1 ATATRK NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLM BLMLER ANABLM DALI

Ekrem ZER

OSMANLIDA TEKKE VE TARKAT ISLAHTLARI -II. MAHMUD DNEM VE SONRASI-

DOKTORA TEZ

TEZ YNETCS Prof. Dr. OSMAN TRER

ERZURUM 2007

TEZ KABUL TUTANAI

SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Bu alma, Temel slam Bilimleri Anabilim Dalnn Tasavvuf Bilim Dalnda jrimiz tarafndan Doktora tezi olarak kabul edilmitir. (MZA) Prof.Dr. Osman TRER Danman/Jri yesi (MZA) Prof.Dr. Erhan YETK Jri yesi (MZA) Do.Dr. sa ELK Jri yesi (MZA) Do.Dr. Mustafa AIRMAN Jri yesi (MZA) Y.Do.Dr. Cengiz GNDODU Jri yesi

Yukardaki imzalar ad geen retim yelerine aittir. 09 / 11 / 2007 (MZA) Prof.Dr. Vahdettin BACI Enstit Mdr

3 NDEKLER

ZET ..... ABSTRACT NSZ .. ...... ...... .. ..

5 6 7 10 1 1 1

KISALTMALAR

GR ........ KAVRAMSAL EREVE VE TARHSEL ARKA PLAN A- Bir Kelime/Istlah Ve Zihniyet Olarak Islaht Kavram

a- Islah ve slaht kavramlar ........................................................................................................ 2 b- Nizm- Cedd, Tanzimt ve Medeniyet kavramlar ...................................................... 2 c- Osmanl slahtlarnn mahiyeti ................................................................................................ 6 B- Islaht abalarnn Tarihsel Arka Plan ....................................................................................... 8 a- Islaht ihtiyac ve ilk tesbitler ................................................................................................... 9 b- III. Selimin slaht abalar.................................................................................................... 11 I. BLM ........17 1. II. MAHMUD DNEM TEKKELER ISLAH ABALARI .. 17 17 1.1. II. Mahmud Dnemi Osmanlnn Genel Durumu ....

1.1.1. Siyas ve idar durum ........................................................................................................ 18 1.1.2. Ordunun durumu ............................................................................................................... 20 1.1.3. Mal durum........................................................................................................................ 21 1.1.4. lmiye ve medreselerin durumu......................................................................................... 22 1.2. Dnemin Islaht Hareketlerine Genel Bir Bak ................................................................ 25 1.2.1. Asker slahtlar ................................................................................................................ 26 1.2.2. dar alandaki slahtlar ..................................................................................................... 29 1.2.3. Mlk ve mal alanda yaplanlar........................................................................................ 31 1.2.4. lim ve maarif alannda yaplanlar .................................................................................... 32 1.2.5. Salk alannda yaplanlar ................................................................................................. 33 1.2.6. Sosyal ve kltrel alanda yaplan dier slahtlar ............................................................. 34 1.3. Tekke Ve Tarikatlarn Islah ................................................................................................ 36 1.3.1. Tekke ve tarkatlarn genel durumu .................................................................................. 36
1.3.1.1. Tekke ve tarkatlarda bozulma...................................................................................................48 1.3.1.2. Tekke ve tarkatlardaki bozulma sebep ve ekilleri ...................................................................49

1.3.2. Tekkeleri etkileyen olaylar ve dzenlemeler..................................................................... 55

1.3.2.1. Yenieriliin ilgas.....................................................................................................................56 1.3.2.2. Bektai tekkelerinin kapatlmas ................................................................................................62 1.3.2.3. Evkf- Hmyn Nazaretinin kuruluu ve tekkelere etkisi.......................................................68 1.3.2.4. Meihat tevcihi ve halife intihabnn dzenlenmesi ...................................................................75 1.3.2.5. Meyhn maaa balanmas ....................................................................................................79 1.3.2.6. Tarkat erbab iin de kyafet nizamnamesi karlmas .............................................................84 1.3.2.7. Tekke mensuplarnn yymalar gereken dier hususlar..............................................................88

1.3.3. Islahtlar karsnda ulemnn tavr................................................................................... 89 1.3.4. Tekke mensublarnn slahtlara bak ............................................................................. 95 II. BLM 101 101

2. TANZMAT DNEM TEKKELER ISLAH ABALARI

2.1. Tanzmat Dnemi ...................................................................................................................... 101

4
2.2. Tanzmat ve Tasavvuf Hayat............................................................................................... 109 2.3. Tanzmat Sonras Tekkeleri Islah Tedbirleri: .................................................................... 112 2.3.1. Osmanlda meclisler ve Meclis-i Meyh ...................................................................... 113
2.3.1.1.Meclis-i Meyhn kuruluu ...................................................................................................115 2.3.1.2. Amac ......................................................................................................................................119 2.3.1.3. Yaps.......................................................................................................................................120 2.3.1.3.1. Merkez tekkelerin tekili .................................................................................................120 2.3.1.3.2. Meclis-i Meyhn tara tekilt...................................................................................122 2.3.1.4. Faaliyetleri ...............................................................................................................................123 2.3.1.4.1. Meihata atama................................................................................................................125 2.3.1.4.2. Uhdesinden meihatn alnmas .......................................................................................137 2.3.1.4.3. Vakfiyelerin kayt ve korunmas......................................................................................138 2.3.1.4.4. Tekkelerin teftii..............................................................................................................139 2.3.1.4.5. Tekke ve tarkatlarla ilgili ortaya kan problemlerin zlmesi.....................................142

2.4. Merutiyet Dnemi Ve Meyh ........................................................................................... 143 2.4.1. II. Abdulhamid dnemi ................................................................................................... 144
2.4.1.1. II. Abdulhamidin i politikas ve meyhla likisi ...............................................................146 2.4.1.2. D siyasette meyhn katks ................................................................................................151 a. Ebul-Hd ..................................................................................................................................154 b. eyh Muhammed Zafir Efendi ....................................................................................................156 c. Buharal eyh Sleyman Efendi ..................................................................................................158

III. BLM

161 161

3. OSMANLININ SON DNEM TEKKELER ISLAH ABALARI

3.1. ttihat Ve Terakki daresi Ve Tekkeler .............................................................................. 161 3.2. lm Adan Tekkeleri Islah abalar ................................................................................. 166 3.2.1. Cemiyetlerin teekkl.................................................................................................... 166
3.2.1.1. Cemiyyet-i Sufiyye-i ttihadiyye ............................................................................................170 3.2.1.2. Cemiyyet-i Sfiyye.................................................................................................................172

3.2.2. Gazete ve dergi neriyat ................................................................................................. 175

3.2.2.1. Cerde-i Sfiyye.......................................................................................................................177 3.2.2.2. Tasavvuf ..................................................................................................................................179 3.2.2.3. Muhibbn.................................................................................................................................181 3.2.2.4. Hikmet .....................................................................................................................................182 3.2.2.4. Mihrab .....................................................................................................................................184

SONU 187 BBLYORAFYA 191 A- Ariv, Gazete ve Dergiler ....................................................................................................... 191 B- Kitap ve Makaleler ................................................................................................................. 191 EKLER 205 ZGEM 222

5
ZET DOKTORA TEZ OSMANLIDA TEKKE-TARKAT ISLAHTLARI -II. MAHMUD VE SONRASIEkrem ZER Danman: Prof. Dr. Osman TRER 2007 SAYFA: 212 Jri: Prof. Dr. Osman TRER Prof. Dr.Erhan YETK Do. Dr. Mustafa AIRMAN Do. Dr. sa ELK Yrd. Do. Dr. Cengiz GNDODU XIX. asr Osmanl Devletinde, geleneklemi messeselerin bozulmas, takarrr etmi nizamn sarslmas ve gevemesi ile balayan ve gitgide gelien dalmalara kar alnan tedbir ve teebbslerin youn olarak yaand bir adr. Osmanl reform tarihi iersinde II. Mahmud dnemi bir dnm noktasdr. nk 1826 sonras yaplan slaht sadece asker, idar ve iktisad alanla snrl kalmam, ayn zamanda toplumsal ve kltrel hayatn her alann kapsayan musikiden giyim tarzna, spor ve elence anlaylarndaki deiime kadar pek ok ynde gelimitir.. Haddizatnda Tanzimat devrinde oluturulan yeni messeselerin pek ou da II. Mahmud devrinde kurulmutur. XIX. Asr tasavvuf tarihi asndan da ok nemli hadiselerin yaand bir dnemdir. Devletin asrlardr asli unsurlarndan biri olan Yenieriliin ilgasyla beraber Bektailiin de faaliyetine son verilmi, tekkeleri kapatlmtr. Ayrca dier tekke ve tarkatlar iin de bir dizi dzenlemeler yaplmtr. Tanzimatla birlikte devletin tekkeler zerindeki kontrol devam etmi ve bu durum Meclis-i Meyhn kurulmasyla kurumsal bir hal almtr. II. Abdulhamid dnemi ise bir anlamda devlet-tarkat yaknlamasnn yeniden yaand bir dnem olmutur. Gemiten beri yaplan pek ok slaht teebbslerine ramen ktye gidiin devam ettiini, gren Sultan Hamid hem i hem de d politikada medrese ve tekke gibi iki temel messeseye dayanmay tercih etmitir. O, dneminde yaayan birok mutasavvf ile iyi ilikiler kurmu olmakla birlikte, yakndan grp tant ahslarn banda Medeni-zeli tarkatnn eyhi Mehmed Zafir Efendi ile Rufi tarkatnn eyhi Ebul Hda Efendi gelir. II. Merutiyetle birlikte tasavvuf evrelerinin de tekke dnda bir faaliyet alan olarak cemiyetlemenin yannda tasavvuf konulara arlk veren gazete ve dergi nerine teebbs ettiklerini grmekteyiz. Cemiyyet-i Sufiye-i ttihadiyye, Cemiyet-i Sufiye gibi cemiyetler bu dnemde tekke ve tarkat evrelerince kurulan cemiyetler olup, Ceride-i lmiye, Ceride-i Sfiyye, Muhibban ve Tasavvuf gibi gazete ve dergiler, yine bu evrelerin kardklar yaynlardr.

6
ABSTRACT Ph. D. THESIS IMPROVEMENTS OF TAKKA-TARIQATS IN OTTOMAN -THE PERIOD OF MAHMUD II AND POST-MAHMUD IIEkrem ZER Supervisor : Prof. Dr. Osman TRER 2007 PAGE: 212 Jury: Prof. Dr. Osman TRER Prof. Dr.Erhan YETK Assoc. Prof. Dr. Mustafa AIRMAN Assoc. Prof.Dr. sa ELK Asist. Prof.Dr. Cengiz GNDODU The 19th century is period that started with the breakdown of traditoned establishments, shaking and loosening of stable order. In this period precaution and attempts against dispersal of Ottoman Empire occurred. Throughout the Ottoman History, the Period of Mahmud II is a turning point. Because, improvements after 1826 are not limited just with administrative and economic fields but it also includes social and cultural aspects. It is aimed to spread Westerntype life style with the improvements which cover music, fashion style, sport and entertainment. Actually, most of institutions that established in period of Tanzimat originated from Mahmud II. The reforms of Mahmud II are not only a continuation of improvements made by predecessors but also a model for successors. The 19th century is a period which most important events in point of Sufism History appeared. With the abrogation of Janissaries, the activities of Baktashis were banned and also their takkas were closed. In addition, many improvements were made for the other takkas and tariqats. With the Tanzimat, the control of the empire on Takkas continued and this situation went on till the establishment of Maclis al-Mashayih. Closeness between empire and takkas began to reappear in the period of Abdulhamid II. Abdulhamid II realized that in spite of many improvements made by predecessors, decrease of the empire continued. He as a sultan preferred to rely on madrasa and takka in the interior and exterior policy. He established good relations with his contemporary Sufis like Mehmed Zafir Efendi from Madani- Sahazali Tariqat in Northern Africa and Abul Huda Efendi from Rufi Tariqat in Syria. It is seen that after the second constitutional monarchy, Sufi circles, as activity of outTakka, attempted to publish newspapers and journals focused on Sufi matters besides institutionalization. We can list the most important societies and journals as below: Camiyat Sufiya Ittihadiya, Camiyat-i Sufiya and Carida-i Ilmiya, Carida-i Sufiya, Muhibban and Tasavvuf.

NSZ
Tarkatlar, slm toplumunun vazgeilmez bir ihtiyac olarak her dnemde etkisini hissettirmi, bir yaay tarz olarak da varln gnmze kadar devam ettirmitir. slm toplumunun gnll sivil kuruluu olarak nitelendirilebilecek bu messeseler, devletin mdahale ve katks olmakszn tekkeler ve zviyeler araclyla halka din, ahlak ve sosyal alanda hizmet veren messeseler niteliindedir. Balangtan sonuna kadar tekkelerin Osmanl toplum hayatndaki rol incelendiinde, bu messeselerin her eyden evvel tebli ve irada ehliyetli elemanlar yetitiren bir eitim ve retim merkezi olduu grlr. Cemiyetin icap ve ihtiyalar, zaman ve zeminin imknlarna gre yetitirilen insanlarn cemiyete istikamet vermedeki ehemmiyeti ak bir gerektir. Anadolunun iman hayat kmil insanlarn nderliinde ideal dzeye ulam, tebli ve irat hizmetlerini disiplin altna alan tekke ve zviyelerle yaygn formunu elde etmitir. Cemiyetin her kesimine anlayacaklar dilden slm anlatan, tasavvuf eitim ve terbiyesinden gemi ahsiyetler, devlet ve millet hayatnn sevk ve idaresinde mhim rol oynamlardr. Osmanlnn kurulu ve ykseli dnemlerinde, devletin idr, asker, ilm ve itima hayatnn ekillenmesinde tekke ve tarkatlarn ok nemli bir mevkii ve etkisinin olduu herkese kabul edilen bir hakikattir. Ancak XIX. asr Osmanl Devletinin, kendisini tarih sahnesine karan, madd ve manev mesnetlerinden kayd, asker-siyas grafiinin yannda, ilm, itima, iktisad ve hukuk sistemlerinin intizaml seyrini kaybettii, i gaile ve d mdahaleler yznden, devletin esas unsurlar arasndaki irtibat ve muvazenenin iyice bozulduu ve ykl srecine girdii bir adr. Ayn zamanda bu asr, devleti bu kt giditen kurtarmaya ynelik admlarn atld, o zamana kadar yaplanlardan farkl olarak bir takm yeni slah aba ve gayretlerin en youn olarak yaand bir dnemdir. Bir asrlk bir dnem ierisinde, gerek devlet kurumlar gerekse toplumsal hayatn her safhasnda ok hzl bir deiim ve dnm sreci yaanmtr. Kabul etmek gerekir ki, ken bir medeniyet ve dzenin btn kurumlar bu k ve bozulmadan ister istemez etkilenmitir. Osmanlnn k srecinde tekke ve tarkat kurumu bundan ne kadar etkilenmi veya tedenni onlarda hangi boyutta cereyan etmi-

8 tir? Devlet-tekke mnasebetleri bu alkantl dnemde nasl bir izgide gelimitir? Tekke ve tarkatlara ynelik nasl bir slah areleri dnlm ve uygulanmtr? Daha da sralanmas mmkn olan bu ve buna benzer sorular bizi byle bir almann yaplmasna sevk etmitir. Temelde bu ve benzeri sorularn cevaplarn bulmaya ynelik olan almamz bir Giri ve Blmden olumaktadr. Giri ksmnda Osmanl yenileme tarihi boyunca farkl dnemlerde yaplan slahtlar ifade iin kullanlan Islaht, Nizm- Cedid, Tanzimat ve Medeniyet kavramlar zerinde durulmu, bir kavramsal ereve oluturulmaya allmtr. Ayrca II. Mahmud dnemine gelinceye kadar devleti slah adna yaplan almalar ve gsterilen gayretler bir tarihsel arka plan olarak ksaca ortaya konulmutur. Birinci Blmde XIX. asr Osmanlnn genel durumunun yannda zellikle II. Mahmud dneminde asker, idar, mlk ve ilm alanlarda yaplan ok kkl slahtlara ksaca deinilmitir. Yine bu dnemde Yenieriliin ilgasyla balayp Bektailiin tasfiyesiyle sonulanan bir takm olaylar yaanmtr. Tekke ve tarkatlar yakndan etkileyen bu olaylarn, ne ekilde cereyan ettikleri orijinal kaynaklara dayanarak ortaya konmaya allmtr. Ayrca tekke ve tarkatlarn genel durumu, onlarla ilgili olarak yaplan bir dizi dzenlemeler ile alnan tedbirler hakknda genel bilgiler verilmitir. kinci Blmde Tanzimat dneminin genel yapsna uygun olarak tekke ve tarkatlar slah ve onlarla ilgili her trl faaliyeti yrtmek zere kurulan Meclis-i Meyh messesesi ele alnm, kuruluu, amac, idar yapsnn yannda faaliyetleri ve karlat problemler zerinde durulmutur. II. Abdulhamidle birlikte biraz da onun d politikasnn gerei olarak devletin tekke ve tarkatlara ilgi ve desteinin arttn grmekteyiz. Bu ilikinin boyut ve mahiyeti aratrlm, kaynaklarn elverdii nispette devlet ricali-meyh ilikisi de bu blmde ele alnmtr. II. Merutiyetle birlikte Osmanlda youn bir gazetecilik ve dergicilik faaliyetinin yannda, muhtelif gayelerle, eitli cemiyet ve derneklerin kurulduunu biliyoruz. Tekke dnda bir faaliyet alan olarak muhtelif tarkatlara mensup kiilerin de bu dnemde kurduklar cemiyet ve kardklar gazete ve dergiler nc Blmn konusunu tekil etmektedir.

9 Yaptmz bu almann, Osmanlnn son dneminde, tarkat ve tekke messesesiyle alakal olarak cereyan eden, ancak birou hakknda yeterli bilgi sahibi olunmayan siyas, fikr, sosyal ve kltrel gelimelere k tutarak, yakn tarihimizin nisbeten karanlk kalm farkl, fakat nemli bir vehesinin aydnlanmasna katk salayacan dnmekteyiz. Bu vesile ile beni byle bir almaya tevik eden ve almam boyunca ilm ve teknik konularda yardmlarn esirgemeyen muhterem hocam Prof. Dr. Osman TRER Beye sonsuz minnet ve teekkrlerimi arz ediyorum. Bu arada almamn taslak plann oluturma ve olgunlamasndaki kymetli katklarndan dolay Yrd. Do. Dr. Cengiz GNDODU Beye, teknik konulardaki yardmlarndan dolay da Do. Dr. mer AYDIN Beye kranlarm arz ediyorum.

Erzurum- 2007

Ekrem ZER

10

KISALTMALAR
age. agmak. agmad. agtez a.y. A AFD Ansk. Bkz. Bsk. c. ev. DBA DA DTYK Ed.Fak. Fak. H. h. Haz. Hz. BB M MEB MF Matb. MM nr. nr. . s. sy.: Sad. TDV TTK trc ts. vr. Yay. : Ad geen eser : Ad geen makale : Ad geen madde : Ad geen tez : ayn yer : Ankara niversitesi : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi : Ansiklopedisi : Baknz : Bask : Cilt : eviren : Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi : Diyanet slm Ansiklopedisi : Dil ve Tarih Yksek Kurumu : Edebiyat Fakltesi : Fakltesi : Hicri : Hazrlayan : Hazreti : stanbul niversitesi : stanbul Byk ehir Belediyesi : stanbul Mftl : Milli Eitim Bakanl : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi : Matbaas : Meclis-i Meyh : Nereden : Numara : lm Tarihi : Sayfa : Say : Sadeletiren : Trkiye Diyanet Vakf : Trk Tarih Kurumu : Tercme : Tarihsiz : Varak : Yaynlar

11

GR KAVRAMSAL EREVE VE TARHSEL ARKA PLAN A- Bir Kelime/Istlah Ve Zihniyet Olarak Islaht Kavram
Osmanl devletinde klasik dnemde lim ve mtefekkirler tarafndan zaman zaman, devlet adamlarn uyarmak, devletin daha ileri gitmesini salamak, meydana gelen aksaklklar dzeltmek ve zuhur eden ihtiyalar karlamak sadedinde yazlan nasihatname, siyasetname ve son dnemde lyiha tr eserler ktphanelerimizde zengin bir klliyat vcuda getirmektedir1. XVII. asr sonuna kadar Osmanl yazarlar, padiahtan Yenieri askerne, reayadan ulemya dek btn geleneksel devlet yapsnn yerinden ktn, ileyilerinin bozulduunu gsteren arka arkaya yazlar yazyordu. zellikle XVI. yzyln ikinci yarsndan itibaren imparatorlukta balayan, idr, asker, sosyoekonomik knty durdurmay hedef alan hkmdarlarn kardklar adalet-nmeler yrrle konmu ve bir takm slaht kapsayan fermnlar iln edilmitir. Bu cmleden olarak devlet adamlar ile baz fikir ve kalem sahipleri pratik ve ameli bir gaye ile padiahlara ve mesul devlet adamlarna risaleler ve lyihalar suna gelmilerdir2. Bu yazlar ihtilal ve slah, ya da tanzim literatr olarak nitelendirebiliriz3. Bugn bizim bilimsel adan iimize yarayan bu yazlar, o zamann adamlarnn iine yarayacak bir yenilik tamyordu. nk bunlar bunalma son vermek iin eskiye dnmekten, eski kaynak ve kanunlar ihya etmekten baka bir yol gstermiyordu4. Bunda ama Osmanlla devr-i Orhanye has safiyetini yeniden kazandrmak, bylece Avrupa akvam arasnda yaamak hakkn temin etmek dncesiydi5. Bu gr ve onun zaman zaman harekete geirdii giriimler XVII. asrn sonuna kadar srd. Fakat Osmanl devletinde bilhassa XVIII. yzyln sonu ve XIX. yzyl boyunca devletin bnyesine zarar veren arzalar slah etme fikir ve cehdinin youn olarak yaand dnem olmutur.

1 2 3 4 5

Geni bilgi iin bkz. Ahmet Uur, Osmanl Siyaset-Nameleri, Kayseri E. Yay., Kayseri 1992, s. 2125. Hseyin Gazi Yurdaydn, slm Tarihi Dersleri, AF. Yay. Ankara, 1982, s. 120- 121. Yaar Ycel, Osmanl Devlet Tekilatna Dair kaynaklar-Kitab- Mstetab, TTK. Basmevi, Ankara, 1988, s. XVI. Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1973, s. 34. Berkez, age., s. 34- 35. Ahmet Refik Altnay, Kabak Mustafa, Matbaa-i Hayriye, 1331/1912, s. 25.

12 a- Islah ve slaht kavramlar Aslen Arapa sulh ve salah kknden gelen bu kelime slahn ouludur ve dzeltme, ilerin iyiletirilmesi anlamna gelir. ngilizcede reforms olarak ifade edilir.6 Kelime anlam itibariyle slaht, herhangi bir ite, messesede veya devlet dzeninde eskiyen, bozulan, aksayan yanlar dzeltme, iyiletirme, iyi hale koyma, kusur ve noksanlarn gidererek tamamlama, fena ynlerini giderip mkemmel hale getirme veya tamamen yenisiyle deitirme ve reforme etme olarak tanmlanr7. Szlklerde slah kelimesi genellikle u terkipler halinde kullanlr: Tedbir-i Islhiyye: Dzeltme, iyi hale getirme iin alnan tedbirler. Islaht- Cedde: Yeni dzenlemeler, yaplan slahtta eksik grlerek yeniden dzenleme yaplmas. Islh- hal: Kendi halini iyiletirme, durumu dzeltme Islh- ztl-beyn: Bartrma, aralarn bulma8. Istlah olarak slh, Osmanl lkesinde yaanan aksaklklar ve devletin ileyiindeki yaval gidermek, verimlilii artrmak9 adna siyas, iktisadi ve idr alanlarda her dnemde yaplan btn yeniden yaplanma gayret ve abalarn kapsayan bir kavramdr. Bu anlamnda slaht- adliye, slaht- mlkiye, slaht- mliye eklinde kullanlmtr. b- Nizm- Cedd, Tanzimt ve Medeniyet kavramlar Islaht kelimesinin yannda Osmanl yenileme tarihi iersinde Teceddt, Nizm, Nizm- Cedid, Tecdd-i usl, Tanzmt ve medeniyet kavramlar da kullanlmtr. Tanzm, n.z.m. kknden gelmekte olup oulu Tanzimttr. Nizm ise; szlkte; dizmek, tertb etmek, dizi, tertib; kide, kanun gibi anlamlar da zikredilir10. Nizm- Cedid, Osmanl teceddt tarihi iinde bir dneme damgasn vuran bir tabirdir. Yeni kanun, yeni sistem anlamna gelen bu kavram, daha ok III. Selim zamannda kurulan
6 7

8 9 10

Asm Efendi, Okyanus, haz. Pars Tulac, Pars Yay., stanbul, 1971, II, 1141. emseddin Sami, Kms- Trk, Dersadet 1318, II, 1463; Osman Ergin, Mecelle-i Umuru Belediye, Matbaba-i Osmaniye, 1338, I, 745; Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, 2. bsk., MEB. Yay., stanbul, 1971, II, 6. emsedin Sami, age., I, 122; Meydan Larousse, ISL, Vl, 134. Tuncer Baykara, Yenieri Ocann Kaldrlmasnn Sosyal Sonular, Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri, Ed. Fak. Yay., stanbul, 1990, s. 148. Muallim Naci, Lugat- Naci, Asr Matbaas, s. 289, 902; emseddin Sami, age., II, 1463.

13 yeni asker birimin ad olmutur11. Baz kelimeler nasl baz alarn hususiyetlerinden kmsa, Nizm, Nizmt, Tanzim, Tanzmt ve Tanzmt- Hayriye gibi ayn kkten gelme kelime ve tabirler de XVIII. asrn sonlarndan itibaren Trkiyede mebzul ekilde kullanlmaya balanmtr12. Nizm- Cedid, Osmanl Devletinin XVIII. asrn sonlarnda asker ve idar sahasndaki gerilik ve dzensizliklerine bir are olmak zere, garp manas ile ileri bir nizam kurmak hususundaki slaht teebbs ve hareketleri iin kullanlan bir tabir ve bu maksatla meydana getirilip de, Avrupa usulnde yetitirilmek istenilen talimli askere verilen addr13. Genel olarak slaht kavram ierisinde deerlendirilebilecek almalar iin III. Selim hususen Nizm- Cedid tabirini tercih etmi ve kendisinden sonra da devam edecek ok ynl bir slahtn ilk admn atm olmakla birlikte14, Nizm- Cedide terminolojide yer alacak ekilde mana ve muhteva kazandran ilk ahs brahim Mteferrika olmutur. O, 1732 ylnda Padiah I. Mahmuda sunduu Usull- Hikem f Nizmil-mem isimli eserinde, devletin bnyesindeki bozukluklarn sebepleri zerinde durmu ve arelerine dair grlerini dile getirmitir15. Bu eserde ilk olarak askeryenin tanzmi ele alnm olmakla birlikte tm cemiyeti kapsayan mull slaht hareketleri nizm- cedid olarak ifade edilmitir. Nizm- Cedid, Osmanl mparatorluuna idr, iktisadi, asker, ictimai ve hemen her sahada byk bir yenilik getirecek bir slaht program olarak III. Selim dneminde derinlik kazanmtr.16 Tahta getikten sonra, Nizm- Cedid tabiri artk iyice kullanlmaya balanm ve eski usul ve tekilt iin kullanlan Nizm- Kadm szne karlk, bu stlaha byk bir ehemmiyet verildii grlmtr. Bu ynyle Osmanlnn binyllk tarihi iinde eski usul ve kaidelerin kullanld klasik dneme Nizm- Kadm, yenileme ve batllamann yaand dnem de Nizm- Cedid olarak nite-

11 12 13 14 15 16

Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara, 1970, s. 1009. Ziyaeddin Fahri Fndkolu, Tanzmtta timai Hayat Tanzmt I, Maarif Matbaas, stanbul, 1940, s. 623. M. Tallib Gkbilgin, Nizm- Cedid, A. IX, 309. Tuncer Baykara, Osmanllarda Medeniyet Kavram ve Ondokuzuncu Yzyla Dair Aratrmalar, zmir, 1992. s. 4. Bkz.Adil en, brahim Mteferrika ve Usull-Hikem fi Nizmil-mem, TDV Yay., Ankara, 1995, s. 69-107. Ali hsan Gencer, Bahriyede Yaplan Islaht Hareketleri ve Bahriye Nezaretinin Kuruluu, stanbul, 1985, s. 31.

14 lendirilmitir17. Eski dzen ve tekilat yerine orduya yeni bir dzen vermek istedii zaman III. Selim Nizm- Cedid tabirini kullanmtr18. Bu dnemdeki slaht hareketleri dar anlamda; Avrupa usulnde yetitirilmek istenen talimli asker; geni anlamda ise devletin bozulan btn messeselerinin tecdidi, ilim, teknik, sanayi, ticaret, ziraat ve sanatta Avrupaya uygun yaplmas tasarlanan slaht hareketlerinin btnn kapsayan giriimlerin hepsine birden Nizm- Cedid denmitir19. Aslnda anlalan o ki, bir asker tertibin ad saylmakla birlikte, gerekte Nizm- Cedid ok geni ve kkl bir slahttr. Bu slahtn arlk noktasn asker dzen tekil etmekle beraber, idare, iktisat, adliye, siyaset ve politika alannda da pek ok yenilik yaplmtr20. Tanzmt ise; Tanzm in oulu olup szlkte; dizmek, dizilmek; bir eyi yapp-yaktrmak; yoluna koymak, konulmak anlamndadr21. Dar manasyla Tanzmt, kelimenin lgat anlamnda mevcut olan, nizamszln giderilmesi, bozulan asker ve idr alandaki dzensizlii gidermek, memleketi bir disiplin altna almak, kanunlar hkim klmak suretiyle homojen olmayan imparatorluk halklarnn merkeze balanmasn salamak suretiyle dalmay engelleme abalardr22. Kelimenin lgat manasnn da ifade ettii gibi imparatorluk Trkiyesinin bnyesinde meydana gelen siyas, ekonomik, sosyal, adl ve kltrel dzenlemelerin btn iin kullanlan bir tabirdir. Bu geni ve kkl deiikliklerin yapld devreye de Tanzmt Devri ad verilmitir.23 1839 yl 3 Kasmnda (26 aban 1255) stanbulda Topkap saray yanndaki Glhane bahesinde, devrin hariciye nzr Mustafa Reit Paa tarafndan yerli ve yabanc byk bir kalabalk nnde Sultan Abdulmecidin memlekette yapacan bildirdii geni slaht bildiren Hatt- Hmyunun okunmas ile balayan ve genellikle 1876 yl Aralk aynda iln edilen Kanun-i Essnin yrrle girmesine kadar devam ettii

17 18 19 20 21 22 23

Ahmet Tabakolu Osmanl Miras, Osmanl Medeniyeti (Siyaset-ktisat- Sanat), Klasik Yay., stanbul, 2005, s. 15. Ongunsu, Tanzmt ve Amillerine Umumi Bak, Tanzmt I, s. 10. Enver Ziya Karal, Selim IIIn Hatt Hmayunlar-Nizam- Cedt (1789-1807), Ankara, 1988, s. 2930; Gkbilgin, agmad., IX, 309. Karal, age. s. 186. Muallim Naci, Lugat- Naci, s. 258. Enver Koray, Trkiyenin adalama Srecinde Tanzmt, stanbul 1991, s. 18. Koray, age., s. 4.

15 kabul edilen24 dneme Tanzmt denmesi sonraki yllarda olmutur. Balangta bu kavram bilinmesine ramen, uzun yllar fermnn okunduu yere nispet edilerek Glhane Hatt- Hmayunu adyla zikredilmitir. Tanzmt adnn yaygnlamasnda Vakanvist Abdurrahman eref efendinin pay byktr. nk o yllarda yaplan slaht ve dier gelimelere Tanzmt denmesinde yazdklar etkili olmutur.25 Takvm-i Vekyinin 11 muharrem 1254/1838 tarihli nshasnda Tanzmt- Hayriye tabirine tesadf edilir26. Tanzmt hareketi farkl ekillerde tarif ve tavsif edilmitir; bir ksm yazarlar Avrupadan mlhem programl bir slaht, reform hareketi, Osmanl devletine Avrupa bir idre ekli verme gayreti derken; bir ksm ise, Avrupay memnun etme hareketi veya Trkiyede merut bir idarenin kurulmasna, slm-Hristiyan lemlerinin birbirine yaknlamasna ve barmasna zemin hazrlayan bir kltr ve slaht hareketi olarak tarif etmilerdir27. Fransz yazar Engelhadt 1880-82lerde kan LaTurquie et le Tanzmt isimli kitabnda Tanzmt ok ciddi bir revolation veya inklap28 olarak nitelendirir. Tanzmt mteakip stanbulu ve Trkiyeyi ziyaret etmi olan Ubucini Tanzmt yle deerlendirir: Tanzmt bazlarnn yanl olarak zannettii gibi Yeni bir nizam manasna gelmez, bilakis gerek zamann icbt, gerek Yenierilerin devlet ilerine mdahalesi neticesi rndan kan eski nizamn yeniden tesisini ifade eder29. Nasl ki Nizm- Cedid yalnzca III. Selimin kurduu yeni ordunun ad olmad gibi, Tanzmtda bir tek olayn ad deildir. Tanzmt Osmanl Devletinin batllama yolundaki abalarnn ne ilki ve ne de sonuncusu olup, bu zincirin geni ve nemli bir halkasdr30. Medeniyet, kelime olarak Trkede ilk defa 1838lerde grlmtr. (m.d.n.) kknden gelmesi itibariyle aslen arapa olmakla birlikte medeniyet kavram arabada bulunmamaktadr. Osmanllarn sonradan trettikleri kelimelerden birisi oldu24 25 26

27 28 29 30

Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, TTK Basmevi, 2. bsk., Ankara, 1984, s. 172; Ahmet Cevat Eren, Tanzmt, A, stanbul, 1970, XI, 709. Tuncer Baykara, Nizam, Tanzmt ve Medeniyet Kavramlar zerine, Tanzmtn 150. Yldnm Uluslar aras Sempozyum Bildirileri, Milli Ktphne Matbaas, Ankara, 1991, s. 61. Ahmet Hamdi Tanpnar, XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, Ed. Fak. Yay. brahim Horoz Basmevi, 2. bsk., stanbul, 1956, I, 97; Adnan Advar, Osmanl Trklerinde lim, Maarif Vekleti Neriyat, stanbul, 1843, s. 148. Geni bilgi iin bkz. Eren, agmad., XI, 710. Howard Reed, Tanzmt Ne Zaman Balad ve Bitti, Tanzmtn 150. Yl dnm Uluslar aras Sempozyumu, Milli Ktphne Matb., Ankara, 1991, s. 23. Par. M.A. Ubucn, Lettres sur La Turque, Paris 1853, s. 30. Koray, age., s. 18.

16 u anlalmaktadr. Ancak Osmanllar, bu kelimeyi, kendi kltrleriyle bal olarak deil, Avrupadan gelen bir kavrama karlk olarak dnmlerdir. Bu kavram ifade eden kelime, Trklerin de bir sre sivilizasyon olarak aynen kullandklar civilisationdur31. Bu kavramn XIX. asrda Avrupaya eli olarak giden Trkler tarafndan ilk defa kullanlmaya baland anlalmaktadr. Bunlardan birisi olan Paris elisi Mustafa Reit Paa, yazlarnda o ana kadar pek grlmeyen, terbiye-i ns ve icra-y nizmt diye tarif ettii sivilizasyon u Trkeye soktuu grlmektedir32. Ancak 1838li yllarda bir yerde iskn etmek, yerlemek, ehirli olmak anlamnda bir kelime tretildi: Medeniyet. Ayn kkten medine de vardr ki, ehir demektir. Medeniyet, ehirlerde gelien bir hayat dzenini artrmaktadr. Ancak medeniyet kavram 1840lardan sonra etkinlik kazanacak, stnln 1850lerde salayacak ve etkisini Tanzmt dan ok daha uzun sre devam ettirecektir33. Islaht kavramnn ierdii mana, eitli sebeplerle ortaya km dzensizlikleri, ister aksayan ve bozulan ynlerini gidererek dzeltmek, isterse eskiyi tamamen kaldrp yenisini yapmak suretiyle ii dzeltmek eklinde olsun slaht veya Tanzmt olarak ifade edilmitir. Nereden baklrsa baklsn Trkiyenin son iki yz yllk tarihi, slaht, Tanzmt, teceddt, inklp, medeniyet veya reform gibi eitli kelimelerle ifade edilse de hep bir slaht silsilesi olarak grlebilir. c- Osmanl slahtlarnn mahiyeti Islaht kavramnn aklanmasnda nemli olan dier bir husus da, Osmanl slaht hareketlerinin zaman iinde alm olduu mahiyettir. Balangta slaht hareketleri bir fikr hareketin rn olarak ortaya kmamtr. Daha ok asker alanda kar karya kalnan yenilgiler ve bu konuda Avrupann stnl grlerek varlan bir kararn rn olarak gndeme gelmitir34. XVIII. asrda Osmanl yenileme hareketi, cemiyet bnyesinde herhangi bir esasl deimeyi hedef almadan, muayyen ihtiyalar ve zaruretler karsnda baz teknik ve
31 32 33 34

Baykara, Osmanllarda Medeniyet Kavram, s. 1. Bkz. Baykara, age., s. 12. Bkz. Baykara, Nizam, Tanzmt ve Medeniyet Kavramlar zerine, s. 65. Yavuz Abadan Tanzmt Fermnnn Tahlili, Tanzmt I, Yznc Yl Mnasebetiyle, Maarif Matb., stanbul 1940, s. 32.

17 bilgilerin memlekete nakledilmesi iin yaplm az ok ciddi teebbslerden ibarettir. Baz sahalarda tatbik edilen yeniliklerin elde ettikleri ksa ve ani muvaffakyetler istisna edilirse, en byk kazanc harplere ve ierde grd mukavemetlere ramen devam etmesi ve asrn sonuna doru bir zihniyet ve dnya gr eklini alabilmesidir35. III. Selim dnemi yenileme abalar ise iki karakter arz eder. Birincisi idr, adl ve itimai alanlarda devletin sarslan otorite ve itibar, eski kanunnamelerin ruhuna uygun olarak yeniden kaleme alnan kanunnameler veya emirlerle36 slah edilmek istenmitir. Bir bakma slah kavramnn lgat manasnn da ifade ettii gibi bu kurumlardaki eksik ve bozuk ynleri dzelterek eski ilerlik ve mkemmellii kazandrmaya allmtr. Talimli askerlerden mrekkep bir ordu yetitirilmesi, asker eitim ve retimde Avrupa usul, bilgi ve tekniinin kabul edilmesi, siyaset ve diplomasi alannda Avrupa metotlarnn alnmas Nizm- Cedidin ikinci karakterini tekil eder37. Esas itibariyle onun bir yenileme hareketi olarak kabul edilebilecek yn de burasdr. Ksaca III. Selim hareketi eskinin yannda yeniyi kurma eklinde gereklemitir. Avrupa usulnce talimli Nizm- Cedid askernin yannda Yenieriliin varl korunmak istenmitir. XIX. asr, Osmanl Devleti iin bir inklp ve slaht asrdr. timi, siyas ve iktisad mahiyette olan bu inklp ve slaht hareketleri devletin bnyesinde esasl deiiklikler yapt. Bu dnemde artk sz konusu olan ey, sadece ordunun baz tekniklerini ve snflarn garptan gelen bilgi ve nizamla slh etmek deildir; belki btn hayatn, cemiyetin bnyesini vcuda getiren kymetler manzumesinin, hepsinin birden deimesidir. Bunda tabiatyla aradan geen bir asr zarfnda eskinin kati surette kmesinin byk tesiri olmutur. 1826da Yenierilerin ilgs ve yeni ordunun kurulmas ile artk slh fikri yerine ilg ve yenisinin kurulmas prensibi benimsenir38. 1839da devlet kendisi iin Avrupallamay resm bir program olarak iln eder. Artk sz konusu olan dzenleme ve slaht her sahaya temil ediliyor, nizm ve tanzmden, nizmlar ve Tanzmt bahis mevzu oluyordu. Tanzmt devri ile birlikte, hem yeni kanunlar konuyor hem de yeni tekilatlar oluturuluyordu39. Balangta ferd ve
35 36 37 38 39

Tanpnar, age., s. 30. Karal, Selim IIIn Hatt- Hmayunlar, s. 188. Karal, age., s. 188. Tanpnar, age., s. 30. Ongunsu, agmak., s. 10.

18 kstl alanlarda yryen slaht hareketleri, Tanzmtla birlikte kurumsal nitelik kazanacaktr. Tanzmt dnemindeki slaht hareketlerinin bir baka ehresi daha vardr: Balangtan beri Osmanl slaht hareketlerinin ncleri padiahlar ile yksek kademe yneticileri olmutur40. Fakat Tanzmtla birlikte yava yava bir ksm aydnlar tarafndan benimsenerek topluma mal edildii grlr. Tanzmt devrinin en nemli karakteristik zelliklerinden birisi hi phesiz memlekette kanun hkimiyetinin kurulmas ve salanmas yolunda gsterilen byk abadr. Bu maksatla hemen her sahada, bir ksm Avrupa devletlerinden iktibas suretiyle, bir ksm da eriata dayal kanunlardan yararlanlarak devrin ihtiya ve artlarna gre dzenlenmi kanunlar karld41. Bu sebeple Tanzmta kanunlama devri denmitir. Nihayet 1876da devletin idare ekli esastan deiir ve balangta asker slahttan ibaret olan bir hareket bir rejim ve amme hukuku meselesine dnr. Netice olarak denilebilir ki, Osmanl devletinin bozulmaya balamasyla gndeme gelen slaht hareketleri deiik adlarla ifade edilmi olsa da devletin yklna kadar devam etmitir. Balangta fikr ve felsef bir altyap olmakszn sadece aksayan ynlerde iyiletirme hareketi eklinde grlen slaht hareketleri, Nizm- Cedid ve Tanzmtla birlikte kurumsal bir nitelik kazanm42 biraz daha planl ve programl admlar atlmtr.

B- Islaht abalarnn Tarihsel Arka Plan

Osmanllar asrlar boyu pek ok mspet hususiyetleri ile lkelerini her geen gn geniletmiler, idareleri altndaki tebay, teki devletlere gre daha mutlu ve mreffeh yaatmlardr. Neticede XV. Ve XVI. yzylda snrlar Asya, Avrupa ve Afrikann nemli bir ksmn iine alan bir cihan devleti haline gelmiti.43 Bu oluumda phesiz mkemmel ve muntazam bir asker gce sahip olmann yannda, devletin en nemli dinamikleri saylan ordu, medrese ve tekke gibi i dinamiklerinin uyumlu ve verimli olular da etkili olmutur.

40 41 42 43

Bkz. H.Von Moltke, Moltkenin Trkiye Mektuplar, ev. Hayrullah rs, Remzi Kitabevi, stanbul, 1969, s. 278. Koray, age., s. 10. lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yl, Hil Yay., stanbul 1987, s. 24. Baykara, Osmanllarda Medeniyet Kavram, s. 2.

19 Osmanllar bu glerine, insanln tabii deerleri gereince faydal ne varsa almlar, insan aklna, slmn temel deerlerine ters dmemek kaydyla, artlar neyi gerektiriyorsa onu yerine getirmekten geri durmamlardr. Bu gelimeyi zaman zaman ortaya kan baz olumsuz siyas alkantlara ramen XVIII. yzyln ortalarna kadar devam ettirmilerdir44. a- Islaht ihtiyac ve ilk tesbitler Tarih boyunca, hep muvaffakiyete alm ve malb edilemez unvann kazanm ordu sayesinde Osmanlnn ilk dnemleri cidden ok parlak devirlerdi. Avrupa ordular, Osmanllarn asker saldrlar karsnda hibir tesir icra edemiyordu. Fakat ne zaman ki Kara Mustafa Paann altnlarla mzeyyen muhteem ordusu Viyana nlerinde ilk defa feci bir bozguna uramas45 sonucunda devletin Bat karsnda, asker ve siyas ynden zayf olduu anlalmaya baland. Bundan sonra stste yaanan byk sarsntlar yznden, hayat artlarnda vukua gelen deiiklikler slaht hareketleriyle, inklp teebbslerinin kayna olmutur. Siyas bnyeyi kuvvetlendirme, birlik uurunu uyandrma maksadyla itimai nizmn dayand esaslar yeniden kontrol ihtiyacn dourmutur46. Bunun neticesi araylar ve teebbsler balamtr. Avrupa devlet yapsn yerinde incelemek ve Osmanl Devleti tekilat ile mukayesesini yapmak zere, Yirmisekiz elebi Mehmedin, Parise gnderilmesi ile eksiklikleri gidermek adna bat ile ilk resm temaslar balam oldu (1721 M.) 47. Trk matbaaclnn ihds ve ordunun yeni ihtiyalara gre slh gibi teebbslerin balatld bu devrin en nemli hadisesi, phesiz, Yirmisekiz elebi Mehmedin olu, Sad Mehmed Efendi ile brahim Mteferrikann, birlikte kurduklari matbaa olmutur. (1726 M.)48. I. Mahmd (1730- 1754)un clusu senesinde, brahim Mteferrika tarafndan kaleme alnan ve sultana sunulan, Usll-Hikem f Nizmil-mem isimli eser49, ordu, askerlik ve ilm sahada, imparatorluun ve Mslman arkn muhta olduu, kurtulu

44 45 46 47 48 49

Baykara, age., s. 3. Altnay, age., s. 16. Abadan , agmak., s. 31. Tanpnar, age., s. 9- 11. Geni bilgi iin bkz. Selim Nzhet Gerek, Trk Matbaacl, Matbaa-i Ebuz-Ziya, stanbul, 1939; Advar, age., s. 146- 152. Lewis, age., s. 46- 48.

20 reetelerini gsteren, batllama hareketlerinin ilk balang beyan-nmesi hviyetindedir50. Devletin eksikliini hissettii hususlarda yaplan bu ve benzeri tavsiyeler neticesi, ihtiya duyulan yeni ve teknik bilgilerin yurda mal edilmesi iin, batl uzmanlarn, devlet hizmetinde istihdam cihetine gidilir. Bylece, bilhassa askerlik sahasnda bat ilim ve fikir dnyas ile irtibat fiilen kurulmu olur. I. Mahmud dneminde, mhtedi Fransz Generali Humbarac Ahmed Paa, (Comte de Bonneval)n riysetinde, topu snfnn slh ve tanzmi iin alnan tedbirler ve 1734de skdar Hendesehnesinin ayn zatn gayretleri ile almas, bu meyanda zikredilebilir51. Bu zamana kadar, dank ve neticesiz teebbslerden teye gemeyen, ordunun bat standartlarna gre slh fikri, III. Mustafann saltanatnda (1757- 1773), devaml ve esasl bir fikir halini almtr. Srati ocann tekili, yeni toplarn icd ve kullanl, Tophnenin slh, Mhendishne mektebinin tessi, hep bu devrin mahsul olan yeniliklerdir52. Bu ve benzeri teebbsler, III. Mustafann son devirlerinde balayan ve btn abalara ramen kaybedilen Osmanl- Rusya (1768- 1774) harbine kadar srd. 1774de imzalanan Kk Kaynarca anlamas o gnden sonra hep hissedilecek olan sonular itibariyle Osmanlnn cann ok actt. Bu anlamayla Krm Osmanlnn elinden km, ilk kez Rum gemilerinin Karadenizde, Boazlar ve anakkalede ticaret iin bile olsa serbeste dolamalarna izin verilmitir. stanbulda daimi Rus elisinin bulunmasna izin verildi. Birka yl ierisinde Rusya, Krm ve Karadeniz kysndaki bir ksm Osmanl topran ele geirdi. Babli yeni bir savatan sonra 1792de bunu da kabul etmek zorunda kald. Ruslarn ilerlemeleri Osmanllarn zellikle asker kurumlardaki reform abalarn daha da kamlad53. Bu savalar Osmanlnn kendi kurumlarn ve deerlerini sorgulamasna vesile olacak nemli bir dnm noktas olmutur. Matematik llere vurulduunda, asker says, tehzt vs.ye bakldnda Osmanl ordusu yenilgiye lyk deildi. Ancak ka-

50 51 52 53

Tanpnar, age., s 12; Yurdaydn, age., s. 141-142. Tanpnar, age., s. 13- 15; Yurdaydn, age., s. 143. Tanpnar, age.,s. 14 ; Eren, agmad., X, 441. Roderic H.Davison, Osmanl-Trk Tarihi (1774- 1923), ev. Mehmet Moral, Alkm Yay., 2003, s. 50.

21 nlmaz bir gerekti. te bu yenilgi, yanllar sorgulama ve aksaklklar giderme istek ve ihtiyacn artrd54. I.Abdulhamid devrinde de devam edilen slaht abalarnn, asl kkleme ve yaylma istidad gsterdii dnem, III. Selimin clusu (11 Recep 1203 /7 Nisan 1789) ile balamtr. b- III. Selimin slaht abalar Tahta kt srada imparatorluun durumu hem ite hem de dta hi iyi deildi. 1783 te Krm igal edip, Avusturya ile ittifak yapan Rusya ile sava devam ediyordu. zi ve Hotin gibi mhim kaleler dmann eline gemi, Avusturyallar da bir koldan Belgrad tehdit ediyordu. Buna karlk Yenieriler intizamsz hareket ediyor, para sknts yznden ulufelerin ve asker masraflarn zamannda karlanamamas asker arasnda honutsuzlua sebebiyet veriyordu55. te yandan devlet ricali birbiriyle rekabet edecek derecede bir ihtiam iinde yayordu. Gsteri adeta bir meziyet saylmakta, gayri meru servet peinde komak bir hastalk haline gelmiti. Birok ilmi mansplar ehliyetsiz kimselerin eline gemi ve bu durum halkn zararna yol am bulunuyordu. te III Selim btn bunlara kar mcadeleye balam, saltanata getii ilk aylarda Bb- lye gnderdii bir hatt- hmayunda tedbir alnmasn istemiti. Ayrca 16 Mays 1789 da devletin iinde bulunduu durumu grmek ve bir nizm vermek iin byk bir meclis toplad. Orada bulunan eyhlislmdan, niblerin zulmne ve kaymakam paadan vzerann fenalklarna nihayet verilmesini, sekban-bandan asker ilerin dzeltilmesine gayret etmesini istemi, her birine ayr ayr talimat vermiti56. Aslnda XVIII. asr balarndan itibaren padiahlarn hemen hepsi Osmanl Devletinin messeselerinin bozulduunu grmler ve slaht yapmak arzusunu gstermilerdi. Fakat btn bu slaht abalarnn arlk noktasn asker sahadaki slaht tekil etmiti. III. Selimin kafasndaki slaht ise, daha umull ve daha geni kapsaml bir slaht projesi idi. Her ne kadar Yenieri ocann yannda, Avrupa ordularnn talim ve terbiye usullerine gre yeni kurulan asker tekilata Nizam- Cedid ad verilmi ise de, esas itibariyle bu tabir, Avrupann ilim, teknik ve tecrbelerinden faydalanmak suretiy54 55 56

Baykara, Tuncer. Osmanllarda Medeniyet Kavram, s. 4. Eren, agmad., X, 443. Eren, agmad., X, 443.

22 le Osmanl devletinin idar, mlk, asker, ticar, sna ve ziri vb. sahalarda yaplmas zaruri grlen btn slaht ifade etmektedir57. Islaht hareketlerine devlet ricali arasnda yapt grmelerle verimlilik kazandrmak isteyen Padiah, ordunun slh, adletin temni ve mliyenin tanzimi arelerini aratrmak zere, devletin ileri gelenlerine ve bulunduklar mevkide ehliyet sahibi kiilere emirler gndererek, nizm- devlete dair, herkesin mutletn58 hvi lyihalar59 tanzim edip tarafna arz edilmesini istedi. Bunlar iinde III. Selimin, Avrupaya dorudan doruya inceleme yapmak zere gnderdii Ebu Bekir Rtp Efendinin hazrlad lyiha ok nemlidir. Rtp Efendi Avusturyann durumunu incelemek ve ayn zamanda dier Avrupa lkeleri hakknda bilgi toplamak talimatyla 1791de Viyanaya gitti60. 1792 Maysnda dndnde, Avusturyann asker sistemleri ile hkmet, toplum ve siyasal dncesi zerine ayrntl bir rapor sundu61. Lyihalarn padiaha arz edilmesinden sonra ilk olarak geni ve etrafl bir slaht program hazrland62. Fikirlerine mracaat edilen devlet adamlarnn verdii raporlarn mhim bir ksm, slhndan mit kesilen Yenieri ocann yan banda, Nizm- Cedid ad ile bilinen, yeni bir ordunun tesisini ngryordu63. Bu nedenle ilk olarak mevcut asker messeselerin slah ile ie baland. Nizm- Cedid ad altnda yeni bir asker tekilat kurulmas, harp sanayinin batan tanzimi, asker sahada yaplacak slahtn balca gayesini tekil ediyordu. Bunun iin birok kanun ve nizamnmeler yaynland64.

57 58 59

60 61 62 63 64

Karal, Selim IIIn Hatt Hmayunlar-Nizam- Cedt-(1789- 1807), s. 29 Tanpnar, age., s. 19-20. Ahmed Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet, 1309/1891, c.VI, 4.vd. Bu lyihalar iinde III. Selimin en fazla istifade ve itibar ettii lyiha Viyanaya fevkalade eli olarak gnderilen Ebubekir Rtb Efendinin hazrlad sefretnme sidir. Sekiz ay Viyanada kalan Rtb Efendi eserinde bilhassa Avusturyann asker tekilat zerinde durmu, mnasebet dtke Prusya, Rusya ve Fransann askerliinden de bahsetmitir. Bundan baka devlet tekilatna da temas edilmi, maden, posta, ziraat, sanayi, hastaneler, misafirhneler, bankalar, yollar, vergi, gmrk vb. gibi meseleler byk bir dikkatle izah edilmitir.Geni bilgi iin bkz. Karal, Selim IIIn Hatt Hmayunlar, s. 31; Eren, Selim III A., X, 447. Cevdet, age., V, 232. Lewis, age., s. 58- 59. Bkz.Gkbilgin, Nizm- Cedid A, IX, 309. Tanpnar, age., s. 19. Eren, Selim III, X, 446; Gkbilgin, agmad., s. 312.

23 Bu nizamnmeler sadece asker dzenlemeleri deil ayn zamanda, eyalet yneticilii, eyalet vergileri, tahl ve ticaretin denetimi ve dier idr, ml bir takm yeni dzenlemeleri kapsyordu65. Bu devirde Fransadan gelen zabitler askere talim retiyorlar, yeni usulde toplar dklyor ve tersanede gemiler ina ediliyordu. skdarda, Tophanede, Haskyde Nizm- Cedid, kalyoncu ve humbaraclar iin klalar, tersanede byk havuzlar, skdar sahilinde cesim ambarlar, camiler, mektepler ve hamamlar66 hep bu devrin eseridir. Bu devrin reform abalarnn arlk noktasn topuluk, istihkm, denizcilik ve bunlara yardmc olacak bilimlerde eitim veren yeni asker ve denizcilik okullarnn almas oluturuyordu67. Bu giriimler genel olarak, asker sahaya mnhasr bir manzume gibi gzkse de, devletin ilmiye, kalemiye, adliye ve mlkiye gibi temel messeselerine amil, yenileme gayretlerinin bir tezahr olarak deerlendirmek gerekir68. III. Selimin yapt byk hizmetlerden biri de Avrupada daimi elilikler ihdas etmi olmasdr. Bata Londra olmak zere Viyana, Berlin ve Parise sefirler gnderilmitir69. O zamana kadar Osmanl mparatorluunun Avrupa devletleri ve bunlarn kendi aralarndaki siyas mnasebetleri arasndaki grleri ekseriya stanbulda bulunan yabanc devletlerin daimi elilerinden alnan mlmta dayanmaktayd. Bunun devlet iin pek ok mahsurlar olduunu gren III. Selim 1207/1793 senesinde Avrupada daimi elilerin kurulmasna ynelik alt yapy tamamlad ve ilk elileri atad70. Ancak gerek idar ve gerekse siyas ve iktisadi sahada uygulamaya allan Nizm- Cedid dnce ve zihniyeti istenilen istikamette tam bir baar salayamad. nk bu slaht ekilde ve sathta kalm, derine nfz edememi ve bilhassa ileri zihniyette bir nizm yaratamamt. Esasen ok gemeden bir Nizm- Cedid dmanl balad. Bu programn yrtlmesi iin kuvvetli ve aydn bir slaht snfnn olmaynn yannda, devletin hem ite hem de dta maruz kald byk glkler slahtlarn baar ansn azaltmt71. Nizm- Cedid taraftarlarnn harici siyasette uradklar baz baarszlklar da yaplan slahtn deer ve itibarn halk nazarnda drmt. Ayrca

65 66 67 68 69 70 71

Cevdet, V, 287 vd; Lewis, age., s. 59. Altnay, age., s. 40; Eren, agmad., a.y.,s. 446. Lewis, age., s. 60. Karal, age., s. 31 vd.; Tanpmar, age., 19- 20. Tanpnar, age., s. 19. Geni bilgi iin bkz. Lewis, age., s. 62; Karal, age., s. 161- 186.; Eren, agmad., s. 448. Tanpnar, age., s. 27- 28.

24 bu heyetinin yaaylarndaki ihtiam, israf ve sefaht da eklenince halkn honutsuzluu iyice artt72. Btn bunlarn yannda padiahn, mtereddit, telal, kati darbeyi vurmakta daima geciken mizac ve baz i ekimeler yznden, dnlen yenilikler tahakkuk imkn bulamamt. Halk sk sk deien d politikann akisleri ve birbiri peinden gelen muharebeler yznden yorgundu. stelik yabanc ve yerli birok tahrikiler de serbeste faaliyette idiler. Btn bunlara byk bir ml buhran ve Yenieri Ocann isyanlar da eklenince durumun vahameti gittike artmaktayd73. Nihayet Kabak Mustafa syannn patlak vermesi ile III. Selim ldrlm, Nizm- Cedd hareketi de, devlet hayatndan ekilmek veya sinmek mecburiyetinde kalmtr. 1807 ve 1808 yllarnda yaanan ok mhim sosyal olaylarn neticesinde, cemiyete yeni bir ekil vermek isteyen teebbsler, tam ekillenmeden donduruldu. Hlasa olarak vermeye altmz bu bilgilerden anlalaca gibi, XVIII. asr slaht hareketlerinin bariz hususiyeti, cemiyet bnyesinde, fiilen esasl bir deiiklii istihdaf etmeksizin, devrin muayyen ihtiya ve zaruretleri karsnda, baz teknik bilgi ve belgelerin, memlekete en ksa zamanda intikali iin, yaplan yarm teebbsler olarak kalm olmasdr. Bu ksa tarihsel arka plandan sonra, III. Selimin tasavvuf hayata ilgisine deinmeden geemeyeceiz. III. Selim hkmdar olmasnn yannda gzel sanatlarla uraan, lhm mahlasyla iirler yazan ve Divan sahibi bir airdir74. Trk musik tarihinde 1785-1815e kadar olan dneme kendi adn verecek kadar musik dehs ve ilgisi olan Padiah, Sz-i Dilr makamnda yapt besteleri Mevlev ayinlerinde okunmutur75. Yayla mam, Tarihinde Sultan Selimin sk sk Galata Mevlevhnesine gittiini burada eyh Galip Dedeyi ziyaret ettiini, Cuma selamllnn burada yaplmaya balandn, Sultan Selimin uzun saatler orada oturup Cumadan sonra okunan Mesnevi erifi dinlediini nakleder76. III. Selimin Mevlevlie olan ilgisi, stanbuldaki Mevlevhneleri ziyareti pek ok Mevlev bestekr, kudmzen ve neyzenlerin yetimelerini zendirdii gibi, Mevle72 73

Gkbilgin, agmad., s. 314; Eren, agmad., s. 454. Tanpnar, age., s. 28. 74 Ylmaz ztuna, Trk Msik Ansiklopedisi, MEB Basmevi, stanbul, 1969, II, 221- 223. 75 Sadeddin Nuzhet Ergn, Trk Musk Antolojisi, stanbul, 1948, I, 513. 76 Vaka- Cedid, Yayla mam Tarihi Ve Yeni Olaylar, Haz. Yavuz Senemolu, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul, 1978, s. 132.

25 vhnelerin tamirine ve oralara yeni blmler yaplmasna ilikin imar almalar, saltanat dneminde Mevlevliin daha glenmesinde devlet adamlar ve halk arasnda yaygnlamasnda nemli katks olmutur77. III. Selimin Mevlevlii sadece derghlarn tamiriyle deil, dervilere datt atiyyelerle de kendisini gstermektedir. Glpnarl, Padiahlar, vezirler ve beyler tarafindan Mevlev eyh, dervi ve tekkelerine ihsan edilen atiyyeleri tek tek saymaktadr78. III. Selimin Mevlevlie ilgisini, ahsi meylinin yannda Yenierilikle irtibatlandran Tanpnar u ilgin deerlendirmeyi yapar; Yenieri zmresinin yola geleceinden mit kesen hkmdarn efkr- ummiyeyi ocaktan uzaklatrmak iin, ahsen de mtemayil olduu Mevlevlii gittike daha fazla tutuunu ve bylece Bektalik ananesine dayanan ocaa kar adeta ruhani bir akslamel hazrlamaa altn biliyoruz79. Burada dikkat eken bir baka konu da, III. Selimle eyh Galib arasnda dostluk derecesine varan bir yakn iliki olduudur. eyh Galib, gerek III. Selim gerekse Beyhan Sultandan ilgi ve iltifat grm, bu iltifatn neticesi olarak Divan bin altn sarf edilerek tezyin ettirilmitir80. Galata Mevlevhnesi, Padiah III. Selim tarafndan 1210/1795te yeniden ina ettirilmi ve bu dnemde tarihinin en mreffeh ve en mamur dnemini yaamtr. Fakat btn bunlar eyh Galib tarafndan karlksz braklmam; Mceddid olduu Sultan Selimin dn dnyaya, Nmayandr bu nev-pdesinden kabr-i Mollaya diyerek Nizm- Cedid hareketini destekler iirler yazmtr. Artk bundan sonra III. Selim her ne zaman bir kla, mektep veya cami bina ettirse eyh Galib derhal bir tarih yazmtr81. III. Selimin eyh Galible olan yakn ilikisi Konya Mevln dergh postniini Hac Mehmed elebinin Nizm- Cedide kar Konya isyann adeta tertip ve idare

77 78 79 80 81

Abdulbaki Glpnarl, Mevlndan sonra Mevlevlik, Inklap ve Aka Yay., stanbul, 1983, s. 249; Samiha Ayverdi, Trk Tarihinde Osmanl Asrlar, Damla Yaynevi, stanbul, 1978, II, 254 vd. Glpnarl, age., s. 248. Tanpnar, age., s. 27. Glpnarl, age., s. 249. Altnay, age., s. 40.

26 etmesine ramen srmt. Sk sk Mevlevhneye giden Padiah burada bulunan eyh ve dervilere ihsanlarda bulunurdu82. III. Selimin Mevlevlie bunca ihsan ve ilgisi olmasna ramen elebi Mehmedin Nizam- Cedide kar muhalefetinin sebepleri ok net olarak bilinmese de Glpnarl, elebinin III.Selimin yapm olduu yenilikleri kksz ve geici saymasnn yannda, menfaat duygusunun ar bastna balamaktadr83. Butn bu yaptklarna ramen III. Selim, elebiye kar tavrnda sert olmayacak, Abdurrahman Paaya hitaben yazlm olan bir fermnda ise, bu isyana elebi ve mftnn n-ayak olduunun belirlendiini, asilerin tedbi ve elebinin, Konya dna nefyedilmesinin istendii ifade edilerek, slale-i tahire-i Mevlndan olan eyhin zarar-dde olmamasna, dikkat ve itina gsterilmesi istenmitir84. III. Selim Mevlevlie kol kanat gererek, onu adeta hkmdarlk messesesi haline getirmitir. Maalesef devir Osmanlnn inhitat devridir. Padiah hazin atrtlarla bel veren bu muazzam bnyeye var kuvvetiyle dayanp kermesini nlemek istemesine ramen ne yazk ki bu mukadder neticeye mani olamayacakt. Ne var ki, Padiah, devrindeki btn slah, imar ve diplomas faaliyetlerinin zahmet ve meakkatlerinden bunaldka kendini Mevlevhneye atarak, sz ve saz lemlerinin iinde dinlendirmeye uraarak teselli bulurdu85. Nihayet, 29 Mays 1807de tahttan indirildikten iki ay sonra zorbalar tarafndan seccadesi zerinde namazn bitirmi ney flerken ehit edilmesinin ardndan tasavvuf erbabnn ok zld ve gzya dkt rivayetleri vardr86.

82 83 84 85 86

Glpnarl, age., s. 249. Glpnarl, age.,s. 173. rfan Gndz, Osmanllarda Devlet Tekke Mnasebetleri, Seha Neriyat, stanbul, 1989, s. 130- 131. Ayverdi, age., II, 358. Hr Mahmut Ycer, OsmanlToplumundaTasavvuf (19.Yzyl), nsan Yay., stanbul, 2003, s. 678.

