Вы находитесь на странице: 1из 123

47

TABLE OF CONTENTS LESSON TITLE PAGE 1. Ngethi Greetings 1 2. Kwmanythya Introduction 1 . 4 3. Kwmanythya Introduction 2 . 8 4. Wikaa Ata? What Do you Do? .. 5. Wendete Kya Kya What Do You Like to Eat? 6. Syndu Syiana? How Many are they? . 7. And Ma Msyi Wakwa My Family . 8. Kwtya Liu Ordering Food 9. Mbesa na Thooa Money and Prices .. 10. Ni Mbesa Syiana How Much is it? 11. Yu n Saa Syiana? What Time is it Now? 12. mnth Ni Mthenya Wik? What Day is it? .. 13. Wina Myaka Iana? How Old are You? . 14. Wikaa Ata? What Do You Do? . 15. Yiiva? Where Is It? 16. Kukulya Nza Asking for Directions 17. Kuthooa Tikiti Buying a Ticket . 18. Nzeve Iiyi Ata? How is the Weather? . 19. Nga na Langi Clothes and Colours .. 20. Mamutha Ma Mwii Parts of the Body 21. Mnd Mwau A Sick Person 22. Ikoni In the Kitchen 23. Kkomboa Nyumba Booking a Room 24. Wendete Ata What Do You Like to Do? . 88

11 15 20 24 28 32 36 40 45 50 52 57 60 64 67 71 75 78 84 86

LESON ONE TOPIC;NGETHI-GREETINGS COMPETENCY;KUKETHANIA APPRORIATLY: KWA WO:EXCHANGE GREETINGS

NGEWA NDNGE NA MUTUNGA DIALOGUE A: Mtnga: Ndnge: Mtnga: Ndnge: Mtnga: Ndunge: Mutunga: Ndnge: Mtnga: Oti. Lika. Uvoo waku mwiitu. Ni museo mwanake. Nata? Ni nesa muno Thumua. ni muvea Waamuka ata? Naamuka nesa.

NGEWA DIALOGUE B: Mtua: Mw aseo? Mtinda/Ndinda: twi aseo. Mtua: Uvoo wenyu? Mtinda/Ndinda: N mseo. Mtua: Mwaamuka ata? Mtinda: Twaamka nesa. Mtua: Uvoo wa kwakya? Mtinda/Ndinda: Ni mseo mno.

PARENTS GREETS THEIR CHILDREN DEFFERENTLY/ELDER BROTHERS AND SISTERS. Mwaitu:wakya mwiitu? Ndinda:Aaa,mwaitu. Mwaitu:watinda ata? Ndinda:natinda nesa . Mwaitu:AAya,enda nesa mwiitu wakwa. Ndinda;Ni muvea mwaitu. Mwendwa:Wakya mwiitu? Mwiitu: Aaa. Mwendwa:Wakya ingi? Mwiitu:Aaa.

Uvoo waku mutia?

Ni museo muno na waku?

Ni museo muno

mutumia.

NGEWA DIALOGUE C: MLI NA MULWA: Mli: Mlwa: Mli: Mlwa: Mli: Mlwa: Mli: Mlwa: Nata Muli? Ni nesa/ni kuseo? voo wa wia. Ti muthuku. Syana no nzeo. no nzeo. Watinda ata? Natinda nesa

SOMA KWA WASYA MUNENE: W museo: n mseo. Uvoo waku. N kseo. Watinda ata? Natinda nesa. Nata yu? N nesa/ni kseo Uvoo wa Kwakya? N mseo. Uvoo wa muthenya? N mseo Uvoo wa musyi? N mseo. Uvoo wa wa? N mseo. VOCABULARIES: Kwakya Kamka voo Mthenya Nzeo Nesa Mwtu Mwanake Syana Thmua N mvea -thku voo wa kwakya Ni mseo voo waku voo wenyu

Morning To wake up News Day Fine/good. Well nice,good. Young lady (unmarried) Young man (unmarried) Children Rest Thank you Bad News of the morning? It is fine How are you (sing.) How are you (pl.)

GRAMMAR: EXPLANATIONS: The grammar used in this lesson is verb to be (N) in present tense. For Example N museo and w mseo. It is equivalent to English I am, you are he/she is, and it is fine. Examples: W mseo? Are you fine?

n mseo voo wa wa Ti mthku

Yes, I am well How is work (news of the work) No bad.

Some possessive pronouns have also been used: Example aku (your) enu (you all) like in voo waku and voo wenyu. This means how are you (singular) and how are you (pl.) The interrogative ata? has been used to mean How, for example: Waamuka ata? - How have you woken up? Watinda ata? - How has your day been? EXERCISE ONE WRITE ANSWERS TO THE FOLLOWING QUESTIONS. Oti ________________________________. W mseo _____________________________________________________. Mwi aseo ______________________________________________________. Waamka ata? ___________________________________________________. voo waku? _____________________________________________________. voo wa kwakya _________________________________________________. Watinda ata? _____________________________________________________. EXERCISE TWO: - WRITE THE PLURALS OF THE FOLLOWING PHRASES. (a) Waamka ata? (b) Watnda ata? (c) W mseo (d) voo waku? (e) N mseo (f) Naamka nesa (g) Natinda nesa EXERCISE THREE: - TRANSLATE THE FOLLOWING EXERCISES: (i) How are you? ___________________________________. (ii) How have you woken up? ___________________________________. (iii)How is work? ______________________________________________. (iv) Good morning? _____________________________________________. (v) Are your fine? ______________________________________________. (vi) How are the children? _________________________________________. They are fine ________________________________________________. We are fine __________________________________________________. Thank you. ___________________________________________________. ELESYO WA KTHO KYA AKAMBA CULTURAL NOTE: In the Kamba culture greetings is an important part of their tradition. It involves shaking of hands and enquries on children, work, farm and even the weather. It is always considered respectful for the young to wait until they are greeted by the

elderly. A person who doesnt have time for greetings is considered anti-social and disrespectful in the Kamba culture.

ISOMO LA KELI LESSON TWO TOPIC KWIMANYITHIA INTRODUCITON


Uvoo wenyu?Nyie nitawa Mesgg na numite nthi ya Amerika kKisio kya ka livonia Musyi . Uvoo waku?nyie nitawaOle Naitewu na numite musyi wa a Compency: Kwmany than Loitktok.

na

ang.

Nitawa mutiso na Numite nthi ya Kenya kisio kya Voi musyi wa mwambas aa.

Witawa ata?

NGEWA DIALOGUE :

Mta: Kamene: Mutua: Kamene Mutua: Kamene Mta: Kamene: Mta: Kamene: Mta:

Wi mseo. ni mseo. Uvoo waku Ni, mseo mno. Witawa ata? Nitawa Mta; naku witawa ata? Nitawa Kamene. Ni mvea nnd wa kkmanya. voo wa wia? Ni mseo mno. Ni mvea, enda na seo. Naku tiwa na seo.

NGEWA DIALOGUE TWO: Wambua: Msyoki: Wambua: Msyoki: Wambua: Msyoki: Wambua: Msyoki: Wambua: Msyoki: Wambua: Msyoki: Wambua: Msyoki: W mseo. n mseo. Waamka ata? Naamka nesa. sytwa yaku n? sytwa yakwa n Gichoro. Naku wtawa ata? sytwa yakwa n Wambua. Wambua, umte ku? Numte Masaku. Nak umte k? NumteMusyi wa Kitui N mvea nnd wa kkmanya. O naku, nmuvea nnd wa kkmanya. Tiwa nesa. Naku enda nesa.

NGEWA DIALOGUE THREE: Maka: Mtuku: Maka: Mtuku: Maka: Musembi: Maka: Mtuku: Mw aseo? tw aseo. voo waku? Ni museo. Wtawa ata? Ntawa Mtuku na mnyanyawa etawa Musembi. Naku witawa ata? Nyie nitawa Maka;na inywi mumite k? / va? Numte nth ya Amelika na munyanyawa aumte nth ya Kenya. N mvea nnd wa kumumanya. Aya n asanda / n muvea muno

SOMA KWA WASYA MUNENE: W museo: Mw aseo: Isytwa yaku n Isytwa yaku n Wtawa ata? Etawa ata? Umite k: Aumte Masaku: Aumte Ulaya? Aumte Kenya? Maumte Japan: Enda na seo Enda na muo n museo. tw aseo. sytwa yake n Ndinda. sytwa yake n Margaret. Ntawa Kioko. Etawa Kanini. Numte Ilovi (Nairobi). Aumte Amelika. Aiee ndaumte Masak aumte Kitui. Aiee ndaumte Ulaya, aumte Kisumo(Kisumu) tumte Kenya

Tiwa na seo Tiwa na muo VOCABULARIES: NDETO NZAU: sytwa N museo Mnyanyawa Kthi Thini na seo Kwitwa Tiwa na useo Onaku Kuma Numte Umte Aumte Tumte Mumte Maumte Kwtwa Ntawa Wtawa Etawa Nth Msy GRAMMAR: Subject prefixes, possessives of M/A Class, interrogatives and some simple imperatives. The subject prefixes in the Kamba language is: N T M A MA In the lesson they are used with the verb kwitwa (to be) called as follow: Ntawa ) Twtawa ) Wtawa ) Singulars Mwtawa ) Plurals ETawa ) Metawa ) Note: There are some vowel assimilation which will be detailed at a later stage. Some possessives used in this lessons are: Yakwa sytwa yakwa Yaku sytwa yaku Yake sytwa yake Name I am fine My frined To go Go well To be called Remain well / peacefully And you To come from I come from You come from He/she come from We come from You(pl) come from They come from To be called Im called Youre called He/she is called Country City, Town Masyitwa -

My name Your name His/her name

A few interrogatives have also been used. Example: Nuu Meaning who? e.g. sytwa yaku n? (What is your name) ATA Meaning How e.g. Wtawa ata? (How are you called/what is your name? K? meaning where? umte k? VA? where umte va? EXERCISE ONE: SNGIA MAKULYO AA: - ANSWER THIS QUESTIONS (a) (b) (c) (d) (e) (f) (g) voo waku? ___________________________________________. W museo? _____________________________________________. Isiytwa yaku n? ________________________________________. Wtawa ata? _____________________________________________. Umte k? ______________________________________________. Mnyanyau etawa ata? _____________________________________. Aumte k? ______________________________________________.

EXERCISE TWO: CHANGE THE FOLLOWING SENTENCES INTO NEGATIVES: (a) (b) (c) (d) (e) (f) (g) (h) Isiytwa yakwa ni Mwende ____________________________________. Nitawa Koko _____________________________________________. Numte Japan. _____________________________________________. Umte Ungelesa. ___________________________________________. Aumte Amelika ___________________________________________. Tumte Tanzania. ___________________________________________. Mumte Kenya. _____________________________________________. Maumte Ukamba. ___________________________________________.

CULTURAL NOTE: According to the Kamba tradition, naming of children is done according to things like seasons, (e.g. rainy season) time, (e.g. at night), place of birth e.g. on the road, during a journey, etc. The Kambasa also name children after their grandparents. If the grandparents are still living, the child will be given a different name which he will be called until the grandparent dies. The child is given a different name since it is felt that its a breach of respect to mention the name in the presence of the elderly person. DIALOGUE A: Masya : Koko : Masya : Koko : Masya : W museo Koko? n nesa. Watinda ata? Natinda nesa; Umte ku Koko Numte nth ya Ungelesa, musy was Oxford. Onakwa numte nth ya Ungelesa. Vaa Naivasha.

10

Koko Masya Koko Masya

: : : :

Wikalaa va? Nkalaa Kinungi; Naku wikalaa va? Nkalaa Mrera N mvea nundu wa kmanyana Enda nes/thi nesa

DIALOGUE B: Wambua Mtindi Wambua Meni Mtindi Wambua Mtindi Wambua Meni Wambua Meni : : : : : : : : : : : voo waku Mtindi? N mseo. Uy n mnyanyawa. Etawa Mueni. W mseo Meni? n nesa. Meni aumte msyi wa Masak, Ind ekalaa Kihoto kwa Nahashon Mwangi. Na kla kwakya Meni aendaa sukulu ata? Kla kwakya alsaa ngal. Na Meni, syokaa msyi ata? Nsyokaa msy ona ngal. N seo Mtindi na Meni Aya. Enda nesa/thi nesa

READ ALOUD: Umte k? Aumte k?? Numte Ulaya. Numte Ilovi. Aumte Masak? Aiee, ndaumte Masak. Wkalaa va? Nkalaa Kitui. Ekalaa va? Ekala Amelika. Twkalaa Kenya. Mwkalaa Tanzania. Mekallaa Ungelesa. Wkalaa Naivasha? Aiee nikalaa Mombasa Ndykalaa Ilovi. Ndwkalaa Ulaya. Ndekalaa Thika. Ekalaa kwa Wambua, ndekalaa kwa Mutuk VOCABULARY ------NDETO NZAU Nth Country Msy Town Kwkala To stay Nnd Because Kmanyana To know each other Mnyanyawa My friend nd But

11

Klisa Ksyoka Ngal Sukulu Mbasi Ksululu K Kka Kwa?

To climb To return A vehicle School Bus Bicycle Feet / legs To come At whose (have)

Masukulu Isuululu Maau

GRAMMAR EXPLANATIONS: In this lesson, the grammar used is the habitual tense i.e. what usually happenes. It is regularly formed by inserting an A before the final vowel. Example: Kwkala To stay Kenda / kuthi To go Kwona To see Knenga To give Nkalaa I usually stay. Nendaa I always see. Nnengaa I always give. Note: For monosyllabic verb stem ending in W change the W to U, then add SA before the final A. e.g. Nywa drink changes to nyusaa always drinks. More examples on the usage of this tense will be given at a later lesson. ALYULA TRANSLATE (a) I stay in Loitoktok (b) Where do you stay? (c) How do you come to class? (d) How do thye return home? (e) Robert stays in Kisumu (f) My mother goes to the market by bicycle. EXERCISE TWO: ALYULA/TURN THE FOLLOWING SENTENCES INTO NEGATIVES: Joseph ekalaa Ulaya. Nkalaa Mombasa. Wkalaa Kenya. Nsyokaa Sukuluu na Maa. lsaa ngali. Twnukaa na mbasi. Mwinukaa na matat. EXERCISE THREE:

12

SUNGIUA MAKULYO AYA: - ANSWER THESE QUESTIONS 1. 2. 3. 4. 5. 6. K Loitoktok wikalaa va? Winkaa msyi ata? Mnyanyau ekalaa va? Mnyanyau enukaa na maa? Wikalaa kwa ? / Kwau? Winkaa ata?

EXERCISE FOUR And aa maendaa wan ata? How do these people go to work?

13

14

LESSON THREE

NGEWA YA MBEE-DIALOGE ONE Kamene:uvoo waku Mutiso? Mutiso:ni museo,na waku? Kamene;ti muthuku,watinda ata? Mutiso:natind nesa,indi waaie ku? Kamene;nyie nikalaa matuu,naku wikalaa va? Mutiso;nakwa nikalaa Masaku kwa andu ma musyi witu, Kamene;we wkalaa nau? Mutiso:Nyie nikalaa na kiveti kyakwa na syana syakwa. Kamene:nuseo ngauka Masaku kumukethya. Mutiso;Aaaya ni kalivu muno,niwathokwa ivinda yonthe. Kamene;Ni muvea. Mutinda;umite ku? Nthenya:numite nthi ya Kenya musyi wa masaku Ryian:numite Amelika Musyi wa mwaitu aumite nthi ya Kenya rom NEW YORK. Mutinda:Inya waku aumite Kenya va? where/ Ryian:mwaitu aumite Masaku vandu vetawa Iveti. Machakos Mutinda:oo ninisi iveti,na ekalaa va?ekalaa Amelika. Where do you come from . New york.indi Your mother comes from She comes from

Ok.i know Machakos.

SOMA KWA WASYA MUNENE---READ ALOUD Nikalaa ilovi I styay in Nairobi

15

Nikalaa Mwambasa Wikalaa va? Nikalaa Masaku . Kveti kyaku kikalla va? Where does your wife stay Syana syaku syikalaa va? Kalivu Niwathokwa Ninathokwa Ivinda yonthe Mavinda on the

I stay in mombasa Where do you stay I stay in machakos

you are welcome I am welcomed all the time all the times

NDETO NZAU---------NEW WORDS Mbasi Motokaa Ngali Musomethwa Mwalimu Muimi Muukamba Muumasai Mwikuyu Muuamelika Uwau wa muthelo Uima wa mwii bus car vehicle student teacher farmer a kamba a maasai a gikuyu an American HIV/AIDS health

*********to be cont.

16

LESSON FOUR TOPIC: WIKAA ATA? WHAT DO YOU DO? COMPETENCY: Tell, their nationality and what they and their friends do. Nyie ni muusik ali Nyie ni vundi Mimi ni fundi wa magari

Mimi ni Dereva Nyie ni mwalimuu muuguzi

Nyie ni muuii mpishi

Ntie ni ndakitali.

