SKRIPTA IZ MEUNARODNIH ODNOSA PARCIJALA I

1. UVOD
Poslije Prvog svjetskog rata,Versajskog ugovora i nove podjele svijeta, zapravo Europe prije svega, te narocito poslije Drugog svjetskog rata, nove svjetske kataklizme i nove povijesnopoliticke raskrsnice u drustvenoj nauci izuzetno je poraslo interesovanje za proucavanje medjunarodnih odnosa. U zadnjih dvadesetak godina na medjunarodnom planu desile su se radikalne, povijesne promjene. Berlinski zid pada 1989. godine, raspada se SSSR, SFRJ, Cehoslovacka, mnogo prije toga doslo je do ujedinjenja Njemacke, BDR i DDR, tako da Njemacka danas igra mnogo znacajniju ulogu, ne samo u Europi, vec i ukupnim medjunarodnim odnosima. Raspadom SSSR-a raspao se Lager, kao vojno politicki, ekonomski i ideoloski savez, ugasen je SEV, odnosno postao je nistav i sami Varsavski ugovor kao pandan NATOsavezu. Zapravo, prekonocno je prestala bipolarna podjela svijeta, ponistene su glavne smjernice hladnoratovskog duha i prakse, a na globalnom medjunarodnom planu sve se manje govorilo o dvjema velesilama (SAD i SSSR), a prakticki SAD preuzimaju vodecu vojnu, ekonomsku i politicku ulogu u svijetu. Danas kriticko proucavanje medjunarodnih odnosa nemonovno podrazumjeva kriticko proucavanje savremenog drustva. To je kauzalni odnos: medjunarodni odnosi, odnosno medjunarodni zivot je sastavni dio zivota svakog drustva. Sto se predmeta nauke o medjunarodnim odnosima tice veci dio europskih autora kao kljucnu godinu navodi 1963., kada se u okvirima Medjunarodnog institute za intelektualnu saradnju Drustva naroda konstatiralo: Nauka o medjunarodnim odnosima je, prije svega deskriptivnog karaktera. Ona donekle priprada vrsti savremene historije naroda i kao takva, ona obuhvata sve oblasti, kao sto su ekonomija, trgovina, razmjena proizvodnje, dobara, novca, kao i oblasti politike i kulture. Ovo je klasicna i prilicno stara definicija medjunarodnih odnosa. U zadnje dvije decenije pojavljuje se niz americkih i britanskih autora koji navode cak osam disciplina koje imaju bitan znacaj za nauku o medjunarodnim odnosima: medjunarodno pravo, medjunarodni ekonomski odnosi, diplomatska historija,vojna historija, medjunarodna politika, medjunarodne organizacije, kolonijalna vladavina i vodjenje spoljnih poslova. Mnogi autori, tome dodaju ratnu vjestinu, diplomaciju, politicku geografiju, demografiju i drugo. Jednostavno medjunarodni odnosi jesu politicki odnosi, ali su i ekonomski, komunikacijski, vojni, kulturni i svi ostali odnosi. Istaknuti autori medjunarodnih odnosa smatraju da predmet proucavanja nauke u medjunarodnim odnosima primarno obuhvata prirodu i elemente moci drzava i drugih aktera u medjunarodnim odnosima, a posebice ravnotezu snaga, kolektivnu bezbjednost, vodjenje i system odlucivanja u spoljnoj politici, te cinioce koji djeluju na osnovna kretanja u medjunarodnim odnosima. U novije vrijeme s razvojem biheviorizma i funkcionalizma, predmet proucavanja je ponasanje drzava u medjunarodnim odnosima ili postojanje i funkcionisanje sistema u ovim odnosima. U ovim savremenijim pravcima kritici su izlozene ranije teorije monistickog ili pliralistickoh karaktera koje su jednom ili vecem broju cinilaca pridavale ulogu determinante u medjunarodnim odnosima u kojima, inace, dominira politika sile i odnos snaga. Vecina autora kroz historiju medjunarodnih odnosa se slaze da je pored subjekata spoljne politike, pojam te politike bitno odredjen njenim ciljevima. Bez obzira na razlicite teorije, bitni ciljevi su ocuvanje,
2

opstanak i jacanje moci drzave. Ekonomska moc je samo jedan od elemenata onoga sto cini krupnu silu, a uz nju se po pravilu veze vojna, politicka, ideoloska moc, a zadnjih decenija i ono sto se zove kulturna hegemonizacija i akulturalizacija. Jednostavno, globalizam poiman na nacin neo imperijalizma i svekolike amerikanizacije svijeta. U tom kontekstu kad se govori o faktorima medjunarodne vajnske politike, osnovni faktori su: a. Unutrasnji ili domaci faktori su: 1. Politicki system i drzavni oblik, 2. Ekonomski system i ekonomski potencijal. 3. Vojna moc, 4. Kulturna i komunikacijska premoc, 5. Supremacija u procesu globalizacije, 6. Socijalni system i njemu primjereni elementi nadogradnje b. Vajnski faktori su: 1. Medjunarodni sistem ili oficijelno uspostavljen sistem relevantnih medjunarodnih faktora, 2. Vojna moc u kontekstu raspodjele snaga i diktata koji vrsi jedna strana ( SAD i NATO), nasuprot teorijama o bipolarnosti i ravnotezi snaga 3. Medjunarodna saradnja i sve izrazenija konfliktnost 4. Stanje i potencijal medjunarodne ekonomije (deset najrazvijenijih zemalja svijeta) labavih institucija prava i morala (nevladine organizacije, humanitarne organizacije, transnacionalne vjerske i politicke organizacije) Teorije o svjetskoj vladi i svjetskoj drzavi pocetkom 21. Stoljeca jednostavno postaju anahrone. Radi se o unifikaciji svjetskih medjunarodnih odnosa, vojnoj, politickoj ekonomskoj i kulturnoj predominaciji SAD, ted a se na stozeru Ruske Federacije, uz precutni savez sa Kinom, eventualno Indijom, stvori blok ili pandan svekolikoj supermaciji SAD. U tom smislu sredstva medjunarodne i vajnske politike se svode na nekoliko osnovnih faktora. Staro i oprobano sredstvo politicke komunikacije jeste diplomacija, odnosno medjudrzavno pregovaranje ili pregovaranje relevantnih subjekata medjunarodnog prava. Tu na velika vrata ulaze medjunarodne organizacije (vladine i nevladine), a zadnjih decenija bitno sredstvo vajnske politike jesu ekonomija i ekonomska saradnja u raznim oblicima. Uz nju ide politicka, vojna i kulturna saradnja. Autor H.Morgenthau kaze da medjunarodne odnose kao prakticnu teoriju sacinjavaju upravo najpreca politicka pitanja vremena. Takva prakticna teorija pocivala je prema njemu na tri osnovne pretpostavke: 1. Drzave-nacije, odnosno oni koji donose politicke odluke u tim drzavama, predstavljaju najvaznije aktere za razumjevanje medjunarodnih odnosa; 2. Postoji ostra razlika izmedju domace politike i medjunardone politke

3. Medjunarodni odnosi predstavljaju borbu za moc i mir. Razumjevanje kako se in a koji nacin takva borba odvija te sugeriranje modusa za reguliranje tog procesa predstavlja smisao ove discipline- sva istrazivanja koja u najmanju ruku nisu indirektno vezana za tu svrhu su trivijalnog karaktera. Postoji imanentna racionalna i sadrzajna veza izmedju teorije i prakse medjunarodnih odnosa s jedne strane i transnacionalnog konstitucionalizma s druge strane, odnosno da suvremena teorija medjunarodnih odnosa nuzno u sebi nosi i potrebu razumjevanja transnacionalnog konstitucionalizma i obrnuto. Da rezimiram, bitni zadatak medjunarodnih odnosa jested a se u turbulentnoj dinamici svjetskih kretanja koja sup o prirodi brza, cesto iznenadjujuca, kriticki osmisle sve osnovne kategorije, zakonitosti i tendencije, koje teorijski i pragmatsko politicki usmjeravaju ukupni drustveni razvoj, jasno definiraju osnovne cinioce uz koje se taj razvoj ostvaruje (subjekti medjunarodnih odnosa). 2. Razlicite teorije i pristupi u izucavanju medjunarodnih odnosa Nauka o medjunarodnim odnosima se ozbiljnije razvija i utemeljuje tek pocetkom 20. Stoljeca, iako svoje korjene ima jos u drevnim civilizacijama: kineskoj, antickoj grckoj, rimskoj, itd. Modernije ideje se odnose na spoljnu interakciju drzava koje razradjuju anticki mislioci, prije svega Platon i Aristotel. U svojim raspravama o ratu i miru oni unose eticke i vrijednosne kriterijume, prvenstveno kriterijum pravednosti i pravde. Pri tome, pored prirode covjekam, odnosno vladajuce grupe, oni posebno ukazuju na cinjenicu da na spoljne odnose drzava u velikoj mjeri utice priroda politickog sistema i socijalna struktura. Postupno, sve znacajnije mjesto zauzimaju ideje o pravima i duznostima drzava, i to ideje koje se primarno vezuju za eticke sudove. Tako npr. Prema Sv. Augustinu ljudi i kroz rat teze jedino postizanju mira, cime se zadovoljava njihovo subjektivno shvatanje dobra i pravde. Govoreci o evoluciji teoriskog istrazivanja medjunarodnih odnosa Charles W. Kegleya i Eugene R. Wittkopfa isticu da je formalno proucavanje medjunarodnih odnosa pocelo u zoru 20. Vijeka kada je svijet bio prepravljen optimiznom. Pocetkom 20. stoljeca proucavanje medjunarodnih odnosa uglavnom se svodilo na komentare o licnostima i dogadjajima, bez nekih teorijskih generalizacija o poukama historije ili o principima koji bi mogli da objasne karakteristicne reakcije drzava. Prema Kegleyu i Wittkopfu Prvi svjetski rat je pokrenuo paradigmaticnu revoluciju u proucavanju medjunarodnih odnosa. Isto tako, poslije Prvog svjetskog rata marksisticko-lenjinisticka misao, sa svojom britkom kritikom kapitalizma i kapitalistickog stvaranja nejednakosti, klasnim sukobima i imperijalistickim ratom postajala je sve utjecajnija poslije Oktobarske revolucije. Takodjer, s pojavom fasizma u Italiji i Njemackoj i usponom Hitlera i Musolinija dolazi do kritickog sagledavanja tradicionalnog evropskoh i angloamerickoh razmisljanja o svjetskoj politici. Posebno nacizam, kao njemacka varijanta nacional-socializma, doveo

