t vshtira dhe t panjohura nprmjet prdorimit t treguesve kontekstual. Kshtu, pr shembull, hasja e fjalve test-fired, missile dhe lethal ua ka vshtirsuar atyre t kuptuarit e konceptit t mishruar n diskurs. N testin ku krkohet kapja ose thithja e prmbajtjes kuptimore t informacionit t drejtprdrejt, kemi zbuluar se vetm njzet e katr pr qind e nxnsve kan arritur t japin prgjigje t sakta. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak t mosnjohjes s kontekstit. Pra, nxnsit, t cilt kan dhn prgjigje t gabuara, nuk kan qen t ekspozuar kundrejt njoftimeve q jepen npr stacione hekurudhore. 156

Rrjedhimisht, mund t arrihet n prfundimin se njohurit sociolinguistike i ndihmojn shum prdoruesit e gjuhs pr t kuptuar diskursin. N testin ku krkohet gjetja e gabimeve gramatikore n fjali, kemi zbuluar se tridhjet pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara. Pra, ata nuk kan arritur t kapin dallimin q ekziston ndrmjet emrave n numrin njjs dhe n numrin shums, ndrmjet mbaresave q prdoren pr krijimin e kohve t foljeve, ndrmjet mbaresave t foljeve gjat zgjedhimit dhe ndrmjet foljeve ndihmse, t cilat jan prdorur gabimisht n fjali. Dihet tashm fakti se njohja e tipareve gramatikore sht shum e rndsishme. do vshtirsi q haset n njohjen e ktyre tipareve gjuhsore ndikon n procesin e kapjes s kuptimit t fjalive. Pr m tepr, nxnsit nuk kan arritur t dallojn ngjyrimet e vockla t fjalve t grupuara, sikundr jan brake, ache, shake, streak, break etj. N testin ku krkohet njohja e variacioneve fonetike dhe e kontrasteve fonemike, kemi zbuluar se tridhjet e dy pr qind e nxnsve kan dhn prgjigje t gabuara pr seciln njsi. Jemi t mendimit se kjo gj ka ndodhur pr shkak se nxnsit nuk jan t vetdijshm pr variantet tingullore q gjenden brenda trupit t fjalve. Pr m tepr, ata nuk kan qen n gjendje ti dallojn tingujt e zshm nga tingujt e pazshm, tingujt e aspiruar nga tingujt e paaspiruar, tingujt frkues nga tingujt jofrkues. S fundi, n testin ku krkohet njohja dhe mbajtja mend e numrave, pr shembull, numrat e telefonit, vitet dhe data, kemi zbuluar se shumica e nxnsve kan performanc t mir. Mirpo, disa nga nxnsit nuk ishin n gjendje t kapnin dallimet n fundet e fjalve, si, pr shembull, n rastin e forty, fourteen dhe fifty, fifteen etj. Ndrkoh, ata nuk arrijn ti mbajn mend numrat kur kta t fundit jepen me m shum sesa pes shifra, si dhe nuk din ta prdorin nyjn e trajts s shquar the prpara numrorit rreshtor, i cili shnon datn dhe prapashtesn of prpara emrit, i cili shnon muajin.

Vrtetimi i hipotezave Roli i ndryshoreve sociale n prvetsimin e shprehive gjuhsore t anglishtes sht identifikuar duke mbajtur parasysh pikt e grumbulluara nga nxnsit. Me ndihmn e ktyre rezultateve, hipotezat jan vrtetuar ose jan hedhur posht.

157

Hipoteza 1: Gjuha msimore ushtron ndikim t drejtprdrejt n prvetsimin e shprehive t gjuhs s dyt. Pikt e grumbulluara nga nxnsit e t dyja gjuhve msimore sipas ndryshoreve t ndryshme jan mbledhur dhe mandej sht prllogaritur mesatarja e tyre. Kjo sht pasqyruar n tabeln e mposhtme.

Shprehit gjuhsore

Pikt mesatare t nxnsve t gjuhve msimore shqip dhe anglisht 27.33 % 28.6 % 28.66 % 25.22 % 34.33 % 32 % 30 % 32.33 %

Diferenca mesatare ndrmjet t dyjave

T folurit T shkruarit T lexuarit T dgjuarit

7% 3.4 % 2.34 % 7.11 %

Sikundr shihet nga t dhnat e msiprme, nxnsit q prdorin anglishten si gjuh msimore kan arritur t grumbullojn nj mesatare piksh t barabart me tridhjet e katr pik tridhjet e tre pr qind n t folur, tridhjet e dy pr qind n t shkruar, tridhjet pr qind n t lexuar dhe tridhjet e dy pik tridhjet e tre pr qind n t dgjuar. Ndrkoh, nxnsit q prdorin shqipen si gjuh msimore kan arritur t grumbullojn nj mesatare piksh t barabart me njzet e shtat pik tridhjet pr qind n t folur, njzet e tet pik gjasht pr qind n t shkruar, njzet e shtat pik gjashtdhjet e gjasht pr qind n t lexuar, si dhe njzet e pes pik njzet e dy pr qind n t dgjuar. Diferenca n pik ndrmjet nxnsve q e prdorin shqipen si gjuh msimore dhe atyre q i zhvillojn msimet n gjuhn angleze sht shat pr qind n t folur, tre pik katr pr qind n t shkruar, dy pik tridhjet e katr pr qind n t lexuar, si dhe shtat pik njmbdhjet pr qind n t dgjuar. Kshtu, diferenca empirike tregon se nxnsit q i zhvillojn msimet n anglisht, n t gjitha shprehit gjuhsore, kan grumbulluar m shum pik sesa ata q e prdorin shqipen si gjuh msimore. Pra, vrtetohet hipoteza e par, e cila thot se gjuha msimore ushtron ndikim t drejtprdrejt n prvetsimin e shprehive t gjuhs s dyt .

158

Hipoteza 2: Asnj ndryshore (domethn, as gjinia, as rajoni, as t ardhurat, as arsimimi i prindrve) nuk luan rol n zhvillimin e shprehive t gjuhs s dyt. Pr ta vrtetuar kt hipotez, sikundr sht thn m prpara, pikt mesatare t grumbulluara nga nxnsit jan prllogaritur duke marr parasysh seciln ndryshore n t gjitha shprehit gjuhsore. Tabela vijuese e tregon kt fare qart.