27

I. BLM 1. II. MAHMUD DNEM TEKKELER ISLAH ABALARI 1.1. II. Mahmud Dnemi Osmanlnn Genel Durumu
Afrika llerinden Hazar denizine, Hind Okyanusundan Atlantik kylarna kadar btn memleketler Osmanl emrinde olup, Venedik ile Alman mparatorluu Bablinin hara defterine kaytlydlar. Akdeniz kylarnn drtte , ona boyun emiti; Nil, Frat ve hemen hemen Tuna Trk nehirleri, Ege ve Karadeniz Trklerin i denizi olmutu. Bundan daha iki yz yl gememiti ki ayn muazzam imparatorluk gzler nnde bir dalma ve zlme tablosu olarak duruyor87 ve bu sre onu mutlak bir sona doru gtryordu. XIX. asr balarnda Osmanl mparatorluu siyas bnyesi bakmndan bir dalma manzaras gstermektedir. Bu dneme dalma devri denilmesi bundandr. Devletin en mhim mesnedi olan ordu, artk ie yaramaz bir haldedir, hatta faydasndan ziyade zarar olan bir uzviyettir88. Ordu idaresizlik, disiplinsizlik yznden arka arkaya urad ar yenilgiler dolaysyla devletin otoritesini korumaya yarar bir g olmaktan kmtr89. te yandan Avrupada meydana gelen byk deiiklikler neticesi ortaya kan milliyet cereyanlarnn kazand nem, rk, din ve dil bakmndan homojen olmayan Osmanl tebaas arasnda yeni kmldanmalar meydana getirmitir. Devletin darya kar gsterdii zaaf, kapitlasyonlarn koruduu yabanc ve aznlklarn nfzunu daha da artrm, imparatorluk iinde ayrcalkl bir konuma gelmelerini salamtr90. D mdahalelerin emsiyesi altnda, iktisad faaliyetleri artan aznlklarn sesi ykseliyor, bu hak ve hrriyetlerin tevlit ettii vasattan faydalanarak, Makedonya, Msr ve Balkanlardaki Mslman unsurlarn bamszlk teebbsleri de yaygnlayordu.91 Bnyesi ierisinde muhtelif unsurlar barndran Osmanl Devleti, baz d mdahalelerin de tesiri ile dalma tehlikesi ile kar karya bulunuyordu92.

87 88 89 90 91 92

Moltke, age., s. 43. Ongunsu, agmak., s. 4. Koray, age., s. 5. Abadan, agmak., s. 33 Hilmi Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, lken Yay., stanbul, 1979, s. 34; Yurdaydn, age., s. 160- 161. Tanpnar, age., s. 107.

28 Osmanl Devletinde, asrlardr geleneklemi messeselerin bozulmas, takarrr etmi nizamn sarslmas ve gevemesi ile balayan ve gitgide gelien dalmalara kar alnan tedbir ve teebbslerin en youn olduu a, phesiz XIX. asrdr. Bu asr Osmanl Devleti, kendisini tarih sahnesine karan madd ve manev mesnetlerinden kaym, asker-siyas grafiinin yannda, ilm, itima, iktisad ve hukuk sistemleri, intizaml seyrini kaybetmi, i gaile ve d mdahaleler elinde, devletin esas unsurlar arasndaki irtibat ve muvazene zedelenmi bir vaziyettedir. Asrlardr, muhteem ve malp edilemezlii ile mehur olan bu devletin, saltanat, ordu, medrese ve tekke zerine bina ettii nizamn hz, birden kesilmeye balam, asrlardr tebaaya saadet veren gelenekler, itibardan dm, nizamsz ve adaletsiz bir gidi almt. Devleti, asrlardr kar koyduu bir medeniyetten istimdada mecbur eden bu dn sebepleri hakknda, lyiha sahiplerinin, zerinde ittifak ettii meseleler arasnda, seyfiye, kalemiye, ilmiye, adliye, mlye ve mlkiye messeselerinin bozulmu olmas bata gelmektedir. Zira zamann icaplarna gre kendilerini yenileyemeyen, ihtiya ve inkiaflara ayak uyduramayan messeselerin, zamanlarnn etrefil meselelerine zm getirmesi de imknszdr. Bu durum Osmanllarda da byle olmu, meydana gelen boluu ve zaaf giderme gayretleri, istenilen neticeyi vermemiti. 1.1.1. Siyas ve idar durum XIX. Asr, Osmanl mparatorluu iin siyas adan alkantl bir dnemdir. Sultan Mahmud 23 yanda, kanl bir ihtilalle tahtan indirilen III. Selimin yerine tahta km, bunu da btn dileklerini kabul etmek zorunda kald asilerle pazarlk ve kardeinin idam sayesinde elde etmitir93. Onun saltanat devrinde yenilik ihtiyacnn ba gsterdii 1718den beri kaybedilen bir asrlk mddet iinde, imparatorluun muhtelif unsurlar arasndaki balar bir daha eski btnle dnmeyecek ekilde gevemi, iktisadi hayat altst olmu, asl unsurlarn nfusu baz mntkalarda milli bir felket tekil edecek kadar azalmt. Dier taraftan yine bu zaman zarfnda, kendisini Avrupa teknik ve irfanyla tehiz etmi olan Rusya kuvvetlenmiti ve ona gvenen gayr milli unsurlar imparatorluun dalmasna aktan aa alyorlard94. Yeni kurulan ve kendisine byk mitler balanan nizamiye ordusunun henz talim ve terbiyesi tamamlanmadan

93 94

Moltke, age., s. 279. Tanpnar, age., s. 38.

29 1827 de Navarinde Osmanl donanmas yakld, 1828de Rus harbi balad. Daha acemi durumda olan, yeni usulleri bilen subaylardan yoksun ordu bu savaa girdi. Bunun arkasndan Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paann isyan kt. Byk harp gemileri yaparak, muntazam asker kuvvetiyle Osmanl ordularna kar geldi. Sadrazam Reid Mehmed Paay bile esir ald95. Msr ordusu, Osmanl ordusunu Halep ve Konya savalarnda bozdu, ta Ktahyaya kadar srd, hatta ncleri Kocaeli yarmadasna, stanbulun kaplarna kadar varmt. Osmanl devleti en amansz dmanlarndan, Rusyadan medet umacak hale dmt96. Bu memleket ald bu kadar yaray henz iyiletiremeden bir Osmanl paas devleti batma tehdidi altna soktu. Bu ordunun iinde bizzat savam ve bir talim subay olup, grleriyle II. Mahmuda danmanlk yapm olan Moltke 1839 ylnda imparatorluun siyas ve asker durumunu u ekilde zetler; Yunanistan istiklalini kazand, Budan, Eflak ve Srbistan Bablinin egemenliini ancak grnte tanmaktadr ve Suriye Adana ve Girit kl bile ekilmeden elden km ve bir asi paann kazanc olmutur. Trablusta egemenlik henz yle byle yeniden kurulmuken buras imdi yeniden elden gitmek tehlikesinde, Akdeniz kylarndaki teki Afrika devletlerinin Babli ile hemen hemen hi balantlar kalmam. Nihayet Arabistanda, hatta mbarek ehirlerde epey zamandan beri padiahn hibir gerek egemenlii yok97. Frat ve Dicle kylarndaki milletler pek az ballk gsteriyor; Karadeniz ve Bosnadaki yan, padiahn iradesinden ziyade kendi karlarn dnyor, stanbuldan uzaktaki ehirlerin ise oligarik bir idare ekilleri var. Bu haliyle Osmanl saltanat bugn krallklar, prenslikler ve cumhuriyetler yn haline gelmitir98. Velhasl geni hudutlar iinde Osmanl mparatorluu, kuvvetli ve muntazam bir devlet kadrosu gstermekten ok uzak, her taraftan dalmaa doru gitmekte idi. Hi ard arkas kesilmeyen gaileler ekseriya byk buhranlar99 ve btn bunlar engellemeye ynelik planl veya plansz bir takm abalar XIX. asrn genel grnts olmutur. 1808den 1858e kadar sren yarm asr iinde eitli aralklarla ngiltere hkmetinin Osmanl Devleti nezdindeki elisi olan Lord Stratford Canning imparatorluun iinde bulunduu durumu yle ifade etmektedir:
95 96 97 98 99

Mehmed Memduh, Mirt- unt, Haz. Hayati Develi, Nehir Yay., stanbul, 1990, s. 21. Moltke, age., s. 12. Moltke, age., s. 43. Moltke, age., s. 44. Halil nalck, Tanzmt ve Bulgar Meselesi, Eren Yay. stanbul, 1992, s. 2.

30 dare tepeden trnaa kt, devlet adamlar nasl bir batak iinde olduklarn biliyorlar, ama aksayan ynleri dzeltmek iin ne cesaretleri var ne de yetenekleri. Bu zor iin altndan kalkmay gze alanlar ise halkn n yarglaryla, yaplmas gereken reformlar nasl badatracaklarn bilmiyorlar100. Memurlarn ok yaygn ve derinlere kk salm olan ahlakszl, hkmetin savamak zorunda kald en etin engel101lerden biriydi. Devletin yapsndaki bu k sadece yksek hkmranlk aralarnda deil, btn imparatorluk yzeyini kaplam, brokratik ve dn kurumlarn btnn etkilemiti. En dikkat ekici knt ise Osmanlnn silahl kuvvetinde yani ordudayd. Bir zamanlar Avrupaya dehet salan Osmanl ordular, bizzat kendi hkmdarlarndan ve sivil halktan baka kimseyi korkutamaz hale gelmiti102. 1.1.2. Ordunun durumu Devletin en mhim mesnedi olan ordu, mteaddit malubiyetler, bozguncu i szmalar, inzibat ve inkiafszlk neticesi, nfz ve itibarn kaybetmi, bu hali ile merkez otoritenin muhafazasna yarar bir kuvvet olmaktan kmtr. Muhtelif zaruret ve endieler sebebiyle, bu halden kurtarlmas, bir ekidzen verilmesi mecbur olan Yenierilik, zafn ve illetlerini telafi edici tedbirleri kabul yerine, mevcut hastalkl halini muhafaza etmek iin, elinden gelen muhalefeti yapmaktan ekinmemitir. Bylece, devletin bekas iin alnmas lzumlu her tedbiri, isyan ve ktal ile karlayan bir teekkl durumuna dmtr103. Bu hali ile esas vazifesini yapmaktan aciz kalan ocak, devletin tebaas zerindeki dhil nfzunu da ortadan kaldrmtr. Bu boluk ve otoritesizlikten istifade etmek isteyen ve menfi emelleri iin frsat kollayan, imparatorluun muhtelif din, milliyet ve mezhebe mensup unsurlar, baz i ve d tazyiklerin de tesiri ile devletten ayrlmak temaylne kaplmtr104. Batda doan kavmiyetilik akmnn, muhtelif unsurlardan teekkl eden Osmanl Tebas arasna girii ve yayl, din ve rk tecansten mahrum devletin tabann100 101 102 103 104

Stanley Lane Pool, Lord Stratford canningin Trkiye Anlar, ev. Can Ycel, Yurt Yay., Ankara, 1988, s. 31. Moltke, age., s. 106. Lewis, age., s. 23- 24. Gndz, age., s. 118. Ongunsu, agmak., s. 4.

31 da, derin atlaklar ve tedavisi imknsz itima problemler meydana getirmi, muhtariyet ve istikll isteyen hareketler alabildiine hz kazanmtr105. Ordu Osmanlln ruhu mesabesindeydi. Osmanlnn bu cesur askerleri payitahtlar zapt etmiler, harikalar gstermilerdi. Osmanllk bu ordu sayesinde bym ve bu ordu sayesinde hkmran olmulard. Fakat kahraman padiahlara adeta bir zafer koltuu olan taht- Osman, fikr dengeden mahrum sultanlara sefhat vastas olmaya balad tarihten itibaren bu askerler de eski mkemmeliyetini kaybetmi, Yenieri ordusu da idaresi gayr-i mmkn bir ekya etesi haline gelmiti106. 1.1.3. Mal durum XIX. asrda Osmanl mparatorluu, Avrupal devletlerin hkim olduu dnya ekonomisine, ekonomik adan her gn biraz daha baml olmaya balamt. Serbest ticaret szlemeleri ve kapitlasyonlar Osmanl mparatorluunun kendi sanayisini kurmay engellemiti. 1875den sonra Osmanl ynetimi borlarn artk deyemeyince Avrupa denetimi glenmiti. Devlet ekonomisinin knde uzun sren savalar ve bunun neticesinde ordunun ihtiyalarnn etkisi olmutur107. Memleket uzun sren savalar ve ierdeki gaileler sebebiyle fakirlemi, devletin gelirleri iyiden iyiye azalmtr. Bo yere birok vastasz vergiler ihdas edilmitir. Bir eit hayvan kesimi ve un tme vergisi, gerekten pek keyfi bir ekilde, Baehrin ke balarnda toplanmaktadr. Balklar tuttuklarnn yzde 20sini vergi olarak vermekteydiler. ller ve arlklarn her sene yeniden damgalattrlmas lzmdr, el sanatlar mamullerinin, gm ilerinden ve allardan ta kundura ve gmlee kadar, hepsine padiahn damgas vurulmaktadr. Fakat bu vergilerden gelen para sadece bunlar toplayanlar zengin etmekte, servetler doymak bilmeyen bir idarenin gznden saklanmaktadr. htiyalar karlayabilmek iinse hkmetin yapabildii son eyler miraslarn zapt, servetlerin msaderesi, memuriyetlerin satlmas, hediyeler, nihayet parann ayarnn bozulmas gibi ac birtakm tedbirlerdir. Memuriyet sat devlet gelirinin en byk kaynan tekil etmektedir. Aday, sat parasn bir Ermeni ticarethanesinden yksek faizle bor alr; devlet de bu genel ml-

105 106 107

Ali Reat, age., s. 285, 342; lken, age., s. 43. Altnay, Kabak Mustafa, s. 24. Suraya Faroqh, Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam, ev. Elif Kl, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul, 1997, s. 267.

32 tezimlerin verdiklerinin karln almalar iin, onlar vilayetleri istedikleri gibi smrmekte serbest brakrd108. Osmanl ticari yaamnn yeteri kadar gelimedii grlmektedir. Ticaretin byk bir ksm, sadece yabanc mamullerin yerli hammaddelerle mbadelesinden ibarettir. Bir okka ipekli kumaa karlk on okka ham ipei vermek gibi. Ziraatn durumu bundan da ktdr. Memlekette hi kimse byk lde tahl ziraatyla uramak istemiyor. nk hkmet satn almalar kendi kendine tayin ettii fiyatlarla yapmaktadr. Bu veba ve yangn gibi felaketlerden daha byk bir beladr. Bu sadece refah yok etmekle kalmyor ayn zamanda refahn kaynaklarn da kurutuyor. Bu yzden hkmet 800.000 nfuslu bir ehrin ihtiyacn karlayacak tahl bir saatlik mesafedeki usuz bucaksz verimli topraklar ekilmeden dururken, buday Odessadan satn almak zorunda kalyor109. 1.1.4. lmiye ve medreselerin durumu Osmanl Devletinin kuruluundan itibaren ilme ve lime byk deer verilmi, pek ok medreseler almtr. slm dnyasndan limler bu medreselerde ders vermek iin davet edilmi, pek ok talebe de Kahire, am, Semerkand Horasan gibi ilim merkezlerine gidip buralarda ilim tahsil etmilerdir. Osmanl mparatorluu kuruluundan XVII. asrn sonlarna kadar, yegne ilim ve irfan messesesi olan medreseleriyle, sivil ve asker hayatn istedii idarecileri, hkimleri, mtehassslar yetitirmek suretiyle ok faydal hizmetler grm ve bu sayede devlet kendini korumaa ve genilemee muvaffak olmutur110. XVI. asrdan itibaren stanbul bata olmak zere Osmanl medreselerinde bir ilim gelenei olutu. Hoca-talebe mnasebetleri, medreselerde okunan dersler, medreselerin dereceleri, kadlklarn dereceleri, mderrislikten kadla gei ve buna benzer birok konuda gelenek meydana geldi111. Ebussud Efendinin meihatnn hitamna kadar Meihat veya Mftiyyl Enam gibi mevkiler, hibir ekememezlii mucib olmazd. lim ve faziletle mmtaz olanlar bu mevkileri tabiatyla ihraz ederlerdi. Dolaysyla da fazllar ve kemlleriyle nfzlarn
108 109 110 111

Moltke, age., s. 45-46. Moltke, age., s. 47. Cell Antel, Tanzmt Maarifi, Tanzmt I, Yznc Yldnm Mnasebetiyle, stanbul, 1940. s. 441. Mehmet pirli, XIX. Yzylda Osmanl lmiye Meslei ve Ulems Hakknda Gzlemler, Tanzmt 150. yldnm Uluslar Aras Sempozyum, Ankara, 1991, s. 213.

33 da muhafaza etmilerdir. Bu devir Trklerin lim hocalar tesiriyle dn bir terbiye altnda gazadan gazaya kotuklar parlak bir devir olmutur112. Medreseler bu esaslar muhafaza ettikleri mddete Osmanl evketinin, Osmanl medeniyetinin ykselmesine hizmet etmiler. Onlar sayesinde memleket feyizden feyize, zaferden zafere nail olmutu. Fakat Osmanl devletinin ykselme caddesinden k oraklna saplanma tarihi on birinci hicri asrdan balar. Bir milletin saadet sehpas ki, ahlk ycelikler, fikr kudret ve madd satvetten ibaret olup, birinin zlmesi derhal dierinin inkrazna yol aar. III. Murad devri, her trl tekilat gibi ilmiyenin de bozulduu bir devir olmutur113. Ulemnn bozulmas eyhlislmlarn siyas ilere karmas ki bunu da XVII. asrda en fazla yapan eyhl slm Hoca Sadeddin Efendi olmutur. Bundan sonra alan devirde ise ulem arpalk kavgasyla, Osmanly yamalamaya, memleketi ihtilaller ve isyanlarla altst etmeye baladlar114. Bir gn eyh Emir Efendi vaznda Ekbir rvet alr, mstehkk- lnet olur. Menasb- Devlet n-ehle virulr. Mezlim ile lem doldu. Ulemmz dnya in aday din kapusuna varurlar diyecek ve bu szlerinden dolay Bursaya srlecektir115. Sultan brahim devrinde rvetle kadlk almak, mansp sahibi olmak ylesine yaygnlat ki bir kadln iki kiiye satld dahi vaki olurdu116. IV Mehmed devrine gelindiinde ise, Sadarette bulunan Murat Paa, bir gn Kazaskere; Efendiler ulem iinde nice chel yksek mertebelere kmlardr. Nice lim ve mstahaklar metrk ve b-itibar kalmlar. Badel-yevm bunlara ilim ve fazllarna gre tevcih-i mertib olunsun117 diyerek gelinen noktay btn aklyla ifade edecek, fakat hibir karlk bulmayacaktr. Allm eitim dzeni, hayatn ak ve ilm inkiafa ayak uyduramayan retim tarz ile medreseler, kurtarc, yol gsterici ve yn verici kafalar yetitiremez duruma dmtr118. Medrese tahsili asrn ihtiyalarna tevafuk, malumata dolu ulem yetitiremez olmutu. smi var, cismi yok hava medreselerde, ake ile mlzm olup, az zamanda mderris olma119 ann da almas ile devam eden bu d, vel112 113 114 115 116 117 118 119

Cevdet, I, 109- 111; A. Refik Altnay, Osmanl Devrinde Hoca Nfzu, Hilmi Kitabevi, 1933, s. 6. M. emseddin Gnaltay, Zulmetten Nura, Haz. Musa Alak, Furkan Yay., stanbul, 1966, s. 163- 164. Altnay, age., s. 6. Altnay, age., s. 8. Altnay, age., s. 26. Altnay, age., s. 35. Cevdet, I, 113; Maruzat, Haz. Yusuf Halaolu, ar Yay., stanbul, 1980, s 50. Cevdet, I, 117; Advar, Osmanl Trklerinde lim, s. 110- 111, 193.

34 nimetlerine kul, devlet ricaline zebun, menfaate kle olmaktan te hnerleri olmayan, ehliyetsiz hocalar elinde bsbtn varln yitirmitir120. Medreseler artk eski intizamn kaybetmiti. Mderrisler haftada drt defa derse gitmeleri gerekirken, ayda bir defa bile gitmeyen mderrisler vard. lmiye rtbesi sbyana bile verilir olmutu. Hoca-zde veya kazasker-zdeler, krkar otuzar akeye medreseye nail olurlard. Biroklar daha beikteyken mlzm olurlar, nutka kudret bulduu gibi b-phe mansba geerlerdi. Bu sebepten, ekseri haddi bulua gelir gelmez de mevlevyete nail olurlard. lme rabet olmadndan mderris ve kuztn ou cheldand. Mansplar ekseriya rvetle alnrd. Paras olanda en byk mansba nail olurdu121. XVIII. asra gelindiinde ilmiye snf da gittike artan bozulmadan dolay bir itibar kaybna urad. Ulemnn gcnde tedricen bir azalma meydana geldi. ok sayda mderris veya molla sadece akrabalk balarndan dolay liyakatsiz olduklar halde deiik grevlere atand. Memurluklar yksek dereceli ulemnn hizmetileri ya da taraftarlar gibi uygun olmayan ahslara verildi. Adn bile yazp okuyamayan insanlarn kadlklara atand zamanlar oldu. Kadlarn rvet aldklar herkese bilinir hale geldi122. lmiyedeki bu bozulma, halkn bu kuruma kar duyduu saygnn ve gveninin yitirilmesine sebep olduu gibi, gemite idareye veya sultana yanl uygulamalarndan dolay direnen, yn veren ulemnn itibar gittike kayboldu. Bu durum ylesine tersine dnd ki, artk devlet adamlarn er kanunlar ihlal etmekten men etmek iin uyarlar yapmas gereken ulem deil, Sultanlar, eriatin bozulmamas iin ulemya saysz uyar fermn karmak zorunda kaldlar123. Esasen bu devre kadar zaman zaman kadlar, saraya mensup ulem ve eyhlislmlar arasnda ilim ve marifetle mmtaz ok gzide simalar gelmi124, ancak bu kt gidie son vermeye gleri yetmemitir. Osmanl padiahlar da ilmiyede grlen bu aksaklk ve bozukluklar gidermeye ynelik zaman zaman fermnlar kardlar, areler zerinde durdular. Btn gayretlere ramen menfi gidi nlenemedi.
120 121 122 123 124

Sleyman Uluda, ctimai ve Dn Adan Takld Meselesi II, Fikir ve Sanatta Hareket. sy. VIII (Ekim1979 VII Devre), II, 9. Bkz.Tatarck Abdullah Efendi, Lyiha, Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas, sy.:41, 1332/1913 s.257- 284; Altnay, age., s. 97- 98. Cevdet, I, 111- 117. Ahmed Ltfi, Tarih-i Devlet-i Aliye-i Osmaniyye, Dersaadet, 1302/1884, V, 94. Altnay, age., s. 120.

35 XVIII. ve XIX. yzyllarda ise devletin idr ve siyas messeselerinde kkl deiiklikler yapld. Medrese ise kendi haline terk edildi. Yerine alternatif messeseler olarak mektepler ald. Medreseler konusunda en ciddi slaht XX. yzyln banda Mustafa Hayri Efendinin eyhlislml zamannda (1914- 1916) yaplmak istenmiti. Bu konuda etraflca incelemeler yaplm, matbuatta kan yazlar ve o devrin aydnlarndan istifade edilerek Islah- Medris nizamnamesi hazrlanmt. Gayesi yeni bir reorganizasyonla medreseleri ayaa kaldrmak olan bu teebbste Birinci Cihan Harbi yllarna rast geldiinden istenilen sonu alnamamtr125.

1.2. Dnemin Islaht Hareketlerine Genel Bir Bak

III. Selimin bir Yenieri ayaklanmas sonucunda tahtn ve hayatn kaybetmesi zerine ihtilalcilerin tahta kard IV. Mustafann bir yl iki ay sonra hal` edilmesinden sonra II. Mahmud, 28 Temmuz 1808de tahta kt. III. Selimin tahttan indirilmesinden sonra onunla yapt temaslarda devletin iinde bulunduu inhitat durumundan kurtarlmas iin slahta devam edilmesi lzumuna inand126. Onun orduda balatm olduu slaht devam ettirmek iin teebbslere giriti. lkin Kabak Mustafa isyannda ve III. Selimin ldrlmesinde rol alm bulunan ele-balar cezalandrd. Bundan sonra da Anadolu ve Rumelideki ayanlar stanbula davet ederek, onlar ile bir ittifak senedi imzalad127. Bununla ayanlar padiahn emirlerine uymay, asayii muhafaza etmeyi ve ilerinden birinin serkelik etmesi durumunda mtereken onun zerine yrmeyi, bundan baka yeni talim ve terbiye usullerinin Yenieri ocanda tatbik edilmesi lzumunu kabul ettiler128.Yenieriler bu icraattan memnun olmadlar ve yeniden isyan edip II. Mahmudu tahttan indirmeye teebbs ettiler. Ulemnn araya girmesi ve ocaklarna dokunulmayacana dair verilen teminat zerine isyana son verdiler(1808)129. lk giritii teebbsten ahsn ve tahtn g kurtaran padiah bir sre slaht hareketlerinden vazgemi, ancak mparatorluun nisb bir suknete kavumas ve duruma tamamen hkim olduktan sonra reform hareketlerine yeniden girimi ve bunlarn ounu da baarmtr.
125 126 127 128 129

pirli, agmak., s. 215. E. Ziya Karal, II.Mahmud, A., VII, 165. . Hakk Uzunarl, Alemdar Mustafa Paa, stanbul, 1942, s. 140- 141. Eren, Tanzmt, II, 713. Karal, Agmad., s. 165.

36 1826- 1839 yllar arasndaki dnemi kapsayan II. Mahmud reformlar, kendinden nce yaplanlarn bir devam olduu gibi, kendinden sonrakilerin de bir numunesini tekil etmektedir. Bu durum oluturulan yeni kurum ve kurulularn yaplarnda grlen deime ve gelimelerden de aka grlmektedir. Bu dnem Osmanllarn hemen hemen btn deerlerinin yetersiz olduunu, bunlarn deitirilmesi gerektiini savunanlarn grlerinin denendii bir zemin olmutur130. On sekiz yllk saltanat hayatnn sonunda Sultan Mahmud, mevcut devlet tekilatyla memleketi idareye devam edemeyecei ve hkmdarlyla hayatn, bu artlar tamamyla deitirmek urunda, ortaya koymas gerektii dncesine candan inand ve bunun rneklerini Bat memleketlerinin tekilatlarnda arad131. Osmanl devletinde k ve deiim grupta incelenebilir. Devlet idaresi, iktisadi ve toplumsal hayat, manevi ve kltrel deiim132. Buradan hareketle II. Mahmud reformlarn alt ana blmde zetlemek mmkndr: 1-Asker alanda yaplanlar. 2-dar alanda yaplanlar. 3-Mlk ve ml alanda yaplanlar. 4-lim ve maarif alannda yaplanlar. 5-Salk alannda yaplanlar. 6-Sosyal ve kltrel alandaki dier slahtlar. 1.2.1. Asker slahtlar Yenieri oca, savalarda artk baar gsteremeyip yenilgiden yenilgiye urar hale gedikten baka, btn dzen ve disiplinini kaybedip serkee hareketleri, isyan ve ihtilalleriyle devletin ve halkn bana bela kesilmi bulunuyordu. Gemiteki her slah ve yeni dzen teebbslerine isyan ve ktal ile karlk veren ocaktan midini kesmi bulunan II. Mahmud, yeni bir ordunun kurulmasnn zaruri bulunduuna kanaat getirdi. Ancak salam, sadk bir ordu tarafndan desteklenen bir hkmdar, mparatorluu ykmdan kurtarabilir, yolsuzluk akntsn nleyebilir, babo ihtiraslardan syrlabilirdi. Byle bir ordu da ancak Avrupa rnei zerinde kurulabilirdi133.

130 131 132 133

Baykara, Osmanllarda Medeniyet Kavram, s. 64. Moltke, age., s. 279. Lewis, age., s. 22. Pool, age., s. 81.

37 Devlet ricli, ulem ve baz Yenieri aalarnn da katld bir toplantda alnan karar zerine, Ekinci lyihas karlarak daha disiplinli ve Avrupa bir sistemde yeni bir asker tekiltn kurulmasna baland134. Fakat Yenieriler buna da raz olmadlar, stanbulda byk bir isyan kt. II. Mahmud bu ayaklanmay sratle bastrd. 10 zilkade 1241(16 Haziran 1826) tarihinde yaplan meveretten sonra ocan devlete artk fayda salayamayaca anlaldndan tamamen kaldrlmasna karar verildi135. Ocan kaldrlmasyla birlikte, onun manevi destei olan Bekta tarkatine de iddetli bir darbe indirildi136. Bu harekt srasnda Topu, Kalyoncu, Humbarac, Lamc ocaklar gibi teknik snflar ve donanma, ayrca Yenieri ocandan cidden bkp usanm olan stanbul halk ile daha nce pek ok olayda oca desteklemi olan Ulem snf da padiahn yannda yer almtr. Bundan sonra da Asakir-i Mansre-i Muhammediye ismiyle yeni bir asker tekilat kuruldu. Bu ordunun yetitirilmesi iin gerekli olan zabitler Purusyadan getirtildi137. Tarihi Aa Kaps kaldrlarak, Bb- Serasker ihdas edildi ve asker ilerin idaresi bu makama baland138. Yeni kurulan ordunun yetitirilmesinde gerekli olan zabit ihtiyacn karlamak iin II. Mahmud, bir yandan Avrupaya tahsil iin yz eli kadar gen gnderirken; dier taraftan da asker tbbiye ile harbiye mekteplerini kurdu. Bu messeseler iin Avrupadan pek ok hoca ve mtehassslar getirtti139. Hsl Yenieri ocann kaldrlmasyla onlara ait rtbeler ve grevler ki, Yenieri aal, sipah ve silahtar ktiplikleri ve bunlara benzer grevler de kaldrld. Bunlarn yerine askerlik seraskerlii, mukataat ve masraf nazrlklar hassa ve nizamiye muhasebecilikleri gibi grevler kuruldu ve buralarda alanlara aylklar baland140. Ayrca Asakir-i mansureye haftada iki gn din usulu, asker db ve cihadn faziletleri gibi konularda vaaz vermesi iin Bab- Seraskerde bir nevi Ordu eyhlii makam ihdas edilmitir. Ve bu makama Hazreti Hdyi postniini eyh efendinin am-

134 135 136 137 138 139 140

Mehmet Esad Efendi, ss-i Zafer, stanbul, 1293/1876, s. 22- 36. Bu olay ileriki sayfalarda mstakil bir balk halinde ayrntl olarak ilenecektir. Karal, agmad. s. 168. Karal, Tanzmttan Evvel Garpllama hareketleri, Tanzmt I, s. 28. Mehmed Esad, age., s.192- 195; Eren, Tanzmt, a.y,. II, 715. Tanpnar, age., s. 34; Karal, agmad., s. 168; Eren, agmad., II, 716. M. Nuri Paa, Netayicl-Vukuat, Sad. Neet aatay, TTK Basmevi, Ankara, 1980, III-IV, 284.

38 cas Abdi Efendi, Davut Paa klasna ise, hoca efendilerden Hafz Ahmed Efendi atanmtr141. Tanzmt devrinde gelien yeni messeselerin birou II. Mahmud devrinde kuruldu. Mhendis-hne-i Berr-i Hmayun 1241/1825da ayr bir mekteb haline getirilerek slah edildi142. 1243/1827de Trkiyede ilk buharl gemi inasna baland. Avrupa usul ile tensik edilen ve giydirilen ordunun ihtiyalarn karlamak zere, bugn bir ksmn o devirden kalma binalar iinde grdmz fabrikalar tesis edilir143. Bu dnemde yaplan asker reformlarn hareket noktas, her eyi ile baarl bir orduyu taklittir. Bu tklidin ekli aamas gerei zamann en baarl Fransz ordusu, hangi elbiseyi giyiyor, hangi bot ayandadr, hangi tfekle, sng ile savayor ve hangi szlerle talim yapyor ve hepsinden nemlisi, hangi musik ile savaa gidiyorsa o esas alnmtr. rnein Trkemizde yrmekten yaplacak bir emir sas mevcutken, bu i iin Franszca Mar kelimesi kullanlmtr144. Burada zerinde durulmas gereken konulardan birisi de phesiz asrlardr harp meydanlarnda Osmanl ordusunun mcadele azmini, evkini glendiren Mehterin kaldrlp yerine bat tarznda bir musiki tertibi olan Mzka-i Hmayun un kurulmu olmasdr. II. Mahmud ve devrin onun izinden giden slahtlar, yeni ordunun giyiminden emir ve komuta kademelerine varncaya kadar her eyi Avrupal yapnca, musikinin de Avrupal olmas gerektiini dnm olacaklar ki, yeni ordu Askir-i Mansre-i Muhammediye tekilatnda her tertbin sa ve sol kollar iin birer bando kurulmutur. Bu bandolar iin 1827 sonlarnda Cenovadan bir vapur dolusu mzisyen ve musiki aleti gelmiti. Yeni asker dzende tlimler, artk bu bando eliinde yaplyordu145. te yandan o zamana kadar yabanc musiki heyetlerinin konserlerine msaade edilmeyen stanbulda 1826 sonrasnda Avrupal bandolar gnmz tabiriyle halka ak konserler vermeye balamlard. Padiahn en dikkat eken davranlarnda birisi de Cuma selamlklarna bu muzika ile gitmesidir. Daha ziyade yabanc seyyahlarn yaz-

141 142 143 144 145

Ltfi, I, 256. Osman Nuri Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, Osman Bey Matbaas, stanbul, 1939, II, 264- 280. Tanpnar age., s. 35. Tuncer Baykara, Yenieri Ocann Kaldrlmasnn Sosyal Sonular, Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri, Ed. Fak. Yay., stanbul, 1990, s. 151. Baykara, Osmanllarda Medeniyet Kavram, s. 65.

39 dklarna gre II. Mahmud, asker bandonun ald Mozart ve Rossini den paralar eliinde camiye giriyordu146. Grlyor ki; II. Mahmudun asker alanda yaptklar ve yapmak istedikleri slahtlarda Fransz etkisi son derece dikkat ekmektedir. Toplumun tepkisi ve slahtlar karsndaki tavrlarn deerlendirirken halkn inan ve geleneklerini hie sayar boyutta yaplan bu uygulamalarn gz nnde bulundurulmasnn gerektiini dnmekteyiz. 1.2.2. dar alandaki slahtlar II. Mahmud, memleketin eitli blgelerine hkim olup zaman zaman merkezi otoriteye kar kan ayan mtegallibeyi bertaraf etmek suretiyle devletin nfzunu memlekete hkim klmtr. Memlekette kuvvetli ve etkin bir merkezi idare kurulduktan sonra, vlilerin gittikleri yerlerde vergi toplayarak bununla geinmeleri usul kaldrlm ve kendilerine belli maalar balanmtr. Bylece eskiden bulunduklar yerin mutlak hkimi olan, eyaleti istedii gibi idare eden, vergi toplayan, ou zaman halk canndan bezdiren uygulamalara imza atan, icabnda merkezi idareye kafa tutup maiyetlerindeki zel asker gce dayanarak azli kabul etmeyen valilerin yerini, merkeze bal, grev ve yetkileri tayin ve tahdid edilmi memurlar ald147. rnein Valilerin, mutasarrflarn canlar istediince adam ldrmeye girimeleri yasaklanm, Ksas gerei iledikleri byk sular dolaysyla ldrlmeleri gerekli olanlarn bile, kadlar karar onaylamadka uygulanmamas istenmitir148. Merkezi idarede de byk deiim ve dzenlemeler yapld. Osmanl devletinin hkmeti, balangta Divn- Hmyundu. Sonralar zellikle de XVIII. Yzyln ortalarna doru Hademe-i Bb- safi denilen Sadaret Dairesi memurlar bu grevi stlenmilerdi Birok byk memuriyetlerin devlet idaresinde hibir fonksiyonu kalmamt. Biroklarnn da vazife ve salahiyetleri tedhl halindeydi. dar, mli, asker, mlk iler bu yzden tam bir kargaa iinde bulunmaktayd. Btn bunlarn yannda gayr-i resmi salahiyetler tremi, eitli messeselerin devlet zerindeki nfz ve etkisi gittike artmt. Bunun zerine, meseleyi kkl olarak halletmek isteyen II. Mahmud, merkezi hkmetin yapsnda yenilikler yapmaya balad. Amac imparatorluu glen-

146 147 148

Miss Julia Pardoe, Yabanc Gzyle 125 Yl nce stanbul ev. Bedriye anda, Inklap ve Aka kitabevi, stanbul, 1967, s. 65. Ltfi, III, 149. M. Nuri Paa, age., III-V, 284.

40 dirmekti; bunun iin de lke ynetimini yeni ve merkezi bir yapya kavuturmak istiyordu. Devlet mekanizmas yeni batan kuruldu. Salhiyetleri faaliyet sahalarna inhisar eden mesul nazrlklar ihdas edildi149. Bylece; Sadaret makam Baveklete evrildi150. Saderet Kethdal 1835 ylnda Umr- Mlkiye Nezreti ve 1837 ylnda Umr- Dahiliye Nezreti oldu.1838 ylnda Sadaretle birletirildi. Reislkttablk, 1836 ylnda Umr- Hariciye Nezareti oldu151. Bir taraftan da ona bal hariciye tekilat yeniden dzenlendi ve d memleketler tekilat tensik ve slah edildi. Badeftarlk 1838 ylnda Umr- Mlye Nezreti oldu. avubalk 1836 ylnda Dev Nezreti daha sonralar 1870 ylnda Adliye Nezareti oldu. Yenieri Aal, Ocan 1826 ylnda ilgs, yeni asker tekilatn kurulmasyla Seraskerlik oldu. Derya Kaptanl, unvan kalmakla beraber, tekilat modernletirildi ve 1878 ylnda Bahriye Nezareti oldu. Bylece yeni ve modern Osmanl kabinesi kurulmu oluyordu. eyhlislmlar nceleri Divan- hmayun yesi deilken yeni dzenlemelerden sonra kabine yeleri arasna alnmt. Bu yeler bizzat padiah tarafndan atanrd. Bu durum Merutiyetin ilnna kadar srd. Yeni hkmet eklinin teesssyle btn devlet daireleri de bu yaplanmaya uygun olarak yeniden dzenlenmi ve devlet muamelelerinin ileyii buna gre deitirilmiti. zellikle memurlar i ve d ilere bakmak zere iki snfa ayrlarak dzenli maaa baland152. Sadrazamlar, hkmdarlarn mutlak vekili ve idr ilerin tek yetkili ve sorumlusuyken, bu devirden itibaren Nezaretlerin kurulmasyla yetki ve sorumluluklar blnm oldu. Merkezi hkmete verilen bu yeni ekil ile yrtme dzenlendikten sonra, yasama alannda ihtiya duyulan eitli devlet ilerinin grlmesi iin ayr ayr danma meclisleri kuruldu. Bunlarn en nemlileri; adli ilerde mtalalar hazrlayacak Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye , idr ilerde grmeler yapp tavsiyede bulunacak Dr- ra-y Bb- l ve asker konularla ilgilenecek Dr- ra-y Asker(24 Mart 1838)dir153.
149 150 151 152 153

Tanpnar, age., s. 35. Ltfi, III, 113- 114. Ltf, V, 147. Ltf, V, 132; Karal, II. Mahmud, A., VII, 169. Takvim-i Vekayi, nr. 163, 11 Muharrem 1254/1838; Bkz Ltfi, V, 178- 179.

41 lk olarak III. Selim saltanatnda balatlan, fakat bir sre sonra kaldrlan Avrupadaki daimi elilikler de II. Mahmut devrinde yeniden ve devaml olarak kurulmutur154. Ayrca yurt dna kacaklar iin pasaport alma usul konuldu. Bu i Hariciye Nezareti tarafndan yerine getirilecekti. Daha evvel yabanc bir memlekete gidecek olanlar, o lkenin Osmanl devletindeki elisinden bir belge almak zorundaydlar. Pasaport usul konulunca, yabanc elilere sadece vize hakk tannd. 1.2.3. Mlk ve mal alanda yaplanlar Sultan II Mahmud, devletin kurulularndaki btn blmleri dzeltme ve yenileme iine giritii zaman, maliyenin deerini gz nnde tutarak hayat boyunca onun dzeltilmesi iin sonsuz bir aba harcad. Rusya ile savan meydana getirdii ykc etkileri giderdikten sonra hazinede nemli saylabilecek fazla miktarda gelir toplamaya balad. 1241/1826 Yenierilerin ortadan kaldrlp hemen kurulmasna giritii Asakir-i Mansure-i Muhammediyenin deneklerini karlamak iin baz nemli ml tedbirler ortaya koydu. Bu ordunun ihtiyalarn karlamak iin kurulan Mansure hazinesine gelir olmak zere ihtisap rsumu kabul edildi ki, bir eit temettu vergisi ya da, patent resmi demekti. Ama bu verginin uygulanmasnda baz yolsuzluk, hatta huzursuzluklar oldu. amda karklklarn kmasna ve Selim Paann halk tarafndan ldrlmesine bu vergi yol at. Bu ihtisap resminden baka Sultan Mahmud, Anadolunun 15 kadar eylet ve sancandaki mukataalar da Mansure hazinesine gelir olarak vermitir. Mansure hazinesi defterdar ve devletimizde ilk mlye Bakan olan Abdurrahman Nafz Paa merhumun ml durumu dzeltme konusunda pek byk tedbirleri ve hizmetleri grlmtr155. Hkmet tarafndan, emlak muamelelerinin intikalinin icrasnda ve er mahkemelerde grlen davalarda ulemnn ald yzde on oranndaki vergiye el konulmasna karar verildi. Memurlara genel bteden denecek belirli bir miktar maa verilmesi kararlatrld156.

154 155 156

Bkz. Karal, agmad., A., VII, 168. smet Parmakszolu, Ahmed Rasim Osmanl Tarihinden Semeler, Devlet Kitaplar, stanbul, 1968, s. 122. Engelhardt, Tanzmt ve Trkiye, ev. Ali Reat, Kakns Yay., stanbul, 1999, s. 26.

42 Bu dzenlemeler sayesinde devletin btn gelirleri tek elde toplanmaya ve kontrol edilmeye balanm, bu sayede hem asker hem de harp gemilerinin says artm, ordunun ihtiyalar dzenli olarak karlanabilir dzeye gelmitir. Btn bunlarla birlikte Mlyeye pek esasl ve ciddi bir dzen vermek iin son yllarda pek byk tedbirler dnld. nce merkezde dank olarak ynetilen saysz hazineler birletirilerek Mlye bakanl tekil ve brolar istenilen dzen iinde ileyecek ekilde yeniden kurulup meydana getirildi. Pek ok szlanmalara yol aan teklif-i rfiyenin hakasna adil llerde ve tek bir vergi (teklif-i vahid) eklinde tarh edilmesi ve toplanmas iin ilkeler hazrland. 16 Cemaziylevvel 1254/21 Austos 1838 tarihli Tanzmt fermnnn ml konulardaki ilkeleri hazrlanm hatta Anadolu ve Rumelinin birer vilayetinde deneme yoluyla uygulanmaya balamt157. 1.2.4. lim ve maarif alannda yaplanlar XVI. asrda Osmanlda ilk ve orta derecedeki eitim ok yaygnd. ehir ve kasabalardaki ilk mektep says, bat memleketlerinden kyaslanamayacak kadar fazla idi. Bu yzylda Osmanly dolaan bir Fransz seyyah, her kyde okula rastladn ve ilk tahsilin bat ile kyaslanamayacak kadar yaygn olduunu hayretle kaydetmitir158. Daha yksek seviyedeki eitim medreseler ve buralarda ders veren ulem vastasyla memleketin her tarafna yaylm durumdayd. Osmanllar yeni fethettikleri memleketlerde cami ile birlikte mutlaka Sbyan Mektebi, Medrese, Dru-ifa, mret, Han, Hamam, tekke ve zviye gibi ehrin maddi ve manevi ihtiyalarn karlayacak messeseler kurarlard. XVII. Yzyln ilk yarsndan itibaren Osmanl Devleti, kendisini tarih sahnesine karan, madd ve manev mesnetlerinden kaym, asker-siyas grafiinin yannda, ilm adan da intizaml seyrini kaybetmi, hzl bir inhitata uram bir vaziyettedir. XVIII. Asr bandan itibaren de bu ilmi d gidermeye ynelik slah abalar olmasna ramen olumlu ve kapsaml bir sonu alnamamtr. II. Mahmud toplum zerinde hla byk bir etki ve yn verme kudreti bulunan medreseye dokunmad ve onlarla ilikilerini srdrd. Ancak toplumun eitim seviyesini ykseltmek, eitim ve kltr yaygnlatrmak iin ilk tahsili bir fermnla mecburi
157 158

Parmakszolu, age. s. 123 fet nan, Trk Osmanl Tarihinin Karakteristik Noktalarna Bir Bak Belleten, c. II, sy. 5-6 Ankara, 1938, s. 5.

43 hale getirdi. te yandan daha yksek renim kademelerine renci yetitirmek zere 1838 ylnda stanbulun eitli semtlerinde ad bizzat hnkr tarafndan konulan Ortaokul seviyesindeki Rtiye Mektepleri ald. Bunun yannda, ilkokulu bitirenlerin 18 yana kadar devam edebilecekleri Mekteb-i Ulm- Edebiye kuruldu ve bunu bitirenlere, baar derecelerine gre maalar balanmas kararlatrld. Ayrca, devlet dairelerinin kk derecedeki memuriyetlerine eleman yetitirmek zere, padiahn Adl olan unvann tayan mekteb-i Maarif-i Adl ald159. Tanzmt devrinde gelien yeni messeselerin birou II. Mahmud devrinde kuruldu. Mhendishane-i Berr-i Hmayun 1241(1825)de ayr bir mektep haline getirilerek slah edildi. Bilhassa 1773de kurulan fakat uzun yllar ihmal edilen Mhendishne-i Bahr-i Hmayun 1246(1830)da bugnk Deniz Harp Okulunun Heybeliadada bulunan binasna naklolundu. Osmanl bahriyesine lzm olan zabitan ve dier mtehassslarn yetitirilmesine burada baland160. Btn gayretlerle kurmaya allan bu yeni dzenin devamnn salanmas ve yaplan yeniliklerin sahiplenip uygulanmasn salayacak kadrolar yetitirmek iin, Enderun genlii ierisinden en kabiliyetlileri kalabalk bir grup halinde Avrupa memleketlerine gnderildi. 1.2.5. Salk alannda yaplanlar Osmanl devletinde hekimler, dardan gelenler hari, hemen hemen medreselerden yetimekteydi. Batnn tp metotlar, yurda ancak XVIII. yzylda girmi ve bir ksm prensipleri yerli tabiplerce kabul edilmiti. Yenieri Ocann ilgsndan sonra giriilen geni reform hareketleri arasnda salk alannda da yeni messeselerin kurulmas kararlatrld. Bunun zerine ehzadebanda bulunan eski Yenieri odalarnn karsnda bulunan Tulumbac ba konanda Tb-hne ve Cerrah-hne okulu 14 Mart 1826 gn renime ald. Cerrah-hane daha sonra 1831 ylnda Topkap saraynn deniz tarafndaki hastalar odasna nakledildi. 1836 tarihinde ise Tb-hane ve Cerrahhane tekrar birletirilip yine Saray sahasnda bulunan Otluku Klasnda derslere bir mddet devam edildi. ki yl sonra da Mekteb-i ahne-i Tbbiye ad altnda Galatasa-

159 160

Bkz. Karal, II.Mahmud, A., VII, 169. Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, II, 264- 280.

44 raya nakledilip161 eitim sresi alt yla karld ve renim dili Franszca kabul edildi. Buna karlk Arapa ve din dersleri programdan karld. Bu messeselerin balca amac asker ve sivil hizmetlerde kullanlacak hekimler yetitirmekti. Daha ok gayri mslimlerin elinde olan tp mesleinde yetimi Trk hekimlerin devlet hizmetinde yer almalarn salamakt162. Asrlardan beri veba ve kolera gibi salgn hastalklar, memlekette byk tahribata yol aar, binlerce insann lmesine sebep olurdu. Daha nce karantina usuln benimsemi lkeler hastaln yaylmasn engelledikleri iin zararlarn azaltmay baarmlardr. slm dininin bu konudaki ak hkmne ramen toplumun baz kesimlerinde olumu yanl kanaatler yznden bu usuln benimsenip uygulanmas zorluklarna ramen II. Mahmud, 1838 ylnda Osmanl memleketleri iin karantina usuln kabul ederek her yerde Tahaffuzhneler kuruldu ve bylece mparatorluun deiimi adna bir gelenein daha yklmasn salad. 1.2.6. Sosyal ve kltrel alanda yaplan dier slahtlar Bunlarn dnda II. Mahmudun yapm olduu deiikliklerden birisi de Osmanl padiahlarna ait birok tren ve gelenekleri brakmas ve bu arada hkmdarlarn ananevi giyini tarzn terk edip batdan Msra girmi olan kyafeti kabul etmesiydi163. Bu arada resmi serpu olan kavuk da braklp yerine fes kabul edilmi, bu iiklik bir mddet sonra karlan nizamname yaygnlatrlmtr. Kendi resmini asker kla ve devlet dairelerine astracak kadar ileri gitmekten ekinmemitir164. Vakflara yeni bir dzen verilmesi ve msderenin165 kaldrlmasna teebbs edilmesi yine bu devre ait gayretlerdir166. Modern anlamda bir nfus saym ilk defa II. Mahmud devrinde gerekletirilmitir. 1831 ylnda geni apl bir saym yaplm, devletin insan ve servet kaynaklarnn bilinmesi asndan ok nemli bilgilere ulalm-

161 162 163 164 165

166

Eren, agmad., s. 71. Sheyl nver, Osmanl Tebbeti ve Tanzmt Hakknda Notlar, Tanzmt I, s. 937. Engelhardt, age., s. 26; Karal, II. Mahmud, VII, 169. Takvim-i Vekayi, nr.134, (1252/1836); Ltfi, V, 51. Terekelerin devlet tarafndan el konulmas ve alnmas demektir. Balangta miri maldan arlm ve haksz olarak kazanld anlalanlar iin uygulanan bu usul sonralar ktye kullanlm, miri ile alverii olsun olmasn, bir devlet grevinde bulunmam olan zenginlerden biri ldnde, veresesine az bir ey brakarak msadere olunurdu. Bu usul padiah fermnyla kaldrld. Bkz. Mustafa Nuri Paa, Netayicl- Vukuat, III-IV, 284. Bkz. Karal,agmad., s. 169.

45 tr167. Devlete yaplan icratn memleket iinde ve dnda doru olarak bilinmesi iin, ilk Trke resmi gazete olan Takvm-i Vekyi 1831de nere balanmtr168.Umuma mahsus modern anlamda posta tekilat II. Mahmud tarafndan kurulmutur. Bylece vatandalarn haberleme hizmetini devlet zerine alm, her trl zel posta tekilatlar ilg edilmitir169. II. Mahmud iktisdi sahada byk apta slaht yapmam, fakat byle bir slahtn ehemmiyetini takdir etmitir. Ordunun ihtiyacn karlamak maksad ile bir dokuma sanyii kurulmasna alt. Osmanl pazarn istila eden yabanc mamullere kar, yerlileri himaye etmek iin tedbirler ald. D ticareti gelitirmek iin inhisar usuln kaldrd170.5 Eyll 1836 da stanbulda II. Mahmud dnemi paalarndan Kaptan Ahmet Paa tarafndan denize aa kazklar aklmak suretiyle Galata kprs yaplmtr171. lkede artk yepyeni bir dnem balamt. Bu yeni dnemin yeni ihtiyalarn ki; arap, vellinton botlar ve dar pantolon vs. -karlayacak ynla Avrupal tccar lkeye dhil olmutu. Bu dnem mzikten giyime, askerlikten elenceye kadar hayatn btn alannda deiimin balad ve hzla yrtld dnemdir172. 1826 sonras resim, musiki alanndaki deimeler yannda spor ve elence alannda da byk deimeler yaanmtr. Geleneksel elence ve spor oyunu olan cirit artk gzden dm, musiki ve raksn da bulunduu helva sohbetleri ktlenir olmutur. O vakte kadar, sadece Frenklerin kendi aralarnda icra ede geldikleri balo, bu tarihten itibarn Trklerinde katld elenceler halini almtr. Bunlardan ilki, 1829 senesi sonunda Blonde adl ngiliz harp gemisinde verilmi ve buna Trk devlet adamlar da katlmtr173. A. Sladein belirttiine gre, Trkler bu baloda civilization adna etkili alana adm atmlardr: 1) Alenen iki imiler, 2) kumar oynamlar ve 3) kadnlarla dans etmilerdir174. Helva sohbetlerinde olduu gibi artk yerli pabu giymek de hor grlecek, Frenk potini rabet grecektir. Fakat bu heves birok yerli pabu dikiciyi isiz brakrken, ya167 168 169 170 171 172 173 174

Ltfi, III, 142;Karal, Osmanl mparatorluunda lk Nufs Saym, Bavekalet statistik Md., Ankara, 1943, s. 5-13. Ali Reat, Devlet-i Osmaniye Asr- Hazr Tarihi, s. 226; Eren, agmad., II, 717. Bkz. Tanpnar age., s. 35; smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Trkiye Yay., stanbul, 1971, IV, 120. Bkz. Karal, agmad, VII, 169. Moltke, age., s. 65. Baykara, Osmanllarda Medeniyet Kavram, s. 53. Bkz Ltfi, II, 171. Baykara, age., s. 70- 71.

46 banc kundura dikicilerinin knla altn kazanp memleketlerine gndermesine sebep olacaktr175. Diyebiliriz ki; 1826 sonras yaplan slaht sadece bir asker reform deil ayn zamanda toplumun her alann kapsayan musikiden giyim tarzna, spor ve elence anlaylarndaki deiime kadar pek ok ynde gelimi ve bununla bat tarz bir yaam biiminin yaygnlamas istenmitir. II. Mahmut saltanatnn sonunda imparatorluun manzaras, siyas ve iktisadi sahadaki kark hal bir yana, devlet bnyesi henz kk salamam olan yeni tekilatlar bakmndan bir ocuk gibi zayf, devri gemi eski kurumlaryla da bir ihtiyar kadar km bir haldedir176. Yenieriler ortadan kalkal be yl olmu, bir takm elverili yenilikler yaplm ancak yeni ordu yeteri kadar geliemedii gibi, disiplin eksiklii de giderilememitir. Ml skntlar gittike artyor, tekel sistemi yznden ticarette durgunluktan kurtulamyordu177. ngiltere ve Fransa, yar Hristiyan yar Yunan hayranlndan ileri gelme bir gayretkelikle Yunanllar adna Osmanlnn paralanmasna altlar. Anlamalarla elleri kollar bal kald bir srada Rusyann saldrna gz yumarak II. Mahmudu yapayalnz braktlar. Bu yetmiyormu gibi Navarinde Osmanl donanmasnn batrlmasyla baar umutlarn sfra indirdiler. Mehmet Ali Paann, Osmanl ordularn malup edip, stanbulu tehdit eder noktaya gelmesi, II. Mahmudu btnyle ykt. Onca gle gs gererek yurdunun yeni bir aa girmesi iin rpnan Sultan Mahmud, btn umutlarnn suya dtn grdkten sonra son nefesini verdi178.

1.3. Tekke Ve Tarikatlarn Islah

1.3.1. Tekke ve tarkatlarn genel durumu Tarkatlar, slm toplumunun vazgeilmez bir ihtiyac olarak her dnemde etkisini hissettirmi, varln devam ettirmitir. slm toplumunun gnll kuruluu olarak nitelendirilebilecek bu messeseler, devletin basks olmakszn tekkeler ve zviyeler araclyla halka dn ve sosyal alanda hizmet veren ahlk messeseler niteliindedir179.

175 176 177 178 179

Cevdet Paa, Tezkir (M.C. Baysun Neri) IV, Ankara, 1967, s. 220- 221. Moltke, age., s. 285. Pool, age., s. 83. Pool, age., s. 82. Hseyin Aydn, Muhasibinin Tasavvuf Felsefesi, Ankara, 1976, s. 20.

47 Osmanl tarihi boyunca tekke ve tarkatlar dn ve itimai adan pek ok vazifeler ifa etmilerdir. ou zaman zviye hem bir dn merkez, hem de mektep, yetimhne, drul-aceze gibi bir efkat ve yardmlama merkezi olmutur. Hayatn meakkatleri altnda ezilmi, yaama ve mcadele azmini kaybetmi biarelerin sndklar, teselli bulduklar, tekrar almak iin gerekli metaneti kazandklar, dul kadnn, kszn, sefil kalmn dara dtnde mracaat ettii bir yer olmutur180. Tekkeler gnmz ifadesiyle bir gnl terbiye mektebi, gzel sanatlar akademisi, bilgi ve iletiim merkezi, spor alan, hastane, siyas, asker, itima ve iktisad ahlkn, birlik ve beraberlik ruhunun ilmik ilmik iilendii bir yuva olmutur181. Tarihte her devletin, kuruluuna sebep olan hadiselerin, ona dayand messeseler veya kuruluta en bata rol oynayan zmreler olduunu syleyebiliriz. Osmanl Devletine vcut veren miller arasnda, ordu, medrese ve tekke bata gelmektedir. Kurulu yllarnda bu messese el ele vererek ayn gye iin ibirlii yapt. Bunlardan ordu, nizam ve otoriteyi; medrese, din ve ilmi; tekke, din ve ahlak temsil ediyordu. Birincisi, ordu mensuplar ile devlet ve idare adamlarn, ikincisi, mnevverleri, ncs ise, halk yetitirmeye, uurlandrmaya ve devleti gayesine yneltmeye alyorlard182. XIX. yzyl Osmanl tasavvuf hayatn anlamak iin XVII. yzyl ve sonras Osmanlsndaki tasavvuf ve tarkatlarn geliimine daha yakndan bakmak gerekir. XVII. yzyla kadar Osmanl tasavvuf kltrn belirleyen balca tarkatlarn Horasan kkenli olmalarna karlk, bu dnemden itibaren Arap kltr sahasnda kp gelien Kdiriyye, Rufiyye ve Sadiyenin Osmanl ehir hayatna katldklar gzlenmektedir. Kdiriyye XV. yzyl ortalarnda Erefolu Rum ile Anadoluya girerken183, stanbula gelii ve yaygnlamas XVII. yzylda olacaktr. Ayn ekilde Rufilik XVII. Yzylda eyh Mehmed Hadd vastasyla mparatorluk merkezine yansyabilmitir184. Sadilik ise XVIII. yzyl balarnda Ebul-Vef ve Abdusselm eybn tarafndan stanbula getirilmitir185. Bunlar XVIII. yzylda Bedeviye ve zeliyye izlemitir. Arap kkenli eyhler araclyla bu yzyldan itibaren Anadoluya giren bu tarkatlar, kendilerinden hilafet alan Trk mutasavvflar tarafndan halk arasnda rabet grmeleri
180 181 182 183 184 185

ehbenderzde Filibeli Ahmed Hilmi, Tarih-i slmi, Hikmet Matbaas, Kostantiniyye, 1326/1908, II, 579. Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, I, 192. Emin Ik, Devleti Kuran rade, Hareket Yay., stanbul, 1971, s. 9, 11. Ekrem In, Kadirilik, DA, IV, 372- 377. In, Rufilik, DA, VI, 325- 330. In, Sadilik, DA, VI, 391- 394.

48 salanmtr. II. Abdulhamid siyas tercihinin bir neticesi olarak eyh Zafir Efendiyi stanbula davet etmi ve himayesine almtr186. XVIII. asrda Osmanl mparatorluunda tarkatlar Anadolunun hemen her ehrinde ve kynde yerlemi bulunuyordu. Lonca ve esnaf birlikleriyle sk balar dolaysyla zanaatkrlarn ve tccar snfndan birounun dn olduu kadar meslek ve toplumsal hayatnda egemen olmulard. Daha ok halk arasnda olmakla beraber, toplumun her katnda, hatta idareci kesimin yksek saflarnda bile taraftarlar ve birliktelikleri vard187. Bu dnemde bu tarkatlarn Anadoluya gelip yaygnlamas, imparatorluk ynetiminin tara vilayetlerinde yrtt politikayla da yakndan ilgilidir. Osmanl devleti, corafyasndaki farkl kltrlerle, kltrel ve siyas iletiimini tarkat ve gezginci derviler vastasyla yrtm, onlarn yaygn rgtlenmelerinden faydalanlmtr. rnein Orta Asya ve Hindistan ile Osmanl mparatorluunun tarih boyunca kltrel ilikilerini kuran zmre Nakibendiye dervileridir. Buna benzer rol XVII. yzyl sonras Kdiriyye, Rufiyye, Sadiyye, Bedeviyye ve zeliyye dervileri slenmi, Arap vilayetleriyle stanbul arasndaki kltrel irtibat salamlardr188. En azndan Tanzmta kadar olan bir devre iinde, byk ehirlerimizin medreseleri gibi tekkeleri de, kendi l ve aplarnda birer fikr ve hars merkez idiler. Kymet llerimizi, medeniyet nevine ve kltr eidine gre tayin ettiimiz ve bylece bugnn mantndan kurtulduumuz takdirde, ou yerde harabeleri bulunan, baz mahallerde, ancak yerleri, zorlukla ve yal nesillerin mphem hafzalarna dayanlarak tespit edilebilen medreseler, tekkeler ve hatta cami krsleri, zamanlarnn faklte ve niversiteleri mesbesinde idiler189. XIX. asrda tasavvuf tarihi asndan dikkat ekici bir gelime, Bektaliin yasaklanmasndan sonra zellikle Nakibendiyyenin yannda, Mevlevyye ve zeliyye gibi baz tarkatlarn da yaygnlamas ve etkinliini artrm olmasdr. Bunda III. Selim, II. Mahmud, Sultan Read gibi padiah ve Halet Efendi gibi devlet adamlarnn Mevlev tarkatna intisaplarnn yannda, II. Abdulhamidin smrgeci glere kar azel ve
186 187 188 189

Ekrem In, Tarkatlar Dnden Bu gne stanbul Ansiklopedisi, Kltr Bakanl ve Tarih Vakf Yay., stanbul, 1994, VII, 215. Lewis, age., s. 403. Ekrem In, Osmanl Dneminde Tasavvuf Hayat, Yeni Trkiye 701. Osmanl zel Says II, MartNisan 2000, sy.: 32, s. 502. Gndz, age., s. 177- 178.

49 Rufi tarkatlarnn nfuzundan istifa iin yapt yakn destek ve gsterdii ilginin ok etkisi vardr. XIX. Asrda Anadoluda tekkelerin tarkatlara gre dalm genel hatlaryla yledir. Nakibendiyye, Kdiriyye, Mevlevyye her biri doksandan fazla tekke ile birinci grubu olutururken, Halvetiyyenin ayr ayr bniyye, Ukyye, Sinniyye, Cerrhiyye kollar ile beraber; Bektyye, Rufiyye, Sadiyye ve Celvetiyyenin ellinin altnda kalan tekkeleri ile ikincilii, Bedeviyye, Bayrmiyye, Gleniyye ve zeliyye onun altnda kalan tekkeleriyle de son grubu oluturmaktadr. Ancak Halvetliin kollar ile beraber mtalaa edildiinde saynn yz aarak Anadoluda en yaygn tarkat konumunda olduu grlr. Tarkatlarn toplum hayatndaki arl asndan bakldnda ise Hlidiyyenin daha etkin ve yaygn olduu gzlenmektedir. Zira Hlidi eyhlerinin byk bir ksm, irad faaliyetlerini tekkelerin yannda, camiler, ky odalar ev ve misafirhnelerde her snf ve kademeden insana ak olarak srdrm, mntesipleri bakmndan dier tarkatlardan daha fazla bir sayya ulamtr190. Gl mderris, eyh, devlet adam devri XVIII. asrla beraber kmeye yz tutunca, saraya tesir eden kanallar da el deitirmi oldu. Daha nceki messese liderleri, yaptklar hizmet ve gsterdikleri yollarla beraber saraydan da byk apta ilgi ve yaknlk grmlerdir. Devleti ayakta tutan bu kurulular erimeye yz tutunca saraya tesir edebilecek temsilciler yetitirmekten de dolayl olarak el ekmi oldular191. k dneminde, bandan beri ayn gaye iin elele veren bu temel mesnedin birbirine dt, birbirinden koptuu ve medeniyetin, muvazenesiz bir girdabn iine drld mahede edilmektedir. Dmanlarmz, evvela bu byk messese arasna fitne ve ikilik sokma ile ie baladlar. Orduyu halka, medreseyi tekkeye dman ettiler. Bylece, devleti ayakta tutan messeseleri birbirine drmek suretiyle, onu zaafa urattlar. Bunun iin Tanzimattan bu yana gelip geen idareciler, zaaf rejimde zannettiler. Bundan dolay srekli rejim deiikliiyle megul oldular192. Cemiyeti, batan aa kuatan tekkeler de, eriyen dier devlet messeseleri gibi, bu inkraz ve inhilalden nasibini alm, onlar da, yoldan deil, belden gelen mritlerin tasarrufu altna girerek zaafa uram, bu stn halk eitimi messeseleri de, seviye-

190 191 192

Ycer, age., s. 73. Kara, Tekkeler ve Zviyeler, s. 265- 266. Ik, age., s. 11- 12.

