De solidariteit onder druk?

Erik Schokkaert (CORE, Université

catholique de Louvain en Centrum voor
Economische Studiën, KULeuven)

1
Inleiding

1. Wat is solidariteit?
2. De solidariteit onder druk
3. Pensioenen
4. Gezondheidszorg

2
1. Wat is solidariteit?
Solidariteit 1. Verzekering
 Mensen willen zich verzekeren tegen risico's:
 werkloosheid, inkomensverlies bij ziekte en
ouderdom, uitgaven gezondheidszorg.

 De spontane (maar zeer imperfecte) verzekering

binnen families en kleinere sociale verbanden
geleidelijk geïnstitutionaliseerd, waarbij publieke
en private instituties zich naast elkaar hebben
ontwikkeld.

3
Waarom publieke en verplichte
verzekering?
 Waarom publieke verzekering?
 collectieve risico's.
 selectieproblemen.
 bestrijding misbruiken kan soms beter door overheid gebeuren.

 Economische kost?
 Ter vergelijking: tweede pijler-pensioenen, extralegale voordelen
en compenserende loonverschillen.
 Belangrijke elementen:
 individuele perceptie van de band tussen bijdragen en
uitkeringen;
 collectieve onderhandelingen tussen vakbonden en
werkgevers: een voordeel van het Bismarck-model?

4
Solidariteit 2. Altruïsme
 Risicosolidariteit, bv. in werkloosheid en
ziekteverzekering.

 "Fundamentele verzekering":
 in hoeverre kunnen mensen abstractie maken van hun
eigen situatie?
 tijdshorizon? bekommernis om kinderen en
kleinkinderen?

 Inkomenssolidariteit?

5
Solidariteit 3. Wederkerigheid

 Een gevoel van verbondenheid speelde zeker

een rol bij het ontstaan van de "maatschappijen
van onderlinge bijstand".
 "Verenigde Krachten Om 't Noodlot te verzachten"
(Melsem)
 “Helpt U Zelven, Zo Helpt U God" (Aalter)

 Wederkerigheid niet enkel in geldtermen: “voor

wat, hoort wat”

6
Solidariteit 4. Rechtvaardigheid en
verantwoordelijkheid
 In grotere anonieme verbanden wordt
"rechtvaardigheid" belangrijk. Mensen hebben
hierover uitgesproken ideeën.

 De "common sense" opvattingen worden door

twee overwegingen gedomineerd:
 waarborg van een minimum voor iedereen (altruïsme);
 persoonlijke verantwoordelijkheid mag niet
verwaarloosd worden (wederkerigheid).

7
Steun voor herverdeling en
wederkerigheid

 Steun voor herverdeling hangt in sterke mate af

van de vraag of de burgers die herverdeling als
"rechtvaardig" beschouwen.

 Dit heeft ook gevolgen voor hun gedrag (vb.

fiscale fraude).

8
Voorbeeld: internationale vergelijking

Bron: Alesina, Angeletos, 2006 9

2. De solidariteit onder druk
Evolutie 1. Uitholling van het
verzekeringsprincipe

 Voorspelbaarheid van de risico's is groter

geworden (laaggeschoolden, voorspelbare
uitgaven in gezondheidszorg).

 Vermindering van de wederkerigheid tussen

bijdragen en uitkeringen.

10
Evolutie 2. Toenemende versplintering
van de samenleving
 Grotere sociale afstand – gevolgen voor het
niveau van solidariteit?

 Interpersoonlijke en interregionale solidariteit.

11
Evolutie 3. De aanvaarding van
inkomensverschillen

 Streven naar meer inkomensgelijkheid blijft nog

steeds populair.

 Maar duidelijke verschuiving in ideeën over

verantwoordelijkheid en arbeidsinzet.

12
VRAAG:

Imagine two secretaries, of the same age, doing practically the same job. One
finds out that the other earns considerably more than she does. The better paid
secretary, however, is quicker, more efficient and more reliable at her job. In your
opinion, is it fair or not fair that one secretary is paid more than the other?

1981 1990 1999

België 53.2 67.3 68.5
Denemarken 53.7 72.5 77.1
Frankrijk 58.0 74.0 73.9
Italië 45.4 74.0 74.0
Nederland 56.3 68.6 74.3
Zweden 54.3 57.5 71.6
UK 65.1 74.1 67.1
USA 77.8 82.5 89.2

Bron: World Values Study 13

VRAAG:

Imagine two secretaries, of the same age, doing practically the same job. One
finds out that the other earns considerably more than she does. The better paid
secretary, however, is quicker, more efficient and more reliable at her job. In your
opinion, is it fair or not fair that one secretary is paid more than the other?

1981 1990 1999

België 53.2 67.3 68.5
Denemarken 53.7 72.5 77.1
Frankrijk 58.0 74.0 73.9
Italië 45.4 74.0 74.0
Nederland 56.3 68.6 74.3
Zweden 54.3 57.5 71.6
UK 65.1 74.1 67.1
USA 77.8 82.5 89.2

Bron: World Values Study 14

3. Pensioenen

 Is 4% BBP kostenstijging veel?

 ter vergelijking:
 Belgische overheidsuitgaven: van 30.3% BBP (1960) naar
52.9 % BBP (1996)
 evolutie defensie-uitgaven US:
+ 2.5% BBP op twee jaar (Koude Oorlog)
+ 1.5% BBP op zes jaar (1980's)
- 2.6% BBP op tien jaar (1990's)

 Waar liggen de grenzen van de solidariteit?