Nyie ni muimi wa ngombe wa ngombe

wa maziwa

kitheka :Umte va? john: Numte Amelika. kitheka : Wkaa ata vaa Kenya? john : Nyie n mwalimu. Nsomethasya Ksng. kitheka :Usomethasya vaa Ilovi? john : Aiee. Nisomethasya Loitoktok kitheka :Na k Ilovi wkaa ata?

17

john : kitheka : john : kitheka

Nmanyasya Kiswahili. Naku wkaa ata? Nyie nkalaa o kuu nknaa viasala na nindumaa ngua ni vundi Uthoovasya kya? : Nthoovasya ngua/mitumba

SOMA KWA WASYA: We w mmwa? Nyie n Msng. We w Mvalanza. We n Mmelika. Nyie n Mindi. We w mbai yva? Nyie n Mkamba. Nyie ni Mwky. We w Mtaita. We ni Mtiik. Inyw mw Amwa? Ithy tw Asng. Inyw mw Anzelumani: Mo n Aindi. We ti Mkenya We n Malavu. We ti Mmelika, we ni Mungelesa. John ni Mindi? Aiee, we ti Mindi we n mnd Mwi. Akinyi ti Mwkuyu, N Mumela. y n? y n Kyalo. y n Mutheu. Mnd y n Mmelika? Aiee t Mmelika, n Mvalanza. Aiee ti Msngu, n mundu Mwiu. PERSONAL PRONOUNNS Nyie We We y su ya Ithy Inyw Mo Aa Asu Aya

Nyie n ndaktal. We w mumi. We n kalan Wka ata?

18

Nsomethya Kiswahili. Nthooasya ngua. Nandka valua. VOCABULARIES: NDETO NZAU Kwka To do Mwalim Teacher Mmi Farmer Ndakital Doctor Mwky A Kikuyu person Mmela/Mnzaluo A Luo person Mvalanza A French person Malavu Arab Mindi An Indian Ksomethya To teach Kandka To write Kalan A clerk Kwmanyisya To study/learn Kthoosya To sell Vasala Business Msng A European Wkaa ata? What do you do? We w mmwa? What naitonlatiy are you? GRAMMER EXPLANATION We n mba yiva? What tribe are you? Nyie We We Ithy Inyw Mo Me You He/she We You (Pl.) They

GRAMMAR EXPLANATIONS: The grammar used in this lesson is: (a) Personal Pronouns. (b) Demonstratives. The personal pronoun in the Kamba language is: Nyie Me We You We He/she the third person Singular Personal Pronoun is distinguished from the second one by the tone. The plurals are: Ithy -

We ) e.g.

19

Inyw Mo

You ) Ithy twi Asungu they ) We are Euorpeans.

Some demonstratives of the MU/A class have been used e.g. y su ya This (Proximal) i.e. near the speaker. That (Referential) i.e. near the listener. That over there (distal) far from speaker/listener.

Examples: Uy n Mnyanyawa John (This is my friend John). Mwalimu ya etawa Mema. (That teacher is called M./ema) The plurals are: Aya These Asu Those Aaya Those over there Examples: Aya n Asungu Asu n Aamelika Aaya n anyanyawa

These are Europeans Those are Amelikans Those over there are my friends.

To negate the above sentences you need to replace ni with Ti i.e. y n John This is John. y t John This is not John. Aya n Anyanyawa These are my friends Aya t Anyanyawa These are not my friends EXERCISE ONE: Put the correct person pronouns in the following sentences: Exmaple - Ngelekanio Ntawa Musangi Nyie ntawa Musangi 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Etawa Jimmy Wtawa Ko Nsomethasya Kiswahili Maknaa vasala. Mwnkaa na mbasi. Twkalaa Ilovi (Nairobi) Aumte nth, ya Amelika. Nkala Loitoktok Athoasya nga/mtumba

20

EXERCISE TWO:

Andika kwa wingi

WRITE THE FOLLOWING SENTENCE INTO PLURALS: 1. 2. 3. 4. 5. 6. y n Mwait Aya n aa mwaitu. y n mwalim su ni mwana wakwa ______________________________________. yu ni Mmelika _________________________________________. su ni Msng __________________________________________. ya ni Mtuma. __________________________________________.

EXERCISE THREE ALYULA CHANGE THESE SENTENCES INTO NEGATIVES: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. y n Musungu. Aya n alimu na Kisungu. Nyie n mwalimu wa Kiswahili. Aya n Anyanyawa. Asu n atuma. Aya n and aseo . Uuya n Peter.

Note: Demonstrative Pronouns of other classes will be dealt with at a later lesson

21

LESSON 4 TOPIC: WHAT YOU DO: COMPETENCY: TELL THEIR NATIIONALITY AND WHAT THEY AND THEIR FRIENDS DO.

22

LESSON FIVE
TOPIC: MALIU COMPETENCY: WENDETE KYA KYA - WENDETE KUYA KYAU WHAT DO YOU LIKE TO EAT? ANDIKA MASYIWA MA MALIU AA WRITE THE NAMES OF THESE FOODS.

DIALOGUE ONE Mwongela Mwongeli Mwongela Mwongeli Mwongela Mwongeli Mwongela Mwongeli : : : : : : : : W mseo Mwongeli. n kseo Mwongela. yoo kwakya nae kya? yoo kwya ninnaiye mukate na siaki, matumb na sosengi. Na nanywie kya? Ninanywi s. Naku unanywie kyau? Nyie, yoo ndineenywa usuu. Ninanywie kyai. Nyie ndinyusaa kyai kwakya.

23

Mwongela Mwongeli Mwongeli Mwongela

: : : :

Nwendete kw kya masungwa? nnendete mno Aaya kwata. Ni mvea mno.

DIALOGUE TWO: Syombua: Lilian: Syombua: Lilian: Syombua: Lilian: Syombua: Lilian: Syombua: voo waku? N mseo Syombua, kilyi ata? N kseo. mth ute kyau? mnthi nute ngima na makuyu, musle na nguku na matunda Matunda meku? Matunda ta mavava, masungwa, mai, mananasi na makundi. Asu ni matunda maseo, muno. Aya, tthi msyi. tthi.

SOMA KWA WASYA READ ALOUD: Nnaye naye Anaaye Nnaye Mukate naye ngima Anaye nyama Tunaye matunda Munaye isyo Manaiye nyama sya nguku Nnanywie nanywie Ananywie Tunanywie Munanywie Mananyie Nendete kuya isyo Wendete kunywa kyai Endete kuya nyama Nenda kunywa kyai Wenda kunywa yia Eenda kunywa soda VOCABULARIES: Kikamba Kya Knywa yoo English To eat To drink Yesterday Plurals Ndineeya. Ndneeya. Ndaneeya. Ndineeya Msele. Ndneeya Maluu. Ndaneeya iky. Tinaaya lu. Minaaya mboka. Maineeya maiu. Ndineenywa. Ndneenywa. Ndaneenywa. Tuineenywa. Mineenywa. Maineenywa. Ndyendete Kya msele. Ndwendete knywa k. Ndendete kya maky. Ndienda knywa kaawa. Nduenda knywa s. Ndeenda knywa mbinyu.

24

Kwakya Nnaye Kyai Kaawa ia Kw k Mbinyu Sota Ngima Isyo Msele ky Nyama ya ngombe Nyama ya mbi Nyama ya londu Nyama ya nglwe Nyama ya ngk Siaki Skali Mny tunda sungwa nanansi embe vela iu

Morning I ate Tea Coffee Milk Water Beer Wine Soda Ugali Corn and beans Rice Fish Beef Goat Mutton Pork Chicken Butter Sugar Salt Fruit Orange Pawpaw Mango Guava Banana

Kyai Kaawa IIia Kiwu Uki Mbinyu Sota Ngima Isyo Misele Makuyu Nyama sya ngombe Nyama sya mbui Nyama sya ilondu Nyama sya nguluwe Nyama sya nguku Siaki Munyu Matunda Matunda Masungwa Mavavai Maembe Mavela Maiu

GRAMMAR EXPLANATIONS: The grammar used in this lesson is the past tense. There are two forms of past tenses in Kikamba. These are the yesterdays past tense and indefinite past tense. At this stage we will only learn about the yesterdyas past tense. the tense sign is Na and it is mutable with i.e. suffix Example: Kya To eat Affirmatives: Ninaie Unaie Anaie Tnaie Mnaie Manaie To drink Ninanywie nanywie Anaywie Negatives Ndinaaya Ndnaaya Ndanaaya Tinaaya Minaaya Mainaaya

I ate You ate He/she ate We ate You ate They ate

Kunywa

Ndinaanywa Ndunaanywa Ndanaanywa

25

Explanaiton on the indefinite past tense will be done at a later stage. EXERCISE ONE: Construct meaningful sentences using the words in the brackets. Example: yoo (ksoma) valua. Answer Iyoo ninasomie valua. Yesterday I read a letter. 1. 2. 3. 4. 5. 6. yoo (kandika) vala. Mwit (ksoma) Kswahili. John (kya) liu wa kwakya. Iyoo (knywa) ki mwingi. We (kuma) mndan. Ithy (kthma) kwakya.

EXERCISE TWO; CHANGE THIS SENTENCE INTO PLURALS; (a) yoo nnaandke valua musyi. (b) Ninasomie vuku ya kkaamba. (c) Anaie Iu na tumb (d) Unanywie uki wa atuma. (e) Nnamie muunda munene. (f) Unauie nguo nzeo. (g) Anathumuie vamwe na mwaitu. EXERCISE THREE: Fill in the blank using a positive verb in the first gap and a negative verb in the 2nd. EXAMPLE: 1. (Nyie) Nnanywie kaawa ndinaanywa kyai (a) (b) (c) (d) (e) (We) ____________________ kiwu ___________________ soda. (We (3rd person) ____________ sota ___________________ k. (Ithy) ______________________ Ia ___________________ kaawa. (Inyw) ______________________us __________________ ia. (Mo) ________________________Kyai __________________ ia.

And aa meya kya na menywa kya? What foods and drinks are this people taking?

26

CULTURAL NOTE: The Kamba community is a generous one. You will always be offered something to eat and it is considered rude to turn down a food offer. It is therefore advisable to just taste the food if you dont feel like eating.

27

LESSON 6
TOPIC: KUTALA COUNTING ISOMO YA THANTATU LESSONS SIX. SYINDU SYIANA HOW MANY ARE THEY? mwi kwongela mwe n il. Itano kwongela itat n nyanya. Muonza kwongela il n keenda. Itatu kwongela itat n thanthat. Ikumi kumya itano n itano. Il kumya mwe n il. Thathatu kumya itat ni itat. Il knd ktat n thanthatu. Itat knd ktat n keenda. Ikumi knd ktat n mongo itat. Itano knd ktano n mongo il na tano. Muonza knd kmi n mongo monza. Itano kumya mongo il n yana. Aya n ame meana? Aya n andu ikmi y n mwalimu umwe. Msngu umwe. Asng el. Aaya n atumia atano. Aya n Akamba monza. Ithi n ikombe syana? K n kikombe kimwe. Ithi n ikombe il. iatu itat. Isu n isiko monza. ya n itung thanthat. Wenda ikombe syana? Nenda ngili monza. ya n mbaka syana? su n mbaka inya. Ena nga nying. Ino n ngiti ng. Ena ngovia nzeo. Nendete knywa sva inya sya k.

28

VOCABULARIES:NDETO NZAU Vocabulary Ktala Nngtala mwe l Itat Inya Itano Thanthat Monza Nyanya Keenda kmi kmi na mwe kmi na il kmi na tat kmi na inya Miongo l Miongo tat Miongo ina Miongo tano Miongo thanthat Miongo monza Miongo nyanya Miongo keenda ana (I/MA) ana ymwe Maana eli Ngili (N) Ngili mwe Ngili kmi Milioni (N) Kwongela (verb) Kumya (verb) Knd Mtma (Mu/A) Kkombe (Kili) Kivila (Kili) Kisiko (Kili) Ktng (Kili) Kat (Kili) Mbaka (N) Ngovia (N) Ng (Adj.) Nzeo (Adj.) Mwalim (M /A) English To count Im counting One Two Three Four Five Six Seven Eight Nine Ten Eleven Twelve Thirteen Fourteen Twenty Thirty Forty Fifty Sixty Seventy Eighty Ninety A Hundred One Hundred Two hundred A thousand One thousand Ten thousand A million To add To substract To multiply An old woman Cup Chair Spoon Onion Shoe Cut Hat Old Good, nice, pretty Teacher Plural Maana Ngili Atumia Ikombe Ivila Isiko Itunguu Iatu Mbaka Ngovia Alimu

29

GRAMMAR EXPLANATION: Numbers are quantitative adjectives. Numbers one to five when used as adjectives, take the prefix which agrees with the noun modified. Examples: Mnd mwe And el And atat -

One person Two people Three people.

Ili (two) is a mutable stem. Na when preceded by I prefix becomes nya (hence inya). The numbers six to ten are never inflected. When talking about things, nouns always come before adjectives. The noun prefix has to agree with the noun it modifies.

Example: And aseo Kivla kiseo Nymba nzeo -

Good people. A good chair. Good houses.

The adjectival prefixes for N class are abit different from those of the other classes. This prefixes are: N, nd, ng before immutables e.g. Nga ng An old clothe Ngit ndaasa A tall dog. Mbaka ndwau A sick cat. The prefixes before mutables are: Mb, ny, nz examples: Ngombe nzeo A good cow. Nth nym A dry land. Nyama mbth Raw meat Note: Certain consonants change when preceded by N. Loot at the table below. N before K becomes NG. N before M becomes M. N before N becomes N N before S becomes NZ. N before T becomes ND. N before V becomes Mb. N before W becomes NGW. This explanation will be detailed at a later stage. EXERCISE ONE: SAY IN WORDS: 1, 2, 11, 4, 12, 3, 6, 20, 18, 22, 35, 48, 67, 52, 74, 99, 1000.

30

EXERCISE TWO: ALYULA TRANSLATE THESE SENTENCES: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Three cups. Two people. One person. Eight rings. Five good chairs. Three big houses. Four sick cats. Three big cows. They bought three good dogs. My cat is sick.

31

LESSON SEVEN
TOPIC: SYAO COMPETENCY: AND MA MSY WAKWA MY FAMILY

DIALOUGE: Mtsya Mwende Mtisya Mwende Mtisya Mwende Mtisya Mwende Mtisya Mwende Mtisya Mwende Mtisya Mwende : : : : : : : : : : : : : : W mseo mwtu? nmseo. Wtawa ata? Ntawa Mwende. the wakue etawa ata? Ithe wakwa etawa Maka. Inyia waku etawa ata. Mwaitu etawa syoka. Kwenyu kw syana inti? kwi ivs il na mwtu mwe. la mk etawa ata? la mk etawa Mta, ngi etawa Mli na ngi etawa Wanza. Kwoou kwit ninyie mnini. N mvea nnd wa kkmanya. nseo.