50 sini yitiren mesnetler arasnda yerini almtr193. Kabul etmek gerekir ki, ken bir medeniyet ve dzenin btn kurumlar bu k ve bozulmadan ister istemez etkilenmitir. Fakat uras muhakkaktr ki, Osmanlnn k srecinde bundan en az etkilenen veya bu ke en ge konu olan kurum tekke ve tarkat kurumu olmutur194. Btn menfi tesirler ve artlara ramen, yine de tekkeler, halk indinde en fazla tesr sahibi kurulular olarak bu asrda da kendi varlklarn hissettirebilmitir195. Tekkelerin genel olarak urad zafa ramen, birou bu sebeplerin tesr sahas dnda kalabilmi, fonksiyonunu, XX. asrn balarnda da devam ettirebilmitir. Bu asrdaki btn olumsuz artlara ve gidiata ramen hem kendi dnemlerine hem de kendilerinden sonraki dnemlere etkileri ve tesirleri devam eden, Naklie yeni bir boyut kazandrp yaygnln artran Mevln Hlid-i Badd (. 1826), Nakibend-Hlid meyhinden Gmhnev Ahmed Zyaddn(. 1893), Muhammed Nuri emsddn Nakibend, Tibynl Vesil yazar Harr-zde Kemaleddn (. 1882) gibi birok nemli ahsiyetler yetimi, gerek telfleri, gerekse sohbetleriyle kendi ilerindeki yanllara ve bozulmalara dikkat ekmi196 nemli ahsiyetlerdir. Yine Halvetyeden Mustafa erke Efendi (. 1814)nin kurduu erkeiyye, Kuadal brahim Halvet (1845)ye nisbet edilen Kuadaviyye, yine Geredeli Halil Efendiye nisbet edilen Geredeviyye, Uakiyyeden eyh Talip rd Baba (. 1881)ya nisbet edilen rdiyye, Kdiriyyeden eyh Mustafa Mtak Baba (1831)ya nisbet edilen Mtkiyye, Osman ems Efendiye nisbet edilen Enveriyye kollar bu dnemde dikkat eken nemli meyh ve tarkatlardr197. Yine Konya Mevln Dergh postniini Stk Dede, Galata Mevlevhnesinde Ahmed Celaleddin Dede, Yenikap Mevlevhnesinde Osman Selahaddin Dede, lmnden sonra byk olu Mehmed Celaleddin Dede, onun vefatyla da eyh Abdlbaki Efendi bu asrda yaam Mevlevliin nemli ahsiyetleridir198. Tasavvuf tarihi asndan bu asrn bir baka karakteri ve ayrc vasf, her halde ierisine meihat konulan cami ve mescit saysnda belirgin bir artn olmasdr. lk
193 194 195 196 197 198

Bkz. Kara, age., 285; Gndz, age., s. 119. ztrk, age., s. 184. M.A. Ubucn, Trkiye 1850 Tanzmt-Ulem-Basn, ev. Cemal Karaaal, Tercman 1001 Temel Eser, I, 112- 113. Gndz, age., s. 184. Ycer, age., s. 69-70. Mehmet Ziya, Merkez-i Mhimme-i Mevlevyeden Yeni Kap Mevlevhnesi, Darul Hilafetil liye, 1329, s. 180 vd.

51 etapta daha ok Nak-Hlid eyhlerin rabet ettii cami, tekke ve tevhithne vazifesi grmekte, gnlk evrad ezkr, haftalk hatm-i hcegnlar ve tevhid hatmeleri buralarda icra edilmekte ve sonra da bu uygulama resmiletirilmekte, bir meihat kadrosu ihdas edilip eyh atanmaktadr199. Buna en gzel rnek Gmhnev tekkesidir. Ahmed Ziyeddin Gmhnev Bb- lnin tam karsnda ibadete kapal ve metruk bir vaziyette bulunan Fatma Sultan camisinde tam teekkll bir tekke halini alncaya kadar hatm-i hce ve sohbetlerini burada srdrmtr200. XIX. asr Osmanl tasavvuf hayatnda tebarz eden tarkat, hi sphesiz Nakibendiyyeden Mevln Hlid-i Badadye nisbet edilen Hlidiyye koludur. stanbulda bulunan Hlid halifelerine ulem ve eraftan pek ok kiinin intisap etmesi ve ksa zamanda oalmalar, Dersaadeti rahatsz etmi ve baz Hlid Meyh ve Halifeleri II. Mahmud tarafndan tedbiren Sivasa srlmlerdir201. aramba yaknlarndaki Murad Molla Tekkesi, postniini Mehmed Murad Efendi devrinde adeta bir ulum-u marif merkezi vazifesi grp, Cevdet Paann ifadesiyle bir Drl-fnn gibi alrd. Yine arambada Papazolu Medresesinin karssndaki konakta ikmet eden Kuadal brahim Efendi, asrnn byk zatlarndan olup zhir ve btn mamur bir zattr. Vzer ve riclden pek ok zevt konana gelip huzuruna girmek zere sofada nbet beklerlerdi. Cevdet Paa onun hakknda yle der: Sfiye mesleine slik olmadmz halde biz de komuluk hasebiyle zaman zaman gidip grrdk. En byk hoca efendilerden halledemeyeceimiz pek ok bht, ondan istikf ile hallederdik. Ulm-u liyyeden ve alel huss tefsirden hangi mebhas alsa fevkalde tetkik eyler ve hatrlara gelmedik nuket u mezy sylerdi202. Ahmed Cevdet Paa gemite yaad bu ilim ve maarifle geen gnlerini sonralar bulamamaktan ikyetle O vakitler Fatih semtinde ulm ve marife dir bahisler cereyan eyledii srada zhir-btn mcadelesi de yaanrd. imdi o zatlarn hepsi yerlerini bo brakp gittiler. Keke bugn bir Murad Molla eyhi olsayd da onu zemim edecek bir de Hafz Seyyid bulunayd (1260/1844)203 diyecektir.

199 200 201 202 203

Ycer, age., s. 76. Gndz, Gmhnevi Ahmed Ziyaddin, s. 53. Ltfi, I, 286- 287; Gndz, Osmanlda Devlet-Tekke, s. 151. Bu srgn olay ileriki sayfalarda ayrntl olarak ele alnacaktr. Cevdet, Tezakr, s. 13- 15. Cevdet Paa, Tezakr, Tetimme, s. 16.

52 Bu ve benzeri daha pek ok tekke ile baz messeselerin, kendilerini keml ve seviye kaybndan koruyabildiklerinin ak delilidir204. Bu noktada baka bir rnek de Yeni Kap Mevlev Dergh eyhi Osman Selahaddin Dededir. 18 Cemziyelhar 1886/87de vefat ettiinde cenazesine, Mevlev eyhleri, dedeler, dier tarkat eyhleri, vezirler vb. devlet erknnn yannda birok Hristiyan vatanda ile papaz ve rahipler de katlmlardr205 XIX. yzyl sonu ve XX. Yzyln balarnda, II. Abdulhamidin d politikasnn da bir gerei ve onun youn desteiyle tarkatlarn nfz, itibar ve etkinlii artmtr. Ayrca Trkiyede faaliyet ve etkinlii olmayan azel-Meden ve Halvet-Tican tarkat ve kollar kurulmu ve canlanmlardr.206 II. Abdulhamid zellikle zeliyye tarkat eyhlerinden Mehmed Zafir Efendi ile Rufiyyeden Ebul Hda Efendi tarkatlarn himaye etmi ve maddi ve manevi ynden desteklemitir207. XIX. Asrn sonunda gemi dnemlerden farkl olarak sufiye snfnn kurumsallamaya nem verdikleri grlmektedir. Baz tarkat szcleri tekkelerin ahlk ve kltrel seviyesini tekrar ykseltmeye alan mecmualar neretmeye balamlardr. 1910 ile 1920 arasnda kan Cerde-i Sfiyye ile 1909dan 1919a kadar kan Muhibbn bunlardandr208. Ayn tarihlerde Cemiyyet-i Sfiyye-i ttihadiyye ile Cemiyyet-i Sfiyye nin nizamnamelerinden de anlalaca gibi, tekke ve tasavvuf dncesine arz olan durgunluu gidermek arzusu ile cemiyetleme teebbsleri grlmektedir209. Osmanl mparatorluunda XIX. Yzyln sonu ve zelikle XX. Yzyln ba, deiim dneminde tarkatlarn rol ve yararna ilikin ateli tartmalarn yapld dnemdir. Bu asrda slm dnyasnda tasavvuf ve tarkatlara yneltilen bozulma, gerileme ve ke vurgu yapan tenkitlerin tarihini ve bu tenkitleri yapanlarn fikr muhitlerini tespit, tekke ve tarkatlara ynelik slah abalarnn anlalmasna katk salayacaktr. Bu dnemde tasavvuf ve tarkatlara yneltilen tenkitlerin younlat alanlardan biri itikat meseleleriyle alkaldr. Bu tenkitlere gre tasavvuf ve tarkatlar tevhit anla204 205 206 207

208 209

Gndz, age., s. 177. Mehmet Ziya, age., s. 175- 176. Lewis, age., s. 403 Bkz.Butros Ebu Manneh, Sultan Abdulhamid II ve eyh Ebul- Hda e-Sayyad, ev. rfan Gndz, MF. Dergisi Yay. stanbul, 1995, say 7-8-9-10, s. 380-381; Kamil Byker, eyh Muhammed Zafir Efendi ve Erturul Tekkesi, stanbul, 2004, s. 18-19. Alexandra Popovic-Gilles Veinstein, slm Dnyasnda Tarkatlar, ev. Osman Trer, Suf Yay., stanbul, 2004, s. 114-115. Bu konu III. Blmde ayrntl bir ekilde ele alnmtr.

53 yn zedeleyen bir ulhiyet telakkisi gelitirmi, vahdet-i vuct anlay tecsime ve tebihe varm, kaza ve kader itikad irade-i cziyyeyi ortadan kaldracak ekilde mutlaklatrlm, itikad ve ibadet dairesini tahrip eden bidatler, hurafeler bu dnce ve kurumlar sayesinde yaygnlamtr tikatla ilgili tenkitlerde ne kan hususlarn banda eyhler ve trbelerden istimdt veya onlar vesile ittihaz etme ve rabta meselesi gelmektedir210. Tarkat merkezli bir dier tenkit de ilmiyeden Manastrl smail Hakk Efendinin dile getirdii tasavvuf anlayn dnya hayat ve dnya iin almay nemsizletirdii, gerilere ittii ve bunun da Mslmanlar hayat sevmekten, dnya ilerine ve cihada sarlmaktan, terakkiden uzaklatrd, bu sebeple de gerilemenin amillerinden biri olduu grdr211. O sralarda bazlar, slm Dounun durgunluk ve geri kalmlnn sebeplerinden biri olarak grdkleri sufilii ve tarkatlar toptan knyorlard. Tekkelerin tamamen bozulup ktn savunuyordu. Bunlarn banda da baz batl tarihilerin yannda, bat yanls materyalist ve pozitivist gre sahip son dnem Osmanl aydnlar gelmektedir. Mesel bu dnemde Osmanly gezen batl bir seyyah olan M. A. Ubiciniye gre; lk devirlerde sade yaama, az ile kanaat, hrs ve arzuya kaplmama gibi hasletlere sahip tarkatlar Osmanlnn son dnemlerine doru artk bozulmu, eski enerjilerini yitirmi halkn srtndan geinmeye alan parazitler haline dnmlerdir. Ona gre sahte sufilerin sesi kesilmeliydi. Sultan II. Mahmud miskin yuvas haline gelen tekkeleri temizlemiti, ama bu kfi deildi, yaplmas gereken daha ok i vard. Ancak Sultan geri adm atm ve neticede frsat bir daha ele gememi ve sahte sufiler yeniden ortala hkim olmutur 212. II. Merutiyet sonras fikir akmlar iersinde en radikal modernleme talepleriyle ortaya kan tihad dergisi yazarlarndan Klzade Hakk (1872- 1959) biraz da dnemin entelektel evrelerinin hayli zamandan beri paylat bir anlayla; kanun maddesi dzenler bir eda ile 18 maddelik bir slaht projesi sunmakta, tekke ve tarkatlarla ilgili 8. maddede u dzenlemeyi ngrmektedir:

210 211 212

smail kara, Din le Modernleme Arasnda, Dergh Yay., stanbul, 2003, s. 365. .Kara, age., s. 368. Ubucn, age., I, 112

54 El-yevm birer menba- atlet olan tekya ve zevy mebn-i hayriyeye bittahvil, m-vuda lehine sarf alunmayp yalnz evlad- meyha bdhe ve mekel ittihaz olunan varidat ve muhassast kat ve maarif btesine ilave olunacaktr. Meyh meyannda lim ve fazl olanlara birer hne ve kayd- hayat artyla ve fakat mekteplerden birinde muallimlik etmek kaydyla tahsisat verilecektir. Dierleri yani chil olup da sermayesi babadan kalma birka mir kelimt ve tabirttan h, eyvallah, erenler demekten ibaret olan ve imdiye kadar halk fikren ve ilmen zrr edenlere hibir ey verilmeyerek alp kazanmaya mecbur tutulcaklar ve bunlardan nefes etmek kallalyla tekini berikini dolandranlar cezaya arplacaklardr213. Kimine gre gemiteki derin tesir ve hizmetlerine ramen bugn tekay ve zevy birer menba- atlet olmu, ilim ve fikir bakmndan gerilemi ve deerini kaybetmitir. M. emseddin Gnaltayn u grleri buna rnektir: Tasavvuf alem-i slmda pek derin tesirler ka etmi bir mildir. Gaye-i asliyesine mteveccihen bir istikamet takip ettii zamanlarda efkr- enm feyyz ve ekfedr riyz- maneviyat iinde tenmiye ve tel ettirmi ve bu istikametten inhiraf ettike lem-i slmn en messir esbab- inkiraz srasna girmitir. Bir ksm Mslmanlar mahkm-u atlet brakan sebep ite bu inhiraftr. Bilhassa sufilik ve eyhlik hrkas altnda siyas emeller gizleyen ve halkn terbiye-i maneviyesine itinadan ziyade cehl ndanlerinden bol bol istifade etmek arelerini arayanlar efrad-i islmiyenin damarlarnda dem-i zindegyi eme eme kuv-y falelerini uyuturmu, fikr u bedenlerini mahkm-u atalet brakm, onlar derin ve muhaddir bir gaflet uykusuna daldrmlardr214. Tekkeler vaktiyle hassas ruhlar, fazl beyinler, tein kalpler, halk ve necib simalar yetitirmek, millette ictimai bir hayat uyandrmak, kitlenin iradna hizmet etmek gibi muayyen ve feyizdar gayeler gzetilerek tesis edilmilirdi. ayan- teessftr ki bu gayeler sonradan unutuldu, tarkatlar rndan karld. Bektalik, Yenierilikle beraber memleketin mahvn hazrlad. ilehneler artk smail Ankaravi ve eyh Galib gibi aten ve lht aydnlk ruhlar yetitiremedi. Ehilden ehile intikal etmesi gereken irad postu; miras mal gibi babalardan ola, ehilden nehile geti. Tekkelerdeki irfan ev tenvir ulesi snd. Bu messeseler sosyal hayatn tanzimine, kitlenin ykselmesine hizmetten ziyade, onun bozulmasna ve kne yardm ettiler. almaktan rken, hayat avanda didinmekten ylan ne kadar adam varsa kaplar ak, orbalar
213 214

. Kara, age., s. 358-359. .Kara, age., s. 365 dipnottan.

55 bol, fodlar ( kepekli undan yaplm, pideye benzer ekmek) mebzl olan tekkeleri birer darul-eman sandlar ve postlarn buralara attlar. O necb ve l simalarn bu feyizdar messeseleri, ite bu surette birer tembel yata haline geldi. Bugn asl gayesini unutmu, rndan km tekkeleri ne yapmal? Hi olmazsa tekkeler mslmanlarn tenvirine hdim bir ekle konulamaz m?215. Bazlar ise, iyi dnlm bir reformun, gemitekinin yalnzca glgesi haline gelmi olsalar da, bu kurumlarn eski itibarlarna kavuturulabileceini kabul ediyorlard. Bu kurumlarn, zengin bir toplumsallk biimini ve Osmanlnn entelektel ve kltrel geleneklerinin koruyuculuunu temsil ettiini kabul ettikleri iin onlarn savunmasn stleniyorlard216. Her eye ramen tekkeler her ne kadar gemiteki fonksiyonunu tam olarak ifa edemese bile, onlarn eitliki, dayanmac, adil ve kusursuz bir toplumun en kk modeli haline gelebileceine inanyorlard. Onlara gre tekke, Batllarn isteyip de bir trl vasl olamadklar toplu yaama idealini mkemmel bir ekilde, kendinde gerekletirebilecekti217. Dnemin slm ve din hassasiyete sahip yazarlarndan ehbenderzde Filibeli Ahmet Hilmi de bizzat kendisinin kard Hikmet dergisi 11 Cemaziyelahir 1329/1911 tarihli nsnasndaki Tarkat Mesili-Lzm- Islht balkl yazsnda tekkelere ynelik yaplan eletirilere cevap verirken, tekkeleri slah adna yaplmas gerekenleri yle dile getirmektedir; Bizde evvelden beri cehlet ve noksan- tetebbu eseri olarak mensbn-i tarkate zebn-drazlkta bulunanlar, tekkeleri birer tenbelhne, dervileri isiz, gsz ve adeta cemiyet-i beeriyece muzr addedenler pek oktur. Bu fikirlerinin adem-i isbetini, tekkelerin birer tenbelhne olmayp, belki mkemmel bir dershne olduunu, derviler de o dershnelerin kirdn- z-irfn bulunduunu, o dershnelerde herkese kabiliyetine, istiddna gre eriat, tarkat, hakikat dersleri verildiini, db- slmiyye ve insaniyye talim edildiini anlatmak, ispat etmek zaman gelmitir Dervilikte yle bir umumuyet vardr ki, misli baka hibir meslekte grlemez. Dervi asker olur, ktip olur, tcir olur derviliine halel gelmez. nk dervilik kisve ile tekke ile deil, ahlk ve kalp ile olur. Dervin iinde tedris, ziraat, ticaret,

215 216 217

M. emseddin Gnaltay, Zulmetten Nura, s. 176- 177. Franos Georgeon-Paul Dumont, Osmanl mparatorluunda Yaamak, ev., Maide Selen, letiim Yay., 1. bsk., stanbul, 2000, s. 37. Franos Georgeon-Paul Dumont, age., s. 39.

56 sanat ile megul olduklar halde tezkiye-i nefs ve tasfiye-i rha muvafk olarak insan- kmil olmu, makm- ferdiyet ve kaviyyeti ihraz etmi zevat- muhtereme kesirul miktardr. Yine dervin iinde her eyi, her ii terk ederek senelerce tekke kelerinde kaldklar halde terbiye-i nefs ve tashh-i ahlk edememi, hibir ey olmam pek ok kimseler de vardr. Sahih ve hakiki dervilik olduu gibi, sahte ve taklid dervilik de vardr. Binaenaleyh sahihini sahteden ayrmak, daha dorusu taklidi tashih etmek iin turuk- liyyenin hli-i hzr itibariyle ayn- slah olduunu teslimde tereddt edilmez. Fakir, dnebildiim derecede bu emr-i slahn ne yolda yaplmas lzm geleceini ber vech-i ti arz ediyorum diyerek tekkeler iin yaplmasn zaruri grdg slaht madde madde sralamaktadr. Ona gre; 1- Her eyden nce memalik-i Osmaniyyede mevcut tekynn, dervnn, zhiren ve btnen merci-i mahsusu olmas lzm gelirken, maatteessf imdiki haliyle onlar yeteri kadar temsil edemeyen Meclis-i Meyh n slah edilmesi lzmdr. T ki emr-i ird, ird- ibd, dervilii Allah, eyvallah demekten; tarkat, hrka, klah giymekten ibaret zanneden zhir-perestn ellerinde kalmasn. 2- eyhlik, emvl ve emlk gibi pederden evlda intikal etmemelidir. Ehliyet, liykat aranmaldr. lim bir pederin ocuu okumazsa cahil kalr. Pederinin vefatyla ilmi ona intikal etmez. Keza Kmil bir eyhin ocuu yolunda bulunmazsa, deil eyh belki dervi bile olamaz. O halde pederinin vefatyla yerine gemez. Hatta yolunda bulunsa bile, hal-i hayatnda pederi tarafndan eyh tayin edilmedike yine seccde-nin-i ird olamaz. 3- Her eyden nce tekkelerin evkf- asliyesi meydana karlmal, zyi olanlar ide ve tazmin edilmelidir ki, gelen, giden zvvr ve msfirn al kadaril-imkn izz ve ikrm edilebilsin. 4-Tekkelerin bir intizm- dimi iinde bulunmalarn temin iin, yine ehl-i tarikten hl-in halk mfettiler bulunmal ve bunlarn teftit yalnz stanbula mnhasr olmayp Memlik-i Osmaniyede mevcut umum tekkelere temil edilmelidir. Tekkeler hakknda icra edilecek slaht ta byle umum olmal, yalnz stanbula hasr edilmemelidir.

57 Btn Memlik-i Osmaniyede mevcut tekkelerin adedi binlere bli olduu ve her snf ahliden milyonlarca ehl-i mnn, turuk- liyeye mensubunun bulunduu dnlecek olursa, bu slah iinin ne byk, ne hayrl i olaca tezahr eder218. Bu asrn dikkat ekici eyhlerinden biri olan Kuadal brahim Halvet de, tekkelerden feyzin kaldrlm olduunu sylemi hatta tekke devrinin kapand yolundaki dncesini u gerekelere istinad ettirmekten ekinmemitir.: zamanmzda tekkelerde slk ve ird etvr yok.219. Bu asrn ilk ereinde kaleme alnan Sefine-i Evliyann ilk sayfalarnda da tekke ve tasavvuf hayatn geldii durum yle dile getiriliyordu; Nazar- teessrle grlmektedir ki, erbb- tarkattan ksm- ekseri, rh- hakkatten inhiraf eylediler. Evvelki vazife-i ictimaiyyelerini ifa edemez bir hale geldiler. Ne ahlkn ykselmesine, ne hakyk- dnyyenin intirna ve ne de o mhim vahdet-i slmiyyenin vazife-i ictimaiyyesine hizmet edemez oldular. Elyevm bir takm usullerin icra-y sfiyyesinden baka bir ey kalmad. Turuk-u liyyenin gaye-i asliyeleri dhilinde birer mil-i ictima haline konulduunu ve tekkelerin hakikaten birer messese-i terbiyeviye haline geldiini gnlm grmek ister. Tekkelerde erbb- irfnn nedret peyda etmesi, oralarn eski neesini gaib eylemesini intac eylemesiyle, halk tekkelerden yz evirdi. O tekkelerin meydan- aknda yetien uk, bugn kitab- ihtirma yazld. Ne are ki onlar zamanen istihlf edecek erbb- irfn, kibrit-i ahmer gibi ndirleti220. Benzer bir gr son devir tasavvuf hayatn nemli ahsiyetlerinden Mehmed Zahit Koktu tarafndan da ifade edilmektedir. O, dervilerin dikkat etmeleri gereken hususlara temas ettii bir sohbetinde yle der: Beyz seneden beri, hatta daha evvelleri dervilik kalmam, herkes yalnz eyhlik sevdasnda olduklarndan, bu gnk eyhlerde maalesef keml bakmndan noksan kiilerdi. Bunlara eyh deyip pelerine taklmak bile doru deildir. Bizim genlik zamanlarmzda Kk Hseyin Efendi (. 1930) namnda 100 yan gemi, kermet ehlinden bir eyh Efendi vard. Tekkesini tamire alanlara biz yklsn diye, urayoruz, siz de yapmaya alyorsunuz diye gnnn dervilerinden her halde bkm olmaldr ki, byle ikyette bulunmulard221.

218 219 220 221

ehbenderzde Filibeli Ahmet Hilmi, Tarkat Mesili-Lzm- Islaht, Hikmet, nr. 60, s. 5. Yaar Nuri ztrk, Kuadal brahim Halvet, Fatih Yay., stanbul, 1982, s. 89. Hseyin Vassaf, Sefine-i Evliya, Sad. Mehmet Akku-Ali Ylmaz, Seha Ne., stanbul, 1990, s. 24-25. Mehmed Zahit Koktu, Tasavvuf Ahlak, Seha Ne., Ankara, 1981, V, 294.

58 Osmanlnn son dnemiyle ilgili gerek ierden bir ksm eyh veya mntesibn, gerekse dardan modernist yaklamlara sahip aydnlarn dile getirdii tekke ve tarkatlara ynelik tenkitler, acaba gemite pek ok sfinin yapt gibi tasavuvufi yaay bozulma ve kmeye kar koruma, dervileri uyank tutmaya ynelik deerlendirmeler olarak m grlmelidir; yoksa bu tenkitler tamamen bozulmu ve slah mmkn olmayan bir k yaamasa da ciddi bir d ve irtifa kaybetmi bu messeselerin iinde bulunduklar durumu ortaya koyan birer hakikat olarak m grlmelidir. Bize gre ikincisi daha doru bir deerlendirme gibi grnmektedir. 1.3.1.1. Tekke ve tarkatlarda bozulma Altn dnemlerinde, mevkilerinin ehli olan Meyh, hem halk, hem orduyu, hem de padiah kuatan, manevi bir otorite ve mehbete sahipti. Bu manevi otorite ve mehbet de eriyen ve ken dier messeseler gibi za`fa uramaya balam ve Meyh kendi messeselerinin bozulmasna yine ilk defa kendileri kar koymaya almlardr222. lk dnemlerden itibaren sufiler en ufak bir bozulma, yozlama grdklerinde ona vurgu yaparak ac ac feryat ederlerdi. Bugn tasavvufun ismi var hakikati yok, daha nceleri hakikati vard ama ismi yoktu eklinde gemii zlemi ifade eden szlere ska rastlanrd. Hakiki sufilerin azl sahtelerin oalmas gibi ikyetler, Serra, Slemi, Kueyri, Hucviri ve Gazali gibi mutasavvflarn eserlerinde artarak devam ederdi223. Kalemi ve kelm ile tekke ve tarkatlarn kt gidiine vurgu yapanlarn biri de, Bursevi smail Hakk Celvetdir. (1137/1724)224. O, zamanndaki eriatn ahkmn iyi bilmedikleri gibi tarkatn hakikatinden haberi bile olmayanlarn ta ve hrka giyerek halkn gzn boyamak isteyenleri srekli tenkit etmi ve yle demitir: Zamanmzda mutasavvifenin ekserisi baz eyhlere ve tarkatlara intisapla iftihar ederler. Biz falan tarikte meydana ve ocaa u kadar yl sprge aldk deyu laf yoluna giderler. Zamanenin mutasavvflar mal toplamak, hret ve ihtiam elde etmek ve kalabalk bir halk bana toplamak iin gn gn alglar ve bidatler peyda ettiler. Eski insanlarn kide ve adetlerine riyet etmeyup dallet yoluna gittiler225.

222 223 224 225

Gndz, age., s. 128. Sleyman Uluda, Tasavvuf Asndan Gelenek ve Yenileme, slm Gelenek ve Yenileme, sam, 1996, s. 71. Gndz, age., s. 128. Mehmed Ali Ayn, Trk Azizleri, Marifet Basmevi, stanbul, 1944, s. 100- 101.

59 phesiz onlarn bu konudaki hassasiyetleri, tasavvuf yoluna sapkn ve yanl fikirlerin girilerini engelleme amacna yneliktir. Bu tr deerlendirmeler suflerin kendi ilerine yaptklar bir tenkittir ve tamamen gelenei korumaya yneliktir. Bununla beraber Tasavvuf, yenilemeye kapal bir sistem olmayp, tersine da ak ve srekli bir alm halindedir. Tasavvuf sadece kendini koruyan bir hareket deil, ayn zamanda seleflerinden devraldklar tasavvuf geleneini genel hatlaryla titizlikle korurken, dier yandan yeninin ve tazenin ardndan komaktan geri durmamlardr226. Tasavvuf tarihi bunu destekleyen rneklerle doludur. Ne zaman ki tasavvuf hareket dier slm alanlarda olduu gibi son asrlarda yenileme ve gelime yeteneini kaybetmi, gelenei taklitte, anlamsz bir tekrara, kat bir sofulua, koyu bir taassuba ynelmi; yenilie sahip kt zaman da bunu vurdumduymazlk, laublilik, dn ve sosyal konulara kaytsz kalma eklinde alglamtr227. Devletin kurulu ve gelime dnemlerindeki tarkatlarn Osmanl devlet ve toplum hayatna katklar hakknda medh ve senadan baka bir mtalaa dermeyan olunamaz Bir zamanlar askerliin, dindarln, siyaset ve ticaretin sembol olan tekilatlaryla, zellikle sosyal terbiye ve ekonomik hayata yn, hz ve canllk vermilerdir. Atlyede en drst, toplumda en edepli, tekkede ise en mtevaz228 kiiler yetitirmeyi gaye edinmilerdir. Ancak devletin inhitta urad dnemde tarkatlar bilhassa tarkat kisvesi altna giren ahlksz ve mulhid kimseler heyet-i ictimiyye-i slmiyeye ok fenalk etmilerdir229. lk devirlerde halkn sade geinmesine, az ile yetinip kanaat etmeye, hrs ve tamaha kaplmamaya alan tarkatlar, Osmanlnn son devirlerine doru artk bozulmu, eski enerjilerini yitirmilerdir230. 1.3.1.2. Tekke ve tarkatlardaki bozulma sebep ve ekilleri Osmanl Devletinin, kurulu ve ykseli dnemlerinde, idar ve itima hayat ile i ie hizmet ifa eden tarkat ve tekkelerin igal ettii yeri, geen bahislerimizde gstermeye almtk. nhitt dneminin balamas ile her messesede olduu gibi bu messeselerde de, baz dhil ve hrici sebeplerin tevld ettii erime ve zlme balamtr.
226 227 228 229 230

Uluda, agmak., s. 73. Uluda, agmak., s. 75. M. Kara, Tekkeler ve Zviyeler, s. 205. Ahmed Hilmi, Tarih-i slm, II, 589. Ubucn, age., I, 112.

60 XVI. asra kadar, birbirinin mtemmimi olan ve seviyelerini mdrik bulunan, ilmiye ve sfiyye gibi iki ana messese arasndaki iyi mnasebetler, ayn sralarda ba gsteren, medrese tekke mcadelesi ile bir i ihtilaf ve souk bir rekabete mncer olmutur. Bu halse, bunlar kendi meseleleri ile urap, eksikliklerini telfi edecekleri yerde, hi de gerei olmad halde, birbirlerinin sahasna tecavz etmiler ve yekdierinin, hata ve yanllklarn arama ve tecessse koyulmulardr. Bu tartmalar, her ikisinin de zafna zemin hazrlad gibi, bu iki gl messese mensuplarn, batan beri fa ede geldikleri, devleti, orduyu ve cemiyeti murakabe ve onlara yn verme iktidarndan mahrum brakm, buna paralel olarak da, itima hayata yansyan bu mnakaalarn tezahrleri, cemiyeti hzl bir gerilemenin ierisine itmitir231. Tarkat- liye usl ve erkn iine bir takm bidatlerin sokulmas, phesiz ki tarkatn ehliyetsiz kiilerin eline gemesinden dolaydr. Bu gibi kiiler hangi tarkat olursa olsun bis-i zarar ve fesad olmulardr. Bu bozulma, ehline verilmesi eran ve tarkaten art klnm olan tekynn evlda verilmesiyle balar. te bir menba-i irfan ve kemlt olup eyh-i kmilnin vefatyla ehline verilmeyerek vris-i madd olan evld tercihen ihale edilen tekkeler, zamanla daha fazla bozulmulardr. Az zaman iinde pek basit olan ezkra bir takm ilaveler yaplmaya baland ve bylece derghlarn usl kadmesi deiti. limden ziyade laklaka, irfan- Muhammed yerine safsata sohbetler, tehlilt-i sfiyne yerine muriyne tavrlar ald232. Geri evliyy kirm arasnda Muceddid ve Pr-i sn namyla baz zevt zuhur ederek tarkatn slah ve tecdide muhta ynlerini ictihd- btneleriyle yapyorlarsa da, baz derghlar istil eden baz kabiliyetsiz ve ehliyetsizlerin asla trik-i hakka mukrin olmayarak yine inad ve gaflette devam etmilerdir. Hulsa olarak; Turuk-u liye tekysnda tarkat-i liye usl ve erknndan mntesibn-i tarkat arasnda tezebzb ve inhitt mcib olan en byk sebep, Meihatn evldiyeye merut olmasdr. Tarkat- liyenin hi birisinde bu usl yok iken, sonradan zuhur eden bidatilerin cretleriyle turuk-u liyyeyi mecra-y mstakminden karmlardr233.

231

232 233

Bu dnemde yaanan Kadzade-Sivasi ekimesi iin bkz.Cengiz Gndodu, Bir Trk Mutasavvf Abdlmecd Sivs-Hayat Eserleri ve Tasavvuf Grleri, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 2000, s. 85-122. A.Rfk, Bekta Srr Mdafaasna Mukbele, Dersaadet, 1328/1910, IV, 113- 114. A.Rfk, age., IV, 114.

61 Tekkelerde balayan messesev seviye kaybnn ve manev keml noksanlnn neticesinde, mehat bazen tevars yolu ile ehliyetsiz kiilerin ellerine gemeye balamtr. Padiahlar, paalar ve devlet adamlar yannda igal ettikleri mevkileri, pederlerinden mevrs bir arpalk gibi igal etmeyip, her ferde farz olan mukaddemt- ilmi elde ettikten baka, istidat ve kabiliyet derecelerine gre kimi tasavvuf ve hikmet yoluna ynelmi, kimi de iir ve edebiyat vadisinde kalarak isimlerini ebediletirmilerdir. Fakat btn bu irfan ve kemlt, erbab- faziletin yeste-i takdir olduklar dnemlere ait olup, evldiyet uslnn tesisinden itibaren btn turuk-u liye bir devr-i skn iine girip hikmet-i rhiye ve ahlkyyedeki kuvvetini kaybetmilerdir234. Tarkatlarn zlne zemin hazrlayan dhili sebepleri u ekilde sralayabiliriz: 1-Tasavvuf hayatn iinde olan herkesi kmil olarak kabul etmek yanltr. zellikle vakflarn da zorunlu hale getirdii evldiye yoluyla, ok yetersiz kiiler tekkelere eyh olabilmitir. Bu ahslarn sergiledii olumsuz davranlar mevcuttur. Kadn ve arapla baslan, vakf evini kfire kiraya veren eyhten, beni maneviyat mahvetti diyerek intihar eden eyhe kadar, hepsi bu erevededir235. 2-Osmanl toplumunun vazgeilmez messeselerinden biri olan vakflar, toplumun ok nemli birtakm ihtiyalarn vakfiye artlarna bal kalnarak icra etmilerdir. Vakfiye artlarna bal kalmak bir yandan vakfn sreklilii ve ciddiyetini muhafaza ederken, bir yandan da tekkedeki bozulmann kaynaklarndan birisi olmutur. Beik eyhliini bunlarn banda saymak gerekir236. Zviyelerine tahsis edilen vakf gelirlerinin tasarruf hakk kendilerinden sonra bir vakfiye artyla evlda geiyordu. Bu durum zviye eyhliinin de babadan oula gemek suretiyle aile iinde kalmasna yol amtr. Bir eyh ld zaman yerine o zviyede yaayan en lyk halife veya mrd geecei yerde eyhin en byk olu, eer erkek evlad yoksa aileden en yal erkek ye eyh oluyordu237. Kz ocuuna dahi eyhlii art koan, yinlerinde bir vekil tarafndan icra edilmesini isteyen vakf artnmeleri-

234 235 236 237

Mehmet Ziya, Merkez-i Mhimme-i Mevlevyeden Yeni Kap Mevlevhnesi, s. 29- 31. Mustafa Kara, Bursada Tarkatlar ve Tekkeler 1, Uluda Yay., Bursa, 1990, s. 67. Glpnarl, Mevlnadan sonra Mevlevlik, s. 261. A.Yaar Ocak, Zviyeler, Vakflar Dergisi, sy.: XII, Ankara 1978, s. 263.

62 ne rastlamak bile mmkn olabilmektedir238. te bu durum zamanla tekkedeki dn en nemli sebeplerinden biri olacaktr. 3- Tekkeye eyh olanlar arasnda mderris kiiler olduu gibi mmler de vardr. Tekke eyhlii, manev nfzu yannda zengin vakflara hkmetme gibi madd bir cazibeye de sahip bulunduundan, zaman zaman tasvip edilmeyen ve tekke mensuplarna yakmayan olaylara sebebiyet vermitir. eyhzdelerin post kavgas yapp birbirlerini mahkemeye vermeleri, tekkelerdeki dn en nemli kant olmutur239. Aradaki bu anlamazlklar ou zaman zviye evkfnn ktye kullanlmasna ve zviyenin harap olmasna yol atndan, zaman zaman devlet ie mdahale edebilmektedir240. Bir ksm eyhlerin de vakit vakit vakfa ait mallardan yolsuz gelir elde etmeye kalktklar, vakf arazisi zerinde yaayan kylleri hayatlarndan bezdirerek, yerlerini terk edecek duruma soktuklar grlebilmektedir241. Mesel Bursadaki smail Hakk Tekkesi eyhi Mehmet Hikmet Efendi ile Balkl kyndeki vakf arazileri sebebiyle kyller arasnda cereyan eden tartmalarn, bir gece eyhin tekkesinde ehit edilmesiyle noktalanmas bu izginin en ac sonularndandr242. 4-Yine, tekkelerin seviye kaybna sebep olan hadiseler arasnda, tarkatlar aras anlamazlk, rekabet ve ekimelerin de nemli bir yeri bulunduu dikkatten uzak tutulmamaldr. Bazen, bir postninlik, bazen tarkat prensip ve sistemleri, bazen da nfz meselesi yznden ortaya kan i mcadeleler, zamanla, mrid ve mntesipler kanal ile topluma da yansm, bu da, tarkat ve tekkeler arasnda bir muvazenesizlik, krgnlk ve hatta kanl kavgalarn domasna sebep olmutur243. 5-Tarkatta sulkn tamamlam kiiler arasnda en liyakatli ve keml sahibi zatlar, mridi ve mrebbisi olan Meyh-i kiram tarafndan iczet verilip, halife olarak atanrd. Fakat zamanla halife seiminde ve iczet verilmesinde geveklik gsterilip, tekml-i db- slk etmemi baz ehliyetsiz kiilere hak etmedii halde iczet verilmesi244, tekkedeki bozulmalarn bir baka sebebi olmutur. Nitekim Sadiyye tarkat ve tekkelerine hitben yazlm bir fermn bu hususu apak gstermektedir:
238 239 240 241 242 243 244

Bahaaddin Yediyldz, XVIII. Yzylda Trkiyede Vakf Messesesi, TTK Basmevi, Ankara, 2003, s. 223. Kara, Bursada Tarkatlar ve Tekkeler 1, s. 63- 64. Ocak, Zviyeler, s. 263. Ocak, agmak., s. 258. Kara, age., s. 68. BOA, rade, Meclis-i Vl, nr. 25320; Gndz, age., s. 168den naklen. Bkz. BOA, Cevdet-Evkf, nr. 18014.

63 Sadiyye tekke ve hnkhnn meyihi, tekml-i slk- hakikat etmi olmalar lzm iken, bir mddetten beri n-ehil kimesneler, mutasarrf bulunduu hnkh, kendye mal ittihaz ile n-ehil yedlerine gemekte olduundan mad, hilf- eriat- arr ve harekt- n-revya ictira olunmakta olup, bu hususun, taht- nizma idhli zmnnda245 bir takm tedbirlerin alnmas emredilmitir. Grlyor ki tekkeler ve zviyeler artk eski parlaklklarn kaybetmeye balamlar, ou defa nesilden nesile devam eden bir geim arac durumuna dmlerdir. Fakat her eye ramen tekkelerin tamamen bozulup rdnden bahsetmek mmkn deildir. Onlar hakkndaki ikyet, daha ok gemiteki, bir edebiyat, musiki ve tarih oca, ruhlar terbiyenin yannda, hayatn zdrablar karsnda bunalan insanlarn, orada dinledikleriyle teselli bulduklar, yeis ve mahrumiyetten canna kyacak noktaya gelmi kiilerin yeniden tamir grd bu meknlarn, son zamanlarda bir tereddiye dm eski fonksiyonunu icra edememi olmasdr246. Tarkat ve tekkelerin kne zemin hazrlayan d tesirlere gelince, bunlar da ylece izah edebilmek mmkndr: Tekkelerin Osmanl Devletindeki malm nfzundan yararlanarak, menf fikirlerini neretmek isteyen ibh ve btn zmrelerin tarkatlar arasna szmalar bu sebeblerin banda gelmektedir. Btn ve bh zmreler bu usl ile tarkatlara ustalkla hull edebilmiler ve kendi inanlarndan pek ounu, o tarkatlara ait prensiplerdenmi gibi gstermeyi baarabilmilerdir. smailler byk bir maharetle, tarkatlara kendi akdelerinden bhiyata ait pek ok konular kartrmlard. Hele bhler, gittikleri tekke, hangi tarkata ait ise, o tarkatlara mensupmu gibi gzkerek, o tarkatn en mhim ve esrarl esaslarndanm gibi, kendi fikirlerini, cahil bulduklar dervi ve ehliyetsiz eyhlere talm ve takdim edebilmilerdir. Onlar da, ibhlie ait bu fikirleri, farkna varmadan, kendi tarkatlarnn esas imi gibi benimsemiler ve kendilerinden sonrakilere de devretmilerdi247. Osmanl Devletinin muhtelif zamanlarnda, siys takibata uradklarn bildiimiz i, Baba, Kalender ve Hurf gibi btn zmreler de, varlklarn srdrebilmek iin bu yola bavurmulardr. te bu gibi telknt ve vuku bulan bu tip szmalar, bilgi ve

245 246 247

BOA, Cevdet-Evkf, nr.11874; Gndz, age., s. 192den naklen. Osman Ergin, Trkiyede ehirciliin Tarihi nkiaf, Hukuk Fak. ktisat ve ctimaiyyat Enstits Yay., stanbul, 1936, s. 18- 19. Ahmed Hilmi, Tarih-i slm,c. II, s.576.

64 marifette seviye kaybeden tarkat erbab arasnda bir anari ve kavram kargaas meydana getirmitir248. Siys ve fikr mlahazalarla tekkelere yaplan bu ve benzeri snmalarn, bir tarkat ve mntesiplerini ne hale getirdiini grebilmek iin Bektalere bakmak kfidir. Zira Hurfliin zerinde en byk dejenerasyon yapt tarkat o olmutur249. Hac Bekta Vel (738/1337)ye nisbetle, Bektayye ad ile anlan, bu tarkat da, dier tarkatlar gibi, mntesiplerini marifet-i ilah ve hakkye erdirebilmek iin, zamannn itima artlar muvcehesinde, irat sistemini vazetmi bir tarkat idi. Bu prensiplerini teekkl ettirirken de, Horasandan Anadoluya gelen ve hl mahall det, rf ve ananelerini muhafaza etmekte olan gezginci Trkmen kabilelerini irad esas almt. eitli mevsimlere gre, deiik blgelere giden ve gittikleri yrelerde idme-i hayat eden bu insanlarn, itim vaziyetleri dikkate alnarak, dierlerine nisbetle msamahal bir tarkat ii usl ve db teekkl ettirilmiti. Bu benzerlik ve psikolojik bir yaknlk sebebiyle, Yenieri Ocan nfzu altna alan bu tarkat, oca adeta seyf bir kol haline getirmiti. yle ki, saffetini muhafaza ettii dnemlerde, ok faydal hizmetler ifa eden bu tarkat, bulunduklar blgelerde idarecilerle ters den Btn zmrelerin, silahl bir gce sirayetle, menf fikirlerinin daha kolay tahakkuk edeceini dnmeleri, onlarn szmak iin Bektalii tercih etmelerine sebep olmutur. Buna Bektaliin msamahal usl ve adb da ilave edilince, slm ve tasavvufun ruhuna aykr pek ok inan ve grler, tarkat klnda arz- endam ederek, kendilerini Bekt diye tantabilmilerdir250. Bu yzden Sultan II. Mahmdun son dnem slaht teebbslerinden biri de, tarkat ad altnda yaplan, btn snrlar aar boyuttaki ahlakszln engellenmesine dair gsterdii abalardr. Osmanl askernin mhim ksmn tekil eden Yenieriler tarkat- Bektayeye intisap etmilerdi. Bu intisap ilk zamanlarda bu asker snfn dnyann en birinci asker olmasna sebep olmu ise de, Yenierilik zamanla rndan kt gibi, mensup olduu tarkat da rndan karmtr. Bir halde ki, hakiki Bektalerin artk

248 249 250

Harrzde, Kemaleddn, Tibyn1-Vesil, Sleymaniye Ktphnesi, brahim Efendi nr. 430, I, vr.130; M. Fuad Kprl, , Hac Bekta Veli, A, II, 461-462; Pakaln, age., I, 197. Yaar Nuri ztrk, Tarihi Boyunca Bektalik, Yeni Boyut, stanbul, 1992, s. 156- 157. Gndz, Osmanllarda Devlet-Tekke mnasebetleri, s. 171- 172. Hac Bekta- Vel ve Bektailik hakknda geni deerlendirme iin bkz. Cengiz Gndodu, Hac Bekt- Vel -retisi ve Takipileri Hakknda Metodik Yeni Bir Yaklam-, Aktif Yay., Ankara 2007.

65 ismi anlmaz olmu meydan bh ve Hurfi dsturlar karm, bozulmu Bektalie kalmt251. Nihayet II. Mahmud nce asl izgisinden km ve devletin bana bel olmu Yenieri Ocan, sonra da Ocakla irtibatndan dolay da Bekt tekkelerini kapatm va faaliyetlerine son vermitir (1826). XIX. asrn tasavvuf tarihi asndan zerinde durulmas mhim olan bu olaylar, ilerleyen sayfalarda ayrntl bir ekilde ele alnacaktr. 1.3.2. Tekkeleri etkileyen olaylar ve dzenlemeler III. Selimin ac akbetinin ardndan, teceddd devrinin en mhim simas phesiz II. Mahmd olmutur. Saltanata geer gemez, II. Mahmd, mtemd malubiyetler ve i huzursuzluklar yznden, nfz ve itibar hayli sarslm saltanat messesesine, haysiyet ve itibarn iadeye, ayrca sultanlarn da ahs emniyetinin temnine nem verme zarureti ile kar karya kalmtr252. O, tahta geer gemez fitne karmak isteyenlerle, hkmet otoritesini baarszla mahkm eden ve zaten hizmetlerinin kendilerine kazandrd an ve erefi halkn gznde iyice kaybolmu olan Yenierilerin g kaybetmesi iin el altndan almaya balad. Donanm ve silahlanma bakmndan zamann gerekleriyle ve yeni sava teknikleriyle uyumayan asker tekilt bir ekilde deitirmek amacndayd253. Eli ve emri altndaki silahl gcyle, saltanat messesesini btn hrriyet ve iktidarndan mahrum eden bu teekkln kkl bir ekilde slh, ya da tamamen ilga edilmesi adeta bir zaruret halini almt. Malb edilemeyen bir ordunun kaldrlmasnn gln dnen II. Mahmud, kendisine bu imkn verecek bir frsatn domasn beklemeye balamtr. Nihayet binlerce Yenieri gnderilerek tedb edilemeyen Yunanl slere kar, Mehmed Ali Paann gnderdii, on be bin kiilik yeni ve modern askern, iki hafta gibi ksa bir zaman ierisinde kazand Misolonya zaferinin, halk indinde meydana getirdii Yenieri aleyhindeki tesrlerden bilistifade, bu Oca, 1241/1826 senesinin on be hazrannda tamamen ortadan kaldrmtr254. Yakn tarihimizde Vaka-i Hayriyye ad ile yd edilen bu hareket, slaht teebbslerini, ilgya evirmesi bakmndan nemli olduu kadar, Yenieri Ocann Bekta-

251 252 253 254

Ahmed Hilmi, age., II, 599. smail Habib, Trk Teceddd Edebiyat Tarihi, Matbaa-i Amire, stanbul, 1340, s. 56. Engelhardt, Tanzmt ve Trkiye, s. 19. Cevdet, Tarih, XII, 179-182; Gndz, age., s. 131-132.

66 tarkat ile ilgisi dolaysyla Bektiyyenin faaliyetlerine son verilmesi, tasavvuf tarihi bakmndan, XIX. asrn phesiz en nemli hadiselerinden birisidir. 1.3.2.1. Yenieriliin ilgas Osmanl tarihinin olduu kadar, tekke ve tarkatlara etkisi bakmndan da nemli olaylardan birisi, belki de birincisi, Yenieri ocann kaldrlmasdr. Yenileme tarihi asndan nemli bir dnm noktas olarak da kabul edilen255 bu olaya gemeden nce, ilgya giden srece ksaca deinmek istiyoruz. Tarihimizde pe pee, ok parlak zaferler kazanlmasnda byk hissesi olan bu ordu256, zapt ettikleri memleketlerde aman dileyen herkesin mal ve canlarna, rz ve namuslarna nigehbn olurlard. Yetitikleri Endern-u Hmyun, bir mekteb-i irfan ve kemlt idi. Padiaha hsn ahlk ile muttasf mstearlar, ordulara muktedir Serdarlar, eyaletlere ehliyetli valiler, beyler burada yetitiriyordu257. Siys ihtiraslara alet edildikten sonradr ki, hreti, cihan tutmu olan bu disiplinli asker, cenk yollarnda serdarlarna kar ayak diredi. Padiahtan vezir kelleleri istedi ve hatta padiahna kar isyan etti. Yenieri ihtilalleri tarihimizin en kanl yapraklarndan biri haline geldi258. 1444 yl temmuzunda yorgun ve bezgin Sultan II. Murat, taht olu Ftihe brakt. Bu olaydan rahatsz olan ve ayda bir aldklar ulfelerini alt aydr alamadklarn, yeni padiahn gm parasnn ayarnn biraz dkln bahne eden Yenieri, tarihte ilk isyann yapmt. Osmanl tarihine Buuk-Tepe adyla geen bu olayla, asker ocana ilk nifak ve fesat tohumu ekilmi oldu. O zaman Edirnede rtbeli ve zengin pek ok aann evi yamalanm, korkudan pek ok Bey ehri terk etmek zorunda kalmtr259. Bu tohum hemen imlenecek 36 yl, sonra 1481 de Fatih Sultan Mehmetin lmnde stanbulda kacaktr260. Artk bundan sonra en kk bir olay, en ufak bir bahne ile ayaklanacak, birtakm ulem ve ocak aalarnn da ibirliiyle padiahlar ve paalar indirip yenisini oturtacak kadar siyas ilere bulam, asl ileri olan sava ve asyii ise terk etmilerdi.
255 256 257 258 259 260

Baykara, Nizam, Tanzimat ve Medeniyet Kavramlar, s. 61. Kou, age., s. 9. Ali Reat, Asr- Hazr Tarihi, s. 7. Kou, age., s. 8. Kostantin Mihail Konstantinovic, Bir Yenierinin Hatrat, ev. Kemal Beydili, Tarih ve Tabiat Vakf, stanbul, 2003, s. 44. Kou, age., s. 145; Danimend, Kronoloji, I, 216.

67 Zamanla da gemilerindeki usul, erkn ve itaatten tamamen uzaklam ve bozulmaya balamlardr. Artk kendi memleketi iin Batnn btn ordu ve donanmalarndan daha korkun bir dmana dnmt261. Yenieriler mdafaa-i vatan yolunda dman sngsnden kayorlar, vatandalarnn refah ve emniyetini haleldar etmekten baka bir ie yaramyorlard262. Nihayet XVIII. asrn sonunda Yenierinin askerlii artk bir hi ve sfrdr. Cepheye seferli kadronun ancak drtte biri sevk edilebiliyordu. Harp meydanlarna Yenierileri srmek bir mesele olmaya balamt263. Yenieri ordusu Osmanlln ruhu mesabesinde idi. Osmanllk bu ordu sayesinde bym ve bu ordu sayesinde hkmran olmutu. Bir mddetten beri eski mkemmeliyetini kaybetmi Yenieri ordusu, idaresi gayr-i mmkn bir ekya etesi haline gelmiti264. Cepheden kap karargh yamalamaktan ve ordunun bozulmasna sebep olarak, st ste lkeler kaybna yol amaktan baka bir ey yapmayan bu meum ocak, stanbulda asrlarca bir siyas komita rol oynam, btn teceddt hamlelerine kar kmtr265. Sarayla hkmeti, esnaf ve halk haraca kesmi, hamamlardan plak kadnlar kaldrp sokaklarda sefht sahneleri kuracak derecede tefessh etmi266, ulfe almaktan baka askerlikle alakas kalmamtr267. Nihayet Ocan 1 numaral neferi olan II. Mahmud, her trl enat ve rezletin kayna olan Yenieriyi kanl bir ehir muharebesi ile kaldrmaya mecbur oldu (15 Haziran 1826). Bu olay tarihe Vaka-i Hayriye ad ile geti. Kendisinden sonra yaanan pek ok olayda olduu gibi, tekke ve tarkatlara etkisi bakmndan da ok nemli olan bu olayn ayrnts yledir: Gemi hadiselerle sabit olmu idi ki Yenieri kalkmadka muntazam ve talimli birliklerin tekili mmkn olmayacaktr. Bilhassa saltanatn selametinin inzibat mkemmel askere bal olduu hadiselerle de sabitti268. Yeni usulle eitilmi ordunun lzumu iyice anlalmasndan sonra her seferinde buna kar kp isyan eden Yenierilerle269 anlaarak onlarn rzasn almak isteyen II.
261 262 263 264 265 266 267 268 269

Moltke, age., s. 44. Koca Sekbanba, Hlsatl-Kelm F Reddil- Avm, Hilal Matbaas, stanbul, 1811, s. 2122;Altnay, Kabak Mustafa, s. 15. Bkz. Cevdet, I, 99 vd; Stanley Lane Pool, Lord Stratford canningin Trkiye Anlar, s. 56. Enver Behnan apolyo, Mezhepler ve Tarkatlar Tarih, Trkiye Yay., stanbul, 1964, s. 340. Bkz, Esad Efendi, age., s. 111- 117; Ltfi, I, 357- 361; Cevdet, XII, 267- 271. Kou, age., s. 43-44. Bkz.Altnay, age., s .17-19; Ali Reat, age., s. 7; Danimend, Kronoloji, IV, 111. Ahmet Rasim, Resimli ve Harital Osmanl Tarihi, Matbaat Ebuzziya, stanbul, 1330, IV, 1805. irvanl Fatih Efendi, Glzr- Fthat, s. XXIV.

68 Mahmud bir takm grmeler yapmt. 15 evval 1241/ 23 Mays 1826da eyhlislmlk makamnda btn devlet ileri gelenlerinin hazr bulunduu bir Meclis-i r tertip olunmu ve devletin iinde bulunduu durum ele alnmtr. Devletin mevcut Ocaklarnn dnda talimli askere ihtiyac olduu zarureti dile getirilmi ve Ekinci adyla yeni talimli asker birliin kurulmas kararlatrlmtr270. Bu konuda Yenierilerin tepkisinden ekinen II Mahmud, Ocan ileri gelenleriyle sk sk grm, onlar taltif etmi ve kar kmayacaklarna dair sz almtr271. Neticede Meclis-i rada asker, ulem ve devlet ileri gelenleri tarafndan imzalanan Hccet-i eryye gereince asker kaydna balanm ve Et Meydannda yaplan dua ve sena ile talime balamlardr272. III. Selimin Nizm- Cedd ordusuna olan tepkileri bilen padiah, yeni ordunun Hristiyanlar tarafndan deil, Mehmed Ali Paann Arap subaylar tarafndan eitilecei, ayrca Yenierilerin sahip olduu imtiyazlara dokunulmayaca gibi tedbirler almt273. Fakat nceden de tahmin edildii gibi, talime baladktan bir ay geer gemez Yenieri apulcularnn elebalar zorbalk bayran kaldrmak zere aralarnda anlaarak H. 1241 Ylnn Zilkade aynn dokuzuncu Perembe gecesi (M.15 Haziran 1826) saat bete etrafa kurun skarak274 isyan etmiler ve verdikleri szn sahte olduunu bylece gstermilerdir. Et meydannda gnein douuna kadar biriken iki bin kadar Yenierili, Bb lye giderek Sadrazam Mehmet Selim Paann Beylerbeyindeki konan basmlar, mal, eya ve parasn yamalamlar, daha sonra Msr Kap Kethdas Necib Efendinin Kaplcadaki konan datmlardr275. Bu hadise zerine eyhlislm, Padiahtan: isyan eden ekyann kahr u tedmri iin Liv-y erfin ihracn istedi. Son durumu grmek ve genel bir deerlendirme yapmak zere, saray erkn, ricl-i devlet ve ileri gelen ulem, Bb- lye davet edildi. Bunun zerine, eyhlislm Tahir Efendi, Rumeli Kazaskeri Arif Efendi, stanbul Kads Sadk Efendi gibi zamann en ileri gelen ulems ile devrinin en hretli lim ve mutasavvflarndan, ayn zamanda, hem II Mahmudun srda, hem de

270 271 272 273 274 275

Engelhardt, age., s. 20; Mutlu, age., s. 18. Bkz. Esad Efendi, age., s. 22- 36; Cevdet, XII, 255- 266. Mutlu, age., s. 18- 19. Engelhardt, age., s. 20. Mustafa Nuri Paa, age., III-IV, 254. irvanl Fatih Efendi, age., s. XXVI; Mutlu, age., s. 20.

69 Gmhnevnin hocas Krd Hoca diye tannan Abdurrahman el-Harput276 bata olmak zere, dier devlet adamlar Bb- lye geldiler. II. Mahmd huzurunda kabul ettii bu zevta bir hitabede bulunmutur. Bu hitabesinde clusundan o ana kadar, dine ve devlete hizmet ettiini insanlar himaye ederek onlar koruduunu beyan etmi, buna ramen Yenierilerin, sabr ve tahamml snrlarn aan isyan ve hynetlerine, kan dklmesin diye bu ana kadar msamaha gsterdiini vurgulamtr. Daha sonra Kendi rzalar ile r olunan bir emr-i merudan, bateten udl ile iln- tuyn eden Yenierilerin bu isyan huru ales-Sultan deil midir?277 ve ktalleri hakknda hkm-i er ne vehiledir? diyerek cevap vermelerini istedi. Ulem .saldranlarla Allahn buyruuna dnnceye kadar savanz278 ayeti gerei katillerinin meruluuna hkmetmilerdir279. Neticede i, Liv-y erf-i Nebevnin karlarak, Yenierilere kar filen muharebe ilan meselesinde taklp kalmt. Yaplan tartmalarda iki gr hkim olmu, bir grup sancan kartlmasndan yana tavr alm, dier bir grup ise sancan kartlmasndan sonraki durumun belirsizliinden bahisle Padiahn teredddne neden olmulardr. Neticesi mehul bir i savan mesliyetinden II. Mahmd bile ekiniyordu. Bu hususta tereddtleri ortadan kaldran son sz yine bir mutasavvf ve lim olan, Saray hocas Krd Abdurrahman Efendi (1270/1853) tarafndan sylenerek, netice alnmas cihetine gidildi280. Cevdet Paa bu vaziyeti u ekilde anlatmaktadr: Krd Hoca, sze balayp hiddetlendi, iddetlendi, az kprd Bu din ve devletin bekas murad- lah ise, o habisleri ururuz, mahvederiz. Deil ise, biz de bu din ile beraber batup gideriz. Daha ne olmak ihtimali kald. diyerek, elindeki kehribar tesbihi hiddetle yere vurdu. Tesbih koptu dald. Kehribar taneleri, mermer zemin zerinde yuvarlanrken, huzurda bulunanlar rikkate gelip, gzyalarn tutamadlar. II. Mahmd da, alayarak Hrka-i erif Odasna girdi. Liv-y erf-i Nebevyi kararak, Sultan Ahmed Cami-i erife minberine konmak zere eyhlislm ile Sadrazama teslim etti. Askerle beraber Et meydanna kadar gitmeyi istedi ise de Hrka-i erf odas nnde oturarak dua etmesi istirham edildi281.

276 277 278 279 280 281

Abu-Manneh Butrus, eyh Ahmed Ziyaddin el-Gmhnevi ve Hlid-Ziya Tekkesi, lim ve Sanat, ev. Ahmet mamolu, Kasm 1993, sy.: 37, s. 37. Ali Reat, age., 162- 163. Hucurt,49/9. Esad Efendi ss-i zafer, s. 78- 79. Gndz, age., s. 137. Bkz. Cevdet, XII, 158; Ahmet Rasim, age., IV, 1819; Ali Reat, age., 162.

70 Bata eyhlislm Tahir Efendi olmak zere Kazaskerler, ileri gelen ulem, medrese talebesi toplanarak halk teci edici konumalar yapmaya ve isyana kar koymaya ardlar282. ar zerine stanbul ahalisi nlerinde mahalle imamlar, tarkat- liye eyhleri olduu halde sancan etrafnda toplanmaya balam, daha sonra bunlara silah ve mhimmat verilerek Sultanahmet Meydanna gnderilmilerdir283. Bir yandan da, Kazan karmadan huru etmek, Ddemn- Bektaiyn kanununa muhaliftir diyen Ocakl bayrak am, halk kendi evrelerinde toplamaya ve kendilerindenmi gibi gzkmeye aryorlard. Aralarnda Bekta Babalarndan bazlar, ellerinde teber ve ziller olduu halde, Et Meydan (Aksaray)nda, zorbalar tahrik ve tevik ediyor iken284, dier bir ksm da, semt ve mahalle aralarna dalarak halkn kendilerine katlmas iin gayret sarf ediyorlard285. Yenierilerin zerine iki kol halinde birlikler gnderilmiti. Karadeniz Muhafz ve Bursa Valisi Hseyin Paa topu askerleriyle Divan yolundan, Anadolu valisi zzet Mehmet Paa Humbarac, Lamc ve Kalyoncu askerleriyle Sarahne tarafndan Et meydanna hareket etmilerdir286. Meydana varldnda belki isyandan vazgeerler diye nasihat edilmeye allm ve itaate davet edilmilerdir. Bunun fayda etmeyecei anlaldnda, savatan baka arenin kalmad grlm, Et Meydannn kaplar topa tutulmutur. Topular on be kadar at yaparak klalar atee vermiler ve ilerindeki Yenieriler saa sola kamaya balamlardr287. Be yz senelik ocak, drt be saat zarfnda yanp mahvoldu. Ocak sndkten sonra temizlie baland. ehrin drt bir yanna yaylm arama blkleri saklandklar deliklerden cmle Yenierileri kartyor, gerek burada gerekse baka yerlerde ele geen a, usta ve emsali Et meydanna gnderiliyor ksa bir sorgulamadan sonra boyunlar vurularak cesetleri mahut nar nne atlyordu. Yenieri olmak lm cezasna arptrlmaya yeter sebepti288. Hadisenin olduu gn gerek Yenieri klalarndaki arpmalarda, gerekse stanbulun dier semtlerinde ve daha sonraki gnlerde, tara vilayetinde ldrlenlerin say282 283 284 285 286 287 288

Esad Efendi, age., s. 80- 82; Mutlu, age., s. 22. Esad Efendi, age., s. 80- 82. Ahmet Rasim, age., IV, s. 1816. Ahmet Rasim, IV, 1814. Cevdet, XII, 162. Esad Efendi, age., s. 85; Cevdet, XII, 163. Pool, age., s. 57; Ahmet Rasim, age., IV, 1823.

71 s kaynaklarda yaklak alt bin olarak zikredilir289. O gn ikindiden sonra btn Yenieri klalar atee verilerek yaklmtr. Gn batmna kadar saa sola kaan Yenieriler takibe alnarak cezalandrlmlardr. Fakat bu hengmede kurtulanlarn, gizlenmek maksadyla klk deitirdikleri hatta muhtelif milletlerin klklarna girdikleri anlalmaktadr290. zellikle Boaziinin Rumeli yakasndaki kylere musallat olan kt hretli otuz birinci Orta, son neferine kadar ldrld. Ancak Hac Bekta evlatlar iinde gizlenmek isteyenler memnunlukla grmemezlikten gelindi. Sadece en yksek rtbeliler ile en tehlikeli ve serke olanlar yok edildi291. Ocan neferlerinden ekserisi firar edip saklanmlardr. Bir ksm da birer kalpak giyip, pui sarunup bu ekilde gizlendikleri anlalm, btn ocaklar teker teker aranp 600 neferden fazla kii de bulunup Anadoluya srlmtr292. Daha nce stanbulun her tarafnda alm olan kahvehneler birer dedikodu merkezi durumuna gelmi, zaman iersinde kontrol altna alnmaya allm ise de, birou Yenieriler tarafndan altrld veya korunduundan mdahale ans, ancak Ocak sndrldkten sonra mmkn olabilmitir. Yenierilie ait ne kadar det varsa hepsi ortadan kaldrld. Bu erevede pek ok Kahvehneler de yerle bir edildi293. Bu zamana kadar, medrese ve tekkeyi, yanlarna alan Yenierilerin isyanlar hep netice vermi, aksi halde ezilmilerdi. Bu defa, ulem ve meyhn devlet yannda yer almas ile yalnz kalan Yenieri Ocann akbeti bandan belli olmu, bir ksm kaarak tekkelere, bir ksm da klalarna snmak mecburiyetinde kalmlardr. (9 Zilkade 1241 /15 Haziran 1826) syann, idam, srgn suretiyle bastrlmasnn ardndan iki gn sonra, (11 Zilkade 1241/17 Haziran 1826) Cumartesi gn toplanan mecliste alnan karar gereince Ocan klliyen lavedildiine dair emr-i li yazlm ve Anadolu ve Rumelinin er kollarna gnderilmitir. Alnan bu kararla Ocak resmen ilg edilmi oldu294. Hastalkl ve nizamsz hali ile her zaman slaht tedbirlerinin karsnda yer alan bu mniann bertaraf edilmesinde, bata padiah olmak zere, rical-i devletteki tereddd izale eden szn bir mutasavvf tarafndan sylenmesi ve bu sz zerine, ilgnn
289 290 291 292 293 294

Bkz. Esad Efendi, age., s. 82; Cevdet, XII, 161; Fatih Efendi, Glzar- Fthat, s. XXX. Fatih Efendi, age., s. XXXI. Moltke, Moltkenin Trkiye Mektuplar, s. 280. Mutlu, Yenieri Ocann Kaldrl, s. 76. Ahmet Rasim, age., IV, 1830. Mutlu, age., s. 24.