je u sumnju mnoge konvencionalne teorije, samim tim sto je glorificirao ulogu drzave u politickom zivotu, al ii propagirao rat kao sredstvo nacionalne politike Liberalni pogled na svijet Pocetak klasicnog liberalizma vezuje se za A. Tocquevilla, koji u svom poznatom djelu Demokracija u Americi istice da demokratske nacije su prirodno naklonjene miru sto proizilazi iz njihovih interesa i skolonosti. Tocquevill to povezuje sa pojavom novih gradjanskih sloboda i nove gradjanske svijesti. Pojasnjavajuci liberalni pogled na svijet Kelgley i Wittkopf isticu da je u sustini liberalizma naglasak na utjecaju ideja na ponasanje, jednakost, dostojanstvo i slobodu pojedinca, kao i potreba zastiteljudi od pretjerane drzavne regulative. U tom smislu, liberalizam posmatra pojedinca kao skup moralnih vrijednosti i vrlina, postavkom da ljudska bica treba posmatrati kao cilj umjesto kao sredstvo. Time liberalizam naglasava moralni princip prije nego teznju za vlascu i institucije prije nego sposobnosti kao sile koje odlikuju odnose izmedju drzava a politiku na medjunarodnom nivou definira kao borbu za moc i prestiz, nego prije kao borbu za saglasnost. Definirajuci liberalizam ovi autori smatraju da je on paradigm zasnovana na nadi da primjena razuma i univerzalnoga morala na medjunarodne odnose moze dovesti do sredjenijeg, pravednijeg i kooperativnijeg svijeta, i da se medjunarodna anarhija i rat mogu drzati pod kontorlom putem institucionalnih refirmi koje daju ovlascjenja medjunarodnim organizacijama i zakonima. Poslije prvog svjetskog rata zagovorinike liberalizma su mnogome oznacavali kao idealistem odnosno ljude inspirirane liberalnom teorijskom tradicijom koji smatraju da teznja za idealima, kao sto je svjetski mir moze promjeniti svijet. Liberali su se oslanjali na sljedeca ubjedjenja: 1. Ljudksa priroda je u osnovi dobra ili altruisticna a ljudi su sposobni za uzajamnu pomoc i saradnju kroz razum i moralno nadahnuto obrazovanje 2. Osnovna ljudska briga za dobrobit drugih cini napredak mogucim 3. Grijesno ili lose ljudsko ponasanje nije rezultat greske ljudske prirode nego losih institucija koje podsticu ljude da postupaju sebicno id a drugima nanose zlo. 4. Rat i medjunarodna anarhija nisu neizbjezni i uvestalost ratova bi se mogla smanjiti jacanjem institucionalnih rjesenja koja bi doprinjela njihovom nestanku 5. Rat je globalni problem cije suzbijanje zahtjeva kolektivnu i multilateralnu a ne racionalnu akciju. 6. Reforme moraju biti inspirirane sa osjecajnom moralnom brigom za dobrobit i bezbjednost svih ljudi,a taj humanitarni motiv zahtjeva ukljucivanje moralnosti u vjestinu upravljanja drzavom 7. Medjunarodna zajednica mora se reorganizirati da bi se eliminirale institucije koje rat cine vjerovatnim a drzave moraju reformirati svoj politicki system tako da demokratska vlada i gradjanske slobode unutar drzava mogu da zastite ljudska prava i pomognu u smirivanju odnosa izmedju drzava.

Za razvoj liberalizma posebno u SAD, narocito je zasluzan Woodrow Wilson. Njegova liberalna doktrina se moze sazeti u sljedecim stavovima: 1. Rezultati novijih promjena u medjunarodnim odnosima je vece jedinstvo izmedju drzava svijeta, pri cemu razlicite forme vladavine bivaju postepeno zamjenjivane oblicima vladavine zasnovanim na predstavnickoj demokraciji i narodnoj kontroli vlasti; 2. Kao sto je demokratski politicki system uslov miroljubljive vajnske politike, isto tako je od znacaja da drustvo drzava bude u cjelini demokratizirano; 3. Demokracija treba da bude vidjena kao mehanizam realizacije ljudskih prava kroz vladine institucije na nacine koje odredi volja naroda; 4. Uzroci ratova nalaze se u razlicitoj snazi drzava i posebno njihovoj razlicitoj velicini teritorije, gustini stanovnistva, kao i teznju da se ne dopusti jacanje konkurentskih sila; 5. Imperijalne pojave koje nastaju kao rezultat razlike u snagama drzava, mogu se efikasno sprijeciti stvaranjem univerzalne medjunarodne organizacije koja treba da razvije metode za mirno rjesavanje sporova u okviru svojih tijela; 6. Uspostavljanjem medjunarodne organizacije, male drzave treba da dobiju zastitu od moguce agresije ili osvajanja, dok velike drzave treba da dobiju instrument koji bi omogucio da se otklone uslovi za izbijanje novog svjetskog rata; 7. Ovi uslovi treba da obezbjede univerzalnost clanstva u organizaciji; 8. Medjunarodna globalna organizacija treba da bude zasnovana na principu kolektivne bezbjednosti u koju se prava clanica prenose na ovu instituciju; 9. Tajni ugovori i savezi bi trebali biti zabranjeni; 10. Drave odmah po ulasku u organizaciju trebaju da pristupe pregovorima o razoruzanju 11. Drzave se trebaju odreci svakog zahtjeva da nadjacaju ili osvoje slabiju drzavu; 12. Clanice organizacie moraju da se odreknu prava das u u svojim sporovima sa drugim clanicama medjunarodne zajednice u slucaju sukoba odmah primjenjuju silu. Ovi Wilsonovi stavovi i principi su doista oznacili revolucionarni pomak u promisljanju medjunarodnih odnosa, a mnogi su ugradjeni i u temeljni document lige naroda, a kasnije i u Povelju Ujedinjenih nacija. Sto se tice programa liberalne reforme, postojalo je nekoliko pravaca: u prvom pravcu su se zalagali za stvaranje medjunarodnih institucija koje bi zamijenile anarhican i za rat podsticajan system ravnoteze sile, koji se karakterizira koalicijama nezavisnih drzava formiranih radi vodjenja rata ili zastite slabijeg koalicionog partnera od rata. U tom smislu nastojali su da stvore novi system temeljen na kolektivnoj bezbjednosti. Taj pristup je problem rata rjesavao tako sto je agresiju bilo koje drzave proglasavao agresijom protiv svih, koji bi zajednicki djelovali da bi sprijecili agresora. Upravo je Liga naroda bila institucionalno olicenje kolektivne bezbjednosti kroz medjunarodnu organizaciju. Kolektivna bezbjednost oznacava bezbjednosni rezim uspostavljen dogovorom velikih sila kojim su postavljena pravila za odrzavanje mira, vodjena principom d ace akt agresije naici na kolektivni odgovor ostalih. Drugi pravac u prvi plan istice upotrebu pravnih postupaka kao sto su posredovanje i arbitraza da bi se rijesili sporovi i izbjegli oruzani sukobu. Na ovoj ovoj je osnovi doslo do stvaranja
6

Stalnog suda medjunarodne pravde za sudjenje medjunarodnih drzavnih konflikata , kojim je rat kao instrument nacionalne politike proglasen nezakonitim. Pored ovoga kao temeljne principe liberalizma valja navesti i jedinstvo covjecansva, zastita ljudskih prava i sloboda, unaprjedjenje slobodne medjunarodne trgovine itd. Neki liberali su se posebno zalagali za princip samoopredjeljenja kojim se narodima daje pravo da se putem demokratskog izjasnjavanja opredjele za samostalnu drzavu, prije svega s ciljem da se politicka geografija ili demografska karta svijeta ponovo iscrta tako da granica nacija odgovaraju etnickom grupiranju. Mada mnogi principi liberalizma utemeljeni na demokratskim nacelima, malo sta je od njih u realnoj politickoj praksi primjenjeno. Liberalni reformisticki program se umnogome pokazao nerealnim, odnosno utopijskim. Realizam i realisticki pogled na svijet Gorka iskustva iz Prvog svjetskog rata dovela su do ubrzanog odbacivanja liberalnih, idealistickih i slicnih teorija. Zapravo pouke koje su kriticari naucili iz perioda izmedju dva svjetska rata navele su, prije svega, mnoge vodece drzavnike i politicare da revidiraju niz shvatanja, uvjerenje i stereotipija o dobrom duhu parlamentarne demokracije, te o univerzalnim vrijednostima kao sto su mir, sloboda, pravda, jednakost i tolerancija medju ljudima. Na bastini tog gorkog razocarenja i velike svjetske kataklizme, javljaju se nove teorije, uglavnom definirane kao realizam ili realpolitika, koja se nerijetko oznacava i kao posebna filozofija, koja je radikalno suprostavljena idealizmu i liberalnom utopizmu. Realizam poimaju kao teoriju zasnovanu na pretpostavci da je svjetska politkika u sustini nepormjenjiva borba medju drzavama od kojih svaka gleda primarno sopstveni interes, za premoc i polozaj u uslovima medjunarodne smusenosti i anarhije, pri cemu svaka od pojedinih drzava tezi za ostvarivanjem sopstvenih nacionalnih interesa. Sukladno s tim, realpolitika se poima i odredjuje kao teorijski poled gdje je gotovo glavna aksioma tvrdnja da drzave treba da se pripremaju za rat kako bi odrzale mir. Mozda je i najbolje savremena realisticka shvatanja pojasnio Carr u svom djelu Dvadeset godina krize u kome su bitni sljedeci stavovi: 1. Liberalni su racionalisti u svom pogledu na medjunarodne odnose posmatrali tadasnja, pretezno homogenizirana nacionalna drustva okarakterizirana slobodnom trgovinom, sto ih je dovelo na utopisticki zakljucak da medju drzavama postoji prirodna harmonija interesa koja vodi ka stvaranju zajednice naroda 2. Kasniji historijski razvoj ekonomskog i politickog sistema drzava koje su u medjusobnim odnosima, sve vise odbacuju nacela laissez-faire pojacavajuci konflikte interesa koji su mogli da budu rjesavani samo neposrednim pregovorima zainteresiranih drzava 3. Socijalni motivi, prije svega unutar razvijenih kapitalistickih drzava, kao sto su nezaposlenost, jednaka raspodjela dohotka, sindikalna zastita radnika itd. Postal su primarniji od maksimiziranja proizvodnje, profita, estra profita i sl. 4. Ideoloski vjesto prikrivana tendencija eliminacije prioriteta jacanja profita, prenosi se u oblast vajnske politke gdje sila sve vise, a profit sve manje, postaje osnovni prioritet.
7

5. Ekonomska saradnja, koja ranije nije imala samo profitni motiv sve je vise predmet bezbjednosnih i vojnih konsideracija; 6. Eticko shvatanje da je ono sto je ekonomski dobro ne mora da bude i moralno dobro prenosi se na vajnsku politiku, pri cemu se polazi od pretpostavke da socijalni ciljevi mogu da se ostvaruju samo ukoliko se utice na politke drugih zemalja; 7. Nacionalni interes se ne poklapa sa moralom i cak sila drzave kreira moral potreban za zastitu interesa; 8. Sila u medjunarodnim odnosima ima primat nad moralom; 9. Da bi se stvorio medjunarodni poredak, potrebno je da jedna drzava bude znatno jaca od drugih id a ima takvu prevlast koja ce obezbjedjivati da sama mora u konfliktnim situacijama zauzimati odredjenu stranu Realisticke teorije su bile ubjedljive i popularne narocito poslije Drugog svjetskog rata, pocetka velikog suparnostva SAD i SSSR, eskalacije hladnog rata i globalne borme izmedju istoka i zapada, te posebno u vrijeme nagomilavanja atomskog naoruzanja i svekolikog nuklearnog potencijala, te velikih kriza koje su prijetile novim svjetskim ratom. Moderna nauka o medjunarodnim odnosima danas u osnovi stoji na stanovistu da je anahrono i prevazidjeno vjerovanje das u pojednini narodi zli, das u predodredjeni da izazivaju rat id a im je u prirodi vrsenje zlocina genocida. Zapravo realizamn i realisticke teorije nisu objasnjavale mnoge znacajne nove pojave u medjunarodnim odnosima i svjetskoj politici. Bihejvioristicka teorija o medjunarodnim odnosima Bihejviorizam jeste pristup proucavanju medjunarodnih odnosa koji naglasava primjenu naucnih metoda i koji insistira da se puna paznja posveti politickom znacaju naucnog istrazivanja. Sedamdesetih godina proslog stoljeca, zbog nezadovoljstva rezultatima realizma i realisticko liberalistickih pristupa, prije svega u SAD pojavio se pravac poznat pod nazivom bihejvioralizam, koji primarno dovodi u pitanje ne samo realizam vec i ukupni tradicionalizam. Biheviorizam se zalaze za principe i postupke istrazivanja medjunarodnih pojava kako bi se doslo do uopstavanja ili stavova o medjunarodnim pravilnostima, koje izmedju njih veze bez obzira na mjesto i vrijeme. Teorija medjunarodnih odnosa treba da izrazi odnos izmedju dvije ili vise varijabli, koje specificira uslove po kojima se odnosi odrzavaju i objasnjava zasto odnosi treba da vaze. Bihevijoristi naglasavaju potrebu za egzaktnim empirijskim podacima o karakteristikama zemalja i kako se one ponasaju jedna prema drugoj. U najkracem, bihejvioristcki pogled insistira na uporednom i kvanititativnom proucavanju medjunarodnih odnosa. Naucnici bihejvioristi nastoje da steknu saznanja kumulatinvo tako sto se uzdrzavaju od sudova o istinama i vrijednostima dok nemaju dokaza da ih potvrdjuju. Oni nastoje da prevazidju tendenciju klasicnog istrazivanja da bira cinjenice i slucajeve koji odgovaraju prethodnim slutnjama. Umjesto toga, razmatraju se svi raspolozivi podaci, kako oni koji opovrgavaju tako i oni koji