32

SOMA KWA WASYA READ ALOUD Nau wakwa etawa Mutia My father is called Mutia Uua etawe Ndunge ----------my grandmother is called Ndunge. Ithe waku etawa ata----------what is you father called/ Mwaitu etawa Mutheu---------My mother us called Mutheu Maama etawa Kiema--------my uncle is called Kiema. Mwiitu-a-ia etawa Mukonyo----my sister is called mukonyo Umau wakwa etawa Maithya----my grandfather is called Maithya

33

SOMA KWA WASYA MUNENE READ ALOUD: the wakwa Mwait ekalaa msy. the waku Nau athkma Ilovi the wake Au ekalaa va? Inyia wakwa Mka etawa Mli. Inyia waku Minawa etawa Mtiso. Inyia wake Mwana wa tina etawa Joel. y n mwaitu Mwana wa kakithathi ni Meni. y n Nau Kwitu n Masak. ya n Mwenyu Kwenyu ni Kisumo (Kisumu) kwoo ni Ulaya. VOCABULARIES: Vocabularies Nau Au the Mwaitu/inyia Mwenyu Mka Muinawa maa mau mae sua / susu suu sue Mama Mwana mk lumaita Mwendwa-asa Mwendya Mwsuka Eska Mwsku Esuku Iat sya mkalya English My / our father Your father His/her/its father My / our mother Your mother My elder brother/sister My younger brother/sister My younger brother/sister My grandfather His/her grand father My grandmother Your grandmother His/her grandmother My uncle on mothers side First born Last born My uncle/aunt (on the fathers side) Aunt (on the mothers side). My grandchild My grandchildren Your grand child Your grand children Tyre shoes Plural: Aka Ainawa

Ana ak Malumaita

GRAMMAR EXPLANATION The grammar in this lesson is the Possessive Pronouns. This pronoun is formed by an invariable particle for each person, singular/plural. To this particle a prefix is added according to the noun standing for the thing possessed. These particles are mutable. The Invariable Particles are: Singular - Akwa mine or my - Aku Yours or your - Ake His or hers Plurals: - Ait / it - Enyu - Oo

Our/ours You/yours Their/theirs

34

Below are examples of Possessive Pronouns with some Noun Classes: MU/A CLASS: Singular: Mwalim wakwa Mwalim waku Mwalim wake Alim makwa Alim maku Alim maku Plurals: Mwalim wit Mwlaim wenyu Mwalim woo Alim mait Alim menyu Alim moo MU/MI CLASS: Singular: Mt wakwa Mt waku Mt waku Mt witu Mt wenyu Mt woo

My teacher. Your teacher. His/her teacher. My teachers. Your teacher His / her teachers.

Our teacher. Your teacher. Their teacher Our teachers Your teachers. Their teachers

My trees. Your tree. His/her tree. Our tree Your tree Their tree

Miti yakwa Miti yaku Miti yake Miti yitu Miti yenyu Miti yoo

My trees. Your trees. His/her tree Our trees Your tree Their tree

VA/KU CLASS: Singular: (Indefinite) Kwakwa My place (home) Kwaku Your place Kwake His/her place (Definite) Vakwa Vaku Vake

Plurals Kwitu Kwenyu Kwoo -

Our place Your place Their place

My place (home) Your place His/her place

Vaitu Venyu Voo

Our place Your place Their place

EXERCISE ONE COMPREHENSION: ANDU MA MUSYI WA MUTISYA: Nyie ntawa Mutisya. Nkalaa Masaku na Asyai makwa. Ithe wakwa etawa Mutuku na mwait etawa Kamene. Nna aka atano na minawa umwe. Mka mwe wa mwtu nwatwaiwe. mau nake etawa Kithekal. We n mk mno; na ena myaka mongo nyanya. s nwakwie. mau nwkaa kutukethya mavinda maing. We ekalaa msy wa Kitui. Nau nake athkmaa Ilovi. Atesaa ait sya mkalya. Mwait

35

ndathkamaa. Ekala na Eske vaa msy. Mka mwee athkmaa Thika. We n mwalim na etawa Kitheka ta umau. Nyie ndithkmaa nd nnzomaa. MAKLYO QUESTONS: 1. Nyie ntawa ata? 2. Asyali makwa mekalaa va? 3. Asyai makwa metawa ata? 4. Kwit twi andu meana? 5. Umau ena mayka yana? 6. Umau ekalaa va? 7. Nau athkumaa wa mwa? 8. Raphel athkmaa va? 9. Nyie nithkmaa wa mwa? A) Andika ngewa iulu wa andu ma musyi waku. B) Wendete msy wina and aing kana and aninin? Elesya. EXERCISE TWO SNGA MAKLYO AA ANSWER THESE QUESTIONS: (a) the waku etawa ata? (b) Inyia waku etawa ata? (c) ma etawa ata? (d) s etawa ata? (e) Kwenyu mw and meana? (f) Au athukumaa va? (g) Mku etawa ata? (h) Minau etawa ata? (i) Mnd la mk kwenyu etawa ata? (j) Ikumaita kwenyu ytawa ata? EXERCISE THREE ALYLA TRANSLATE (1) I have a big family. (2) My father is a teacher. (3) My grandmother is dead. (4) Im a student. (5) My two sisters are married. (6) Their parents are farmers. (7) My elder brother lives in Nairobi. (8) Her grand children are very good.

Write sentences using . verbs given on the picture to describe the role of an Africa woman the community

36

Kuvua ngua Kuuta kiwu

Kuvua ngua kusuvia mutumia

Kutetheesya syana kusoma

Kuthi soko/ndunyu Kukima mbemba Kuthukuma uvisi Kukua mwana Kuthia mbemba Kuna ngu kuima kuthambya kuima

CULTURAL NOTE: In the Kamba tradition the family inlcues all relatives. As the children grow up, they are expected to meet and know all their existing relatives. Very often people will use the noun musee (old man) when referring to their father as a third person. This is viewed as a sign of respect.

37

LESSON EIGHT nyaanya.


TOPIC: MKAAWANI/TELINI

isomo ya ikumi na

COMPETENCY: KWITYA LIU ORDERING FOOD:

DIALOGUE ONE: Kitili : voo waku? Weita Kitili Weita Kitili Weita Kitili Weita Kitili Weita Kitili : N mseo. Wenda kya kya? Kwna lu mwa? : Kwina ngima, nyama msele maky na isyo. Ndetee ngima na nyama. : Na wenda knywa kya? Wna sota mthithu. : i. Aaya. Ndetee sota wa fanta mthithu. : Osa sota indi eteela lu vanini. N mvea.

: : : : :

DIALOGUE B: Kilonzo Weita Kilonzo Weita Kilonzo : Kilyi ata mwanake? Ni kseo. Niweetya Iiu? : Aiee ndinetya. Wya k? : Ndetee maluu na nyama ya mbui.

: :

38

Weita Kilonzo Weita Kilonzo Waita Dick Kilonzo

: : : :

Na wnywa kyau? : Wna uk muthithu? wnywa wku? : Ndetee tusker nthithu; na gilasi. Osa. Weita, ndetee mny. : kwata.

Wenda lu mwa? Wenda matumb. Wenda kyavati. Eenda ngk. Nenda kyai. Eenda sota mthithu. Nweetya Iu? neneetya. Nweetya. Ndetee kyai. Muetee s. Nenga ia. Maetee Iiu. Tetee uki mvy. Nienda ia ithithu. Ethwa n vatonyeka ndetee kwu kya knywa. Nenge kyai na mkate. Nwenge mny na kavy. Ndetee syo saani ymwe. Metee Iu mtk. Eiwa nzaa mno. Nwa nzaa. Wwa nzaa Ewa nzaa. Nnyaya Iu. Nnamina kya. Syana nsyavna. Vocabularies Kwtya Kvna Kya Knywa Kavy saani Kmina Mkaawa Mtk -Vy -Thithu Kwwa English To order To be full/satisfied To eat To drink Knife Plate To finish Restaurant Fast/quickly Hot Cold To hear/to feel Plurals: Tuvyu Masaani. Mikaawa -

39

Nwa nzaa Im hungry (feel hungry) Ndetee Bring me Tuetee Muetee Bring him/her Maetee Nenge Give me Tunenge Kwna There is Tnga Return (something) Osa Take Kwata Hold it, have it. Nnavna Im full, satisfied GRAMMAR EXPLANATION: The grammar in this lesson is the immediate past tense. It refers to an action which has just taken place. Some tiems it is used to express something as complete in thought but not in action. The tense particle is a and it is mutable. Examples: Nnaya Ndinaya Nnasomaa Ndinasoma Nnavuma Ndinavuna Nnathi

I have just eaten. I havent just eaten. I have just read. I havent just read. I have just full/satisfied. Im not full/satisified Ive gone/Im gone. Sometiems we say this yet still standing thus expressing a verb complete in thought but not in action.

EXERCISE ONE: TURN THE FOLLOWING SENTENCES INTO NEGATIVE: 1. Nnanya Iu mwing. 2. Nneetya Iu. 3. Ntwaya. 4. Nmasoma mavuku maseo. 5. Nenda kuya kuyu na maluu. 6. Aamelika maya Iu na moko. 7. Nenda kuya ngima na yia. 8. Monicah eetya saani ymwe ya muthokoi. 9. Nnathi Ilovi. 10. Nnamina kuya Iu wakwa. EXERCISE TWO TRANSLATE ALYLA (a) I have finished eating. (b) we have played football. (c) David and Kim are satisfied (with food). (d) They have ordered cold milk and bread. (e) We have rested after working. (f) We have woken up well. EXERCISE THREE:

40

FINISH UP THESE DIALOGUES; Weita : W museo customa. Customa : n museo. Weita : Wenda kuya kya? Customa : Ndetee Weita : ______________________ Customa : ______________________ Weita : ______________________
Katika hoteli hii kuna kahawa nzuri sana. Ungependa kula nini leo? Niletee ugali na sukuma wiki tafadhali.

Ninakubali. Pia mimi ninaipenda.

CULTURAL NOTE: In some local hotels there is no water to wash your hands unless you ask for it.ni other hotels menus are written on the walls.dont be surprised when you order for food from the menu and you are told it is not available.

41

LESSON NINE SOMO YA KEENDA TOPIC: MBESA NA THOOA MONEY AND PRICES:

SOMA KWA WASYA MNENE READ ALOUD II n mbesa syiana? Isu n silingi ngili mwe. Isu n silingi itano. Isu n silingi kumi. John ena mbesa syiana? Ena silingi maana el. Ena ndola ana imwe. Ena mbesa mbing. Kuu America wana mbesa syiana? Na na ndola milioni mwe. Na na ndola ngili mwe. Ndya na mbesa. Ndola mwe yna silingi syiana? Yna silingi miongo thanthat. Yna silingi mongo nyaanya. Yna silingi mongo tano na sumun.

42

Mwalim ena mbesa syiana? Ena mbesa nini? Ndena mbesa. Ena mangotole el na ndululu. Wina mbesa syiana? Nna silingi itano. Nna mangotole thanthat. Nna silingi monza. Muasya ena mbesa syiana? Ena noti ya silingi ana. Ena noti ya silingi miongo l. Ena oti ya silingi mongo itano. Iyoo una na mbesa syiana? Nina na silingi ana. Nnai na ndola milioni mwe. Nna na mbesa nying. ni keethiwa na mbesa syiana? Ngeethwa na mbesa nini. Ngeethwa na ngili itano. Ndikethwa na mbesa Wa na kya Amerika? Na na ngali nzeo. Na na muunda munene. Na na syana il. VOCABULARIES: Singular Mbesa Noti Silingi Sumuni Ingotole Ndululu Nna Wna Ena Ndola Nna na Nai na Ngeethwa na Plural Mbesa Noti Silingi Sumuni Mangotole Ndululu Ndola English Money Note Shilling Fifty cent coin A ten cent coin Afive cent coin I have You have He/she has Dollar I had (yesterday) I had (long ago) I will have

GRAMMAR EXDPLANATION:

43

Possessive Suffix NA The Suffix NA when put together with subject prefixes in a particular noun class, in Kikamba denotes possession. It is equivalwent to the verb have/has in English. Literally it means to be with. It also expresses a state of a person or a thing. Examples: Nna mbesa. Wna syana. Ena saa. Ndina ivuku. Ndwina ngal. Ndena kalamu. Nna nzaa. Ena utanu

I have money You have children. He/she has a watch. I dont have a book. You dont have a vehicle. He/she doesnt have a pen I am hungry. Hes happy.

In past and future tenses to have is expressed as follows: Nina na Ngeethwa na (Yesterday) I have Ill have

Examples: Iyoo nna na mbesa Un ngeethiwa na mbesa Iyoo nna na nzaa Un ngeethwa na nyumba Kkombe kna kwu. Ikombe syna kwu. Itunda yna muyo. Matunda mena muyo.

Yesterday I had money. Tommorrow Ill have money. Yesterday I was hungry. Tommorrow Ill have a house. The cup has water) Cups have water ) kii class The fruit (has) is sweet) The fruits are sweet ) I/Ma Class

EXERCISE ONE SNGA MAKLYO NA ANSWER THESE QUESTIONS. 1. Umuth wna wa mwing? _______________________________. 2. Moses ena mbesa umunth Aiee _______________________________. 3. Wna nzaa? _______________________________. 4. Mwana uya ena kalamu? Aiee _______________________________. 5. Syana syna Iu? _______________________________. 6. Kkombe kna kw? Aiee _______________________________. 7. Nymba yna mango? _______________________________. 8. Mwalimu ena wauni? Aiee _______________________________. 9. Umnth wina ndawa? Aiee_______________________________. 10. Kiio ena nduka? _______________________________. EXERCISE TWO:

44

Use the possessive suffix Na in present, past and future (both positive and negative) to fill in the gaps. Examples: yoo ndinaaya nnd _____________________________________ Iiu. yoo ndinaaya nundu na Iiu. 1. 2. 3. 4. 5. Iyoo ndineeuka nundu ______________________ wia mwingi. Ndys n saa syiana __________________________ saa. Ndanaua nyama nundu ____________________________ mbesa. Mwana uyu ______________________________ nzaa. Enenda Iiu. Uni ____________________________ mbesa mbingi. Ngathi Ilovi.

EXERCISE THREE: Change these sentences into negatives: Examples: 1. (a) (b) (c) (d) (e) (f) (g) (h) Nna wa mwing Ndina wia mwingi. Mwait ena syana nyingi. Nna saa nzeo. Wna mwalim mseo. Uni kkeethwa na mbua. Mwana y n mwau. Ena ndetema. Umunth kwna mbua. Ithy twna mbesa mbing. mnth nngunywa kyai nnd nna sukali.

EXERCISE FOUR: Ena kyau? What does he/she have?

45

46

ISOMO YA IKUMI LESSON TEN:

TOPIC:KUTHOOA/SHOPPING/N MBESA SYANA? HOW MUCH IS


IT?

COMPETENCY:PURCHASING ITEMS;

DIALOGUE A: Mutinda : Mthoosya : Mutinda Mthoosya : Mutinda : Mthoosya : Mutinda Mthoosya : Mutida : Mthoosya : DIALOGUE B: Kilonzo Mthoosya : Kilonzo Mthoosya : Kilonzo Mthoosya : Kilonzo

Mwait wi mseo? I nkseo. Wenda kthooa kya? : Nenda kthooa sati. N mbesa syiana? Sati n silingi maana el na mongo tano. su n thooa mnene mno. Nthooesya sati nesa. Usu n thooa munini. Wienda kuiva mbesa syiana? : Nyie nna silingi iana ymwe. Ndina mesa ing. Ongela silingi miongo itano. Ino ni sati nza. Aaya. Kwata. N mvea. : voo waku mwanake. N mseo wenda ka kya? : Nenda msele. Wta ata? Kilo kmwe n silingi miongo il. : Wta vinya u nki? Usu ti thooa mthku. Wenda kthooa kwa mbesa syiana? : Nina silingi kumi na itano.

47

Mthoosya : Kilonzo kmwe. Mthoosya : Kilonzo : Mthoosya : Kilonzo: READ ALOUD: Wta ata msele? Wta ata mboso? Wta ata mbemba?

Aiee. Nngkwata ngalama. : Eka ngnenge silingi kmi na thanthat kwa kilo Aiee. Ongela silingi mwe. Kwata. Nu. enda nesa. : Tiwa nesa.

Wthoosya kya? Nthoosya mboka. Nthoosya matunda. Nthoosya nga. Musele kilo kmwe n mbesa syiana? N silingi mongo l. N silingi mongo itat. N silingi mongo tano. Wta ata maluuu? Nthoosya silingi ana kwa leve. Nthoosya silingi mongo keenda kwa leve. Nthoosya silingi kumi kwa kilio. Wthoosya ata sungwa? N silingi ana. N silingi kumi. Usu n thooa mnene. Usu n thooa mnini. Usu n thooa mseo. Nta nga laisi mno. Wta nga vnya muno. Eta nga nesa. Thooa wa Iu nvandie. Thooa wa matunda nvalukile. Ethiwa ntonya, theesya thooa vanini. theesya silingi il. theesya silingi itano. ola silingi mwe. ongela silingi mwe.

48

Vocabularies Kthooa Mthooi Mthoosya Mbesa syiana? Thooa Kta Wta ata? Wthoosya ata? Ongela Theesya thooa/vungusya thooa leve Kilo Kthima Vinya Laisi Kwoou Asala Msele Sati Mboso Ngua itunda Liu Ethwa Ethwa ntonya Ktonya Mboka Mingo

English To buy Buyer Seller How much money? Buy To sell How much are you selling? How much are you selling? Add Reduce A debe A kilogram To weigh Expensive Cheap Therefore Loss Rice Shirt Beans Clothes Fruits Food If If you can To be able Vegetables Abroad

Plural Athooi Athoosya Msele Sati Mboso Nga Matunda Malu Mboka -

Note: The possible grammar in this lesson is the present tense. it has been covered in a previous lesson. EXERCISE ONE (a) voo waku? (b) N museo. Wenda kthooa kya? (a) ___________________________________________. (b) N silingi maaana nyaanya na mongo tano. (a) ___________________________________________. (b) su ti thooa mthku. Wenda kva mbesa syiana? (a) ___________________________________________. (b) Nditonya kwosa maana atano. Saa no n nza kuma mingo. (a) ___________________________________________. (b) Aiee. Ongela mongo tano kwa maana thanthant (a) ___________________________________________. (b) N mvea. enda nesa. (a) Naku tiwa nesa.