15
Solidariteit?

 Twee onaanvaardbare uitgangspunten:

 verworven rechten

 gelijke bijdragevoeten voor alle generaties

("generational accounting")

16
A. intergenerationele rechtvaardigheid en de
eerste pijler

 moeten de pensioenen welvaartsvast worden

gemaakt of integendeel verminderd?
 zijn de jongere en toekomstige generaties de
klos?
2000 2050
Belasting op arbeid als % brutoloon 45 75

17
A. intergenerationele rechtvaardigheid en de
eerste pijler

 moeten de pensioenen welvaartsvast worden

gemaakt of integendeel verminderd?
 zijn de jongere en toekomstige generaties de
klos?
2000 2050
Belasting op arbeid als % brutoloon 45 75

Evolutie brutoloon (groeivoet: 1.8%) 100 244

18
A. intergenerationele rechtvaardigheid en de
eerste pijler

 moeten de pensioenen welvaartsvast worden

gemaakt of integendeel verminderd?
 zijn de jongere en toekomstige generaties de
klos?
2000 2050
Belasting op arbeid als % brutoloon 45 75

Evolutie brutoloon (groeivoet: 1.8%) 100 244

Evolutie nettoloon 55 61

19
Risicodeling tussen generaties wenselijk en
mogelijk
 repartitie: mogelijkheid van risicodeling bij
onverwachte schokken
(vergelijk: repartitie in traditionele families versus
repartitie door overheid)
 hoe ver zal efficiënte verzekering moeten gaan?
DUIDELIJKE AFSPRAKEN NODIG.
 Musgrave voorstel:

constante verhouding tussen netto-inkomen

gepensioneerden en netto-inkomen actieve
bevolking
20
B. intragenerationele rechtvaardigheid en
het evenwicht tussen de verschillende pijlers
 EERSTE PIJLER:
 minimumpensioen mag niet in het gedrang komen
 band tussen bijdragen en uitkeringen mag niet verder
worden afgezwakt, als we de zwakkere groepen in de
samenleving voldoende hoog pensioen willen geven

 TWEEDE PIJLER:
 kapitalisering
 door de hervorming van 2003 "gesolidariseerd"

Verschil tussen een eerste pijler van het Bismarck-type

en een gesolidariseerde tweede pijler niet zo groot
21
C. de eindeloopbaanproblematiek

 verlenging van de actieve loopbaan evident

noodzakelijk! Bekijk situatie over het hele leven.
 solidariteit tussen mensen met verschillende
jobs, inkomens en levensverwachting
 idee van een "normale" loopbaan, uitgedrukt in een
aantal gewerkte jaren
 studieperiode NIET meegerekend
 bredere discussie over verwachte levensduur en
arbeidsomstandigheden
 bonus-malussysteem om flexibele keuze mogelijk te
maken

22
4. Gezondheidszorg

 Stijging van de uitgaven zal zeker verder gaan!

 "Als we steeds ouder en steeds rijker worden, wat is

dan het belangrijkste: een derde wagen, nog een
bijkomend televisietoestel, duurdere kleren – of een
extra levensjaar?"
(Hall and Jones, Quarterly Journal of Economics, 2007)

23
"Optimaal" pad van uitgaven
gezondheidszorg

0,35

24
Transparantie bevorderen om de BTB te
"activeren"?
1. BENADRUK HET VERZEKERINGSELEMENT
 onzekerheid geldt voor iedereen

2. MAAK DE SOLIDARITEIT DOORZICHTIG,

FOCUS OP TRADE-OFFS

25
Een voorbeeld:

Interpretatie 1: solidariteit ex post

Interpretatie 2: ex ante verzekering
Bron: CM 26
Is transparantie psychologisch haalbaar?
 Is transparantie psychologisch haalbaar?
 routine trade-offs
 tragic trade-offs
 taboo trade-offs

 Verschillende psychologische mechanismen om

expliciete taboo trade-offs te vermijden:
 rookgordijnen en "geheime" commissies;
 technische verpakking van moeilijke keuzes;
 retoriek: omvorming taboo trade-offs in één van de
andere vormen.

27
Voorbeeld: de Belgische groeinorm

 Voordeel: vormt een referentiepunt voor het

beleid en stimuleert tot nastreven van efficiëntie
 MAAR: vervallen tot cijferfetisjisme
 discussie absoluut niet ingekaderd in een bredere
maatschappelijke visie - moeilijke keuzen in verband
met trade-off niet geëxpliciteerd ("routine trade-off"?)
 suggestie dat norm kan gehaald worden door
"verhoging efficiëntie“
 Aanhangers van een lage groeinorm zouden
moeten verplicht worden om te expliciteren
welke verstrekkingen/innovaties ze wensen door
te schuiven naar de aanvullende verzekering.
28
Conclusie: strategische keuzes rond
solidariteit
 Verzekeringscomponent niet verder afbouwen.
 Transparantie en “duidelijke afspraken”.
 Evenwicht tussen solidariteit en
verantwoordelijkheid in het systeem: expliciete
discussie over rechtvaardigheid.
 voorbeeld: verstandige financiële prikkels in
gezondheidszorg, bonus-malus en eindeloopbaan.

 Versterking van het middenveld.

29