potvrdjuju postojecu teoretsku hipotezu. osnovna parola bihejvioralista je: neka govore podaci, a ne kabinetski teoreticar i trazite dokaze, ali im ne vjerujte. Funkcionalizam, neoliberalizam i teorija medjuzavisnosti Prve razradjene ideje neoliberalizma vezane su za funkcionalisticke ideje D.Mitranya, Haasa, D. Eastona, T. Pearsona itd. Osnove ideje funkcionalisticke doctrine medjunarodnih odnosa mogu se iskazati u sljedecim stavovima: 1. Funkcije odredjenih nacionalnih i medjunarodnih interesa odredjuju oblike saradnje, koje na medjunarodnom planu ostvaruju drzave i transnacionalni subjekti medjunarodnih odnisa; 2. Unutrasnje i medjunarodne potrebe razliciti subjekti koji ucestvuju u medjunarodnim odnosima zadovoljavaju samo u oblastima kojima imaju svoje interese, koji nisu samo nacionalnog nivoa, vec se ostvaruju na svim nivoima i u svim podrucjima gdje se pokazu motive za funkcionalno povezivanje; 3. Funkcionalna saradnja obezdjedjuje ostvarivanje interesa svih subjekata, sa minimalnim ugrozavanjem pojedinacnih interesa; 4. Samo saradnja temeljena na funkcionalnom povezivanju subjekata moze da obezbjedi harmonicno medjunarodno organiziranje koje moze da bude u skladu sa principom nacionalne slobode; 5. Teritorijalne jedinice, kao sto je drzava, ne mogu izvrsiti selekciju zajednickih interesa medjunarodnih subjekata; 6. Kako svi interesi nisu zajednicki svim subjektima, tako zajednicki interesi nisu u jednakoj mjeri bitni svim subjektima, a jedino slobodno povezivanje subjekata medjunarodne saradnje moze dovesti do funkcionalnog i organizacionog skladnog zadovoljenja potreba; 7. Medjunarodnom miru posebno doprinosi transnacionalno jacanje medjunarodne saradnje, koje postepeno slabi elemente suvereniteta drzave i relativizira znacaj medjunarodnih granica. Ono sto se moze smatrati doprinosom ove teorije razvoju teorije medjunarodnih odnosa, to je uocavanje nastajanja sistema medjunarodnih odnosa unutar kojih nastaju svojevrsne pravilnosti po kojima se odnosi u ovakvim sistemima odvijaju. Osnovna slabost funkcionalizma u medjunarodnim odnosima je upravo u tome sto u svom sistemu nije u stanju da izdvoji ono sto jeste porces znacaja za medjunarodne odnose od svih ostalih pojava, tako da se zagusuje cinjenicama, te je prinudjen na arbitrarnost. Ova arbitrarnost je utoliko veca zato sto on zanemaruje historijske i drustvene osobenosti ovih procesa i ne prodire u sustinu medjunarodnih odnosa kao specificnu vrstu drustvenih odnosa. Marksisticki pristup medjunarodnim odnosima

U njemackoj, ruskoj i uopce evropskoj socijaldemokraciji se pocetkom 20. Stoljeca iskazuje veliki interes za utemeljenje novog pristupa medjunarodnim odnosima. Na teorijskoj bastini Marksa i Engelsa marksisticki pristup medjunarodnim odnosima utemeljuju, prije svega, Rosa Luxemburg, Bernstein, Tomski te kasnija citava plejada marksista-lenjinista itd. Kako je to primjereno marksistickoj doktrini, glavno je polaziste da medjunarodni odnosi nastaju s pojavom klasnih drustava, odnosno da unutrasnja politika odredjuje vajnsku politiku, a drustveno ekonomski sistem je bitan factor u profiliranju te politike. Utjecaj drustvenoekonomskog sistema na vajnsku politkiju ispoljava se kao projekcija drustvenih interesa, odnosno primarno klasnih interesa u medjunarodnim odnosima. Marksisticke teze moraju biti preispitane i to u sljedecem: 1. Treba definirati u kom obimu drustveno-ekonomska struktura zemlje odredjuje njenu spoljnu politiku, kao i ukazati na ostale faktore koji mogu ograniciti ili izmjeniti njen utjecaj. 2. Treba voditi racuna o trajnim cinjenicama zovota nacije, narocito o nacionalnom karakteru. 3. Treba prouciti mikrofaktore koji djeluju na definiranje i izvrsavanje spoljne politike i njihov odnos prema makrofaktorimam kao sto je drustveno-ekonomska struktura. 4. Treba ispitati ideoloske i psiholoske uslove, bilo one koji predstavljaju vezu s drustvenoekonomskom strukturom, bilo one koji predstavljaju samostalne snage u medjunarodnim odnosima. Ocito je da marksisticki pogled preuvelicava ulogu drustvenih klasa, a zanemaruje utjecaj drustvene osnove, odnosno ukupne drusvene nadgradnje. Marksisticki pristup bez obzira na sva svoja ogranicenja, pa in a slom komunizma u svjetskim razmjerima, ostavio je goleme teorijske zasade, kririke prije svega fetisiziranog liberalnog kapitalizma, a narocito neokolonijalizma, neoimperijalizma. Danas je jedino savremeni marksisticki pristup kriticki promislja teorije globalizacije i sveopce amerikanizacije svijeta.

3. MEUNARODNI ODNOSI U SVJETLU VERSAJSKOG MIRA I NOVOG EVROPSKOG PORETKA Poslije ujedinjenja 1871. godine Njemaka ve poetkom 20. stoljea postaje snana industrijska, ekonomska i vojna sila. Veoma brzi uspon Njemake radikalno pomjera i ravnoteu sile i to tako da sve vea snaga Njemake i globalne aspiracije Njemake i njenih saveznika mijenjaju ukupnu geopolitiku situaciju. Teorija ravnotee seila se zasnivala na hipotezi da e se mir i stabilnost odrati u situaciji kada je vojna sila rasporeena tako da nijedna sila ili blok ne mogu dominirati drugima.

10

Godine 1882. zakljuen je trojni savez Njemake, Austro-Ugarske i Italije, a obnovljen je 1902. godine. Isto tako, 1904. godine stvoren je Entente Cordiale (Srdani sporazum) izmeu Velike Britanije i Francuske (kasnije poznat kao Antanta). Poetkom 20. vijeka naglo je ojaala i Rusija, koja je kontinuirano irila svoje granice i bila teritorijalno daleko najvea drava na svijetu, imje je objektivno postala velika prijetnja Njemakoj i njegim naglo poraslim apetitima. Atentatom na nadvojvodu i austrougarsko prestolonasljednika Ferdinanda, koji je izvren u Sarajevu 28. juna 1914. godine, poeo je Prvi svjetski rat. Ovaj dogaaj je bio dobar povod, ali ne i uzrok, za austrougarski napad na Srbiju, odnosno za realizaciju ratnih planova Trojnog saveza koji su mnogo prije skrojeni. Francuska, Velika Britanija i Rusija su se udruile protiv zemalja Trojnog saveza, a u aprilu 1917. silama Antante se pridruuju i SAD ime je po prvi put u historiji jedan rat poprimio svjetske razmjere. Prvi svjetski rat radikalno je promijenio geopolitku kartu Evrope. Njegovim zavretkom (decembra 1918.) propala su etiri carstva: Njemako, Austrougarsko, Rusko i Osmansko. Na razvalinama tih carstava formirane su nezavisne drave: Poljska, ehoslovaka i Kraljevina SHS, Maarska i Austrija. Pored toga stvorene su i nove drave: Finska, Estonija, Letonija i Litvanija. Poslijeratni meunarodni poredak poinje da se kreira poetkom 1919. godine, kada su se predstavnici sila pobjednica sastali u Parizu da bi ugovorili mirovni sporazum, poznatiji kao Versajski sporazum (28. juna 1919. godine). Ranih dvadesetih godina izgledalo je kao da se meunaroni sistem stabilizovao i na istoku i na zapadu a da sa preostalim tekoama moe da izae Drutvo naroda (Liga naroda), koje se redovno sastajalo u enevi uprkos iznenaujuem dezertiranju SAD (za formiranje Lige naroda najvie se zalagao ameirki predsjednik Vilson, ali ono nikada nije ratificirano u amerikom Kongresu, jer su demokrate izgubili izbore 1919. godine).. LIGA NARODA: Osnivai Lige su bile drave koje su uestvovale u ratu protiv Njemake, a tako isto i novostvorene (Hedas, Poljska, ehoslovaka). Drugu grupu sainjavale su zemlje koje su pozvane da odmah uu u Ligu naroda: Argentina, Venecuela, Danska, panija, Kolumbija, Holandija, Norveka, Paragvaj, Persija, Salvador, ile, vicarska i vedska. U novembru 1920. godine sve su one i ule u Ligu naroda. Treu grupu su inile sve ostale drave svijeta za ije primanje u lanstvo Lige je traeno dvije treine glasova Skuptine Lige naroda i jednoglasna odluka Savjeta. Pakt Lige naroda potpisan je 26.lipnja 1919.god. Njen temeljni cilj je bio osiguranje meunarodnog mira i sigurnosti i unapreenje suradnje izmeu drava. Imala je svoje organe meu kojim je najznaajnija bila Generalna Skuptina i Vijee. ORGANI LIGE NARODA - Liga je imala tri glavna organa: 1. Sekretarijat (koju je predvodio Generalni sekretar sa sjeditem u (enevi),
11

2. Savjet i 3. Skuptinu, i vei broj komisija i agencija. Ovlaenje za bilo kakvu akciju je zahtjevalo anonimno glasanje od strane Savjeta i veinu glasova u Skuptini. Savjet Lige naroda je imao nadlenost za bavljenje svim problemima koji utiu nasvjetski mir. Savjet je poeo sa radom uz etiri stalne lanice (Ujedinjeno Kraljevstvo, Francuska, Italija, Japan) i etiri izabrane lanice na svake tri godine od strane Skuptine. Prve etiri izabrane lanice su bile Belgija, Brazil, Grka i panija. Sjedinjene Drave su trebale da budu peta stalna lanica, ali poto je SAD Kongres glasao 19. marta, 1920 protiv ratifikacije Versajskog sporazuma, tako da je peti stalni lan savjeta postala Republika Kina. Sastav i broj lanova Savjeta je vremenom rastao, tako to se broj izabranih lanica prvo poveao na est 22. septembra 1922. godine, a kasnije na devet 8. septembra 1926. Vajmarska republika je pristupila Ligi i postala esti stalni lan Savjeta 8. septembra 1926, ime je Savjet brojao ukupno petnaest lanova. Sa odlaskom Njemake i Japana iz Lige, njihova mjesta su zauzele nove nestalne lanice. Savjet se sastajao prosjeno pet puta godinje, i na vanrednim zasjedanjima kada je to bilo potrebno. Sve u svemu, 107 javnih zasjedanja je odrano izmeu 1920. i 1939. godine. Svaka lanica je imala predstavnike i jedan glas u Skuptini Lige naroda. Pojedinane zemlje lanice nisu uvijek imale predstavnike u enevi. Skuptina je odravala zasjedanja jednom godinje u septembru. Liga naroda priznavala je da se svaki akt tie cijele Lige i da je ona duna preduzeti sve mjere da se ouva mir. Meutim, obaveze Lige naroda u pogledu obuzdavanja agresora bile su tako neodreeno skicirane da su se u Skuptini svodile na nulu. Tako isto je bila neodreena i formulisana odredba o razoruanju. Liga naroda, osnovana s ciljem da bude glavni meunarodni subjekt ouvanja svjetskog mira, pokazala se potpuno neuinkovitom i ona se poetkom Drugog svjetskog rata (septembar 1939. godine) sama od sebe raspala. Razlozi propasti: 1. Nije uspjela osigurati me. mir i sigurnost. 2. Nikad nije postala univerzalna meunarodna organizacija. 3. Drave nisu bile spremne u potpunosti pravno zabraniti rat, niti su preuzele vrstu obvezu efikasne i zajednike intervencije protiv agresora. 4. Vodee drave su vodile politiku poputanja spram njemakoj, japanskoj i talijanskoj agresiji