Prqindja e pikve mesatare t grumbulluara nga nxnsit Shprehit gjuhsore Gjinia M89 T folurit T shkruarit T lexuarit T dgjuarit 28 27 27 29 F90 28 26 28 30 Rajoni R91 29 28 26 27 U92 31 33 28 30 Gjendja ekonomike GAU93 28 27 25 29 GAM94 32 32 27 30 GAL95 34 34 29 31 Arsimi i prindrve PA96 29 26 29 31 A97 35 40 37 36

Sikundr shihet nga t dhnat e msiprme, n t folur, diferenca mesatare n pik ndrmjet nxnsve me prindr t arsimuar dhe atyre me prindr t paarsimuar sht e barabart me gjasht pr qind; ndrmjet nxnsve t grupit me t ardhura t larta dhe atyre t grupit me t ardhura t ulta, ajo sht e barabart me gjasht pr qind; ndrmjet nxnsve t zonave urbane dhe atyre t zonave rurale, ajo sht e barabart me dy pr qind, ndrkoh q ajo ndrmjet nxnsve t gjinis mashkullore dhe atyre t gjinis femrore sht e barabart me zero pr qind. N t shkruar, diferenca mesatare n pik ndrmjet nxnsve me prindr t arsimuar dhe atyre me prindr t paarsimuar sht e

89 90 91 92 93 94 95 96 97

Mashkullore. Femrore. Rural. Urban. Grupi me t ardhura t ulta. Grupi me t ardhura mesatare. Grupi me t ardhura t larta. T paarsimuar. T arsimuar.

159

barabart me katrmbdhjet pr qind; ndrmjet nxnsve t grupit me t ardhura t larta dhe atyre t grupit me t ardhura mesatare, ajo sht e barabart me dy pr qind; ndrmjet nxnsve t grupit me t ardhura t mesme dhe atyre t grupit me t ardhura t ulta, ajo sht e barabart me pes pr qind; ndrmjet nxnsve t zonave urbane dhe nxnsve t zonave rurale, ajo sht e barabart me pes pr qind, ndrkoh q ajo ndrmjet nxnsve t gjinis mashkullore dhe atyre t gjinis femrore sht e barabart me nj pr qind. N t lexuar, diferenca mesatare n pik ndrmjet nxnsve me prindr t arsimuar dhe atyre me prindr t paarsimuar sht e barabart me tet pr qind; ndrmjet nxnsve t grupit me t ardhura t larta dhe nxnsve me t ardhura mesatare, ajo sht e barabart me dy pr qind; ndrmjet nxnsve t grupit me t ardhura mesatare dhe atyre t grupit me t ardhura t ulta, ajo sht e barabart me dy pr qind; ndrmjet nxnsve t zonave urbane dhe atyre t zonave rurale, ajo sht e barabart me dy pr qind, ndrkoh q ajo ndrmjet nxnsve t gjinis mashkullore dhe atyre t gjinis femrore sht e barabart me nj pr qind. N t dgjuar, diferenca mesatare n pik ndrmjet nxnsve me prindr t arsimuar dhe atyre me prindr t paarsimuar sht e barabart me shtat pr qind; ndrmjet nxnsve t grupit me t ardhura t larta dhe atyre t grupit me t ardhura mesatare, ajo sht e barabart me nj pr qind; ndrmjet nxnsve t grupit me t ardhura mesatare dhe atyre t grupit me t ardhura t ulta, ajo sht e barabart me nj pr qind; ndrmjet nxnsve t grupit me t ardhura t larta dhe atyre t grupit me t ardhura t ulta, ajo sht e barabart me dy pr qind; ndrmjet nxnsve t zonave urbane dhe atyre t zonave rurale, ajo sht e barabart me tre pr qind, ndrkoh q ajo ndrmjet nxnsve t gjinis mashkullore dhe atyre t gjinis femrore sht e barabart me nj pr qind. Diferenca mesatare n pik ndrmjet dhe midis ndryshoreve tregon se nxnsit q vijn nga familje me gjendje ekonomike t mir dhe t arsimuara jan m t mir n prvetsimin e shprehive gjuhsore t anglishtes sesa ata q vijn nga familje me gjendje ekonomike t keqe dhe t paarsimuara, ndrsa performanca e nxnsve t zonave urbane sht m e mir sesa ajo e nxnsve t zonave rurale. N t lexuar, nxnsit e gjinis femrore jan m t mir sesa nxnsit e gjinis mashkullore. Edhe n t dgjuar, nxnsit e gjinis femrore jan m t mir sesa nxnsit e gjinis mashkullore. Mirpo, n t folur, nxnsit e gjinis femrore dhe t gjinis mashkullore kan grumbulluar pik t barabarta. Kshtu, dshmit empirike tregojn se ndryshoret e prmendura luajn rol t rndsishm n prvetsimin e shprehive gjuhsore. Pra, hidhet posht hipoteza se asnj ndryshore (domethn, as gjinia, as rajoni, as t ardhurat familjare, as arsimimi i prindrve) nuk luajn rol n zhvillimin e shprehive t gjuhs s dyt . 160

Hipoteza 3: Nse nj nxns sht i mir n t dgjuar, ai do t jet i mir vetm n t folur, kurse nse nj nxns sht i mir n t lexuar, ai do t jet i mir vetm n t shkruar. N baz t pikve mesatare q nxnsit kan marr n lidhje me performancn n do shprehi gjuhsore, kemi zbuluar se nxnsit e mir n t dgjuar jan t mir jo vetm n t folur, por edhe n t lexuar. Nxnsit e mir n t lexuar nuk jan t mir vetm n t dgjuar, por edhe n t folur. Kshtu, pr sa i prket gjuhs s dyt, t dgjuarit dhe t lexuarit njhersh ia hapin rrugn zotrimit t mir t anglishtes s folur dhe t shkruar. Pra, nuk mund t thuhet se nxnsi i mir n t dgjuar sht i mir vetm n t folur, as se nxnsi i mir n t lexuar sht i mir vetm n t shkruar. N procesin e t nxnit t gjuhs s dyt t gjitha shprehit prkatse jan t ndrlidhura dhe t ndrvarura. Rrjedhimisht, edhe kjo hipotez bie posht .