49

EXERCISE TWO FILL IN THE GAPS. SOMA NGEWA INO READ THIS STORY Ithe wa Mwkali n mndu wa viasala. atesaa synd ta nga, matunda, na Iu. Auaa/thooa nga syake Ndukani kwa muindi. Atesaa nga syake vinya nundu sy vinya koneka. Mita mwe ya nuga ni silingi iana imwe. Ithe wa Mwkali atesaa matunda na Iu kwa thooa mseo. Mboso kilo kmwe ni silingi miongo itaano. Ethiwa mthooi nwalea, Ithe was Mwkali ntonya ktheesya thooa nginya silingi miongo ina. Ota u, the wa Mwkali nutesaa mbemba ikunia yimwe kwa silingi ngili imwe. Uu ni thooa wa kwambiia, indi m thooi alea ntonya ktheesya thooa nginya silingi keenda . n thooa wa mwiso. Sungia Makulyo aa Answer these questions: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Ithe was Mwkali athkmaa wa mwa? Atesaa syndu mya? Nk the wa Mwkali utesaa nga vinya? Mita itatu sya ktambaa n mbesa syiana? Kwa thooa mseo mboso kilo kimwe ni mbesa syana? Mbemba kunia ymwe ni mbesa syana. Memba kunia ymwe kwa thooa wa mwso n mbesa syiana? We n wendete wa wa viasala? Nk?

CULTURAL NOTE: Like in other African communities bargaining in the Kamba culture is part of business. It is therefore considered important for any learner to be familiar with this vocabuilaries for better survival and functioning. Generally, the buyers idea is to buy cheaply while the seller intends to get omse profit.; so welcome to the land of bargaining and do it wit hus. Good luck.

50

- LESSON ELEVEN----ISOMO YA IKUMI NA IMWE.


-

TOPIC;-Y N SAA SYIANA? WHAT TIME IS IT NOW?

COMPETENCY:TALK ABOUT DAILY ACTIVITIES


;TELL TIME APPROPRIATLY. DIALOGUE: NGEWA YA MBEE; Frank : Nayu Msyoka? Msyoka : N kseo. voo waku? Frank : N nesa. mnth amkie saa syiana? Msyoka : Umnth nyie namkie saa kumi na il. Frank : Wamima kamuka wikei ata? Msyoka : Kla mthenya naamka, nnthambaa mw, nnsanuaa nzw na nd nnkaaa nga sya sukulu. Frank : We nnyusaa kyai kla kwakya? Msyoka : Aiee, ndinyusaa kyai kwkya indi nnsyokaa msyi saa inya knywa Frank : Nyie ndinyusaa kyai kwakya nnd ndyendete kselewa ni sukulu. Yu n saa syiana? Msyoka : Saa ii n saa mwe na nyusu. Frank : Tsembe nd tikaselewe. Msyoka : tsembe. SYOMA KWA WASYA MNENE READ ALOUD: Yu n saa syiana? Yu n saa mwe. Yu n saa il. Yu n saa itat na nyusu sya kwakya. Saa itano itielye ndatka mongo l. We nednaa wan saa syiana? Nyie nendaa wani saa il na ndatka kmi. we nendaa wan saa il na nusu. Mo manendaa wan saa mwe ki. Inyw mamkaa saa syiana? Nyie namukaa saa kmi na mwe na ndatka ikmi na itano. Nyie namkaa saa kmi na il na ndatika miongo l. Nyie namkaa saa mwe na ndatka ikmi na il. Ithy tamkaa saa il itieleye kwota. Namina kamka, nnkaa nga. Namina kamka nnsanaa nzw.

51

Nnswakaa maeo. Nnsaa Iu wa kwakya. Nnthambaa mw. We vikaa msy saa syiana? Nyie nvikaa msy saa il sya woo. Nvikaa msy saa keenda. Nivikaa msy katambanga. Nivikaa msy ngk syasya. Nivikaa msy utuku kat. Nyie nvikaa msyi kwatuka. Mwambaa masomo saa syiana? Twambaa masomo saa mwe. Twambaa masomo saa itano. We unyusaa kyai kya kwakya saa syiana? Nnyusaa kyai saa umwe na nyusu. Nnyusaa kyai saa il itielye kwota. Nnyusaa kyai saa itat. Mo mathmaa saa syiana? Mathmaa saa kmi sya mawoo. Mathmaa kwatuka. Mathumuaa tuk kat. Vocabularies Saa Saa mwe Saa il Saa itat Saa inya Saa itano Saa sita Saa monza saa nyaanya saa keenda saa kmi saa ikmi na mwe Saa ikmi na il Ndakka Nusu Kwota Itielye Kwakya Saa umwe wa kwakya Mthenya tuk English Plural Time Saa Seven Oclock Eight Oclock Nine Oclock Ten Oclock Eleven Oclock Twelve Oclock One Oclock Two Oclock Three Oclock Four Oclock Five Oclock Six Oclock Minutes Ndatika Half past Quarter past Less Morning Seven Oclock in the morning Day Night -

52

Mawoo Katambanga, syua ykngama Syua yatha Syua yiktha Ngk syasya Kwatuka tuk kat Ngk syasya Syua yauma Kwakya Yu Nayu? GRAMMAR EXPLANATION:

Evenings Noon (when the sun stands up) About six (sun down) About five thirty (sun going down) Cockcrow After dark Midnight About four Oclock (when cock crow) About six Oclock (sun up) Morning Now How are you now (greetings for agemates)

1. Time in Kikamba is based on twelve hours of daylioght and tweleve hours of darkness. 7.00am is usually the first hour of the day. Minutes past the hour are oftenly counted up to thirty. For example: 7.10 Saa mwe na ndatka kmi. 7.20 Saa mwe na ndatika miongo il. 7.15 Saa mwe na kwota. From thirty one minutes onwards, minutes to the following hour are given with the word itielye meaning less. For example: 8.40 8.55 Saa itat itielye ndatika mongo il. Saa itat itielye ndatika tano.

2. We have also used the habiutal tense in this lesson. It denotes something done or repeated habitually over a period of time. Sometiems it may signify intension, though the action was not carried out. The tense sign is a and it usually precedes the final vowel or verbn ending. Examples: Enda Ona Manya Nenga -

Go See Understand Give -

Endaa (habitual) Onaa (habitual) Manyaa (habitual) Nengaa (habitual)

always goes always sees always understands always gives

3. For monosyllabic verbstems ending in w, change the w to u and then add sa before the final a. Nywa Drink Nyusaa Kwa Die Kusaa (die in general)

53

4. Monosyllabic verb stems ending in y, change y to I and add sa before the final A. Ya Eat saa Vya Be cooked Vsaa

EXERCISE ONE: Asya kwa Kikamba Say in Kikamba Kwa Ngelekanyo For example: Saa il na nusu sya kwakya.

8.30 a.m. (a) (b) (c) (d) (e) (f) (g) (h) (i) (j) 10.10 a.m. 12.00 noon 6.30 p.m. 12.30 p.m. 5.00 a.m. 11.30 a.m. 9.45 a.m. 1.00 p.m. 2.25 p.m. 6.25 a.m.

EXERCISE TWO: Sngia maklyo aa Answer this questions: (1) (2) (3) (4) (5) (6) We vikaa sukulu saa syiana? Wambiiaa ksoma saa syiana? amukaa saa syiana? amukaa ksoma saa syiana? vikaa msy saa syiana? thumuaa vandu va ndatika syiana?

COMPREHENSION: Kavs kaa ketawa Koko. Koko n kavisi kaseo. Kla kwakya Koko aamkaa saa kmi na il. tina wa kamka Kioko nthambaa mwii. Amina kthamba Koko nsanaa nzw saa kmi na il na nyusu na nwkaa nga sya sukulu. Koko amina mand asu n endaa ikon knywa kyai. Nyinya wa Koko n kveti kseo na n ks kua muno. Koko nnyusaa kyai na n usaa tumb ymwe. Mthenya ng Koko n nyusaa s na matunda ta mai kana masungwa

54

Amina kya Kioko nswakaa maeo na nd nwosaa mavuku make na kthi sukulu. Kila mthenya Koko ndaseleawa. We avikaa sukulu saa il itielye ndatka kmi na itano. Mwalim ambaa masomo saa il ki.

EXERCISE THREE: YU N SAA SYIANA? WHAT TIME IS IT NOW? K OKO E KA ATA? - WHAT IS KOKO DOING?

MAKULYO QUESTIONS: (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) Koko aamkaa saa syiana? Asanuaa nzw saa syiana? Amina kwka ngua Koko ekaa ata? Kla kwakya Koko anyusaa s? Koko aisaa matunda meku? Avikaa sukulu saa syiana? masomo mambaa saa syiana?

55

CULTURAL NOTE; Before the coming of Europeans the Akamba reckoned time by the sun or by events in their lives. Even today the elderly men judy look at the sun and tell the time which in most cases is a few mintues past or less. Thats why we have phrases like: Ngk syasya (when cocks crow) for four oclock.. Syua yauma (sun up) for six oclock.

56

Makwakya (when the morning clears) aobut nine oclock. Syua yikiungama (when the sun stands up) noon. Syua yatha (when the sun goes down) about six p.a. Kwatuka (after dark). Mawoo (evenings) as from three oclock. Therefore when you have meetings with women groups, at the field you need to be flexible since to us any time between seven oclock and theve is still morning.

57

LESSON TWELVE ISOMO YA IKUMI NA ILI MNTHI NI MTHENYA WK? WHAT DAY IS IT? Mwalim John/Mary Mwalim John Mary John Mwalim Mary John Mwalim Mary Mwalim John Mwalim John/Mary : : : : : : : : : Syana mw aseo? Ii tw aseo mwalim. Umunth ntuuvunga sukulu. Ivinda ya kthma mkeeka ata? Wathanthat tkathma msy nd wa kwambllya tkatetheesya nau kma mndan. Wakel mwalim nyie ngava nga nake John akakna vasi. Wakatat John we keeka ata? Ivinda ya kthma kla wakatat nyie nnendete kthi ktea Maky vamwe na anyanyawa. Naku Mary wikaa ata kila wakatat? Mthenya wa wakatat ni sua wa ndny. Kwoou nyie niniendaa sokoni vamwe na mwait. Wakana ithyi nitendaa kthaka mvila vamwe na anyanyae mait. Mary athakaa mvila wa moko nakwa nthakaa muvila wa ma Wakatano mwikaa ata? Kila wakatano tuendaa kwa ss kmkethya. Twikalaa kwa ss nginya masaa ma wioo na indi tisyoka msy. Wakyumwa nimendaa kyuma? I kla wakyumwa nitendaa kanisan vamwe na mwait na nau. Aaya. Nneewa mw syana nzeo. Muikolwe n ksoma mavuku menyu kla mthenya. Aya n asande mwalim?

: : : : : :

SOMA KWA WASYA MNENE READ ALOUD: mnthi ni mthenya wik? munthi n wa keli. munthi n wakyumwa. mnthi n wakatano. Iyoo kna wa keana? Iyoo kna wa kel. Iyoo kna wa katat. ni kkeethwa mthenya wa keana? n kkeethwa wa kel. n kkeethwa wa katat. Iso kwa wa keana? Iso kwa wathanthat. Iso kwa wakyumwa.

58

Uni kukeethwa wa kwambllya? Aiee kuikethwa wa kwambllya. Kikethwa wakana. Kkethiwa wakel. ni mwei wakeana? n mwei wa mbee. n mwei wa keli. n mwei wa sikk. Wakatatu mwkaa ata? Wakatatu tuendaa ndny. Wakatatu tuendaa wan. Wakatatu tuendaa sukulu. Wakyumwa mwkaa ata? wakyumwa tendaa ikanisan Wakyumwa ntvaa nga. Mwai was nyaanya ntvungaa sukulu. Mwai wa sikk ntthmaa msy. VOCABULARIES Wakwambllya Wakel Wakatat Wakana Wakatano Wathanthat Ikanisa Mwai wa mbee Mwai wa kel Mwai wa katat Mwai wa kana Mwai wa katano Mwai wa thanthat Mwai wa monza Mwai wa nyaanya Mwai wa keenda Mwai wa kmi Mwai wa kmi na mwe Mwai wa ikmi na il Sukulu Kva nga Kkna vasi Ndny Kyumwa mnth ENGLISH Monday Tuesday Wednesday Thursday Friday Saturday Church January February March April May June July August September October November December School To wash clothes To iron Market Week Today PLURAL Makanisa Syuma -

59

n Ake Iyoo Iso Mwai wa sikk Kla mthenya Kkethwa Kwa Mthenya wva? Ind Wa keana? W a Kuthma Kwthwa / kwthwa Wa wa viasala Wa wa nymba Kma Ktetheesya Knyithya Kta Atusaa, manyaanya kwyumbania Ikovisi Kvanda

Tomorrow The day after tomorrow Yesterday Day before yesterday Month of Christmas Everyday Will be It was / there was Which day? when What day? Work To rest To be Business House work Cultivate To assist/help To water/irrigate To pluck off/harvest Usually harvests tomatoes To prepare one self Cabbage To plant

Makovisi -

GRAMMAR: A possible grammar in this lesson is the verb to be. The present form of this verb in (MU/A) Class has already been dealt with. Here we are going to talk aobut the Va/Ku Class and a few examples of other noun classes. In Va/Ku class present form we say: mnth n wakel Today is Tuesday. the future of the verb to be is eformed by the subject prefix + the future tense marker + the stem (ithiwa) which means to be. nce: Subject prefix + future tense marker + stem (thwa) K + K (a + I) thwa. Kkeethwa Example: ni kukeethwa wakeana? Tommorrow will be what day? Ake kkeethwa mthenya wva? The day after tomorrow will be which day? Note: The above two examples are the immediate future tense. The verb to be in the past tense (Va/K) is: Yesterday past tense; It is formed by the subject prefix + tesne marker na2 preceeding, e.g.

60

Iyoo kna wakyumwa Yesterday was Sunday. Iyoo kna wathanthatu Yesterday was Saturday. With the indefinite past tenses the verb to be is formed by subject prefix + tense marker a preceedung i e.g. Iso kwa wakel The day before yesterday was Tuesday. With other noun classes the following are some examples with the verb to be. MU/A Class: Mwalimu uyu ana muwau (yesterday past). This teacher was sick. Alimu aya mania awau. These teachers were sick. Uni mwana uyu akeethwa sukulu. Tommorrow this child will be in school. I/Ma Sing. Wakyumwa embe y ya muundan. On Sunday this hoe was at the garden. P1 Wakyuma maembe aa ma muundan. Wakyumwa embe y ykeethwa muundan. Next Sunday this hoe will be at the garden.

Immediate future:

P1

Wakyuma maembe aa makeethiwa muundani.

(N) Sing. Iyoo ngal no na Ilovi Yesterday this vehicle was in Nairobi. P1. Un ngal no keethwa Mombasa. Tommorrow this vehicle will be in Mombasa.

EXERCISE ONE: KUTATA KWA MBEE; Sungia makulyo aa Answer these questions: 1. We endaa wan mthenya wk? 2. Syana sya sukulu ithmaa mthenya wk? 3. Sukulu sya Kenya ivungaa mwai wk? 4. Wavikei k Kenya muthenya wk? 5. We wkaa ata mthenya wa kyumwa. 6. munth n mthenya wk? 7. n n wa keana? 8. Iyoo kunai muthenya wk? 9. Iso kwa mthenya wk? 10. We vaa nga syaku mthenya wk? 11. n mwei wk? 12. n mwaka wik?