12

Njemakoj je trebalo manje od 20 godina da ponovno postane najjaa sila Evrope i da otpone novu osvajaku igru, ovog puta inspirirana ideologijom ekstremnog nacionalizma i faizma. Drugi svjetski rat je unekoliko bio repriza Prvog. U osnovi to je bila borba za mo, za novu preraspodjelu ne samo kolonija, ve i za utvrivanje novih granica i interesnih sfera u Evropi i svijetu. Brzi uspjeh Njemake u jaanju ekonomske, vojne i politike moi, mnogi analitiari vide u rjeenjima Versajskog mirovnog sporazuma i politikoj praksi koja je uslijedila izmeu dva svjetska rata. Za Nijemce Versajski ugovor je bio, prije svega, kazneni. Ono to je Njemaku naroito boljelo i ponizilo jeste da je Versaj sprijeio ponovni ulazak Njemake u meunarodni sistem, jer Njemakoj nije dozvoljeno lanstvo u Ligi naroda sve do 1926. Od 1919. pa nadalje, Njemaka je bila faktiki okupirana, poniena i izopena iz glavnih tokova meunarodne politike i odluivanja. Mnogi razloge za nereagiranje svjetskih sila spram njemakom ubrzanom naoruavanju vide u tome to se Velika Britanija, prije svega, pouzdala u anglo-ameriku saradnju s ciljem odravanja onakvog svjetskog poretka kakav je instaliran Versajem, poretka u kom su SAD izabrale politiku izolacionizma. (Politika izolacionizma je povlaenje iz aktivnog uea dotine drave sa ostalim uesnicima u svjetskim poslovima i primarna orjentacija drave na bavljenje unutranjim poslovima.) Pristanak na ponovno njemako naoruavanje i druge militaristike manevre doveo je do politke poputanja ili pacifiranja potencijalnih agresora putem ustupaka. Hitler je 1. septembra 1939. godine napao Poljsku, a Velika Britanija i Francuska su, potujui svoje ugovorne obaveze, samo dva dana poslije njemakog napada na Poljsku objavile rat Njemakoj i tako je poeo Drugi svjetski rat. 4. INIOCI U MEUNARODNIM ODNOSIMA (46-66) Uloga i ponaanje subjekata u meunarodnim odnosima primarno zavisi od razliitih faktora koji se ukljuuju u odreenje oblika i stepena meuzavisnosti i koji u najveoj mjeri utjeu na razvoj razliitih procesa u meunarodnim odnosima. Svjetsko trite- osnovna definicija svakog trita jeste da je to odnos ponude i potranje u datom drutvu-dravi, a svjetsko trite bi se ponajprije moglo definirati kao rezultanta ponude i potranje u svjetskim (meunarodnim) relacijama. Njegov veliki znaaj proizilazi iz ekonomske meuzavisnosti drava, jer se upravo preko svjetskog trita najbolje izraava meunarodna podjela rada, koja je bitna osnova ekonomske meuzavisnosti. Naravno, samo trite nije, niti moe biti jedini izraz ekonomske meuzavisnosti, jer na njemu se pored djelovanja ekonomskih zakonitosti manifestira i politiko djelovanje drave. Na svjetskom tritu ne djeluj u samo zakoni ponude i potranje. Npr. Metodi carinske zatite, embarga, bojkota, monopola, regionalizma, uvoznih kvota i taksi, posebnih standarda, prelevmana, stand bykredita, pa do
13

intervencija drava, u velkoj mjeri modificiraju pa i anuliraju ekonomske zakone, koji deklarativno vae u meunarodnim ekonomskim odnosima. U najnovijim teorijama o svjetskom tritu, poimaju se slijedei termini; Perfect competition ( savrena konkurencija), to je stanje na tritu u kojem se podrazumijeva da postoji veliki broj kupaca i prodavaca, tako da niko svojim pojedinanim odlukama ne moe utjecati na cijene koje se formiraju na tritu. Balance of payments ( platni bilans, bilans plaanja) je sofisticiraniji oblik eksploatacije, posebno nerazvijenih zemalja. Taj balance je u osnovi sistematizirana prezentacija svih privrednih transakcija sa inostranstvom. On sadri kupovine i prodaje roba i usluga, poklone, dravne transakcije i prije svega, kretanja kapitala. Ako se radi o investicijskom kapitalu (bez roba i usluga), onda je to bilans na kapitalnom raunu ili kapitalni bilans. Interes equalizing tax ( porez na izjednaavanje kamata), naroito primjenjeno amerikom tritu, porez od 15% na kamatu primljenu od stranih pozajmljivaa; Lender of last resort (zajmodavac u velikoj nudi), funkcija centralne banke je kljuna, jer ona svim dr.bankama pozajmljuje novac da bi mogle premostiti trenutnu nelikvidnost Invisible hand theorem ( teorem nevidljive ruke) podrazumjeva da javni interes djeluje nevidljivo, i da je on funkcionalan primarno putem zadovoljavanja privatnih interesa, na modernom tj.svjetskom tritu Hedge fund (fond koji maksimalno reducira rizik) u smislu mogunosti pada vrijednosti akcija, hartija od vrijednosti, dividendi koje posjeduje, posjedovanje drugih za koje se prognozira da e im vrijednost pasti Go-go fund, odnosno investicijskog fonda, iji je cilj ostvarivanje kratkoronog profita i to na nain este promjene investicija, odnosno vrijednosnih papira u portfelju Swap (aranman, ugovor) je reciprocitetni kreditni angaman izmeu centralnih banaka koji im omoguuje posuivanje odreene valute kada im je potrebna Forwards market (terminsko trite) kao trite terminskih ugovora, gdje postoji vrst sporazum izmeu kupca ili prodavca s jedne, i berze terminskih poslova s druge strane, prema kojima se kupac ili prodavac obavezuju da e isporuiti, odnosno prihvatiti isporuku predmeta ugovora pod uslovima isporukekoje propisuje berza na kojoj se ugovor zasniva. Capital controls (kontrola kretanja kapitala) gdje propisi pojedinih drava odreuju da kapital koji je uao u pojedinu zemlju ne moe iz nje izai u fiksnom periodu ( npr.za 6 mjeseci, 1.god i sl) Margin call ( poziv za uplatu mare) se naroito primjenjuje u oblasti finansijskog investiranja, uz zahtijev klijentu da doznai novac ili vrijednosne papire na svoj raun otvoren kod oficijelnih brokera. Financial Market (finansijskog trite), njegovi elementi; prodavci, kupci i mjesto na kojem se vri razmjena. U savremenim kretanjima na svjetskom tritu mjest vie ne

14

mora biti fiziki locirano, a i kupci i prodavci u momentu sklapanja ugovora ne moraju posjedovati ni robu ni predmet trgovanja, ni sredstva plaanja. Instrumenti plaanja mogu biti: dugoroni (dionice kompanija, dravne obveznice, akreditivi, vaueri...) i krtkoroni ( komercijalni zapisi, certifikat, valute, blagajnii zapisi i sl.) Danas se finansijska trita dijele na; trita novca ( krediti, primarno i sekundarno trite), trita deviza i trita kapitala ( dugorona sredsva i dugoroni vrijednosni papiri). Free Rider ( problem slobodnog jahaa)- nain prikrivanja preferencija prema javnim dobrima. Junk Bond ( visoko rizina obveznica), obveznice koje su rangirne ispod stupnja preporuljivog za ulaganje od agencija za ocjenu kreditne sposobnosti. Te obveznice mogu u kratkom roku donijeti veliki profit, ali i velike gubitke. Da bi se ostvario profit, extra profit, odnosno dobit i extra dobit, plasirani kapital, tehnologije, informacije i komunikacije. Zato za svaku zemlju, odnosno za svakog investitora prije svega je potrebno imati veliko trite. Svjetski kapital, kapital uope, ima gvozdenu logiku, koja se zasniva na nekoliko etabliranih pravila: 1.) prvo, svaki kapital ( bez obzira na pomenuto porijeklo), prije svega trai veliko trite. Veliko u teritorijalnom i demografskom smislu. 2.) drugi uslov da bi kapital uao u dotinu zemlju jeste politika stabilnost te zemlje; 3.) trei uslov je pravna stabilnost i garancija dotine zemlje za sudbinu uloenog kapitala; 4.) na etvrtom mjestu doe jeftina radna snaga i jeftine sirovine; i konano 5.) na petom ( a u pojedinim sluajevima na prvom mjestu) dolazi geopolitiki poloaj pojedine drave, odnosno mogunost transfera kapitala i tehnologije u ime zemlje. Svako trite, a posebno svjetsko trite karakterizira slijedee: 1) 2) 3) 4) 5) Kretanje roba Kretanje kapitala Kretanje radne snage Kretanje tehnologija Kretanje informacija

Kretanje kapitala, uvijek ide tamo gdje je mogunost oplodnje vea. Isto je i sa kretanjem roba, uz uvijek prisustvo spoznaje da je i novac roba i da se upravo na novcu i transakcijama koje idu od MMF-a preko svjetskih berzi novca i monih svjetskih banaka ostvaruje najvea dobit i to bez razlike da li se radi o industrijskom, bankovnom ili transakcijskom kapitalu. to se tie radne snage, danas se prije svega trai sofisticirana radna snaga, visoko-obrazovana i u najboljoj biolokoj dobi, bez obzira da li je iz Indije, Kine, Afrike ili BiH. to se tie kretanja tehnologija, vrijedi gvozdeno pravilo; transfer
15

tehnologije iz razvijenih u nerezvijene zemlje, ide po principu prodati zastarjelu tehnologiju i to po cijenama veim nego to su one na svjetskom tritu. to se tie transfera informacija, tu je razvijeni svijet u totalnoj premoi nad nerazvijenim i nad zemljma u razvoju. Postoji floskula koja glasi; Ko vlada informacijama, vlada svijetom. Danas svijetom vladaju mone informativno-propagandne agencije tipa; ABC, NBC, CBS, CNN, BBC, Reuters, France Press... Kretanje informacija na svjetskom tritu unijelo je pravu revoluciju u ukupno promiljanje meunarodnih odnosa, a posebno u kritike analize odnosa izmeu pojedinih drava, blokova ili suprotstavljenih meunarodnih asocijacija. Geografski faktor u meunarodnim odnosima Geografski faktor u izuavanju meunarodnih odnosa izuzetno je vaan i ima svoju dugu povijesnu tradiciju. Ljudska drutva su ivljela u veoma razliitim prirodnim sredinama i uslovima, kao to su klima, morski okoli, prirodna tla, geografski ili geopoitiki poloaj, vremenski uvjeti i sl. Poev od Idn Halduna, Tomasea Campanelle, T. Mora, Montesquiea, pa do savremenih teoretiara meunarodnih odnosa, svi insistiraju na razlikovanju vie geografskih elemenata u kojima se ogledaju znaajne uloge u djelovanju tzv.prirodnih uslova koji utiu na ivot ovjeka i cjlokupnog drutva. Meutim, stare teorije glavni znaaj pripisuju klimi ili reljefu tla, te kvalitetima tla. Jedan od najznaajnijih utjecaja na spoljnopolitiko ponaanje drava je njihov poloaj i prostor (teritorij). Granice izmeu drava, kao linije razdvajanja meu dravama se uglavnom dijele na prirodne / mora, rijekem jezera, planinski masivi, pustinje.../, ali se dijele i na etnike granice, u smislu da je jedan etnos-narod-nacija uokviren u granicama iste drave, npr.Danska, Njemka, Japan i sl. U okviru razdvajanja izmeu mog i tvog kolonijalnog posjeda, uzimajui kao kriterij geografske paralele i merdijane, rodile su se monster drave; tipa Somalije. Promiljajui klasine geopolitike teorije mnogi autori uoavaju slijedei problem; veine zemalja nisu ostrvske,niti ih dijele okeani, planinski masivi, velike rijeke ili pustinje, ali to ih ne spreava da ostanu od meunarodnih zbivanja ( tipian primjer je Njemaka) . Klasine teorije o ulozi geografskog fktora u meunarodnim odnosima jednostavno nisu predvidjele novu politiku i vojnu konstelaciju svijeta, posebno supremaciju SAD-a i teorije o globalizaciji i sl. S pojavom novog sofisticiranog oruja, gdje se moe ratovati na daljinama mjerenim hiljadama kilometara, te posebno sa pojavom nuklearnog oruja, interbalistikih raketa, neutronske bomne itd., geopolitiki i geografski poloaj svake drave gubi na znaaju. S promjenama na globalnom planu, s razliitom konstelacijom svjetskih snaga i odnosa, te s promjenama na tehnolokom planu i s razvojem novih sofisticiranih tehnologija informatike, kibernetike, satelitske i kablovske televizije, novih osvajanja svemira i sl. Radikalno se mijenje ukupan razvoj materijelne proizvodnje, mijenja se ekonomsko-tehnoloka slika rezvijenih drutava i dolazi do onog to je u modernoj teoriji oznaeno ka mundijalizacija
16