Rekomandime N baz t gjetjeve, kemi sugjeruar rekomandimet e mposhtme, t cilat mendojm se do t ndihmojn n zgjidhjen e plot ose t paktn n minimizimin e problemeve q hasin nxnsit n procesin e t nxnit t anglishtes si gjuh e dyt.

Pr t zhvilluar kompetencn gjuhsore t nxnsve, gjuha atyre duhet tu msohet gjuhsisht. Pra, qasja gjuhsore n msimin e anglishtes q n etapn fillestare sht e dobishme pr zhvillimin e kompetencs n anglisht. Mund t msohen lloje t ndryshme t diskursit bisedor, ndrkoh q nxnsve duhet tu jepet koh e mjaftueshme pr zhvillimin e diskursit bisedor gjat orve msimore. Ushtrimi i diskursit bisedor do t shpinte n eliminimin e tronditjes gjuhsore dhe t tronditjes kulturore. Prve ksaj, kjo do t ndihmonte n zhvillimin e kompetencs komunikuese t nxnsve. Gjat msimit t fjalorit n anglisht, mendojm se duhet tu mshohet shpjegimi dhe ngulitja e funksioneve gramatikore dhe e tipareve gjuhsore t fjalve. Gjithashtu, sht e nevojshme t bhet dallimi ndrmjet vlerave semantike t fjalve. 161

Ngjashmrit dhe dallimet ndrmjet gjuhs s par dhe gjuhs s dyt mund t msohen veanrisht gjat msimit t sintakss, gj q do t eliminonte shprehit e prkthimit fjal pr fjal nga gjuha e par n gjuhn e dyt. Gjat msimit t shqiptimit t fjalve, n orn msimore mund t demonstrohen ngjashmrit fonetike dhe dallimet ndrmjet fonemave, ndrkoh q dhnia e ushtrimeve t shumta n kt lm mbetet e domosdoshme. Pr m tepr, nxnsit mund t ndrgjegjsohen n kohn e duhur pr interferencn e gjuhs s par n shqiptimin e tingujve t gjuhs s huaj. Nxnsit mund t motivohen pr t ndrvepruar me msuesit dhe grupet e puns n anglisht n shtpi dhe n mjedisin shkollor njhersh. Prve ksaj, shikimi i programeve anglisht n televizion, dgjimi i radios, leximi me z t lart, leximi i s prditshmeve do t ndihmonin n drejtim t zotrimit t anglishtes s folur. Pr ti shmangur gabimet n t shkruar, nxnsit mund t ushtrohen n lmin e shkrimit t tregimeve, ndrkoh q gjenden gabimet n punt me shkrim, dhe mandej arsyet e tyre u tregohen nxnsve. Gjithashtu, sht e nevojshme q nxnsve tu jepen ushtrime n lmin e redaktimit. Pr t shmangur interferencn e gjuhs s par n fjalit e gjuhs s dyt, mund t bhet diferencimi dhe dallimi ndrmjet llojeve t fjalive n gjuhn e par dhe n gjuhn e dyt, gj q u sqarohet nxnsve. Ndrgjegjsimi lidhur me llojet e fjalive n t dyja gjuht njhersh do t eliminonte automatikisht gabimet sintaksore. Pra, sht e nevojshme q t bhen prpjekje t pareshtura pr t ngritur ndrgjegjen sintaksore t nxnsve. Pr t shmangur prgjithsimin e tepruar t formave t foljes dhe t njsive t tjera gramatikore, mund t msohen dhe t prforcohen rregullsit dhe parregullsit e rregullave gjuhsore. Pr t shmangur problemet lidhur me prshtatjen, mund t msohen lidhjet q ekzistojn ndrmjet fjalve. Nse problemet jan rrjedhoj e interferencs s strukturs s 162

gjuhs s par, sht e nevojshme q nxnsve tu tregohen lidhja dhe variacioni ndrmjet fjalive n gjuhn e par dhe n gjuhn e dyt. Pr t shmangur gabimet ortografike, nxnsve mund tu jepen ushtrime t prshtatshme diktimi dhe shqiptimi. Kshtu, duke shmangur interferencn e tingujve t gjuhs s par n shqiptimin e gjuhs s dyt, do t shmangeshin gabimet drejtshkrimore n punimet me shkrim t nxnsve. Praktikimi i dallimit t njsive leksikore dhe gramatikore, njohja e fjalve t panjohura dhe kapja e kuptimeve t tyre t drejtprdrejta dhe kontekstuale me ndihmn e msuesit, do t ndihmonin n shtimin e t kuptuarit leximor. Praktikimi i emrtimit t pjesve t ligjrats dhe njohja e fundeve t fjals dhe e mbaresave t kohve t foljes, do t ndihmonin shum n zhvillimin e kompetencs gjuhsore t nxnsve. Pr m tepr, kjo do t ishte e dobishme pr shtimin e aftsis s t kuptuari t teksteve. N materialet leximore, mund t prdoren fjal t lehta dhe t thjeshta. Prve ksaj, fjalt e vshtira dhe t panjohura mund t parashtrohen n kontekste t njohura pr nxnsit. N rast se konteksti sht i panjohur, ather konteksti dhe fjalt do tu shkaktonin nxnsve pengesa dhe vshtirsi. Pra, prdorimi i fjalve t panjohura dhe t vshtira n kontekste t njohura pr nxnsit do t rriste te kta t fundit shkalln e aftsis s t kuptuarit. Mund t futet msimi i t kuptuarit leximor. Pra, msimi i mnyrs pr t lexuar, i mnyrs pr t kuptuar tekstin, si dhe pr t kapur kuptimin e drejtprdrejt t fjalve, do t rriste aftsin leximore t nxnsve. N orn msimore, mund t zhvillohen lojra leximore. Pra, gjetja e foljeve frazale, dallimi ndrmjet fjalve me nj, dy dhe tri rrokje, dallimi i emrave abstrakt, i emrave t frymorve, t sendeve etj., si dhe i foljeve kalimtare dhe jokalimtare n fjali ose n diskurs, do t ndihmonin pr zhvillimin e kompetencs gjuhsore, e cila do t rriste aftsin e t kuptuarit leximor t nxnsve. 163