72 fiilen balatlm olmas, konumuz asndan ve meyhin saltanat ve halka istikamet verebilen nfuzunu gstermesi bakmndan nemli olduu kadar, asrlara varan mazsi ile adeta milletin bir uzvu olmu Ocan kaldrlnda, halk kadnlar da dhil olmak zere saltanatn evresinde kenetleyen g de, yine tasavvuf ahsiyetlerin nfuzu olmutur295. 1.3.2.2. Bektai tekkelerinin kapatlmas Yenieriliin ilgasndan sonra, devlet ve ulemya kar, isyanclarn safnda yer alan Bektalerin cezalandrlmas ile tekkelerinin kapatlmasna sra gelmitir. Zaten Osmanl topraklarnda Bektailik tarkatnn yasaklanmas ve Bektai tekkelerinin kapatlmas ile Yenieri Ocann kaldrlmas ayn mesele olarak dnld yle de uyguland296. Bu konunun grlmesi ve gerekli kararn alnabilmesi iin, 2 Zilhicce 1241/8 Temmuz 1826 gn sabah, Bbus Sade dhilindeki Camide bir encmen-i ra akdolundu. Bu toplantya Sadrazam, mevcut ve sbk eyhlislmlar, Anadolu ve Rumeli Kazaskerleri ile zamann Nakibendiyye, Kdiriyye, Halvetiyye, Mevleviyye ve Sadiyye tarkatna mensup eyhler katld297. Bu meclise itirak eden eyhler unlardr: Nakibendiyye meyhinden; Beikta Yahy Efendi Trbe-dr Hafz Ahmed Efendi ile Eybdeki Kagr Tekkesi eyhi Balmumcu Mustafa Efendi. Mevlevyye tarkatndan; Galata Mevlevhnesi eyhi Kudretullah Efendi, Kasmpaa Mevlevhnesi eyhi Ali Efendi ve Beikta Mevlevhnesi eyhi Abdlkadir Efendi. Halvet meyhinden; Kocamustafapaa eyhi ile Zkir-ba ikr-zde eyh Ahmed Efendi, Merkezefendi eyhi Ahmed Efendi ve skdarda Nasuh-zde eyh emsddn Efendi; Celvet meyhinden; Hday eyhi ihb Efendi-zde Seyyid Efendi, Bandrmal-zde Galib Efendi; Sadiyye meyhinden; Kovac eyh Emin Efendi298.

295 296 297 298

Gndz, Osmanllarda Devlet-Tekke Mnasebetleri, s. 138- 139. Kara, Tekkeler ve Zviyeler, s. 208. BOA, Adliye, nr.1734, 1242, 1826; Esad Efendi, age., s. 207- 214. Cevdet, Tarih, XII, l81.

73 Sultan II. Mahmdun kafes arkasndan nazret ettii bu istiare toplants, eyhlislm Tahir Efendinin u szleriyle ald: Hz. Ali (r.a), taraf- hazret-i risletpenhden efdal-i amli sual eylediklerinde, Fahr-i lem efendimiz (sav) hazretleri en faziletli amelin zikir ve tevhit olduunu beyan etmi, Hz. Aliye Kelime-i Tevhidi telkn ve talm buyurmutu. Bu cihetle zikr-i cehr, delil--i Kuraniyeden baka, kavl ve fil-i Nebev ile sabittir. Turuk-u cehriyenin cmlesi Hz Aliye mensup olan turuku nzeninden ubelere ayrlm olmakla, turuk-u liyyenin cmlesi hakk, Hac Bekta- Vel ve sir prn- izm ve eizze-i kirm (k.s.) hepsi ehlullah olup, onlara kata bir diyeceimiz yoktur. eriatta mekruh olan, tarkatta haram menzilesinde olduu halde, baz cahiller Bektalik nm ile hev-y nefsine uyarak, farzlar eda deil belki, -Allah korusunibadetleri hafife alma, haramlar helal yapmak gibi fsk- fcr davranlarda bulunduklar mtevtir derecesinde yaygnlamtr. Meyh-i turuk- liyyeden olan sizler bu hususta malmt ve mesmtnz nasldr? Bu sylenenler hakknda ne dersiniz? diye sual sorduunda Turuk- liyye meyhnn bazlar bu soruya Ol taife ile lfetimiz olmadndan, hallerini hakikati zere bilmeyiz. diyerek susmay tercih etmi, bazlar ise; Vka skdar tarafnda o misill mnkert tevtr iidilmektedr dey fezahatlarn haber verdikten sonra bir ksm ulem tarafndan da baz Bektalerin, oru yemek, namaz terk etmek gibi ktlklerden baka, sebb-i eyhayn ettikleri, tevatr derecesinde vak ve malum olduundan bahsedilmitir. Yaplan mzakere ve mtalaalar neticesinde, II. Mahmd, eyhlislm Tahir Efendinin verdii fetvaya msteniden, Rebi-ul evvel 1242/1826 Eyll tarihli bir fermnla Bekta tekkelerini kapatt299. Bunun zerine skdar, Eyb, Hisar vs. gibi muhitlerde olan Bekta tekkelerinin altm sene evvel yaplm olanlarnn kadm itibar olunarak, dernlarna ehl-i snnetten mnasip zatlar naspedilmesine, altm seneden sonra yaplm olanlarnn, muhdes kabul edilerek yktrlmalarna karar verilmitir. Ayrca katillerine karar verilen Kanc skdarda, stanbul Aaszde Ahmet, kadl ref olunarak Tophnede, Salihin dahi hocal terkin klnarak Bb- Hmyun nnde idam olundular. Daha sonra 4 zilhicce 1241/ 10 Temmuz 1826da Rumeli Hisar-ehitlik, kz Liman, Karaaa, Yedikule, Stlce, Eyp, skdar, Nerdibanl ky ve amlcada bulunan tekkeler, civarnda
299

Bkz.,Cevdet, Tarih, XII, 182; apolyo,age., s. 343.

74 bulunan trbeler hari, btn binalaryla beraber yklm, mensuplar getirilerek Darphnede hapsedilmi, birer ikier eyhlislm tarafndan inan ve akideleri tahkik edilmilerdir. Kendi halinde olduklar anlalanlardan sarf- nazar edilmi, ancak Rfiz itikad ve ilhd olduklar tahkk olunanlar mrted hkmnde olmalaryla, telkn-i din olunarak, vardklar yerlerde s-i efallerini icraya muvaffak olamamalar iin Kayseri, Birgi ve Hdim gibi makarr- ulem olan beldelere nefyedilmilerdir300. Bilahare ehitlikte bulunan Mahmud Baba, yedi neferle birlikte Kayseriye, kz Limanndaki Ahmet Baba ve Yedikule-Kazl emede Kin Muhammed Baba tekkesindeki Hseyin Baba, ikier nefer hizmetileriyle Hadime, Karaaa tekkesinde olan Hac Bekta vekili dedikleri brahim Baba ile sekiz kii ve Stlcede Bdemli tekkede olan Mustafa Baba ve Eyp Karyad Baba tekkesinde olan Mustafa baba nefer Bektaiyle Birgiye, Karaaata misafir olan Yusuf Baba Amasyaya ve yine misafir Ayintbi Mustafa Baba Gzelhisara, katline karar verilen Knc Babann kardei Muhammed ile amlcada Tahir Baba tekkesinde olan Muhammed Baba ve Nerdibanl tekkesindeki hir Muhammed Baba ile drt nefer Bektaileri, skdarda Kasm Aa mahallesinde Mrvet Baba tekkesindeki Mustafa Baba, Tireye srldler301. Zikrolunan tekkelerin ounda, gizlemeye vakit bulamadklar destilerle ikiler bulunmu, zellikle Knc Babann evindeki destilerin azna Mushaf- erfin evrakn tka yaptklar, buray ykmakla grevli memurlar tarafndan haber verilmitir. Dersaadetteki Bektai tekkeleri bu ekilde temizlendikten sonra zilhiccenin 26. gn II. Mahmudun Bektai tekkeleriyle ilgili emrinde tafsil edildii zere, Rumeli eyaletinde bulunan tekkelerin tanzimi iin Mirahur- Evvel Ali Bey ile ona yardmc olmak zere Mderrisinden Pirlepeli Ahmet Efendi grevlendirilmitir. Anadolu diyarnda olan Bektai tekkelerinin tanzimi iin de Cebeci-ba Ali Aa ile Mderrisinden erke Muhammed Efendi intihab olunmutur302. Btn bu iler yaplrken zellikle erbb- rafz ve ilhd olanlarn tespitinde titiz ve dikkatli davranlmas istenmi, o mahallin mahalle imamlar dhil303, vli, mutasarrf, hkim ve zabitan, tek tek ayrntl aratrma yapmalar, etraflarnda bulunan kimseye gadr ve zulm edilmemesi istenmitir. Bekta tekkelerinin yklmasnda ise yle bir
300 301 302 303

BOA. Cevdet, Adliye, nr.1734; Esad Efendi, age., s. 207- 211.Cevdet, XII, 181- 182; Ltfi, Tarih, I, 150 vd. Bkz. Ahmet Rasim, Resimli ve Harital Osmanl Tarihi, IV, 1831. Esad Efendi , age., s. 212. BOA. Cevdet- Adliye, nr.1734; Esad Efendi, age., s. 212-213. BOA, HH, nr:17383, 17386.

75 ayrntya dikkat edilmesi istenmitir: Bo kalacak Bekta tekkeleri ncelikle cami, mescit veya mektep ve medreseye dntrlp kullanlacak ve o memleket erafnca halk iin neye yarayl olarak istihdam edilecekleri Dersaadete bildirmek ve izin almak artyla kullanlabilecektir. te yandan, unun bunun sonradan yaptrm olduu ve durmas dier tekke ve zviyelere zarar verecek Bekta tekkelerinin yklmas, eski olup da gerekli grlenlerin yklmasndan vazgeilmesi istenmi, bunlara ait arazi ve emlka ait defterlerin Dersaadete gnderilmesi istenmitir304. Sz konusu fermnda, haklarnda rafz ve ilhd benzeri hareketler bulunmayanlarn, kendilerine ve arazilerine aratrmadan hibir ekilde eriata aykr bir mdahalede bulunulmamas, bu hususta hakkaniyetten ayrlmayp kusur gsterilmemesi istenmesine305 ramen, Bektailik ithamyla baz limlerin de, eitli blgelere srgne gnderildiine ahit oluyoruz. Hatta bu durum, mzakere ve istiare meclisinde, uzun sren mnakaalara sebep olmutu. Mesel; Bektalik ile itham edilen ulemdan, Anadolu payelisi Melekpaa-zde Abdulkdir Efendi Manisaya, mehur vaka-nvist an-zde Muhammed Atullah Efendi Tireye, Londra sefaretinde bulunmu olan ak- slis defterdar Ferruh Efendi306 ise Bursaya nefy olunmulard. Behet Efendinin hasedi ve Bektailik isnad n-zdenin nce azl, sonra arpal Tireye nefy olunmasna yol am, iki ay sonra affedilmise de, mjdeli haberi getiren ulan telal hli, kendisinin idamna hkmedildii zannna kaplan ni-zdeyi pek mteessir etmi ve ok gemeden vefat vuku bulmutur307. Yine ulemdan sbk Bursa Kads Murad Efendizde
304 305 306 307

Esad Efendi, age., s. 220. Esad Efendi, age., s. 221. Ltfi, I, 168- 169; Ahmed Rasim, age., IV, 1832. Bkz. BOA, HH, nr.24493. Ahmet Cevdet Paa Tarihinde, ni-zde ve Ferruh Efendilerin Bektailik ithamyla nefyedilmesiyle ilgili olarak alnan kararn yanlln beyan sadedinde u bilgileri kaydeder: nizde ulm- riyaziye ve tabiyede mhir ve ilm-i tbda emsli ndir ztyla iftihar olunur bir zt-i memduhl-measir olup, Bektailik efkrndan pek bad idi. Lakin hekimba Behet Efendi an istirkab edp ara yerde baz suhannan dahi ifsad- zatl-beynden hli olmazlar idi. Hatta ni-zde gy ki Behet Efendi hekimba ise, ben de bahekimim der imi yollu szler yi olmutu. Ve bir de Behet Efendi mukaddema Franszlarn Msr istilas hakknda muharrer olan Tarih-i Cebert yi lisan- arabden Trkeye tercme eylemi olmas mlbesesiyle kendsnde bir mverrihlik iar varidi. Binaenaleyh Behet Efendi hekimba ve ni zde vakanvis olduklarnda zzet Molla Erkn- devletin haline bak, bir mverrihi hekim ba ve bahekimi ise vakanvis ettiler demi. Lakin bu sz gy nzde sylemi dey ie ve Behet Efendiye sl edilmi. Binaenalzlik Behet Efendi, nzdenin btn btn aleyhine dm ve an evvelce vakanvislikten azlettirmi idi. Bu cihetle nzde, tarihinin hirinde hz gayet tarihin el-mugeyya bi-sebeb-i Behet klin ibaresiyle hatm- kelm eylemitir.(daha sonra) zzet Molla buna sebeb olduundan mteessif olarak O sz ben syledim diye grm ise de mfid olmayp Behet efendi nzdenin azliyle iktifa etmeyerek nefyini iltizam etmi ve bu kere Bektailik maddesi vesile ittihaz edilerek ve Beikta Cemiyet-i lmiyesine Bektailik rengi vererek bu kere an ve ann sebebiyle Kadri Beyi ve Ferruh Efendiyi dahi nefyettirmi olduu ol vakte yetimi olan zevattan istima olunmutur. Bkz., Cevdet, XII, s. 183-

76 Mehmed Arif Efendi Gzelhisara, sbk Medine Kads Abdlkadir Efendi Manisaya srlmlerdi308. Bekta limlerin stanbul dna nefyolunmasnda da nemli rol bulunan, Gmhnevinin Hocas Krd Abdurrahman Efendinin: Kethda-zde Arif Efendi de Bektadir. an-zdeyi nefyettiimiz gibi onu da nefyedelim. diye barmas zerine, sonralar Kazasker olan erkeli Muhammed Ref Efendi: Adam utann. Kethdazde hepimizin hocasdr. Ben de okudum. Mezhebi ve itikad pak bir adamdr. Diyerek, Arif Efendiyi nefyden kurtarmtr309. Kethud-zde Arif Efendi yazd manzum eserlerinde Bektailik intisab uyandracak bir takm konulara yer verdiyse de esasen Beiktata kin Buhrizde Dergh erifi eyhi smail Hakk Efendi merhumun munbidir. Tarkat-i Aliye-i Nzimiyyenin ikrar bendelerindendir310. Ayn ekilde, Ferruh Efendinin de nefyi dnlmekte iken, Onun o sralar Tefsr-i Mevkb telfi ile meguliyeti gz nnde bulundurularak eserini tamamlamas iin, menfs irde-i seniyye-i padiah ile Tireden, Kadkye tahvl edildi311. Bu hengmede Ehli Beyt-i Resul-i Hdya muhabbetleri grlen dier tarkatlara mensup bir hayli meayih ve mensuplar da deiik yerlere nefyedildikleri iddia edilmitir. rnein skdardan uzaklatrlan zevatn isimleri yledir: skdarda Topta civarnda tarkat-i aliyye-i Nakibendiyyeden, Enderun-u Hmyun Buhar-i erif hocalarndan eyh Hasib Efendinin bina ve tesis eyledii derghn kapsnda, eimme-i isn aere efendilerimizin isimleri yazlm olmas, Bektailiine atfolunup, o srada postnin olan fazl- ehr Mustafa Efendi Manisaya; Nuh kuyusu civarnda Tarkat-i Aliyye-i Bayramiyyenin asitanesi bulunan Hazreti Himmet hangah- erifi eyhi Seyyid Ali Efendi Hadime; Fazl ve keml ile mruf zhd ve salah ile mehur olan meyh-i Celvetiyyeden eyh Galip Efendi Konya civarna; Kibr- meyh-i Kdiriyyeden ir-i ehir Vecdi Efendi Kayseriye;

308 309 310 311

185; Ahmet Rasim, age., s. 1830; Mehmed Dani Bey, Neticetl Vekayi adl eserinde Bundan iki mh akdem Aydnda Tire nam mahalle nefy icla buyrulan Mekke-i Mkerreme pyesini ihraz eden sbkan Vekayi-nvis ni-zde Efendi menfisinde hull-u ecel-i mevduyla menzil-i bekaya rihl-i irtihl eyledi diyerek, srgndeyken vefat ettiini bildirir. Bkz Mutlu, Mehmed Dani Bey Ve Eserleri, s. 78; Tanpnar, age., I, 81. Bkz. BOA, Cevdet- Adliye, nr.2002.Cevdet, XII, 183. Ebul-Ul Mardin, Huzur Dersleri, smail Akgn Matb., 1966, II-III, 954. A. Rfk, Bektai Srr, Dersaadet, 1328/1910, II, 130. Cevdet, Tarih, XII, 183.

77 Ve meyh-i Nakibendiyyeden Karaca Ahmed Zviyesinde mukm Ahmed Dede Sivasa; Kutb-u muhakkkn Ali Behet el-Konyav hulefasndan olup, Lehcetl Btn, Hadkatul Ebdr ve Tezkiratul-Evliya muellifi nakibend Halil Sahib Efendi Sinopa srlmlerdir. Mrun ileyhim bir hayli mddet menflarnda ikamet ettikten sonra, eyhul Meyh Nushizde emseddn Efendinin hsn- ahdetleri zerine af edilip geri dnebilmilerdir312. Devletin her blgesinde, zellikle de Rumelinde pek yaygn olan Bekta tekkelerinin bir ksm, cami, medrese ve mekteplere tahss olunmu bir ksm da, dier tarkat ehli ile hussen Nakibendlere tevch edilmitir. Krehirdeki Hac Bekta Hankh yklmayp mehatine, Hukuk-u tarkati muhafaza ve derghda rzay- Bri bir hal ve hareketin zuhur etmesine nazaret etmek313 zere Nak meyhinden eyh Mehmed Sad Efendi tayin edilmi314, Merzifonda kin Pir Baba Dergh da yklmayp Tark- Bedeviye meyhndan Bekr Vahdeti Efendiye, Nerdivan Ky Dergh- erifinde Meyh- Misriyyeden shib-i Divan eyh Azbi Efendi ve iki hulefasnn icr-y yin-i tarkat- Misriyye eyledikleri mahal de yklmayp hli zere braklmlardr315. Bandan beri devletin kuruluunda grdmz, ordu-medrese-tekke ve saltanat zerine messes nizamn, nasl dejenere olduu ve bu dejenerasyonun durdurulmas ve ortadan kaldrlmas iin, meselenin, medrese-tekke ibirlii ile zm cihetine gidildii, yukarda zikri geen bilgi ve belgelerden anlalmaktadr. mparatorluun her sathna yaylm tekkeler, II Mahmud asndan ayn zamanda birer istihbarat merkezleri olmulardr. Tebaann durumu ve devletin gidiatnn halk nezdindeki alglann renmek asndan zellikle gezginci derviler onun iin en iyi kaynak oluturmutur316. tima hayatn bu ana unsuru ile bunlarn hemen hepsini kuatan tasavvuf atmosferinin, ierisinde meydana gelen muvazenesizliin, ileride, devlet iin telfisi imknsz neticeler aaca muhakkaktr. Meyhe hrmet ve itibarda kusur etmeyen ve hatta bazen bizzat intisab eden Hnedan mensuplarnn tesis ettii ananeye sadk kalan ulem ile halkn pek ounun bizzat ierisinde bulunduu tarkatlara olan temayln
312 313 314 315 316

A. Rfk, Bektai Srr, II, 129- 130. A.Rfk, Bektai Srr Mdafaasna Mukabele, IV, 28. A. Rfk, Bektai Srr, II, 114; M. Kara, Tekkeler ve Zviyeler, s. 210; Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, s. 321; apolyo, age., s. 344. A. Rfk, Bektai Srr, II, 131. Bkz. smet Bozda, Sultan Abdlhamdin Hatra Defteri, Pnar Yay., stanbul, 1992, s. 81.

78 dikkate alan II. Mahmd, yeni teekkl ettirilen kla hayatn da, manev bir Pirin murakabe ve kutsiyetine tevdi etmeyi zaruret derecesinde hissetmitir. Hac Bekta Velinin ruhaniyetinde idame-i hayat eden Yenieri Ocanda miralay rtbesinde temsl edilen Bektaiyye eyhi yerine, yeni tekil edilen Asakr-i Mansre-i Muhammediyyeyi, Mevln Celaleddn-i Rumnin kudsiyyetine havale etmi, ordu eyhliine Mevlev meayihinden birini mareal rtbesi ile tayin etmitir317. 1.3.2.3. Evkf- Hmyn nazaretinin kuruluu ve tekkelere etkisi II. Mahmud dnemindeki genel slaht abalarndan tasavvuf hayat da nasibini alm ve tekkelere ynelik bir takm dzenlemeler getirilmitir. Bu dzenlemeler yaplrken, belki de tarkatlarn manevi nfzundan ekinildiinden top yekn bir slahttan daha ok, tekkeleri zapt rabt altna almaya ynelik admlar atlmtr. Bu dnemde tekkeler asndan ok nemli saylabilecek deiimler yaanmtr. Tekkeleri devlet kontrolne alma abalarnn ilk adm Evkf- Hmyun Nezaretinin kurulmas olmutur. Devletin kuruluundan beri padiahlar, vezirler ve devlet ricali ile halktan varlkl kimseler imparatorluun her tarafnda camiler, mescitler medreseler, hanlar, hamamlar, kervansaraylar, tekkeler, zviyeler, emeler, yollar gibi hadsiz hayrl eserler yaptrarak bunlarn idare ve idamesini salayacak nispette vakflar tertip ve tanzim etmilerdi318. Osmanl Devleti, zelikle XVI. asrn ikinci yarsndan sonra idr, siyas ve coraf olarak dnyann en byk devleti haline gelmiti. Bunun sonucu olarak hem devlet hem de halk, maddi bir zenginlik ve refaha kavumutu. Byle bir ihtiam ve zenginlie sahip devletin yneticileri ile halk, ellerindeki para ve mallar ile en hayrl sadaka olarak kabul edilen vakf kurma yoluna gitmilerdi319. Osmanl toplumunda vakflar, grdkleri din eitim, salk, ehircilik ve bayndrlk gibi hizmetler bakmndan ok nemli bir yere sahipti. Bu adan vakf, Osmanl devletindeki btn sosyal kurumlar iine alan ve onlarn alt, kulland bir forml olarak tanmlamak yanl olmaz320.

317 318 319 320

Frederick Wilham Hasluck, Bektalik Tetkikleri, ev. Ragp Hulisi, stanbul Devlet Matb., stanbul, 1928, s. 133. Abdurrahman eref, Tarih-i Devleti Osmaniyye, Karabet Mat., stanbul, 1315/1916, II, 119. Ziya Kazc, Osmanl Vakf Medeniyeti, Bilge Yay., stanbul, 2003, s. 111. Adnan Ertem, Osmanlda ve Gnmzde Vakf messesesi, Osmanl Medeniyeti, Klasik yay., stanbul, 2005, s. 28, 30.

79 Zamanla lkenin drt bir yannda kurulan vakflar o kadar oald ki Trkiye topraklarnn te biri vakf haline gelmiti321. Bu durum, yeni kurulanlarn tanzimi bir tarafa, eskilerin ynetim ve ileyiinde dahi aksaklklara sebep oluyordu. Osmanllarda vakflarn idaresi devaml gelime ve bazen de deimeler gsteren bir seyir takip etmitir. 1242/1826da Evkf- Hmyn Nezaretinin kurulmas vakflar asndan bir dnm noktas saylabilecek bir gelimedir. Ancak bundan nce de baz padiahlarn bu konuda kkl saylabilecek icraatta bulunduklar bilinmektedir. Nezaretin kurulmas ve bunun genelde btn vakflara, zelde ise tekkelere etkisini ylece zetlemek mmkndr: Osmanl devletinde medreseler, ktphneler, ahneler, mderrisler ve talebeler genellikle vakf gelirleriyle desteklenirdi. Yasal adan sresiz olarak hayr amacyla balanan bu mlk, kurumsal olarak Allahn malyd ve ne sradan bir vergiye tabiydi ne de satlabilirdi322. Camiler, medreseler, ktphneler, hastaneler, imretler, yoksullar iin aevleri, emeler, hatta yollar ve kprler bile Sultanlarn, yksek memurlarn ve dier varlkl kiilerin kurduu vakflar tarafndan ina ediliyordu323. Bu vakflarn her birinin, kurucusu tarafndan bir senetle tespit edilmi mtevellisi ve bir nzr bulunur ve onlar tarafndan idare edilirdi324. Fatih, I.Selim, ve Kanun devirlerinde vakflarn idaresi Sadrazamlara, II. Beyazd, I.Ahmed zamanlarnda ise eyhlislmlara aitti. Dier padiahlara ait vakflarn mtevellileri ve nzrlar da , sadrazam, Babs-Saade Aas veya stanbul Kads olurdu. Bu vakflarn her yl defterlerini ve hesaplarn denetleyen ayrca mtevelli aleyhine vki ikyetleri inceleyen mfettiler bulunurdu325. XVI. asrda Msr, Suriye, Kuzey Afrika ve Arabistann ele geirilmesinden sonra, Haremeyn vakflar Osmanlnn kontrolne gemi ve bu vakflara nezaret etmek zere geni bir tekilat meydana getirilerek Haremeyn Vakflar Nezreti 995/1587 tarihinde kurulmu ve Dars-Saade Aas Habe Muhammed Aa, padiah fermnyla nzrla tayin edilmiti326.

321 322 323 324 325 326

Ubicini, age., s. 264. Ertem, agmak., s. 25. Davison, age., s. 40- 41. Ubicini, Trkiye 1850 Tanzmt-Ulem-Basn, II, 264. Bkz., Mustafa Nuri Paa, age., III-IV, 285; Ali Reat, age., s. 212-213. bnlemin Mahmud Kemal-Hseyin Husameddin, Evkf- Hmyn Nezaretinin Tarihe-i Tekilat ve Nuzzarn Tercim-i Ahvali, stanbul, 1335/1916, s. 14.

80 Kuruluundan ksa bir mddet sonra Osmanl Padiahlar, Padiah Hanmlar ve Dars-sade Aalar gibi nemli ahsiyetlerin vakflar da bu nezarete balanm olduundan, ynetimleri daha da nem kazanmt. Bu yzden Evkf- Haremeyn Mfettilii, Evkf- Haremeyn Muhasebecilii ve Dars-saade Yazcl adlar verilen memuriyet ihdas edilerek tekilat daha da geniletilmitir327. Sultan I. Abdulhamid Hamidiye ismi ile tesis ettii vakflarnn nezareti iin 1188/1774de yeni bir tekilat kurdu. Sonralar Evkf- Hmyn Nezaretinin temelini oluturacak olan bu tekilat iin, Mtevell Kaymakaml, Evkf Kitabeti ve Ruzname Kitabeti adnda memuriyet oluturuldu. Daha nce vakflarnn idaresi iin zel bir daire yaptrm bulunan Sultan II. Mustafann kurmu olduu Laleli ve Mlhakat Vakflar da 1788de Hamidiye vakflaryla birletirildi. Bylece padiahlar kendi vakflar iin merkeziyeti bir uygulamay balatm oldular328. Sultan II. Mahmud ise, 1809da kurduu vakflar, Hamdiye vakflar ile birletirip Evkf- Hamidiye ve Mahmudiye adyla yeni bir tekilt kurdu. Bu tekiltn ynetimini de 1814te Darphne-i mire nzrna brakt. Bylece Evkf- Selse de denilen Lleli, Hmidiye ve Mahmudiye vakflar Mtevelli Kaymakaml idaresi ortaya kt. eitli vakflarn da zamanla buraya katlmas, ayrca 1826 ylnda Yenieri Ocann lavedilmesi zerine, Yenieri ve Sekbanba Aalarnn ellerinde bulunan vakflar da ilave edilince, tekilt iyice bym oldu. Katlmalar sonucu byyp gelien bu tekilatn Darbhne-i Amire Nezareti tarafndan ynetimi gleti329. Sultan II. Mahmud vakflar arasndaki irtibatszl yok etmek ve eitli yolsuzluklar nlemek gayesiyle btn vakflarn bir tek nezaret altnda toplanmasnn daha doru olaca kanaatine varm olacak ki, btn din binalarn bakm ve onarm, personelin aylklar ve dier din maksatlar iin tesis edilen vakflarn bir at altnda toplanmasn kararlatrd330. Bunun sonucu olarak Evkf- Hmyn Nezareti (12 Rebilevvel 1242/ 14 Ekim 1826) kuruldu331.

327 328 329 330 331

Ltfi, V, 61; bnul- Emin Mahmud Kemal (nal)- Hseyin Hsameddin, age., s. 15- 16. Nazif ztrk, Evkf- Hmyn Nezareti DA, XI, 522. Kazc, age., s. 116- 117; Ali Akyldz, Tanzmt Dnemi Osmanl Merkez tekilatnda Reform (18361856), Eren Yay., stanbul, 1993, s. 144- 146. Lewis, Modern Trkiyenin Douu, s. 94. Bkz., bnlemin Mahmud Kemal-Hseyin Husameddin, age., s. 11-39.

81 II. Mahmudun vakflarda yapt bu kkl deiikliklerin en bata sebebi, yeni ordunun ihtiyalar iin vakf gelirlerinden transfer yapmakt332. Osmanl vakflarnda zevid-i evkf ad verilen harcamalardan sonra arta kalan gelir fazlas nemli bir yekn tekil ediyordu. Bu paralar eitli isimler altnda baz zmrelere bilhassa ilimle uraanlara tahsis ediliyordu. Ayrca vakflarda aniden ortaya kan tamir, bakm gibi acil ihtiyalara sarf ediliyordu. Vakf yneticilerinin tasarrufunda olan bu gelir fazlasnn zaman zaman yanl yerlere sarf edildii, sistimal edildii de grlmekte idi. te II. Mahmud hepsi bir araya toplandnda byk meblalara ulaan bu kayna merkezi idarenin kontrolne alm oldu333. Evkf- Hmyn nezaretinin kurulmas, grld gibi bir srecin sonunda gereklemi srekli bir deime ve gelime gstermitir. Zamanla stanbul ehrinin hemen hemen tamam vakfa mnkalib olmas, al veri muamelelerinde meydana gelen karkl gidermek zere, Evkf nezareti ihdas olunarak, vakflar idare yetkisi bu daireye verildi334. Nitekim Haremeyn ile eyhlislmla ait vakflarn dnda kalan btn vakflarn Evkf- Hmyn Nezaretine balanmas ile ilgili rade-i Seniyyede, bu dzenlemedeki amacn hayrat imar etmek ve hayr hizmetlerini daha iyi bir ekilde yerine getirmek olduu ifade edilmektedir335. Vakflarn ynetiminde grlen dankl gidermek, yolsuzluklar nlemek ve hayr hizmetlerini iyi bir ekilde yerine getirmek gibi ok masum bir gerekeyle Evkf- Hmyn Nezaretinin kurulmas, istenen neticeyi vermemi, fayda yerine zarar vermi ve suistimalleri oaltmtr336. Zira ev, dkkn vs. gibi vakf mallarnn, taliplerine mzayede ile tevcih edilmesi gerekirken, bu usule riayet edilmeyip iltimas, rica ve dk fiyat ile verildii grlyor ve bu yolla vakflar pek ok zarara uruyordu337. Tanzmttan sonra da vakf arzi aar ve mukataa bedeli maktu bir bedele balanarak mlye tarafndan zapt edildi. Balangta tahsil creti karldktan sonra geri kalan miktar Evkf Hazinesine denirken, Mr Hazinede ihtiya belirdike vakfn

332 333 334 335 336 337

Ali Reat, age., s. 212. Mehmet pirli, II. Mahmud Dneminde Vakflarn daresi, Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri, Edebiyat fak. Yay., stanbul, 1990, s. 55. Ali Reat, age., s. 213. ztrk, agmad., DA XI, 522. Bu suistimallere rnekler iin bkz., Ali Reat, age., s. 213-214. Akyldz, age., s. 154 vd.

82 alacaklar takside balanm, zamanla da denmez olmutur338. Bunun sonucu olarak da iler iyice aksam pek ok vakf eseri bakmsz hale gelmitir. Bir ara evkf nazrl grevinde de bulunan Mustafa Nuri Paa, Evkf Nezaretinin kurulu sebeplerini ve vakflarn iinde bulunduu kt vaziyeti anlatrken, nzrlardan bazsnn mizc- gazabkrnesi ve bazsnn emr-i mhim-i hukuktan bhabersizlii cihetleriyle hazine-i evkf sistimlt ile mlaml idi demekte, Evkf Nezretinin vakflarn hmisi olacakken muhribi olduunu bildirmektedir. Ayn mellif Tanzmt dneminde vakflarn maruz kald durumu yle tasvir etmektedir: Tanzmtla birlikte, sultanlar ve bakalar tarafndan yaplm olan arazi vakflar zapt edildi ve re baland. Yaplan hesaplara gre sz konusu vakf arazilerinin senelik r 44 bin keseye bali olduundan, bu yekn aylara taksim edilerek Mliye Hazinesinden Evkf Nezaretine aktarlrd. Sonralar Fuad Paa bu muayyen miktardaki paray Mlyenin Evkfa verdii bir ine telakki ettii iin, umumi btede ak grldke, indire indire drtte birinden daha aa drd. Hlbuki camilerin ve dier hayratn vridt vakf arazilerinden geliyordu. Bundan byle masraflarn karlayamaz oldular. Bylece pek ok eser harap oldu339. Vakf ynetiminin merkeziletirilmesi, ardndan vakflarn imkn ve gelirlerinin devletin dier sektrlerine aktarlmas, daha sonra da hukuk bir dzenleme ile mr hazine ile vakflar arasnda mevcut alacak ve borlarn karlkl ibra edilmesi sonucu vakflar borlu, mtevelliler de yoksul hale getirilmilerdi. Hatta vakflara ait cari giderlerin karlanamamas yznden binlerce hayr eseri harap olmu, hizmetleri de durma noktasna gelmiti340. Tanzmt dneminde genellikle Nzarete balanan vakflar iinde, Evkf- Celliyye (Mevln vakfna soradan Evkf- Celaliyye ad verilmitir), Hac Bekta- Vel, Abdulkadir Geylan, Hac Bayram- Veli, Gazi Evronos, Gazi Mihal Bey, Gazi Ali Bey ve Gazi Sleyman Bey vakflar mstesna tutulmu vakf ve gelirlerine el konulmamtr341. Yani ilzam, rn vergileri eskiden olduu gibi kendilerine braklmtr. Daha sonralar yaplan incelemeler sonucunda eitli tarihlerde Zagonos Paa, Emir Ahmed el Buhar, eyh Sinan Erdebil, Himmet Efendi, Firuz Bey, eyh Suceddin
338 339 340 341

Abdurrahman eref, age., II, 422; Bahaeddin Yediyldz- Nazif ztrk, Tanzmt Dnemi Vakf Uygulamalar, 150. Ylnda Tanzmt, TTK.Yay. Ankara, 1992, s. 580. Mustafa Nuri Paa, age., III-IV, 285-287. ztrk, agmad., DA: XI, 524;bkz., Ertem, agmak., s. 31. A. Himmet Berki, Vakflar, Cihan Kitaphnesi, stanbul, 1940, s. 28.

83 Vel gibi birtakm vakflar da ayrcalkl vakflar arasna alnm, bir ara tm Mevlevhneler de bu tr vakflar ierisindedir denmitir342. Daha sonra 24 Zilhicce 1307/1889 ylnda yaplan bir dzenlemeyle Tanzmt dneminin balangcnda ayrcalkl ve vergiden muaf tutulan, Celaliye, Hac Bekta Veli, Abdlkadir Geylan, Hac Bayram Vel, Gazi Mihal, Ali, Sleyman, Evronos Bey vakflar dnda kalan tm vakflar genel vakf statsne alnm343, bir mddet sonra da istisnaiyyet tamamen kaldrlmtr344. Osmanl toplumunun din, ekonomik ve sosyal yaps itibariyle ok nemli bir yere sahip olan tekkelerin, faaliyetlerinin tamamn vakflar yolu ile yapmalarndan dolay Evkf- Hmyn Nezaretinin kurulmasndan kaynaklanan bu sonutan olumsuz etkilendikleri muhakkaktr. Hi phesiz tekke ve zviyeler, cami ve mescitler gibi sadece ibadet iin kurulmu messeseler deillerdir. badetin yannda, ayn zamanda slm medeniyet ve maneviyatnn beslenip yaygnlamasnda, seyyahlar dhil pek ok misafir ve yolcularn yeme, ime, barnma gibi ihtiyalarnn karlanmasnda345, edeb felsefi ve mistik bilgi al veriinin yapld bir merkez konumundadr. Ayrca yeni fethedilen yerlerdeki ehirleme ve yeri geldii zaman fetihlere katlma, hatta u blgelerde gvenlii salama gibi ok nemli faaliyetler346 icra eden tekke ve zviyelerin bir gelir kaynana muhta olduu aktr. Bu kurulular vakf kurucular tarafndan ok nemli vakf gelirleriyle desteklenmi messeselerdir347. Vakf olmayan tekke hemen hemen hi yoktur. Varsa bile hizmet alan ok snrl demektir. Bir gre gre Tekkelerin dier vakf kurulularna gre vakflardan daha fazla yararland belirtilmektedir. Osmanl mparatorluunda halkn din hayat zerinde dier din grevlilerinden ok daha byk tesir icra ettii de bir gerektir348. Geni kapsaml tekke organizasyonunu kuran tarkatlar, bu kurulular maddi adan yaatabilmek iin de zengin bir vakf sistemi oluturmulardr. Vakfedilen tarm alanlarnn yannda, gelir temin etmek amacyla hamam, dkkn, deirmen ve imalatha342 343 344 345 346 347 348

Birdoan, age., s. 87. Birdoan, age., s. 89. Berki, age., s. 29. Bkz.Yediyldz, XVIII. Yzylda Trkiyede Vakf Messesesi, s. 222- 223. Popovic-Veinstein, age., s. 578-582; Kazc, age., s. 178-179. Yediyldz, age., s. 221; Hasan Basri calan, Bursada Tasavvuf Kltr, Gaye Kitabevi, Bursa, 2000, s. 209-210. Yediyldz, age., s. 222.

84 neler gibi ticari kurulular oluturulmutu. Bunun yannda tarkatlara mensup padiah ve devlet yneticilerinin vakf yoluyla saladklar gelirler bu rgtlerin glenmesinde balca rol oynamlardr349. Tekkenin icra ettii bu ok nemli din-sosyal hizmetlerin itici gc olan350 vakflarn idare ve kontrol, nceleri vakf senedinde belirtilen artlara uygun bir biimde mtevelli heyeti tarafndan idare edilirdi351. Kurulan yeni Nezaret ile imtiyazlar ellerinden alnm, vakf gelirlerinin toplanp, tevzi bu nezaretin insiyatifine tevdi edilmitir352. Padiah ve devlet adamlarnn kurduu vakflar, tekkelere muntesib ve muhip zengin ve kimsesiz kiilerin vasiyetleri ile ok esitli ve farkl gelire sahip tekkelerin elindeki bu imknlar tamamen idarenin insifiyatine gemitir. Vakflardaki bu merkezileme, tekkelerin gelir kaynaklarnn kstlanmas, akabinde tarkatlarn skntya dmesine sebeb olabildii mahe edilmektedir353. Bununla tekke ve zviyeler zerinde, mal kaynaklar kontrol altna alnarak, bir devlet basks tesis edilmeye balanm ve onlarn nfz ve tesirlerinin, kendilerine tahsis edilen maa ve vergi muafiyetleri ile de, devlet hayatnn gidiine doru ynlendirilmeleri temin edilmeye allmtr. Byle bir uygulama ile eyh ve derviler de adeta birer memur haline getirilerek, onlarn da devlete bamll salanmak istenmi ve bylece halk indindeki nfzlarndan, icabnda bask ile istifade imknlar aratrlmtr. Bu uygulamalar sebebiyle, Evkf- Hmyn Nezareti ile Bb- Mehat arasnda epey sknt eken tekkeler, 1281/1864 ylnda kurulan, devlet kontrolndeki Meclis-i Meyhin tekili ile nispeten ferahlamlarsa da, yine de insiyatif kendilerinin deil, medreselilerin ve eyhlislmln olmutur354. Her ne kadar aka ifade edilmese de, vakflarn idaresinin bir nezaret altnda merkeziletirilmesindeki bir baka amacn, ulem ve meyhn ellerindeki madd imknlar alarak gcn ve etkisini krmak gibi dncelerinde n planda tutulduu ifade edilmektedir355. Zira ulem ellerinde bulunan vakf gelirleriyle merkez hkmet karsnda daha rahat ve bamsz hareket edebilmek imknna sahiptir. II. Mahmud bu reformla vakflarn idaresini merkeziletirmek yolunda ok nemli bir adm atarken, ayn
349 350 351 352 353 354 355

In, Tarkatlar VII, 216. M. Kara, Bursada Tarkatler ve Tekkeler, s. 69. bnul- Emin Mahmud Kemal (nal)- Hseyin Hsameddin, age., s. 14. Mustafa Akda, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi (1453- 1559), stanbul, 1974, II, 313. Popovic- Veinstein, age., s. 578. Gndz, age., s. 155. pirli, agmak., s. 57.

85 zamanda hem ulemy merkeze daha baml bir hale getirip etkinliini azaltyor, hem de ok byk rakamlara varan gelir kaynaklarn merkezin eline alm oluyordu356. Evkf- Hmyn Nezaretinin kurulmas ve dervilerin madd varlklarnn balca kaynaklarnn merkez otoritenin onayna balanmasndan sonra, tekke ve dervilerin byk ekseriyeti, dzenli bir ekilde yaplan para ve gda maddesi balarna baml duruma dtler. zellikle gsz durumdaki vakflarn, artk eyhinin yklan evini veya bir yangna maruz kalan semahneyi tekrar ina etmek iin gerekli olan mtevaz imknlara bile sahip olmadklar grlmektedir. 1839 ile 1855 yllar arasnda, eyhlere ve onlarn soyundan gelenlere ait paral pansiyonlar; ekmek, et, ya ve hayvanlarn beslenmesi iin ot gibi her trl gda maddesi gibi ihtiyalar iin yaplan balarla ilgili yaklak ikiyz otuz adet imparatoluk iradesi mevcuttur. nceleri bu ihtiyalarn vakf gelirlerinden karlad dnlrse, tekkelerin hayatiyetini devam ettirmedeki bamllklarn aka gstermektedir. Bu dnemde toprak gelirleri, kira benzeri nemli gelire sahip, skdarda Aziz Mahmud Hdy asitanesi veya Eybdeki Emir Buhar tekkesi gibi birka tekke vardr357. Bunlarn da yukarda izah edildii gibi vakf gelirlerine el konulmam mstesna vakflardan olduu dnlebilir. 1.3.2.4. Meihat tevcihi ve halife intihabnn dzenlenmesi Meclis-i Meyhn kurulmasna kadar Osmanl devleti hayatnda, slaht hareketleri padiah fermnlaryla yrtldnden, tekke ve tarkatlar ile ilgili aksaklaklklar iin de zaman zaman fermnlar yaynlanmtr. rnein; 1240/1825 tarihli bir fermnda Hac Bekta- Vel Hazretlerine mensup baba, Dede, abdal, dervi, sultan sfatyla nazargah, tekke ve zviye gibi messeselerin birinde oluan boluklara, Hz Pirin oullarndan olmak ve liyakatli olmak art ile uygun bulunanlara iczet verilerek atanma yaplmas istenmitir358. Tekke ve Tarkatlara ynelik elimizde mevcut en eski ve en kapsaml dzenlemeye ait iki fermn II. Mahmud tarafndan yaynlanmtr. Birincisi 1227/1811-12 ylna ait olup, Sadiyye tarkat ve tekkelerine hitaben yazlmtr. kincisi ise bundan yirmi be sene sonra birincisine oranla daha ayrntl, stelik btn tekkeleri kapsayacak ekilde 1252/1836 ylnda yaynlanmtr.
356 357 358

Akyldz, age., s. 147. Popovic-Veinstein, age., s. 112. Birdogan, age., s. 43.

86 Bu fermnla tekkeler asndan farkl ve yeni saylabilecek uygulamalardan biri, meihat boalan bir tekkeye eyh intihabnda, tevcihin eyhlislmlka arz edilmesi ve taradaki meihatlerin tevcihinde de merkez tekkenin gr alnmas usul getirilmi olmasdr. Bu bir nevi tekke idaresinin eyhlislmlkn kontrolne girmesi demektir. Evvelce tekke idarelerinin, kadm usul gereince, bir nceki eyh tarafndan, kendisinden sonra gelecek halifenin, bizzat ve silsilesi ile ruhan bir istiare neticesinde ve manev bir iaretle tayn edildiini ve seilen bu halifenin idaresinde tekke hizmetlerinin yrtldn bilmekteyiz. Devletin zamanla gelien ve genileyen topraklarnda, saylar, nfzlar ve ehemmiyetleri de o derece artan tekkelerin, ilm ve manev seviye kayb yannda, siyas maksatlarla batn zmrelerin szmalarna marz kalmas gibi sebepler yznden gidiatn pek iyi olmayacandan endie duyan II. Mahmd, tekke idaresine dorudan mdahale yerine, nerettii bir fermnla, meseleye, tekkelerin kendi ilerinden zm bulmalarn tercih etmitir. Memlik-i Osmaniyedeki, ayn tarkata ait btn tekkeleri, ayn tarkatn stanbul sitanesi post-ninliine balayarak, eyhlik messesesinin ve tekkelerin inzibat altna alnmasn temne almtr. Mevlevler iin, Konya Mevln Dergh, Bektaler iin Hac Bekta Dergh istisna olarak, bu merkezlere balanmtr. Nitekim Sadiyye tarkat ve tekkelerine hitaben yazlm fermnda bu husus apak grlmektedir359. stanbul Abdsselm Tekkesi Postnini Muhammed Emn Efendiye hitaben yazlm olan fermn u hususlar ihtiva etmektedir: Sadiyye tekke ve hankhlarnn meayihi, tekml-i slk- hakikat etmi olmalar lzm iken, bir mddetten beri n-ehil kimesneler, mutasarrf bulunduu hankh, kendye mal ittihaz ile, na-ehil yedlerine gemekte olduundan mad, hilf- erat- arra ve harekt- n-revya ictir olunmakta olup, bu hususun taht- nizama idhli zmnnda360 u tedbirlerin alnmas emredilmitir: l. Her tarkatn mmknse, Prinin medfn bulunduu dergh, merkez tekke kabul edilerek, Osmanl lkesindeki ayn tarkata ait btn tekkeler bu merkezlere balanarak, merkez tekke eyhliinin, kendi tarkatlarna ait dier tekkelerin nizamndan sorumlu tutulmas istenmi, bylelikle, tekke idarelerine fiil bir mdahaleden saknlmtr. yle ki:
359 360

Gndz, Osmanllarda Devlet-Tekke Mnasebetleri, s. 192. BOA, Cevdet- Evkf, nr: 11874; Gndz, age., s. 192 naklen.

87 Sadiyye tarkatna ait tekke ve zviyelerden birinin eyhlii boaldnda: btida sitane-i Saadette kain tark- Sadiyyeden Abdsselam Tekkesi post-nini olanlarn, tark- mezkurun nezareti takribiyle, msinn ve ihtiyar, zahiren ve batnen mamr olan meyh-i kiram ile bil-mzakere, mehate istihkak nmayan birini intihab ile, tekke ve hankhn, tevcihini eyhlislmla arzederek, eyhlislmln da grnn alnmas ve mucibince amel edilmesi istenmektedir.361 Bylece mezkr tarkata ait tekkelerin, yava yava ehli ve erbab eline geecei beyan edilerek, Anadolu, Rumeli ve dier blgelerde mnhal olan eyhlik iin mracaatlar vak olursa: Sen ki, eyh-i mumaileyhsin. Sana havale olunmas lzm gelir diye, Tark-i Sadiyyenin tekke ve hankh mehatinin tevchinde, mevcut merkez tekkenin gr alnmadan, tayini cihetine gidilmemesi zellikle ifade edilmektedir362. Mays 1252/1836 ylna ait fermnda da mnhal olan tekke veya dergha halife ve eyh atamasnda hakkaniyet ve ehliyete dikkat edilmesi istenirken, ondan farkl olarak bir eyhin uhdesinde birden fazla zviyenin binas yanm arsa bile olsa- tevcihi yasaklanmaktadr. Ayrca herhangi bir tarkata ait tekke eyhliinin boalmas halinde, o tekkenin vakfiyesine gre, ayn tarkata mntesip, slk ve iczetini istenilen usullerle ikmal etmi birisinin tayinine dikkat edilmesi istenmi, sair tarkat mensuplarna tevcihine man olunmas, hussen emredilmitir: Tarkat- Sadiyye ve Nakiyyeden ve sairnden bir tekye ve hankh mahll oldukta, ol tekye ve hankhn mert olduu vehile sahh olan tarkden ve erbab- istihkaktan mnasibi tedkk ve tahkik olunarak, arz u istida olunup, sair tark ehline verilmemesi ve baz meyhin uhdesinde kendi tekyesinden baka, usl-i hakkaniyete mnaf birka zviye bulunduu ecilden, bundan byle teky ve zevynn velev muhterik arsa bulunsun, bir zat zerinde teferrd ve ictim caiz olmad. ifade edilmitir363. 2. nceleri bizzat eyhin, kendi halifesini nasb umum teaml iken, 1811 tarihli fermnla, bu yetki merkez tekke eyhliine havale edilmitir. Onun da, meseleyi, ehliyetli ve kmil meayih ile enine boyuna istiare ederek, halifelie gerekten hak kazanan birisini tensb etmesi emredilmitir. Bylece meihatn ehliyetli ellere gemesinin temni istenmitir. eyhe ait bir hakkn, merkez tekke post-niinine verilmesini amir
361 362 363

BOA, Cevdet-Evkf, nr: 11874. Gndz, age. s 193den naklen. BOA, Cevdet-Evkf, nr: 11874; Gndz, age. s 194den naklen. BOA, Cevdet-Evkf, nr. 18014; Bkz. Gndz, age., s. 200den naklen.

88 olan bu fermn, hilafetin gereklemesi iin de. eyhlislmln gr alnarak, ona gre hareket edilmesini emretmektedir. 1836 ylna ait fermnda bu konu biraz daha ayrntl olarak izah edilmitir. Tarkatlarda kadm usul gereince teaml haline gelmi ve ananeleerek messeselemi ve kaidelemi olan, iczetnme uslnn istismar dile getirilmekte ve yle denilmektedir: ..ve minel-kadm, erbab- tarik ve eshab- slkn istikmal-i kemal-i zatiyyelerine gre, mrid ve mrebbsi olduu meyh-i kiram tarafndan, bi1istihkak istihdam olunmak, usl-i meriyye-i tarkat- liyyeden iken, bir mddetten beri ibu usl-i erifeye riyet olunmayarak, teden beriden, baz ehl erbab olmayanlar halfe intihab ile, hod be hod iczetnme verilerek msamaha vuku bulmakta olduu, bu hal dah kemayenbe dikkat ve tekmil-i db- slk ile istihlafa ayan grnen zata, yalnz kendi eyhinin iczet-nmesiyle iktifa olunmayp, sir kibr- meyh-i kirmn marifetleri ve cmlesinin mhr ve imzas olan iczetnme verilip, zinhar na-ehil ve gayr- mstehak olanlara, sret-i msaade gsterilmemesi364 resmen iaret edilmi, bundan byle halifelik tevcihi iin, yalnz kendi eyhinin iczeti ile iktifa edilmeyecei, dier meyhin de mhr ve imzas ile tasdik edilmi iczetnmelerin geerli kabul edilecei bildirilmitir365. 3. Mevcd ve mekf tekkelerin, baz kiilere haksz yere kiraya verildii, ya da herhangi bir eyhe para karl kiraya verilir gibi tekke verildii ifade edilmektedir. Merkez tekke post-niini dar blgelerdeki tekkelere eyh tayn ederken, onlardan bir habbe ve bir ake alnmamasna dikkat ve itina gsterilmesi emredilmi, merkez tekke eyhince mezkr hususlarn, dstrl-amel tutularak, mcib muktezas ile amel hareket ve azz-i m-arn ileyhin bi1-cmle tekye ve hankh mehati na-ehil maklelerine verilmemesine, mezd itina ve dikkat olunmas, irade-i seniyye muktezsndan idi resmen ve alenen tebli edilmektedir366. Bu tedbirler dikkatle incelendiinde, devletin, tekkelere dorudan mdahale yerine, herhangi bir tekkenin sorumluluunu, ayn tekkenin bal bulunduu ve kendi ilerinden setii bir merkez tekke eyhine tevdi etmeyi tercih ettii, bylece, tarkat usul

364 365 366

BOA, Cevdet-Evkf, nr. 18014. Bkz. Gndz, age., s. 198- 200. BOA. Cevdet-Evkf, nr. 11874; Gndz, age., s. 194den naklen.

89 ve adabnn devam ve seviyenin muhafazasnn temnine alld ve tekkelerin, manev muhtariyetini nisbeten korumaya devam ettii sylenebilir367. Bu fermn meihat tevcihinde yaanan yanllklarn giderilmesi, ehliyetsiz ve liyakatsiz kiilerin tekkeleri eline geirmesinin nlenmesi iin devlet tarafndan tarkatlara ynelik yaplan ilk ciddi tedbir ve mdahele nitelii tamaktadr. Tekke ve tarkatleri dorudan devletin denetim ve kontrol altna alp, yeri ve zaman geldiinde gc ve etkisinden istifade etme veya bazen de etkisizletirme amacndan daha ok, zellikle bu dnemde yaanan bozulma ve yanl uygulamalarn nne geme adna atlm masum ve iyi niyetli admlar olarak deerlendirilebilir. Fermn iinde ifade edilen gerekede de bu aka grlmektedir. Btn bunlarn sonucunda, daha nceleri bir mevlev eyhinin herhangi bir yere halife gnderebilmesi iin, elebinin bile tasdiki lzm deilken, bu yeni gelime ile elebinin dahi, kendiliinden bir yere halfe nasbetmesi imknsz hale gelmitir. Zira herhangi bir tekkeye halfe tayn edebilmek iin, nceleri eyhlislmlk makamnn, sonralar da, Meclis-i Meyhin, tasdik ve tasvibi art koulmutur. eyhlislmln bu dorudan mdahalesi, bilahare vakflar meselesi yznden umum bir teaml haline gelmitir. Gerekte bu tedbirler, tekke messesesinin tabiatna ve ananelerine aykr bir uygulama grnmnde ise de, her sahada merkeziyetilie kaymaya balayan ve buna mecbur da olan devletin, tercih edebilecei baka bir k da ortada gzkmyordu. Alnan her tedbir, mahzurlarn da beraberinde getirdii iin, zaman ilerledike bu mahzurlar n plana kyor ve btn tedbirleri tesrsiz hale getirebiliyordu368. Devletin bu teebbsleri, bilgi edinme yolu olarak tarkatlardaki dikey hiyerariye bavurmakszn, onlar brokratik bir tarzda kontrol etme ve denetleme gayesi gden bu sistem ciddi bir ekilde gerekletirilememitir369. 1.3.2.5. Meyhn maaa balanmas Tekke ve tarkat yetkililerinin maaa balanmas konusuna gemeden nce Osmanl Devlet idaresinde yksek derecedeki memurlar dhil tm alanlarn cretlerine temas etmek konumuzun anlalmas asndan nemli olacaktr.
367 368 369

Gndz, age., s. 195. Gndz, age., s. 196- 197. Popovic-Veinstein, age., s. 110.

90 Osmanl Devlet idaresinde gerek merkez ve gerekse de tarada bulunan memurlar, herhangi bir memurluu devaml ve belli bir maa karlnda deil, tevciht- mutde denilen bir yl sreyle kiralama yntemiyle icra ediyordu. O zamanlar aka belirlenmi bir maa da olmadndan, memur bir yl iinde geiminden baka, sonraki hayat iin de ne yolda para toplayabileceini hesap ederdi. Bu da i grmeyi ikinci plana drr, rvet ve suistimale sebep olurdu370. 1254/1838 yl Martna kadar memurlar ve ktipler mlye hazinesinden maa almyorlard. Byk memurlar; Valilerle tara memurlarnn ylda bir kez Boha beha371 (hediyelik paket) adyla yolladklar eylerle, eski protokoldaki ynteme gre verilegelen bahi ve gelirden artp Hazineye mal edilen paralarla; teki memurlar, bro grevlileri ise ktiplik harlaryla ve resm dairede ii olanlardan alnan kt ve ilam cretleriyle, Divan- Hmyun kalemi gibi baz yerlerin memurlar da, Zemet gelirleri ile geinirlerdi372. 1837 ylnda yaynlanan padiah fermnnda vekiller ve saltanatta grevli memurlara dolgun maa verilmesinden bahsedilmi ve bundan maksadn eriate, dince, aklca ve ahlaka yasak, zararl ve irkin olan rvet eyleminin kknden yok edilmesi ile devlet ileri ve halkn resmi ilerinin, kar ve karlk beklenmeksizin dzenlenmesi373 olarak ifade edilmitir. nceleri gerek tekkenin ihtiyalar ve gerekse eyhlerin maalar vakf gelirlerinden karlanmaktayd. eyhler grev yaptklar derghn aktiflerinden vakfiyede belirlenmi miktar cret alr ve bu tayin beratlarnda belirtilirdi. rnein 1076/1665 tarihli vakf kaytlarna gre Bursada bulunan Hamam Tekkesi eyhi ile Mecnun Dede Zviyesi eyhi yllk 360 ake cret alyorlard. Yine Yourtlu Baba dergh eyhi eyh aban Efendinin gnde 10 ake, Eb shak Kazerun Dergh eyhinin de gnde 15 ake cret aldklar kaytlarda gemektedir Grev yaptg tekkedeki meihattan ayr vaaz ve nasihatler ile verdikleri dersler karlnda da kendilerine ayrca cretler verilmekteydi.

370 371

372 373

Ahmed Rasim, stibdattan Hakimiyet-i Milliyye, s. 210. lmiye ve mlkiye grevlilerine stanbul dna yaplan atamalarda, atananlarn stanbuldaki byk devlet adamlarna gnderdikleri eyler iin kullanlan bir terimdir. Bkz., Mustafa Nuri Paa, Netayicul Vukuat, notlar ve aklamalar blm, III-IV, 329. Bkz. Mustafa Nuri Paa, age., III-IV, 329; Ali Reat, age., s. 224-225. Ltfi, V, 121; Ahmet Rasim, age., s. 210.

91 Hepsi olmasa da bazlarnn maddi bakmdan olduka yksek bir seviyede olduklar satn aldklar mallarn kaytlarndan anlalmaktadr374. Evvelce adet olmad halde, II. Mahmud, baba soyundan Mevlnya mensb olanlara datlmak zere, Konya mukataasndan, ylda 1500 kr. verilmesini, ayrca, stanbul ve dier blgelerdeki Mevlev meayihine maalar tahsisini emretmitir375. Bu dnemden sonra padiahlarn dier devlet grevlilerinde olduu gibi eyhlere de maa tahsislerinin olduunu grmekteyiz. Abdlmecit dneminde de, 1276/1859 ylnda baz tekke ve tekke mensuplarna vezif adyla maa verildii grlmektedir. rnein, Mevlevhneye 150, Abdullah Efendi Derghna 250, Hikmeti Efendi Derghna 50, ftade Derghna 50, Muradiye eyhi zeli Efendiye 50, zbekler eyhi Ahmet aha 100, Narl eyhi Efendiye 50, Tarik-i Kdiriyyeden Ahmet Dedeye 30, eyh Safiyyud-din Efendiye 50, Ali Dervi Hseyine 30, Gar- Akan Zviyedarna 15, Fincan Babaya 50, Morali eyh Bedrettin Efendiye 100, eyh Hseyin Efendiye 30, Seferi eyhine 10 kuru376 maa balanmas Tanzmttan sonra da maa tahsisatnn devam ettiini gstermektedir. Bu dnemde de gemite olduu gibi Mevlev dergh ve dervileri ile elebileri grp gzetilmitir. Padiahlar tarafndan elebi Efendiye srekli atiyyeler ihsan edilmi ve maa zamlandrlm, borlar silinmi, Mevlevhne eyhlerinin muhassast- kadmeleri artrlmtr. Bazlarna yeni maalar balanm, vefat edenlerinin malar vrislerine tevdi edilmitir. Osmanl arivlerinde bu konuyla ilgili haylice evrak mevcuttur377. O zamana kadar, saltanat erbabnn mal yardmlarna kar olduka mstan davranan Mevlev meayihinin, kendilerine tahsis edilen bu maalar kabul etmeleri, burada tebarz ettirilmesi gerekli bir husustur. Bu rivayetlerden de anlalaca gibi, meyhin, devlet adamlarnn mal yardmlarna kar bu mstani tutumu, II. Mahmd tarafndan kendilerine tahsis edilen maalar kabul etmeleri ile ortadan kalkm gibi gzkmektedir. Bu durum tekke mensuplar asndan dikkatle deerlendirilmesi gerekli bir konudur. Ancak btn bunlara ramen bu dnemde idarecilerin ihsan ve atiyyelerinden uzak

374 375 376 377

calan, age., s. 228- 229. Gndz, age., s. 153. Kara, age., s. 70-71. Bkz. BOA, D, nr.2120, 3816, 4242, 14226.

92 duran, ikyet veya reddeden en azndan nezaketen kabul ettikleri ihsanlar datan meyh da vardr. Sefine-i Evliyada kaydedilen bir hadiseye gre; ehzde Abdlmecid henz oukken bir hastala yakalanr. Doktorlarn tedavisinden sonu alnamamas zerine, Sultan Mahmud ehzdeyi okumas iin Kocamustafa Paa Snbl Hangah eyhi Rza Efendiyi saraya davet etmi, eyhin duasyla ehzade iyilemitir. eyh Rza Efendi yanndaki mridleriyle birlikte dergha dnmek zere kaya binecei srada, Bezmilem Vlide Sultan tarafndan hazrlanan hediyeler takdim edilmitir. Samatya iskelesine ulald andan itibaren eyh Efendi karlat her ihtiya sahibine, hediyenin cinsine ve deerine bakmadan datmaya balam, bu ekilde dergha yaklamlardr. Dervilerden birisi geride kalan u krk te inallah bizedir diye gnlnden geirirken o esnada ortaya kan bir meczubun dilenmesiyle eyh Efendi krk de ona vermitir. Yanndakinin durumuna vkf olan eyh efendi ona dnerek evladm biz bu kapdan ktmz gibi girmezsek, Allah nefesimizin tesirini halketmez. Bunlar geici dnya metalardr. Sen sadet-i irfna mazhar olmaya al. Byle znet-i dnyann rabetkr olmak, insann feyz-i manevsine engel olur378 demitir. Bir defasnda, Yenikap Mevlevhnesine ziyaret iin gelen II Mahmda, derviler tarafndan, tekkelerdeki normal faaliyeti aksatacak derecede zel bir karlama merasimi yaplr. Tekkelerin tavrna yakmayan bu nevi hareketlerden sklan eyh Abdlbk Dede (1236/1820), bir frsatn kollayarak, durumu Padiaha arzetmek ister. Yine byle bir ziyaret dn, Mukbele-i erfenin bitimini mtekib, memnuniyetini izhar etmek zere eyhin yanna gelen Padiah, gark olduu manev zevkten dolay eyhe teekkr eder. O da, bu frsatn geldiine inanarak, Padiaha: Ne olur efendim, bir daha, byle bu dergha gelmeyin. dediinde, ummad ve beklemedii bu szler karsnda irkilen ve akna dnen Padiah, birden kendini toparlayarak: eyhim, beni bb- Mevlndan m kovuyorsunuz? deyince, eyh Abdlbak Dede: Hayr Devletlm. Bu kapdan kimse kovulamaz. Lkin siz geliyorsunuz, giderken de dervilere para datyor, hediyeler veriyorsunuz. Bu durum onlar, dervilik yerine, dnya-perest yapyor. Sizden istirhmm, bir daha bu dergha, Sultan Mahmd olarak deil, Mahmd Efendi olarak gelin. Hatta her zaman buyurun gelin379.

378 379

Vassaf, Sefine, III, 304- 305. Glpnarl, 100 Soruda Tasavvuf, s. 163- 164; Gndz, s. 153- 154.

93 Yine bir baka olayda II. Mahmudun kz Adile Sultan, Eyp Niancasndaki eyh Murad Dergh eyhi Seyyid Abdulkadir-i Belhyi ziyaret etmek uzere dergha gider. Cmle kapsndan ieri girdiinde adrvanda abdest alan birisini grr; eyhi tanmad iin ona maksadn syler. O zat bgn gremezsiniz der. Sultan nceden hazrlad atlas kese iindeki ihsan o zata uzatp ltfen bunu kendilerine veriniz, Hrkabahadr der. O zat eyhin sizin ihsannza ihtiyac yoktur diyerek kabul etmez380. Bursada Celvet Tarkatna ait Eref Efendi Zviyesi munhal olduunda meihatna Eref-i Sni Efendi, Selm Ali efendi tarafndan uhdesine tevcih-i berat verilerek tayin edilmitir. Babas Ltfullah Efendi oluna u mektubu gndererek; Bursa zviyesinde seccadenin olan olum Eref Mehmed, bades-selm ifade olunur ki; Eyyb Efendi zviyesi b-berat sana tevcih olunmu, yle iittim. Bu ana gelinceye kadar ecdd- izmmdan berat ile vazife kabul etmi kimse yoktur. Tarkmzda bidat vaz etmeyup kabul etmeyesun. Rzk muayyen olan kimsenin kalbine ilhm- Hak gelmez. Demi ve bu tevcihi munasib grmemitir381. Hlbuki daha nceleri bu tahsisler birer maa olarak deil, vakf artnameleri ile belirlenir ve meyhn tasarrufuna verilirdi. rnein XVIII. asra ait I. Mahmud Vakfiyesinde, kendi vakf gelirlerinden Nakibend tarkatndan eyh Mehmed Efendi Zviyesine krk kuru, yine Nakibendiye tarkatndan eyh Halil Efendi Zviyesine 33 kuru verilmesini hkme balyor. Vezir-i Azam Damat brahim paa Vakfnn gelirleri zerinden Halvetye tarkatndan Koca Mustafa Paa Zviyesi eyhine gnlk on akelik bir cret, Beikta Mevlevhnesine her yl yirmi drt bin akelik bir mebla ve Gazi Evronosa bal Denme kyndeki Mevlevhneye aylk 540 ake tahsis ediyor. Ayrca III. Mustafa Vakfiyesinde, Mft olan brahim bin Mustafa, Nakibendlerin tekkesi, Sofyada Bl Efendi Zviyesi ve Kamer Hatun Zviyesi lehine bir bahe, zm balar ve tarlalar vakfediyor382. Daha bir asr nce kendilerine tahsis edilen zengin vakfiye gelirleriyle her trl hizmeti yrten ve btn ihtiyalarn karlayabilen tekkeler, zellikle Evkf- Hmyn Nezaretinin kuruluundan sonra kademeli olarak gelirlerine el konulmu ve hazineye gelir addedilmitir. nceleri bu gelirlerinden dolay kendilerine yaplan ihsanlardan

380 381 382

Glpnarl, age., s. 165. Mehmed emseddin, Yadigr- ems, I-II, 131. Yediyldz, age., s. 224 dipnottan.