(mondijalizacija) ili globalizacija, koja izgleda da se svodi na sveopu amerikanizaciju svijeta. Tim, se radikalno mijenja i znaaj geografskih faktora, koji i danas imaju znaajnu ulogu u meunarodnim odnosima. Povijesno gledano pitanje dravnih granica nije bilo relevantno i ak stoljeima nije ni postojalo u dananjem politikom obliku. Npr.ko je mogao da utvrdi tane granice Rimske Imperije, Osmanskog carstva, Dingis-kanovog teritorijalnog imperija sve do Napoleonovog carstva itd, Granino pitanje se tek ozbiljno postavlja s razvojem kapitalizma i tek sa modernim kapitalizmom linije se probaju egzaktno utvrditi odreenim pojedinano dravnim i meunarodnim dokumentima (meunarodnim ugovorima, konvencijama, kongresima i sl.). Meunarodno utvreni ugovori trebali su da budu garancija ili dokaz u eventualnom graninom sporu. U staroj Grkoj bilo je to relevantno jer se radilo o polisima-gradovima dravama; u Atini, Sparti, Troji, Sirakuzi... Sve do Francuske revolucij ( 1789) nije se tano znalo kakve su evropske odnosno francuske granice, odnosno teko je bilo utvrditi sasvim tano i granice same francuske drave. To je bilo vrijeme feudalizma; rasparanih posjeda- velikih feuda, gdje su krupni feudalci vkadali svojim striktno omeenim teritorijom. Kapitalizam donosi potrebu za stvaranjem jedinstvenog trita, izgradnjom saobraajnica koje bi povezale to trite, jedinstvenom monetom itd, to doprinosi novoj organizaciji vlasti, ouvanju granicama ve uokvirenog trita i vojnom obezbjeenju data teritorije. Rani kapitalizam rui principe naturalne proizvodnje i uvodi ribno-novano trite, moderniji nain proizvodnje i drugaiju logiku ponude i tranje. Da bi se obezbijedilo takvo trite trebala je jaka drava, s centralizacijom vlasti, stajaom vojskom, modernijim sudstvom, upravom i administracijom. Naturalna proizvodnja jednostavno nije omoguavala neku razvijenu meunarodnu razmjenu, a drvne granice u tim uslovima jednostavno nisu bile u funkciji uvara tzv.unutranjeg trita, odnosno domaeg proizvoaa. Tek s razvojem kapitalizma to trite i taj proizvoa su se morali tititi od inozemne konkurencije. S razvojem kapitalizma javlja se potreba povezivanja svih dijelova dravne teritorije, odnosno u prvi polan dolazi ekonomska meuzavisnost koja trai zatitu tzv.domae ili nacionalne privrede, to je i pretpostavka onog to e se kasnije u zapadnoevropskoj teoriji oznaiti kao nacionalna drava. U ovom kontekstu, manje-vie, u teoriji meunarodnih odnosa govori se o etnikim granicama. S nastankom modernih nacija javlja se tenja da se granice jedne drave poklapaju s etnikim prostiranjem jedne nacije (etnosa). Ovo je necionalno-etniko pitanje jako zamreno, pa tako na svim kontinentima postoji izuzetna nacionalno-etnika arolikost, ovo pitanje graninog uokvirivanja etnosa je

17

veoma problematino i dovodi do velikih sukoba izmeu pojedfinih drava u ukupnim meunarodnim odnosima. Meutim, odreivanje etnikih granica je jako komplikovano i problematino, jer je gledano na povijesni razvoj, kretanje stanovnitva (emigracije, imigracije, egzodus, nasilno iseljavanje i protjerivanje) dovelo do toga da je gotovo nemogue da jedna drava obuhvati teritoriju na kojoj se prostire jedn etnos-nacija, odnosno etnike skupine koje su samovoljno odluile da ive u zajednikoj dravi. Iza zahtjeva za prirodnim granicama u osnovi stoji naci-faistika teorija krvi i tla, odnosno postoje otvorene teritorijalne pretenzije neke dreve prema dr.dravama. Neki teoretiari misle da je za meunarodni mir i stabilnost dobro da se izvede etniko razgranienje, jer bi ono dovelo do dobrosusjednih onosa, ali zanemaruju injenicu da je malo gdje u svijetu mogue napraviti iste etnike drave i da svako ima svoj historijski raun ( ko, kako i kada je vladao odreenim teritorijem). Drugo, u teorijama o meunarodnim odnosima esto se govori o prirodnom granicama. One nisu politiki problematine. Svode se na granice koje su omeene morima, prirodnim planinskim masivima, rijekama, jezerima, pustinjama, pa ak i praumama. Govoriti o prirodnim granicama, misli se na ouvanje svoje bezbjednosti-drave, koja u sporovima oko razgranienje granica i njenih teritorija uvijek povlai pitanje prirodnih granica. Prirodna granica se smatra najidealnijom granicom za bezbjednost drave, za meunarodnu trgovinu, za meunarodni saobraaj, za meunarodni poloaj... Vojna mo kao faktor meunarodnih odnosa Po definiciji, vojna mo, ograniava potencijalni izbor politikih odluka, jer ona u biti predstavlja posredni faktor u donoenju odluka, prije svega voa i sve bulumente koja se stara o nacionalnoj bezbjednosti. Ukupne meunarodne odnose danas karakterizira odnos izmeu velikih sila. Promjene Ravnotee su uslijedile 90-tih godina 20st. i poetkom 21st. Vie nije u opciji pojam 2 supersile, SAD i SSSR, jer SSSR de raspao 1991. Danas se ameriki hegemonizam u meunarodnim odnosima, teoretski gledano, prije svega ispoljava u favoriziranju izuzetno mone dreve SAD, koja vri predominantan uticaj na globalni sistem. U ovom kontekstu radi se o teorijama ravnotee sile koje stoje na stanovitu da e se mir i stabilnost u svijetu odrati kada je vojna sila rasporeena takoda nijedna druga sila, niti blok, niti vojni savez, ne mogu dominirati drugima. Kada se promilja o teoriji sile uglavnom se od 70-tih godina prolog stoljea misli na suavanje razika u vojnim sposobnostima izmeu suprotstavljenih velikih sila2 za koje se pretpostavlja da poveavaju mogunost izbijanja meunarodnog rata ( kriza vezana oko
18

Korejskog rata, Berlinska kriza, Kubanska kriza...) Amerika politika preferira teoriju sfere utjecaja, a to je da SAD zajedno sa svojim evropskim saveznicima odreene regione svijeta vide pod utjecajem i kontrolom sopstvene sile. Nacija kao faktor meunarodnih odnosa Nacija je drutveno-historijske ketegorija koja se javlja tek na odreenom stepenu razvoja drutva ( s pojavom modernog kapitalizma). Nju odreuju zajedniki teritorij, zajedniki jezik, zajednika kultura i tradicija, u mnogim sluajevima zajednika vjera i vjerska tradicija, a mnogi tome dodaju i odreene psiholoke karakteristike. Bez obzira na sve to, buenje nacionalne svijesti i sam nastanak nacija vezan je za odreen stepen razvoja ljudskog drutva, koji se u osnovi vee sa nastankom i pojmom savremene drave. S nastankom nacije javlja se i nacionalna drava koja, bez obzira na sve teorijske kontroverze, u osnovi predstavlja oblik dravnog organiziranja nacije, tako da se esto, naroito na ango-saksonskom jezikom podruju, pojam nacije i drave poistovjeuju. Meunarodni odnosi su u osnovi odnosi izmeu drava ili globalnih drutava. U tom kontekstu narod ili nacija su izuzetno znaajni faktori ili subjekti meunarodnih odnosa. U pojmovnom smislu razlika izmeu naroda (etnosa) i nacije je u tome to je ovo potonja vezana za savremeni produktni odnos i za savremeno trite i za neto iri pojam onoga to se naziva civilizacija, opa kultura, jezik i tradicija. to se tie analize meunarodnih odnosa, veoma je bitna ta veza izmeu nacije i drave, s obzirom da je drava bitniji faktor ili subjekt meunarodnih odnosa. To je i stoga to se sutinski interesi odreenih nacija po pravilu identificiraju sa interesima pojedinih drava. Poseban problem te identifikacije jeste u dravama koje su po ustavnom odreenju federacije ili konfederacije. U tim situacijaman esto dolazi do raskola izmeu tzv.dravnih i nacionalnih interesa. 5.Drava kao subjekt meunarodnih odnosa Mnogi teoretiari smatraju da su meunarodni odnosi u biti odnosi izmeu drava. Bitne karakteristike svake drave jesu: a.) Teritorija b.) Stanovnitvo c.) Glavni centri odluivanja u datoj dravi (vlada, skuptina, sabor, kongres, parlament i slino) Pored pomenutih obiljeja bez kojih ne moe postojati drava, veina modernih drava posjeduje i neke druge zajednike karakteristike za meunarodne odnose. Te karakteristike su prije svega vezane za: jedinstven ekonomski prostor, privredne cjeline, specifine ekonomske sisteme, za trite pa esto i za ekonomske, vojne i politike saveze. Takoer, drave, a posebno nacionalne,
19