Msimi i t kuptuarit dgjimor nuk duhet t lihet pas dore. Ai mund t msohet duke sqaruar mnyrn sesi kuptohet nj kontekst, mnyrn sesi nxirret kuptimi i nj fjale t panjohur brenda nj konteksti, si dhe mnyrn sesi kapen kuptimet kontekstuale dhe situatsore t fjalve. Dialogt e regjistruar n magnetofon mund t lshohen prpara nxnsve n mnyr q ata ti dgjojn kta t fundit. Mandej, nxnsve mund tu bhen pyetje n lidhje me temn dhe thelbin e mesazhit n baz t dialogut. Kjo lloj praktike do ti ndihmonte nxnsit pr t rritur kapacitetin e t kuptuarit dhe kompetencn komunikuese. Zhvillimi i lojrave dgjimore, dallimi i tingujve, njohja e ifteve minimale, njohja e morfemave, t morfemave t lira dhe t atyre t ngurtsuara njherazi, njohja e rrokjeve t fjalve, njohja e germave heshtore te fjalt, identifikimi i pjesve t ligjrats etj., do t ndihmonin n rritjen e aftsis dgjimore pr ti dalluar fonemat e gjuhs s dyt, morfemat dhe variantet fonetike t tingujve. Nxnsit mund t shtyhen t dgjojn fjal t ndryshme t prditshme dhe t lejohen t shkruajn sinonimet dhe antonimet e tyre. Prve ksaj, praktika e gjetjes s barasvlersve t gjuhs s par pr fjalt e gjuhs s dyt, si dhe prkthimi i fjalive nga gjuha e dyt n gjuhn e par dhe anasjelltas, do t ndihmonin n zhvillimin e kompetencs gjuhsore t nxnsve. Shikimi i programeve televizive, i filmave, si dhe dgjimi i programeve t radios, do t ndihmonin me siguri n t kuptuarit e mnyrs sesi folsit vends dhe t huaj e prdorin anglishten. Kjo do ti ndihmonte ata edhe pr ti kuptuar variantet dialektore t gjuhs. Vzhgimi i njoftimeve publike, domethn, i njoftimeve t stacioneve hekurudhore, i njoftimeve t korporatave, t transportit etj., do t ndihmonin ndjeshm n fuqizimin e njohurive sociolinguistike dhe n rritjen e prqendrimit t vmendjes.

164

Sugjerime pr krkime t mtejshme N baz t punimit t tanishm, kemi identifikuar disa drejtime t s njjts fush, ku mund t kryhen krkime t mtejshme. Ky e masave nxnit t fush, n punim ka parashtruar disa rekomandime t vyera pr marrjen pr ti eliminuar problemet q hasin nxnsit n procesin e t anglishtes. Kto rekomandime mund t vihen n jet n kt mnyr q t kuptohet dobia e tyre.

Gjuha e par ushtron ndikim n shprehit dgjimore t gjuhs s dyt, i cili prohet edhe te shprehit e tjera gjuhsore, domethn, te t lexuarit, te t folurit dhe te t shkruarit. Kjo dukuri mund t studiohet m tej. Transferimi negativ dhe pozitiv i gjuhs s par te punimet me shkrim n gjuhn e dyt mund t studiohet si tem m vete. Mund t bhet edhe analizimi i gabimeve n procesin e t nxnit t t folurit t anglishtes si gjuh e dyt. Gjithashtu, mund t kryhen studime krahasuese edhe lidhur me t nxnit e anglishtes n shkollat e larta shtetrore dhe private.

165

BIBLIOGRAFIA 1. Anderson, J., T Bhemi Nj Komb Lexuesish, Studio gjithka Arsyes vendin e par, AEDP, Tiran, 1998. 2. Anderson, M., Pamela, L., English For Academic Listening: Teaching The Skills Associated With Listening To Extended Discourse, Foreign Language Annuals, No. 19, 1986, faqe 391-398. 3. Baskaran, V., An Investigation Of English Orthographical Errors Of Undergraduate Learners, PSG College Of Arts And Science, Coimbatore, 1996. 4. Berg, B. C., Teaching Efficient Reading, Central Institute Of Indian Languages, Mysore, 1971. 5. Betts, E. A, A New Area: Reading And Linguistics, Reading Teacher, Vol. 18, 1996. 6. Bialystock, E., A Theoretical Model Of Second Language Learning, Language Learning, No. 28, 1979, faqe 69-84. 7. Bialystock, K., Strategies In Interlanguage Learning And Performance, Interlanguage, redaktuar nga Davis, A. et al., Edinburgh University Press, Edinburgh, 1984. 8. Bialystok, E., Communication Strategies: A Psychological Analysis Of Second Language Use, Basil Blackwell, Oxford, 1990. 9. Bloomfield, L., Language, George Allen of Unwin Ltd: New York, 1993. 10.Brooks, N., Language And Language Learning: Theory And Practice, Harcourt, Brace & World, New York, 1990. 11.Brown, D., Teaching By Principles: An Interactive Approach To Language Pedagogy, Prentice-Hall Regents, Englewood Cliffs, NJ, 1994. 12.Brown, G., Investigation Listening Comprehension In Context, Applied Linguistics, No.7, 1986, faqe 284-302. 13.Brown, G., Speakers, Listeners and Communication, Cambridge University Press, Cambridge, 1995b. 14.Brown, G., Speakers, Listeners And Communication, Cambridge University Press, Cambridge, 2005. 15.Brown, H. D., Principles Of Language Learning And Teaching, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, NJ, 1987. 16.Burns, A., Seidlhofer, B. Speaking And Pronunciation, An Introduction To Applied Linguistics, redaktuar nga Norbert, S., Arnold Publication, London, 2001. 17.Buzan, T., Buzan, B., The Mind Map Book, BBC Books, London, 1995. 18.Buzan, T., Speed Reading, David and Charles, Devon, 1989. 19.Chandran, A., A Study Of The Productive Skills With Special Reference To Communicative Ability In Speaking English, Bharathiar University, Coimbatore, 1999. 20.Chomsky, N., Aspects Of Theory Of Syntax, MIT Press, Cambridge, MA, 1965. 166