61

EXERCISE TWO: KUTATA KWA KELI - SOMA NGEWA INO: - READ THIS STORY: MSY WA KYALO: Nyie nitawa Meni nake Nau etawa Kyalo, Nau athkmaa wa wa viasala. Atesaa nga nake mwait aknaa wa wa nyumba. Kila wakwambllya Nyie nnamkaa tene na nnyumbanasya kthi sukulu. Nau nake n uendaa ndny ya masinga ktooa ngombe. Mwait nake aamkaa tene vy, akaua kyai na kthambya mwana. Itina wa mand asu mwait aendaa mndan kma. Wakeli Nau aendaa mndan kutetheesya mwait kma. Wakatat mwait na Nau nmaendaa ndny. Nau aendaa kuthoosya ngombe nake mwait aenda kthoosya mboka. Wakana wavika Nau n endaa ktetheesya Kavisi Koko kthya ngombe. Mwait nake n endaa kkethya ss na kmtwaia ia. Wathanthat wavika ithyonthe ntendaa mndan knyithya mboka. Nau avandaa makovisi, Kioko atusaa manyaanya ma ktwaa ndny nake mwait ethawa akyumbania kthi ndny. Wakyuma ithy tiendaa mndan. n mthenya wa kthma. Ithyonthe nitendaaa kanisan kvoya Ngai. MAKULYO QUESTIONS: a) b) c) d) e) f) Nau etawa ata? Wakwambllya Nau aendaa va? Nake Nau athkmaa wa mwa? Mthenya ya ndunyu ni mithenya yik? Nk mwait na Nau maendaa ndny mthenya wa katat? And ma msy wa Kyalo mathmaa muthenya wk?

CULTURAL NOTE: In the Kamba ethnic group the first day of the week is wakwambllya (Monday) meaning the day of starting. The last day is wakyumwa (Sunday). Sunday is entirely considered as a day of warship since only a minority of Kambas are Muslims. Sometimes you might hear this statement. Tthi kyumwa lets go to church. When writing date, we start with the date, then the month and finally the year, as opposed to the American style of starting with the month, then the date and the year.

62

LESSON THIRTEEN-ISOMO YA IKUMI NA ITATU TOPIC-MWIKALILE WAKWA-MY LIFE COMPETENCY;NARATE LIFE HISTORY.

WINA MYAKA IANA? HOW OLD ARE YOU? NGEWA (DIALOGUE A) Mta Mutheu Mta Mutheu Mta Mutheu Mta : : : : : : : We wna myaka yana? Nyie nna myaka mongo itat na imwe. Wina k mwa? Nyie nina k wa myaka mongo tat na imwe. Nau waku ena myaka yana? Nau wakwa ena myaka mongo monza na tano. Nake nau wakwa ena myaka mongo monza ki.

NGEWA DIALOGUE B: Mwikali Mli Mwikali Mli Mwikali Mli Mwikali Mli Mwikali Mli Mwikali : : : : : : : : : : : Wasyaiwe mwaka wva? Nasyaiwe makwa wa ngili mwe maana kenda mongo thanthat na ili. Wasyaiwe mwei wva na matuk meana? Nasyaiwe mwei wa kena matuk mongo l na atano. Inya waku asyaiwe nd? Inya wakwa asyaiwe mwaka wa ngili imwe maana kenda mongo l na kenda. Nake minau asyaiwe matuk meana ? Minawa asyaiwe matuk kumi na el mwei wa thantat mwaka wa ngili mwe maana kenda mongo tano na monza. Mwana waku asyaiwe mwei wva? Asyaiwe mwei wa mbee N mvea mno kwoondu wa knznga maklyo na enda na voo.

Soma kwa waysa munene Read Aloud; Nasyaiwe mwei wa nzanuali. Nau wakwa asyaiwe mwaka wva? Nau wakwa asyaiwe mwei wa mbee. Inya waku asyaiwe makwa wva? Nzaomo Kenyatta awkwie nd. N mvea muno. Tiwa na voo.

63

Syuo Nzau (Vocabulary) Kamba Mwaka (M-m) Mwaka wkte Mwei (M-M) Ksyawa k (N) Ituku (MA) Mtuma (M-A) Mthenya wa ksyawa Ind Minau Nau Inya Asyai (M-A) Kkwa Akwie English Year Next year Month To be born Age Date Old person Birthday When Your young brother or sister Father Mother Parents To die He/she died

Grammar Explanaitons: Sngia Maklyo: Wna k mwa? Nina k wa ________________________________ Nau waku ena myaka yiana/iana _______________________________ Wasyaiwe matuku meana? _____________________________________ Mwaka usu ng kethiwa na myaka ana? _______________________ Asyai maku masyaiwe va? ______________________________________ Muthenya waku wa ksyawa n wva? ________________________________ J.F. Kennedy akwie mwaka wva? ________________________________ Nzomo Kenyatta akwie mwaka wva? _____________________________ Possessive suffix NA Nina I have Wina you have Ena he/she has Twina we have Mwina you(pl)have Mena they have Ndyina I dont have Ndwina you dont have Ndena he/she doesnt have Past tense Naina I had Waina you had Aina he Cultural Note: In the Kamba community its not sensitive to enquire about ones age. Like other ethinic groups,extended family is stll valued

64

***********to be cont.

65

LESSON FOURTEEN
ISOMO YA IKUMI NA INYA TOPIC;WKAA ATA? WHAT DO YOU DO? AND AA MATHKMAA WIA MWA? WHAT JOBS DO THIS PEOPLE DO?

NGEWA: DIALOGUE 1 David : W mseo kveti? Mwende : I n nesa David : voo wa wa? Mwende : Ti mthku? David : Wtawa ata? Mwende : Ntawa Mwende. Naku wtawa ata? David : Nyie ntawa David. Uknaa wia Mwa k? Mwende : Nthoosya syindu ndukani. David : thoosya syindu mya? Mwende : Nithoosya mal kivathkanyo. Naku wkaa ata k? David : Wia wakwa n kvndsya and ma viasala nini taku. Mwende : Nngwenda kmanyiwa ulu wa viasala nini. David : tukoonana ni. Mwende : Enda na seo. NGEWA: DIALOGUE B: Kilian : Nata? Serena : Nkseo, voo waku? Serena : N nesa wenda ata? Kilian : Nienda kwona ndakitali. Serena : Wtawa ata?

66

Kilian Serena Kilian Serena Kilian Serena Kilian Serena

: : : : : : : :

Ntawa Kilian. Na thkmaa va? Nyie nthkmanaa na Peace Corps ngaliko sya Mombasa thkmaa wa mwa? Nyie n vndi wa kw. Nivundiasya andu kwaka matangi ma kw. Ndakitali nde vo saa ii, mweteele vanini. Aaya n mvea. Ii

Soma kwa wasya munene: Nnthkmaa Ndithukumaa Nuthkmaa Ndutukumaa Nthukmaa Ndathukumaa Wkaa ata vaa? Nyie n mmanyiwa Nyie n mwalimu. Nivundiasya sukulu. We w ndaktali nuitaa awau. Nikunaa viasala. Nthooasya ngua Nyie n mim. Nvandaa mbemba na mboso. Mwka ata? Twsoma Kiswahili. Twvanda mbemba. Ndakitali ni mnd ula itaa awau. Mimi n mnd la imaa. Alim n and ala masomethasya. Mndu la somaa. And ala masomaa. Mnd la utwaa ngal etawa ndeleva. And ala mauaa metawa avisi. Nyie nendaa sukulu. Nyie nnendaa wan Ithy ntsomaa. Nyie n vundi. Nakaa matangi ma kw Nakaa nymba. Vocabularies: Singular Ndakiatl Mwalim Ndeleva Kalan Msomethya Itangi Itangi ya kw Vundi

English Doctor Teacher Driver Secretary Educator Tank Water tank Technician

Plural Matakital Alim Mateleva Makalan Asomethya Matangi Matangi ma kw Mavundi

67

Sivitali wau W a Sukulu Kiita Ksomethya Ka Mi Grammar Explanation: Relative Pronoun:

Hospital Sickness Work/job School To treat (cure) To teach To cook A cook

Masivital Mowau Mawa Masukulu -

In Kikamba a relative pronoun is used according to the noun class. It means who and which respectively. The stem is La and is prefixed by the appropriate subject prefix. For example M/A Class. Sing : Plural : Mnd la mwau n mnyanyawa. (The person who is my friend) And, ala awau n anyanywa. (The people who are sick are my friends). Kandiki kla knaaie n kyakwa The pen that got lost is mine. Iandki ila inaaie n syakwa. The pens which got lost are mine.

KI/I Class: Sing :

Plural :

N Class: Nymba ila tnaakie n nene mno. The house which we build is very big. Nymba ila tnakie n nene mno. The houses which we build are very big. Soma Ngewa Ino: Msee y etawa Mbondo. Ktheka kyake n eka ikmi na itano. Athooie ktheka k yla wathkmaa wa wa walimu. Mbee wa ktwika mwalim athkmaa wa wa mi. Mbondo ena kveti na syana itano. Mwana wake la mk etawa Mta. Mta n ndakitali sivitali ya Kinyaata. Minae wa Mta etawa Angeline. Angeline n Kalan kwa kambni ya iat. Mwana na katat Joe n vundi. Akaa nymba nzeo mno. Mwana wake wa kana etawa Mtiso. Mtiso ndathkmaa, indi asomaa sukulu ya Ilovi. Ilumaita ytawa Meni. Meni asomaa sukuluu la y vau vakuvi na msyi. Msee Mbondo yu ndathukumaa. Niwaumie wan. Matuku aya athooasya nga ndny matuu. Sngia Maklyo Aa: 1. Ktheka kya Mbondo n eka syiana?

68

2. 3. 4. 5. 6. 7.

Athooie ktheka k nd? Mtumia y ena syana syiana? Mwana wa mbee wa Mbondo athkmaa wia mwa? Angeline athkamaa wa mwa? Mwana wa katat wa mbondo etawa ata na athkmaa va? Mwana wa tina etawa ata, na athkmaa va?

Exercise II Ussya Myaya Ino Fill in the gaps: 1. Mnd la iitaa awau etawa __________________________. 2. Mnd la uaa etawa ________________________________. 3. And ala masomethasdya metawa _______________________. 4. Aim n and ala ____________________________________. 5. Mnd la twaa ngali etawa __________________________. 6. Vundi n mnd ula __________________________________. 7. Kalani n mnd ula _________________________________. 8. Mnd la kwataa ingei etawa __________________________. 9. Mkni wa viasa n mnd ula ________________________. Exercise III Fill in the Relative Pronoun in the following sentences: Example: Mwana .. komete n mwau. The child who is sleeping is sick. Mwana la komete n mwau The child who is sleeping is sick. a) Mnd _______________ naendie laya etawa msili. b) And _______________ makomete n awau. c) Kkav _____________ ninatumie n knene. d) Iat ______________ nnaie n nini. e) Isandk _______________ ngkua n ya Msyoka. f) Mai ____________________ ngya n ma Mwangangi. g) Katena _____________ kawau n ka mbi ya Mtuk. h) Tsa ______________ tnakwie n twakwa. i) Vala ______________ watmie nyavikie. j) Masngwa ____________ nnaie ndny mana mathku.

69

Exercise Four Ususya myanya ino: Fill in this gaps:

Mimi Ndeleva Vundi wa mbwa

Vundi wa iat Mwalim Vundi wa nga

Mwenzi Msukani Muthoosya wa nyama

70

71

LESSON FIFTEEN
ISOMO YA IKUMI NA ITANO TOPIC;YII VA? --LOCATIONS COMPETENCY:ASK,GIVE AND FOLLOW DIRECTOINS. NGEWA DIALOGUE A Meni muasya Meni Muasya Meni Muassya vau kna Meni Muasya Meni : : : Nata mwanake y? : N nesa. Ntonya kndethya : II wenda ata? Lelu wa kthi sivitali nwo wva? : Atiia nza no mwe kwemwe nona vand ve nduaka, kona kwoko kwa aka na thi vanini nona nza ng kwoko kwa ame ata su na nvika. Nndaa mno. Wsilya ve asa mwa kvika vau? Aiee ti vaasa no vakuv. Nmvea muno tiwa no seo.

: : :

NGEWA DIALOGUE B Tom : W mseo kveti. Mary : Nmseo kwewa ata? Tom : Eka kina thk nutonya kmbonia lelu wa kthi sukulu? Mary : Wenda kuthi sukulu yva? Tom : Nienda kuthi ila ytawa vylya masii. Mary : Oo ona sukulu su y vaasanga kwoou enda na lelu y mvaka wone vand ve kt kasa kwoko kwa ame tina wa kwona kt ku enda vanini na nona lel wa mthanga vau kna kona kwoko kwa aka na endee na mbee, nona kivwa kya sukuku su kwoko kwa ame. Tom : Nseo mno kiveti. Mary : Thi na seo.

72

Soma kwa wasya munene Read Aloud M a Nyie n mkaawan Wee w kilasini We e ovisin Ithy tw klasin. Inyw mw vakuv na volisi. Mo me sukulu. Mwalim e kilasini. Nau e va? Nau e wian. Mwtu e ikon. KI I Kkombe k yulu wa mesa. Ikombe sy ungu wa mesa. N Saa y mesan. Saa sy isandkn. Ngombe y kyengon. Ngombe sy mndan. Saa yakwa y nymba. M NI Mkate wi vaya. Mkate yi isaanini. MA Iko y ikon. Maiko me nza. KA T Kameme ke yl wa kavati. Tumeme tw yl wa mesa. Ivuku yaku yva? Yi vakuvi na muomethya. Iyoo tuk naiya? Iyoo nna vaa. Syuo nza Vocabulary: Kikamba English Kilasi Class Kilasini in the classroom Itina wa behind Yl wa on top of Ungu wa under / underneath / below Nthn wa inside of / in

73

Nza wa Vakuv Sim Mnda Kavati Itina

outside of near the telephone farm/shamba Cupboard after Compass Yulu (North)

thlon wa sua (West)

mlon wa sua (East)

Iteho (South) Yl Itheo mlon wa sua thlon wa sua North South East West

Grammar Explanation: N W E Y Ke K Y W Tw Mw Me Me Tw Sy Sy Y

Exercise: Osa nza ya mwe kwe mwe. Natha nza no mvaka va? Nata nza no nvike va? Wata nza no vike sivital. Wata nza no vike vosita. Mwata nza ino mvike kwa kivu. Wata nza ino muvike sukulu. Nene ya etu. Mwaata nza no mwvika kanisan. Mwaata nza no nimuona soko. Itine wa kwona nduka niikata? Woona nduka vinduka kwoko kwa aume. Woona nduka sisya kwoko kwa aka. Na nuona vengi.

74

Cultural Note: The Akamba people are used to walking very long distances and so in reality is not possible to know the actual distance in kilometres or even in minutes. They will tell you that it is about 5 kilometres yet they mean 25 kms or more. They will tell you that it is not far just here and you end up walking for an hour or more so so not be offended when you get to find oput that just here ovaameans thirty or more minutes walk.

75

LESSON SIXTEEN:
TOPIC:DIRECTIONS COMPETENCY -ASKING FOR DIRECTION---KUKULYA NZIA Measya at a? What are they saying? DIALOGUE A kIILU : voo waku? TIM : N nesa. KIILU : Ntonya kndethya? Nyie n Meni k; na nmantha nza ya kthi volisi. TIM : Wiende kuthi volisi k? KIILU : Nnooywa saa na mbesa. Harry : Vole muno. Ethiwa wenda kthi volisi atii nza no, mwe, wavika ofisi ya D.O., kna kona vau, na iata nza su nginya wone volisi, kwoko kwa ame. KIILU : Aaya, n mvea mno. TIM: .

DIALOGUE B: Robert : Richard : Robert : Richard Robert Richard : : :

Robert Richard Robert Richard

: : : :

W mseo kmwana k? n nesa. Wenda ata? Nenda kthi sukulu la ya Asungu. Ytawa Peace-Corps. nd ndys nza. Sukulu isu yi vakuvi na sukulu ya Eitu ya Naivasha Girls. Ona sukulu isu ndys vala y. Ata lel , nginya konan, Multiline wavika vau, vndka kwoko kwa aka na iendeea nginya vike kwa matat. Wavika vau, nona makutano ma lel. Likila kwoko wa aka lelni wa Mama Ngina. At lel wa Mama Ngina I atiie nginya wone kivwa kya amanyiwa kya Peace Corps. kwoko kwa ame. N mvea mno. Aaya.

Soma na wasya mnene Enda na lel . Vndka kwoko kwa ame. Vindka kwoko kwa aka. Ata lel , mwe kwa mwe. Vta vosta. Wavika vengi, vndka kwoko kwa aka. Wavika sukulu, vndka kwoko kwa ame. Wavtka kiao, theenga vanini.