94 rahatsz olan Meyh sonralar iine dt ml skntdan dolay maa tahsisi iin devlete bizzat kendileri bavurur hale gelmilerdir. Bundan sonra tekkeler, gerek atyye gerekse maa balamak eklinde salanan mal destek yoluyla ve eyhlerin taltifi ile devlet tarafndan hiyerarik bir gzetim ve denetime alnm oluyordu383. 1.3.2.6. Tarkat erbab iin de kyafet nizamnmesi karlmas Batllama hareketleri balangtan beri medeniyet deitirmeyle kyafet deitirmeyi beraber mtalaa edilmi, hatta kyafete hep n planda yer verilmitir. Bilhassa III. Selim ve II. Mahmud devirlerinde ordunun slaht, askern kyafetini deitirmek gibi dnlmtr384. Sultan Mahmud zamanna ve Yenieriliin ilgsna kadar halkn giyim kuamnda bir insicam ve bir birliktelik bulunmuyordu. Bazlar kavuk giyer, bir takmlar kee klah, bir ksm da hasr ve sairden yaplm eyleri bana serpu edinirdi. Halk iin bir snrlama olmamakla beraber, resm erknn kyafetleri kanun ve nizamnamelerle belirlenir ve ona uygun giyilirdi. Ara sra eitli sebeplerle emirler ve irdeler karlm385, kyafetlerle ilgili olarak gerek ekonomik gerekse er bir takm gerekeler ileri srlerek dzenlemeler yaplmtr. rnein; 1190/1776da I.Abdulhamid tarafndan da giyimler hakknda bir tzk yaynlanmt. Bu tzk hkmlerine gre; uaklarn, hizmetilerin, esnaf ve sanatkrlarn bir sreden beri, ileri gelen devlet memurlarna ait olan pahal ve eitli krkleri, iekli kaftan, entari, al ve benzerlerini, Hindiye elbiseleri giydikleri ve bu yzden kazandklar para sslerine yetmediinden, karlarn salamak iin uygunsuz ilere giritikleri, hizmetlilerin ait olduklar efendileri rahatsz ettikleri, esnafn bu ss belasyla borca girdikleri, stanbuldan Hindistana pek ok parann akp gittii, bunun da devletin d demesine zarar verdii belirtilmitir. Bundan byle samur, kakm, vaak, nimtene, iekli Hindistan mal entari giymemeleri, bunlarn yerine stanbul, Ankara gibi memleketin eitli blgelerinde dokunan elbiselerin tercih edilmesi emredilmitir. Hatta yasaklanan giysileri giyenler yakalandklarnda cezalandrlacaklar, bu konuda geveklik gsterilmeyip skca kovuturma yaplaca halka duyurul-

383 384 385

Ortayl, age., s. 349. Orhan Okay, Bat Medeniyeti karsndada Ahmed Mithad Efendi, MEB.Yay., stanbul, 1991, s132. Mehmed Zeki, Serpu, Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas, nr. 49- 87, s. 103.

95 mutu386. Byle bir dzenlemeyle, d ticaret an engellemekle birlikte, yerli sanayinin canlanmasn salamak istemitir. Kyafetle ilgili olarak ok kkl saylabilecek deiimi, phesiz dier alanlarda olduu gibi II. Mahmud yapmtr. Yenierilere ait hatrat kknden skp atmak emelinde olan Padiah387, Ocan kapatlmasndan yl sonra (6 evval 1244/1829) karlan yeni kyafet nizamnmesi ile baz deiiklikler yapm ve asker, ilm ve resm erkna ait kapsaml ve ayrntl bir nizamnme iln etmitir388. 1826da Yenieriliin kaldrlmasndan sonra tekil edilen yeni ordu Askir-i Mansreye kyafet olarak balangta Nizm- Cedd kyafetine benzer bir niforma kabul edildi. Zabitler ubaralarnn stne hafif bir al balad. Daha sonra 1244/1829 senesi evvalin altsnda nerolunan yeni kyafet nizamnamesiyle, asker alvar ve saltay atarak setre pantolon giyerken, bandaki serpuu da atm, yerine fes giymitir389. XIX. asr ngiliz ve Fransz niformalar esas alnarak tam bir Avrupa askeri gibi, setreli pantolonlu, apoletli ve ift dmeli niformalar kabul edildi390. Bu tarihten sonra Devlet ricali ve memurlar ile ehir halk da Avrupal sivil ehirliler gibi giyinmeye balad391.Byle bir dzenlemeye gitmedeki amacn, ncekilerde olduu gibi er bir gerekeye dayandrma gayretinin olduu grlmekte ve yle denilmektedir: Ehl-i slmn esvab ve elbisesi vech-i vecibe-i er zere ss ve gsteriten ri; muhafaza-i vcuda kfi olacak ekilde olmas gerekirken, mrr-u zaman ile herkesin ss ve ihtima meylettii, resm kyafetler ile Divan yelerinin elbiseleri bile er snrlar at ifade edildikten sonra, bi-hamdih tel rusm-u devlet-i liyye knun ve kavid-i milliyenin tecddiyle teebbs olunan usl- nizmiye ve tertibt- hliyyenin cmlesi mcerred cihad ve gaza niyet-i hayriyyesine ve bi avnih ve lutfih tel usl-u bedeviyyetin iltizamyla herhalde usl-u eir-i islmiyyenin izhr ve icrs maksadna mebni olmak zere392 denilmi ve resmi kyafetler ayrntl bir ekilde belirtilmitir. Burada eyhlislmdan, Kazaskerlere, Vezirler, Mderrisler Ayasofya htibi, stanbul

386 387 388 389 390 391 392

Parmakszolu, age., s. 123- 124. Fndkolu, Tazimatta timai Hayat s. 630. Mehmed Memduh, age., s. 36. Pakaln, age., I, 611. Nurettin Sevin, On Asrlk Trk kyafet Tarihine Bak, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 1990, s. 115. Sevin, age., s. 115 Ahmed Rasim, Resimli Harital Osmanl Tarihi, IV, 1826- 1827.

96 pyelleri ile dier devlet grevlerinin resm ve tren kyafetleri ayr ayr olmak zere belirtilmitir. Bu nizamnmede pek ok resm grevliye fes giydirilirken, eyhlislm, Seltn camileri eyhleri ile Resl Meyh olan Byk Ayasofya eyhi iin giydikleri ferceleri giyecek ve sark saracaklar denilmi, fes zorunluluu getirilmemitir393. Artk bundan sonra Osmanl brokrasi hayatnda sarn yerine balk olarak fes, cppe ve terliin yerine de redingotlar, pelerinler, pantolonlar ve siyah derili potinler ald. Artk Osmanl sosyal ve siyasal hayatnda Avrupal adetler benimsenmeye balanmt394. Bu uygulama sonras Osmanl cemiyetinde grdkleri ve hissettiklerini samimiyetle yazan Miss Pardoe, eskinin tamamen kaldrlp yerine konan yeninin grntsn u ekilde ifade etmektedir: Gz kamatrc muslin ve kamir sarn yerini neredeyse tmyle alm olan irkin ve anlamsz fesi her baktm yerde grmekten duyduum znty belirtmeliyim. Gerekten de btn modellerin en irkininin kt bir karikatrn benimseyerek, ulusal kyafete getirdii deiiklikler yznden, Sultan Mahmudun bakentinde yapt takdire deer btn reformlar kadnca gazabmla silip atasm geldi. Aln bir ta gibi saran ve renklerinin zenginliiyle dier giysilerin koyu renklerini enlendiren hametli sark sokaklarda neredeyse grlmez olmu; artk birka Trk yan yana geldiinde, uzaktan gelincik tarlasn andryor. pekli veya ynl kumalardan yaplm dkml giysiler bir kenara atlm ve yerlerini kt dikilmi, kaba, mavi giysiler alm; bir zamanlar kamir ynnden kuaklarn sard beller, artk iki pirin dmeyle cendereye alnm gibidir395. Yukarda ifade edildii gibi, Osmanl devletinde zaman zaman eitli gerekelerle, grlen lzum zerine kyafetle ilgi dzenlemelerin yapld grlmektedir. Yenieri Ocann ve Bekta tekkelerinin kapatlmasndan yaklak on yl sonra karlan bir baka fermnla tekke ve tarkatlara ynelik olarak, kyafet de dhil bir dizi dzenlemeler yaplmtr.

393 394 395

Ahmed Rasim, age., IV, 1832. Lewis, age., s. 103. Pardoe, age., s. 21

97 1252/1836 tarihinde karlan fermnla, tarkatlara gre zel kyafet giyilmesi ve eyhinin mhrn tayan kimlik kart tamaya kadar varan pek ok tedbirler uygulamaya balanmtr396. eyhlislm Drr-zade Abdullah Efendinin teklifi ve II. Mahmdun tasdik ve imzas ile iln edilen, 1252/1836 ylna ait bu fermn, zafa uramaya yz tutmu tekke ve tarkat erbabn, Bekta geinenlerin szmalarna kar uyank olmaya davet ettii kadar, kendilerine sirayet eden knt emarelerine de iaret etmektedir. Mezkr fermnda u hkm ve tedbirlerin yer ald grlmektedir: a) Bu fermn ile her tarkat erbab iinde yer alan bil-cmle Meyh, hulef, dervian, zkiran ve mrdn iin, mntesip olduu tarkat- liyyenin ayr ayr zel kyafetleri bulunduu ve bunlarn erbab tarafndan giyilmesinin art olduu resmen emredilmitir: Her bir tarkat- aliyye eshabnn, baka baka kisve-i erfe-i mtemyizeleri olduundan, her biri mntem ve mntesib olduu tarkat- aliyyenin, heyet kyafet-i mahssalar ile mmtaz ve mstesna olarak, ilerinde sekene-i hankh olanlarn, sair elbise ilbs etmemeleri ve tarkat- aliyye meyih ve dervnndan olmayanlar dah, hod be hod, zeyy-i erbb- tarkat- aliyyeyi takld sretinde, tebdl-i ekl heyet vdsine gitmemeleri iktiz eder iken bir mddetten beri bu maddeye adem-i mblatla yakksz hlt vuk bulmakta olduundan huss- mezkr ve mteferritnn yola konulmas397 stenmi, her tarkat erbbnn kendileri iin tespit edilen kyafetleri giymeleri ve herhangi bir tarkata ya da tekkeye mensubiyeti olmayanlarn dervilere has kyafetle darya kmasnn yasakland beyan edilmektedir398. b) Ayrca bundan sonra meyh ve dervindan baka, ahli-i nsdan hi kimse kesinlikle ve kesinlikle Turuk-u liye ashabna ait bir kyafetle gezmemeleri, meyh ve dervinn da bu kyafetleriyle sokak ve bazarda maslahatsz, olur olmaz, eriat ve tarkata muhalif bir tarzda dolamamalar tembihlenmitir399. Dervi kyafetinde gezen tarkat erbabnn, dervilie layk bir davran iinde bulunmaya itina gstermeleri istenmitir.

396 397 398 399

Kara, age., s. 66. BOA, Cevdet-Evkf, nr. 18014, Saferl-hayr 1252/ Mays 1836. Bkz.,rfan Gndz, Yenieri Ocann lgasndan Sonra Meydana Gelen Baz Tasavvuf Gelimeler, LAM Aratrma Dergisi, sy.:1 (Ocak-Haziran 1997), II, 16. BOA. Cevdet Evkf, No: 18014.

98 Bu tr kyafetler, cemiyet iinde mridin mensubiyetini ifade ettii kadar, onlarn tekke dndaki hayatlarn kontrol etmesi bakmndan da nemlidir. Bylece dervilerin zahir davranlar, -evre basks ile de olsa- zabt u rabt altna alnmas dnlrken, onlarn cemiyet iin numune-i imtisal olmalar da temn edilmeye allmtr denebilir400. 1.3.2.7. Tekke mensuplarnn uymalar gereken dier hususlar Ayrca ayn fermnla, her tarkat mntesbinin, kendi eyhinin mhr ve imzas ile tasdik edilmi bir kimlik belgesini beraberinde bulundurmas emredilmitir. Evvelemirde, hankh-nin ve sahhn- mntesib-i turuk- aliyye-i hakkat-ayn olan bilcmle mridn dervn yedlerine, mntesib olduu meyh-i kirm tarafndan, baka baka memhr tezkireler verilerek, hsn-i zabta tahtna idhali. istenmitir401. Bununla herhangi bir tarkatla ilgisi olmad gibi, onlar gibi giyinip onlar gibi grnp bakaca iler ve niyetler tayan kimselerin bu messeselere zarar vermeleri nlenmeye allmtr. Tekkelerde cehr zikir ayinlerinin icrasna mahsus olan kudm, sancak ve mazharn, hacca gidenleri uurlama veya hacdan dnenleri karlama gibi bahanelerle de olsa, tekke dna klarak ayin icra ediliyormuasna yakksz davranlardan kanlmas istenmi, baz tara mahallerde, hacc- erfe gidip gelenleri teyi ve istikballeri zmnnda ve sir bahne ile tekye-i erflerden kudm, mazhar ve sancak ihra ile esvk ve pazarda icras, teky-y erfeye mahsus olan ayn-i erfe icr olunmak misill n-sez hrmetsizliklerin402 klliyyen men olunmas emrolunmutur. Dier taraftan baz kiilerin, zikr-i cehr icra eden tekkelerde, namaz klmad, evrd ve tevhd zikrine itirak etmedii halde, devran zikri halkasna dhil olduklarnn istihbar edildiinin bildirilmesi, Btn ve Bekta szmalar nlemeyi amalad akla gelmektedir. Baz tekye-i erfelerde, mukbele-i erfe gnlerinde hariten baz ahli-i ns ve hakkat- usl-i tarkattan b-haber demler salt- erfe ve bidyet-i zikr tevhdde bulunmayarak, sonradan halka-i devrna girmekte olup, halbuki usl-i tarkat- liyye zere, mukbele-i erfede bulunacak zevt, ibtida salt vakti tekyede beraberce ed ve badeh evrd ezkr- erfeyi mean icra eylemeleri lzm gelecein400 401 402

Gndz, Osmanllarda Devlet Tekke Mnasebetleri, s. 198- 199. BOA. Cevdet-Evkf, nr. 18014: Bkz., Gndz, s. 199dan naklen. BOA, Cevdet-Evkf, nr: 18014; Gndz, age., s. 201-202den naklen.

99 den, bu kaziyyeye dah dergh- eriflerde dikkat olunup, ol makle hariten ve avm- nastan gelip, salt vakti cemaatla klmayan ve evrd- erfede bulunmayanlarn, sonradan halka-i devrna girmemesi.nin403 istenmesi de, bu dncelerle olsa gerektir. stanbul tekkelerinde, mezkr fermnn hkmlerine aykr hareket edenler bulunup da, tekke eyhinin ikaz ve ihtarna aldr etmeyenler olursa, onlarn derhal o semtin emniyet kuvvetlerine haber verilerek yakalanmas, bunlardan avm- nstan olanlarn, Bb- Seraskerye, ashb- tarkattan ise, cnib-i eyhlislmye irsal ile iktiz-y tedbleri cihetine gidilmesi, bildirilmektedir. Ayn fermnda, btn meyhe, mridleri iin dolduracaklar kimlik belgesi ile kendilerine has kyafetleri gsteren bir izelgenin gnderilmi olduu da bildirilmektedir404. Btn bu yaplanlardan, devletin tekkelerdeki babozuklua el atma, bir dzen ve standart getirmek suretiyle bu alandaki keyf ve yanl uygulamalarn nne gemeyi amalad anlalmaktadr. 1.3.3. Islahatlar karsnda ulemnn tavr Devlet ynetimi, diplomasi ve siyaset sahalarnda nemli mevkileri ellerinde bulunduran ve bunlara ek olarak da imparatorluun din, adl ve eitim kurumlarna hkim, eitim grm gl Mslman zmreyi tekil eden ulemnn405 slahtlar karsndaki tavrn tespit ve hangi sebeplerle bu tavrlar takndklarn ortaya koymak konumuz asndan nemli olacaktr. Bu ayn zamanda modernleme ve batllamaya kar dn evrelerin takndklar tavr tam ve doru olarak anlamaya ynelik bir bilgi salayacaktr. Osmanl sultanlarnn modernlemeye ynelik ilk dnem reformlar birok yksek dereceli ulemnn aktif ibirlii ile yrtlmekteydi406. nde gelen pek ok ulem, sultanlar ve onlarn gerek Osmanl, gerekse de Avrupal asker ve sivil danmanlar tarafndan balatlan slaht hareketlerini tasvip etmek ve desteklemekle kalmam, bazlar ayn zamanda Avrupi izgideki reformlarn tasarlanmas, tavsiye edilmesi ve planlanmas aamalarnda da byk rol oynamlardr. rnein, Tatarck Abdullah Efendi, Sul403 404 405 406

BOA. Cevdet-Evkf, nr. 18014. BOA. Cevdet-Evkf, nr. 18014. Deerlendirme ve Ariv kayd iin bkz., Gndz, age., s. 200-202. Uriel Heyd III. Selim ve II. Mahmut Dnemlerinde Batllama ve Osmanl Ulems. slm Dnyas ve Batllama. ev. Erbay Aydn, Yneli Yay., stanbul, 1997. s. 13. Uzunarl, Osmanl Tarihi, IV, 467.

100 tan Selime sunduu slaht lyihasnda Bat usul asker eitim ve taliminin benimsenmesini, Avrupa teknik ve almalarnn Trkeye kazandrlmasn, yabanc eitimci ve uzmanlarn istihdam cihetine gidilmesini407 tavsiye etmi nemli bir ahsiyettir. II. Mahmud dneminde slahtlarn youn bir ekilde uyguland dnem olan 1828 -1833 yllar arasnda eyhlislm Yasinci-zde Abdulvehhabn katks ok byk bir nem tar408. Hi phesiz ki, III. Selim ve II. Mahmudun batl reformlarn destekleyenlerin tutumu, tm ulem snfnn genel tutumunu yanstmyordu. 1807 de III. Selimin tahttan indirilip ldrlmesiyle sonulanan olaylarda, muhalif unsurlarn liderliini yine bir ksm ulem yapmaktayd. Bu unsurlar reformlar, zor kullanarak geici bir sre durdurmada baarl oldular. eyhlislm Mehmed Atullah, onun hocas Mehmed Mnb ve stanbul Kads Muradzde Mehmed Murad, Nizm- Cedid reformlarn, ei grlmemi bidatler ve kfirlerin knanmas gereken taklitleri olarak gren ve ayn zamanda hccet-i eryye yi imzalam olan birok molla, ayaklanan Yenierileri aktif bir biimde ynlendirmi ve desteklemilerdir409. Bylesi kt sonularn ortaya kmasnda hi phesiz toplumun kltrel birikimi ve yzyllar boyu olumu n yarglar gz ard edilerek yaplan baz yersiz slahtlar etkili olmutur. rnein III. Selim dneminde devlet dzenindeki bozulmalara iktisd, idr, asker ve diplomasi alannda ciddi yenilikler yaplm, nisbeten de bir baar elde edilmeye balanmtr. Ordu uzun bir aradan sonra Akka nlerinde Franszlar yenmi, devlet harcamalarnda kstlamaya gidilmi, lks ve israfn nne geilip hazinenin gelirleri artmaya balamtr. Ancak bylesi iyimser beklentilerin artt bir dnemde atlan yanl bir adm, slahtlar adna olumuz bir etki yapmtr. Mescidinden, talimghna kadar her trl ihtiyac dnlp pek ok fedakrlklarla kurulan Nizm- Cedid ordusunun kyafetiyle ilgili yaplan tercih Fransz ordusunda kullanlan mavi bere ve krmz ceketten oluan niforma hi de isabetli olmamt410. Bunun haberi bile ayaklanmaya yol am ve Nizm- Cedd dnemi yeniliklerinin sona ermesine neden olmutur. Btn yaplan slaht abalar bir niformaya kurban gitmitir.

407 408 409 410

Bkz.Tatarck Abdullah Efendi Lyihas, s. 257 vd. Heyd, ag.mak., s. 37. Tayyarzde Ataullah Ahmet Ata Bey, Tarih-i Ata, stanbul, ts. , III, 82-85; Heyd, agmak., s. 21. Berkez, age., s. 94.

101 Ayn durum II. Mahmud dnemindeki slahtlara kar oluan muhalefette de gzlenmektedir. 1826 tarihi, toplumda oluan muhalefet iin bir dnm noktas olmutur. Zira bu tarihten nce yaplan btn giriimlerde ulem ve meyhn ibirlii ve desteini nemseyen kinci Mahmud Yenieriliin ilgsndan sonra, bat tarz bir ordu kurmu, bir biri ardna yeni ve kapsaml bir reforma balamtr. Bu teebbslerde gerek ulemnn fikrini gerekse dn gelenek ve deerlerin gz ard edildii hatta hi sayld grlmektedir. Bunun en bariz rnei, kyafeti dayatma haline getiren uygulamadr. 1826da yeni ordu iin karlan ynetmelikte, askerlerin niformalarnn Avrupa sitilinde ceket ve pantolondan ibaret olduu belirtildi. Asker balk meselesini tartmak zere eyhlislmlk dairesinde bir toplant yapld ve bu toplantya Sadrazam bakanlk etti. rda tartldktan sonra, hibir bakmdan tatminkr olmad halde gr birliine varld. Bir fes incelendi ve hazr bulunanlardan bazsnn onun gerekten slm bir balk saylp saylamayaca hakkndaki tereddtlerine ramen uygun bulundu. Bu yeni bala kar muhalefeti nlemek ve gerekirse bastrmak iin sk tedbirler alnd ve orduya datlmas iin emirler verildi. 1829da da bunun kapsam geniletilerek siviller ve memurlar da dhil edildi. O yl karlan bir irade ile eitli memuriyetlerin eitli vesilelerle giyecekleri kyafetler ayrntl olarak belirtildi. Fes her trl baln yerini alrken, cppe ve terliin yerine de rodingotlar, pelerinler, pantolonlar ve siyah derili potinler geti411. Padiahn sadece asker ve memurlarn deil, ulemnn da fes giyme isteinin olduu, bu yzden de Yenieri Ocann datlmas srasnda Sultan ile ibirlii yapan ve mteakip reformlar tasvip eden eyhlislm Mehmed Tahir bunu onaylamay iddetle reddettii iin grevden alnd belirtilmektedir. Bunun zerine bu projeden de vazgeilmi412 ulem cppe ve sark giymeye devam etmitir. Tepeden inme alnan ve toplumda skntya yol am bu kararlar zerinde srarla durmak hatta bu konuda bask oluturmak faydasz olmakla birlikte gl bir muhalefetin olumasna da sebep olmutur. Islaht adna halkn giyecei elbiselere varncaya kadar irade karmak, yaplan iyi ve gerekli dzenlemelerin de grlmesini engellemiti. Kanaatimizce gerek ulem ve gerekse tekke evrelerinde slahtlar karsnda tepki ve honutsuzlua sebeb olan olaylardan birisi de hi sphesiz resim konusudur.
411 412

Lewis, age., s. 102- 103. Heyd, agmak., s. 22.

102 Kaynaklardan anlaldna gre II. Mahmut 1935 ylndan itibaren muhtemelen Avrupal ressamlarn yapt kendi portrelerini, nce Mekteb-i Ulm-u Harbiyenin alnda, sonra da srasyla Rami klasndan balayarak Selimiye klasna trenlerle astrmaya devam etmitir413. 1836da II. Mahmut bir yandan resmini devlet dairelerine astrrken, dier yandan resimlerini yaknlarna datmaya devam ediyordu. yle ki, dinin yasak ettii bir davran dinin temsilcisi konumundaki eyhlislma gndermekten414, al duasn meyha yaptrmaktan415 ekinmemitir. Yine bir rivayete gre 1836da, Monarkn portesi, muhtelif klalar ve devlet dairelerinde trenlerle nmayi edildiinde birok kii, zellikle de ulem bu uygulamaya ynelik honutsuzluklarn beyan etmilerdir. Portre byk bir asker alayn refakatinde mzik, silah atlar ve fiek gsterileri eliinde nmayi edilmiti416. Btn bunlar muhalefet ve dedikodularn artmasndan baka bir ie yaramam, nihayet Padiahn lmnden sonra, resimlerin zeri birer rt ile kapatlmtr417. Din ve fkh bakmdan durumu olduka mnakaal, cemiyetin o zamanki anlay ve yaayna yabanc olan, devlet dairelerine kendi resminin aslmas teebbsnde, II. Mahmdun bu srarna ve slaht adna yaplan bir takm yanllklar, bir mddet Onun eitim subay ve danman olarak hizmetinde bulunan Moltke bile bir anlam verememitir: Ne yazk ki u sz dorudur: En Turquie on a commenc la rforme par la queue418. Bu reformlarn ou grnrdeki eylerden, isimlerden ve projelerden ibaretti. En zavall eser de Rus ceketleri, Fransz talimnmeleri, Belika tfekleri, Trk serpuu, Macar eyerleri, ngiliz kllar ve her milletten retmenleriyle Avrupa rneine gre bir orduydu Devlet adamlarnn unvanlar deitirilmiti fakat bu memuriyetleri igal eden adamlar ayn yetersizlikte kalmlard. Grne gre padiah ok defa din taassuba kar lzumsuz yere meydan okumutu. nk eyhlislma, dinin reisine, dinin yasak ettii portresini gnderiinden ne fayda elde edilebilirdi?419.

413 414 415 416 417 418 419

Baykara, Osmanllarda Medeniyet Kavram, s. 56. Moltke, age., s. 285. Ltfi, V, 50- 51; Ahmed Rasim, Istibdattan Hakimiyet-i Milliyye'ye, Vatan Matb, stanbul, 1342/1923, s. 205- 206. Heyd, ag.mak., s. 22-23. Ali Reat, age., s. 230. Trkiyede devrimlere kuyruundan baland. Moltke, age., s. 285.

103 Ulem liderlerinin, genel olarak Sultan Mahmudu desteklemi ve en azndan isteklerine boyun emi olmalarna ramen, alt mevkilerdeki birok ulemnn yeniliklere kar dmanca bir tavr takndklar bir gerektir. Ancak bu muhalefeti ve kar fikirleri yeteri kadar incelemek mmkn deildir. nk ok az fikirlerini yazl olarak ifade edebilme cesareti gsterebilmilerdir. Avrupal kaynaklarda reform kartl ile ilgili baz bilgiler mevcuttur. Lkin bunlarn ou gvenilir deildir420. Hem III. Selim hem de II. Mahmudun aleyhlerindeki muhalefeti krmak ve halk nazarndaki olumsuz dnceleri gidermek, zahiren de olsa dine bal olduklarn gstermek iin youn aba sarf ettikleri grlmektedir. Nitekim halkn tevecchn kazanmak iin dn meselelere dair karlan emirnmeler, hatlar, fermnlar, tenbihler, yenilik iin karlanlardan hi de az deildi421. Bu ynde 1837 balarnda II. Mahmutun bir fermn dikkat ekicidir. Bu fermnda Mslmanlarn be vakit namaz cemaatle klmalar emredilmiti. Her kim mukellef olduu ferizi cemeatle edda teksl ederse, bulunduu mahallin imam isim ve hretiyle taraf- hkkam- er erfe ifade edup, orada dah icab- ersi Bb- lye inh olunarak, lzm gelen tedib-i ersi icr klnmas suretiyle derc ve tenbih olunmutur422 denilerek gerekli ceza verilecekti. Southgate 1837 Ocaknda eli kaml grevlilerin sokaklardaki halk camilere yolladn sylemektedir423. Hatta cemaatle namaz klmayla yetinilmemi ayn zamanda namazdan sonra istifar ve dua edilmeden camiden klmamas zmnnda Bild- Selse kadlarna hitaben bir fermn da yaynlanmtr424. slmiyette Cuma namaz dndaki namazlarn cemaatle klnmas yolunda kesin bir emir olmamasna ramen, II. Mahmudun bu davran, kendisine kar yneltilen gvur ithamn silmek iindi. Bylece resim asmak konusunda olduu gibi, namaz konusunda da II. Mahmud elikili bir davran iine girmi grnmektedir425. Baty rnek alarak yaplan slahtlara kar tepkiyi hafifletmek, Halifenin din yolundan ayrlmadgn ispatlamak iin Takvm-i Vekyinin de kullanldn gryoruz.

420 421 422 423 424 425

Heyd, agmak., s. 23. Tanpnar, age., s. 37. Takvim-i Vekyi, nr.67. Takvim-i Vekyi, nr.142 ve H. Southgate, Narrative of a Tour Through Armenia, London 1840, I, 162-163den naklen Baykara, age., s. 58;Ltfi, age., V, 65-66. Lutfi, I, s. 278. Baykara, age., s. 58.

104 Her yl Sur-e Alaynn yola k, Medineye var ve dn trenleri, Ramazann her gecesinde Saray ya da stanbulun Seltin camilerinden birinde huzuru ahnede dzenlenen tefsir-i erif toplantlarn son derece ayrntl ve daima ilk haber olarak Takvm-i Vekyide sunulmutur. zellikle Sultann kandil gecelerinde gittii camiler, camilere tayin edilen vizler ve hacdan dnen haclara verilen atiyyelerden ska bahsedilmektedir426. Bunlar yaparken bizzat kendisinin de, Mevlev, ya da Nakibend tarkatna mntesip olduu rivayet427 edilen Padiah, tarkat erbab ve tekkelerin, kendisine ve saltanata olan itimatlarn sarsmamak iin, tekke tamirleri, sebiller, camiler ve emelerin ina ve imarna ayr bir nem vermitir428. Netice olarak unu syleyebiliriz ki; Osmanl Devletinin yenileme-batllama abalarnda ilmiye mensuplar nemli roller stlenmilerdir. Ancak ulemnn gerekletirilen yenilikler karsnda topyekn bir kabul yahut tamamen red tavrndan bahsetmek mmkn deildir. Osmanl limleri din ve devletin selmeti, dmanlar karsnda gl olma, ihtiya, zaruret ve ruhsat bir kavme benzeyip benzememe, er erife mutabakat yahut muyeret, rfe uygunluk, tedricilik, vb. kriterlere gre deerlendirmeler yapm, bu deerlendirmeler neticesinde herkes anlay, bilgisi, grgs ve bak a dhilinde meselelere yaklam, mspet veya menfi tavrlar ortaya koymutur. dar mekanizmada yer alan ve yksek mevkilerde bulunan eyhlislmlar, kazaskerler, stanbul kadlar ve saray hocalar gibi ilmiye mensuplar -belki de konumlar gerei- reform giriimlerini genelde desteklemiler, yeniliklerin halk nezdinde kabuln salamaya almlardr. Ancak toplumun inan ve geleneklerine ters, zaman zaman da halkn kabuln zorlayc bask ile yaplan uygulamalara kar bir duru veya honutsuzluun bulunduunu da sylemek yanl olmaz. Niyazi Berkez bu konuyla ilgili olarak u deerlendirmeyi yapar: Reformlara kar kan g, ulem ve eriatln deil, aadan Bektalerin, yukardan siyasal karclarn elinde idi. Yenierilerin reform giriimlerine kar olularn da eriatlk veya din taassubu ile yorumlayamayz. eriatln reformlara kar k din deil,

426 427 428

Orhan Kololu, Takvim-i Vekayi, ada Gazeteciler Dernei Basmevi, Ankara, ts, s. 85- 87. Gndz, age., s. 153. Tayyarzade Ahmed, age., III, 141-143; Ltfi, age., IV, 72,160; Takvim-i Vekyi, nr, 2.

105 siyasaldr429. Yazara gre, devlet gcnn modern usullerle yetitirilmi bir ordu ile desteklenmesi ve bunun gereklemesinde teknolojik ve ekonomik kalknmann zorunluluu fikrinin alanmasnda ulemnn tevik ve yardmlarnn olduu muhakkaktr430. 1.3.4. Tekke mensublarnn slahtlara bak Tanzmt ncesi yaplan yenileme hareketlerinden bazlarnn ki bilhassa kyafetin deimesi, devlet messeselerinin Avrupa tarznda yeniden kurulmas gibi cemiyetin manzarasn, yaay tarzn top yekn deitiren uygulamalar, toplumda honutsuzluun olumasna sebep olmutur. Bu dnemde, alaturka musikinin bile ho grlmedii bir ehirde, birdenbire ecnebi havalar alarak geit yapan asker bandoya tesadf edilmee balanr. Daha 1812de Beyolunda garp usul lokanta, kahve ve oteller almaa balar. Saraylarda, vezir ikametghlarnda Avrupal mobilya ve Avrupa eyas belli bal bir yer alr. ou sathda kalan bu yeniliklerin iinde, halkn ve ricalin holanmadklar tepki duyduklar birok ey vard. Resmi messeselere hkmdarn asker merasimle kendi resmini astrm olmas epey tepki ve dedikodu kardn431 yukarda izah etemitik. Allmn dnda gerekli gereksiz yaplan bu programsz uygulamalar, cemiyetin dnce yaps ve ananev deerlerine aykr birtakm hkmler ihtiva etmesi veya alnan tedbirlerin hazmedilememesi neticesi itima hayatta meydana gelen muhalefet, tarkat erbab arasnda da kendisini gstermitir. Hele hele nceki konumuzda bahsedildii gibi devlet dairelerine padiahn resminin aslmas, klk kyafet konusunda toplumun deerlerini umursamadan baskyla kararnme yaynlama gibi uygulamalar halkn tepkisini ekmi, II. Mahmuda gvur padiah denmesine yol amtr. Yenileme tarihi iinde belki de tekke evrelerinden ilk ciddi muhalefet saylabilecek olay, Konya Mevlev eyhi Hac Mehmed elebinin, III. Selimin Mevlevlie ilgisi ve zellikle eyh Galiple yakn ilikisine ramen, Nizm- Cedde kar isyana n ayak olmasdr432. 1785- 1815 tarihleri arasnda elebilik grevini stlenen el-Hac Mehmed elebi, gemite devlet tarafndan temsil ettii makama tannm ayrcalklarn birer birer elinden alnmas, vakf gelirlerinin kstlanmas zerine, tepkisini Mevlevlik

429 430 431 432

Berkez, Trkiyede adalama, s. 69- 70. Berkez, age., 65. Tanpnar, age., s. 36. Gndz, age., s. 130-131.

106 adna modernleme aleyhtarl eklinde gstermitir. Kendisi de bir Mevlev olan III. Selimin bu tavra ses karmad, hatta Konyada Mehmed elebinin nclk ettii ufak apl ayaklanmay dahi msamahayla karlad bilinmektedir. te yandan ayn tarkatn Galata Mevlevhnesi postniini olan eyh Galib ise, bu konuda mensubu olduu tarkatn ba konumundaki Mehmed elebinin yannda deil, modernlemenin ncs III. Selimin yannda yer almtr433. Hac Mehmed elebinin bu muhalefetinin sebebleri ok net olarak bilinmemekle birlikte, Glpnarl onun bu tutumunu daha ok menfaat kaygsyla aklamaya almaktadr434. III. Selimin, Nizm- Cedd teebbsne kar kan Konya Mevln Dergh eyhi Mehmed elebinin bu davran, farkl kanaatte olan eyhlerin mevcudiyetini gstermekle birlikte, tarkat erbabnn tmyle muhalefetini ifade etmez. Konyadaki Mevln sitanesi postniinliini slenen ve Mevlevliin merkez ynetimini temsil eden elebilerin yenileme hareketinin karsnda bulunduklar, dier yandan stanbuldaki Mevlev kkenli eyh ailelerinin ise modernlemeyi desteklemek suretiyle iktidarn yannda yer aldklar grlmektedir. eyh Galib de, Galata Mevlevhnesi meihatini stlendii dnemde tercihini yenileme taraftar politikalara destek ynnde yapmtr435. Ayn durum Nak-Hlid grup iin de sz konusudur. Tanzmt sonras Ali Paa ve Fuad Paann ban ektii batllama ve modernleme hareketine kar politik bakaldrda baz Hlid eyhler nderlik etmi, en azndan desteklemilerdir(1859 Kuleli Olay).1856da mslmn olmayanlara temel haklarn tannmasndan sonra meydana gelen bu olay, Osmanl reformcularn uzun sre dndrmtr. Baz Hlidler Tanzimt dneminin reformlarnda eriata uygunluktan ak bir sapma grdler ve bu yzden protesto olaylarna katlarak tepki gsterdiler436. Sonralar bir Hlid eyhi olan eyh Mehmed Esad Erbil de, stanbuldan kendi memleketi Erbile srlecek (1897) ve II Abdulhamidin saltanatnn sonuna kadar dnmesine izin verilmeyecektir437. Oysa ayn tarkatn ok nemli bir simas Gmhanev, Ali ve Fuad Paalarn devletin slm temellerini ortadan kaldrc uygulamalarna hogr ile bakmamakla beraber, II.
433 434 435 436 437

Ekrem In, Mevlevliin Osmanl Modernlemesindeki Yeri, eyh Galip Kitab, Haz. Beir Ayvazolu, BB. Klt. l. D. Ba. Yay., stanbul, 1995, s. 53- 54. Glpnarl, Mevlnadan Sonra Mevlevlik, s. 170- 174. In, age., s. 52. Rya Kl, Osmanl Devletinde Ynetim-Nakbendi likisine Farkl Bir Bak: Hlid Srgnleri, Tasavvuf: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, Yl:7, sy.:17, Temmuz-Aralk 2006, s. 111, 113. Butrus, eyh Ahmed Ziyaddin el-Gmhnev ve Hlid-Ziya Tekkesi, sy.: 37, s. 40.

107 Abdulhamidle ilikileri en u noktaya kadar ilerlemi ve bazen kendisi saraya davet edilip grleri alnan nemli bir kii olmutur438. Genel olarak, III. Selim ve II. Mahmud dnemi yksek kademedeki ulem gl sfi eilimlere sahipti. XVIII. ve XIX. yzyl ilk dnem eyhlislmlarndan bir ou Nakibend veya Mevlev tarkatna mensup veya en azndan destekledikleri bilinmektedir. rnein Pamakzde Seyyid Ali Efendi439, Ebul-Hayr Ahmed Efendi (Damatzade)440, elebizade smail Asm Efendi441 ve Hamidizade Mustafa Efendi442 bunlarn bazlardr. Gerek III. Selim ve gerekse II. Mahmud dneminde yaplan slahtlara nc ve destek kan birok brokrat, aydn ve din adam, gl tasavvuf eilimleri olan ve Mevlev ve Nak- Hlid tarkatlarina mntesib veya en azndan muhib idi. Bunlar Ocan ilgs ve devletin nizm ve slhna destek verdiler. Ancak ilgdan sonraki II. Mahmudun reformlarna tarkat evrelerinin eletirisi, II. Mahmudun saltanatna kar bir bakaldr olarak grlmeye baland443. Bu muhalefetleri dikkate alan Sultan II. Mahmd, meyh ve tekkelerin, halkn nabzn elinde tutan kii ve kurulular olduunu dikkate alarak baz teebbslerine, daha nceki sultanlarn yapt gibi, meyhin kd ile balamay, bir tedbr olarak dnmtr. Bylece, hem yeniliklere kar, halk indinde doacak muhalefetin nleneceini, hem de, onlarn, cemiyet tarafndan daha kolay benimseneceini hesap ettii dnlebilir444. 1835 ylnda, Babliye alay ile gelen resmin al duasn, Stlce Sadiyye Tekkesi eyhi Hasrc-zade Sleyman Sdk Efendi yapmtr445. 1836 ylnda Selimiye Klasna resmin aslmas iin yaplan merasimde, btn vezir ve emirler attan inerek, resmi hrmet dolu bir eda iinde alp, asker mzka eliinde hazrlanan zel yerine koydular. Kurbanlar kesildi. Sonra Hz. Hda eyhi tarafndan okunan duaya, meayih-i Snbiliyyeden mehur Yunus Efendi Fatiha diyerek, yirmi bir pare top atlm ve resmin nnden mevcut askerler ile geit treni dzenlenmitir446. Bir ka gn sonra
438 439 440 441 442 443 444 445 446

Butrus, agmak., s. 38,41. Uzunarl, Osmanl Tarihi, IV, 457. Uzunarl, age., s. 469. Uzunarl, age., s. 487. Uzunarl, age., s. 507. Kemal H.Karpat, slmn Siyasallamas, ev. iar Yaln, stanbul Bilgi niv. Yay., stanbul, 2004, s. 200- 2001. Gndz, Osmanllarda Devlet-Tekke Mnasebetleri, s. 150. Ltfi, V, 50- 51. Ltfi, V, 51; Ahmed Rasim, stibdattan Hkimiyet-i Milliyyeye, s. 205- 206.

108 Babiliye gnderilen tasvir-i hmayunda da bu tarz bir merasim yaplm yalnz bu defa resmi, kurendan Pertev Paann damad Vassaf Efendi tam, duasn da Saadiyye eyhi Hasrczde Sleyman Sdk Efendi eda etmiti447. Bununla beraber baz Mevlevler ile dier tarkatlardan baz meyhn II. Mahmud ile ibirlii yapmalar, tm dervilerin kanaatini yanstmamaktadr. zellikle yaygn tarkatlerin yelerinin byk bir ksm ve gezici derviler, baz uygulamalara iddetle kar kmlardr. 1829 ylnda Sleymaniye Camiindeki Cuma namaz esnasnda, vecd halindeki bir dervi, o srada devletin st dereceli idarecileri ile birlikte namazda bulunan eyhlislma, Sultan aslsz dn trenleri benimsemeye tevik ettii gerekesiyle yksek sesle beddua ve hakaret etmitir448. Bundan daha ar, 1837 senesinde, Padiah II. Mahmd yeni niformas ile at zerinde Galata Kprsnden geerken, eyh Sal adnda bir dervi: Ey gvur padiah, ilediin melanetlere hala doymadn m? Dinsizliinin hesabn, elbette Allah senden soracaktr. Ecdadnn messeselerini ykyor, slmiyeti harap ediyor, hem kendinin, hem de bizim zerimize, Hz. Peygamberin gazabn celbediyorsun. diyerek sulad vakadr. Padiahn maiyyetindeki devlet adamlar, bu herifin deli olduunu ileri srmlerse de, Sal eyh tekrar sesini ykselterek, Deli mi dediniz? Hayr, ben deli deilim! Akllarn karanlar, ite bu padiahla, onun iren mvirleridir. Beni harekete getiren Rabbimdir. Onun iin, hakikati olduu gibi sylemek mecburiyetindeyim. Bu szlerim, doru yoldan sapm olanlar inallah uyandrr449. Bu son hadise, hepsini temsil etmez ise de- tarkat erbabnn, Sultan Mahmda kar Bat taklitiliinde halkn kabullerini zorlayc boyutta ileri gitmesine ak tepki, bir iaret olarak deerlendirilebilir. Kald ki devrin resm vakanvsi Ltf Efendi dahi yaananlar deerlendirirken u tenkidi yapmaktan kendini alamamtr: Ancak aydn kesim tarafndan anlalabilecek bu gibi hassas kararlar, halk nazarnda yle izaha muhta olacak memntn icrasndan vazgemek dahi ayn- hikmettir. Padiahn resminin tama ve aslma esnasnda icra edilen resm tren ve gsterilen ar ihtimam halk nazarnda irkin grlm, bir hayli itiraz ve tenkitlere sebep olmu hatta Arabistan taraflarnda bu olayn kt neticeleri grlmtr450.
447 448 449 450

Sleyman Kni rtem, Sultan Abdulhamid ve Yldz Kamerillas, Haz. O. Selim Kocahanolu, Temel Yay., stanbul, 2003, s. 285. Ltfi, II, 94. Ahmed Rasim, age., 179 ;Danimend, Tarih Hakkatlar, Tercman, stanbul, 1979, I, 162. Ltfi, V, 51- 52.

109 Bu arada yaplan baz yeniliklerle halk nazarndaki itibar zedelenen II. Mahmud, dindarln ispat iin sahabe ve ehit trbelerini tamire, emeler, camiler ve tekkeler yaptrmaya, eskilerini tamir ettirmeye ve zellikle Mevlevlie ehemmiyet vermeye devam etmektedir451. III. Selim iin eyh Galip ne ise, II. Mahmud iinde smail Dede Efendi ayn, belki daha ileri konumdadr. II. Mahmut smail Dede ile III. Selimden daha samimidir. Dedeyi dinlemek iin haftann hemen her arambas Beikta Mevlevhnesine devam eden Padiahn yine bir defasnda hasta yatandan kalkarak ayin dinlemek zere Beiktaa gittii rivayet edilmektedir452. Bu dnemde II. Mahmudun zellikle stanbulda bulunan Mevlev tekkelerinin tamir ve ilave tesislerine azami destek verdii grlmektedir. rnein 1231/1816 da Beiktataki dergh, hamam ve yeni hcre ilaveleriyle esassal bir tamirattan geirilirken, Yenikap Mevlevhnesi de himmet-i padiah ile esasl bir tamirden geirilmi, derghn semhne ve trbesi yeniden ina edilmitir453. II. Mahmudun sadece stanbul deil, Konya, Bursa ve Gelibolu Mevlevhnelerini tamir, tadil veya baz masraflar iin tamiyye tahsis ettii ve bu tarkata ileri seviyede ilgi ve desteini srdrd anlalmaktadr454. Btn bunlarn yannda meyhtan aka ifade edilen bir tepki sergilenmemi olmasnn tasavvuf ehlinin dnyev meselelere kar baklar ile izah edilebilecei455 gibi, o dnemdeki aykr ve farkl fikirlerin idam ya da srgn ile cezalandrlmasnn da bunda etkili olduu dnlebilir. Nitekim hem bir hekim, hem de bir Avrupa dili bilen anizdenin Tireye srlmesi456, stanbuldaki Hlid halifelerinin bir gecede toplanp deiik yerlere srlmesi bunu destekler mahiyetteki uygulamalardr457. II. Mahmd bir taraftan Bekta tekkelerinin faaliyetine son verirken, bir taraftan da bu tekkeleri Nakibendlere tevcih etmi, bunun yannda, er esaslardan tavz vermez tavr le Bektaliin tam karsnda yer alan, Nakbendiyyenin Hlidiyye kolu halfelerini, stanbuldan uzaklatrmak ihtiyacn hissetmesinin sebebi, tarkat iinde

451 452 453 454 455 456 457

Mehmed emseddin, Bursa Derghlar-Yadigr- emsi, Haz. Mustafa Kara-Kadir Atlansoy,Uludag Yay., Bursa, 1997, I-II, 112; Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, s. 175-176. Ylmaz ztuna, Dede Efendi, Kltr ve Turizm Bakanl. Yay., Ankara, 1996, s. 35- 39. Ali Nutk Dede, Defter-i Dervian II, Sleymaniye Ktphnesi, Nafz Paa, nr.1194, s. 44- 57. Geni bilgi iin bkz., Tayyarzde, age., III, 193; BOA, HH, nr: 27178; Mehmed emseddin, Yadigr- ems, s. 506. Kara, Tanzmt Dnemi ve Tasavvuf Hayat, s. 309. Baykara, age., s. 106. Bkz. Gndz, age., s. 151-152.

110 yaanan ekimenin yannda, tarkatn stanbulda hzla yaylmasdr458. Bu olayn ayrntsn Ltfi Efendi u ekilde izah etmektedir: Badata tbi Sleymaniye ulemsndan olup amda tavattun etmi olan eyh Hlid Efendi Hazretlerinin stanbuldaki halifelerinden bazlar, stanbulda bir ka mescidde kendilerine mahsus ayn-i tark icrasyla megul olduklarndan, stanbul kibr ve ulemsndan haylice zevt bunlara intisab ile giderek aded-i ihvan oalmaya balam idi. Bunlarn Arabistanda istihsal ettikleri hret ve cemiyetten baka, stanbul, Anadolu ve Rumeli taraflarnda hulef namyla bir haylice adamlar meclis ve mehfili enamda Tark- Hlid usulunu ner ile megul olmalarnn zhirde mahzuru yok ise de, sfiyye sfatyla kalabalklamas, itiyaddan eslafda zuhur eden ahvl mutles mma ileyhime pek de meydan verilmemesi luzumunu gstermi olduundan mehir-i hulefy- Hlidiyyeden stanbulda bulunan baz zevat avnesiyle Ramazann 21. gecesi (1243/1827) olduklar mahallerden gmre getrilip, kayk ile Kartala oradan da Sivasa icla ve ertesi gn bunlarn mehur mensuplarndan rgb Ali Efendi -ki stanbul ulemsndan idi- dahi Ankara dhilinde erkes kasabasna nefy olunduklar, Sivasa tebd olunan kimselerden Salih ve Ahmed Efendilerin Sivasta tevkf ettirilmeyerek Bagdata gnderilmeleri muahharan Sivas vilayetine yazlm olduu ve eyh Hlid hazretlerinin kim-i makam ile hulefs bu taraflara gelmemek zrere Bagdat ve Sleymaniye taraflarna mbaere terfkan irsl olunmu olduklar baz evrakda grlmtr459. Bu uygulamalarn bozulan bir messeseyi slah etme adna deil, daha ok siyas birtakm endielerden dolay yapld anlalmaktadr. Bektaliin tasfiyesinde, ierisine Btn ve Hurf szmalar dolaysyla eraite muhalif inan ve davranlarn yaygnlamas etkili olurken tam zddna er esaslara sk skya bal bir tarkatn da sindirilmeye allmasnn slahtlar nnde muhalefet ve diren gstermesinden dolay olmas muhtemeldir.Netice olarak denilebilir ki, asrn balarnda asker ve idar alanlarda devletin iine dt kt durumdan kurtarmaya ynelik atlan admlar; bata Mevlev ve Nakler olmak zere btn tarkat mensuplarnn destekledii grlmektedir. Ancak II. Mahmud ve Tanzmt dnemlerinde devletin asl unsurlarndan olmayan sath ve yzeysel, halkn yaay tarzn topyekn deitiren uygulamalar olduu grlnce tasavvuf erbab da slahtlardan rahatsz olmu ve tenkit etmilerdir.
458 459

Kl, agmak., s.109. Ltfi, I, 286- 287.

111

II. BLM 2. TANZMAT DNEM TEKKELER ISLAH ABALARI 2.1. Tanzmt Dnemi
Tanzmt, Osmanl tarihinin devlete kazandrdklar ve kaybettirdikleri bakmndan zerinde en ok mnakaa edilen en nemli hadiselerinden biridir. Osmanlnn siyas, toplumsal, dn, iktisad, ailev ve estetik grntsn btnyle deitirmi, dnya grn adeta tersine evirmitir460. Bu dnemde, tekke ve tarkatlari slah adna, gemiten farkl ve yeni saylabilecek kurumlar oluturulmu ve bir takm admlar atlmtr. Atlan bu admlara gemeden nce, imparatorluk tarihinde gerekten bir dnm noktas olacak kadar yer igal eden bu dnemi birka ynyle tantmakta yarar vardr. 3 Kasm 1839da Tanzmt- Hayriye Fermnnn iln edilmesiyle balayan bu dnem, XIX. asr Osmanl mparatorluunda yaplan slaht iin kullanlan bir tabirdir. Bu fermnn Topkap Saraynn Glhne bahesinde okunup iln edilmesinden dolay dier bir ad da Glhane Hatt- Hmyunudur461. Baz tarihiler Tanzmt, hukuk bakmndan 1876da Birinci Merutiyetin ilnna, bazlar da 1908 ikinci Merutiyetin ilnna kadar devam eden bir sre olarak nitelendirmektedirler462. Bir zamanlar dnyann en mkemmel devlet tekilat saylan Osmanl messeseleri yz sene muntazam iledikten sonra bozulmu, artk ilemez hale gelmi ve bilhassa garbn dev admlarla ilerleyen fikir ve teknii karsnda mevcudiyetini glkle srdrr olmutur. Nizm- Cedd ve Vaka-y Hayriye gibi birtakm giriimlerde bulunulmusa da, i Tanzmtn ilnna kadar gelmitir463. Tanzmtla birlikte Osmanl, asrlardr yaad bir medeniyet dairesinden karak, mcadele halinde bulunduu medeniyetin dairesine girdiini iln ediyor, onun deerlerini aka kabul ediyordu464. Tanzmt hareketini, Avrupadan mlhem programl bir slaht hareketi olarak grenlerin yannda, Osmanl Devletine Avrupa bir idare ekli verme gayreti olarak de-

460 461 462 463 464

Sleyman Hayri Bolay, Tanzmttan Cumhuriyete Trk Dnce Tarihi, Trkler, XIV, s. 519. Bkz., Takvim-i Vekayi, nr.187; Mehmed Memduh, Mirt- uunt, s. 20. Cemil Bilsel, Tanzmtn Harici Siyaseti, Tanzmt I, Yznc Yldnm Mnasebetiyle, stanbul 1940, s. 693. Danimend, Kronoloji, IV, 122. Tanpnar, age., s. 97

112 erlendirenler de vardr465. Tanzmt, Fransz htilaliyle ortaya kan, nsan Haklar Evrensel Beyannamesinde ifadesini bulan bir takm haklarn Osmanl lkesinde tatbik edilmesi olarak gren kimseler de bulunmaktadr. Ancak bu ok doru bir deerlendirme deildir. nk Bat insannn ancak Fransz ihtilaliyle elde edebildii bir takm haklar ve hrriyetleri, Osmanl toplumu asrlardan beri yaamaktadr. Tanzmt Fermnnda ifade edilen can ve mal emniyeti, tebaa eitlii gibi haklar hep sanki yeni verilmi haklar gibi takdim edilir ki, bu doru deildir. Daha nceki adalet fermnlarna bakldnda, can ve mal emniyeti, vergilerin adaletle toplanmas gibi prensiplerin Osmanlda her zaman yer ald grlr. Osmanl dzeninde can ve mal emniyeti insanlarn doutan sahip olduklar temel haklar olarak zaten vard. Bu adan Tanzmt Fermnn Osmanl Devletindeki Adalet Fermnlar geleneinin bir devam olarak grmek yanl olmaz466. Tanzmt hareketini en geni manasyla temel messeseleri bozulmu olan Osmanl mparatorluunun, yepyeni bir medeniyetle ykselen ve taarruza geen bir Avrupann ezici stnl karsnda yeniden tekiltlanma teebbsnn kati safhas olarak telakki etmek mmkndr467. Ksaca bu dnem Osmanl devletinin modernlemesi bakmndan siyas, hukuk ve sosyal alanda nemli admlarn atld, siyasal ve kltrel olarak doulu formlardan batl formlara geildii bir dnemdir. Karlofa muahedesinden beri Osmanl Devletinin birbirini takip eden malubiyetlere bir nihayet vermek iin yapt teebbslerin neticesidir. Ordunun slah, garp tekniinin kabul, garp ilminin talimi gibi hareketlerle balayan garpllama cereyan, Tanzmtla umumi bir reform eklini almtr468. Adl, idar, siyas sahalarda, devlet bnyesini yeni esaslar zerinde teekkle davet eden ve fert-devlet mnasebetlerini yeni bir tarzda ele alan bu fermnn en ehemmiyetli taraf; bizzat hkmdarn, kendi hak ve salahiyetlerini, bu hattn hkmleri ile snrlandrm bulunmas ve bunu bir yeminle teyid buyurmasdr469. Fermnn ikinci byk ehemmiyeti ise, ferdin hak ve hrriyetlerinin sz konusu olduu yerde, padiahn bile kanunsuz uygulamalara giriemeyeceinin resmen tescil ve
465 466

467 468 469

Bkz. Eren, Ahmet Cevat Tanzmt, A, XI, 710. Cevdet Kk, Tanzmtla lgili Deerlendirme, Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri, Ed. Fak. Yaynlar, stanbul, 1990, s. 203; Cokun akr, Bir Reform Hareketi Olarak Tanzmt, Trkler, XIV, s. 708. nalck, Tanzmt ve Bulgar Meselesi, s. 2. Hilmi Ziya lken, Tanzmttan Sonra Fikir Hareketleri, Tanzmt I, Yznc Yldnm Mnasebetiyle, stanbul 1940 s. 757. Tanpnar, age., s. 98.

113 iln edilmi olmasdr. Mslim ve gayr- mslim tebaaya eit haklar tannmas, can, mal, rz ve namus emniyetinin devlet teminat altna alnm olmas da mhim zelliklerindendir470. Esasen Tanzmta hkim dnce mslim ve gayri mslim tebaa arasnda msvaat salanacak ve bylece Osmanl idare ve camiasndan ayrlmak ihtiyac hissetmeyecek, din fark nazara alnmakszn ayn hukuk ve menfaatlere haiz mttehit yeni bir Osmanl camias teekkl edecekti.471 Ancak buna mukabil gayri mslim aznlklar darda himaye araylarn srdrm, mparatorluk hkmetleri kendilerine hak ve imtiyaz bahettike, ayrlma arzular iddetlenmi, Hristiyan devletlerine olan alka ve inhimakleri artmtr472. Ayrca bu fermnla idr, mal, adl ve asker sahalarda devletin yeni anlaylara gre yeni batan kurulaca vaad edilmekteydi473. Bu amala vilayet tekilatnda yaplan deiiklikler mparatorluun mukadderat bakmndan az ehemmiyetli deildir. Tanzmt devrine kadar Osmanl lkesinde ehir ve eyaletlerin idaresi ve yarg grevi ilmiye snfndan olan Kadlara braklmt. Merkez brokrasinin yesi olan kad, tayin edildii blgenin yargsnn, kolluk ilerinin, ml grevlerin ve ehir ynetiminin sorumlusuydu. Kadlarn bugn ki anlamda belediye ve mahkeme gibi kurumsallamay temsil eden ofisleri de yoktu. II. Mahmud dneminde ilk defa stanbul kads Bab- Meihatn bir blmne yerletirildi474. Tanzmtla birlikte mahalli guruplara, vakf ve dn cemaatlere ait pek ok idr hizmetler merkez hkmete devredilmitir. 1864de vilayet nizamnmesi ile vilayet, liva, kaza idare meclisleri ve alma artlar belirlendi475. Tanzmtn getirdii nemli gelimelerden birisi, hukuk devleti anlay ve hukukun stnl prensibidir. Esasen Osmanl devletinde hukukun stnl prensibi zaten kabul edilmiti. Fakat her sahada olduu gibi hukuk sahasnda da uygulamadan kaynaklanan aksaklklar mevcuttu. Tanzmt Fermn bu yanl uygulamalar kaldrmak ister. rnein, hi kimsenin yarglanmadan cezalandrlamayacan iln eder. Hlbuki bu

470 471 472 473 474 475

Bkz, Reat Kaynar, Mustafa Reit Paa ve Tanzmt, TTK, Ankara 1985, s. 185- 197. Recai G. Okandan, Amme Hukukumuzda Tanzmt Devri, Tanzmt I, Yznc Yldnm Mnasebetiyle, stanbul 1940, s. 123. Abadan, agmak., Tanzmt I., s. 48. Tanpnar, age., s. 99. Ortayl, Osmanl mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim, s. 225. Bkz.,Ortayl, age., s. 229; nalck, age., s. 6; Mustafa Nuri Paa, age., s. 293.

114 yeni bir ey deildir, var olan eski hukuk kurallarnn uygulamasn istemekten ibarettir476. Asrlarca zor kullanmak suretiyle emir ve yasaklar yerine getirmek, yolsuzluk yaparak servet sahibi olmu kimselerin mallarna bir fermnla el koymak, muhakemesiz idam gibi hususlar Tanzmtla kaldrld477. Tanzmtn gtrdkleri, kazanlarndan ok daha fazla olmutur. zellikle aznlklarn ekonomik ve asker alanda elde ettikleri ayrcalklar ve sosyal ve kltrel hayata etkileri bunlar arasnda nemli bir yer tutar478. Tanzmttan sonra, o zamana kadar itimi hayat tarzlar, kyafetleri, meskenleri Mslmanlarnkinden pek farkl olmayan gayr-i mslim rey, artk ayrlmaya, bakalamaya yz tuttu. Kahve ve bakkallaryla Rum, modas ile Fransz, paltosu ile ngiliz, birahneleriyle Alman, musikileriyle talyan ve spanyol, bekisi ve hals ile Trk bir stanbul dodu. Eskiden haraa bal olan zmre, imdi stanbulun Beyolu ve Galatasnda, zmirin Kordonunda ve Frenk mahallesinde dik bal ve baka trl yrmeye balamt479. Balangta Tanzmt ricalinin muhitlerinde balayan yenilikler yava yava halkn arasna da yaylr. Yazn Tarabyada, Byk Derede grlen ecnebi kyafet ve adetlerini Mslman halk, artk sk sk gidip gelmee balad Beyolunda kn daha yakndan grr. Garp hayatnn unsurlar taklit ve moda sayesinde gndelik hayatmza girerler. Beyolunda umuma alm Avrupavri messeseler, terziler, manifatura tccarlar, tuvalet eyas ve mobilya satan dkknlar Mslman halkn daha sk urad yerler olmutur480. Tanzmtla birlikte Mslman hayat her koldan Avrupa taklidi bir yaam biimi sarmaya balamtr481. 1842de ecnebi kumpanyalar memlekete gelip temsiller vermeye balamt. Tiyatro ve opera, Avrupalca giyinmi devlet ricali ve gen memurlar ve aznlk tebaa tarafndan zevkle seyrediliyordu. Saray kadnlarna alaturka tegann ve sazn yannda garp musikisi retiliyor, kk balet ve dans heyetleri tekil ediliyordu482.

476 477 478 479 480 481 482

Kk, agmak., s. 206. Mehmed Memduh, age., s. 18, 27. Serdar Yakar, Tark Bura le Bir konuma, lim ve Sanat, 1985, c.1, sy.: 4, s. 39. Fndkolu, Tanzmtta timai Hayat Tanzmt I, s. 643. Tanpnar, age., 99; lken, age., 38- 39. hsan Sungu, Tanzmt ve Yeni Osmanllar, Maarif Matbaas, stanbul, 1940, s. 814. Tanpnar,age., s. 100- 101.

115 Tanzmt devrinin genel grntsne ksaca deidikten sonra maarif alnnda yaplan slaht hareketlerini ksaca tedkik edelim; XIX. asrn balangcnda Osmanl devletinin maarif messeseleri, medreseler ve onlarn kk uzantlar mahiyetinde olan sbyan mektepleri ile Topkap Saray iindeki Enderun Mektebi, son zamanlarda alm olan Mhendishane-i Berr-i Hmayun, Mekteb-i Tbbiye ve Mekteb-i Harbiye gibi birka meslek mektebinden ibaretti. Medreseler, Osmanl Devletinin teesssnden Tanzmtn ilnna kadar lkenin irfan ve adalet hayatna dorudan doruya iyi idareci, asker ve hkimler yetitirmek suretiyle hizmet etmilerdir. Fakat sonralar inkraza uram, her trl terakkye engel cehalet, taassup ve fesat ocaklar haline gelmilerdir483. 1845 ylnda, maarif ileriyle esasl bir surette megul olmak zere bir Muvakkat Meclis-i Maarif almt. Bu meclis tarafndan sbyan ve rtye mekteplerinin slah ile Darul fnn tesisi hakknda bir lyiha hazrland. Bu lyiha bir yl sonra kurulan Daim Meclis-i Marif tarafndan tetkik edildi. Bundan bir yl sonra da Mekteb-i Umumiye Nezareti kuruldu. Bezm-i Alem Valide Sultan tarafndan 1849da senelik bir tahsil veren ve rtye mekteplerinin stnde ilk iddiye olarak saylabilecek Darulmarif kuruldu484. Tanzmtlar yeni slahtlar tahakkuk ettirmek iin mnevver devlet memurlarna evvelkilerden daha fazla muhta olduklarndan, Darulmaarif gibi memur yetitiren mekteplere ehemmiyet verdiler. 1850 senesinde Encmen-i Dani kurulmu, 1858de kaymakamlk ve mdrlk gibi vazifeleri ifa edecek memurlar yetitirmek iin Mekteb-i Mlkiye tesis edilmiti. 1868de Trkiyede ilk defa Avrupa tarznda eitim verecek Galatasaray Sultansi kuruldu485. Bu yeni sistem sayesinde Trkiye, btn gcnn bouna mahvolup gittii tecrit ve ferdiyeti, iine dnk hayattan kacak, siyas deiimin ba tac olan sosyal canlan salayacakt. Bir milletten daha ok, mezhep tekiline alm Mslman toplumlara artk yurtseverlik duygusu yerleecekti. Zayflayan iman gcnn yerine vatan duygusu yerleecekti. Yine bu yeni eitimle mparatorluun en uzak noktalarndan toplanp gelen eitli rk, inan ve mezhepteki talebelerin eitim ve disiplin birlii altnda

483 484 485

Ubcn, Trkiye 1850 Tanzmt-Ulem-Basn, I, 186, 191- 192; Antel, Tanzmt Maarifi, Tanzmt I, s. 441. Antel, agmak., s. 447-447. Antel, agmak., s. 448.