21.Chomsky, N., Reflections On Language, Pantheon Books, New York, 1975. 22.Chomsky, N., Second Language Acquisition, Oxford University Press, New York, 2003. 23.Chomsky, N., The Acquisition Of Syntax In Children From 5 To 10, MIT Press, Massachusetts, Cambridge, 1969. 24.Chomsky, N., Understanding Second Language Acquisition, Oxford University Press, London, 1985. 25.Cluyesenar, A., Introduction To Literary Stylistics, Batsford, London, 1976. 26.Cook, V., Second Language Learning and Language Teaching, Arnold Publication, London, 2001. 27.Cook, V., Second Language Learning And Language Teaching, Arnold Publications, London, 2003. 28.Corti, M., An Introduction To Literary Semiotics, Indiana University Press, Bloomington and London, 1978. 29.De Languna, G. A., Speech: Its Function And Development, Yale University, New Haven, Conn, 1927. 30.Donato, R., Terry, R. M., Foreign Language Learning: The Journey Of A Lifetime, Cambridge University Press, New York, 1991. 31.Dromi, E., Early Lexical Development, Cambridge University Press, New York, 1987. 32.Dunkel, P., Developing Listening Fluency In L 2 : Theoretical Principles And Pedagogical Considerations, Modern Language Journal, No. 70, 1986, faqe 99-106. 33.Elliot, A. J., Child Language, Cambridge University Press, New York, 1981. 34.Ellis, R. Second Language Acquisition, Oxford University Press, New York, 2003. 35.Ellis, R., The Study Of Second Language Acquisition, Oxford University Press, New York, 1994. 36.Faerch, C., Kasper, G. Processes And Strategies In Foreign Language Learning And Communication, Interlanguage, No. 66 (2), 1980, faqe 86-102. 37.Fisher, R., Ury, W., Patton, B., Getting To Yes: Negotiating An Agreement Without Giving In, Arrow Business Books, London, 1997. 38.Gass, S., Selinker, L., Second Language Acquisition. An Introductory Course, Erlbaum, Hillsdale, NJ, 1994. 39.Gibbs, G., Learning In Teams: A Student Manual, Oxford Centre For Staff Development, Oxford, 1994. 40.Goodman, K. S., Behind The Eye: What Happens In Reading, N. C. T. C, Urahana, Illinois, 1970. 41.Hawkins, R., Second Language Syntax: A Generative Introduction, Blackwell, Massachusetts, 2001. 42.Hymes, D., Functions Of Speech: An Evolutionary Approach, Anthropology and Education, redaktuar nga E. Gruber, F., University of Pennsylvania Press, Philadelphia, 1961. 167

43.Ingram, D., First Language Acquisition: Method, Description and Explanation, Cambridge University Press, New York, 1989. 44.Jayanthi, M. D., Classroom Interaction With Reference To English Literature Teaching, Bharathiar University, Coimbatore, 2002. 45.Jenkinson, M. O., Ways Of Teaching Reading, The Teaching of Reading, redaktuar nga Stranger, R.C., UNESCO, Paris, 1973. 46.Jones, R. Languages And How To Master Them, Allborough Publishing, Cambridge, 1999. 47.Karthiyayani, C., Reading Comprehension Of Higher Secondary Students, Journal of Language And Learning, Nr. 1 (1), 2003, Faqe 14-23. 48.Klein, W., Second Language Acquisition, Cambridge University Press, New York, 1986. 49.Kothainayaki, S., Classroom Interaction And Language Use, Bharathiar University, Coimbatore, 1994. 50.Kramsch, C., Context And Culture In Language Teaching, Oxford University Press, New York, 1993. 51.Krashen, S., The Input Hypothesis: Issues And Implications, Longman, London, 1985. 52.Krueger, M., Ryan, F., Language And Content: Discipline And Content Based Approaches To Language Study, D. C. Heath, Lexington, MA, 1993. 53.Littlewood, W., Communicative Language Teaching: An Introduction, Cambridge University Press, London, 1981. 54.Luli, F., Metodik E Letrsis Dhe Leximit Letrar, Msonjtorja, Tiran, 1987. 55.Marshall, L. A., Rowland, F., A Guide To Learning Independently, Open University Press, Buckingham, 1983. 56.Neruda, P., Splendor and Death of Joaquin Murieta, Strauss & Giroux, New York, 1972. 57.Nunan, D., Designing Tasks For The Communicative Classroom, Cambridge University Press, Cambridge, 1989. 58.Payne, E. ,Whitaker, L., Developing Essential Study Skills, Prentice Hall, Harlow, 2000. 59.Pica, T., Doughty, C., The Role Of Group Work In Classroom Second Language Acquisition, Studies in Second Language Acquisition, No. 7, London, 1985. 60.Pinker, S., The Language Instinct: How The Mind Creates Language, William Morrow, New York, 1994. 61.Rickards, T., How To Win As A Mature Student, Kogan Page, London, 1992. 62.Rowntree, D., Learn How To Study: A Guide For Students Of All Ages, Warner Books, London, 1993. 63.Rudd, S., Time To Manage Your Reading, Gower, Aldershot, 1989. 64.Russel, S., Grammar, Structure And Style, Oxford University Press, Oxford, 1993. 168

65.Scholes, R., Structuralism In Literature, Yale University Press, New Haven, 1974. 66.Skinner, B. F., Verbal Behavior, Copley Publishing Group, Massachusetts, 1957. 67.Sounders, D., The Complete Student Handbook, Blackwell, Oxford, 1994. 68.Wade, S., Studying for a degree: How to succeed as a mature student in higher education, How to books, Plymouth, 1996.