76

Sukulu y vakuvi na ikanisa. Sivital y vau kiimani. Soko yi vau mbee wa kanisa. Nona sukulu ya aka. Nona ikanisa kwoko kwa ame. Wavika makutano ma lel, nona soko. Nuona sukulu ya alim. Vocabularies: Ata Vndka Ngalko Kwoko Kwoko kwa ame Imwe kwa imwe Theea Klya Theesya Mbee Vakuv Itina Kma Endeea Mbonya Ndavya

Follow Turn Side Hand Right One by one Go down Ask Help Infront of Near Behind Hill Continue Show me Tell me.

Grammar Explanations: The grammar used in this lesson is the simple imperatives. To form the imperatives you only need to drop the infinitive ku- in all the verbs. Examples: Kata Kenda Ksoma Knywa Kya Ata Enda Soma Nywa Ya

Follow Go Read Drink Eat

Note:The imperative in Kikamba could be commands or requests. This is normally indicated by the tone. To form a plural imperative, you need to add suffix I at the end of the imperative. Examples: Enda ka Andka -

Endai kai Andkai

You (plural) go. You (plural) come. You (plural) write

77

The negative of the imperative is formed by putting together the ve subject prefix of the 2nd person (Ndu) in sinagular and M in plural before the verb stem, then add an element KA then change the final vowel A to E respectively. i.e. Subject + KA + Verb + E Prefix Stem Examples: Soma Ndkasome Dont read Andika Ndkaandke Dont write Atiia Ndkaate Do not follow! Somai Mikasome Do not read (plural) Andikai Mikaandke Do not write (plural) Atiiai Mikaate Do not follow (plural) Exercise I: write the following imperatives in plurals: a) Neena b) ka c) Semba d) Sisya e) Nenga f) Sana g) Vndka h) Koma i) Amka Exercise II Change the following imperatives into negative: a) Nywa b) Kwa c) Thi d) Kna e) Ima f) Tuma g) Thnia h) Ya i) Tembua j) Somethya Exercise III: Translate the following sentences: 1. Please show me the way ot the police station. 2. Show him the way to the Post Office. 3. The market is near the Bank. 4. That ship is beind the church. 5. Go stragith then turn left. 6. Folow this road and you will see the church. 7. Wehre uis that school in Nairobi? 8. Ask the way to Nairobi.

78

Change the following imperatives into negatives:

Cultural Note: The Kamba people usually give directions using land marks. For example, a bridge, a river, a big tree or a building. They never use names of streets, roads or number of miles when giving directions.

79

LESSON 17
ISOMO YA IKUMI NA MUONZA TOPIC --KTHOOWA TIKITI BUYING A TICKET NGEWA DIALOGUE A WANZA NA MUTISO Wanza Mutiso Wanza Mutiso Wanza Mutiso Wanza Mutiso Wanza Mutiso Wanza Mutiso Wanza Mutiso Wanza Mutiso Wanza : : : : : : : : : : : : : : : : : W mseo mthoosya? I n mseo wwa ata? Kuti na thku, nenda kthi Mwambasa Wenda kthi nd? Nenda kthi mnth woo. Mwna mbasi? twna mbasi il mnthi wienda kthi saa syiana? Nienda kuma vaa saa il na nusu sya woo. Mbasi ya woo yuma vaa sa itat sya tuku, tina mbasi ya saa il. Vaina thna nngwosa su ya saa itat. Aaya nseo. Thloowa wa tikiti n kya? Mnd mima n silingi ana ymwe na mongo l. Nenda tikiti mwe mbesa nii. Aaya osa tikiti waku n. Wna mio? I nina miio minini no vaa. Vika vaa mbee wa nusu saa mbasi itanavika saa sya kthi. I nngvika mbee wa saa isu nseo mno.

Soma kwa wasya Read aloud: Mbasi yondoka saa syiana? Mbasi yondoka saa ili. Mbasi ondokaa saa monza na nusu sya mthenya. Mbasi yiondoka saa itat sya wioo. Mbasi vikaa saa syana? vikaa saa mwe wa wioo. vikaa saa monza sya mthenya. vikaa saa sita katambanga. Mbasi vtlaa va ithi Mwambasa? vtlaa Masak. vtlaa Kibwezi na Voi vtlaa knd kwing.

80

Mbasi itmaa masaa meana savalini? itmiaa masaa kmi. kuaa masaa keenda. Mbasi tmaa masaa mena savaln? endaa kwa masaa nyanya. Mbasi y;ngamaa Voi kwa masaa meana? yungamaa kwa ndakika ikumi. thumuaa Voi kwa ndakika miongo ili. ungamaa Voi kwa nusu saa. Tikiti wa kuthi n silingi siana? Tikiti wauthi ni silingi miongo nyanya. thoowa wa tikiti n silingi miongo kenda. thoowa wa tikiti wa kana ni mbesa siana? n silingi mongo na na itano tikiti n silingi yiana ymwe. Thoowa wa kuthi na kusyoka n mbesa siana? n silingi yiana na miongo thanthatu. Nndonya ukwata kvla kya ndilsyan? no utonye ukwata kvla kya ndiisyan. Wna mio yiana? nna mio ming nna muio umwe ndina mio. Mwina mio yana? twna mio mnini muno twna mio ming twna muio umwe munene. Soma na wasya munene: VOCABULARY: Mwna mbasi? No nd mwe Ntonya Kvika Kngama Kthi Ksyoka Kkwata Syiana M o

Do you have a bus. It is all the same. Please / if you can To arrive To stop. To go. To return. To get How many. Load / luggage.

81

Tikiti GRAMMAR: Syiana Sya Ata Ind

Ticket

Ia Wa Kya

EXERCISE 1: - TRANSLATE THE FOLLOWING SENTENCES 1. Mbasi nyusute vay mwana. 2. Ngal ya mwaki endaa saa umwe wa kwakya. 3. And maendaa msy ata? 4. Ndeke ika vinda yiana ata kuma New York kvika Ilovi? 5. Nnnoete mno nnd wa kyalo ku. 6. Mwalim ya nthatite nnd nnaselewa. 7. Lu waku n mseo nnavna mno. 8. Syana nsyakoma nundu ninoete. 9. Amanywa nmathatite nnd vaii mwalim / mmanyisya. 10. Emanthaa nza nd ndanamyona. 11. Mtuma ya akwie nnd wa kuu. 12. Ethiwa niwamina mutiani thumaa vanini. 13. Nwmanytye kthyomo kwa vinda asa. CULTURAL NOTE: A Matatu is never full. Even if its full the Manambas (Touts) will always push people to get in. In Kenya people travel with their luggage in the same vehicles. At times when you go to a bus stage the touts (Manambas) will run to you, grab your luggage and take it to their respective vehicles expecting you to follow them. Watch out. You may find a Matatu which you think is almost fulkl and that will be the first to leave. Dont be surprised when it turns out that most of the passengers were Manambas trying to fool travellers. However, long distance matatus line up and leave one after the other.

82

LESSON EIGHTEEN
TOPIC; WEATHER - NZEVE ? COMPETENCY;NZEVE IILYE ATA UMUNTHI? HOW IS IT TODAY Wiona kya matuni? What chan you see in the sky? Dialogue 1 Mlinge Moki Mlinge Moki Mlinge Moki Mlinge Moki Mlinge Moki Mlinge Moki Mlinge Moki voo waku? No mseo. voo wa msy? Ki kand, no sua ying. Mba ndnamba kua? aiee ku n kmu vy. K kwit kwna nyenye t na mbevo n mbing vy. Kwna kseve? I kla mthenya masaa ma woo kwthawa na kseve king; na ktoo. Na tuk nkwthawa na mbevo? Aiee, kwthawa na yuutia yingi mno. Asi, vole. ka twkalange k kwit, ktoo kyambe kthela. I. Nngwymbanya. Nslya ngooka wathanthatu. aaya, ngakweteela.

: : : : : : : : : : : : : :

Soma kwa wasya munene: Read aloud mnth Nzeve ily ata? mnth kwna mbevo. mnth kwna yuuta. mnth kwna mbevo. mnth kwna nyenye. Iyoo kuna na kseve mno. Kna na sua. Mba nkua, yoo mba n nauie. Iyoo mbua ndnaaua. Un mbua ikaaua. Kwna kseve mnth. Kwna ktoo king. Kina yuuta ying. mnth nzeve ninthku. Nwa yuuta mno. Nwa mbevo mno. voo wa msy? N mseo, nd kwna ya mno. Ivinda ya mbua. Ivinda ya sua.

83

ivinda ya mbevo. Ivinda ya mbevo kwthawa na kya? Ivinda ya mbevo kwthawa na imwe masaa ma kwakya, na nundu. Ivinda ya thano kwthawa kya? Thano, kwthawa na sua vyu na vyv mwing. Ivinda ya mbua kwthawa kya? Kiwthawa mbua nying na matu. Vocabularies: Singular Ivinda ya thano Ivinda ya ua Mbua Mbevo Sua Kua Kseve Itu Yuuta Ktoo Kwyumbania Kweteela Uvyvu Kketha Yua Nzeve Ngetha Unyenye Imwe Mumbi Nundu Kwikala

Plural Thano Ua Mbua Mbevo Sua Iseve Matu Yuuta Kitoo vyvu Kketha Yua Nzeve Ngetha nyenye Mamwe Mumbi Nundu -

English Hot season Rainy season Rain Cold Sun To rain Wind Cloud Sweat Dust Prepare (oneself) To wait Hot and humid To harvest Draught Air (weather) Harvest Drizzles Dew Fog Frost To stay

Grammar Explanations: In this lesson we have used adjectives like ingi Nini, uvyuvu, etc. In Kikamba, all adjectives come after the nouns; the noun prefix depends on the noun class thus making them all prefix depended. Examples: - nini - ingi - ithi - vyu - mosu - ndulu - ndasa - ima - thei

Small / a little A lot Raw, unripe Hot Weak, thin Lazy Tall, long whole, complete empty, bare, naked

84

- seo - iana - nou - imwe - ili - m - eni - tumanu

good, nice, fine, pleasant, beautiful how many / how much? fat, healthy one two hard, dry, tough, difficult strange, foreign, foolish, ignorant, stupid.

Exercise 1 complete the following exercise by inserting the correct noun prefixes: Examples: Matuuni n msyi_______ (nene) Matuu n msyi mnene. 1. Ilovi n msy _______ (nene) 2. Ngit yakwa n _______ (thku) 3. Andu aya ni _____________ (ima) ti syana. 4. Mt ya mnathi n _______(asa) muno. 5. Iyoo knauie mbua ________ (ing). 6. Ngombe no n ______ (nou) 7. Mthkmi wake n ________ (kuv) ti _____(asa)_ 8. Lu n _______(seo). 9. Nzau yake n _____(tulu) mno. 10. Kana kake n _____ (mosu) vy. 11. Mwai wa keenda kwthawa kw ____ (m) vy. Translate the following sentences: Exercise 2: 1. Many visitors are coming today. 2. My dog is stupid. 3. Your servant is very lazy 4. My housegirl is very tall. 5. These onions are very bigt and nice. 6. Can you bring another basket? 7. Their office has many books. 8. Yesterday he was naked. Exercise 3 Soma Ngewa no Read this story: Ngaliko sya kamba mbua yuaa keli kwa mwaka. Mwei wa katat niwo mbua ya ua yuaa. Mbua ino yaua, and mavandaa malu ta mbemba, mboso, nthooko, nz na mvya. Mwei wa kana na wa katano and methiawa maiimia liu. Mwei wa monza wavika nkwthawa na nundu. Nundu ino niyo tumaa lu wiwa. Ivinda ya nundu kwthawa na mbevo mbingi muno.

85

Mwei wa nyanya niwo and makethaa lu. Thano nawo wambaa mwei wa keenda. Ivinda y kwthawa sua vy muno na kseve king. Ndetua makonde ni mbua ila yuaa mwei wa kumi. Ino niyo mbua ya kel ya mwaka. Mbua no ytawa ndeta makonde nundu yaa tina wa ngetha na kkua makonde ma malu ta mboso na nz. Liu wa mbua ino kethawa mwei wa mbee na mwei wa kel. Itina wa kketha andu nimaseuvasya munda yoo vamwe na kwyumbansya kvanda ing mwei wa katatu. Makulyo Questions: 1. kamba n ngalko yik? 2. kambani mbua yuaa mala meana kwa mwaka? 3. Mbua la yuaa mwei wa katatu yitawa ata? 4. Ivinda ya ua andu mavandaa kya? 5. Nundu ythawa ind? 6. We nwendete vinda ya nundu? elesya. 7. Mwei wa keenda kwthawa na kyau? Ividna y ya mwei wa keenda ytawa ata Ukambani? 8. Mbua ya mwei wa kmi yitawa ndetua makonde nk? Exercise 4 What are the plurals of the following sentences?

86

LESSON NINETEEN
ISOMO YA IKUMI NA KEENDA NGA NA LANGI CLOTHES AND COLOURS Dialogue A: Kaloki Moses Kaloki Moses Kaloki Moses Kaloki Moses Kaloki Dialogue B: Veronica George Veronica George : : : : Kilyi ata George. N kseo. Wikte nga sya langi wk? Nkte sati nzi, mvuto mwe, na sokisi sya mbuluu. Iyoo ndinaaka iat nzi, nineekte nza. Naku wikiite nga iilyata? Nkte linda yeu na vulana ya umb vamwe na iat sya muthanga : : : : : : : : : Nata Moses? N kseo muno, voo waku? Ti mthku. Wkte nga nying u nk? Nnd nwa mbevo. Nikte mvuuto, sati ya moko maasa, sokisi, iatu, ngovia na msivi. Nake Meni ekte kya? Meni ekte linda, kavuti na ktambaa kya mtwe. Nyie ivindi ya mbevo nendete kwikia ikoti na tai. Ai, nyie ndyendete koti nd ninendete kwka vulana na tai. Eka nthi msyi, ngose ikoti, niiwa mbevo mno.

Veronica

Soma kwa wasya munene Read aloud n langi wik? n langi mwe. n langi mwi. n langi wa ngilini. n langi wa mbuluu. n langi wa iumbi. n langi wa yelo. Ekte linda ya langi wku? Ekte linda ya vingi. Ekte suluali wa kaki Nkte tai nza. Ekte linda itune. Ekte mbulausi ya nzlili. Ekte skati ya muthanga. Ekte tai iily ata? Ekte tai ndune. Ekte tai ya yumb.

87

Ekte ilinda tune. Wkte mbulausi ilyi ata? Nkte mbulausi nza. Nikiite kamisi katune. Nikiite iatu sya yelo. Nendete nga iilyi ata? Nendete iatu nzi. Nendete sati nza Nendente nga syi ndonatono. Nendete sikati syi ngululo. Nina sati il nziu. Nna mivto il myeu. Nna sikati imwe ya nzll Sukulu yoo ykaa sikati sya mthanga. Ithy twkaa mbulausi sya mat. Vocabularies: Singular Langi - Tune - E - Iu Mbuluu Ngilini waiy / matu Masungwa Nzililili Mthanga Iumb / Ngilee Yelo Thaavu Ikoti Vulana Muvto Moko maasa Moko makuvi Suluali wa nthini Mbulausi Sindilia Ngovia Tai Msivi Ktambaa Ilinda

Plural Malangi Makoti Vulana Mivuuto Suluali sya nthini Mbulausi Sindilia Ngovia Tai Misivi Itambaa Malinda

English Colour Red White Black Blue Green Orange Light blue Soil (brown) Grey Yellow Golden Coat Sweater Trousers Long sleeved Short sleeved Underwear Blouse Brasiers Cap / hat Tie Belt Head scarf Dress

88

Grammar Explanaitons: More adjuectives have been used in this lesson. All colours are adjectives. Among these colours, Red, Black and white are prefix dependend; meaning their noun prefixes deepend on the noun class. Examples: In M/A class we have: Mnd mwe Mnd mwi Mindi mtune Muindi mutune Andu e Aindi atune -

A white (brown) person A black person. A red Indian Brown people Black people Red Indians

In other classes we have: Kiat kye A white shoe Ivuku tune A red book Ngombe nzi A black cow. However, when other colours are used to modify nouns, a connector (of) is used to which appropriate prefixes are attached e.g. Mvto wa nzlli Alight blue trouser. Ktambaa kya mbuluu A blue head scarf Sati ya iumbi A grey shirt Ngovia ya mthanga A brown hat Grammar Exercises: Exercise 1. Alyula milaini ino. Translate the following sentences: 1. Kioko ekte sati ya langi wk? 2. Muendo ekte muvuuto mtune. 3. Mtiso endete kwka vulana ya umbi. 4. su ekte ilinda yi. 5. Sukulu yitu ykaa tai sy ngululo. 6. Iat sya kvs kiya n sya mthanga. 7. Nendete kwka sokisi sya mat. 8. Klonzo ndendete kwka makoti. 9. Frank endete mvuto ya kaki. 10. Et mendete kwyova msivi. Exercise II Soma Ngewa ino Read this story: Mwanake y etawa Peter. Peter ekte mvuuto, sati na koti. mnthi Peter ndekiite vulana. Ekte koti yi na mvuuto mwi. Sati yake yina ngululo nza na

89

ndune. Peter endete nga sya malangi maingi. Mwiitu uya etawa Mary. Peter endete nga sya malangi maingi. Mwtu uya etawa Mary. Mary ekaa nga nesa muno. ekiite sikati ya muthanga, mbulausi nza na tai nzi. Mwtu y ndendete nga sya malangi maing. Questions: 1. Mwanake y etawa ata? 2. Peter ekte vulana ya langi wk? 3. Mvuuto wa Peter n wa langi wik? 4. Ikoti ya Peter n itune? 5. Peter nwkte ngovia? 6. Sikati ya Mary iily ata? 7. Peter na Mary mendete kwka langi wk? Cultural Note: Apart from the three dependant colours eu, iu, -une) all the other colours are associated with natural things. Examples: Sati ya mat Tai ya umb Sikati ya muthanga Kitambaa kya nziilili

Shirt of leaves (green shirt) Tie of fog (a grey tie) A skirt of soil (a brown skirt) A light blue scarf.