imaju i specifina kulturna obiljeja (nacionalna kultura) ili ono to se u teoriji politikih sistema naziva drutveno-historijska klima i tradicija. Drava kao teritorija Dravna teritorija je dio prostora (kopna, vode, zranog prostora) koji naseljava i koristi odreeno stanovnitvo i koje se nalazi pod vlau vlade te drave. Teritorijalno grupisanje je hstorijska karakteristika ljudskih drutava i tu teritorija ispunjava niz bitnih funkcija. One odreuju i mjerila za opisivanje i komparaciju dravnih teritorija. Te funkcije su: a.) Veliina teritorija b.) Kvalitet c.) Geografski poloaj a.) Veliina teritorija Kvntitativno se izraava veliinom njene povine (u kilometrima kvadratnim). Meu dravama s najveom povrinom do 1992. bile su SSSR sa 22 miliona kilometara kvadratnih, danas je to Rusija (17 mil. km kvadratnih), Kanda (9,976.139), Kina (9.561.000), SAD (9,363.353), Brazil (8, 511.965), zatim zemlje poput Indije, Indonezije itd. U klasinim teorijama o meunarodnim odnosima, vanost teritorije ogledala se i iz toga to drave s malom (neznatnom) povrinom tzv. patuljaste drave, esto imaju sporan status i ne smatraju se esto subjektima meunarodnih odnosa i meunarodnog prava. Takve drave su recimo San Marino, Monako, Lihtentajn itd. Meutim postoje isto tako male drave kao to su npr. Malta (316 km kvadratnih), Singapur (581), Bahrein (598), koje su lanice UN -a i proporcionalno svojoj veliini igraju znaajnu ulogu u meunarodnim odnosima. b.) Kvalitet Pod kvalitetom odreene teritorije odnosno povrine jedne drave, primarno se misli na ekonomsku vrijednost zemljita, podzemlja, voda i podmorja, na rudna i umska bogatstva, na kvalitet poljoprivrednog zemljita i na energetske rersuse (nafta, plin, ugalj itd.). S razvojem industrije, posebno s nauno-tehnolokom revolucijom, jaa uloga teritorije kao izvora sirovina koje na svjetskom tritu dobivaju strateki znaaj, kao npr., u poljoprivrednim proizvodima (kao npr. penica, ria, kukuruz) tako da su neke, do skora vrlo siromane zemlje postale veoma bogate a naroito one na ijem su se teritoriju pronali nafta i plin. Time su neke zemlje s veoma malom povrinom postale veoma bogate, kao npr. Arapski Emirati. Isto je tako danas iznimno znaajno morsko prostranstvo (bogatstvo ribom), naruito u ovo vrijeme veoma razvijene tehnologije, izrazito je bitno i podmorje kao izvorite mineralnog bogatstva. Strategijski znaaj kvaliteta teritorija naroito dolazi do izraaja u situacijama kriza i ratova, gdje u prvi plan, pored vojnog potencijala, poseban znaaj dobija poljoprivredna i sirovinska
20

samodovoljnost odreene teritorije, posebno sa stanovita snabdijevanja, ne samo hranom i energijom, ve i odreenim strategijskim materijalima. c.) Geografski poloaj Ono obiljeje teritorija koje je jedinstveno za svaku dravu, tie se njenog poloaja na planeti zemlji. Drava se primarno opisuje poloajem koji zauzima. Prije svega, taj poloaj odreuje njene susjede, a time i razliite (ekonomske, saobraajne, vojne, kulturne itd.) vrste utjecaja koje drava trpi. Npr. od poloaja drave (njenog geopolitikog poloaja), zavisi njeno uee na svjetskom tritu a esto i njena izloenost oruanim napadima. Mnogi smatraju da su drave smjetene na glavnim komunikacijskim pravcima (koji su esto rezultat konfiguracije Zemljene povrine), u povoljnijem poloaju da igraju posredniku trgovinsku ulogu, ali su zato bile i ugroene, prije svega, velikim ratnim pohodima, masovnim migracijama stanovnitva i sl. Stanovnitvo drave Stanovnitvom drave smatraju se ljudi koji na njenoj teritoriji trajno prebivaju (ne i oni koji se u datom trenutku zateknu na toj teritoriji). Za meunarodne odnose su znaajna bitna obiljeja stanovnitva, zato to ljudi ine subjektivni element drave, a u krajnjoj konzekvenci su i glavni nosioci ukupnih meunarodnih odnosa. Broj stanovnika je osnovno kvantitativno mjerilo za mo dotine drave. Najmnogoljudnije drave su: Kina (preko milijardu i tristo stanovnika), Indija (preko milijardu), SAD (preko 250 mil) Indonezija i Brazil (preko 170) i dr. S dr. strane meu najmaloljudnije drave ubrajamo: San Marino (oko 30 000 stanovnika), Andora (30 000), Lihtentajn (26 000) pa sve do Sejela, Grenade, Farskih otoka itd. Ove brojek su nepoudane i mijenjaju se iz godine u godinu naroito u dravama koje kontinuirano doivljavaju demografsku eksploziju. To su npr.: Indija, Pakistan, Meksiko, Brazil, Nigerija, Egipat itd. S dr. strane u nekim od najrazvijenijih drava kao to su vicarska, Austrija, Belgija, Norveka i dr. prirodni prirast stanovnitva je vrlo mali i kree se od 0 pa do 0,3 ili 0,4%. Problem u tome je to je ukupan porast svjetskog stanovnitva apsolutno nejednako rasporeen i to je najvei prirast u ekonomski zaostalim ili veoma nerazvijenim podrujima, to u krajnjoj konzekvenci doprinosi njihovom daljnjem osiromaenju. To su uglavnom zemlje s podruja Latinske Amerike, Afrike i Azije. Kada se govori o stanovnitvu odreene drave esto su mnogo vanije tzv. kvalitativne osobine stanovnitva. Tu se primarno misli na: prosjenu starost stanovnitva, natalitet i mortalitet dojenadi, odnos izmeu polova, stepen urbanizacije, naroito na obuhvaenost i kvalitet zdravstva, te pismenost i stepen obrazovanja. U klasinim teorijama meunarodnih odnosa posebna panja posveivala se nacionalnom sastavu stanovnitva. U vezi s tim drave su se uglavnom svrstavale u tri grupe:

21

1. Nacionalno homogene drave ili nacionalen drave- drave ije stanovnitvo u potpunosti ili u ogromnoj veini pripada jednoj naciji (Japan, Danska, Norveka, Saudijska Arabija...) 2. Drave ije se stanovnitvo sastoji iz vie nacija ili njihovih dijelova- uglavnom federalne drave te pojedine ustavne monarhije 3. Drave iji je nacionalni karakter prilino teko odrediti- uglavnom novonastale drave (one koje su nastale kao rezultat antikolonijalnih revolucija), ije stanovnitvo jo nije razvilo nacionalnu svijest i gdje je jo zadrana ak i plemenska identifikacija (najee novonastale drave u Africi) U podgrupu bi spadale i tzv. imigracione drave ije stanovnitvo preteno predstavljaju doseljenici iz drugih drava ili njihovi potomci. Glavno obiljeje ovih drava je u tome da se imigranti nisu drali u tzv. nacionalnim grupama ili grupama prema svom porijeklu, ve su se pretapali, prije svega pod utjecajem zajednike religije ili kulture. Takve se drave teko mogu striktno nacionalno odrediti i takve su recimo: SAD, Brazil, Argentina... Dravna vlast (vlada) Postojanje organizirane vlasti koja je u stanju kontrolirati, stanovnitvo i teritorij, sljedei je vaan elemenat za funkcioniranje svake savremene drave. Po pravilu vlada se izabire i organizira u skladu s nacionalnim zakonodavstvom, a vanjski poslovi svake drave se po pravilu vode preko specijalnog nadletva za vanjske (spoljne) poslove. Pod pojmom vlada podrazumijeva se ukupnost svih organa koji su ovlaeni da donose odluke u ime cijele drave i koje se kao takve prihvaaju u inostranstvu. To znai da pod pojmom 'vlada' ne podrazumijevamo samo one organe koji formalno donose obavezne odluke u odnosu na datu dravu i inostranstvo, ve i na one odluke i institucije koje esto ustavom nisu ni odreene, a koje de facto, imaju veliki utjecaj. Kljuno pitanje za razumijevanje samog fenomena dravne vlasti, jeste veoma esto prisutan raskorak izmeu normativnog (ustavom odreenog) i stvarnog, odnosno zato formalno iste institucije u razliitim politikim sistemima djeluju na razliit nain i dobijaju u njima sasvim razliit sadraj? Razlog je tometo se politiki program i poredak ne mogu stvarat nezavisno od realnih drutvenih, ekonomskih i politikih odnosa. Demokratske politike forme mogu da dobiju pun sadraj samo ako je poloaj vodeih drutvenih snaga takav da one imaju potreban stupanj samostalnosti prema organima javne vlasti u jednoj dravi. Tu veliku igru igraju i stupanj prosvijeenosti kao i politika kultura biraa. U sistemima parlamentarnih demokratija politike institucije funkcioniraju jedino ako buroaska klasa kao vodea drutvena sila ima snagu i samostalnost koju joj daje institucija privatne svojine. Uzroci krize buroaskih politikih institucija u dananje vrijeme lee u promijenama u drutveno-ekonomskoj infrastrukturi u realnim ekonomskim i drutvenim odnosima.

22

Ukoliko je jedno drutvo vie birokratizirano utoliko je u njemu jai faktiki monopol aparata javne vlasti. S dr. strane ukoliko ne postoje samostalne drutvene snage, koje su u stanju da kontroliraju taj aparat, utoliko je manje izgleda da demokratske institucije uspijeno djeluju u praksi. Kada poznajemo ekonomsku i socijalnu infrastrukturu jednog drutva, znamo i kakvi su oblici politike organizacije u tom drutvu zaista mogui. Jednom odreenom klasno-socijalnom tipu drutva korespondiraju i odreeni oblici demokracije ili autokracije. Ustrojstvo i meusobni odnosi politikih institucija svodi se na tri osnovna pitanja. a.) Ko bira vladajue rukovodee organe? b.) Kako su oni organizirani i kakav im je meusobni odnos c.) Da li su oni, i ako jesu, ime ogranieni? a.) Ko bira vladajue organe? Ovo pitanje moe dati odgovor, da li se radi o demokratskim ili autokratskim politikim sistemima. Demokratski oblici konstituiranja politikih organa, jesu razni oblici njihovog biranja od strane pripadnika one klase koja predstavlja dato drutvo ili graana uopte, ukoliko postoji ope pravo glasa. Postoje posredni i neposredni izbori, ope i ogranieno pravo glasa te razne kombinacije tih mogunosti. Isto tako demokratski oblik konstituiranja vlasti jeste onaj koji se ostvaruje kroz revoluciju, u kojoj uee uzimaju najire narodne mase. Mogue su i razliite kombinacije autokratskog i demokratskog konstituiranja organa vlasti kao to je sluaj s Velikom Britanijom kao nasljednom monarhijom. Tzv. ustavne monarhije takoer predstavljaju kombinaciju autokratskog i demokratskog sistema vlasti. Potrebno je dakle da barem neki organi vlasti budu demokratski izborni a dr. po svom porijeklu, obino, autokratski. b.) Kako su organizirani i kakav im je meusobni odnos? Kada se analizira institucionalna struktura jednog politikog sistema mora se voditi rauna i o odnosima pojedinih organa vlasti jer ne postoji ni jedna organizirana i razvijena drava, gdje je sva vlast koncentrirana kod jednog organa. To je naroito bitno za odnos izmeu zakonodavnih, izvrnih i sudskih organa vlasti. U tom pogledu postoje tri sistema: 1. Jedinstva vlasti 2. Podijele vlasti 3. Saradnje izmeu organa nosilaca vlasti 1.) Sistem jedinstva vlasti Pretpostavlja da je vlast u svim svojim funkcionalnim oblicima, u krajnjoj liniji koncentrirana u jednom organu i da iz njega proizilazi, po pravilu, u predstavnikom parlamentu, saboru, dumi,
23

medlisu, narodnoj skuptini itd. Drugi organi vlasti vre samo one funkcije koje ovo tijelo prenosi na njih, vrei kontrolu pri tome kao je oni izvravaju. Vlada je samo jedan odbor centralnog predstavnikog tijela. 2.) Sistem podjele vlasti Postoji tamo gdje je striktna podjela svake od tri vlasti, i gdje po pravilu jedna drugu ograniava i kontrolira. Najjednostavniji je primjer SAD, gdje je zakonodavna vlast uobliena u Kongresu, izvrna vlast u predsjedniku SAD-u a sudska u Vrhovnom sudu. 3.) Sistem meuzavisnosti i saradnje Najpotpunije je razraen u parlamentarnim sistemima britanskog tipa. Tamo parlament bira vladu i ona je pred njim odgovorna ali ima i odreeni stupanj samostanosti. Kao to parlament ima sredstvo da kontrolira vladu i da je natjera na ovakvu ili onakvu politiku, tako isto vlada ima odreena sredstva da parlament dri u pokornosti jer ga moe raspustiti i raspisati nove izbore. Tako se moe govoriti o : a.) konventskom (skuptinskom) sistemu, gdje postoji jedinstvo vlasti, b.) predsjednikom sistemu (gdje postoji podijela vlasti) i c.) parlamentarnom sistemu gdje postoji saradnja na temelju meuzavisnosti ima i drugih podijela: Ako je osnovni kriterij oblik vladavine: a.) monarhije b.) republike Ako je osnovni kriterij oblik dravnog ureenja: a.) unitarno b.) federalno ureene drave Oblik dravne vlasti: a.) predsjednike b.) parlamentarne c.) skuptinske Odnos vlasti i graana: klasificiranje sistema: a.) autokratski b.) demokratski
24