116 kaynam olarak tahsil grmeleri, birbirleriyle tanmaya ve kaynamaya sebep olacak, bylece byk, mill, idr, kanun ve eitsel birliin kurulmas salanacakt486. Ancak sonu hi de dnld veya umulduu gibi olmam, bir yanda Endern ve medresenin yetitirdii eskiyi temsil eden bir zihniyet, dier tarafta ise mektep meneli devlet adamlar ve kalem erbab; birisi maziden gelen nfzuna istinden alnmas zaruret haline gelen tedbirleri kabule yanamam, dieri ise, batdan gelen yaay ve anlayn dnda, milletin manev ve kltrel deerlerini kabul etmek istememitir487. Maarif sahasnda balayan bu ikilik, bilahare bir medeniyet ve dnya gr mcadelesine dnm, bylece mill ve itima hayat, neticesi kestirilemeyen bir kargaa ve i kavgann ierisine dm gibidir. Yine bu eitim sisteminin salayaca umulan, mparatorluun deiik blgelerinden farkl unsurlara ait genler arasnda kaynamann aksine, ayrlk akmlarn ve oluumlarn ban ekenler bu lkenin mekteplerinde okuyan kimseler olmutur. rnein Arnavut istiklali iin kulp kuran ve sonunda da bunu baarp, Arnavut hkmetini idare edenler hep bizim mekteplerde yetien insanlard. Nitekim Bulgar istiklalini, bizim Galata ve sair memleketimizdeki liselerden yetien Bulgarlar yapmlardr488. Bu devir, imparatorluk tarihinde phesiz bir dnm noktas olacak derecede nemli bir yer igal eder. mparatorluun XVIII. asrdan beri devam edegelen batllama yolundaki gayretlerinin ok ynl ve geni bir halkasn tekil eden bir reform hareketidir. Bu dneme damgasn vuran ve reform abalarnn ounu balatp yrten drt Osmanl devlet adam; Mustafa Reit Paa (1800-1858); Mehmed Emin Ali Paa (18151871); Keeci-zade Mehmed Fuad Paa (1815-1869); Ahmet efik Mithat Paa (18221884)dr. Reit, li ve Fuad Paalarn nn de farmason olmas ilgintir(Ebuzziya Tevfik, Mecmua-i Ebuzziya, Haziran 1911; Mustafa Nihat, Metinlerle Muasr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1934, s.27). Mithat Paann farmason olup olmad bilinmemektedir. Ancak Bekta balantlar ve heterodoks eilimleri olan bir aileden gelmedir489.

486 487 488 489

Ubcn, age., I, 204. Gndz, age., s. 160. Rza Nur, Hayat ve Hatratm, Haz. Abdurrahman Dilipak, aret-Ferat, stanbul, 1991, s. 268. Davison, age., s. 172 Dipnot.

117 Tanzmt dnemi Trk fikir tarihi iin de nemlidir. zellikle Yeni Osmanllar cemiyeti olarak adlandrlan aydn brokrat snf, Osmanl devletinin varlnn devam ve terakkisi iin siyas ve sosyal alanda yeni bir yaplanmann zorunluluunu n grmtr. Batl devlet sistemleri model olmak zere, slm ve Osmanl tecrbesini de gz nne alarak yeni bir siyasal sistem kurgulamlar ve bu fikirlerini basn kanalyla ifade etmilerdir. Bu cemiyet iinde Namk Kemal nemli bir ahsiyettir490. Tanzmt sonrasnn getirdii ehemmiyetli gelimelerden birisi, hukuku ve tarihi Cevdet Paann ahsnda temsil edilen, muhafazakr gr ile Namk Kemal ve arkadalarnn temsil ettii yenilik taraftar grtr. Devletin inhittna, doru bildikleri kendi dnceleri istikametinde son vermek isteyen bu farkl dnce sahipleri, yenilik hareketlerinin yurda girmesi ile balayan eski-yeni zddiyetinin bir devam durumundadr. Gemie ball, batl tesirlere kapall ve devletin asrlardr takarrr etmi prensiplerinin takviyesini esas alan bir grle ortaya kan muhafazakrlar, Tanzmt ve slaht teebbsleri ile gelen i ve d kargaal kendilerine mesnet yapyorlard. Yeni Osmanllar ise, Tanzmt'n baarszln kabul etmekle beraber, bu baarszla, onun getirdii yetersiz prensiplerin bile, istenilen ekilde uygulanmadn gereke gsteriyor, daha geni ve kkl tedbirlerin yaplmas gerektiini vurguluyorlard491. rnein Namk Kemal 20 Ramazan 1289/1872 tarihli bretteki yazsnda, slahtlarn geldii noktay u ekilde deerlendirir: Devlet-i Aliyye kt zerine konulan birok tasavvurt ve tedbir ile memleketin medeniyet ve mamriyetine kyam etmek, Reit Paa merhumun hemen vefat gn zuhur eden musibetlerden olarak; idarede slah iin kanun yaplmam bir kk ube kalmad gibi, memlekette tanzim ve imar iin imtiyaz istenilmemi bir arn yol, bir kar yer yoktur denilebilir. Bununla beraber elimizde bulunan sr- terakk, bir Glhane Hatt ve yalan yanl bir Dstr ve naks bir Mecelle ve vacibt- tadil bir Nizamname-i Vilyt ile Tunada, Bosnada birka ose, Varnada, Edirnede, zmirde bir iki para demir yolundan ibarettir492 Tanzmt Osmanlnn ekenomik ve mal hayatna da ok fazla bir ey katamad. Trk mlyesi perian bir vaziyette idi. Parann ayar bozuk, hazine ise hemen hemen

490 491 492

Nergiz Ylmaz Aydodu-smail Kara, Namk Kemal Osmanl Modernlemesinin Meseleleri, Dergh Yay., stanbul, 2005, s. 13. lken, age., s. 46- 47; Yurdaydn, age., 167-170. bret, (20 Ramazan 1289), sy.: 58, s. 1- 2.

118 botu. Vaka, Tanzmtla beraber para son ve kati olarak dzeltilmiti. Fakat mal buhran devam ediyordu. Vergilerin tanzimi yeni fermnla taahht edilmi olmasna ramen ciddi bir tedbir alnmamt. ltizam usulnn dourduu bir yn suistiml, vkely ve etrafnda bulunanlar lekeliyordu493. Abdlmecid tarafndan ltizam usul ile mzyede (ihale) yaplmadan aar ve rusmat satlmas yasakland ise de skntlar bitmedi494 Hakikatte ok esasl bir iktisdi slaht yaplmas lzmd. Geni bir tarm reformu yaplp, toprak istihslini yeni batan tehiz etmek, mlyenin slh iin nce tasarruf lzm gelirken, Avrupa sermayesinden sadece bor yaplmak cihetine gidiliyordu495. Uzun seneler devlet bu illetin tutsanda kald. lkenin imaryla hazineye yeni gelir kaynaklar bulunamadndan, yabanclara borlanma yolu ald. Osmanl mparatorluunda devletin bana azim bir iktisd ve siyas dert aan yabanc piyasalardan bor alma ii, ilk defa 1854te Krm harbinin balangcnda ngiltereden yapld. Msr vergisi karlk gsterilerek yaplan bu istikrazdan bir yl sonra da 1855de fevkalade artlar altnda ikinci borlanmaya gidildi496. Ml basklar da yldan yla katmerlendi. Zaruret duyduka sadece Avrupadan deil Baltac ve Kamanto gibi stanbulda skin kk birka ecnebi bankerlerden ve Osmanl tebaasndan sarraf denilen baz zenginlerden bor alnyordu. Bu borlar da naat ve sslemeler, trl trl lzumsuz masraflar iin yaplyordu497. lerisi dnlmeden, daha ziyade Yevmn cedd rzkun cedd prensibine uyulmu ve 40-50 sene ierisinde istikrazlar gibi bymtr. Azm bir yekna varan bu borlar nihayet devletin bana kapitlasyonlardan daha ar ve siyas istiklli zaman zaman tehdit eder bir dert amtr498. Tanzmtla birlikte Avrupa ile ticaretin artmas ve Krm muharebesi yznden ecnebilerin stanbula gelmesiyle iler oalr, emlak pahalanr, kazanlar artar. Cevdet Paann servet-i kzibe499 olarak nitelendirdii sn bir refah dnemi balar. Biraz sonra sultanlar ve saray kadnlar, hkmdarn gzdeleri, vezir aileleri Avrupal muae493 494 495

496 497 498 499

Tanpnar, age., s. 103. Cevdet, Tezkir, s. 20 Cevdet, Tezkir, s. 22; 28. Haziran 1855de Londrada yaplan bir anlamayla ngiltere ve Fransadan be milyon ngiliz altn bor alnm ve bu bor iin yzde drt faizle yzde bir amortisman kabul edilmitir. Bkz., Tanpnar, age., s. 103. Refii kr Suvla, Tanzmt Devrinde stikrazlar, Tanzmt I, s. 270. Mehmed Memduh, age., s. 36-37. Ayrca Bkz., kr Baban, Tanzmt ve Para, Tanzmt I., s. 246251. Suvla, agmak., s. 263. Tezkir, s. 20.

119 reti, mobilyay ve debdebeyi bizden evvel alm olan Msr hanedann kadnlarn taklide balarlar500. Devlet memurlar arasnda da lks ve sefhatin yayglatn, Devlet gelirlerinin ne yolla i edilip, hazine malnn eitli tevillerle nasl soyulduunu Ahmet Cevdet Paa ok arpc bir ekilde anlatr: Memrn-i devlet byle mstevf maalar ile gzel geinmek kabil iken gnden gne sefahat artp, bu cihetle bazlar medyun ve bazlar dahi hne ve sahil-hne (kk villa) tedarkne muhta olmak hasebiyle ara sra bazlarna atyy- seniyye dahi verilirdi. Mteneffizn ve mntesibne uradan buradan haylice hedy dahi gelirdi501. Bu yeni devir, zengin ve mstahsil memleketlerin btelerinde bile byk mesele olan debdebe ve teriftn temini iin ok byk masraflara gidildi. Bu yeni dnemde yeni kurulan messeselerin ihtiyalar da eklenince devlet ml bir buhrana doru gidiyordu. Zaman zaman gelip geici sk tasarruf arzularna, israfn nn almak iin Bablnin sarf ettii gayrete ramen, saray ve etrafnn masraflar gittike artt502. Devletin esas tekiltnda ve idr yapsnda giriilen ve imparatorluun o zamana kadar iinde bulunduu artlara nazaran cidden cretkr saylabilecek bu slaht teebbsleri maalesef katiyen istenen neticeyi vermemi, ne gayri mslimlerin istekleri bitmi, ne de Mslman halk memnun edilebilmitir. phesiz bu honutsuzlukta imparatorluun gittike artan iktisd ve ml suktu, halkn ve memurlarn taassup ve emniyetsizlikleri, iddetli menfaat tezatlar, Tanzmt siyasetinin halk tarafndan benimsenmemesi, dhil ve hric gailelerin okluu gibi durumlar bunlarn banda gelir503. Netice olarak denilebilir ki, dier pek ok alanlarda olduu gibi, mal ilerde de bir nizam kurmak isteyen Tanzmt, bu nizam kuramadktan baka, bir de memleketin bana Dyn-u Umumiye gailesi amtr. Bu adan ml iler ve bilhassa istikrazlar sebebiyle, slaht deil adnn hilafna ifsdt dourmu ve devletin bana byk dertler amtr504.

2.2. Tanzmt Ve Tasavvuf Hayat

Tanzmt dneminde genel olarak tasavvuf hayat, nceki sufilerin ortaya koyluklar fikir ve esaslar tekke ve tarkat aracl ile uygulamak ve yaygnlatrmak eklinde
500 501 502 503 504

Tanpnar, age., s. 102. Tezkir, s. 19- 20. Tanpnar, age., s. 104. nalck,age., s. 9. Suvla, agmak., s. 263.

120 olmutur. Yani fikr planda tasavvuf dnce yeni bir ey katmamakla birlikte, iirde, musikide ve sanatta nemli eserler vermilerdir. Daha nce de bahsettiimiz gibi, tekke ve tarkatlara ynelik ilk ciddi dzenlemeler II. Mahmud dneminde yaplmtr. Tanzmt dnemi brokratlar II. Mahmud devrinin aksine, Bektalik ve Melmlikle amanszca uramak yntemini terk etmilerdir. Fakat genelde btn tarkatlar zerinde gzetleme, denetim ve snrlayc bir mekanizma gelitirdiler505. Tanzmtn ilk planda dzeltmek istedii messeseler arasnda tekkeler ve zviyeler yoktu. Bektalik sebebiyle devletin bavurduu sert tedbirler tarkatlarn bir mddet tedbirli ve dikkatli davranmalarn gerektirdi. Sultan Abdlmecit dier tarkat mensuplar bir tarafa, Bektalerin bile takip ve kontrolne taraftar olmad. nk temel mesele Bektalii deil Yenierilii ortadan kaldrmakt506. Tanzmt Fermn, her din ve mezhep, bilhassa tarkata, II. Mahmud dneminin tam tersine bir hogr ve msadenin varln gstermektedir507. Bir Tanzmt messesesi olan Meclis-i Vlda ml yardm, tekkenin bana geecek kiinin seimi gibi tekkelerle ilgili kararlar alnd grlmektedir. Mesel Valide Sultann Cerrh derghna yapt bir ban Meclisi Vlda grlp karara balanmas, Rumelide; Arnavutluk, Yanya ve Giritde muhtelif tekkelerin a ve neyzenlerine gda yardm ve maa balanmas tekkeleri bir hiyerariye balayp kontrol politikasn gsterir508. Ayrca Tanzmt Fermnnda da tasavvuf ve tarkatlarla ilgili olarak ne aleyhte ne de lehte bir ifade olmamakla birlikte baz tasavvuf kavram ve unsurlara yer verildii grlmektedir. rnein Fermnn ilk satrlarnda yer alan imdd- ruhniyet-i cenb- Peygamberye tevessl ve istinat ifadesi, tasavvuftaki tevessl anlayn artrmaktadr. Ayrca btn ulem ve vkelnn Hrka-i erif odasna toplanarak kasem-i billh ile yemin etmeleri ve Fermnn burada muhafaza edilmesi bir baka dikkat ekici konudur509. Tanzmt dnemi bir ksm yneticilerinin tasavvuf ve tekke hayatna ilgilerini de burada kaydetmek gerekecektir. Elli yl akn Yenikap Mevlevhnesinin meihatnda bulunan Osman Selahaddin Dede, Tanzmt kadrolaryla yakn siyas ilikiler kurmu
505 506 507 508 509

Ortayl, Osmanl mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim, s. 348. Mustafa Kara, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, a Yay., stanbul 1989, XIV, 386. Ortayl,age., s. 351. Ortayl, age., s. 349. Kara, Tanzmt Dnemi ve Tasavvuf Hayat, s. 301.

121 ve Mevlevhneyi adeta zgrlk fikirlerinin tartld, modernleme yanls bir kuruma dntrmtr. Muntesibleri arasnda Tanzmtn iki byk sadrazam Kececizde Fuat Paa ile Ali Paa bulunmaktadr. Ayrca Msrl Kmil Paa ve eyhulislm Sahib Molla da, Selahaddin Dedenin sohbet meclislerine katlan ahsiyetlerdir. Selahaddin Dede ile Sadrazam Mithad Paann yakn ilikisi son dnem siyas tarihine damgasn vurmutur. I. Merutiyet anayasasnn tartld ilk yer Yenikap Mevlevhnesi olmutur. Yine Mithad Paa araclyla Namk Kemalin nclk ettii Yeni Osmanllar hareketi iinde yer almtr510. Tanzmt Fermnnn kahraman olan Sultan Abdulmecit salam bir dn terbiye grm, sohbeti tatl, nazik, sanat yn olan ve el yazs hattat denebilecek kadar gzel bir padiahtr. Baz geceler sarayda yalnz bana ney fledii de rivayet edilmektedir511. Herhangi bir tarkata intisab bilinmemekle birlikte, Mevlev tarkat evrelerince babas II. Mahmud gibi Mevlev kabul edilen Sultan Abdulmecid, Mevlev tekkelerindeki Mesnev retim sistemini yayma dncesiyle, clsunun ilk yllarnda iki Drl-Mesnev amtr. Birincisi Kocamustafa Paa semtinde kurulmu olup bir mddet sonra Mesnevihan Hoca Hsameddin Efendi(. 1285/1869) tarafndan Eyp Sultan semtine tanmtr. Dieri ise Fatih arambadaki Murad Molla Derghndadr. Bu derghn ilk iczetnmeleri verilirken Sultan Abdulmecid bizzat Darl-Mesnevye gelip mezun olan genlere hediyeler vermitir ki, aralarnda Ahmet Cevdet Paa da vardr512. Abdulmecid Darul- Mesnevleri kurmann yannda stanbuldaki Mevlev derghlarn gerek ziyaret ederek, gerekse bakm onarm ve ilave tesis ihtiyalarn karlamak suretiyle ilgi ve desteini devam ettirmitir513. Vefatndan sonra her Cuma gecesi 10 Nak-Hlid derviinin trbesinde Hatm-i hcegn icra etmelerini vasiyet etmesi, onun tasavvuf ynn gstermesi bakmndan nemlidir514. III. Selimin eyh Galibe, II. Mahmudun Hammizde smail Dedeye duyduu muhabbetin bir benzerini Sultan Abdlmecidin Azm Dedeye beslediini

510

511 512 513 514

Mehmet Ziya, Yeni Kap Mevlevhnesi, s. 68- 69; Ekrem In, stanbulda Mevlev eyh Aileleri ve Mevlevliin Bir mparatorluk Tarkat Olarak rgtlenmesi, Birinci Uluslar Aras Mevln, Mesnevi ve Mevlevhneler Sempozyumu (19-21 Aralik 2001), Celal Bayar niversitesi Yay., Manisa, 2002, s. 39. Reat Ekrem Kou, Osmanl Padiahlar, stanbul, 1981. s. 409. Cevdet Paa, Tezakr, s. 13- 15. Bkz. Ekrem In Beikta/ Bahariye Mevlevhnesi, stanbul Ansiklopedisi, VI, 129- 137. Kara, agmak., s. 301.

122 grmekteyiz. Padiah zaman zaman Geliboluya giderek Azm Dedeyi ziyaret etmi ve Mevlevhnede misafir olmutur515. te yandan Sultan Abdlmecid, Sultan Abdlaziz ve II. Abdulhamidin sohbet ve derslerine katld eyhlerden biri de Ahmed Ziyaddin Gmhanev hazretleridir. zellikle Abdulhamid Hanla hususi bir yaknl olup, bazen aralarnda sohbet ve istiarelerin vuku bulduunu kaynaklar belirtmektedir516. Tanzmt ncesi ve sonras eyhlislmlarndan tasavvufa yakn ilgisi olan kiilere birka rnek: Bektaliin kaldrlmas iin ciddi gayretler gsteren Muhammed Tahir Efendinin (. 1254/1838) tarkatlarla ilgili bir rislesi vardr ve Altmermer civarndaki Kdiriyye tekkesini de o yaptrmtr. Meclis-i Meyhn kurulmasyla ilgili samimi faaliyetlerini grdmz eyhlislm Refik Efendi (. 1288/1872) Nakibend tarkatna intisab etmi, bn Arab hayran bir limdi. bn Arabnin eserlerine candan mtak olan bir dier eyhlislm da, Abdurrahman Nesib Efendidir (. 1332/1913)517. Garp ve ark mcadelesinin balad Tanzmttan sonra, ark zihniyeti kendisini mdafaa edebilmek iin bilhassa tasavvuf ahlka dayanmak mecburiyetinde kalmtr. Tanzmta kadar rakipsiz hkim olduu gibi Tanzmttan sonra da Merutiyete kadar Tekke ahlaknn temelini oluturan kitaplarn hkimiyeti ve etkinlii srmtr. rnein Gazalnin hyy- Ulmud-Dni Mtercim Asm Efendi, Ali Suavi, Sleyman Tevfik el-Hseyn ve dier baz muharrirler tarafndan birok defalar tercme edilmitir518.

2.3. Tanzmat Sonras Tekkeleri Islah Tedbirleri:

Tanzmttan sonra tekke ve tarkatlar yakndan ilgilendiren en nemli olay, bu dnemin kurumsallama karakterine uygun Meclis-i Meyh adyla bir messesenin kurulmu olmasdr. Aslnda bu II. Mahmudla balayan tanzim ve slah almalarnn tabii bir neticesidir. Tekke ve tarkatlar kontrol altnda bulundurma dncesinin kemal noktas olan Meclisin kuruluu ve faaliyetleri, tezimizin bu blmnde ayrntl olarak ele alnacaktr.

515 516 517 518

Ergun, age., II, 498. rfan Gndz, Gmhnevi Ahmed Ziyaddin, Seha Ne. stanbul, 1984, s. 65. Kara, agmak., s. 302. lken, agmak., s. 773.

123 2.3.1. Osmanlda meclisler ve Meclis-i Meyh Meclis-i Meyhn kuruluu ve faaliyetlerine gemeden nce Osmanl devlet ynetimi iinde meclislerin oluum ve faaliyetlerine deinmek, konunun anlalmas asndan faydal olacaktr. Osmanl devletinin kurulu ve gelime yllarnda idr, rf, er, hukuk ve ml pek ok konu Divan- Hmyunda grldkten sonra padiahn onayna sunulur ve bylece karara balanp, uygulanrd. nceleri padiahn, sonralar sadrazamn bakanlnda yaplan Divan toplantlarnn zamanla terk edilmesi zerine, zellikle XVIII. asr sonlarndan itibaren meveret meclislerinin (Meclis-i r) toplanmaya baladn gryoruz. Esasen XVII. asrdan itibaren nemli devlet ilerini grmek zere meveret toplantlarnn yapldn biliyoruz. Ancak III. Selimin tahta gemesiyle birlikte bu meclis toplantlarnn biraz daha dzenli yapldn grmekteyiz519. Bu toplantlara umumiyetle sadrazam, Keyhlislm, kapudan Paa, yksek dereceli ulem ve ricl ile ocak aalar katlrd520. III. Selim meclis geleneini iyi kullanm ve yapt yeniliklerde fikirlerini bu meclislerde olgunlatrmtr. Meveret meclisini kendinden sonra tahta kan II. Mahmud da iyi kullanmtr. zellikle Yenieriliin ilgs ve Bektaliin tasfiyesi esnasnda ulem ve meyh dhil her kademeden insann oluturduu meclislerde bu kararlar aldn nceki konularmzda bahsetmitik. II. Mahmud dneminde de devlet ilerinin eitli meclislerde grlmesi usulne devam edilmiti521. Bilindii zere II. Mahmud tarafndan 1837de kurulan ve yeni nizamnameleri hazrlamak ve devlet ilerinde mzakerede bulunmakla vazifelendirilen Meclis-i Vl ve 1845de memlekette ilim ve maarifin dzene sokulmas amacyla tekil edilen Meclis-i Muvakkat, devlet tarafndan oluturulmu ve devletin politikalarna uygun faaliyetlerde bulunmu resm meclislerdir522. Tanzmtn getirdii geni aptaki modernleme hareketiyle birlikte Osmanl Devletini yeniden dzenleme, bilim ve teknikte ilerleme hedefine ynelik olarak meclis
519 520 521 522

Akyldz, age., s. 177. Akyldz, age., s. 178. Karal, Osmanl Tarihi, VI, 119 ve VII, 142. Ekmeleddin hsanolu, Modernleme Sreci inde Osmanl Devletinde lmi ve Mesleki Cemiyetleme Hareketlerine Genel Bir Bak, Osmanl lmi ve Mesleki Cemiyetler, Ed. Fak. Basmevi, stanbul, 1987, s. 6.

124 ve encmen ad altnda baz resm teekkller kurulmutur. Bunlarn ilki, Sultan Abdlmecidin emriyle eitim sisteminin slh iin kurulan Meclis-i Muvakkattr. Bu mecliste alnan kararlar uygulamak zre bir de Meclis-i Maarif-i Umumiyye oluturulmu ve burada eitimle ilgili baz temel kararlar alnmtr523. Sultan Abdulmecid dneminde meclis oluturmann biraz daha kurumsallatgn, zellikle Reit Paann abalaryla gerek nezretlerin stnde gerekse de nezretlerin altnda alan ihtisas meclislerinin ihdas edilmeye balandn gryoruz. lk yllarda bu meclisler bire danma organ niteliindeydi524. Bu dnemde kurulan meclislerden Meclis-i Hass- Vkel, Meclis-i l-i Umm, Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye, Dr- ra-y Bb- l, Meclis-i Maarif-i Umumiye, Meclis-i Tanzmt gibi bir ksm nezretler st bir grev ve fonksiyon icra ederken, bazlar da nezretlerin altnda, daha ok onlara kurulu amacna uygun konularda rapor hazrlayp grler sunar konumdadrlar. Bunlar; A- Meclis-i Umr-u Nfia B- Karantina Meclisi C- Meclis-i Muhsebe-i Mlye D- Meclis-i Ziraat F- Meclis-i Ticaret525. Nezaretlerin altndaki bu meclislerde ele alnan konular, Meclis-i Tanzmt kurulana kadar Meclis-i Vl; o kurulduktan sonra da Meclis-i Tanzmt tarafndan tekrar ele alnp grldkten sonra iradesi kmak zere arz ediliyordu. Bu meclislerde alnan kararlarn mazbatas, bal bulunduu nzrn takririyle Sadarete arz edilir ve Sadaretten konuya ou zaman hibir mlahaza eklenmeden doruca Meclis-i Vlya havale edilirdi. Burada etrafl bir ekilde ele alnarak mazbatas tanzim edilen konu, iradeye arz edilmek zere tekrar Sadarete takdim edilirdi. Fakat ele alnacak konu ok nemli deilse direk olarak Sadaret tezkeresi ile iradeye arz edilirdi526. Cemiyetin belirli bir kesiminin, kendi meselelerini, bizzat yine kendilerinin zmesini gaye edinen meclislerden biri de, tekkelerin tarkat usullerine gre idarelerini temn ve tekke eyhliklerine faziletli ve mnevver kiileri seip tayn etmekle grevli

523 524 525 526

Ekmeleddin hsanolu, Cemiyet-i lmiye-i Osmaniye, DA, VII, 333. Akyldz, age., s. 179-181. Geni Bilgi iin bkz. Karal, age., VII, 143-150; Akyldz, age., s. 178-290. Akyldz, age., s. 291.

125 Meclis-i Meyh idi527. eyhlislmla bal olarak alan bu kurulun yaps ve faaliyetlerine gemeden nce, yaanan sreci hatrlamakta yarar vardr. XIX. yzyl, devletin tekkelerin ynetim ve denetimine ok fazla mdahale ettii bir dnem olmutur. Sultan II. Mahmud dnemine ait 1227/1811-12 tarihli bir fermnla, sadece eyhlerin tayin yetkisini deil, tekke vakflarnn kontroln de Evkf- Hmyn Nezretine vermitir. Esas olay ise, Bektaliin Yenierilikle beraber yasaklanmasyd. Bu derece sert bir tavrla tekkeler ilk defa karlayordu. Pek ok Bekta tekkesi Nakibendiyeye devredilirken biroklar da yklmtr. 1252/1836 tarihli fermnla, tarkatlara gre zel kyafet ve eyhinin mhrn tayan kimlik kartna kadar varan bir kontrol mekanizmas getirilmitir. 1254/1838 tarihli fermn ise mal muafiyet ynnden kolaylklar getirmitir. Daha sonraki yllarda devlet, eyhlislmla bal olarak kurduu Meclis-i Meyh ile ilgili ileri yrtme yoluna gitmitir. 2.3.1.1.Meclis-i Meyhn kuruluu XIX. asra kadar tekilatlanmalarnda belli llerde bir muhtariyete sahip olan tekkeler, bu asrn ortalarna doru brokraside gelien merkeziyeti harekete paralel olarak devlet denetimine girmeye balamlardr. Tekke vakflarn Evkf- Hmyn Nezaretinin denetimine sokan 1227/1812 tarihli bir fermnla, Osmanl eyaletlerinde ayn tarkata bal btn tekkeler, tarkatn stanbul asitanesi merkez kabul edilerek buraya irtibatlandrlmlardr528. Buna gre Snbller Kocamustafapaa sitanesine, Kadirler Tophane Kadir sitanesine, Cerrahler Karagmrk Nureddin Cerrah sitanesine, Celvetler skdar Aziz Mahmud Hday sitanesine, Nashiyye-i abnler, skdar Nash sitanesine pir evi olarak sayg duyup manevi ballklarn devam ettiriyorlard. Ancak dier merkez tarkatlar gibi sitaneden onay alma zorunluluklar bulunmuyordu. Yaynlanan fermn ile ismi saylan tarkatlara ilaveten Pr evi bulunmayan Nak, Ruf, Sad ve Bedevler de uygulamalara dhil ediliyor, tm resm olarak rgtleniyordu529. Yine ayn fermnla, meihat boalan bir tekkeye eyh intihabnda, tevcihin eyhlislmlka arz edilmesi ve taradaki meihatlarn tevcihinde de merkez tekkenin gr
527 528 529

Bkz. stanbul Mftl Meihat Arivi, Tekke ve Zviye Defterleri, nr.1769, vr.108, 294. Fermnn ayrtl tahlili iin bkz. BOA, Cevdet-Evkf, nr. 11874den naklen, Gndz, age., s. 193. Ycer, age., s. 655.

126 alnmas usul getirilmitir. Bu fermnla beraber tekkeler, idr ynden eyhlislmlkn ve ml ynden Evkf- Hmyn Nezaretinin kontrolne girmitir. Bu fermnla yaplan dzenlemeler, siyas merkezin, tarkat ve tekkeler alanndaki yeni karar ve ynelilerinin ilk ciddi iaretleri olarak kabul edilebilir. Fakat II. Mahmud dneminde balatlan bu uygulamann aslnda bir gemiinin olduu grlmektedir 1208/1793 tarihli bir hkm belgesine gre, tekke ve tarkatlara ynelik bir eyhler meclisi oluturulduu anlalmaktadr. yle ki; stanbulda postnin olan bir ok eyhin ikyet ve mracaat zerine sdar edilen fermnla, Odu-yu Hmayun eyhi Hafz Mustafa Efendi, Hday Dergh eyhleri Mehmed Ren ve Dlgerzde Mehmed Sddk Efendiler, Emir Buhar Dergh eyhi Mehmed Hamdullah Efendi, Nureddin Cerrah Dergh eyhi Murad Efendi, sa Efendi Dergh eyhi Seyyid Abdullah Efendi, Kadirhne Dergh eyhi Ahmed Efendiden mteekkil bir meclis oluturulmu ve bu heyete u grevler verilmitir: 1. eyhler ve onlarn mritleri arasnda itikad bozuk, dalalet ve fesat sahibi olanlarn halleri tefti edilerek Saraya bildirilecek; 2. Kendi bana izinsiz tekke aanlar ihbar ve men, hatta tedib edilecek; 3. stanbul ve Bilad- Selsede tekke amak ve zikir/ayin yapmak isteyen eyhler, bu hakka, ancak o blgede itikad sahih, takva sahibi ve kabul grm meyhin izin ve marifetiyle sahip olabileceklerdir. Belgeye gre, sz konusu eyhler meclisi, vazifelerinde ihmal gsterdikleri ve uygunsuz davranlarla dervileri tekdir ve tahkir ettikleri gerekesiyle bir mddet sonra ilg edilmi ve ayn grevleri yerine getirmek zere bu kez, Ordu-yu Hmyun eyhi Hafz Mustafa Efendi ve Hdy Dergh eyhleri Mehmed Ren ile Dlgerzde Mehmed Sddk Efendilerden mteekkil kiilik yeni bir heyet kurulmutur530. Tekkelerin denetim altna alnmasnda ikinci nemli adm Meclis-i Meyhin kurulmas olmutur. Meclis-i Meyhin varlndan bizi haberdar eden en erken tarihli belge 1283 senesinin Recep ayna (1866 Kasm) ait bir iradedir531. eyhlislm Muhammed Refik Efendinin arz tezkiresinin ekli bulunduu iradeden, Meclis-i Meyhin 1280/1863 ylnda kurulduunu fakat Evkf- Hmyn Nezaretinin, Meclisin meihat
530 531

BOA, stanbul Ahkm Defterleri, 12/78/ 230dan naklen, smail Kara, Din le Modernleme Arasnda, s. 326- 327. BOA, rde-Meclis-i Vl, nr. 25320. Bab- Meihatn arz tezkiresi, Cahit Baltac tarafndan neredilmitir. Bkz. slm Paleografyas-Diplomatik Arivcilik, MF Yay., stanbul, 1989, s. 299- 300. Belgenin deerlendirilmesi iin Bkz., Gndz, age., s. 205- 207.

127 tevcihlerine ait inhalarn dikkate almamas sebebiyle faaliyete geemediini renmekteyiz. eyhlislm Muhammed Refik Efendi, Sadarete gnderdii tezkiresinde vaki halden ikyeti olmakta ve Meclis-i Meyhin tahkim ve yeniden tesisini talep etmektedir532. Fiiliyat sahasna intikalinin 1283/1866da mmkn olduu anlalan Meclisin bu tarihlerde sadece stanbul ve Bilad- Selse (skdar, Galata, Eyp)de yrrle konulmu olduunu anladmz ad-geen kayt aynen yledir533. Marz- da-i kemneleridir ki; Der-liyye ve Bild- Selsede kin teky ve zevy meihatlarndan birinin inhilli vukunda ve bazen beynlerinde mnzara zuhrunda, bit-tahkk iktizasnn icras zmnnda, makm- acizye ve cnib-i Evkf- Hmyuna beyan ve inh etmek zere bundan akdem tekil klnm olan Meclis-i Meyhin vazfelerini hav olup, on yedi maddeyi mutazammn bu kerre kaleme alnan lyiha yollu varaka ile beraber, meclis-i mezkr zlna intihab olunan zevtn esmisini mbeyyin pusula, manzr- dekykmevfr- sadret-penhleri buyrulmak zere, leffen takdim klnd. Fi1-hakka, meclisi mezkrun tekili iki seneye karb olmu ise de, teesss etmedii cihetle... Meclis-i mezkurun bade-zn tahkm ve tessi ile, Der-liyye ve Bild- Selsede kain teky ve zevy mehatine mteallik meselelerin bu meclise havalesi ile, mezkur lyihann icraya konulmasn isteyen fermn, Evkf- Hmyn Nezaretine emr iar edilmek zere, Sadarete arz edilmitir. (27 C. hir 1283/1866)534. Dersaadette tekil klnan Meclis-i Meyhin hatt- hareketini mbeyyin 17 maddeyi ihtiva eden bir talimat kaleme alnm535 ve Meclis azalna intihab olunan meyhin isimleri de bir pusula ile Sadarete takdim edilmek zere Bab- Meihatn tezkiresine eklenmitir. Meihatn tezkiresi Sadaret tarafndan Meclis-i Vlya havale edilmi ve burada Kavnn ve Nizmt Dairesi tarafndan mzakere edilmitir. Meclis-i Meyh iin hazrlanan nizamnmenin maddeleri Meclis-i Vl tarafndan pek yolunda ve mnasib bulunmu ve Meclis azalar suleh-y meyihden olmalar dolaysyla uygun grlerek padiahn iradesine arz edilmitir. Padiahn tensibini hvi 7 Receb

532 533 534 535

BOA, rade, Meclis-i Vl, nr. 25320den naklen, Gndz, age., s. 204-205. Gndz, age., s. 203- 204. BOA. rade, Meclis-i Vl, nr. 25320. Meihat Arivi, Tekke ve Zviye Defterleri, nr.1769, vr.294.

128 1283/15 Kasm 1866 tarihli irade ile Meclis-i Meyh yeniden tekil olunmu ve nizamnmesi yrrle girmitir536. 1285/1868- 1869 tarihli Devlet Salnmesine gre537 Meclis-i Meyh, Yenikap Mevlevhnesi eyhi Osman Selahaddin Dede (. 1304/1886)nin riyasetinde, azalarnn her biri farkl tarkatlara mensup be azadan teekkl etmiti. Sadiyeden Ataullah Efendi, Kadirhne potniini erafeddin Efendi, Snbliyeden Muhammed Nureddin Efendi (1298/ 1880), Halvetyeden Nasuh Dergh eyhi Muhyiddin Efendi(1315/1897) ve Nak-Murad Molla Dergh eyhi rif Efendinin temsilci olarak bulunduu Meclis-i Meyhte aza says 1870 ylnda altya karlm ve Rfiyye tarkat da Meclis-i Meyhe bir aza vermitir538. 1292/1875 ylndan itibaren grlen lzum ve ehemmiyetine binaen meclisin husust- vkasna nezret etmek zere rical-i ilmiyyeden539 Meclis-i Meyh Nzr sfatyla tekke eyhlerinin dnda devlet temsilcisi grnmnde bir kii ilave edilmitir. lk olarak bu greve Ktahyav Hakkefendizde Yakup Efendi tayin edilmitir. Ayn zamanda medrese meneli bir de ktip tayin edildii anlalmaktadr. 1891 ylnda da ktibden ayr olarak bir de mukayyid greve balamtr540. Aza says senelere gre azalp artm, 1892- 1897 yllar arasnda ise Meclis-i Meyh reislii bo kalmtr. 1902 ylnda Meclis-i Meyh nazrl kaldrlm, 1911 ylnda eyhlislm Musa Kazm Efendi grevde iken aza says ikiye drlmtr.541 Meclis-i Meyh 10 Mart 1334/10 Mart 1918 tarihinde Takvm-i Vekyide yaynlanan Meclis-i Meyhin Tevsii Kanunuyla bir reis ve yedi azadan mrekkep olarak daha geni mikyasta yeniden kurulmutur542. En son yaplan bu dzenlemeyle, ttihat ve Terakki Hkmetinin esnaf cemiyetlerine getirmek istedii dzenlemenin bir benzerini tekke ve tarkatlara ynelik
536 537 538 539 540

541 542

Bilgin Aydn, Osmanl Devletinde Tekkeler Reformu ve Meclis-i Meyhin eyhl slmlka Bal Olarak Kuruluu Faaliyetler ve Arivi stanbul Armaan, 7, stanbul, 1998, s. 94. Salnme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, stanbul 1285, s. 63. M. Kara, Tekkeler ve Zviyeler, s. 304- 305; Gndz, age., s. 205-206. Meihat Arivi, Tekke ve Zviye Defterleri, nr.1769, vr.294. Meclis-i Meyhda eyh veya halife olmad halde, gerek Nzr gerekse de Ktib ve Mukayyid olarak grev alm baz isimler unlardr: MM nzr erke eyhizde Mehmed Tevfik Efendi, MM ba ktibleri nyeli Ali Enver Efendi, Ali Hsameddin Efendi, MM ktibi Abdlkadir Efendi, MM mukayyidi Mehmed emseddin Efendi. Bkz . Kara, age., s. 338. Tekilatla ilgili bilgiler iin bkz. M. Kara, age., s. 304- 310. Pakaln, age., III, 430; Meclis-i Meyhin yeniden tekili Cerde-i Sfiyyede (12 Zilkade 1336 tarih ve 147 numaral dergi) u ekilde haber veriliyordu: Ber-mucib-i kanun yeniden tekil buyurulmu olan Meclis-i Meyh-i Kiram geen cumartesi gn azasndan Yanyal Cevdet Efendinin kraat eyledii ar- erif ve bir dua-y beli ile Urfa mebusu eyh Safvet Efendi riyaseti ile ifa-y vazifeye balamtr.

129 olarak da yapmak istedii anlalmaktadr. 1918 de karlan bu Meclis-i Meyh nizamnamesiyle btn tekke ve zviyeler Meclis-i Meyha balanmak istenmitir543. 1334/1918 ylnda Darul-Hikmetil-slmiyenin tekili iin Meclis-i Mebsanda cereyan eden mzakereler srasnda sz alan emseddin Bey, Meclis-i Meyhin yeni bir dzenleme ihtiyacnn olduuna katlmakla beraber, bunun sadece hli hazrdaki heyetin 3 kiiden 7 ye karlmasna hasredilmesini tenkit etmi ve Meihat dairesinde Meclis-i Meyhin itima pek muvafktr. Ancak ben anlamak istiyorum, pek fazla maa verilerek buraya toplanan muhterem zevtn vazifesi, alelde bir idr vazifeden, yani falan efendiye sen buraya tayin olundun, sen falan yere eyh olacaksn demekten ibaret midir?. Bunu meihat dairesindeki memurn mdr de yapabilir. Heyet tekiline hi lzum yoktur. Eer bu vazifeyle itigal edecekse buna lzum yoktur. Eer vazifeleri baka surette ise onun tavazzuh etmesi icab eder. Her halde mevcut tekkelerin biroklar bugn snm bir halde bulunuyor. Bunlara yeni bir hayat vermek, hayt- slikni ruhlu ve zinde bir hle koymak lzmdr. Bunun iin de asrn ihtiyactndan mlhem bulunmak lzm gelir. Bu husus bilhassa tekkelerin en esasl vazifelerindendir. nk milletin derin ruhuna en ziyade mritler vakftr. u halde biz isteriz ki, nasl ki Darul-Hikmetil-slmiye kyde imamlar, kazada mftleri, ehirde mderrisleri irad etmekle mkellef bulunuyorsa; ayn zamanda Meclis-i Meyh da, eyhleri, slikleri irad etmekle mkellef osun ve bunlarn iradn temin edecek eserler telifiyle itigal etsin544 diyerek pek yerinde bir tesbit yaparak meclisin sadece idari bir takm iler yapmasndan te, tekkeleri slah edici fonnsiyon icra etmesinin gerektii zerinde durmutur. 2.3.1.2. Amac Meclis-i Meyhn kurulu amac, 22 Cemaziyel Ahire 1332/1913 tarihinde yeni bakan ve azalarn tevcihiyle ilgili karlan irade-i seniyyede ok veciz ve gzel bir ekilde ifade edilmitir. Turuk-u liyyenin ifade-i maaliyaniyle slah- maneviyat ve irdt gibi maksd ulviyeye ibtinen vcuda getirilmi olan tekay-y erifenin gaye-i tesislerine

543 544

Hseyin Hatemi, Tanzmt Ve Merutiyet Dnemlerinde Derneklerin Geliimi, Tanzmttan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, letiim, stanbul, 1985, I, 205. Sadk Albayrak, Son Devrin slm Akademisi Dar-ul Hikmet-il slmiye, Yeni Asya Yay., stanbul, 1973, s. 16-18.

130 mtensib bir surette meba- fyzt olabilmeleri iin, icab eden husst teemml ve tekynn slah ve tanzimi zmnnda lzm gelen tedbire tevessl ve meyhn hakikaten birer mrid-i kmil olabilmelerini temin esbbn istikmal sadedinde tekil edilmi olan ve bir reisle iki azadan mrekkep bulunan Meclis-i Meyhin heyet-i hazrasnn tebdili mukteza grlerek hsl olunan irde-i seniyye-i hazret-i hilafet penah.545. Meclis-i Meyhn kuruluundaki bir baka ama, tekkelerde hilf- eriat ve tarkat birtakm mumelt- gayri lyk davranlar meydana gelmesini engellemektir. Turuku liyyeyi, gaye-i tesislerine muvafk olmayan hallerden uzaklatrmak, fukar ve dervinn sfat- sufiyyeye yakmayan hal ve hareketlerden uzak durmalarn salamaktr. Ayrca cahil ve ehliyetsiz kiilerin, gayesi terbiye-i salikn ve slah- ahval-i mridn olan bu merkezlerin bana gemelerine mani olmak onun en nemli amac olmutur546. 2.3.1.3. Yaps 2.3.1.3.1. Merkez tekkelerin tekili Meclis-i Meyhn kurulmasndan sonraki en nemli faaliyetlerinden birisi, tekkelerin hiyerarik olarak denetlenebilmesini salayacak merkez bir sistemin tesisi olmutur. Osmanl eyaletlerindeki btn tekkelerin denetimini hedefleyen ve 1227/1812 tarihli fermnla547 balayan merkez tekke uygulamas, Meclis-i Meyhn kurulmasndan sonra yeni bir ekil alm ve tarkatlar, nce 35 merkez tekkeye balanm548, 1334/1918 tarihinden sonra da bu say corafi yaknlk ve gelen gideni ve umumi hizmetleri dikkate alnarak 15 merkez tekkeyle snrlandrlmtr549. Bu 15 merkez tekkenin ismi ve bulunduklar mahal, tarkatlar ve bunlara bal dergh says yledir: 1.Snbl Sinan Dergh (Kocamustafapaa, Halvet, 28 tekke), 2.Merkez Efendi Dergh (Topkap, Halvet, 30 tekke), 3. Ahmed el-Buhar Dergh (Unkapan, Nak, 18 tekke)
545 546 547 548 549

Cerde-i lmiye,22 Cemaziyel Ahire 1332/1913, sy.: 1, s. 15. Meihat Arivi, Tekke ve Zviye Defterleri, nr.1769, vr.73, 273. BOA, Cevdet Evkf, nr.11874den naklen, Gndz, age., s. 193. Gndz, age., s. 193- 195 stanbul Mftl Meihat Arivi, Meclis-i Meyh Defterleri. 1334 tarihli Meyh Defteri, nr.1760; Defter Sadk Albayrak Tarafndan yaynlanmtr. Bkz. Son Devir Osmanl Ulems, BB. Yay., stanbul 1996, V.

131 4. Cemaleddin Uk Dergh ( Erikap, Halvet, 30 tekke), 5. Mtakzde Dergh, (Aayokuu, Halvet, 22 tekke) 6. Safvet Paa Dergh (Hocapaa, Nak, 19 tekke) 7. Talburun Dergh (Eyp, Sad, 31 tekke) 8. Kadirhne (Tophane, Kadir, 10 tekke) 9. Neccarzde Dergh (Beikta, Nak, 2 tekke), 10. Hasrzde Dergh (Stlce, Sad, 6 tekke) 11. Raf Dergh (Beykoz, Halvet, 7 teeke) 12. Aziz Mahmud Hda Dergh (skdar, Celvit, 27 tekke) 13. Nasuh Dergh (skdar, Halvet, 28 tekke) 14 Durmu Dede Dergh (Rumelihisar, Halvet, 8 tekke) 15. Trab Dede Dergh (.Kasmpaa, Kadir, 15 tekke)550. stanbuldaki bu 15 merkez tekkenin yan sra, be Mevlevhne ve sekiz Nak tekkesi de mstakil merkezler olarak kabul edilmitir. Bunlar da; Yenikap, Galata, Bahariye, Kasmpaa, skdar Mevlevhneleri ile Beiktata Yahya Efendi Dergh, Fatih Emir Buhri Dergh, Eyp zbekler Kalenderhnesi, skdar zbekler tekkesi, Sultanahmette zbekler Dergh, skdar Selimiye Dergh, skdar Afgan Kalenderhnesi, Silivrikapda Bl Efendi Derghdr551. Merkez tekke uygulamasnn son ekliyle beraber; stanbul dhilindeki tekkelerin Meclis-i Meyh ile muhabertn merkez tekkeler araclyla yrtmesi ve merkez kabul edilen tekkelerin dier tekkeler zerinde denetim haklarnn bulunmas hususlar 1334/1918 tarihli Meclis-i Meyh Nizamnmesinin Merkez Teky Talimatnmesi ile kabul edilmitir552. Merkez Teky Talimatnmesi, her mntkadaki meyhin, kendi merkezlerinde toplanarak, gizli oyla aralarndan seecei iki zat, tekkelerin denetimiyle grevlendirmiti. Talimatnme gereince bir merkeze bal tekkeler yoklama ilmhaberleri ile srekli kontrol edilecek ve bu yoklama ilmhaberleri merkez tekkede muhafaza edilecekti. Senede bir kere olmak zere umumi ve tasdikli bir yoklama cetveli merkez eyhleri tarafndan Meclis-i Meyhe verilecekti. Merkez tekkelerde, ehil olanlardan bir zat, haftada birer saat tarkatlarn gaye ve maksatlaryla slm ahlkna dir vaaz verecek, merkez tekke eyhi de mntkas dhilindeki tekkelerin, eyh ve dervilerinin ittihadna
550 551 552

. Kara, Din ile Modernleme Arasnda, s. 330. Albayrak, age., V, 33 -35. Meclis-i Meyh Nizamnamesi, Evkf- slmiye Matbaas, stanbul, 1337, s. 7- 8.

132 hizmet edecekti. Merkez tekke eyhlerine yklenen mesuliyetler, eyhleri bir devlet memuru statsne sokmutu. Yerlerine vekil brakmadan tekkelerinden ayrlamyorlar ve her ay mntkalarndaki tekkeler hakknda Meclis-i Meyhe rapor veriyorlard. Merkez Teky Talimatnmesi, devlet dairelerinin meyhten talep edecei ilmhaberlerin nce merkezlerden sonra da Meclis-i Meyh tarafndan tasdik edilmesini istemiti. Merkez tekkeler, Meclis-i Meyh kararlarnn kendi blgelerindeki tekkelere tebliinden de mesul tutulmutu553. 2.3.1.3.2. Meclis-i Meyhn tara tekilt Tara tekkeleriyle ilgili ilk dzenlemeler II. Mahmud devrinde balam ve tarkat pirinin medfun bulunduu dergh merkez ittihaz edilerek, merkez tekke eyhi kendi tarkatna ait dier tekkelerin idaresinden sorumlu tutulmutu554. Meclis-i Meyhn kurulmasndan sonra da, taradaki tekkelerde ortaya kan problemleri yerinde zme, yaanan zorluklar giderme, merkezle daha hzl ve gvenilir bir iletiim kurmak amacyla, zellikle tekkesi ve meyh bulunan Edirne, Bursa, Trabzon ve Girid gibi merkezlerde Mahalli Meclis-i Meyh kurulmasna balanmtr. rnein Trabzonda Meclis-i Meyh kurulmasyla ilgili 1307/1889 tarihli kararda yle denilmektedir. Trabzon ve civarnda bulunan baz teky ve zevyda hilf- eriat ve tarkat bir takm mumelt- gayr-i lyka vukua getirilmekte olduu istihbar klnp, bu ise tecviz olunur mevaddan olmadndan ve muamelt- mezkurenin men ve slh zmnnda orada bir Meclis-i Meyh tekili muhsent- addeyi mucib olacandan, sir vilayette olduu gibi hkim-i beldenin nezareti altnda olmak ve mfti-i belde dahi bulunmak intihabyla keyfiyetin iar hususunun Trabzon vilayeti Merkez Niybet-i eryyesine emr ve iar buyurulmas tezekkr klnd555. Taradaki bir meihata yaplacak atama da, 10 Muharrem1304/1886 tarihli bir eyhlislm buyruu ile u ekilde dzenlenmitir Mahalli-i terbiye-i mridn teky ve zevynn meihatnda bulunacak zatn ulm-u dnye ile muteallem, tezyn-i zat ve sft etmi olmalar lzm geldiinden, uhdesine meihat tevcih klnacak zatn derece-i ehliyetleri imtihanla anlalmas lzm geldiinden tarada Meclis-i Meyh bulunan
553 554 555

Aydn, agmak., s. 97. Aydn, agmak., s. 98. Meihat Arivi, Tekke ve Zviye Defterleri, nr.1769, vr.273den naklen Osman Sacid Ar, Meclis-i Meyh Arivine Gre 1296- 1307 yllar Arasnda Osmanl Tekkelerinde Ortaya kan Problemler, . Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2005, s. 117.

133 mahallerde Nib ve mft efendi hazr bulunmak suretiyle meclis-i mezkr heyeti tarafndan yaplacaktr. Meclis-i Meyh bulunmayan mahallerde dahi mahall Nib riyaseti tahtnda beldenin mfts ile bulunabilecek Meyh ve hsn- halde mehur ulemdan ikier zat dahi bulundurulmak zere bir heyet tekil edilerek meihata intihab olunacak zatn ulumu dnye ve mensup olduu tarkatn usul ve etvrndan lzm gelen suali ieren bir imtihan evra tanzim edilmesi, imtihann icras tamamlandktan sonra usulen tanzim edilen ilam ve mazbata ile beraber gnderilmesi istenmitir556. 1334/1915-1916 tarihli Meclis-i Meyh Nizamnamesi ile bunun biraz daha sistematize edilmi, grev ve sorumluluklar ile tekiltlanmas gelierek devam ettii grlmektedir. stanbuldaki tekkeler merkezlere ayrlp yeni bir idare tesis edilince tarada da byle bir tekilatlanmaya ihtiya duyuldu. eyhlislmln tespit ettii vilayet, liv ve kazalarda Encmen-i Meyih adyla mft ve idaresindeki iki yeden oluan bir kurum oluturuldu. ki ye ulem ve meyh arasndan gizli oyla seilecekti. Bu iki aza mahall meayih ve hsn hal sahibi ahslardan oluan bir komisyon tarafndan seimle tayin olunuyordu. Taradaki meihat imtihanlar Encmen-i Meyh ve bir Evkf grevlisi tarafndan gerekletirilirdi. Eer meihat aday imtihan baarl bir ekilde tamamlarsa, mahall kad ilam ve idare meclisi mazbatas ile adayn evrak merkeze gnderilir, merkezde nce Evkf- Hmyn Ciht Kalemi'ne kayd yaplr, derkenar ve mazbata ile Meclis-i Meyha sevkedilirdi. Meclis-i Meyhda incelenen evrak klielemi ifadesiyle; bu misill ciht- mhllenin tevcht ve huss- siresinin muharrert- mahalliyesine tevfikan icrs messes olan nizam mevz- iktizasndan olmakla (...) ehliyet ve istihkak mharrerat- mezkreden nmyn... eklinde tensib veya gerekesi zikredilerek reddedilirdi557. 2.3.1.4. Faaliyetleri Meclis-i Meyhn gerek tekili srasnda gerekse de sonradan yaplan dzenlemelerden anlalmaktadr ki, Meclisin yerine getirmesi beklenen biri ilm dieri de idr olmak zere iki grevi vardr. lm olarak, tekkelerdeki turuk ve vazif-i dnyyeyi tan-

556 557

Meihat Arivi, Tekke ve Zviye Defterleri, nr.1769, vr.5. Aydn, agmak., s. 98.

134 zim etmek, ilm bir takm tetkik ve risaleler neretmek, idar olarak da tekkelere liyakat sahibi, irada muktedir kimseleri tayin etmektir558. 2 Receb 1307/1889 tarihli bir eyhlislmlk buyrulduunda, kuruluundan beri Meclisin yapmas hedeflenen grevler turuk-u aliyyenin eref-i aslsine lyk olan hsn- slkun devm u terakksi ve aksi hltn men u slah ve mnhal olan meihat cihetlerinin ehil ve mstahaklarna tevcihi zmnnda bir reis ve miktar- mnasib zadan ibaret olarak, mukaddeman Dersaadette tekil klnan Meclis-i Meyh559 eklinde ifade edilmitir. Ayrca turuk-u liye meyh ve dervinnn hak ve hukukunu korumak, onlara yaplacak fesad ve zararn defi iin gerekli tedbirleri almak560 meclisin grevleri arasndadr. stanbul Mftlnde bulunan Meclis-i Meyha ait defterler incelendiinde, kuruluunda hedeflenen ilmi vazifelerden ok, idr vazifelerin yerine getirildii, bunun da sk sk idarenin mdahalesiyle karlat anlalmaktadr. Zaman zaman meclis tarafndan nizamnmelerine uygun olarak yaplan bir tevcihin dahi eyhlislmlk tarafndan onaylanmayp geri gnderildii grlmektedir561. nk Meclis, eyhlislmlk makamnn bir alt kurumudur. Gerek Evkf Nezaretinden gerekse mlye hazinesi gibi devlet kurumlarndan havale edilen tekkelerle ilgili evrak ile dorudan ahslar tarafndan gnderilen her trl arz, istid veya ikyet Meclis-i Meyhda grlr ve alnan kararlar eyhlislmln onayna sunulurdu. Zaman zaman eyhlislmln bir takm emirler gndererek tekkelerde yaanan problemlerle ilgili dzenlemeler yapt ve uyarlarda bulunduu grlmektedir. rnein Muharrem 1299/1881 tarihli muhtra-i Umumiye bal altnda, zikir ve ayin esnasnda i, t ve teber gibi aletlerin kullanlmamas ve bunu yapanlarn tedip edilecekleri belirtilmitir562. eyhlislmln Meclisi-i Meyhin ileyiindeki bir baka rol de, mahall mahkemelerin gnderdikleri ilmlar onay mercii olmasdr. Tevcih ve dier hususlarda tara mahkemelerinden gnderilen ilamlar, eyhlislmlk tarafndan onaylanarak Meclis-i Meyha havale edilirdi563.
558 559 560 561 562 563

Albayrak, Son Devrin slm Akademisi Dar-ul Hikmet-il slmiye, s. 27- 28. Meihat Arivi, Tekke ve Zviye Defterleri, nr.1769, vr.294. Meihat Arivi, Meclis-i Meyh Mazbata Defterleri, nr.1762, vr.4b. Meihat Arivi, Defter nr.1762, vr.147a. Meihat Arivi, Meclis-i Meyh Mazbata Defterleri, nr.1762, vr.23a-b. Ar, agtez., s. 51.

135

2.3.1.4.1. Meihata atama Meclis-i Meyh kurulmadan nce, ynetim ekilleri bakmndan tarkatlar iki ana gruba ayrmak mmkndr. Birinci grup, merkez ynetime sahip olup, kurucularnn manev otoritesini temsil eden belli bir merkez tekkeye bal ve eyhleri oradan atama yoluyla meihat grevini stlenen tarkatlardr. Mesel Mevlevlik, Bayramlik ve Bektalik merkez ynetime bal kurulular olup, ayn zamanda merkezleri stanbul dndadr. Mevlevlik Konyada, Bayramlik Ankarada, Bektalik Krehirde rgtlenmi, dier ehirlere atama yoluyla gnderdikleri halifeleri araclyla hizmet ifa etmilerdir. Atama yoluyla gerekletirilen meihat grevi zellikle Mevlevlik ve Bektalik iin geerli bir durumdur. XVII. asr balarna kadar stanbul Mevlevlii bu ynteme gre idare edilmi, Konyadaki elebilik makamnn atad eyhler, Rumeli, Msr ve Kuzey Afrikann kltrel geleneklerini bu tarkatn bnyesine katmlardr564. rgtlenme biimine gre ikinci ana grubu oluturan adem-i merkeziyeti tarkatlar iinde, Nakibendlik tek bana bu grubun temsilciliini yapmtr. Nakibendlik temelde, meydana getirdii kollarn bir merkeze balanmadan kendi i dinamikleriyle gelitii bir rgtlenme yapsna sahiptir. Mesel stanbulda XV. asrdan itibaren faaliyet gsteren Ahrarlik, Buharada, Mceddidlik Hindistanda ve Hlidlik Irakta odaklanmasna ramen, bu merkezlerin hibiri idar yetki asndan stanbul Naklii zerinde etkili olamamtr565. nceleri faaliyetleri bakmndan mstakil bir yapya sahip olan tekkelerde, meihatn intikal usulleri de teamller erevesinde ekilleniyor; evldiyet ve hilafet yolu ile eyhlik el deitiriyordu. Devletin herhangi bir mdahalesinin olmad bu dhili ve derun intikal hadisesinde en kesin tahdidi, tekke vakfiyelerinin artnameleri getiriyordu. Derghlarn meihat genellikle evlda mert olduundan, vefat eden eyhin yerine olu gemekteydi. Meclis-i Meyhn kurulmasndan nce bu atama ii, ehrin kads tarafndan Dersaadetten bir berat istenir ve ylece resmiyet kazanrd. Bu tayin beratnda da eyhin hangi tarihten itibaren greve getirildii ve ne kadar cret alaca gibi hususlar belirtilirdi. Eer eyhin yerine geen evlt kk ise, mahkeme tarafndan bir kim-makam tayin edilerek icra-y ayin ederdi566. eyhler, grevden alnmay gerektire564 565 566

In, Tarkatlar VII, 215. In, agmak., s 216. Hasan Basri calan, Bursada Tasavvuf Kltr, Gaye Kitabevi, Bursa 2000, s. 218- 219.

136 cek bir durum olmazsa vefatlarna kadar bu hizmete devam ederlerdi. Ancak zaman zaman uygunsuz davranlarndan dolay ikyet sz konusu olan eyhlerin yine kad tarafndan grevden uzaklatrldklar grlmektedir567. Yukarda da atfta bulunulan ve tekke vakflarn Evkf- Hmyn Nezaretinin denetimine sokan 1227/1812 tarihli fermn ayn zamanda meihatn intikal usullerine de ilk defa olarak mdahale etmi, meihat tevcihlerinde eyhlislmln ve taradaki tevcihlerde de stanbuldaki merkez tekkenin grnn alnmasn mecburi klmtr. Meclis-i Meyhin kuruluu hakknda kan iradede stanbul ve Bilad- Selsedeki (skdar, Galata, Eyp) tekke ve zviyelerin meihatlarnn boalmas durumunda bunlara eyh tayini, Meclis-i Meyhin grevleri arasnda zikredilmiti568. Meclis-i Meyhin kurulu dnemlerine ait nizamnme bulunamad iin tayin muamelelerini dzenleyen ilgili maddeler de mehul kalmtr. Fakat Meclis-i Meyh arivi kaytlarndan, tekkelere eyh tayini muamelelerini takip etmek mmkndr. Meclis-i Meyhn kurulmasndan sonra, evldiyet ve hilafet usul ile tevcih edilmekte olan meihat vazifesi, dorudan Meclis tarafndan kontrol edilmeye balanmtr. Bir derghn meihatna mutasarrf olan eyh vefat ettii zaman, meihatn tevcihi iin Meclis-i Meyhe mracaat edilir. Eer mracaat eden ahs eyhin sulbnden ise ve gerekli artlar da haizse tayin gerekleirdi. Eer meihat evldiyet zere merut olmaz ve eyh de evlad olmadan vefat ederse, eyhin mensup olduu tarkatn halifelerinden birine grev tevcih edilirdi. Bunda da mnhal olan tekkenin civarndaki meyh ve bir ka esnaftan hsn hal mazbatas alndktan ve Meclis-i Meyhca bil-imtihan ehliyet ve iczetnmeleri tasdik olunduktan sonra tayin edilirdi. 1303/1885- 1886 tarihinde Meclis-i Meyh tarafndan Bab- Meihata verilen bir takrir, tayinlerin artlarn belirlemektedir: Mcibiyle icra-y cabna himmetle dstru1-amel tutulmas b-iaret-i aliyye emir buyurulmutur. eyhi bil-veled vefat edip mnhal kalan derghn meihat hangi tarka mensub olursa olsun uhdelerine tevchini istida eden kesnn ulm- dniyye ve vezif-i tarkattan imtihan edilip herhangisi isbt- ehliyet eder ise ona tevcih olunmas Meclis-i Meyhca taht- karara alndndan ve u halin devam ve hsn-i cerayan zmnnda hn-i imtihanda muktedir iki zatn mmeyyiz sfatyla mecliste bulundurulmas bir takm
567 568

calan, age., s. 220- 221. BOA, rade, Meclis-i Vl, nr: 25320den naklen, Gndz, age., s. 204-205.

137 fevaidi mstelzim olacandan, muvafk- rey-i rezn-i isbet-karn-i hazret-i Mehatpenahleri buyurulduu takdirde, dstru1-amel tutulmak zere keyfiyetin emr u irde buyrulnas babnda fermn 25 aban 1303 tarihinde Meclis-i Meyh nezareti tarafndan makam- muall-y Mehat-penahye takdim olunan takririn ayndr569. Nitekim Nerdiban karyesindeki ah kulu Sultan Dergh eyhi Muhammed Ali Hilmi Dede Baba merhumun vefatnda, muntesibn- derghn taleb ve hsn- ahdetleriyle Ahmed Burhnullah Baba Meclis-i Meyhca bil imtihn tayn ve yedine berat-i l verilerek atamas yaplmtr. Ayrca amlca-i Kebirdeki dergh- kadmin eyhi olan Merhum Muhammed Nuri Babann 1309da vuku-u vefatyla mahdumu Ali Sdk Baba Efendi mezkr tarihte ehliyetini bil-ispat tayin olunmutur570. Fakat Meclis-i Meyihin kuruluundan sonra da baz devlet grevlilerinin mdahalesi devam etmektedir. rnein, 1871 ylnda Hac Bekta Vel Derghna eyh olan Muhammed Feyzullah elebi lnce vakf artlarna gre olu Ahmed Celaleddin Efendiye eyhlik verilmesi gerekirken, Halil Rfat Paann yazd bir tezkere ile eyhlik Hac Hamza Efendiye verilmitir571. Bir baka arpc rnek Konyadaki Mevlevhneye babasnn vefat zerine postnin olan Abdulhalm elebinin yaadklardr. yla yakn elebilik makamnda kaldktan sonra 1909 da azledilip, yerine ttihat ve Terakki hkmetine yakn Necip elebi olu Mehmed Baheddin Veled elebi tayin edilmitir. Tamamen siyas sebeplerle elinden alnan makam iin mcadelesine devam eden Abdulhalm elebi, Haydarzde brahim Efendinin eyhlislmlnda, meihata mracaatla, durumun akla kavuturulmas ve maduriyetinin giderilmesini istemitir. Meclis-i Meyhn tetkiki neticesinde, er ve kanun bir sebep olmad halde azledildii anlald halde, makamna iade edilmesi iin ilgi ekici bir uygulamaya teebbs edildii vesikalarn tetkikinden anlalmaktadr. yle ki: nce, marzat dilekesinden anlaldna gre, tarihte benzeri gememi olduu halde, Mevlnnn erkek evltlar arasnda bir seim meselesi ihdas edilmi, Abdulhalm elebi ekseriyetin mspet reyini alarak durum eyhlislmla bildirilmitir. Daha sonra bununla da iktifa edilmemi, seim ii bil-umm Mevlev eyhlerine temil

569 570 571

Meihat Arivi, Meclis-i Meyh Mazbata Defleri, nr: 1762. vr, 3b. Bkz. Aydn, agmak., s. 99. A. Rfk, Bekta Srr Mdafaasna Mukbele, IV, 29. Birdoan, age., s. 47.