169

SHTOJCA A T dhnat biografike t nxnsit

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Emri dhe mbiemri Mosha Gjinia Adresa Gjuha nn Klasa Shkolla e fundit q ke kryer Gjuha msimore Gjuha q di

10 Profesioni dhe arsimimi i prindrve: (a) Babai: (b) Nna: 11 T ardhurat vjetore t familjes 12 A jan fqinjt tuaj t arsimuar? 13 A lexoni t prditshme n gjuhn nn? 14 A lexoni t prditshme n anglisht? 15 A shihni filma, gjuha e t cilve sht anglishtja? 16 A i dgjoni lajmet n anglisht? 17 A lexoni revista n anglisht? Nse po, cilat jan ato? 18 Klasa: 19 Emri i shkolls: 20 Gjuha msimore:

170

SHTOJCA B Pyetsori I: Testi i t folurit

I. Questions: 2. What is your name? 3. How old are you? 4. Where did you do your 10th grade? 5. What were your marks in 10 t h grade? 6. In which subject did you get high marks? 7. Which is your study group? 8. Why did you select this study group? 9. Where is your home? 10. Where is the nearest bus stop? 11. What do you do in your leisure time? 12. Where are you going this evening? 13. Who wrote our National Anthem? 14. Do you like English? Why? 15. What will you do if you get all tens at school? 16. What will your father do if you get all tens? 17. What will you do for your people if you become a leader? 18. What will you do if it snows while going to school? 19. What will you do if you dont get admission in English college? 20. What will you do if you ever get angry? 21. What will you do if you are given no assignments? 22. What will your father do if you fail in the examination. 23. What would you do if you were an eagle? 24. How would you feel if you go to university? II. Speak about one of the following topics given below:

(a) What are your likes and dislikes? (b) Why are books useful?

171

SHTOJCA C Pyetsori II: Testi i t shkruarit I. (a) Put the following verbs in Simple Past Tense: 1. be 2. become 3. beg 4. bind 5. bite 6. breed 7. buy 8. catch 9. choose 10. cook 11. come 12. cut 13. do 14. dream 15. drink 16. eat 17. find 18. fly 19. go 20. learn 21. lose 22. make 23. marry 24. may 25. pay 26. paint 27. put 28. say 29. see 30. seek 31. stick 32. stop 33. study 34. take 35. teach 36. want 37. watch 38. win 39. work 40. write

172

I. (b) Give the plural forms of the following nouns: 1. advice 2. army 3. baby 4. book 5. boy 6. bus 7. child 8. crisis 9. criterion 10. deer 11. fly 12. foot 13. furniture 14. goose 15. leaf 16. life 17. luggage 18. man 19. mouse 20. news 21. ox 22. policy 23. phenomenon 24. place 25. police 26. potato 27. question 28. scissors 29. sheep 30. tooth I. (c) Put the correct article: 1. accident 2. aeroplane 3. airport 4. anniversary 5. apple 6. bad accident 7. book 8. Chinese restaurant 9. ear 10. Earth 11. economic problem 12. Elephant 13. Eye 14. hamburger 173

15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30.

horse hour important question Indian restaurant moon nice evening old man organization question restaurant star sun university water window world

II. Put the correct preposition: 1.Do you like travelling _________ plane? 2. Good bye! See you _________ Monday. 3. We stayed with them __________ five days. 4. I always feel good ___________ the evening. 5. They are going on holiday ____________ June. 6. She is meeting him _______ Sunday morning. 7. She cannot sleep ___________ night. 8. I usually go to work _________ foot. 9. The concert is _________ 28 November. 10. We have been married ____________ twenty-five years. 11. They are going __________ London next month. 12. What time do your children go ________ bed? III. (a) Write questions beginning with the following words: 1. Did _____________________________________________? 2. Do _______________________________________________? 3. Had ______________________________________________? 4. Has ______________________________________________? 5. Have _____________________________________________? 6. How ______________________________________________? 7. What _____________________________________________? 8. When _____________________________________________? 9. Where ____________________________________________? 10. Which ____________________________________________? 11. Who ______________________________________________? 174

12.

Why ______________________________________________?

III. (b) Write questions using the appropriate auxiliary verbs:

1. (He angry at her) __________________________________? 2. (He at work today) _________________________________? 3. (I early) __________________________________________? 4. (I writing a book) __________________________________? 5. (They busy yesterday) ______________________________? 6. (They tired) _______________________________________? 7. (This seat occupied) ________________________________? 8. (Where you last year) _______________________________? 9. (You a writer) _____________________________________? 10. (You happy) ______________________________________? IV. Fill in the blanks with appropriate auxiliary verbs:

1. _____ she live in Paris? 2. _____ you brush your teeth every day? 3. _____ you finished your homework? 4. Dont buy those sheep. They _____ too expensive. 5. He _____ already gone away. 6. I _____ no money last year. 7. I _____ thirsty. Can I have something to drink? 8. I _____ working when they arrived home. 9. John ____ lost his umbrella. 10. My friend _____ written many books. 11. My sister and I _____ good singers. 12. Now, she _____ writing a letter to her mother. 13. Seven people _____ injured in the accident yesterday. 14. She _____ cleaned my room. 15. The room _____ dusted everyday. 16. The room _____ dusted yesterday. 17. They _____ going to cinema tomorrow evening. 18. They dont _____ any friends. 19. This time last year, she _____ in Madrid. 20. We _____ studying English. 21. What time _____ the markets close? 22. When _____ you see your father? 23. Where _____ he buy his new suit? 24. Where _____ you at nine oclock last Monday? 25. Yesterday the weather _____ nice.

175

V. Write sentences using the following verbs in Simple Past Tense: 1. bring 2. buy 3. decide 4. do 5. go 6. leave 7. make 8. run 9. see 10. sing 11. take 12. tell VI. Write about yourself focusing on the following topics:

1. 2. 3. 4. 5.

What did you do yesterday? What are you doing today? What will you do tomorrow? How did you spend your summer holidays? Is air pollution threatening our lives?