Nziilili is a name of a bird that has some light blue feathers. Ilinda ya muk - A yellow dress. Muuku is a certain tree which has yellow barks.

90

LESSON 20
ISOMO YA MIONGO ILI MAMUTHA MA MWII PARTS OF THE BODY

91

Singular sw itho Iny Ieo Ktuo Kngokoa Kyaa Itako Ktiinyo Kyaa kya k I Kthui Ngingo Itau Kt Kwoko Ku Soma kwa wasya munene: Kyongo kyakwa n knene mno. Metho makwa n matune. Mnuka waku Ilomo syake n nene Maa maku ni matheke Ena moko maasa mno Kana kake kena syaa thanthat. K n k kwakwa Aya n maa makwa K n kyaa kyake Ii ni syaa syake Kuu n kutu kwa mbaka Aya ni matu ma mbaka. Nzwii yake ni nziu muno. Uthyu wake ni muthanthau. Wina inyuu iasa muno. Mwiitu wake ena nondo nene. Exercise I: Write in Plural: a) Y n itho yakwa. b) Klomo kyakwa n kinene. c) Mwan wake ena kyongo knene. d) Nna kyaa knini. e) K n kthi f) Kya n kwoko. g) Y n ny.

Plural Nzw Metho Many Maeo Ituo Syngokoa Syaa Matako Itiinyo Syaa sya k Mau Ithui Ngingo Matau Mat Moko Maa

English Hair Eyes Nose Teeth Shoulder Elbow Finger Thighs Heels Toes Knees Chests Neck Cheeks Ears Hands Legs

Exercise 2 Choose the correct word here and construct sentences:

92

Example: Y Aya n litho Asu

Yii ni iitho

1. Ya n ny Aaya aya 2. K n moko Aa 3. Aya Ka n matu Aaya 4. K K n kithi Asu 5. Ii Aaya ni syaa Kya 6. Iiya Kya n klomo Aaya

Cultural Note: There are some parts of the body that we dont mention in public. If you wish to know which ones they are, please ask any person (Kenyan) you are free to. In connection to this women are not supposed to expose their thighs. Please watch out on your seating position.

93

LESSON TWENTY ONE ISOMO YA MIONGO ILI NA IMWE MND MWAU A SICK PERSON

Ndakitali Nelly Ndakitali Nelly Ndakitali Nelly Ndakitali Nelly Ndakitali Nelly Ndakitali Nelly Ndakitali Nelly Ndakitali

: : : : : : : : : : : : : : :

Nelly Ndakitali Nelly

: : :

W mseo mwait? Ii, n nesa ndakitali. Wwa ata? N mwana mwau. Awate kya? Eiwa n vu na ktavika. N mvy? n mvy na nkthlia Anawaie nd Awaie iso. Nkwtuua? I nukwituua. Ena myaka yiana? Ena myaka itat na myei thanthat. Aaya, nngumutonya singano vamwe na ndawa sya knywa. Ndawa ino umunenge kisiko kya sukali katatu kwa mthenya, na uimutunga itina wa kyumwa kmwe. N mbesa syiana? N silingi maana el. N mvea mno.

Read Aloud: Wwa ata? Nwa n mutwe.

94

Nwa n ivu. Nalwa n kthi. Nalwa n muongo. Nalwa n maeo. Nwa na. Mwana eiwa ata? Ena kua Ena ndetema Ntayvka? I ngtavika I nngwta. Mwana n mvy? I n mvy Wina kua Aiee ndina kua Nina ndetema. Mwana ewa ata? Ewa na muno. Ena kava. Mwana ndanavoa. Vocabularies: wau Ikua vyuvu Ndawa Singano Kiwa / kuumwa Kvoa Kkwata kava Ktonya singano Kwta Ktavika Kmelya Kwaa Kuthla Kkwatya Kwwa Vole Ndakitali Mbevo Yuuta Woo Mthelo Kivinduvndu Mungethya Ndetetema Klika

Sickness / Disease Cold Fever Medicine Injection To be hurt / be pained To recover To improve (from a sickness) To inject To diarrhoe To vomit / puke To swallow To suffer (through sickness) To shiver To infect To feel Sorry Doctor Cold Hot, sweat Pains Aids Cholera Rabbies Malaria To enter

95

Ksa Wani Kitau Kko ng Mang Ksiiia Kmaa nthakama Mttno Nthya

To spread Thirst Wound Dirt Skin disease Leprosy To prevent Bilharzia Whooping cough Dizziness

Grammar Explanation: Kiwa is a passive verb which leterally menas to be pained or to be eaten by, so Niiwa ni vu means I am being pained by stomach. Nwa n mutwe means I am being pained by head or I have a headache, etc. The active form of this verb kuiwa is kuya. For monosyllabic verbs en dinging in wa you change the y to I and insert w right before the final vowel. Thus kuya becomes kuiwa. However, if a monosyllabic verb ends in wa then change the w to u and insert it before the final A therefore kunywa becomes kunyuwa. Active Kya Kandika Kwta Kwona Kua Passive Kwa Kandikwa Kwtwa Kwonwa Kuwa Meaning To be pained To be written To be named To be seen To be cooked

becomes becomes becomes becomes becomes

The other grammar used in this lesson is the object infix. The object infix is placed immediately before the verb stem. The order in the verb fomr is subject prefix, tense particle, object infix, verb stem derivative suffix and tense ending. The following are some examples of object infixes in various classes. M/A Class Singular first person N, Mb, nd, ng Examples: Nnanguine Nwandavisye Ndakambata Nnanengie Singular 2nd person Ku 3rd person Mu Examples

Plural first person tu Examples He it me He told me He wont refuse me he gave me Plural Plural

Nunatunengie Niwatutavisye Ndakatuvata Nunatunengie

Mu Ma (sometimes a)

96

Singular Nnakukuhie Nnamukuhie The Object followin Infix g table might help you to understa nd the object infixes in other noun classes. Noun Class M/M U-MI KA/T N KI/I I/MA /MA /N K/MA VA/K

He hit you He hit him Exampl e

Nnamkunie He hit you (plural) Nnamaknie He hit them Word with Eng. object infix Equival. Singular Word W/Object Infix (Plural) English equival. (Plural)

Muango -Door KA-TU Kalamu pen M I, Ngombe SYS Cow K-SY, S Kiatu Shoe Y-MA Iembe Hoe -MA Undu Issue W, - Uthyu I, SY, S Face K-MA Kutu ear VA-K Vandu Place

Ill open them. Ngakaua Ill buy them. Ngamiua Ill buy it Ngasiua Ill buy them Ngakiua Ill know Ngasiua Ill buy it them. Ngayiua Ill wash Ngamua Ill buy itit them Ngaumanya Ill wash Ngamamanya Ill wash it them. Ngauthamba Ill wash Ngasithamba Ill wash it them Ngakutila Ill cut it Ngamatila Ill cut them. Ngavua Ill buy it Ngakuua Ill buy them Ngauvingua

Ill open Ngamivingua it Ill buy it Ngatuua

Translate the following phrases and use proper passive forms of each of them. a) b) c) d) e) f) My son has a headache. The letter will be written by George. The food will be cooked by mother Her daughter will be married by Jacob. Those students will be beaten by their teacher. You will be seen by the doctor.

97

Exercise 2 Translate the following sentences: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Can you help me? Youll pay me after the child recovers He gave me four hundred shillings. Ill see you tomorrow morning. I told him the whole story. That cow is big, Ill buy it. My hand is ahcing, Ill cut it.

Exercise 3: Change the following sentences into Plural: 1. John nunangunie iyoo. 2. Paul nunamunengie valua iyoo. 3. Mwalimu nunambatie mwanya wa kuthi musyi. 4. Mwaitu nunanduiie iatu nzau. 5. Muthembi nunandavisye uvoo museo. 6. Ndakitali nunamutonyie singano 7. Mwana wake nunamwiie amelye ndawa. 8. Mwana wake nunanzomeie valua isu 9. Usuu akandukia kyondo kinene. 10. Muthukumi akanduia liu museo. Exercise 4 Andika Milaini itano iulu wa pisa ino. write five sentences about this pricture. Cultural Note: In Kenya some ethnic groups do not believe that one can be sick and die a natural death. To them one is always bewitched. So they tend to go to see witchdoctors instead of going to the hospital. Its just a culture.

98

LESSON TWENTY TWO


ISOMO YA MIONGO ILI NA ILI TOPIC;KUUA ---------COOKING ---------IN THE KITCHEN COMPETENCY:PREPARE A LOCAL DISH

Pauline Mwait Pauline Mwait Pauline Mwait

: : : : : :

Pauline

Pauline Mwait Pauline Mwait

: : : :

Mwait mnth nngktetheesya kua, nnd ndina wa mwing. Tthi ikon Wenda kua kya mnth? mnth nenda ka ngima na sukuma. Nyie nns kuua ngima nd ndys kuua sukuma. Ningkvundsya. Ethiwa wenda kua sukuma, mbee no nginya wthwe na ktunguu, mauta, mny, manyaanya na indi sukuma. Na nd yka ata? Mbee tilanga nynyi, na ithambya, wmaina uu, tilanga kitunguu na yka isiliani vamwe na munyu na mauta. Wkaa kitunguu kiana ata? Ethiwa n mboka nying, wkaa itng il, kitng kyavya, niwo wikiaa sukuma na uikunika. kunkaa vate kw? I kunikaa kwa vinda nini na indi yikia kaw kanini niwo mboka ndikange. Weekia kiw, etaela vand va ndakika ikm na ndi ymya.

99

Pauline Mwait

: :

N mvea muno mwait. n ninyie ngaua mboka. Aaya

Read aloud: mnth nnga ngima. mnth ninguua isyo. Ongela kw kkombe kmwe. Ika mauta na mny. Tilanga mboka. Tilanga kitng. Tilanga maanyaanya. Ikia kw. Vocaburalires: Kua Ktetheesya Ikoni Mauta Ktilanga Isilia Kwva Mbee Ethwa -

To cook To help Kitchen Oil To cut Sauce pan To serve Before, first If

In this lesson future tense has been used which has been explained in a previous lesson. Exercise 1: Change the following sentences into negative. 1. 2. 3. 4. 5. mnth nngua ngima. Nenda kya isyo. mnth nenda kua tene. Nngmtentheesya mwait kua ngima. Ndnge akakaanga mboka n.

Exercise 2: 1. Iveti ii syiua kyau? 2. Explain how to cook your favourite Kenya meal. Culture Note: In most cases men do not cook and they rarely to to the kitchen especially if there are women around. Some me in cities do not mind going to the kitchen to help with the cooking.

100

LESSON TWENTY THREE


ISOMO YA MIONGO ILI NA ITATU TOPIC; KUKOMBOA NYUMBA BOOKING A ROOM. DIALOGUE 1 Josto : Kalani : Josto : Kalani : Josto : Kalani : Josto Kalani Josto Kalani Josto : : : : : Ntonya kndetheesya? uvoo waku. N mseo. Wna thna mwa? Nenda nyumba ya kkoma. Nivo y? yvo. Yina kyoo na mbavu. Wenda nymba kwa ivinda yana ata? Vand va utuku mwe. Ni mbesa syiana? Ni silingi maana eli. Kwata mbesa nii sya tuku mwe. N asanda. Enda nymba namba itano. N mvea.

DIALOGUE 2 Kalani : Sally : Kalani : Sally : Kalani Sally Kalani Sally Kalani Sally : : : : : :

Nata? N kseo nndonya kkwata nymba vaa? wende nymba ilyi ata? Nenda nyumba ya andu eli, yina kyoo na mbavu. Ni mbesa syiana? Ni siling ana na mongo itano kwa mthenya mwe. Kwata mbesa nii na ienenga mbungo. Enda nyumba namba ikumi. Nunenga lisiti? yivo kwata. N mvea.

Soma na wasya munene Read aloud: Vaa ve nyumba? ve nymba. Aiee vai nyumba syoonthe, syina and. Nyumba syoonthe n mbusu. Wenda nyumba ilyi ata? Nenda nyumba ya mundu umwe. Nenda nyumba ya andu eli. Nenda nyumba yina kyoo na mbavu. Nenda nyumba yina itanda ili. Nenda nyumba yina kitanda kinene. Nyumba yina kyoo ni mbesa syiana? N silingi maana eli. N silingi maana atat. Wenda nyumba kwa vinda yiana ata?

101

Vand va kyumwa kmwe. Vand va symwa il Vand va tuk mwe. Vand va mthenya mwe. Vocabularies: Nymba Kyoo Mbavu Ktanda Vingua Lika Meni Ngengele Lisiti Kiva Saval Kalani

House / room Toilet Bathroom Bed Close / lock Enter Visitor / guest Bell Receipt To pay Trip / journey Clerk

The grammar used in this lesson is the possessive suffix Na Yina it has which has been extensively covered in a previous lesson. Exercise 4: Answer the following questions: a) b) c) d) Nymba sya kukomboa sya Kenya siilyi ta sya Amelika? Wekalile nymba iilyi ata? Wasaa liu mwau vau mkaawani? Wekalile kwa ivinda yiana ata?

Translate the following sentences: a) I want a room with a bathroom and a toilet. b) This room is cold. c) I dont like a hot room d) This food has a lot of salt. e) That Buffalo has long horns.

102

LESSON TWENTY FOUR


ISOMO YA MIONGO ILI NA INYA. TOPIC----MAWIA------PROFFESSIONS COMPETENCY;STATE THEIR PROFFESSIONS AND OTHER PEOPLES; DIALOGUE 1 Mbinda : Kingoo : Mbinda : Kingoo Mbinda Kingoo Mbinda Kingoo Mbinda Kingoo : : : : : : : Nata Kngoo N kseo muno mbinda. voo waku? No museo. Nauma Kanisan nayu nienda kthi musyi na ind ngthi sini kthambia. Ngwenda kendanya naku ona kau ndyendete kuthambia. Nwsi kthambia? Nnsi vaini, ind nngiia knywa. Vaii vata wa kkia. Ningkvundisya kthamba. Nyie nendete kthaka kalata mno. Ningkvndisya nza kvathukanyo sya kthkanyo sya kthaka kalata. Mbee tthi tkathambie na indi tithauka kalata. Aya tuthi.

Soma kwa wasya mnene Read Aloud: Wendete ksoma mavuku. Nendete ksoma mavuku. Nendete kwina. Nendete matha. Wauma wan wendete kwika ata? Nauma wan nendete ksoma ikanzeti. Nendete kwthuksya wathi. Nendete kuua Nendete kea ngewa sya uteti. Twendete kthaka mvila wa maau kla woo. Twendete kthaka mvilla wa moko kla kwaykya. Twendete kthaka mvuila wa kkav kla mthenya. Mathaukaa kalata tina wa kya. Nendete kthambia, kkna ngitaa na ksnga. Nendete ksemba. Endete knywa k. Kla wathanthat wkaa ata? Nyie ntenteheeasya mwait kua. Nendaa ndny kthooa Iu. Nendaa mndan kuima Mwka ata? Twsoma mavuku. Twkna ngitaa. Mli endete kkoma muthenya amina kya.