138 edilerek onlarn da reylerine mracaat edilmi572, yaplan oylama sonunda, Veled elebi'nin on iki oyuna karlk, Abdulhalim elebi, elli yedi oyla tekrar Mevln Dergh postniinliine hak kazanmtr573. 3 Ramazan 1337/1919da karlan bir iradeyle atamas yaplmtr. Abdulhalim elebi bu ikinci tayinde, elebilik makamnda bir yl kadar kalm, 1920de makama Amil elebi tayin edilmi, onun lm zerine nc defa yine Abdulhalim elebi Mevln postuna oturmu, 1925,de tekrar azledilmi, yerine ikinci defa Veled elebi tayin edilmitir574. a. Ciht nizamnmesi ve tevcihatta takib edilen usl Mderrislik, Hitabet mamet Trbedarlk Mtevellilik gibi ilmi veya ameli grevlerin yannda tekke ve zviyelere ait btn grevlerin tevcih ve refi, tliblerin imtihanlarnn yaplmas ve imtihan evraklarnn tetkiki vazifeleri, 12 Ramazan 1331/5 Austos 1913 tarihinde Takvim-i Vekayide ner ve iln edilen Tevcih-i Ciht Nizamnmesi gereince Evkf Nazretine veya mahall Evkf idarelerine verilmiti. Bu nizamnmeye gre sz konusu grevlere atanacak kiilerin bir berata ve Evkf Nezretince verilecek bir resm vesikaya sahip olmalar art koulmutur. Bu vazifelerin yrtlmesinden Makam- Meihat ile Evkf- Hmyn Nzr mesul klnmtr575. Aslnda Meclis-i Meyhn, ilk teekkl srasnda 17 maddeden mteekkil bir nizamnmeye sahip olduunu biliyoruz. Ancak bu nizamname henz tam metin olarak kaytlarda bulunamamsa da, Meclis-i Meyha ait Arivde bulunan defterlerde bu nizamnmede zamanla ne tr deiikliklir ve eklemeler yapldn izlemek mmkndr. 1307/1889 ylna ait M. Meyh kararnda, balangta oluturulan 17 maddelik nizamnmenin yetersizliinden bahsedilerek bir takm ilaveler ve dzeltmeler yaplmas babnda, ura-y Devletce mzakere edilmek zere 22 maddeden oluan yeni bir talimat kaleme alnarak eyhlislmla gnderildii ifade edilmitir. Bu kararda, mezkr talimtn yalnz Dersaadet ve Bilad- Selasedeki teky ve zevyy mil olup ona gre hazrland, Hdavendigar ve Edirne vilayeti gibi dier vilayetlerde tara Meclis-i Meyhlerinin kurulmasyla yetersiz kald, birka maddenin derc ve ilavesinin gerektii vurgulanmtr. Yine hilaf er erif ve muhill-i db-
572 573 574 575

Sadk Albayrak, Trkiyede Din Kavgas, leri Sanat Matbaas, stanbul, 1973, s. 208- 210. Gndz, age., 212-214. Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, s. 180- 181. Tevch-i Ciht Nizamnmesi ve Hara Tarifesi, Nr. kbal Ktphnesi Sahibi Hseyin, Dersaadet, 1332/1913, s. 2- 10.

139 tarikt hareketlerde bulunan ahslar hakknda uygulanacak mumeleye dir mezkur talimatta bir kayd ve sarhat bulunmamas da yaplan bu deiikliin gerekesi olarak zikredilmitir576. Bundan sonraki atamalarda bu nizamnmeye atfta bulunulduu ve ona gre ilem yapld grlmektedir. rnein; Kastamonu vilayeti Bolu kazasnda bulunan tarkat- liye-i abaniyyeden Akta dergh eyhi vefat edince, yerine, biri vefat eden eyhin byk olu, dieri de ammizdesi olmak zere iki kii meihata talib olmulardr. Mahall liva meclis idaresi oul Faik Efendinin telgraf idaresinde memur olmas ve tarkata intisabnn bulunmamas dolaysyla, ammizde brahim Efendiyi hlihazrda derghta bil vekle hsn hizmet ifa etmesinden dolay meihata atanmasn tercih etmitir. Faik Efendi memuriyetinden istifa ederek Dersaadete gitmi ve orada imtihan edilmitir. Ayrca Tevcih-i Cihet Nizamnmesinin birinci maddesinde ifade edilen bir cihet mnhal oldukda mteveffann evlad- zukru var ise ona verilecei sarih olduundan meihatn oul Faik Efendiye verilmesi kararlatrlmtr577. stanbulda bulunan bir tekke ve zviye meihat vefat veya uhdesinden cihetin alnmas gibi eitle sebeplerden dolay mnhal olduunda tlip olan kiiler, ya dorudan Meclise veya Evkf- Hmyn Nezretine ya da eyhlislmla bavururlard. Ayrca Padiahla ve Sadarete de tekke ve tarkatlarla ilgili ikyet ve tevcih iin bavurularn yapld grlmektedir. Btn bu evraklar nce eyhlislmlka oradan da Meclis-i Meyha havale olunurdu. Niha ilemin Evkf- Hmyn Nezaretinin onayndan sonra yrrle girdii anlalmaktadr. Meclis-i Meyh, kendisine havale edilen evraktaki hususu, nizamnme ve usullerine gre grr, ardndan bir mazbata hazrlayarak Evkf- Hmyn Nezaretine gnderilmek zere Meihat makamna takdim ederdi578. Tarada bulunan tekke veya zviyeyle ilgili bir cihet mnhal olduunda, o cihete tlip olan kii ya da kiiler, bulunduu yerin Mahkeme-i eryyesine ya da varsa mahall Meclis idaresine bavurmaktadr. Bavuran kiilerin ehliyet ve liyakati Mahkeme-i eryyede ya da Meclis idaresinde, her iki kurumun grevlilerinin de hazr bulunmas suretiyle tespit edilerek, mahkemenin ilm ve Meclis idaresinin mazbatasyla, Evkf- Hmyn Nezaretine gnderilmektedir. Oradan Meclis-i Meyhe havale edilen ev576 577 578

Meihat Arivi, Tekke ve Zviye Defterleri, nr.1769, vr.294 Meihat Arivi, Tekke ve Zviye Defterleri, nr. 1776, vr.8- 9. Ar, agtez, s. 53.

140 rak, usul ve

579

nizama

uygunluu

incelenerek

kararn

Evkf-

Hmyna

bildirmektedir . b. Tevcihte ehliyet ve liyakat tesbiti Tekke ve tarkatlarda bir d ve seviye kaybndan bahsedilecekse, bunun en nemli sebeplerinden biri, hi phesiz ehliyetsiz ve liyakatsiz kiilerin bir ekilde eyh olmalardr. lm seviyesi dk, nefis terbiyesi yapmam, seyr slkunu tamamlamam, tarkat usul ve adabndan bi-haber kiilerin bylesine nemli bir messesenin bana en st dzeyde bir sorumlu olarak atanmas pek ok problemlerin ortaya kmasna sebep olmutur. nceleri tekke eyhlikleri bir gelenek olarak, nceki eyh tarafndan mrid veya halifeleri arasndan en ehliyet ve liyakatlisi getirilirken, zamanla evlda mert vakfiyeler e ballk adna, hibir liykati ve eitimi olmadan baz eyh evlatlarnn bu messeselerin bana daha ocuk yata atandklar grlmektedir. Meclis-i Meyhin kurulmasndan sonra, tekkelerdeki eyhleri atama suretiyle belirleme usulnn uygulamaya konmasyla, ehliyetli ve liykatli kiilerin tevcihine nem verilmitir. yle ki bir makama atamann gerekleebilmesi iin ncelikle ehliyetin tahakkuku art klnmtr. Ehliyet ve liykatin tesbiti iin de farkl bir takm uygulamalarda bulunulduu grlmektedir. Balangta Meclis-i Meyh baz kararlarnda toplumda tannan, itimat edilen ulem ve meyhn, o kii hakkndaki hsn- haline, ehliyet ve liyakatine ahadetlerini580 yeterli bulurken, baz kararlarnda ise ehliyet ve liyakati meclis-i dervinemizce zhir ve nmayan olan 581 diyerek, o kiinin kendi katndaki iyi intibasna dayanarak da atama yapabilmektedir. Yine eyhinin yannda seyr-u sulukunu tamamladna dir iczetnme582 ibraz eden ahslarn da, ehliyet-i malum diyerek atamasn gerekletirmitir583. Fakat sonralar ehliyet ve liykatin tesbitinde imtihan usulnn bir kural olarak yerletirildii ve yaygnlatrld grlmektedir. Tekke ve tarkatlara tevcihte ehliyet ve liyakatin imtihanla belirlendii ifade edilen ilk karar, 24 Cemaziylevvel 1298/1880 tarihli bir karardr. Bu tarihten itibaren de eyh atanacak kiilerin ehliyetinin imtihanla belirlenmesi hemen btn kararlarda uygu579 580 581 582 583

Meihat Arivi, Tekke ve Zviye Defterleri, nr.1769, vr.253. Meihat Arivi, Meclis-i Meyh Mazbata Defleri, nr.1762, vr.1a, 11a, 119a-b. Meihat Arivi, Meclis-i Meyh Mazbata Defleri, nr.1762, vr. 2b, 3a-b. Meihat Arivi, Meclis-i Meyh Mazbata Defleri, nr.1762, vr.152b-153a. Geni bilgi iin bkz., Ar, agtez., s. 72-73.

141 lanan bir usul olmutur. mtihanlarn ne ekilde yaplaca ve hangi sorularn sorulaca gibi hususlar da zaman ierisinde belirginlemi ve olgunlamtr584. Buna gre atanacak eyhler ulum-i dnye ve mensup olduklar tarkatn usul ve etvrndan585 imtihan edileceklerdir. Meclis-i Meyhn, kuruluu ve ileyii ile ilgili en son 1336/1917 ylnda neredilen nizamnme ve talmatnmelerle i daha da geni ve etrafl bir ekilde ele alnm, bir atamann gerekleebilmesi iin de ncelikli olarak art- vkf olsun veya olmasn her durumda imtihan yaplmas ve en ziyade isbat- ehliyet edenlerin atamasnn yaplmas kararlatrlmtr. Babadan kalan postniinliklerin evlda tevcihi iin bile imtihanla isbat- ehliyet istenmitir. Birden fazla evlad olan veya hi evlad olmadan len ahslarla ilgili olarak tevcihte takip edilecek usul ayr ayr ve ayrntl bir ekilde izah edilmitir586. Buna gre stanbuldaki postniinliklere tlib olanlarn imtihanlar Meclis-i Meyhda, taradaki postniinlikler iin ise mahall imtihan heyetleri tarafndan icra edilecektir. Bu imtihanlarda Arapa kavidi tatbik ve harekelemek, ieriini tercme etmek zere Halebden587 on satrdan az olmamak artyla mnasib miktar ibre belirlenecek, ayrca itikad, ibdt, de db- tasavvuf ve erkn- tarkata dair olmak zere toplam dokuz soru hazrlanmas arta balanmtr. Eer postniinlie muhaddislik ve mesnevhanlk gibi cihetler de mert ise, o zaman bu cihetlerle alkal ilimlerden dahi ikier sual ilave edilecektir588. mmet, hitbet, mezzinlik, devirhanlk, mtevellilik gibi cmi ve evkfa ait birok vazife gibi tekke ve tarkatlara ait bir takm grevler de bu nizamnmeyle tamamen resmiletirilmi ve birer memuriyet haline dntrlmtr. yle ki hangi durumlarda grevden azledilecei bile ayrntl bir ekilde belirtilmitir589. nceleri tamamen kendi iindeki kural ve kaidelerce siyas otoriteden bamsz ileyen tekke ve tarkat idaresi, bu nizamnmelerle tamamen merkezin elinde birer memuriyete dnmtr.
584 585 586 587 588 589

Ar, agtez, s. 77. Meihat Arivi, Tekke ve Zviye Defterleri, nr.1769, vr.5, 93, 219. Tevch-i Ciht Nizamnmesi, s. 5. brahim Haleb (956/1549)nin Hanef fkhna ait Mltekal-Ebhur, adl eseridir. Tevch-i Ciht Nizamnmesi, s. 11- 12. Tevch-i Ciht Nizamnmesi, s.13-15.

142

c. Tevcih eitleri

1. Asleten tevcih: Bir tekkenin gerek din gerekse idr grevlerinin asleten atanm bir eyh tarafndan yerine getirilmesi esastr. Haddi ztnda her tekkenin meihat makam, asl olarak bir zatn uhdesindedir. Evlda mert vakfiyeler sebebiyledir ki, zamanla tekkenin meihat ciheti miras mal gibi bazen iki, ve daha fazla ksmlara ayrlp, hissedarlardan biri asleten dierleri de vekleten veya mtereken ayn cihete ortak olmaktadrlar590. Mertiyet ve evldiyet Meclis-i Meyhin de teml- kadm olarak nitelendirdii ve Ciht nizamnmesinde uyulmas iktiza eden nemli kurallardan biri olarak yer almtr. Ayrntsn aada aklayacamz gibi len eyhin sinn-i rde ulamam kk yataki evlda asleten meihat tevcih etmesi bu kural gereidir. 2. Vekleten tevcih: Yukarda da belirttiimiz gibi, vakfeden kiilerin artlarna bal kalmak adna, vakfn tevliyeti henz ocukluk an yaayan eyhin oluna, tekkenin eyhlii ise vekleten yetkili bir ahsa verilmitir591. Esasnda bu, vakf kurucularnn bizzat kendilerinden sonra zviyelerine srasyla oullarnn, torunlarnn ve oullarnn torunlarnn ve nihayet nesil tkenince kendi tarkatlarndan bir derviin eyh olmasn art koymalarndan kaynaklanan bir zorunluluktu592. rnein; Kasmpaa Mevlevhnesi eyhi emseddin Efendi vefat edip, mahdumu Ali Efendi postniin olmutu(1270/1853). Ali Efendi ocuk olduu iin, Mesnevihn- mehur Hsameddin Efendi merhumun irdesiyle, Kasmpaa Mevlevhnesinde kdemli Mevlevlerden gayet bid ve zhid, hakkk Kadri Dede Efendi namnda bir zt vekleten postnin yapmlard593. Vekil Kadri Dede, kk eyh Ali Efendinin dairesinde ve odasnda birlikte oturur, dedeleri idare ederdi594. Benzer bir durum da Beikta Mevlevhnesinde olmutur. Sultan Aziz, Boazii kysndaki raan sarayn yaptrrken, saray iinde kalan Beikta Mevlevhnesini yktrmtr. O srada post makamnda, Mevlevhnenin 16. eyhi Yeniehirli Nazif
590 591 592 593 594

Meihat Arivi, Tekke ve Zviye Defterleri, nr.1769, vr.226. Kara, Bursada Tarkatlar, s. 68 Yediyldz, XVIII. Yzylda Trkiyede Vakf Messesesi, s. 223. A Dede, Bir Mevlevnin Hatralar, Haz. Reat Ekrem Kou, stanbul 1960. s. 30. A Dede, age., s. 32.

143 Dedenin henz 8 yandaki olu Hseyin Fahreddin Efendi bulunuyordu. Kk eyhin niblik ve vsiliini ise Reid Dede adnda bir zat yapyordu595. Uhdesinde bir memuriyet veya asker grev bulunan kimseler eyhlik yapamadklar iin, bu durumda olanlarn yerine de vekleten atama yaplrd. rnein skdar Nuh Kuyusunda bulunan Kartal Baba Tekkesi eyhi vefat edince, olu Muhtar Efendi yerine postniin olmutur. Kendisi stanbul ordusu kaleminde mmeyyiz olduundan yerine bir vekil tayin etmitir596. Kendisi bir meihata talib olduu zaman da, resmi grev ve sorumluluklarndan istifa ve ehliyet ve liyakat snav yapldktan sonra ancak buna izin verilirdi597. Muallim Naci 1860 yl Osmanlsnda geen ocukluundan bahsettii eserinde, babasnn ayakkab dkknnda alan, hem eyh, hem dervi, hem de sara kalfas olarak nitelendirdii Hac Ali Efendi hakknda bilgi verirken ok nemli bir konuya dikkat ekmektedir. Onun Fatih civarnda bulunan Kubbe Tekkesi eyhi Hamdi Efendiye intisapl bir dervi olmakla birlikte, ayn zamanda Helvy Derghnn eyh vekili olduu, haftada bir defa babasndan izin alarak bu derghta if-y vazife yaptn belirtir. Daha sonra Kk Mustafa Paa yaknlarnda bulunan Kara Sarkl Derghnda asaleten eyhlik yaptn ve mezarnn da burada olduunu bildirir598. Yukardaki rneklerden de anlalaca zere, Meclisi-i Meyhn kurulmasndan nce uygulanan vekleten tevcih, Meclis-i Meyhin kuruluundan sonrada tevcihde uyulmas gereken esaslardan biri haline getirilmitir. Buna gre, bir eyh vefat ettiinde ocuklar ya da torunlar ocuk ise, tekkenin vakfiyesinde meihat eyhin evladna art olsun veya olmasn, ncelikli olarak bu ocuk evlad asleten atanrd. Ancak ocuk eyh ehliyet ve liykati kesb edene kadar, icr-y usl- tarkat etmek zere akrabadan birisine veya uygun baka birisine vekleten tevcih yaplmaktadr. Baz durumlarda da bir tekkenin meihat uhdesinde bulunan eyhin kendisi eitli sebeplerle vekil tayin edebilmektedir599. Bazen eyhler hastalk veya uhdesinde baka bir tekkenin meihatnn bulunmas gibi sebeplerden dolay, yerine bakasn vekil olarak tayin edebilmektedir. Vekleten
595 596 597 598 599

Erdem Ycel, Beikta/Bahriye Mevlevhnesi, Sanat Tarihi Yll, Ed.Fak. Yay., stanbul, 1983, sy.:12, s. 164. A Dede, age., s. 25. Meihat Arivi, Tekke ve Zviye Defterleri, nr.1769, vr.5. Muallim Naci, merin ocukluu, stanbul, 1983, s. 36. Geni bilgi iin baknz, Ar, agtez., s. 80-81.

144 idare edilen tekkenin eyhi bil-veled vefat ettiinde, eyhin ailesinde atanacak bir baka ahs da bulunmazsa, ilgili cihet vekleten idare eden ahslara asleten tevcih edilmektedir600. Vekleten atamann yapld bir baka durum da, asleten icr-y usl- tarkat etmek zere atanan eyhin, bu vazifeyi ifa etmeyip tarik-i sufiyyeye min klli vch mnf hal ve hareketlerde bulunmasdr. Bununla ilgili olarak Meclis-i Meyhn 27 evval 1305/1887 tarihli u karar ok anlamldr: Hususan meihat vazifesini f eden zevtn ahlk- hamde ve evsf- gzde ile muttasf olmalar ve db- turuk-u liyyeye muhlif harekttan tevakk ve ictinb etmeleri lzimeden iken, tark-i Saadiyyeden Abdsselm Dergh postniini Yahya Efendi leyl nehr iret ile megul olup, bu misill ahvlden tevakk etmesi kendisine tenbihtu tevbht- mkerrere icra edildi ve ahvl-i seyyiesinden dolay mukaddeman Beyehire nefy tarib olunduu halde, sa etmeyb yine ahvl-i sbkasna devam ile vazifesini f etmemekte ve tark-i Halvetiyyeden Salkmstte Aydnolu Dergh eyhi Fehmi Efendi dahi hayal lubiyyatyla itigal edip bu ise tark-i sfiyyeye min kllil-vch mnfi olduundan, bundan vazgemesi end defa kendisine tenbih edilmi ise de, dinlemeyip meclisin karar tahfif etmekte olduuna ve tark-i Kadriyyeden Doanda Karaba Dergh eyhi Ahmed Efendi ile, tark-i Sadiyyeden Fndkzde Dergh eyhi emseddin Efendi dahi eyyam- muayenesinde, derghlarnda zikr etmeyerek kahvehnelerde tavla ve dama ve emsali lubiyyt ile megul olduklar bit-tahkk anlalmas zerine, uslen kendilerine edilen tenbiht- lzimeyi adem-i is, yine ahvl-i sbkalarna devam etmekte olmalarna ve bunlarn u hallerine terk-i emsaline s-i siryet ile beraber beynel-meyh gft gyu mcib olmakta idiine binen, mm ileyhim haklarnda mczt ve emsaline gayret-i messire olmak ve yine slh- nefs etmedikleri halde uhdelerinde bulunan meihat cihetleri ref ile har ehl erbbna tevcih klnmak zere, imdilik mm ileyhe umr-u derghtan el ektirilerek vazifeleri bil-vekle idare ettirilmek ve muhasest- derghtan slsn itm- tam ile Mukbele gnleri vuku bulacak mesrifta sarf edilmek zere vekil olan zevta ve sls dahi hizmet-i meihattan el ektirilen mm ileyhime verilmek zere Abdsselm Dergh vekletine tark-i mezkrun kudemy- meyhndan bid elebi Dergh eyhi Mustafa ve Aydnolu Dergh vekletine dahi Zeyrek eyhi Halil Efendilerin
600

Ar, agtez., s. 83.

145 tayini ve Karaba Derghyla, Fndkzde Dergh eyhleri vazife-i meihatlar dahi mterekleri bulunan biraderleri Rz ve rif Efendiler tarafndan f olunmas hususuna heyet-i ciznemizce bil-ittifak karar alndndan601. Hem vekleten hem de mtereken tevcih rneini grdmz bu kararda meclisin uygunsuz davranlarn tahkik sonucu tespit ettii eyh efendileri meihattan tamamen uzaklatrmayp, yerlerine vekleten veya mtereken tevcihi tercih etmi olmas dikkat ekici bir konudur. Hlbuki yaplmas gereken, terbiye-i nefs ve tezkiye-i ahlk ile muttasf olmayan meyh ve dervinn bu messeselerden ayklanmas, tamamen uzaklatrlmasdr. Bu olmad gibi, dergh tahsisatnn te biri dahi grevden alnan eyhe verilmeye devam edilmitir. Bunun byle oluunda kanaatimizce vakfiye artlarnn belirleyici ve zorlayc olmasnn etkisi vardr. Daha nce de sylediimiz gibi art- vakfn tekkelerin bozulmasnda nasl bir etkiye sahip olduu bu kararda da akca grlmektedir. 3. Mtereken tevcih: len eyhin iki olu varsa, dergh- erif bazen her ikisinin uhdelerine mnsafeten tevcih olunup, mnvebeten icr-y usl-i tarkat etmekteydiler602. Meclis-i Meyhn oluumundan nce de herhangi bir tekkedeki meihat ciheti mteaddit hisselere blnerek, birden fazla kiilere tevcih olunmulardr. Mtereken tevcih konusu Meclis-i Meyhn kuruluundan sonra da bir teml- kadm603 olarak uygulanmaya devam etmi ve ilk karlan cihet nizamnmesinin on nc maddesinde604 meclise uyulmas gereken kurallar arasnda yerini almtr. Mterek tevcih konusunun da, yine evlda mert vakfiyeler605 yznden ortaya km bir durum olduu grlmektedir. Bir eyhin vefatndan sonra mnhal olan cihete birden fazla ehil evld tlib olmakta ve vakfiyeler de bunu gerekli klyorsa cihet bazen nsf bazen rub veya daha fazla hisselere blnmek suretiyle ocuklarn zerine mtereken tevcih edilmektedir606.

601 602 603 604 605 606

Meihat Arivi, Tekke ve Zviye Defterleri, nr.1769, vr.108. Mehmed emseddin, Yadigr-i emsi, I-II, 112. Meihat Arivi, Meclis-i Meyh Mazbata Defleri nr.1762, vr.119b. Meihat Arivi, Meclis-i Meyh Mazbata Defleri nr.1762, vr.6a Meihat Arivi, Meclis-i Meyh Mazbata Defleri nr.1762, vr.2a. Meihat Arivi, Meclis-i Meyh Mazbata Defleri nr.1762, vr.2a, 8b.

146 Anlaamayp birbirini mahkemeye veren eyhzdeler de vardr. eyhzdelerin bir ksm bu konuda ok haris davranrken, bazs da Erefiye Derghna eyh olmas gereken Celalettin Efendi gibi Bu makam benim harcm deildir. diyebilmitir. Bir ksm, mridlerini oaltmann eitli yollarn ararken, bir ksm da Ahmet Baba Efendi Dergh eyhi Mehmet Bahuddin Efendi gibi kendisine intisap etmek isteyenlere yle demitir: Ben henz dervi olamadm. Makam- ird nerededir ki seni irad edeyim. Fakat evkt- hamseye (be vakit namaza) devamla, kimsenin aleyhinde bulunma, ahlk- hamde ile ittisf et. te dervilik budur607. Daha nceleri iki veya daha fazla kiiler tarafndan mtereken yrtlebilen meihat ciheti, belki de yukarda bahsedilen mahzurlar sebebiyle Meclis-i Meyh tarafndan sonralar mterek meihat tevcihi nizamen memnu608 denilerek kabul edilmedii veya en azndan belli artlarla kstland grlmektedir. 12 Muharrem 1299/1881 tarihli bir kararda mtereken tevcih talebine karlk u cevap verilmitir: bu misill mteaddid evld- kibr ve sarini terk ederek vefat edenler, mnhal cihetin mtereken tevcihine nizam msid olmayp, evld- kibrn iinde en ehliyetlisine, evld- kibrnda ehliyet yoksa, evld- sarine tevcihi ve kendisi sinn-i rde vsl olup biz-zat ed-y hizmete kesb-i liykat edinceye dein, o tekkenin mensubtndan bir halifenin vekil nasb ve tayin edilmesi nizm- mevzuu iktizasndan bulunduuna binen609. Mterek tevcih taleplerinin reddedilmeye balanmasndan sonra, mteveff eyhin birden fazla olu varsa, eyh olarak atanacak olun dier kardelere bakmas Padiah iradesiyle art koulmaya balanmtr610. Mtereken tevcih konusu Meclis-i Meyhin uramak zorunda olduu en problemli alanlardan birisi olmutur. Ortadan kaldrmaya alt bu uygulamada ok karklklar vardr. inden kmak iin pek ok defa farkl zamanlarda sk sk talimatlar yaynlad ve yeni uygulamalar iine girdii grlmektedir611. Nihayet 2 Receb1307/1889 tarihli bir Meclis kararnda pederlerinden mnhl olan meihata m607 608 609 610 611

Kara, age., s. 64. Meihat Arivi, Tekke ve Zviye Defterleri, nr.1769, vr.78. Meihat Arivi, Meclis-i Meyh Mazbata Defleri 1762, vr.24a. ; Ar, agtez., s. 85den naklen. Ar, agtez., s. 86. Meihat Arivi, Meclis-i Meyh mazbata Defterleri, nr.1762, vr.128b, 157b, 161b, 163a.

147 tereken mstehak bulunan evlda atama iinin sonradan yaynlanan Ciht nizamnmesiyle tamamen fesh edildii bildirilmektedir612. Bir tekkenin meihatn elinde bulunduran eyh ayn zamanda dier grevleri de yrtebilmekteydi. Bu grevler arasnda imamlk, mezzinlik, kayyumluk vs. sayabiliriz. Mterek meihatlardaki anlamazlklarn ve davalarn grld yer Evkf- Hmyn Mahkeme-i Teftii idi. Sonradan yrrle giren Tevcih-i Cihat Nizamnamesinde de mterek meihatlar tamamen kaldrlm ve tevcihler sadece bir kiiye yaplr hale gelmitir. 2.3.1.4.2. Uhdesinden meihatn alnmas Melis-i Meayihin zaman zaman eyhlikten azletmeyle ilgili bir uygulamasnn olduu da grlmektedir. Kendi isteiyle uhdesindeki meihat cihetini terk edenlerin dnda, baz gerekelerden dolay meclisin grevden ald eyhler de vardr. Bunlar uzun mddet grevini f etmeme613, veya eyhin uzun sren gaybbeti614, sagr olan ocuk eyhin, yerine vekaleten atanan eyhin yannda terbiye grmeyi veya ilim tahsil etmeyi terk etmesi615, yanllkla veya haksz olarak atama yaplmas616, ihtiyarl ya da hastalndan dolay grevini ifaya muktedir olamay617 gibi sebepler yznden uhdesindeki meihat ciheti ref edilerek bakasna tevcih edilmitir. Meclis iin grevden azletmenin en nemli gerekesi, hi phesiz hilf- er erif db ve namus-u tarkattan uzak hal ve hareketlerinden dolay toplumda kargaa ve fitneye sebep olmadr. rnein, Bursada, Bab- Zemin mahallesinde kin Sad Dergh eyhi Nuri Efendinin hilaf- er-i erf efl ve harektna binaen uhdesindeki meihat cihetinin ref edildii618 belirtilmektedir. Bursadaki Kalenderhane Dergh- erfi meihatnda bulunan Abdurrahman Efendi, vahdet-i vcud meselesini tamamen btl saymak ve ona inananlar tekfir etmek, ziyaret-i kubr meselesindeki dncelerinden dolay mezheb-i Vahhb mutekidi
612 613 614 615 616 617 618

Meihat Arivi, Tekke ve Zviye Defterleri, nr.1769, vr.294. Meihat Arivi, Meclis-i Meyh mazbata Defterleri, nr.1762, vr.19b, 41b, 98b. Meihat Arivi, Meclis-i Meyh mazbata Defterleri, nr.1762, vr.75a-b, 56b; nr.1769, vr.241. Meihat Arivi, Meclis-i Meyh mazbata Defterleri, nr.1762, vr.56b, 57a. Meihat Arivi, Meclis-i Meyh mazbata Defterleri, nr.1762, vr.65a-b, 66a. Meihat Arivi, Meclis-i Meyh mazbata Defterleri, nr.1762, vr.24a-b; Geni bilgi iin bkz.Osman Sacid Ar. agtez., s. 69- 70. Meihat Arivi, Tekke ve Zviye Defterleri, nr.1769, vr.42.

148 olduu ve bunun toplumda ihtilaf ve kargaaya sebep olduu iddiasyla grevden azledilmi, yerine art- vakfiyeye uygun ehliyet ve liykat sahibi, ilim ve fazl ile muttasf Hindiyl-asl Abdlkadir Efendi meclisce meihata atanmtr. Bunun zerine Abdurrahman Efendi gadre urad gerekesiyle dorudan Padiaha bir istida ile mracaat etmitir. Mabeyn-i Hmyun ser-kitbetinden Meclis-i Meyhe havale edilen evrak yeniden grlm ve yaplan atamann doru olduu gerekesiyle bu bavuru kabul edilmemitir619. Bir baka arpc rnek de, Kastamonu Mevlevhnesi postniini Sad Efendinin grevden alnma olaydr. Kastamonu Mevlevhnesi eyhi Sivasl brahim Dedenin 1303/1886 ylnda vefatndan sonra olu Said Efendi posta tayin edilmi, fakat Said Efendi henz rte ulamadndan, kendisine trbedr Halil Dede 1312/1894 senesine kadar veklet etmitir. Bilahare Said Efendi uhdesindeki meihat 1326/1909 senesi mays ay balarna kadar 12 seneye yakn mevlevhnede asleten postnin olarak grev yapmtr. Fakat ayn tarihte Resul Meyh Ahmed Ziyuddin Efendi tarafndan db ve nams-u tarkattan uzak ve hibir diyarda eine rastlanmayacak eitli fsk u fcr ve sefhat iinde binlerce fuhiyat ve cinayeti cilvegh olmu, neticede nefret-i mm ve s-i hareket eseri olarak tevkif edilip hapsolunmasndan dolay grevden azledilmi ve yerine Kayserili Ahmed Remzi Dede atanmtr620. Meclis-i Meyhn, eyhlie tayin hakknda zaman zaman ikyet konusu olan ve tartmal baz kararlar da olmutur. Bu ikyetlerin nemli bir ksm, eitli sebeplerle bazen yanl bilgi, bazen de idr veya siyas mdahalelerle yaplan eyh atamalarnda olmaktadr621. Bu mdahaleler tarkat evrelerince siyas tavrlar olarak deerlendirilmi ve yersiz bulunmutur622. 2.3.1.4.3. Vakfiyelerin kayt ve korunmas Kendisi de Nak olan, fakat ttihat ve Terakk ile mnasebetleri akabinde Bektalie getii yolunda rivayetler bulunan Musa Kzm Efendinin eyhlislml srasnda hazrlanan ve Heyet-i Vkeldan sonra padiahn tasdikinden gemi ekli 9

619 620 621 622

Meihat Arivi, Mazbata Defterleri, nr.1762, vr.137b. Sezai Kk, Mevlevliin Son Yzyl, Simurg, stanbul, 2003, s. 434- 435. Meihat Arivi, Mazbata Defterleri nr.1762, vr.1b. Albayrak, Trkiye'de Din Kavgas, s. 203- 210.

149 evval 1336/18 Temmuz 1334 tarihli Takvim-i Vekyide yaynlanan 19 maddelik Meclis-i Meyh Nizamnmesinin Meclis-i Meyh ile Encmenlerin vazife ve salhiyetlerinden bahseden 5. maddesi, messeseye dier vazifelerin yannda u vazifeleri de vermektedir623: Tekynn ehemmiyet-i mevkiyesi ve yendegn ve rvendegn ve hdemt- umumiyyesi itibariyle sunf ve derecta taksimi ve meyha ait sicil-i ahvlin tanzimi ve teky ve zevyya mteallik vakfiyelerin kayd ve hfz ve bunlarn tedkk ve tatbiki Meclis-i Meyhn cmle-i vezifindendir624. Tekke vakflarna ait vakfiyelerin kayt ve hfz ve bunlarn tetkik ve denetimi Meclis-i Meyhin vazifelerindendi. Meclis-i Meyh meihat tevcihlerinde ncelikle vakfiyelerin artlarn dikkate alyor ve muamelelerini bu vakfyelere istinden yapyordu. Evldiyet dndaki tevcih muameleleri, iczetnme alm olan halifelerin iczetnmesi kontrol edilerek yaplyor ve bu iczetnmeler Meclis-i Meyh tarafndan kaydediliyordu625. Bu adan tekkelere ait vakfiyelerin korunmas, tevcih muamelelerinin salkl yrtlmesi iin ok nemlidir. Aslnda meclise ait defterlerden anlaldna gre tekkelere ve eyhlere ait ilemlerin kayd altna alnmas bu nizamnmeden ok daha ncedir. 2.3.1.4.4. Tekkelerin teftii Meclis-i Meyh kurulana kadar tekkelerde yaanan problemler, zel fermnlar, mahkeme kararlar veya payitahttan gnderilen zel grevlilerin hakemliinde zlyordu. stanbul ve Bursa gibi byk ehirlerdeki mutasavvflar arasnda kan problemler de, herkesin ilm ve manev ynne sayg duyduu meyhn hakemliinde hallediliyordu. Daha ok saygya dayal bu otoritelere devletin de destek olduu, ksm yetki verdii, yani bir yn mehbete dier taraf Saraya bakan yar resm diyebileceimiz eyhlmeyhlk makamnn ihdas edildii anlalmaktadr. eyhlmeyhlarn daha ok manev kemline inanlan eyhler iin uygun tekke veya sahibi kalmam tekkelere uygun eyh bulunmasna gayret gsterip, eyhlislm veya Sadrazam nezdinde giriimde bulunduu, ounluu arz tarzndaki bu tekliflerin rica gibi alglanlarak zm retildii grlmektedir626.
623 624 625 626

.Kara, Din ile Modernleme Arasnda, s. 327. Meclis-i Meyh Nizamnamesi, s. 2-3. Ayrca tercmesi iin bkz. M. Kara, Tekkeler ve Zviyeler, s. 389-390. Aydn, agmak., s. 99. Ycer, age., s. 652.

150 Bu uygulamann hangi tarihten itibaren balad kesin olarak bilinmemekle birlikte Hseyin Vassaf, Eyp Kadlndan Taburun Tekkesi eyhliine geen Gzolu eyh Hseyin Efendi (1151/1738)nin, bir fermnla Sadiyye meyh zerine eyhlmeyh tayin edildiini haber verdikten sonra, Sadiler zerine ilk olarak eyhlmeyh olarak atanan kiinin 1140/1727de inzivya ekilen eyh Abdsselm eybn olduu ihtimalini ileri srer627. Buna gre ehhlmeyh ihdasnn XVIII. asrn balarndan itibaren baladn sylemek herhalde yanl olmaz628. Anadoludaki tekkelerde bulunan ekime, ihtilaf ve karklklarn vliler tarafndan tefti edilip halledildii de grlmektedir. Bunun en ilgin rnei, Krehir Hac Bekta- Vel derghna devlet tarafndan atanan Nak eyh Yahya Efendi ile, oradaki Bekta baba ve dervileri arasnda vuk bulan ve srekli ikyetle meihat rahatsz eden ekimenin tahkk ve teftii iin Ankara valisi Srr Paann629 grevlendirilmesidir. Srr Paa eyh Yahya ve Bekta babalar ile tek tek grerek sz konusu ikyet ve karkln sebeplerini aratrm ve neticede problemin tekkenin isleyiinde ve idaresindeki yetki kargaas olduunu tespit etmitir. Meselenin halli iin de eyh ve dervilerden oluan bir komisyon kurarak bir lyiha ve 12 maddeden oluan bir nizamnme hazrlamtr (6 evval 1302/1884). Bir nshas eyhlislmla, bir nshas Pir Evinde, bir nshas da nezd-i hkmete gnderilen630 bu talimatnmenin, yaklak bir ay sonra 11 Zilkde 1302/1884te Meclis-i Meyhta da grlp onayland grlmektedir. Ayrca Ankara Valisi ve merkez nibinin yaptklar yn- takdir ve memnuniyet ilerden dolay eyhlislmlk tarafndan onurlandrlmas istenmitir631. Meclis-i Meyhn kurulmasndan sonra da, zellikle Dersaadet ve Bild- Salsede bulunan tekke ve zviyelerin teftii iin mfettiler intihab olunduu grlmektedir. Meclis-i Meyhe ait defterlerde, mfetti tevcihleri ile ilgili kararlarn ilkinde mfettilerin grev tanmlamas u ekilde yaplmaktadr: Malum-u li-i hazret-i Mehatpenahleri buyrulduu zere, bil istisna bilcmle teky ve zevynn mnaf-i db- slk ahvl ve mumeltndan ber ve skknn dahi mensub olduklar tarkat- liyyeye muhalif tavr ve hareketten men ol627 628 629

630 631

Vassaf, Sefine, I, 342. Ycer, age., s.652. Trabzon, Diyarbakr ve Ankara valilii yapm, mteaddit tefsirler yazm, dindar ve ehli tasavvuf bir zattr. Ktphnelerde oka eseri mevcuttur. Bkz A. Rfk, Bekta Srr Mdafaasna Mukbele, IV, 138. Bkz A. Rfk, age., IV, 147- 159. Meihat Arivi, Mazbata Defterleri, nr.1762, vr.120b-121a.

151 malar, ol babdaki vesil-i slhiyyenin ssl-esas olmasna ve turuk-u liyyenin fazilet-i asliye ve llet-i iyyesini hsn- muhafaza maksadna binen, u esas mtemdiyen nezretle muhtac- slh ve ikmal olunan sir husstn istihsal esbab- icriyyesine dahi meclis-i dervinemize mahsus talimtn yedinci, dokuzuncu ve onuncu maddeleri sonucunca Heyet-i dervinemize verilmi bulunan emr ve irde-i liyye-i hazreti fetvapenanileri mucebince; Bilcmle teky ve zevy mey- kirmna bu bbn nasayh- lzme ve tenbiht muktezasyla cmi matbu ihtarnmeler gnderilmi ise de, baz tekye ve zviyelerin hilf- merd, yani db- tarkatla gayr-i mtenasib bir takm muamelt vukua geldii istihbr olunduuna mebni, husl-u matlub hakknda bir tedbir-i er mustahsin sahibn inhdna lzum grld, netice-i mzakere-i meclis-i dervinemiz olunmakla, bilumm teky ve zevyay aled-devm tefti etmek, ol babda eriat ve tarkata mnfi olarak mahede edecei hlt ber vech-i mezkr iktab ve istihsal edecei malumtn ber tafsl sekene-i mevcd ve mumelt- vakasn kmilen iktb eylemek, meclise beyan ve ihbar eylemek zere gidb dolamak gelup gitmek, masrif-i sriyye imdad olmak in, ehr yz elli guru maa, buna ehil bir mfetti intihb hakknda meclis-i dervinemize msaade-i liyye hazret-i fetvapenaniler izn buyurulmas babnda632. aban 1302/1884 ylna ait bu toplant tutandan anlaldna gre, Meclis-i Meyh tekke ve zviyelerde uyulmas gereken hususlara dair, defaatle tembih ve nasihatleri hvi matbu yaz gnderilmesinden bir netice elde edemeyince, ilk defa maal ve devaml bir mfetti intihbnn yararl olaca kararna varm ve durum eyhlislmla bildirmitir. eyhlislmln da onaylamasyla, yaklak iki ay sonra (18 zilkade 1302/1884) erif Paazade Ali Rza Efendi Umm Teky Mfettii namyla intihab klnd633. 24 muharrem 1304/1886 senesinde de mfetti saysnn ikiye karld ve bu i iin Hac Ahmed Muhtar Efendi ile Mtakzde Dergh eyhi Ahmed Rfat Efendinin yz ellier kuru maa ve ellerine bir kta talimat verilerek ittifakla intihab edildii kaytlardan anlalmaktadr634. 2 Cemaziyel-Ahir 1304/1886, yani yaklak alt ay sonra Mtakzde Dergh eyhi Ahmet Rfat Efendi, arza-i vcudiyyesini mazeret gstere632 633 634

Meihat Arivi, Mazbata Defterleri, nr.1762, vr.114b. Meihat Arivi, Mazbata Defterleri, nr.1762, s. 123a-b. Meihat Arivi, Tekke ve Zviye Defterleri, nr. 1769, vr.6, 11.

152 rek bu grevden istifa etmi, Meclisce Bild- Selsede bulunan tekkelerin tek mfetti tarafndan teftiinin yeterli olaca gerekesiyle yerine kimse atanmamtr635. En son karlan 1918 ylna ait Meclis-i Meyh Nizamnamesinde, tekkelerin tefti ve denetimine dair bir talimatname neredilmitir. Burada M. Meyhe tekkeleri daima murakabe altnda bulundurma, bunun iin gerekli tefti heyetlerini oluturma ve yaplacak ilemlerle ilgili uyulacak esaslar ayrntl olarak belirtilmitir636. 2.3.1.4.5. Tekke ve tarkatlarla ilgili ortaya kan problemlerin zlmesi Meclis-i Meyhn zmek zorunda kald, daha ok tevcihlere ilgili problemlerdir. Bir tekkeye birden fazla kiilerin talip olmas ve onlar arasndan en uygun ve en ehliyetlisini tespit etme, Meclisin uramak zorunda kald ve defterlerine baklrsa kuruluundan beri de en ok yapt ilerden biri olmutur. zellikle vekleten ve mtereken tevcihlerdeki ihtilf, ikyet ve problemlerin daha youn olduu anlalmaktadr. Bu problemlerin gerek olumasnda gerekse hallinde en nemli husus, haberleme konusunda yaanan skntdr. Zira taradan eyh atanacak kiilerle ilgili olarak salkl bilgi aknn salanamamasdr. Farkl kanallardan birbirinin zdd birden fazla bilgi ulamas, en byk sknt kaynan oluturmaktadr. rnein grevini terk ettii gerekesiyle grevden el ektirilen bir eyh, mahallin ileri gelenleri ile muhtarlarn ahdetlerini ieren arzuhal ile ispat- vazife etmesinden dolay grevine iade edilebilmektedir637. Tekkelerle ilgili yaanan dier problemler de, tekkelerin gelirlerinin paylam, eyhlerin bor ve alacaklar, tekkelerin tayntlarn almada yaadklar skntlar638 olarak sralanabilir. Ayrca len bir eyhin ocuk ve aile efrdnn, tekkeye yeni atanan asil veya vekil eyhler tarafndan madur edilmeleri konusu da bir baka problem kaynadr639. Bu gibi durumlarda genellikle Meclis-i Meyh vefat eden eyhin e ve kk ocuklarnn lehine olarak yeni eyh tarafndan korunma ve baklma artyla atama gerekletirmektedir.

635 636

637 638 639

Meihat Arivi, Tekke ve Zviye Defterleri, nr. 1769, vr.39. 8 Eyll 1334 tarihinde yaynlanan bu talimatnamede belirtilen tekkelerin teftiinden sonra mfettiler tarafndan gnderilen raporlardan herhangi biri stanbul Mftl meihat arivinde ok istememiz ve aratrmamza ramen bulunamamtr. Meihat Arivi, Meclis-i Meyh Mazbata Defler, nr.1762,48a-b. Bkz. Ar, agtez., s. 104-110. Bkz Meihat Arivi, Meclis-i Meyh Mazbata Defleri, nr.1762, vr.50b.

153 Btn bunlardan sonra Meclis-i Meyh, kuruluu ve faaliyetlerine bakldnda, tekke ve tarkatlara ynelik topyekn bir slahttan daha ok, o gne kadar srdrlen tarkatlara ait uygulamalara, merkezileen ve kurumlaan devlet organlarna, deien toplum yapsna, artan nfusa uygun olarak tekkeler iin de bir merkezi kurum ve kurallar konmak istenmitir denebilir. nk sz konusu meclisin, gemiten farkl ve yeni saylabilecek bir faaliyeti maalesef grlmemektedir. Meclis-i Meyh, deien ve gelien dier devlet kurumlar gibi, tekke ve tarkatlar dzelten, slh eden bir kurum olmaktan ziyade, zaman iinde grev ve sorumluluklarn belirleyen, kendi kurumsal yapsn glendiren resm bir kuruma dnt sylenebilir.

2.4. Merutiyet Dnemi Ve Meyh

Devletin dengesiz ve dalmaya doru gidiini durdurmak maksad ile Tanzmttan ok nce, III. Selimin, Nizm- Cedd, Alemdar Mustafa Paann, Sekbn- Cedd teebbsleri ve balatlan slaht hareketleri ile parlamenter rejime doru giden devlet ve hkmet messesesi, II. Mahmdun gayretleri ile devam ettirilerek, daha da ileri gitmi, Vaka-i Hayriyyenin ardndan, muhtelif nzrlklarn ve Meclis-i Vl-y Ahkam- Adliyyenin tekili ile de yepyeni bir vehe kazanm gibidir640. stiar bir gaye ile de olsa byle bir meclisin kurulmas, Abdlmecd Hann, kendi selahiyetlerini bizzat tahdd ettii Glhane Hatt- Hmaynu ve II. Abdlhamdin clusu ile lan edilen Kanun- Esas, mezkur hedefe doru gidiin, ilk ve en nemli iaretleri olarak ele alnabilir. Nihayet, 18 Mart 1877de tekil edilen merut idare ile bu duygu ve dnce kuvveden fiile km gibidir. lk anayasa demek olan Kann- Esasnin kabul ve Meclis-i Mebsann tekili ile tess edilen merut idarenin din, itima ve iktisad istiklallerini, siyas bir istikll ile btnlemeye alan devletin mtecnis olmayan unsurlar arasnda nasl bir netice tevld edecei aa-yukar kestirilebilir. Devletin varln korumas ve ilerlemesinin, Avrupada geerli olan Merut bir idarenin kabulyle mmkn olacan savunan Namk kemal ve arkadalar, Kanun-i Esasinin hazrlanp Meclis-i Mebsann almasn istiyorlard. Bu sayede memlekette adalet ve hrriyet hkm srecek, gayr-i mslimler Padiaha sadakatten ayrlmayacak-

640

Kaynar, age., s. 198- 202.

154 lardr641. Fakat 1876da Merutiyetin ilnnn ardndan gelien olaylara bakldnda, sonucun sanld gibi olmad, gayr-i mslim Osmanl tebasnn maksad, devlete bal kalmak deil, nce zerklik ve sonra bamszlk elde etmek olduu anlalmtr642. Kanun- Essi ile kabul edilen ahs hrriyet, tebaann ad geen kesimlerinde, muhtariyet eklinde yorumlanm, bu istekleri de ilk Meclis-i Mebsanda, her biri kendi dillerinin resm dil olmasn isteyecek derecede tezhr etmitir. Siyaset dilinde hasta adam damgasn yemi, yorgun ve ypranm Osmanl Devletinin her blgesinde, istikll sevdas ile bakaldrm mslim ve gayr- mslim tebaann temsilcisi ve birbirine zt menfeatlarn arpt bu meclis, 13 ubat 1878de, II. Abdlhamd tarafndan, fiilen tatl edilmi, otuz yl akn bir sre de, hi almamtr. XIX. asrn bariz vasf olan ikilik veya eski-yeni mcadelesi, Abdlhamdin bu icraatndan sonra yepyeni bir safhaya girmi ve asl mcadele, yenilik adna baarsz kabul edilen I. Merutiyet ile eski adna bir malubiyet telakki edilen II. Merutiyet arasnda cereyan etmitir denebilir643. Merutiyet dneminde tekke ve tarkatlara ynelik dorudan veya dolayl yaplm her hangi bir slh ve tanzim faaliyetinden sz edilemez. Ancak zellikle II. Abdulhamidin hem ahs meyli hem de, siyas dncesinin bir gerei olarak tarkatlara ok ciddi ilgi ve desteinden bahsedilebilir. Bu ilgi ve destek sayesindedir ki, bu dnemde tekke ve tarkatlarn hem toplum iersinde, hem de i ve d siyasette itibar ve etkinlii artmtr. Bu adan II. Abdulhamid dnemi tekke ve tarkat slahtlar asndan yeni ve farkl bir uygulama iermemekle birlikte, onun madd ve manev destei sayesinde, i bnyelerindeki yaralar sarma, eksikleri giderme, enine bir genileme imkn bulmulardr denebilir. Bu ynyle de II. Abdulhamid ve Meyhn yakn ilikisi zerinde bir miktar durmak faydal olacaktr. 2.4.1. II. Abdulhamid dnemi Tarihte hibir Mslman Sultan II. Abdulhamid kadar nemli kararlar almak zorunluluuyla kar karya kalmamt. O samimi bir Mslman, mutlakyeti bir padiah ve fakat ayn zamanda modernlemeye inanm bir insand. O seleflerinin gerekle-

641 642 643

Kuran, agmak., s. 194. Tunuslu Hayrettin Paa, Mukaddime-i Akvml Meslik f Mrifeti Ahvlil- Memlik, stanbul, 1296/1878, s. 7 vd. Gndz, age., s. 217.

155 tirdii btn reformlar muhafaza ettii gibi, zellikle edebiyat, bilim ve eitim alannda yeni pek ok almlar yapmtr644. Onun gerek hayatnda gerekse politikasnda, ilk bakta izah zor elikiler grlr. Szgelimi, din adan son derece muhafazakr olmasna ramen, kendi gnlk hayat, yaama tarz ve alkanlklar bakmndan en Avrupa bir sultand. Eitim, ynetim, iletiim ve ulam alanlarnda gerekletirdii reformlar Osmanl toplumunun i dokusunu Tanzmt reformlarndan ok daha derinlemesine etkiledi. Benzer bir ekilde, bir slmc olmasna ramen, yakn alma arkadalarndan bazlar gayr-i mslimdi. Bankacs Zarifi ve hekimi Mavroyani Rumdu; dostu Arminius Vambery bir Macar yahudisiydi. Saltanat dneminde ok sayda hristiyan hkmette grev ald, mevki igal etti. Ama Sultan mrnn sonuna kadar dinine bal bir mslman olarak kald ve slmn amel ve ibadetinin stnlne hep inand. Camiler yaptrd. Mekke ve Medine gibi kutsal yerlerde onarmlar yapt. Din tren ve gsterilerde masraflar devlet bcesinden karlad645. slm ksmen bir ideoloji haline getirerek n plna karm, halifelii mslman toplumlar birletirici bir sembol haline getirmitir. II. Abdulhamid hem devleti hem de toplumu glendirmeye nem vermiti. Bir yandan merkeziyetilii u noktaya karrken, kendinden nceki dnemlerde grlmeyen bir ekilde toplumu da deitirmeye tabi tutmu, eitim sistemini alabildiine geniletmitir. Devlet idaresinde sk istibdat savunurken, halifelii de saltanatnn siyas gcn artrmada iyi kullanmtr646. Saltanat dneminde tasavvuf evreleriyle ustaca ilikiler kurmu slm ve devlet politikasnn647 uygulaynda onlardan ok istifade etmitir. ncelikle Onun slm dnyasndaki birlik ve beraberlii salamak, batl devletlerin muhtelif unsurlar zerindeki emel ve tesirlerini bertaraf etmek iin tarkat mensuplaryla kurduu ilikiyi ortaya koymaya alacaz. II. Abdulhamid dnemi bir anlamda devlet-tarkat yaknlamasnn yeniden yaand bir dnem olmutur. Her geen gn ktye giden devleti kurtarma tedbirlerinin baarszla uradn gren Sultan Hamid, hem i hem de d politikada medrese ve tekke gibi iki temel messeseye dayanmay tercih etmitir.

644 645 646 647

Karpat, age., s. 22-23. Karpat, age., s. 282. Karpat, age., s. XXIV. Karpat, age., s. 23.

156 Vaka-y Hayriye ile balayan devlet-tarkat tartmas, adeta ikinci Abdulhamid dnemi ile devlet- tarkat yaknlamasna dnmtr. Sultann politikasna ister Pan-slmizm diyelim, ister ttihad- slm diyelim, isterse baka bir kelime kullanalm, kesin olarak bilinen bir ey varsa, o da II. Abdulhamidin tarkat mensuplaryla iyi geinmek iin elinden geleni yapm olmasdr. O bu ilikiyi devletin bekas iin zarri grmtr648. XIX. asr Osmanl toplumunun ok etkili unsurlar olan tarkatlar kullanarak bu sahada harekete geen II. Abdulhamid, bu yolla, devletin uzaktaki Mslman vilayetlerinde etkili olmak istemitir. Tarkat mensuplarnn cemiyetteki yerini iyi takdir ederek, daha iktidarnn ilk yllarnda onlar harekete geirmitir. 1877- 1879 Osmanl-Rus savann banda tarkat eyhlerine bir emir gndererek, hergn bir tekkede toplanarak Mslman ordusunun zaferi, din dmanlarnn yenilmesi iin dua etmeleri, halk motive etmelerini istemitir649. O, dneminde yaayan birok mutasavvf ile iyi ilikiler kurmu olmakla birlikte, yakndan grp tant ahslarn balcalar: Kuzey Afrikada yaygn Meden-azel tarkatnn eyhi eyh Zafir Efendi, Suriye blgesinde yaygn Rufa tarkatnn eyhi Ebul Hd Efendi, yine Kuzey Arabistana nfzlu, feraet-i erife vekili Ahmed Esad Efendi saylabilir650. Yeri geldiinde bu kiiler ve Sultanla ilikileri hakknda bilgi verilecektir. 2.4.1.1. II. Abdulhamidin i politikas ve meyhla ilikisi Abdulhamidin milletin fertleri arasnda fikir ve inan, ittifak ve ittihadn oluturulmasyla ancak d politikada baarl olacana inanyordu. Osmanl lkesinin bir din ve iman lkesi olduunu ve yle kalacan din anlay yklrsa devletin de yklacan grd iin, Onun btn faaliyetlerinin muhatab Mslman cemiyet olmutur651. Bunun iin de devletin i dzeninden, sosyal faaliyetlerden, slm messeselerin durumlarn iyiletirmeye, dn gn ve gecelerin nemine uygun olarak kutlanmasna, giyim ve kuamdan elenceye varncaya kadar sosyal hayatn her trl tezahrne sl648 649 650 651

Mustafa Kara, II.Abdulhamid Dnemine Tasavvuf Tarihi Asndan Genel Bir Bak, II.Abdulhamid ve Dnemi sempozyumu Bildirileri, Seha Ne., stanbul, 1992, s. 69. Cezmi Eraslan, II. Abdulhamid ve slm Birlii, tken, stanbul, 1992, s. 217. Osmanl Ansiklopedisi II.Abdulhamid 1876-1909, Siyas Tarih z Yay., stanbul, 1996, VII, 10-11. Cezmi Eraslan, Dogrular ve Yanllaryla Sultan II.Abdulhamid, Nesil Yay., stanbul, 1996, s. 67.

157 m bir hava kazandrmaya gayret etmitir652. Devletin slmc bir siyasete dndn grdmz bu yllar Osmanl cemiyetinin de slm daha iyi yaamak yolunda istekli olduu yllard. Henz tamamen bozulmam ekliyle tekkeler, Mslman halk iin sosyal eitimin gerekletii yerlerdi. Halkn byk bir ksm merebine uygun tarkatlere intisab etmiti. Tarkat eyhleri genellikle ballar zerinde tam bir otoriteye sahip olduklar gibi, tarkatn tm memlekette yaylan kollar vastasyla ummi bir arlklar vard653. Bundan dolay tabii yaps ve varlyla sosyal bir eitim messesi olan tarkatlar desteklemi, memleketin en uzak yerlerine kadar nfzunu yaymada bunlardan ok iyi istifade etmitir654. Devrine kadar devam eden devleti kurtarma teebbslerinin baarszlkla neticelenmi olduunu gren padiah, hem i hem de d politikada ttihad- slm fikrine arlk vermi, icraatlarnda da, medrese ve tekke gibi iki temel messeseye dayanmay tercih etmitir. Kendisinin, azel eyhi Mehmed Zafir Efendiye mntesib olduu sylenen II. Abdulhamid, Ebul Hud Efendi ve Ahmed Zyaddn-i Gmhanev gibi meyih ile zaman zaman sohbet eder655, onlarla istiare ederek gr ve temennilerini almaya ayr bir ehemmiyet verirdi656. II. Abdulhamidin sk sk grp fikir al veriinde bulunduu eyhlerden biri de Yenikap Mevlevhnesi eyhi Osman Salahaddin Dede(. 1304/1887)dir657. Osman Dedenin Abdulhamidle ilikisinin temelinde Mithat Paa vardr. Yeni kap Mevlevhnesine yakn bir yerde ikamet eden Paa sk sk dergha gidip geldii, banda Mevlev sikkesiyle zaman zaman burada oturduu rivayet edilir658. eyh Osman Efendi lk eyhlik yllarndan beri sarayda hrmet edilen, gerek II. Mahmud ve gerekse Sultan Mecid Hann pek ok tevecch ve iltifatlarn kazanm bir zatt. Hatta bir gn karl ve tipili bir havada Sultan Mahmud beraberinde Sultan Mecid ve Sultan Abdulaziz bulunduu halde dergha gelmitir. eyh Efendi eski ve gzel adetlere uyarak buhurdanlklarla onlar karlamaya kotuunda, Sultan Mahmudun ilk sz:

652 653 654 655 656 657 658

Eraslan,age., s. 68. Eraslan, II. Abdulhamid ve slm Birlii, s. 218. Eraslan, Dorular ve Yanllaryla Sultan II. Abdulhamid, s. 71. Gndz, age., s. 216-235; Eraslan, II.Abdulhamid ve slm Birlii, s. 217. Butrus Abu-Manneh, eyh Ahmed Ziyaddin el-Gmhnevi ve Hlid-Ziya Tekkesi, ay., s. 41. Kara, II. Abdulhamid Dnemine Tasavvuf Tarihi Asndan Genel bir Bak, s. 69- 70. Mehmet Ziya, Merkez-i Mhimme-i Mevlevyeden Yeni Kap Mevlevhnesi, s. 181.

158 eyh efendi bu havada bizi sizin gnlnz ekti. (ehzadeleri gstererek) bunlar olsayd gelmezlerdi. eklindeki derviane hitab olmutur. Nihayet Abdulmecit Han tahta ktnda yine byle karl bir havada Yenikap Mevlevhnesini ziyarete gelir. eyh Osman Efendi padiah karladklarnda Sultan Mecid eyhe; Nasl, eyh Efendi, hani ya peder bunlar olsayd gelmezdi demiti, nasl, gelebildik mi? Diyecek ve hem hafzasndaki kuvveti, hem de yaratlndaki ahane ykseklii ispat edecektir659. Osman Selahaddin Dede Abdulhamid devri siyas olaylar iinde yer alm bir isimdir. Onun II. Abdulhamidle ilk temas, Beikta sarayndaki Veliahd dairesinde olmutur. Bu bulumada arac Cemile Sultann ei Damat Mahmud Paadr. Bu bulumada Hamid Efendi eyhin elini pm ve ondan Padiahlardan miras kalan bir takm mcevheratn kaybolmaya baladndan ikyetle durumu Mithat Paaya anlatmasn istemi ve korunmasn rica etmitir660. Bu sayede Abdulhamidle zel bir ilikisi olan Osman Nuri Dede onun tahta gemeye hazrland sralarda da bir grme yapmtr. Yannda Mithat Paa olduu halde boaz iinde Hac Osman Bayr ile Maslak yolu zerinde bulunan kkte vuku bulmutur. Bu bulumaya Mithat Paay Osman Selahaddin Dede gtrm ve burada Abdulhamid, Mithat Paaya Padiah olduu takdirde Knn-u Essyi iln edeceine dair sz ve bir de senet vermitir661. Nitekim Osman Selahaddin Dede, V. Muradn tahttan indirilip yerine Abdulhamidin tahta karld gn Koca Mustafa Paa dergh eyhi Razi Efendi (. 1309/1891), Merkez Efendi eyhi Nureddin Efendi(:1298/1882) ve dier ulem ve meyhla beraber Topkap Saraynda yaplan beyat merasimine arlmlar, Fetv-y erfin gecikmesi zerine telaa den eyhlislm Hayrullah Efendiye: cma-y mmet fetva deil midir? diyerek, orada bulunan zevatn Abdulhamide beyatn temin etmitir. Bu szlerden mteessir olan Abdulhamid Han eilip Dedenin elini pmtr662.

659 660 661 662

Ziya, age., s. 182. Ziya, age., s. 184. Ziya, age., s. 184-185; Glpnarl, Mevlndan sonra Mevlevlik, s. 272. Ziya,age., s. 183; Glpnarl, age., s. 272.

159 Sultan Hamid tahta getikten sonra eyhin yaptklarn karlksz brakmam saraya davet edilerek haftada bir iki gn Mesnev okuyup ders vermesi istenmi ve bunun iin ayda bin kuru maa balanmtr. Fakat bu sadece bir defa gerekleebilmitir663. Osman Selahaddin Dede Abdulhamid tarafndan zaman zaman huzura arlm ve dnyann gidiinden, zellikle devlet ileri ile ilgili grleri alnmtr. O, bir defasnda nalbant kuyumcu hizmetinde, kuyumcu da nalbant ilerinde istihdam olunursa muvaffakyet hsl olmaz 664 diyerek liyakatsiz ve ehliyetsiz baz kiilerin devlet ilerinde istihdam edildiini iaret edecektir. Ayrca O, sadece siyas tavsiyeleri ile deil, baz komisyonlarda bizzat grev alarak hizmette de bulunmutur665. Nitekim 1293/1876 Osmanl- Rus harbi srasnda kurulan ane Komisyonunda grev alm, grevlendirildiine dair yaz Avni Paa tarafndan kendilerine tevdi edilmitir666. Daha sonra gelien olaylar ve Mithat Paann srgn edilmesinden sonra Sultanla eyhin iliksileri bozulmu ve yal olmas bahane edilerek Mesnev derslerine son verilmi ve kendisine verilen bin kuruluk maa da kesilmitir667. Bundan sonra da dergh gzden dt iin, Celaledin Dede zamannda Abdulhamidin hafiyelerince srekli kontrol altnda tutulmu, dergha girip kan zevatla ilgili istihbarat toplanr olmutur. Hatta Celaleddin Efendinin vefatyla yerine mahdumu Seyh Abdulbk Dede Efendi Yenikap Mevlevhnesi meihat iin defalarca arzuhal gndermesine ramen bir trl irade kmam, ancak Merutiyetin ilnndan sonra bu mmkn olabilmitir. Abdulbk Dede babasnn irtihalinden 72 gn sonra ancak Yenikap Mevlevhnesinin yeni eyhi olabilmitir. Atamadaki bu gecikmeyi Mehmed Tahir Bey, eyh Ebul Hudnn knla altn karl, rvetle Halepli ehliyetsiz birine verip tekkeden Mevlev ailesini karmak istemesine balar668. Sultan ve tarkat eyhleri arasndaki iliki, bu dnemde manev olmaktan ziyade siyasdir. Tarkat eyhleri, Sultann Osmanl ve slm corafyasndaki siyas maksatlarna hizmet ettii mddete n plana kp iltifat grm ve Sultana yakn olma ans

663 664 665 666 667 668

Ziya, age., s. 186. Ziya, age., s. 187. Ziya, age., s. 179-180. Kk, Mevlevliin Son yz Yl, s. 127. Ziya, age., s. 189. Mehmed Tahir (Olgun), Yenikap Mevlevhnesi Postniini eyh Celaleddin Efendi Merhum, Matbaa-i Mekteb-i Sanayi, 1326/1908, s. 28- 29.

160 bulmutur. Bu dnemde ilikileri bozulan ve gzden den Mevlevler, Sultan Abdulhamide kar sessiz bir muhalefet ierisinde olmulardr.669 II, Abdulhamid bir yandan eyh Zafir ve Ebul Hd gibi Arab ve Kuzey Afrika meneli, onun siyas davasna inanp destekleyen baz eyhleri stanbula getirtip onlar madden ve manen destekleyip yannda tutarken, siyaseten aleyhinde olduklarn dnd Mevlev ve Bektaleri de takip etmi, bask altda tutmutur. Onun balangta himaye edip, destek verdii ve mnhal olan ehremini Odaba semtindeki Kelm derghn tahsis edip, daha sonra ilm ve manev liyakatinden dolay Meclis-i Meyh azalna tayin ettii eyh Esad Erbili de bir mddet sonra gzden dm memleketine srgn edilmitir. eyh Efendinin nefyine, yanna gidip gelenlerin oalmasndan ve hretinin yaygnlamasndan padiahn evham sebeb olmutur. Merutiyetten sonra ancak stanbula donebilen Esad Efendi, bu yzden Abdulhamid ve istibdat aleyhinde ar ifadeler kullanrken, ittihatlar ve merutiyeti vdn grrz670. Sultann hzl trmanndan ve popilaritesinden tela ve kayg duyduu bir baka eyh efendi de eyh Ahmed Daistn Hazretleridir. Sivrihisarda bir Nak-Hald eyhi olarak icray- tarkat eyleyen Dastn, ksa zamanda hreti artm, binin zerinde taraftar toplamt. Dindar, hkmete ve padiaha sadk biri olmasna ramen, hkmet aleyhine faaliyette bulunduu sulamasyla, birok mahall komite ve hkim tarafndan yrtlen tahkikata ramen ispat edilemedi. Fakat Sadrazam Kmil Paa Padiaha u raporu sundu. Bu kadar ksa bir zamanda bu kadar ok mrid toplayabilen bir insan, yakn gelecekte ok daha fazlasn toplayacak demektir. Uyandrd derin sayg ve grd hsn kabul, bu adamn tarada ikametini tehlikeli klmaktadr. Onun iin baka bir yere gnderilmesi ve geimini salayabilmesi iin kendisine munasib bir maa balanmas yerinde olur. Bunun zerine hkmet eyhi nce Ankaraya, oradan da1886da ama srd. ok sayda ziyareti am da bile eyhin yann girip kmas zerine gzetim altnda tutulmak zere stanbula getirildi671.