klasificiranje demokratija: a.) formalnu i stvarnu b.) politiku i ekonomsku c.) neposrednu i posrednu (predstavniku) Meutim sve su ove podjele nepotpune jer su simplificirane i zanemaruju pitanja klasnosocijalne sutine datog politikog sistema, kao i to simplificiraju i zanemaruju odnos sudske vlasti prema prve dvije. c.) Da li su oni i ako jesu, ime ogranieni? Jedan od naina ograniavanja te vlasti jeste pisani ustav, koji propisuje nain na koji se politika vlast vri, zatim proklamira graanska i politika prava pojedinaca (npr. zabranu samovoljnog hapenja, sloboda politikog djelovanja pravo glasa itd.) Mnogo direktniji oblik kontrole vlasti, ipak se ostvaruje neposrednim ueem u vrenju vlasti kroz razne forme neposredne demokratije. Jedan ogranieni oblik takve direktne kontrole javne vlasti jeste referendum, naroito ako je ustavom ili zakonom unaprijed propisano kad treba da se raspie. 6.MEUNARODNE ORGANIZACIJE KAO SUBJEKTI SAVREMENIH MEUNARODNIH ODNOSA Meunarodna organizacija promatra se kao zajednica vie drava osnovana meunarodnim ugovorom, zajednica koja ima vlastite organe, a slui postizanju zajedniki odreenih ciljeva. Mnogi autori smatraju da pored drave, meunarodne organizacije spadaju u drugu grupu osnovnih meunarodno-prvnih lica. U tom smisli meunarodne organizacije su subjekti meunarodnog prava koje su nastale voljom aktera, odnosno drava, kao udruenja ili asocijacije sa posebnim pravnim subjektivitetom i statusom koji omoguuje pravnu nezavisnost i autonomiju pri vrenju poslova vezenih za taj autonomni i nezavisni status u odnosu na dr.pravne subjekte. Meunarodne organizacije imaju svoj osnovni dokument, organe, po pravilu zajedniko tijelo i imaju osnovne elemente subjektiviteta, gdje spadaju pravna sposobnost predstavljanja kod drugih meunarodno-pravnih lica, te sposobnost voenja pravnih postupaka u odnosu na meunarodne i unutranje pravne postupke.oni takoer posjeduju i meunarodno pravo i obavezu, te ugovornu sposobnost za sklapanje meunarodnih ugovora, sposobnost posjedovanja svojine i sposobnost posjedovanja faktora autonomnog obavljanja poslova. Tu spadaju i diplomatske privilegije i imuniteti najviih slubenika meunarodne organizacije, kao i privilegije i imuniteti same organizacije. Prema, R. Vukadinoviu, porast broja meunarodnih organizacija uzrokuju razliiti faktori;

25

1) Drave, prije svega, vie nisu samodovoljne ni u ekonomskom, kulturnom i drutvenom, a esto ni u politikom pogledu i nuno trae mogunost udruenog djelovanja, 2) Razvoj vojnih i tehnikih sredstava uinio je postojanje bilo kakvih utvrda nemoguima 3) Stvaranje socijalistihik drava nakon II sv.rata i hladnoratovska polarizacija vojnih, politikih, ideolokih i ekonomskih snaga tadanjeg svijeta ubrzali su i ojaali trendove parcijalnog, blokovskog povezivanja 4) U dananjoj fazi mirnijih meunarodnih odnosa, u kojoj se iz konfliktnih odnosa prelazi u odnose ispunjene uzajamno korisnom sardnjom, prirodno je da jaa alja najveega broja drava da djeluju aktivno u raznim meunarodnim organiz acijama koje su se pokazale kao korisni instrumenti usklaenog djelovnja i rjeavanja meunarodnih problema Meunarodne organizacije obino se dijele na: a) Meunarodne vladine organizacije ( u kojima drave djeluju na osnovi meunarodnog ugovora /statuta/ ) b) Meunarodne nevladine organizacije ( koje tvore irok krug razliitih skupina, grupa i pojedinaca iz razliitih drava Meunarodne vladine organizacije imaju u svom lanstvu srave koje djeluju u njima preko svojih slubenih predstavnika. Te organizacije uspostavljaju normalne meunarodne odnose u meusobnoj komunikaciji, a meunarodna organizacija se ne pojavljuje kao neko naddravno ili supernacionalno sredite koje bi moglo donositi odluke mimo volje drava ulanjenih u organizaciju. Meunarodne vladine organizacije dijele se na: Univerzalne ( Ujedinjeni narodi i njihove specijalizirane agencije) Regionalne ( Organizacija amerikih drava, Organizacija afrikog jedinstva, Sjevernoatlanskisavez...) Meunarodni odnosi kao dinamini procesi koji se zbivaju u meunarodnoj sredini, toliko narasli i nabujali da zbog svoje kompleksnosti uz aktivnost drave zahtijevaju formiranje novih institucija koje e moi: Unapreivati suradnju( ekonomsku, politiku, kulturnu, drutvenu) Pomoi u rjeavanju meunarodnih konflikata Osigurati ili bar pomoi u osiguranju vlastite odbrane i nacionalne sigurnosti

26

Charles W. Keagley i Eugene R. Wittkopf smatraju da danas postoje 2 glavne vrste nedravnih inilaca meunarodnih odnosa , a to su; 1) meuvladine organizacije ( MVO)- iji su lanovi drave 2) nevladine organizacije (NVO)- iji su lanovi pojedinci i grupe One su postojale jo prije 20v., a dana znaajno proimaju srutveno tkivo. Unija meunarodnih organizacija, koja posjeduje detaljne i aktuelne informacije o obje vrste , biljei da je njihov broj naglo rastaotokom 19.v. kada je snaan razvoj industrijalizacije pratio i brz razvoj meunarodne trgovine i komunikacije. Meunarodne organzacije (MVO) su institucije koje su stvorile i u kojima uestvuju vlade drava, a koje im daju ovlasti da donose kolektivne odluke u vezi sa posebnim globalnim problemima. Nevladine organizacije (NVO) su transnacionalne organizacije privatnih graana koje u odnosu na UN imaju konsultativan status. Ukljuuju; profesionalna udruenja, fondacije, multinacionalne korporacije, odnosno meunarodno aktivne grupe u razliitim dravama, koje su udruene u radu na zajednikim interesima. MVO stvaraju drave u cilju rjeavanja zajednikih problema i to im daje mo da ostvare ciljeven koje su im drave dodijelile. MVO su mnogo vanije nego NVO, jer su njihovi lanovi drave i kao takve su produkt meudravnog sistema na globalnom nivou koje su proizvele odluke drava. irenje MVO je stvorilo sloenu mreu isprepletanih meunarodnih organizacija koje meusobno sarauju u cilju rjeavanja razliitih globalnih pitanja. I NVO su veoma razliite; zbog svoje brojnosti i raznolikosti njih je ak tee klasifikovati nago MVO. Nevladine organizacije nisu homogena grupa. Dugaak spisak skraenica stvorenih u vezi sa NVO ovo najbolje ilustruje. Tako imamo NGO (nevladine organizacije), INGO ( meunarodne nevladine organizacije), BINGO ( poslovne meunarodne nevladine organizacije), RINGO ( vjerske meunarodne nevladine organizacije), ENGO ( ekoloke NVO), QUANGO ( kvazi nevladine organizacije, tj. one u ijem osnivanju je drava barem djelimino uestvovala i koje drava podrava). Termin NVO se moe primijeniti nha sve neprofitne organizacije koje su nezavisne od vlade. Uobiajeno je o njima misliti kao o intersocijalnim organizacijama koje doprinose pregovorima izmeu drava u nadi da se postignu sporazumi o globalnoj kontroli skoro svakog p itanja javne politike. NVO povezuje globalno drutvo formiranjem mrea koje zastupaju politike promjene. Zbog toga mnoge NVO formalno djeluju uzajamno sa MVO.

7.TRANSNACIONALNE VJERSKE ORGANIZACIJE

27

Religija je u razliitim oblicima utjecala i na nacionalne ideologije, nacionalnu emancipaciju i homogenizaciju, te posebno na ukupnu tradiciju i kulturu. Pored lokalnih i nacionalnih, postoje i meunarodne religije, tzv. monoteistike religije koje pripovijedaju vjerovanje u samo jednog boga, ili tzv. objavljene religije, temeljene na Boijoj objavi (judaizam, kranstvo, islam). Te meunarodne religije, odnosno vjerska uenja imale su i imaju sljedbenike u velikom broju zemalja i one su se, posmatrano historijski, i u irem smislu rijei ispoljavale kao vaniji subjekti meunarodnih odnosa. Bitno njihovo obiljeje jeste proporcionalno veliki broj sljedbenika (iskazan u milionima ljudi), koji oduvijek tee da se grupiu, pa i institucionalno organiziraju u odreenim dijelovima svijeta Katolika crkva Najvre organizirana meunarodna crkva jeste katolika crkva. Ona poiva na razvijenom sistemu pravila i ima strogu hijerarhiju, na ijem se elu nalazi papa u svojstvu Vrhovnog sveenika svjetske crkve. Pored pape u Vatikanu djeluje i skup kardinala, koji obezbjeuje jedinstvo Katolike crkve i utvruje nain ponaanja i djelovanja svekoliko katolikog klera. Duga i bogata tradicija Katolike crkve stavila je pod njenu kontrolu niz organizacija i institucija, meu kojima je znaajan broj meunarodnih nevladinih organizacija. Pravoslavna crkva Kranska crkva je 1054. godine podijeljena na zapadnu (Katoliku) i istonu (Pravoslavnu). Kasnije su se od katolika ponovno odvojili protestanti. Pravoslavna crkva je skup hrianskih pomjesnih ili upravno samostalinh crkava. Za razliku of Katolie crkve koja je univerzalnog karaktera, s jedinstvenom hijerarhijom i centrom odluivanja i sl., Pravoslavna crkva je, prije svega, organizirana na autokefalnom, odnosno nacionalnom principu. Na meunarodnom planu, nominalno na elu Pravoslavne srkve i danas je Vaseljanski sabor sa sjeditem u Istanbulu, a Carigradska patrijarija i njen patrijarh su samo primus inter pares meu drugim crkvama i patrijarijama. Vaseljanski sabor je znaajan to je on vrhovna vjerska instanca, koja daje autokefalnost pojedinim pravoslavnim crkvama. Islam Islam u izvornom prevodu sa arapskog znai predanost jednom Bogu. To je monoteistika religija koja je nastala na Arapskom poluotoku u VII vijeku nae ere. Danas je druga najrasprostranjenija religija na svijetu sa neto vie od 1.3 milijarde sljedbenika. Sve od 1924. godine ulogu vrhovnih poglavara svih muslimaa imali su halife, koji su se smatrali nasljednicima Muhammeda, kao vrhovnog vjerskog autoriteta i voe, ali i svjetovnog vladara. Poslije turske revolucije, sa sultanataom je ukinut i halifat, iako je bilo pokuaja nekih arapskih vladara da preuzmu ulogu halife. Judaizam Judaizam je najstarija od tri svjetske religije. Judaizam je i IZVOR i kranstva i islama. Nakon dugih godina progonstva idovu su shvatili da e prestati trpjeti samo ako ponovno budu mogli ivjeti u svojoj vlastitoj zemlji. Iz tih shvaanja, ideologije i elja rodio se