176

SHTOJCA D

Pyetsori III: Testi i t lexuarit

I. Complete the sentence choosing one of the given options:

1. I must either escape or_________. a. b. c. d. but survive nor surrender surrender to hide somewhere

2. I did not like their help; however,_________. a. b. c. d. I I I I accepted it denied it kept it refused their help

3. I heard a bomb explosion, so _________. a. b. c. d. I I I I did not tell the police invited the police rang up the police will call the police

4. I can both sing and _________. a. b. c. d. but not dance but speak dance not speak

II. Read the following passage and then tick True or False to the given answers:

Both Jim and Vera are the teachers of our school. They have been teaching here for nine years now. Jim teaches English. Vera 177

teaches Albanian. Yet, In spite of being Albanian, she also teaches English grammar whenever Jim is absent from school. All the teachers like Vera a lot except the him. 1. 2. 3. 4. Jim and Vera lack teaching experience. True / False Jim does not like the Albanian teacher. True / False Jim is an English teacher. True / False Vera is not a teacher of our school. True / False

III. Match the parts to make a complete sentence:

1. 2. 3. 4. 5.

I I I I I

climbed up (a) the power of God dived into (b) my girlfriend fell down under (c) drinking gave up (d) the tree shouted at (e) the lake

IV. Put the correct synonym instead of the underlined word:

1. I am her co-worker. a. a student b. colleague c. disciples 2. I went to see her at dusk. a. at midnight b. at midday c. in the evening before the dark 3. I demanded a rare book. a. expensive b. special c. unique 4. My mediations are full of fruitful things. a. beautiful b. tasteful c. useful 5. He is a famous writer. a. active 178

b. notorious c. popular V. Choose one of the two words given within brackets:

1. 2. 3. 4. 5.

I I I I I

am the school (principal, principle). am very (week, weak) at Italian. fixed the (price, prise) of my book at fifty dollars. have long (hair, heir). prefer (loose, lose) clothes.

VI. Encircle the letter that indicates the segment containing the error. If you find no errors, simply write R (Right):

a. b. c. d. e.

My closest friend (A) has (B) gone to Tirana (C). One of my brother (A) is (B) rich (C). The cook (A) are (B) hurrying to finish their work (C). These fact (A) reveal (B) the truth (C). This book (A) was (B) written by her father (C).

7. Read the following. Fill in the blanks choosing one of the words given within brackets:

To: Ruth, Seventh Cross, 218, Iowa City, Iowa State 1441.

YOUR FATHER HOSPITALISED NEW CLINIC NEW YORK LEAVE IMMEDIATELY JAMES

From: James, Fifth Avenue, New York City, New York State 1212.

1. He has been admitted in (Modern Clinic, New Clinic, Old Clinic). 179

2. Ruths father needs (care, rest, treatment). 3. The given text is (an advertisement, a letter, a telegram). 4. The information is given to Ruth who is living in (New York, Texas, Iowa). VIII. Identify the parts of speech in the following sentences:

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

The girl smiled. Vera is a dancer. She won the first prize. The school paid him a colossal sum. I made my career a success. The robbers must have broken the windows last night. She gave him the gift politely outside the hall before the concert. 8. He removed the broken glass from the floor. IX. Read the passage and answer the questions:

The Nobel prizes are awarded for distinguished work in chemistry, physics, physiology, medicine, literature and International peace, by a fund bequeathed for that purpose by Swedish Philanthropist, Alfred Bernhard Nobel. The prizes, awarded since 1901, are administered by the Nobel foundation in Stockholm. In 1969, a prize for economics endowed by the Central Bank of Sweden was added. Candidates for the prizes must be nominated in writing by a qualified authority in the field of competition. Candidates are judged by Swedish and Norwegian academics and Institutes on the basis of their contribution to mankind. The awards are usually given to the winners in Stockholm on December 10, with the king of Sweden officiating, an appropriate tribute to Alfred Nobel on the anniversary of his death. Each prize includes a gold medal, a diploma, and a cash award of about one million dollars.

1. What does the passage mainly talk about?

a. Alfred Bernhard Nobel b. Swedish Philanthropists c. The Nobel Prizes

180

2. Why were the prizes given the name of Alfred Bernhard Nobel? a. Because he is a famous philanthropist b. Because he left money to establish a fund for the prizes. c. Because he won the first Nobel Prize for Philanthropy. 3. How often are the Nobel prizes awarded?

a. b. c.

Four times a year Once a year Thrice a year

4. Why are the awards given to the winners on December 10?

a. Because Alfred Bernhard Nobel died on that day b. Because it is a tribute to the Swedish kings c. Because that date was fixed in Alfred Nobel's will X. Answer the questions concerning the data contained in the following pie-graph:

World Gold Production

NorthAmerica:8% SouthAmerica:1% Australia:1% Allothercountries:28% Philippine:2%

Africa:60%

181

1. The above pie-graph stands for _____. a. the land portion of various continents b. the position of gold production by these continents c. the possession of gold by these continents 2. The largest gold producer is _____. d. Africa e. Europe f. North America 3. Gold producing Asian countries mentioned are _____. a. India b. North America c. Philippines 4. Gold production of all the other countries with the exception of Africa is _____. d. 27.5% e. 40% f. 60% 5. The third largest gold producing continent is _____. d. Asia e. North America f. South America

182

SHTOJCA E Pyetsori IV: Testi i t dgjuarit

CONVERSATIONS I. Listen to the dialogue between a scholar and a boatman in a boat crossing rough waters. Then answer the questions.

Scholar: Is it going to be very rough? Boatman: Don't ask me nothing about it. Scholar: Have you ever studied English grammar? Boatman: No. Scholar: In that case, half of your life has been wasted. Boatman: Have you ever learned to swim? Scholar: No. Boatman: In that case, master, all your life has been wasted because the boat is damaged by the rough waters and we are going to sink.