103

Umnth nditonya kthaka. Nina wia mwing. Onayu nongandka valua. No ngthooa iat. No ngneena na sim. No ngwloela sinema. No ngvoya. Vocabularies: Kthambia si kanga Kendania Kkia Knywa Vai vata Nzia Kvathkanyo Kthaka kalata Mvla wa moko Mvla wa maa Mvla wa kkav Ksnga Kma Ksemba Kwloela Sinema Kthi Kwina Ikanzeti Wathi Kwithksya ki Ndny Mndani Kukoma Sim Kvoya

To swim River Ocean Accompany To fear To drink No need Way Different To play cards Netball (handball) (Football) (legs-ball) Basketball To dance To cultivate To run To watch Cinema To go To sing Newspaper Song To listen to Local brew Market Garden To sleep Phone To pray

Mbs Nganga Nza

Cinema

Makanzeti Mbathi k Ndny Mndan Phone

Grammar Explanation: The grammar used in this lesson is the still tense. The syllable no followed by a verb leaves an impression that a certain action that has been taking place is still going on. Examples: No ngandika valua Im still writing a letter No ngsoma ivuku Im still reading a book No ngsnga Im still dancing. No ngya Im still eating.

104

A phrase one yu meaning even now is added to emphasize the fact.

105

Example Ona yu no ngsoma Up to now Im still reading. Ona yu no ngomete up to now Im still sleeping. Exercise 1 Translate the following sentences: 1. Ona yu nongsoma. 2. ona yu no methaka. 3. Ona yu no tkomete. 4. Ona yu no ngandika valua. 5. Ona yu no mka? 6. One yu no ngsemba. 7. Ona yu no ngima. 8. Ona yu no ngthoosya mboka. 9. Ona yu no ngtuma nthngi 10. Ona yu no ngwivundisya kikamba. Exercise 2: Re-write the following sentences using the Still Tense. Example: Q. Ningsoma ivuku. A Ona yu no ngusoma ivuku 1. Paul nukwivundisya kthambia. 2. Inywi mwi alim ma kikamba. 3. Silikali nditetheeasya and. 4. Mbesa syakwa syi vengi. 5. Michael niwe mwalim woo. 6. Tom ainaa mbathi sya wana. 7. Rose endete nzuku mno. 8. Nendete kwikala na mwana mno. 9. Endete kmanya mand ma mnd mno. 10. Nendete wia wa kima. Exercise 3: Syana ii Syithauka matha mek? What games are this kids playing? List down five activities kid like doing each day after school. 1. 3. 3. 4. 5. 6.

106

Nyie ni muusik ali

Nyie ni mwalimu

Nyie ni vundi

Mi sisita

Ni muui

Ni ndakitali

Muimi wa ngombe

107

Cultural Note: Most people among the Kamba ethnic group have no hobbies. This is due to the fact that we have no free time. Through out the day people are busy with their daily chores and then at the end of the day women get to cooking and men sit and chat as they wait for supper.

HIV/AIDS--------UKIMWI.
MANYITHYA ANDU MA MBAI MUTHELO.

MUTHELO-------

COMPETENCY:EDUCATE THE COMMUNITY ON DANGERS AND PREVENTION, MAUTHUKU NA NZIA YA KWISIIA

PCV;Vetelo niwathokisye muovisa wa wailu wa mwii utuini wa kwa maji musyini wa Loitoktok nikan aneene iulu wa muthelo,muovisa ni waeleisye undu mundu utonya kukwatwa ni muthelona undu mundu utonya kwisiia kukwatwa ni uwau uu. PCV-;Mwiaseo inywonthe? ATUI;Ii twiaseo PCV;Umunthi twina utanu kwithiwa na mueni na we ni ovisa wa uima wa mwii.nukuneena naitu iulu wa muthelo,kalivu ovisa. OVISA;Muthelo ni kyau? ATUI;Muthelo ni kuowa kana kiumi. OVISA;Muthelo ni uwau ula uetawe ni kwaa vinya wa mwii. ATUI;Ata? OVSA;Uetawe ni kwisila kwanana ki mwii na na mundu wina muthelo,kwikiwa kana kukwata nthakame ila yina muthelo.kutumia syindu ta sindano,kawembe,vamwe na mundu muwau.ona mwana no akwatwe ni muthelo ivinda ya kusyawani mundu muka wina muthelo. MUTUMIA;Mundu atonyaa kumanya ata kana ena muthelo? OVISA;Ikulyo iseo muno nidi nundu tuina ivinda tukaneena muno kyumwa kyukite.Tiwai na useo.

108

OVISA:Umunthi ni ngusungia makulyo ma kyumwa kithelu.mbee nineena iulu wa ndalili sya muthelo. Muthelo ni kwaiwa ni vinya wa mwii,muwau ambiliilya kuiwa ni mutwe,kwithua kukooa kemwa ni liu kuthinwa ni mwii na kukosa kilo. MWAITU;Kwina kivosya kya muthelo? OVISA;Aiee,vai kivosya ona vamwe. MUTUMIA;Ngai wakwa?nayu twiika ata ovisa OVISA;Ikulyo iseo mutumia,ithiwa mwikiiku kwai mwendwa waku,ndukonane kiimwii utena kondomu,ethiwa nomuvaka wonane kiimwii nuseo kutumia kondomu.na omuno ndukatumie kindu ta kawembe,sindano ndumie ni andu angi nuseo utheukye siindu isu vyu utanamba kwitumia. MWENE KIVILA;Ni muvea ni tweemanyisya muno umunthi.

ADVERBS Kimwii Ethiwa Muno Ivinda Muikiio Kukwatwa Kumumunya Kukooa Kumosa Kuiita Kutheukya Kwimanyisya

love if very time/duration believe to be infected to kiss to cough to slim to treat to boil to learn

NGEWA STORY

Muwau wa muthelo aile kwisuvia kwisila kuya nesa,ndakanywe sikala,kana kunywa uki.Niwaile kutumia kondomu ivinda yontheukwonana kii mwii na mwendwa wake;kuthumua na kwona ndakitaliyila uteiwa nesa na ingi aile kwithiwa e mutheu. FACTS ABOUT HIV/-------UWO IULU WA MUTHELO 1.Muthelo ti uoi 2.Muthelo ndwi ndawa 3.Mundu ona wiva no akwatwe ni muthelo 4.Muthelo ni kikwu 5.Andu aingi makwatawa ni muthelo nikwonana kii mwii.

109

CULTURAL NOTE;In some countries people believe in witchcrafthence AIDS is associated to witchcraft more over,othertribes believes in taboos and so believes AIDS is a curse from god or ancestors.some Christians believes the earth is coming to an end hence AIDS is a disease to punish people from their sinfulness. NOTEWhen doing a presentation to a community you need to work with your countetrpart on more culturally acceptable vocabulary like Ume-penis-instead of the direct word and that doent agree with the common culturally appropriate terms.

GLOSSARY Syiko - Verbs: Kikamba Kma Kwtwa Kmanya Kwkala Kthi Kka Ksyoka Kmanyisywa/ksomethya Kima Kthoosya Kiita Kithya Ktala Kthekya Kya Knywa Knenga Kete Kwanwa Kvma Ktnga Kwtya Kwongela Kiva

English To come from / out of To be called Know To stay To go To come To return To teach To farm To sell To treat To raise / keep To count To boil To eat To drink To curve To bring To be satisfied To be full To return To order To add To pay

110

Kmya Kwiwa Kmina Kthma Ksoma Kelewa Kua/kthooa Kvita Kwona Ktheea Ktula Kklya Ktetheesya Kusinga Kngama Kvika Ksua Kendanga Enda Kkua Kikamba Kkwata Kthi Kyalo Ka Kketha Ktana Kwka Kwalwa/kmwa Kvoa Kvaka Ktonya Kwta Ktavka Ktma Kmelya Kwaa Kthilia Ktwaya Knyaka Klika Ksia Kua Kwvua Kamka Kvinga Kvinga Klwa Kutiala

To remove / substract To fell/ hear To finish To rest To read To understand To buy To pass To see To go down / descend To climb / go up To ask To help To look To stand / stop To arrive To be full To move To leave To take / carry English To get / acquire To travel To rain To harvest To be happy To put on / wear To be pained / bitten by To recover To apply / smear To inject To diarrhoea To vomit To use To swallow To suffer from To shiver To infect To spread To enter To prevent To cook To serve To wake up To open To close To forget To remain

111

thambia Kkia Kendeea Kthaka Kma Knythya Kwendewa Ksemba Ksisya Kola Kwenda Kvita Kata Kkuna Ktonya Ksyawa Ksyaa Kthama Kwamba Kmantha Kandkwa Kandka Kwykalya Kwonelelya Kwanga Knga kwonia Kvinduka Ktavya Adjectives: Kikamba Noti / nzilo Imwe Il Itat Inya Itano Thanthat Muonza Nyaanya Keenda Ikumi Miongo l Miongo itat Miongo na Miongo tano Miongo thanthat

To swim To fear To continue To play To weed To water, irrigate To be attracted to To run To look To reduce To need To pass To follow To hit / beat To be able To be born To give birth To move / migrate To start / begin To search To be employed To write / employ To depend on oneself To direct, guide To move towards To cross To show To turn To tell

English Zero One Two Three Four Five Six Seven Eight Nine Ten Twenty Thirty Forty Fifty Sixty

112

Mionng monza Miongo nyaanya Miongo keenda Iana -ingi -nini -vy -thithu Thooa Vaita Kvya Thooa mseo Thooa wa mbee -eni -ingi -iana? Langi Mat Nzll Mbuluu Yelo Vingi Ngilee Masungwa -iu -eu -une Kko -seo -thku -ith

Seventy Eighty Ninety Hundred A lot / many Small / little Hot Cold Price Profit Get a loss Fair / good price First price Strange / foreign Other How many? Colour Colour of leaves (green) Light blue Blue Yellow Pink Grey Orange colour Black White Red Dirty Good Bad Unripe / raw

113

Maliu na Syaumywa Kikamba Mbemba Mboso Kyai Mny Lu Ikovis Kaawa Kalati Maluu Iia Kiw Msele Nyama ki Sota Sukali Us Mkate Itumb Isungwa Itunda Inanasi Iu Inyaanya

Food and Drinks: English Corn / maize Beans Tea Salt Food Cabbage Coffee Carrots Potatoes Milk Water Rice Meat Beer / alcohol Soda Sugar Porridge Bread Egg Orange Fruit Pineapple Banana Tomato

Syindu Sya Musyi na Ngua - Domestic Items and Clothing:: Kikamba English Nga Clothing Isaani Plate Kavy Knife Uma Fork Ngilasi Glass Kkombe Cup Ktambaa Cloth Kvila Chair Ndilisya Window Sokisi Socks Ktonyeo Dress Sati Skirt Suti Suit Leso Kanga Ngovia Hat Sulual Pants Mauta Oil

114

Kikamba Isilia Nyumba Mbavu Kitanda Ikoni Neti ya umuu Ngolova Uito na kithimo Kikamba Mita Kilo Nginya Nyusu Kwota Uasa Muio Kuma Kithimo Social Aspects, Nouns and Titles: Kikamba Mundu muka Munduuume Uvoo Mwaitu Mutumia Mwana Musyi Ni muvea Enda nesa Isyitwa Ni muvea Enda nesa Isyitwa Munyanya Sukulu Mwalimu / mumanyisya Mumanyiwa Kisungu Isavu Viasala Ndakitali Mbai Nau Musyai Mwanaaia Mwiituaia

English Cooking pan House Bathroom Bed Kitchen Mosquito net Storey Weights and Measures: English Metre Kilogram Up to / until Half Quarter Distance Luggage Since Amount English Woman / Lady Man / gentleman News Mother Old man Child Home Thank you Go well, goodbye Name Thank you Go well, goodbye Name Friend School Teacher Student English Mathematics Business Doctor Tribe/ethnic group Father Parent Brother Sister

115

Kikamba ma su -me -nga Mwtu Kavisi Mkaawa Mbesa Silingi Sumuni Ingotole Ndululu Ndola Mthoosya Mthooi Kanisa Msikiti Mwitikili Misilaamu Sikk Thayu Uk Kisomo Msingi Vundi Mvisi / Muui Mimi Mtongoi Sivitali W a Vengi Vosita Kyoo Ovisi Ndny Ngali Tikiti Sim Kyalo Mwanya Mthema Ngetha Ndawa Singano Mnd mka mito Meni Mthui

English Grandfather Grandmother Male Female Girl Boy Restaurant Money Shilling Fifty cent coin Ten cents coin Five cent coin Dollar Seller Buyer Church Mosque Christian Muslim Holiday Life Age Education Foundation Artisan / Technician Cook Farmer Leader Hospital Job/work Bank Post office Toilet Office Market Vehicle Fare Telephone Journey / Trip Chance, space Type Harvest, produce Medicine Injection Pregnant woman Guest, visitor Rich person

116

Mvila Mvila wa moko Mvila wa maau Ndanzi Matha Kwanza Mawa

Ball Hand ball (Volley ball) Football Dance Games / Athletics Field court Chores / Errands

117

Ualyuku wa Ivinda na Nzeve Changes in Time and Weather: Kikamba Kwaykya Mthenya Mawoo tuku Umnthi Mvevo Ivinda Masangya Tene Katambanga Wakwambiliilya Wakeli Wakatat Wakana Wakatano Wathantat Wakyuma Nzanuali Mwei wa Keli Mwei wa Katat Mwei wa Kana Mwei wa Katano Mwei wa Thanthat Mwei wa Monza Mwei wa Nyaanya Mwei wa Keenda Mwei wa Ikmi Mwei wa Ikmi na Umwe Mwei wa Ikmi na Ili Mwei Mwaka Kyumwa Iyoo Iso Un Auke Matk Ind Ivinda ya mbua Mbua Thano Mat Kseve Sua Mwei

English Morning Day Evening Night Today Cold / Chilly Season Dawan / early morning Early / long ago Noon / mid day Monday Tuesday Wednesday Thursday Friday Saturday Sunday Jauary February March April May June July August September October November December Month Year Week Yesterday Day before yesterday Tommorrow Day after tomorrow Date / Days When Rainy season Rain Dry season Clouds Wind Sun Moon

118

Ndata Yua Yuuta Nzeve

Stars Draught Hot/Humid Air

119

Preposition: Kikamba Iulu wa Nth wa/ungu wa Mbee wa Itina wa Nthini wa Kati wa Nza wa Vand va Vakuv na Vaasa na Vamwe na Muingo Itina wa Mbee wa Transport: Kikamba Ngal Kisuululu Mbasi Ndeke Mtokaa Ngali ya mwaki Ikasya Adverbs: Kikamba Indi Kana Mtuk Ta Mno Wo Ni kana nd Vate Ethwa

English On top of, over above Under / below, down Infront of, ahead Behind Inside, in Between, middle Outside, out Instead of Near, close to Far (from) Together Across After Before

English Vehicle Bicycle Bus Aeroplane Motor car Train Cart

English But Or Quickly / fast Like very Really / true So that How to Without If

Mamutha ma Mwii Human Anatomy: Kikamba English K Leg / foot Kwoko Hand / arm Itho Eye Kyongo / mtwe Head

120

Kikamba Kyaa Iu Kutu Nzw Iny Ivu Mwaa Muongo Mkaut Ktuo Matako Ktinyo Kthi Ngingo Ngolu

English Fingure Knee Ear Hair Nose Stomach Nails Back Belly / Button / Navel Shoulder Thigh Heel Chest Neck Chin

Natural phenomena and land marks: Kikamba English Nth Country Muunda Farm / Garden Mwaki Fire Kao Bridge Us River Kma Mountain kanga Ocean / Sea Iia Lake Makomano Junction Nza Path/way Ngalko Side Kwoko kwa ame Right hand side Kwoko kwa aka Left hand side wau Ailment / Disease vyvu Fever Ikua Cold Too Sleep Woo Pain Mthelo AIDS Kivinduvindu Cholera Mngethya Rabbies Ndetema Malaria Wauni Thirst Nzaa Hunger Kitau Wound ng Scabies Muttno Whooping cough Nhtya Dizziness

121

Nyamu Sya Musyi na Sya Kithekani: Animals (Domestic and Wild): Kikamba English Ngk Chicken / Hen Ngombe Cow Mbi Goat Ilondu Sheep Ngluwe Pig Iky Fish Munyamb Lion Mbusya Rhino Nzou Elephant Ngii Warthog Kngaangi Crocodile Nzoka Snake Mbia Rat Mbaka Cat Ngt Dog Kikoyo Leopard Ingoi Donkey Mbalasi Horse Mbk Rabbit / Hare Ngi Housefly Umuu Mosquito Ndaa Lice Ngngni Bedbut Ingli Cockroaches Mboo Buffalo Mbiti Hyena Ndwia Girafe Nza Zebra Ndaatai Antelope

122

Вам также может понравиться