28

cionizam ijom zaslugom je i uspostavljena drava Izrael. Godine 1942. cionistiki pokret usvaja tzv. Baltimorski program, koji poziva na uspostavu idovkse drave u britanskom mandatu Palestini. Drava Izrael uspostavljena je 14. maja 1948. odlukom Generalne skuptine UN. Judaizam kao religija i kao pripadnost jednom narodu je nedjeljivo. To je jedinstven identitet ako idov eli biti i ostati idov, to razlikuje idovstvo od ostalih religija. 8.Ravnotea snaga Ravnotea snaga je tip ili sistem meudravnih odnosa koji se predlae radi zatite nekih univerzalnih i zajednikih vrijednosti. Ona podrazumijeva da se na osnovi karakteristika ponaanja drava u odreenom razdoblju moe dati opis tog razdoblja meunarodnih odnosa. Ravnotea snaga se primarno vee za pojam moi, jer polazi od toga da se mo jedne drave ili grupe drava ne moe obuzdati niim drugim do moi druge drave ili grupe drava. Prema R. Vukadinoviu glavne pretpostavke ravnotee snaga su: Postojanje veeg broja samostalnih drava koje meusobno stupaju u razliite odnose Nepostojanje nekog velikog centra koji bi imao veu mo iznad sile pojedinih drava Drave raspolau svojom silom koju e upotrijebiti kao krajnje sredstvo za ostvarivanje svojih interesa, to automatski znai da su snanije drave u boljem poloaju jer 'jake potuju, a slabe tuku' Sila se jedino moe neutralizirati silom tj. nee biti upotrijebljena ako na dr. strani postoji druga, jednaka takva sila. Ako takve sile nema, drava e samostalno odluiti o upotrebi sile ovisno o svojim potrebama

U nauci o meunarodnim odnosima ima preko 20 razliitih koncepata i vienja ravnotee snaga. Najjednostavnije reeno, ravnotea snaga u svojoj biti je ideja da e mir proistei kada je vojna mo rasporeena tako da ni jedna drava nije dovoljno jaka da dominira drugim. Ukoliko jedna drava ili savez drava steknu steknu odgovarajuu snagu da zaprijete drugim, za one kojima se prijeti postojat e prisilni podstrek da se ujedine u odbrambeni savez. Mnogi autori ( Kaplan, Riker, Claude) smatraju da je jedan od uslova da se doe do ravnotee snaga da jedna velika sila koja nije neposredno ugroena usponom neke druge sile ili koalicije, igra ulogu balansera, tako to e ublaiti snagu novog izazivaa. Balanser je u sistemu ravnotee snaga jedna utjecajna, globalna ili regionalna velika sila koja daje svoju podrku na odluan nain nekoj odbrambenoj koaliciji (primjer Velike Britanije u 18., 19., 20. vijeku) Prema Kegliju i Vitkofu, pored balansera sve drave moraju da potuju sljedea bitna pravila: 1. Da poveaju svoje potencijeale, ali da radije pregovaraju nego da se bore 2. Radije se boriti nego ne uspijeti poveati potencijale 3. Bolje da prestanu da se bore nego da eliminiraju jednog bitnog aktera
29

4. Da se suprotstave svakoj koaliciji ili svakom pojedinanom akteru koji je sklon da preuzme poloaj prevlasti unutar sistema 5. Da obuzdaju aktere koji prihvataju nadnacionalne organizacione principe 6. Da dopuste poraenim ili obuzdanim bitnim nacionalnim akterima da ponovo uu u sistem kao prihvatljivi partneri u toj ulozi Takozvani evrocentrini sistem (apsolutno dominantan od sredine 17. St. pa do kraja Prvog svjetskog rata) smatra se zlatno doba politike ravnotee snaga Poslije Prvog, a konano Drugim svjetskim ratom, raspao se sistem ravnotee snaga. Geopolitika karta svijeta je radikalno izmijenjena a na svjetsku pozornicu dolaze dvije nove supersile, SAD i SSSR. Poela je tzv. nuklearna era. Od 1945. nije bilo rata meu velikim silama. Namjesto toga klasinog rata, ubrzo je nastupio Hladni rat koji je trajao preko 40 godina. To je bio rat izmeu dva vojno, ekonomski, politiki, ideoloki otro konfrontirana bloka: Istonog (socijalistiko-komunistikog) i Zapadnog (komunistikog). No, to nije dovelo do svjetskog rata. Uspostavljen je krhki mir, konstantno praen nizom kontinuiranih ratova (Vijetnam, Kamboda, Koreja, Kongo itd.). Mnogi smatraju da je taj krhki mir omoguen ravnoteom straha koju je stvorilo atomsko oruje koje je naglo sputalo ratobornost i osvajake ambicije velikih sila. Mnogi naunici danas s pravom smatraju da je ope saznanje o unitavajuoj razornosti atomskog i nuklearnog naoruanja (atomska bomba, hidrogenska bomba itd.) dralo mir od 50-ih godina XX st. pa do danas a ne savezi i ravnotea snaga koje su izgradile velike sile. To se u nauci o meunarodnim odnosima zove pax atomica. Pax atomica je zapravo uvjerenje da je upravo nuklearno naoruanje ouvalo svjetski mir. Kolektivna bezbjednost Predsjednik SAD-a, Woodrow Willson bio je jedan od najeih kritiara ravnotee snaga. On je bio miljenja da treba zamijeniti 'saveze i protiv saveza' unutar ravnotee snaga s principom kolektivne bezbjednosti, odnosno sistemom svjetskog poretka u kome e agresija bilo koje drave biti suoena s kolektivnim odgovorom. Poev neposredno poslije Versajske konferencije, koncept kolektivne bezbjednosti podrazumijeva globalni ili regionalni bezbjednosni (sigurnosni) reim dogovoren izmeu velikih sila. To je reim koji pretpostavlja pravila radi ouvanja mira, rukovoen principom da e se, jednom inu agresije od strane bilo koje drave, automatski suprotstaviti kombiniran vojni odgovor od strane ostalih. U tom cilju, odlueno je da se formira Liga naroda. Ona je trebala da utjelovi upravo ova uvjerenja o kolektivnoj bezbijednosti. Osnovna ideja je da se rat ne prihvati kao legitimni instrument nacionalne politike i da se insistira na kolektivnoj bezbjednosti, koja bi pronalazila puteve da sprijei rat, i to prijetnjom kolektivne akcije. Taj koncept meunarodnih odnosa se zasniva na sljedeem:

30

1. Da se izvri odmazda na svaku agresiju ili pokuaj da se uspostavi hegemonija, ne samo onih lanova koji su prijetili odreenim dravama 2. Da ukljui uee svih drava lanica, ne samo dovoljan broj kako bi se zaustavio agresor 3. Da se stvori meunarodna organizacija koja e prepoznati prijetnje po bezbjednost i organizirati vojni odgovor na njih U sutini, kolektivna bezbjednost i sigurnost moe se definirati kao kolektivno samo-regulisanje, do koga dolazi kada, jedna grupa drava pokuava da smanji opasnost po bezbjednost time to se slau da kolektivno kazne svaku dravu lanicu koja kri norme sistema. (po Downsu) Kako istie Tomphson, najosnovniji princip na kome se zasniva kolektivna bezbjednost obezbjeuje da se napad na bilo koju dravu smatra kao napad na sve drave. Samopomo i neutralnost, pretstavljaju tanu antitezu takve teorije. Na ope razoarenje onih koji su se za nju zalagali, kolektivnu bezbjednost nisu odobrile upravo one sile koje su se poslije Prvog svjetskog rata najvie zalagale za nju, npr. SAD. Agresija Japana na Manduriju (1931.) i Kinu (1936.) kao i Italije na Etiopiju (1935.) bile su naveliko osuene ali tome nije uslijedio zajedniki otpor. Kada je izbio Drugi svjetski rat, kolektivna bezbjednost bila je diskreditirana a politika ravnotee snaga ponovo je dobila naklonost, uporedo s realizmom kao najznaajnijim pristupom za ouvanje globalnog mira. Realisti pretpostavljaju da struktura globalnog sistema ohrabruje prirodnu ravnoteu meu samoivim dravama uesnicama. Richard Nixon, bio je jedan od mnogih lidera koji je reafirmirao pristup ravnotee snaga i odbio multilateralno, kolektivno odravanje mira. 1. Nepodijeljeno je miljenje da se Liga naroda raspala prije svega iz razloga to 'pravo na rat' nije ukinuto. Drave su bile obavezne samo da primjenjuju ekonomske i diplomatske sankcije prema agresoru, ali je bila veoma diskutabilna odluka o tome ta je agresija i ko ima pravo da upotrijebi oruanu silu prema drugoj dravi. U sluaju agresije kao npr. Japana na Koreju i Kinu, Italije na Abesiniju/Etiopiju, Njemake na ehoslovake Sudete, vojne sankcije nisu bile obavezne za lanice. Savjet je bio obavezan da ih preporui ali lanice nisu morale da slijede te preporuke. Propusti su se pokuali ukoniti aktovima koo to su 'Generalni akt o mirnom rjeavanju sporova' iz 1928. Te Briand Kellogg Pakt iz iste godine kojim su se potpisnice odrekle rata kao sredstva u spoljnoj politici. 2. Meutim, u pobjednikoj euforiji, pobjednike sile, prije svega Velika Britanija, SAD, Francuska dr. su bile vrste u uvjerenju da pobjeene drave, prije svih Njemaka, ne mogu ui u Ligu/ Drutvo naroda. Iako su pompezno pripovijedale mir, te sile su inile sve da SSSR-u onemogue pristup Ligi naroda, tavie, slale su sopstvene vojne snage da interveniraju protiv sovjetske vlasti (Bejlogardejska kontrarevolucija)

31

3. Pariki akt o formiranju Lige naroda, iji je glavni tvorac bio Willson, nikada nije ratificiran od strane amerikog kongresa. SSSR je primljen u lanstvo tek onda kad je Ligi prijetio totalni raspad, i to uslijed nemoi da se odupre otvorenoj agresivnoj politici Njemake, Japana i Italije. 4. U septembru 1939. Drugi svjetski rat poinje napadom na Poljsku. 1940. SSSR napada Finsku i uzima znaajan dio njene teritorije. Tada Liga iz svog lanstva iskljuuje SSSR ali to je bila zakanjelo i primarno ideoloko-politiko reagiranje. Jer Liga nije uspijela da pravovremeno reagira na na japanski napad na Kinu 1931. a niti italijanski napad na Etiopiju 1936. To je bio poticaj narastajuim faistikim ambicijama Italije i Njemake. S Drugim svjetskim ratom, raspala se Liga naroda a 1945. formirane su Ujedinjene nacije (UN), koje su druga i danas postojea institucija kolektivne bezbjednosti, nastala na ruevinama Lige naroda odnosno, poukama Drugog svjetskog rata. Ujedinjene nacije formirane su voljom pobjednike koalicije. Po Povelji UN-a (24. Oktobar 1945.), Ujedinjene nacije nisu samo organizacija kolektivne bezbjednosti nego imaju i ire ciljeve koji treba da poslue stvaranju povolje politike klime, stanja i odnosa za postizanje univerzalnih vrijednosti i odbranu meunarodne i nacionalne bezbjednosti (sigurnosti)- l. 1. lanice UN-a se bezuslovno odriu prijetnje silom i upotrebe sile protiv teritorijalne cjelovitosti i politike nezavisnosti svake drave. l. 2., stav 4. Ako neka drava prekri ovu obavezu i zaprijeti miru, povrijedi mir ili izvri akt agresije, Savjet bezbjednosti moe naloiti lanicama da primjene prema njemu sankcije, koje ne sadre upotrebu sile (prekid ekonomskih, komunikacijskih, diplomatskih veza itd.) l. 41. Savjet bezbjednosti moe odluiti da se protiv agresora upotrijebi sila- l. 42. Tu silu treba da primjene oruane snage lanica UN-a, koje e biti stavljene na raspolaganje UNu na osnovu posebnih sporazuma- l. 43. Po Povelji UN-a, drave zadravaju pravo da primjenjuju silu radi odbrane sopstvene bezbjednosti i da jedna drugoj pomau u tome (individualna i kolektivna samoodbrana)- l. 51. lanica UN-a koja se ogriji o obavezu neprimjenjivanja sile, moe biti suspendovana ili iskljuena iz organizacije.- l. 5. i 6.

32