1. The Scholar found out that the boatman didnt know enough English grammar by the latters: e. f. g. h. expression of ideas pronunciation of words use of double negatives to express a dental use of double negatives to express concurrence

2. The boatman seemed to: e. f. g. h. be quiet and thoughtful care about his boat safety care about his incorrect grammar respect the scholars wisdom

183

3. The Scholar had vainly spent his life on: e. f. g. h. learning English grammar not knowing how to sail a boat not learning how to use oars not training himself in swimming

4. The danger facing the scholar was: e. f. g. h. 2. to quarrel with the boat man to sail the boat for many hours to sink into wild waters to swim in the rough waters Listen to the piece of news and answer the questions:

Today USA has successfully test-fired the two hundred fifty kilometre extended range version of the lethal missile, now being developed for the Air Force in Nevada. 1. The missile is meant for _____ purpose. e. f. g. h. fighting military spying testing

2. The missile was test-fired at _____. e. f. g. h. Illinois Nevada New Mexico Philadelphia

3. Lethal means _____. a. b. c. d. borrowing death causing instructing warning

4. Test-fired means _____. e. demonstrated f. killed g. overseen 184

h. spied III. Listen to the announcement and answer the questions:

Attention please. 2627, the intercity express from Ohio to Illinois via Iowa will leave from platform number 12 right at 14 hours and 15 minutes.

1. 2. 3. 4. 5.

What is the platform number from which the train leaves? What is the train name? What is the train number? When will the train leave? Where do you hear this kind of announcement?

IV. After hearing the following five sentences read out only once, write down Right or Wrong depending on their grammar:

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Though rich, she is humble. He go to church daily. He have been teaching English since 1998. He play football yesterday. One of my brothers are doctor. They are going to meet their coach next week.

V. Listen to each group of the following words and identify the oddly pronounced ones:

1. 2. 3. 4.

brake, ache, shake, streak, break care, near, wear, tear, fear caught, taught, ought, fought, doubt shower, power, cover, pour, hour

VI. Nine sentences will be read out only once. Just one of the underlined words will be used. Encircle the word that you hear.

1. 2. 3. 4.

Don't disturb me while I am praying / playing. I wonder why he hit / hid the cat. Let's go and watch the cards / guards. No one expected him to faint / paint. 185

5. 6. 7. 8. 9.

Put all these books in the back / bag. She needs a longer robe / rope than that. She saw a huge whale / veil. She used to keep bills / pills in her bag. We need two more logs / locks.

VII. You will hear five word pairs. Each of them will be read out only once. Identify whether the two words are the same or different in pronunciation. Write S (Same) or D (Different) in the space next to the Arabic number.

1. 2. 3. 4. 5.

fish / dish leak / lake nice / niece sheep / ship sip / pip

VIII. Listen to the following and write down what you hear on the tape.

(a) Miscellaneous Numbers 6. Fifteen 7. Forty 8. Four hundred and eighty 9. Three thousand five hundred and ninety 10. Twenty (b) Phone numbers 6. Eight one four two eight double one. 7. Five seven three nine zero one. 8. Seven one four three nine double two. 9. Three five eight two seven four 10. Two five double two three zero two (c) Year Numbers 6. Fifteen ninety-five 7. Nineteen seventeen 8. Nineteen seventy-three 9. Two thousand eleven 10. Two thousand twenty-one

186

(d) Date Numbers 6. April the eleventh 7. The fourth of August 8. The fourth of July 9. The second of September 10. The twenty-first of March

187

Abstrakt: Ky studim prpiqet t vlersoj arritjet dhe t prcaktoj fushat problemore n procesin e nxnies s katr shprehive gjuhsore t anglishtes nga nxnsit e shkollave t mesme t prgjithshme n Kosov, duke sugjeruar rekomandimet prkatse pr kaprcimin e pengesave q hasen. Kshtu, prmes tij, identifikohen strategjit komunikuese q shfrytzojn nxnsit e gjuhs s dyt, sa her zbulojn mangsi gjuhsore, si dhe kur hasin vshtirsi gjat procesit t nxnies s komunikimit gojor; zbulohen strategjit komunikuese, ndrgjuhsore dhe jashtgjuhsore, q shfrytzojn nxnsit gjat komunikimit gojor, si dhe vlersohen shprehit e tyre n lmin e t folurit; zbulohen problemet q ndeshin nxnsit gjat procesit t nxnies s shprehive shkrimore; zbulohen ndrhyrjet e gjuhs s par n punt me shkrim n gjuhn e dyt t nxnsve; maten aftsis leximore t nxnsve; zbulohet kapaciteti i t kuptuarit nga ana e nxnsve t fjalorit dhe t diskursit n procesin e t kuptuarit leximor; maten aftsis dgjimore t nxnsve; zbulohen aftsis njohse t tingujve, t fjalorit, t gramatiks, t numrave dhe t informacionit nga ana e nxnsve n procesin e t kuptuarit dgjimor; si dhe sugjerohen rrugzgjidhje n shrbim t msuesve dhe nxnsve t gjuhs angleze n hapsirn shqiptare. Fjal ky: shprehit ligjrimore, shprehit shkrimore, shprehit leximore, shprehit dgjimore, kompetenc komunikuese, msimdhnia, msimnxnia, anglishtja, shqipja, gjuha e par, gjuha e dyt, prvetsimi i gjuhs, kompetenca gjuhsore, prformanca gjuhsore Fusha e studimit: Didaktik

Abstract: The actual study aims to identify the performance and problematic areas in the process of learning the four linguistic skills of English language by the students of general secondary schools of Kosova as well as suggest remedial measures to overcome the problems or hindrance they encounter. Thus, through it, we have identified the communication strategies the second language learners use whenever they find linguistic gaps, and while encountering the problems during the process of learning oral communication; we have identified the inter and intra lingual communication strategies the students implement while conducting oral communication; we have evaluated their speaking skills; we have identified the problems the students encounter in the process of learning the art of writing; we have identified the first language interference in second language writings of the students; we have evaluated the reading ability of the students; we have identified the students capacity to understand vocabulary and discourse in the reading comprehension process; we have evaluated the listening ability of the students; we have identified the students' ability to recognize sounds, vocabulary, grammar, number and information in the listening comprehension process; we have also suggested solutions that would help Albanian teachers and students of English to improve their performance. Key words: speaking skills, writing skills, reading skills, listening skills, communicative competence, teaching, learning, English, Albanian, first language, second language, language acquisition, linguistic competence, language performance Field of study: Didactics