669 670 671

M. Kara, Tanzmt'tan Cumhuriyete Tasavvuf ve Tarkatlar, V, 989. Carl Vett, Derviler Arasnda ki Hafta, ev. Ethem Cebeciolu, Kakns Yay., stanbul, 2004, s. 222223. eyh Ahmedle ilgili dosya BOA, Yldz SRM, dosya 35/38; Alnt 5 Aralk 1886 Tarihli evraktan naklen, Karpat, age., s. 203.

161 Bekta merep eyh Nail Efendinin Trablusgarbtaki srgn hayatndan ancak II. Merutiyetle birlikte dnebilmesi, bu konuyla ilgili baka bir rnektir672. II. Abdulhamid Nak-Hlid tarkatnn Osmanl Trk versiyonu olan Ziyiyyenin kurucusu eyh Ahmed Ziyeddin Gmhnev (1813-93) ile de yakn ilikisi olmu, gr ve dncelerine sk sk mracaat etmi, kendisine ok byk hrmet gstermitir. eyhin lmnde, kendisini cenaze treninde zel bir eli ile temsil ettirmi ve Kanuni Sultan Sleymann Sleymaniye camisinin avlusundaki trbenin giriine gmlmesini emretmitir673. Grld gibi tekkeleri ve ahsiyetleri ile milyonlara istikamet veren eyhler, devletin iinde bulunduu vaziyetten derin bir ztrap duymakta ve bu konuda ellerinden geleni yapmaktan geri durmamakta idiler. Padiah, kara ve demir-yolu hatlarna verdii ehemmiyetle, devletin birbirinden olduka uzak coraf paralarn madde plannda yaklatrmay gerekletirmek istedii kadar, lkenin her kesine serpilmi binlerce tekke ve eyhin evresinde de, gnlden ve iten gelen manev bir yaknlamay tesis ederek dalmay durdurmak azim ve kararnda idi. Bu yzden batl yazarlar, Pan-islmizm hareketinin, Sultan Abdlhamd tarafndan, bilhassa tarkatlara dayanlarak yrtldn ne srmekte ve bat dnyas aleyhine olabilecek bu faaliyete bilhassa dikkat ekmektedirler674. 2.4.1.2. D Siyasette Meyhn Katks mparatorluun en kritik dneminde 33 sene padiahlk yapan II. Abdulhamidin tahta gemesinden ksa bir mddet sonra Osmanl devletinin d siyasetinde itthd-i slm anlay belirgin bir ekilde ne kmtr. II. Abdulhamidin ittihad-i slm fikrinin temelini slm, i siyasette Mslmanlar birletirici, tekiltlandrc bir vazifeyle vurgulamas ve halifelii ise d dnyada gndeme getirip btn dnya Mslmanlarn himaye edici gsterip bir lk birliini tekil etmek oluturur675. Tekke ve tarkatlar da sahip olduklar potansiyelle bu siyasetin uygulama merkezlerinden biri olmulardr.

672 673 674 675

Vett, age., s. 225. Gndz, Gmhnevi Ahmed Ziyeddin (KS), s. 79- 80. Gndz, Osmanllarda Devlet Tekke Mnasebetleri, s. 218- 219. Eraslan, age., s. 65.

162 Devletin muhtariyet isteyen muhtelif unsurlarn, ttihd- slm fikrinin etrafnda muhafaza etmek gayesi ile ortaya kan Pan-slmizm siyaseti, dank ve tekiltsz bir g halinde bulunan Mslman unsurlar hilafet merkezinin etrafnda toplamak ve bylece Osmanl Devleti'nin varlna hayatiyet kazandrmak maksadn tayordu676. O d siyasetinin temelini oluturan slm birliini salamaya ynelik faaliyetlerinde ncelikle u iki amac gerekletirmeye almtr; 1-Sultann, mslmanlarn halifesi sfatyla, gerek Osmanl mparatorluu snrlar dhilinde, gerekse mslmanlarn yaad dier blgelerde mslmanlarn lideri olduu fikrini glendirmek. 2-mparatorluun hasm durumundaki Avrupa lkelerinin her trl hasmne hareketi karsnda birleik ve dayanma iersinde bir mslman toplum imaj izmek677. Onun bu amac gerekletirmek iin bavurduu yollar u ekilde sralamak mmkndr: a-slm ulems ve nfzlu kimselerle irtibat tesis etmek. b- Gazeteler yoluyla propagandalar yapmak. c-Osmanl Konsoloslarnn faaliyetleri. d-Hac ve Hicaz demiryolu. e-Tekke ve Tarkatlarn sahip olduu potansiyeli kullanmak. Dalma, fikir ve hareketlere kar Abdlhamd, tarkatlarn kendi mntesipleri arasnda tess ettii, rk farkll aradan kaldran kardelik duygularndan istifade etmek istemi, stanbuldan ok uzakta bulunan Mslmanlar ve Batl devletlerin mstemlekesi altnda bulunan slm cemaat ile ilgilenmeye zel bir ehemmiyet atfetmitir. Ballar arasnda, dil ve rk farkn ikinci plana iten ve birbirlerine ihvan diye hitab etmeye adab ierisinde yer veren ve bunu titizlikle koruyan tarkat anlay ve terbiyesinin, bu dalmalar durdurabilecek bir gl unsur olduu zerinde durmu, bu maksatla, Afrika, Japonya, Trkistan ve hatta ine kadar eyh ve dervi kafileleri gndermitir678.

676 677 678

Sultan Abdulhamid, Siyas Hatratm, 4. bsk., Dergh Yay., stanbul, 1984, s. 139. Jacop M. Landau, slm Birliini Salamaya Ynelik abalar, Trkler, XII, 132. hsan Sreyya Srma, Fransann Kuzey Afrikadaki Smrgeciligine Kar Sultan II. Abdlhamdin Pan-slamist Faaliyetlerine Ait Birka Vesika, Ed. Fak. Tarih Enstits Dergisi, sy.: VII-VIII, stanbul 1977, s. 157- 158; Srma, XIX. Yzyl Osmanl Siyasetinde Byk Rol Oynayan Tarkatlara Dair Bir Vesika, Ed.Fak. Tarih Dergisi, sy.: XXXI, stanbul 1977, s. 183, 185 vd; Lewis, age., s. 340.

163 Abdlhamid Han, tarkat erbab vastas ile Mslmanlar hilafet merkezine balamaya gayret sarf etmi, zellikle, ngiliz ve Fransz smrgesi altnda yaayan Mslmanlar hilafete manen bal tutmak ve btn Mslmanlarn, merkez ve manev bir otorite etrafnda toplanarak byk bir g oluturmalarn istemitir. Bu konuya hatratnda yle iaret etmektedir: Asyada yz-elli milyon Mslman idareleri altnda tutan ngilizlerin, hilafet mevzuunda teebbslerinin sonu gelmi deildi. Bu Mslmanlar zerinde, hilafetin byk bir nfzu vard. Bunu bildiim iin, ngilizleri kukulandrmadan, her ihtimale kar, Seyyidler, eyhler, derviler gnderip Asyadaki Mslmanlar hilafete manen balamaya husus bir itina gsteriyordum. Buharal eyh Sleyman Efendinin Rusyadaki Mslmanlar arasndaki yapt hizmetleri, bilhassa kranla yad ederim. Bunun ngilizlerle olan mnasebetlerimizde ok faydasn grdm. Hindistan umum valileri, oradaki Mslmanlarn Osmanl Devleti ile yakndan ilgilendiklerini grdke, hkmetlerine, Osmanllarla iyi geinilmesini yazyorlar ve bylece bizim ilerimizi bir nebze kolaylatrm oluyorlard679. Sultan Hamid saltanatnn bandan beri slm lkelerindeki ulem ve nfzlu kimselerle yakn ilikiler tesis edip, onlar kendi davalar ynnde kamuoyu oluturma ve faaliyetler organize etmeye tevik etmitir. rnegin Sultann Hindistan mslmanlarndan Osmanl davasna hizmetlerinden dolay ok sayda kiiye nian verdii, iradeler kartp, mektuplar yazd grlmektedir. zellikle slm dnyasnda hreti bulunan eyhler Padiahtan iltifat grmler, buna mukabil onlar da ittihd- slm siyasetinde Padiaha yardmc olup danmanlk yapmlardr680. Padiaha yaknl ile bilinen muhtelif tarkatlara mensb eyhler arasnda, Sultann mridi olarak bilinen eyh Muhammed Zafir, eyh Ebu1-Hud Efendi, eyh Rahmetullah, Seyyid Hseyin el-Cisr ve eyh Fazl ile681, Gmhanevnin halfelerinden, vaktiyle ine tlim-i diyanet iin gnderilmi olduundan kendisine inli Hoca denilen Lleburgazl Mehmed Eref Efendi, zbekler Dergh eyhi Sleyman Efendi682 bata gelmektedir.
679 680 681 682

Bozda, age., s. 73-74. Azmi zcan, Sutan II. Abdulhamid Dneminde Osmanllar ve Hindistan Mslmanlar, Trkler, XIII, s. 140- 141. Srma, XIX. Yzyl Osmanl Siyasetinde Mhim Rol Oynayan Tarkatlara Dair Bir Vesika, sy.: XXXI, s. 183. Mardin, Huzur Dersleri, II-III, 767; Bkz., Gndz, age., s. 224-225.

164

a. Ebul-Hd Ebul-Hda (. 1328/1909) diye mehur olan Halebli mutasavvf, Rifa eyhi ve Arapa pek ok eserin sahibidir683. yi bir hatip, mkemmel bir risale yazar ve Osmanl himayesi altnda slm birlii fikrinin ateli bir savunucusudur684. II. Abdulhamidle sk sk bir araya gelip gr ve dncelerini sunan, Osmanlda Reid Efendi, Orta Asyada sahte bir dervi olarak dolaan Musevi Asll Macar vatanda Prof Vambery685; eyh Ebul-Hday, Sultann manev danman olan bir eyh olarak tantr686. Onun politikasnn kuvvetlenmesi ve araba konuan Mslman halk arasnda yaylmasn salayan Ebul-Hdann esasnda Osmanl sultanlaryla ilikisi Abdulaziz dnemine dayanr. 1290/1873de Abdlaziz dneminde ilk defa Halep Nakibl Eraf olmu, 1292/1875 de Sultan Abdlaziz maana ilaveten ayr bir denek vererek resmi grevine Suriye, Diyarbakr, Badat ve Basra Nakibl-eraf mfettiliini de ilave etmiti. Ayn zamanda buralarda var olan halk, esnaf ve idareciler arasndaki srtmeyi giderecek komisyonun bakanln icra etmitir. Btn bunlar, Onun Sultan Aziz dneminde bile sarayla yakn ilikileri olduunu gstermektedir687. Onun asl yldznn parlad ve ykseldii dnem II. Abdulhamidin saltanatnda olmutur. Haleb Nakibl-eraflnn yannda Haremeyn payesi ile yeni rtbe ve maa verildi. 1876da stanbula geldi, saraya davet edilip iltifatla karland. Ksa bir sre sonra da eyhl-Meyh rtbesiyle Meclis-i Meyh reisliine getirildi688. Bir ara eitli ikyet ve dedikodular sebebiyle Halepe gnderildiyse de uzun srmedi. Sultan Hamit onu tekrar stanbula davet etti ve bundan sonra kendi istei dnda yirmi yl kadar buradan hi ayrlmad. Sultann ve st rtbeli idarecilerin himaye ve tevecchlerine mazhar oldu. Ulem silsilesi iinde en yksek payeler verildi. ki yl kadar Anadolu Kazaskeri, 1302/1885de Rumeli Kazasker oldu. 1299/1881da aylk maa 1200 ku-

683 684 685 686 687 688

M. Kara,II.Abdulhamid Dnemine Tasavvuf Tarihi Asndan Genel Bir Bak, s. 70. Karpat, slmn Siyasallamas, s. 357. Mim Kemal ke, Saraydaki Casus, Hikmet Neriyat, stanbul, 1991, s. 38- 39. ke, age., s. 165. Manneh, Sultan Abdulhamid II ve eyh Ebl- Hda e-Sayyad, s. 380-381. Manneh, agmak., s. 384.

165 rutan 4500 kurua ykseltildi. Beiktata bir Malikne ve pek ok nian ihsan edildi689. Sultan Hamidin bu derece gven ve tevecchne mazhar olmasnn sebebi, hi phesiz Ebul Hdnn ve benzeri dier eyhlerin tarkatlar vastasyla Suriye, Irak ve dier blgelerdeki halkn hilafete ballk ve sadktlerinin devamn salamann yannda, zellikle ngiltere ve Fransann bu blgelerdeki hesaplarn boa karma almas olarak deerlendirilebilir. Bu amala II. Abdulhamid, madd kaynak salayarak zellikle Suriye ve Irakn baz kenar mahalle ve kasabalarnda Rufi zviyeleri ina ettirmi ve btn maa ve giderleri kendisi tarafndan karlanmak zere halifeler tayin etmitir. Ayrca Irakn gneyindeki mm-i Abide denilen yerde bulunan Seyyid Ahmed er-Rfa trbesini restore ettirmi ve bylece bura halknn gnllerini kazanarak destek ve tevecchlerini kazanmaya almtr690. eyh Ebul Hd, II. Abdulhamidin slm Birlii ve Mslmanlarn hilafete ballklarn salamaya ynelik almalar olmu, bu konuyu ileyen eserler yazmtr691. stanbuldaki ikameti boyunca yazlar ve nasihatleriyle Abdulhamidin hilafetini kuvvetlendirmek iin byk fedakrlklarda bulundu. O bu eserlerinde Mslmanlarn, mmetin birlii ve slm topraklarnn btnln korumas adna halifeye itaat etmeleri, hatta kalplerini btnyle ve byk bir vahdet uuruyla ona balanmalar gerektiini savunur. zellikle d tehlikelerin artt bir dnemde, lkeyi blmeye alan yabanclarn fitnelerine kar sultann ve hilafet makamnn erefini korumann ve her trl tehlikeye kar kollamann bir dn vecibe olduu fikrini her frsatta ifade edecektir692. II. Abdulhamidin kz Aye Osmanolu yaynlad hatratnda eyh Ebul Hda ve yapt hizmetler hakknda u deerli bilgileri verir; Ebul Hd Efendiye gelince; O da babamla ayn tarkata mensubtu. Babam onun zeki bir adam olduunu bildiinden kendisini Arap meselelerine dair siyas ilerde kullanrd. Yemen ayaklanmas srasnda kabile reislerini stanbula davet etmi, Kk Mabeyn Dairesinin nne tahtn koydurmu, orada bu reisleri kabul etmiti. Hepsi birden tuhaf renkli elbiseler iinde srayla gelmiler, Babamn ellerine ve ayaklarna kapanmlar, sana sadk kalacaz diye yemin etmilerdir. Ebul Hd Efendi srmal
689 690 691 692

Manneh, agmak., s. 385; rtem, age., s. 169. Manneh, agmak., s. 389. Bu konuyla ilgili ilk ve en nemli eseri Dir-Red li-Seblil-ttihd vel-nkyd stanbulda devlet yaynlar arasnda neredilmitir. Bkz., Manneh, agmak., s. 392-396. Manneh, agmak., s. 395; Karpat, age., s. 357.

166 elbisesiyle ortaya gelerek babam tarafndan bunlara araba bir nutuk irad etti. Daha sonra bazlar Ebul Hdnn evinde bazlar da Zafir Efendi tekkesinde ikamet etmilerdir693. Rifa eyhi Ebu1-Hd Efendi vastas ile Hindistan ve Trkistana eyh ve derviler gndererek, Rus ve ngilizleri tedirgin eden Abdlhamde kar mezkr lkeler, Mukbele etmekten geri durmamlar, onun faaliyetlerini tesirsiz hale getirmek iin kar tedbr alma cihetine gitmilerdir. Bu hususa iaretle Abdlhamd: ngilizler Cemaleddn Efgan vastas ile hilafet meselesini kurcalamaya baladlar. Hicaz emirlerini de ele geirerek maksatlarna ulamak istiyorlard. Ben de buna karlk bycek bir dervi kafilesini Hindistan mslmanlar arasna gnderdim...694 diyecektir. Daha sonra Sultan Hamid, Cemaleddin Afganyi, eyh Ebul Hd vastasyla stanbula davet etmi ve ardndan da stanbuldan ayrlmasna izin vermeyerek695 etkisizletirmeye almtr. Gerek dier slm lkelerinden gelen eyhlere ve dervilere gsterdii zen ve misfirperverlikten, gerekse gizliden gizliye Kuzey Afrikada Mehdi ve eyh Sensiden, Orta Asya, Afganistan, Java ve Hindistana yollad Mslman ajanlardan grlecei zere, Sultan Abdulhamid slma tm dikkatini veren ilk Osmanl padiahdr denilebilir696. b. eyh Muhammed Zafir Efendi Abdulhamid dneminde stanbulda ikamet eden nemli eyhlerden biri de eyh Muhammed Zafir Efendidir(o.1321/1903). Hem bir danman hem de bir srda olan Zafir Efendi Abdulhamidin derin sevgi ve saygsn kazanm bir zatt697. zel tarkatna bal Meden kolu eyhlerinden olan Zafir Efendi, 1233/1828 ylnda Trablusgarbn Derne yaknlarndaki Msrata beldesinde dnyaya geldi. Tedrisinden getii babasndan zeliyye tarkat kolunun hilafetini ald698. Daha ziyade Kuzey Afrikann Tripol eyaletinde yaygn bir tarkatn eyhi idi. stanbula gelii ve II. Abdulhamidle tanmas, bir dnem burada valilik yapan Mahmud Nedim Paa vasta693 694 695 696 697 698

Aye Osmanolu, Babam Abdulhamid, Seluk Yay., stanbul, 1984, s. 25-26. Bozda., age., s. 79. Bozda, age., s. 73. ke, age., s. 54. Karpat, age., s. 357. Kamil Byker, eyh Muhammed Zafir Efendi ve Erturul Tekkesi, stanbul, 2004, s. 18- 19.

167 syla olmutur. Mahmud Nedim Paann 1875- 1876 tarihleri arasndaki II. Sadarati dneminde stanbula gelen eyh 1903 ylnda vefatna kadar burada kald699. Sultan Hamid Onun iin Yldz saray yaknlarndaki Hamidiye camisini tahsis etti ve burada zeli usulne gre zikre balad. 1305/1887 ylnda da caminin yanna tevhidhne, selamlk, harem ve Kuzey Afrikadan stanbula gelen misafirlerin arlanmas iin misafirhne ilavesiyle Erturul tekkesi oluturuldu. Bylece azellik ilk defa Osmanlnn merkezinde bir tekkeye sahip oluyordu700. Orta Doudaki Arap lkelerinden stanbula gelen misafirlerin arlanmas iin Ebul Hdann yaptnn aynsn eyh Zafir Efendi Afrika iin yapacakt. II. Abdulhamid zel himayesi altna ald zeliyye tarkat iin, biri Yldzda (Erturul tekkesi) dieri de Unkapan- Yeiltulumbada olmak zere iki dergh ina ettirmitir. Bunlar iin hibir masraftan kanmam, Yldzdaki iin 600000 ve Unkapanndaki dergh iin de 165000 kuru harcanmtr701. Trablusgarbn Msrata beldesinden gelen derviler Erturul tekkesinde bir sene boyunca itikd, tasavvuf eitim grp iczetnme alrlard. Bununla birlikte tekke dier slm dnyasndan gelen pek ok misafirin kald bir yer olmutur. Tekkede sadece Meyh ve ulem deil, saraya resm ve siyas iler iin gelen Arap kabile reisleri de arlanyordu. Misafirlerin ve tekkede kalan dervilerin yiyecek ve iecekleri Saray- Hmyundan veya Matbah- mireden karlanyordu. Ayrca derghn ok zengin bir evkf olup, eyh Zafire de hayatta olduu mddete 2400 kuru aylk balanmt702. II. Abdulhamid Cuma selml iin zaman zaman tekkeye gelir ve Cuma sonras yaplan yn-i erfe itirak ederdi. II. Abdulhamid lnceye kadar azel tarkatna balln devam ettirmitir703. Onun azel tarkatna yaknl ve eyh Zafirle ilikisinin Panislmist siyasetinin tesinde zel bir iliki olduu anlalmaktadr. Kimi eyhler devlet ynetim ve siyasetine direkt mdahil oldularsa da, eyh Zafir siyas iler ile devlet idaresine mesafeli durmutur704. II. Abdulhamidin kz Aye Osmanolu yaynlad hatratnda eyh Zafirle babasnn tanmas hakknda yle demektedir: Babam doru ve tam bir itikada sahip
699 700 701 702 703 704

Manneh, agmak., s. 390. Byker, age., s. 18-19. Nadir zbek, Osmanl mparatorluunda Sosyal Devlet (1876-1914), letiim Yay., stanbul, 2002, s. 164; Glpnarl, 100 Soruda Turkiyede Mezhepler ve Tarkatler, Gerek Yay., stanbul, 1969, s. 203. Byker, age., s. 32. Byker, age., s. 32. Ergin, Trk Maarif Tarihi, III-IV, 1076- 1077.

168 biriydi. Be vakit namazn klar, Kuran- Kerim okurdu. Genliinde azel tarkatna girmiti. Devaml camiye gittiinden, camide namaz kld gnlerin birinde Hamza Zafir Efendi adnda muhterem bir eyhe tesadf edip onunla ahbab olmu ve bu tarkata bu surette intisab etmitir. Keza Yahya Efendi tekkesinin byk eyhi olan Abdullah Efendi vastasyla da Kadir tarkatna intisab etmitir. eyh Zafir Efendi pek muhterem bir zatt. Sarayda herkes tarafndan sayg grrd705. Abdulhamidin eyh Zafirle ilikisinin iki farkl boyutu vardr. Bunlardan birincisi eyhlik-muridlik, dieri de padiahlk-danmanlk ilikisidir. eyhlik muridlik ilikisi Abdulhamidin genlik yllarna dayanr. Abdulhamid 1287- 1870 tarihlerinde eyhe intisab etmitir. Yukarda da ifade edildii gibi, Abdulhamidin Rifa, Kadir ve Nak tarkatlarna da intisab sz konusu olmakla beraber, sadece azel tarkatnn evradna devam ettii ile ilgili belgeler vardr. Ayrca Beiktataki eyh Zafirin Cuma namazndan sonra duzenledii yine katld kaydedilmektedir706. Ebul-Hdnn stanbulda ikameti ve Saraydan ald destekle Rufiyye Tarkatn yaymas gibi, eyh Zafirin stanbulda bulunmas da zeliyyenin Medeniye kolunun ilerlemesine sebep oldu. Bununla beraber Sultan Hamid sadece himayesi altndaki bu iki tarkata deil, dier btn tarkatlara yardm ve destekte bulundu. Pek ok blgedeki eyhlere aylk maalar baland. Zviyelerin onarm iin ayrlan balardan baka, kendilerine vergi muafiyeti tannd. Bu da pek ok yerleim blgesindeki kasabalarda tasavvuf yaayn canlanmasna sebep oldu707. c. Buharal eyh Sleyman Efendi 1821- 1890 yllar arasnda yaam olan eyh Sleyman Efendi stanbula ilk olarak 1847de, Buhara Emirinin Dersaadet Kapkethudas (eli) olarak geldi. Daha sonra Sultanahmette bulunan zbek tekkesinin Postnini oldu ve zellikle 1860larn sonlarndan itibaren Osmanl devletiyle Trkistan Hanlklar arasndaki ilikilerde adndan ska bahsedilmeye baland. eyh Sleyman Efendi zaman zaman Bab- li tarafindan

705 706 707

Osmanolu, age., s. 24-25. Mustafa Salim Gven, Ebul-Hasan zeli ve zeliyye Tarkat, (M. Sosyal Bil. Ens. Yaynlanmam Dok. Tezi ), stanbul, 1999, s. 374- 382. Manneh, agmak., s. 390.

169 yurtdna, devleti temslen gnderilen heyetlerin bakanlna getirildii resmi vesikalarn incelenmesinden anlalmaktadr708. Sleyman Efendi 6 Rebylevvel 1294/1877 tarihinde, sava srasnda stanbula gelen bir Macar Parlamento heyetine iade-i ziyarette bulunmak zere tertip edilen onbe kiilik bir Osmanl heyetin bakanln deruhte ettii gibi709, Petede akdedilen Turan Kongresine Abdlhamdi temslen katlm, Trkler ve Trkmenlerle grmek zere Orta-Asyaya kadar resm grevle gnderilmitir710. 8 Zilkade 1285/1869 tarihli bir sadaret tezkeresi, Padiahtan aslen Buharal olup, hayli mddettir stanbulda bulunan eyh Sleyman Efendinin Osmanl devletinin Trkistan siyasetini ve Buharallara tavsiyelerini anlatmak zere gnderilmesine msade istemektedir. Padiahn izniyle klan bu seyehattan 1871de dnen eyh Efendi, daha sonra Buhara elisiyle beraber hazrlad ve Buharann kurtuluu iin Osmanldan istenen hususlar ihtiva eden bir tahrrat da sadaret makamna arzetmitir711. eyh Sleyman Efendi gerek bulunduu mevki ve gerekse seyahatleri srasnda urad yerlerde brakt intibalar sayesinde birok slm memleketinde geni bir evreye sahip olduu anlalmaktadr712. eyh Sleyman Efendi, Trk Dili almalar iin nemli bir kaynak niteliinde olan mehur Lugat- aatay ve Trk-yi Osman713 adl eserinin mukaddimesinde II. Abdulhamidle ilikileri ve gezip grd yerler hakknda bilgiler vermektedir. Burada sefaretle grevli olarak Asyay dolatn anlatmakta ve yle sylemektedir: Meni hem kop yere memur etti Kop kop ihsan ile mesrur etti Hem sefaretle seyehat kldm Hind ve Serhindi ziyaret kldm Daha sonra Afganistan, Buharay, Hiveyi ve Trkmenistan dolatn belirten eyh Efendi zellikle Afganistanda Emir Sir Ali Han tarafndan izzet ve ikram ile arlandn syler. Nihayet stanbula geri dnd zaman da;
708 709 710 711 712 713

Mehmed Tevfk Bey, Yadigar- Macaristan Asr- Abdulhamid Han, Mihran Matb., stanbul, 1294/1877, s. 17. Mehmed Tevfk, age., s. 17. Danimend, Kronoloji, IV, 288. Mehmet Saray. Rus gali Devrinde Osmanl Devleti le Trkistan Hanlklar Arasndaki Siyas Mnasebetleri (1775- 1875), stanbul Matbaas, stanbul, 1984, s. 85- 90. Azmi zcan, zbekler Tekkesi Postniini Buharal eyh Sleyman Efendi Bir Double Agent mi idi?, Tarih ve Toplum, sy.: 100, Temmuz 1992, s. 13. Eser 1298/1882de stanbulda baslmtr.

170 Gelerek hizmetim ifa ettim Neye memur isem icra ettim diyecek ve daha sonra da Sultan tarafndan yapt hizmetlerine mukabil taltif edildiini belirtecektir714. Bu seyahatlerden avdetleri zerine Meclis-i Muhcirn ve Meclis-i Meyh azalklarna getirildi715. Abdulhamide danmanlk yapm ve onun ttihd- slm dncesine hizmet etmi iki arap eyhi daha vardr. Hadramutlu eyh Fadl es-Seyyid(1820- 1900) ve Esad Efendi diye bilinen eyh Ahmed Esad. eyh Fadl es-Seyyid, Hindistann Malabar kysnda Muskatl bir anne babadan domu bir pan-islmizm savunucusudur. Esad Efendi ise Hindistanda ngiliz kart faaliyetlerde bulunmaktan takibata uram ve Mekkeye kamt. Burada Mslmanlarn meseleleriyle ilgilenmi eitli blgelerden gelen haclara halifelikle ilgili yazlar datmtr716. Tarkat erbabnn Osmanl Devleti lehine yrtt faaliyetler btn n-msait artlara ve seviye dklne ramen devleti kurtarma ameliyesinde tekkelerin mspet rollerini, apak izhar etmektedir. Devleti en buhranl dnemde, teesss ettirdii birlik ile uzun saylabilecek bir mddet, hem de en zayf dneminde ayakta durmasnda ok nemli katklar salamtr. Tarkat ehli ile tekke mensuplarnn kurulu ve ykseli dnemlerinde tesbt edebildiimiz yapc faaliyetleri, ykl dneminde, btn menfi artlara ramen, yine de msbet bir ekilde neticelenmi ve onlar, zerine deni yapabilmitir denebilir717.

714 715 716 717

Bkz.Danimend, Kronoloji, IV, 288; Bkz. zcan, agmak., s. 13. Mehmed Tevfk, age., s. 17. Karpat, age., s. 359. Gndz., age., s. 232.

171

III. BLM 3. OSMANLININ SON DNEM TEKKELER ISLAH ABALARI 3.1. ttihat Ve Terakki daresi Ve Tekkeler
Osmanl mparatorluunda garpllama, yenileme veya modernleme dncesine yn veren fikir akmlar iinde zerinde en ok durulan phesiz ki Jn-Trk hareketi ve zamanla onun siyas rgt haline gelen ttihat ve Terakki cemiyetidir. Zira bu cemiyet II Merutiyette, Jn Trk ideolojisini iktidara tad gibi, zihniyet ve mcadelesiyle cumhuriyet neslini etkilemitir718. 1889 da Asker Tbbiyede kurucular, Kafkasyal bir erkez Mehmed Reid, Diyarbakrl iki Krt: Abdullah Cevdet, shak Skut, Ohrili bir Arnavut: brahim Temo ve Bakl Hseyinzde Ali719 tarafndan oluturulan ekirdek kadro, devletin iine dt kt durumun tek sorumlusu olarak II. Abdulhamidi gryorlard. Onu devirmek iin her trl ibirliine ak olan cemiyet, gerek yurt ii gerekse yurt d almalarnda pek ok kii ve grupla i birlii yapmaktan kanmamtr720. Trke yaynlanmaya balayan Meveretin birinci saysnda, ttihat ve terakki cemiyetinin amalarn Ahmet Rza Bey (1859- 1930)721 yle dile getiriyordu: Osmanl ttihat ve Terakki cemiyeti, din ve millet ayrm yapmayarak btn Osmanllar ittihat ve ittifka davet ediyor. Birlemek, menfi-i umumiyenin muhafazasna elbirliiyle almak iin evvela ahlide vatann nefi ve ziyan ve selmeti tehlikesi hakknda bir fikri umum salamak722. Jn Trkler slm, iktidar deiiklii ve merut idarenin mparatorlukta yeniden kurulmasn salamak iin ara olarak kullanmlardr. Bunun iin kendi dncelerine slm elbiseler giydirerek, slm bir slup kullanarak halka ml etmek, ulem vastasyla bu hareketi merulatrmak iin gayret sarf ettiler723. Hepsi esasnda materyalist olmakla birlikte, grlerini halk nazarnda cazip klabilmek iin yazlarnda slm vurgulara yer vermilerdi. vatan tehlikededir, mahkeme-i kbra, ulem-y din-i slma
718 719 720 721 722 723

Sleyman Kani rtem, Yldz ve Jn Trkler, Haz. Osman Selim Kocahanolu, Temel Yay., stanbul, 1999, s. XI. Lewis, age., s. 194- 195. Eraslan, Dorular ve Yanllaryla Sultan II. Abdulhamid, s. 150. Cemiyetin ileri gelenlerinden olup Bursa Milli Eitim mdryken Paristeki bir sergiyi grmek iin izin alm ve oraya gidince srgnler grubuna katlmtr. Bkz Lewis, age., s. 195. erif Mardin, Jn Trklerin Siyas Fikirleri, letiim, stanbul, 1992, s. 189. Celal Pekdoan, Modernlemeye Giden Yolda Baz Fikirler,Trkler, XIV, 610.

172 davet gibi kavramlar ska kullanyorlard. Tabi btn bunlarn neticesi Jn Trk gazetelerini okuyan, onlarla birlikte eylemlere katlan kimselerin nemli bir ksm, dervi ve eitli seviyelerde din eitimi grm kiilerden oluuyordu724. Hatta II. Abdulhamidle saltanat boyunca mcadele eden ttihat ve Terakki, onun garb emperyalizminin tesirine kar oluturduu ittihd- slm siyasetinden istifadeyi dnmlerdir. Tamamen materyalist olduklar halde Celal Nuri ve Yunus Ndi gibi isimler ittihd- slm namyla sadece bir makale deil kitaplar yazmlardr725. 1908 II. Merutiyetten sonra da tarkatlar, tpk Abdulhamid dneminde olduu gibi sahip olduklar yaygn rgtleri ve nfzlaryla rakip siyas parti ve hiziplerin pek ounun ilgisini ekmi, gen Trkler de yal Trkler de tekke ve tarkatlar kendi propagandalarna ara yapmaya almlardr726. Anlalan o ki, her yeni otorite kendi gcn salamlatrmak, kendi ideolojilerini yaymak ve tehlikeli grdkleri muhaliflerini engellemek iin, tarkatlardan, onlarn i yaplanmalarndan, ruhlar zerindeki hkimiyetlerinden ve hatta uluslararas balantlarndan yararlanma yoluna gitmilerdir727. ttihatlar memlekette eitli unsurlar yanlarna almak iin, Hac Bekta tekkesini ziyaret etmek, ilerindeki Bektaler vastasyla Bektaliin bir Trk dini olduu hakknda propagandalar yaptrmak suretiyle Bektaleri, meclisteki Bursal Mehmed Tahir Bey vastasyla da Melmileri tutmaya almlardrlar728. zellikle tarkatlarn yaygn ve masonlarnkine benzer rgtleri, Abdulhamid aleyhtar Jn Trk hareketinin yakn ilgisini ekmi ve yararl olacak mttefik olarak grlmtr. zellikle Bektaler, Talat Paa ve Rza Tevfik de dhil olmak zere cemiyet liderlerinin birou bu tarkatlarn mensubu olan kiilerle sk balar kurmulardr729. Mevlevliin Osmanl Devleti ile saray muhiti ve devlet adamlar nezdindeki nfzunu bilen ve kendi fikirlerinin, bunlarn desteinde daha da gl olabileceini dnen ttihat ve Terakki, Mevln Dergh Postniinliine, kendilerine yakn bir eyhin tayinini istemi ve Konya Mevln Dergh Postniini Abdulhalm elebi azledilip yerine Veled elebiyi tayin ettirmilerdir730.
724 725 726 727 728 729 730

kr Haniolu, Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, dal Neriyat, stanbul, 1996, s. 141- 142. Filibeli Ahmed Hilmi, slm Tarihi, Sad. Ziya Nur, tken, 1982, s. XXI. Lewis, age., s 404. Popovic- Veinstein, age., s. 587. Glpnarl, Mevln'dan Sonra. Mevlevlik, s. 277. Lewis, age., s. 404; Ayrca bkz., Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyas Partiler III (ttihat ve Terakki), Hurriyet Vakfi Yay., stanbul, 1989, III, 321 vd. Glpnarl, age., 178- 179.

173 Tarkatlarn yaygn rgt yaps ve gcnden, I. Dnya avanda da istifade etmek istenmi ve bu amala Bab- Fetvada bir Cihad Fetvas hazrlanm ve toplumun eitli kesimlerine datlmtr. Snn evreler iin dzenlenen Cihad Fetvasnn yannda, Alev-i evrelerin de katlmn salamak iin Cafer mtehitlerin beyannmeleri de fetvaya eklenip yle datlmtr731. ttihatlarn din heyecan tahrik maksadyla iln ettikleri cihad- ekber arsna Veled elebi tarafndan karlk verilmi ve Mevlevlerden oluan bir gnll alay kurarak kanal harektna katlmak zere ama gitmiler ve baz Dedelerin hastalanp lmesine sebep olmulardr732. Tekil edilen bu Mcahid-i Mevlevyye alayna Veled elebi kumandan tayin edilmi, Yenikap eyhi Abdulbki Efendi de binba rtbesiyle bu alaya kumandan vekili olmutur733. Ayrca bir Bekta grubu da Geliboludan Kafkasyaya gnderilmitir. ttihat ve Terakki cemiyeti de tpk Abdulhamid gibi siyas emellerine hizmet eden ve zellikle Abdulhamidin takip ve basksna uram Mevlev ve Bekta gibi tarkatlarla yakn ilikiler kurarken Nak-Gmhneviyi bask altnda tutmulardr734. Ayn ekilde, ttihat ve Terakkinin tarkatlar vastas ile Abdlhamd aleyhine kamuoyu oluturmak iin, tasavvuf ehlinin mevkii ve hretlerinden yararlanmak istemeleri de bir baka husus olarak zikredilebilir. rnein, Abdulhamid ynetimine muhalif olarak oluan Jn Trk hareketinin baz ncleri, stanbulda bulunan Bedev eyhi Nail Efendi, kardei Devlet uras Bidyet Mahkemesi Reisi Hakk Bey, Mir Kazm Paa, Fuat Paa gibi baz zevat, Yeni Kap derghnda toplanm, eyh Celaleddin Dede ile fikir al veriinde bulunmulardr. Hatta cemiyetin Pariste yaynlanan gazetelerinin, eyhin damad Emekli Sand nzr muavini Muhiddin Bey vastasyla dergha getirilip okunduunu Mehmed Ziya kaydetmektedir735. Yine Mehmed Ziya Bey, iinde bizzat kendisinin, Bursa eyhi Mehmed emseddin Dedenin ve baz Mevlevlerin de bulunduu Jn Trk taraftar bir gurubun zaman zaman bir araya gelip Paristen gelen gazeteleri okunduklarn nakletmektedir736. Ayrca zmirde kan Himmet Gazetesi sahibi Doktor brahim Edhem ve bu gazetenin bayazar Tevfik Nevzat gibi hrriyet mcade731 732 733 734 735 736

Tunaya, age., III, 497. Glpnarl, age., s. 178- 179. Glpnarl, age., s. 278. Karpat, age., s. 206. Bkz. M. Ziya, age., 229-230. Bkz. M. Ziya, age., s 204-205.

174 lesine atlanlar arasnda zmir Mevlev eyhi Nuri Dede ve Tokdizde ekip gibi Mevlevler de bulunmaktadr737. Tabi btn Mevlevler Jn Trk taraftar olup Abdulhamid muhalifidir demek yanltr. Ynetimle, bizzat Abdulhamidle yakn ilikisi olup bu sayede bulunduu blgede nfz ve etkisini srdrm Mevlev eyhleri de vardr738 . Jn Trkler, Abdulhamide kar slm kaideler gerei hilafeti icra edemeyen, din-i mbn-i slmn ahkmndan olan r emrinin gerei saylan Meclis-i Mevereti datm biri olarak dinsiz sulamasnda bulunmulardr739. Merutiyeti iln edeceine dair veliahtlnda sz verdii halde740, II. Abdlhamdin, I. Meclis-i Mebusan kapatmasn bir vefaszlk olarak telakki eden ttihat ve Terakkinin, tesiri olur dncesiyle, eyhlere cebren telgraf ektirdii kaynaklarda zikredilmektedir. Mevln Dergh Postnini Abdlhalm elebi, bandan geen bir hadiseyi yle anlatmaktadr: II. Abdlhamdin Merutiyete sadk kalacana ahd peyman etmi olduu halde, nakz- ahd ettii, ttihat ve Terakki tarafndan beyan edilerek, nakz- ahd eden bir padiahn makam- hkmdarde bekas caiz olamayacandan bahisle, Konya'da makammda bulunduum zaman, cem'iyyet, Meclis-i a'yan ve meb'san riyasetleri ile Hareket Ordusu kumandanna, nakz- ahd eden bir padiahn makam- hkmdarde bekas caiz olamayacandan, ceddim Sultan Veled Hazretleri cnibinden kendilerine hediye edilen seyfin marnileyhden nezi hakknda cebren birer telgrafnme keide ettirmitir741. Jn Trk hareketinin balangta Abdulhamide kar muhalefette ok sk bavurduu ulemya ar ve slm vurgulara, 1908 sonrasnda ttihat ve Terakki cemiyetinde fazlaca yer verilmeyecek, artk onun yerine Trk milliyetilii fikri n plana kacaktr742. Hatta yapt faaliyetler neticesi II. Merutiyetin ilnna muvaffak olmu biri olan, tekiltn genel merkez yesi Dr Nazm, Selanikten zmire geldiinde, zmirdeki cemiyet erknyla birlikte srasyla Belediyeyi, Rum Metropolithnesini, Ermeni Murahhas Dairesini ve Musev Havrasn ziyaret ederek konumalar yapacak, ancak zmir Mftln ziyaret etmeyecektir743.
737 738 739 740 741 742 743

Glpnarl, age., s. 273. Sezai Kk, Yenileme Dneminde Mevlevler ve Siyaset, Trkler, Yeni Trkiye Yay., Ankara. 2002, XIV, 107. Haniolu, age., s. 142. Bkz. M. Ziya, age., s. 185. Bkz. Glpnarl, age., s. 178. Haniolu, age., s. 151. Ahmet Eyicil, Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti, Trkler, XIII, s. 239.

175 I.ve II. Merutiyet dnemlerini yaayan Osmanl ulem ve meyhinin byk bir blm 1908 den sonra Abdulhamide lanet yadrm, ttihat ve Terakkiye alk tutmulardr. Ancak pek ok cemiyet taraftarnda olduu gibi, sukt-u hayale uray uzun srmemitir744. Camilerden ehr-i Yrin isimlerini kaldrp Enverin, Cemalin, Talatn isimlerini asmaya, Mekke ve Peygambere alternatif olarak, Selanik iin Kbe-i Hrriyet, Mithat Paa iin Peygamber-i Hrriyet tabirini745 kullanmaya balaynca, cemiyetin gerek vehesini anlamakta gecikmediler. Bunu anlayanlardan biri de merhum Akiftir. 1908 ylnda iln edilen hrriyete Akifte hakl olarak herkes gibi iyimser bakacak ve istibdat ve Abdulhamid iin yle haykracaktr; Ykldn gittin amma ey mlevves devr-i istibdat Braktn milletin kalbinde kmaz bir mlevves yd746. Fakat ttihat ve Terakki hkmetinin Abdulhamidin bask rejimine rahmet okutucu747 uygulamalarn grdkten sonra da; Hrriyeti aldk dediler, gaybe inandk; Eyvah, bu bziede bizler yine yandk Cemiyete bir frka dedik, tefrika kt: Sapasalam iken milletin erknn ykt748 diyecektir. Bu dnemi yaam nemli bir tarihi olan Ahmet Refik Altnayn ttihat ve Terakki hkmetinin 10 yllk icraatlar hakknda yapt u tesbitle konumuza son verelim: Sultan Hamid-i Saninin istibdadna nihayet vermek iin Rumelide kan isyan mteakip devletin eclf elinde geirdii 10 senelik yama devrinin son safhadr. Osmanl tarihinde filhakika pek kark ve adeta nefretle yd edilecek devirler vardr; fakat hibiri bu zorbalar idaresine maks deildir. Hsn-i niyetle balayan, neticede koca bir devletin izmihlli ile nihayetlenen bu devir, Osmanl tarihinin en elm safhasdr749.

744

745 746 747 748 749

Merutiyetin kurulmas srasnda byk fedakrlklarda bulunan sabk Sadrazam Said Halim Paa yle diyecektir. Hayatmzn 30 senesini mstebit bir idarenin altnda geiren bizler Kanun-u Essnin kabul ve Merutiyetin ilnyla hr, faziletli ve namuslu doru kiiler snfna ulaacamz zannettik. Ne acdr ki, daha ilk seneden itibaren bu tatl mitler, bu gzel hayaller uup gitti. Bkz. Sadk Albayrak, rticann Tarihesi/2 Merutiyet slmcl ve Siyonizm, Aratrma Yay., stanbul, 1990, s. 117. Mustafa Kara, Trk Tasavvuf Tarihi Aratrmalar, Dergh Yay., stanbul, 2005, s. 298. Mehmed Akif Ersoy, stibdat iiri, Safahat, nklap ve Aka Yay., stanbul, 1984, s. 85. smail Mutlu, Abdulhamid Gerei-1 Osmanlda lk Meclis Denemesi ve Bask Rejimine Giden Yol (1876-1878), Mutlu Yay., stanbul, 2002, s. 53-59. Akif, Safahat, s. 462. Ahmet Refik Altnay, ki Komite ki Ktal, Haz. Hamide Koyukan, Kebike Yay. Ankara, 1994.

176

3.2. lm Adan Tekkeleri Islah abalar

3.2.1. Cemiyetlerin teekkl II. Merutiyetin ilnndan sonra, Osmanl cemiyet yapsnda baz kltr ve haberleme deiiklikleri vuku bulduunu biliyoruz. Bunlar arasnda youn bir gazetecilik ve dergicilik faaliyetinin yannda, muhtelif gayelerle, eitli cemiyet ve derneklerin kurulmu olmasn zikredebiliriz. Gerek II. Abdulhamid dnemindeki gerekse ttihat ve Terakki dnemindeki sk sansre ramen, deiik kltr hatta etnik guruplara mensup muhitlerce eitli gazete ve dergi karlm, dernekler, cemiyetler kurulmutur750. II. Abdulhamid dneminin zel artlar iinde istediini yazamayan, arzu ettii kiilerle istedii gibi bir araya gelemeyen insanlar, btn hzlaryla II. Merutiyetin at kapdan gazete ve mecmua neretme, cemiyetler kurma yoluyla ieri girdiler. 16 Austos 1909 tarihli cemiyetler kanununda frka ile cemiyet arasnda herhangi bir fark n grlmediinden, kurulan cemiyetler her trl faaliyette bulunabiliyorlard751. Osmanl Trkiyesinde tasavvuf cemiyetlerin ortaya kna gemeden nce dier ilm ve meslek cemiyetlere ksaca temas etmekte yarar vardr. XVIII ve XIX. asrda Batda bilim alannda oluan cemiyetleme, dier pek ok alanda olduu gibi modernleme gayreti iinde olan Osmanllara aksetmi ve Osmanl bilim ve kltr hayatna yeni bir Tzel kiilik kavramnn girmesine sebep olmutur. Bunun sonucu Osmanl mnevver ve meslek erbab arasnda cemiyetleme teebbs ve faaliyetleri balamtr752. Osmanlda bu gnk hukuk anlam ile ilk olarak cemiyet kelimesinin kullanld topluluk, Beikta Cemiyet-i lmiyesidir. Anlaldna gre, o dnemin Medrese seviyesi ve zihniyetinden midini kesen ve evresindekilere oranla hr dnceli, felsef dnce kavramna sahip, drst ve salam bilgili birka kii bir araya gelerek Cemiyet-i lmiyeyi kurmulardr. Bektaliin ilgs dolaysyla, bahsettiimiz gibi ilerinde anzade Mehmed Ataullah Efendi, Kethda-zade Arif Efendi, smail Ferruh Efendi gibi sekin isimlerin yannda, Rumeli Hisar Bekta Dergh eyhi Mahmut Baba da bulunmaktadr. Bir nevi akademi olan bu cemiyetin masraflar ortaklaa kar-

750 751 752

Kara, Tekkeler ve Zviyeler, s. 283. Vett, age., s. 224. Ekmeleddin hsanolu, Modernleme Sreci inde Osmanl Devletinde lmi ve Mesleki Cemiyetleme Hareketlerine Genel Bir Bak, Osmanl lmi ve Mesleki Cemiyetler, Ed. Fak. Basmevi, stanbul 1987, s. 3.

177 lanmaktadr. Ne var ki Bekta tarkat tasfiye edilirken cemiyet te datlm, mensuplar da eitli yerlere srlmtr753. Tanzmttan sonra yz yln ikinci yarsnda siyas amal derneklerin dnda hukuk bir temeli olmasa da, Padiahdan zin alnarak cemiyet kurma giriimlerinin yava yava yerletiini grmekteyiz. 1856da stanbulda bulunan Fransz ve ngiliz hekimleriyle gayr-i Mslim Osmanl hekimlerinin bir araya gelmesiyle Dersaadet Cemiyet-i Tbbyesi kurulmu, bir yl sonra da Sultan Abdlmecidin izniyle Cemiyet-i Tbbiye-i hne adn almtr754. Bu arada 1861 ylnda Mnif Mehmed Paann nclnde kurulan Cemiyet-i lmiyye-i Osmaniye755 ilk defa olarak Osmanl Trkiyesinde konferanslar tertip etmi, yabanc dil kurslar am ve Mecmua-i Fnn adnda da bir fikir dergisi karmtr. Dernein nizamnmesinde grld zere, kitap yazmak, tercme etmek, halka ders vermek, ilim, fikir ve sanat sahalarnda hizmet etmek balca gayeleri olmutur. Din ve politika ile uramayacaklarn da ayrca belirtmilerdir756. 1864de halka slm dininin esaslarn retmenin yannda, okuma yazma, hesap ve baz itimai esaslar retme amacyla Cemiyet-i Tedrisiye-i slmiye bir maarif cemiyeti olarak kurulmutur. slm unsurunun maarifte terakkisini temin iin, at mekteplerin Mslman ocuklarna hasredilmesine allmtr757. Eyp medresesinde gizlice toplanan ve amalar o dnemde Franszca olan Tbb terimlerin Trkeletirilmesi olan Cemiyet-i Tbbyye-i Osmaniye (1865), yar resmi nitelikte olan Cemiyet-i lmiye-i Osmaniye758, Daru-afaka kurumunu meydana getiren Cemiyeti Tedrisiye-i slmiye bu dneme ait bir baka rnektir759. Bundan baka kltr dernekleri de kurulmutur. Cemiyet-i Kitbet adyla bir cemiyet kurulmu ve Mecma-i ber-i ntibah adnda bir dergi karmtr760. 1877- 1878 Osmanl-Rus sava ve sonrasnda Berlin Kongresiyle Osmanl devletinin kaybettii ve byk apta Mslman nfusun yaad blgelerdeki Mslman halk Cemiyet-i lmiye-i slmiyye, Cemiyet-i Tedrisiyye-i slmiyye, Cemiyet-i Hayriye-i
753 754 755 756 757 758 759 760

Hatemi, agmak., I, 200. M.kr Haniolu, Cemiyet, DA; VII, 323. Haniolu, agmad., VII, 323. Fruzan Hsrev Tkin, Osmanl Trklerinde Fikir Hareketleri, Buket Basmevi, Ankara, 1951, s. 32. hsanolu, agmak., s. 4. Bkz.,Ekmeleddin hsanolu, Cemiyet-i lmiye-i Osmaniye, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Kltr Bakanl ve Tarih Vakf Yay., stanbul, 1994, II, 403- 405. Hatemi, agmak., s. 201. Tkin, age., s. 33.

178 slmiyye adlaryla dn eitim ve dayanma faaliyetleri iin pek ok tekilatlar kurdu761. 1879- 1880 tarihleri arasnda faaliyet gsterdii anlalan Cemiyet-i lmiye Hoca Tahsin Efendi, Ahmed Hamdi Efendi gibi ulem snfna mensup, fakat Batnn modern bilimine ak ahsiyetler tarafndan kurulmutur. Faaliyetlerini gizlilik iersinde yrten cemiyet 7 say karabildii bir de Mecmua-i Ulm adl dergi neretmitir762. II. Merutiyetin ilnndan sonra lkenin drt bir yannda oluan zgrlk ortamnn bir sonucu olarak pek ok cemiyet ve kulpler kurulmu, giderek oalan bu dernekler toplumsal yaamn ayrlmaz bir paras haline gelmilerdir. Hibir yasal snrlama olmadan kendiliinden kurulan bu dernekler ancak 16 Austos 1909 gn karlan Cemiyetler Kanunuyla meruiyet kazanm763 ve bu, Trkiyede dernek trnden tzel kiilerin ilk kanun dayana olmutur. Bundan sonra da dernekilik akm hzl bir ekilde varln srdrd764. Merutiyet yllarnda kurulan cemiyetleri, siyasal, fikir-kltr, meslek, kadn, genlik ve din amal dernekler olarak snflandrmak mmkndr. ttihat ve Terakki, Cemiyet-i Siyasye-i Osmaniye, Fedakern- Millet Cemiyeti siyasal muhteval derneklerin tipik rnekleridir. Fikir ve kltr arlkl dernekler II. Merutiyet dnemi dnce akmlarnn oluumunda katklar olan cemiyetlerdir ki Trk Dernei, Trk Yurdu cemiyeti bunlara rnektir. Bu dnemde ayrca Ticaret ve Ziraat ve Sanayi Cemiyeti, iftiler Dernei gibi mesleki cemiyetlerin yannda, Osmanl Kadnlar Terakkiperver Cemiyeti, Teali-i Nisvn Cemiyeti gibi hayr ve yardm amal pek ok kadn dernekleri kurulmutur765. Din ve siyas mahiyette, ttihat ve Terakkiye muhalif olarak kurulan bir cemiyet te, 10 Kasm 1908 de Volkan gazetesini karmaya balayan Dervi Vahdetinin 6 ubat 1908de kurduu ttihd- Muhammed cemiyetidir. Cemiyetin Kurucular arasnda eitli tarkatlardan eyhler766, dersiamlar, vaizler ve imamlarn yannda Bediuzzaman Said Nursi de bulunmaktayd.
761 762 763 764 765 766

Haniolu, agmad., s. 329. hsanolu, Modernleme Sreci inde Osmanl Devletinde lmi ve Mesleki Cemiyetleme Hareketlerine Genel Bir Bak, s. 9. Zafer Toprak, 1909 Cemiyetler Kanunu, Tanzmttan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, I, 205. Hatemi, agmak., s. 202. Toprak, agmak., s. 208. Cemiyetin kurucu yirmi alt yesinden altsn eyh kimlikli kiiler oluturmaktadr. Volkan gazetesi, 23 Sefer 1327 Tarih ve 75 numaral nshann 5. sayfasnda ifade edildiine gre, cemiyete itirak

179 Cemiyetin programnn birinci maddesi yleydi: Madde 1; Cemiyetin Reisi Hazret-i Muhammed Mustafadr. Devamnda cemiyetin amac olarak, Mslman memleketlerinde Kuran- Kerim ve eriat hkmlerinin devamn kyamete kadar salanaca, eriata uygun kanunlarn karlaca cemiyete bal ulem/eyhler ve siyaset adamlar tarafndan bu konularda hutbeler ve konferanslar verilecei belirtilmitir.767 II. Merutiyet yllarnda slm dinini dernekler araclyla etkinletirmeye ynelik faaliyetler de grlmektedir. El-slm Cemiyeti, Teli-i slm Cemiyeti, Cemiyet-i Mderrisin bunlar arasndadr768. II. Merutiyet dneminde kurulan siyas, ilm ve din konularda etkili almalaryla ne kan bir cemiyet te Cemiyet-i lmiye-i slmiyyedir. Beynlhak haftalk gazetesini karan cemiyetin kurucular, bata Mustafa Sabri Efendi, ehr Ahmed Efendi, Mehmed Fatin (Gkmen), Kk Hamdi (Elmall) gibi son dnem Osmanl ulemsnn nemli ahsiyetleridir769. Szkonusu cemiyet din irad alannda mft ve vaizlere, medrese talebelerine ve cemiyet yelerine ynelik nemli faaliyetler gsterdii gibi, resm ve idr makamlarn da bu konulara ilgi ve desteini ekmeye almlardr. Cemiyetin himayesinde camilerde yaplan vaaz ve irad faaliyetlerin yannda, cemiyet merkezinde halka ak konferanslar verildii, yurt dndan gelen ilim adamlarnn da bu faaliyetlere katld, buralarda yaplan konumalarn szl ve yazl olarak deerlendirmeye tabi tutulduu grlmektedir770. 1909 inklbndan sonra her snf ve cemaate cemiyet halinde toplanma hrriyeti verildii srada, muhtelif tarkatlara mensup kiiler de bu haktan faydalanarak bir cemiyet kurmaya teebbs ettiler771. Tekke dnda bir faaliyet alan olarak cemiyetlemeye tasavvuf evrelerinin de ilgi gsterdiini grmekteyiz. Byle bir alana ynelmelerindeki ama,

767 768 769 770 771

eden tarkat mensubu eyhlerin isimleri yledir. eyh Feyzullah Efendizde Mehmed Sadk Efendi, eyh el-Hac Mehmed Emin Efendi, Tarkat- Halvetiyyeden eyh Seyyid Mehmed Penah Efendi, Kadir eyh Mehmed Efgan Efendi, eyh Yunus Dergh postniini eyh Ali Efendi, eyhzade Hac Mehmed Efendi. ttihd- Muhammed Cemiyetinin kurulu nizamnamesi iin bkz., Volkan Gazetesi, nr. 75, s. 1- 15; Karal, Osmanl Tarihi, IX, 76- 77. Toprak, agmak., s. 208. Halis Ayhan, Cemiyet-i lmiye-i slmiyye, DA, VII, 332. Ayhan, agmad. s. 333. Osman Nuri Ergin, Cemiyet-i Sfiye-i ttihdiye, Read Ekrem Koi stanbul Ansiklopedisi, stanbul, 1965, VII, 3483.

180 1.Dervilerin haklarn korumak ve vazifelerini gerekletirmek iin tekke dnda bir baka kuruma sahip olmak; 2.Tasavvuf kltrnn topluma aktarlmasnda geleneksel yollara ilave olarak yeni bir metod gelitirmek772. Belli bir fikir ve gayeyi gerekletirmek ve onlar daha dzenli ve daha sistemli bir ekilde mdafaa etmek ve yaatmak iin kurulan bu tasavvuf cemiyetler, asrlardan beri sz konusu edilen, tasavvuf hayattaki durgunluu gidermek ve onlarn messese olarak eski canllna kavumas iin, bizzat meyih tarafndan balatlan teebbs ve tedbirlerin bir devam olarak mtalaa edilebilir773. 3.2.1.1. Cemiyyet-i Sufiyye-i ttihadiyye II. Merutiyetle beraber Trabulusgarbtaki srgn hayatndan dnen774, Bekta eyhi Nail Efendi (1324/1908) ve Muhibbn dergisinin gayretleri ile kurulmak istenen Cem'iyyet-i Sfiyye-i ttihdiyye, nizamnmesini neretmi ve kurulu almalarn balatm ise de, bu teebbs, Tasavvuf dergisi'nin nderliinde, Cem'iyyet-i Sfiyyenin teekkl ile yarm kalmtr775. Naili Efendi byle bir cemiyet teekklndeki amacn; Tekyay, ruhan ve siyas birer mekteb haline getirerek, mntesibni ve muhibbni terbiye-i ahlkye ve siyasye ile tenvir etmek ve bu suretle tesis-i tekynn meksd- asliyesini takib ve slaht- mukteziyyeyi icra eylemek 776, eklinde ifade etmektedir. Fakat stanbula geliinden ksa bir mddet sonra vefat ettii iin, bu almalar Muhibbn dergisi vastasyla bize kadar gelebilmitir777. Dergi, eyh Nailnin cemiyetin tekili ile ilgili hazrlad lyiha ve nizamnmeyi yaynlamtr. Buna gre eyh Nail Efendinin grleri yledir; Bizde evvelden beri cehalet ve noksan- tetebbu eseri olarak mensubn-i tarkata zebn-drazlkda bulunanlar, tekkeleri birer tembelhane ve dervileri isiz gsz ve adeta cemiyet-i beeriyyece muzr birer heykel-i mteharrik olarak grmek ve gstermek isteyenlere kar, bunun doru bir ey olmadn ispat etmek gereklidir. Bununla beraber, tekkeler iin de bir slahtn yaplmas lzumuna inanan eyh Nail: Binaena772 773 774 775 776 777

Vett, age., s. 224. Gndz, age., s. 189. M. Kara, Tekkeler ve Zviyeler, s. 283. Bkz., Muhibbn, Birinci Sene, nr.9, s. 74. Muhibbn, Birinci Sene, nr.9, s. 74. Kara, age., s. 284.

181 leyh, sahihi sahteden ayklamak, daha dorusu, taklidi tashih etmek iin. turuk- liyyenin hal-i hazr itibariyle yn- slh olduunu teslimde tereddt etmeyiz. Dnd ve lzumuna inand slaht iin, bilhassa u drt husus zerinde zellikle durmakta idi: 1. Meclis-i Meyh ki, memlik-i Osmaniyyede mevcud tekynn, ehl-i tarkin, zahiren ve batnen merci-i mahsusu demektir, memlik-i Osmaniyyede mnteir turuk- aliyye meyhinden, zlcenahayn ve sadku1-hl kimesnelerden mteekkil olmas lzmdr. Tasavvuf hayat ancak bu yolla, Allah, eyvallah, hrka ve klahtan ibaret zannedenlerin elinden kurtarlabilir. 2. Meihat ve hilafet, emval ve emlk gibi, pederden evlada intikal edemez. Ehliyet ve liykat ister. Kmil bir eyhin ocuu yolunda bulunmaz, pederinin feyzine, kemline vris olmazsa, yerine geemez. Hatta pederinin feyz ve kemline vris olsa bile, hl-i hayatnda pederi tarafndan halife tayin edilmedike, seccade-nin-i ird olamaz. nk hilafet emr-i manevdir. 3. Tekkelerin evkf- asliyesi meydana karlmal zyi olanlar ide ve tazmin edilmelidir. Tekkelere yalnz dervin, seyyahn kabul edilmez, tekkeler umum insanlar iin aktr. Bir insan hangi meslek ve mezhepte olursa olsun istedii tekkeye gider, istedii kadar kalr. Niun geldin, ne vakit gideceksin? denilemez. Bu srf tarkata mahsus bir haldir ki, ahlk- hasene ile ittisaf etmeksizin myesser olamaz. Allah yolu demek olan tarkat, ahlk- ilahiye ile tahalluk etmekten baka bir ey olamaz, dervilik byle olacaktr. 4. Tekkelerin bir intizam- dhil iinde bulunabilmesi iin, yine ehl-i tarkattan olmak zere muktedir ve msta'd mfettiler tayn edilmelidir. Bunlar sadece stanbuldaki tekkeleri deil, devletin dier blgelerindeki tekke ve zviyeleri de murakabe etmeli, tefti etmeli, noksanlklarn giderilmesine allmaldr778. eyhin lmnden sonra Muhibbn dergisi sahibi Ahmet Muhtar cemiyet tekiline devam etmitir. Cemiyetin adnn Cemiyet-i Sfiye-i ttihdiye; amacnn, eriata, tarkat geleneklerine ve Osmanl Kann-i esasisine uygun bir ekilde btn tarkatlarn bir araya gelmelerini ve yardmlamalarn salamak suretiyle tarkatlarn ve tarkat ehlinin topyekn asrn ihtiya ve gelimelerine uygun olarak ilmen ve ahlaken tashih ve tezhibine gayret gstereceini beyan eder. Ayrca derghlarn, milletin en gzidesi say778

Bkz., Muhibbn, Birinci Sene nr.9, s. 74- 75; nr.10, s. 84; nr.11, s. 91; Kara, Trk Tasavvuf Tarihi Aratrmalar, s. 239-242.

182 lacak bir ekilde insan- kmil yetitirmesi iin almalar yaplaca ve buralarn birer merkez-i kermet ve velyet ve menba-i marif haline getirilmeleri iin aba sarfedilecei belirtilmektedir779. Ahmet Muhtar, eyh Nailnin hazrlad nizamnmeyi tadl ve ilaveyle, her tarkatn katlm ve mutabakatn salamak suretiyle yeni bir nizamnme hazrlanmasna almtr. Bu amala umum tekye eyhlerine bir mektup yazmtr. Mektupta Cemiyeti Sfiyye-i ttihadiyyeye esas ve mikdar istinad olacak nizamnmenin bil istiare tedkik ve tayini iin geici bir heyet oluturulacandan, turuk-u liye mensup ve muhibbnndan 20 zatn isimlerinin yazlp gnderilmesi istenmitir. Gelen cevaplarda en ok tercih edilen ahslar ve aldklar oy Muhibbnda yaynlanmtr780. Cemiyetin nizamnmesini dzenleyecek heyet olutuktan sonra baz ekilmeler olduu grlmektedir781. Tekil edilen heyet bir trl bir araya gelememi ve o sralar btn tarkatlar kapsayacak ve bir birine sevdirecek baka bir cemiyetin Esad Efendi derghnda mzakerelerinin yaplp, kurulmak zere olmasndan dolay, nizamnme hazrlayacak heyetin tatiline karar verilmitir782. Muhibbn daha sonra Cemiyet-i Sfiyyenin kurulup, reisliine de eyhul slm Musa Kzm Efendinin getirilmesini anlamsz bulmu ve kendileri cmlenin az ok bildii bir zattr. Tarkinde muteassbtr. Kaba sofidir. Tekkelerde sallanarak, dnerek edilen ibadetlerin aleyhinedir. Bunun iin elinden gelse kym derghlarn hepsini kapatr, cmlesini birer medrese yapar783 diyerek tenkit etmitir. 3.2.1.2. Cemiyyet-i Sfiyye Birinci Cihan Harbinin son felaketli yl olan 1918de, felaketli mtareke yl banda mill birlii koruma, felaket karsnda toplumu uyandrma yolunda kurulmu cemiyetlerden biridir784. Cemiyetin kurulu almalar eyh Esad Efendinin abalaryla Kelm derghnda yrtlmtr Esad Efendinin bir cemiyet kurma ve Tasavvuf der-

779 780 781 782 783 784

Bkz., Muhibbn, Birinci Sene nr.11, s. 91; Kara, Tekkeler ve Zviyeler, s. ,286. Muhibbn, 2. Sene, nr.1,s. 111- 112. Muhibbn, 2. Sene, nr.3, s 124. Muhibbn, 2. Sene, nr.14, s. 132. Muhibbn, 2. Sene, nr.15, s. 141. Ergin, agmad., VII, 3483.

183 gisini karmasnn temeli, dneme damgasn vuran Tasavvuf kltrnn slah ve eyh ve sufilerin daha iyi yetitirilip denetlenmesi dncesine dayanmaktadr785. Zamann eyhulislm Musa Kzm Efendi cemiyetin reisi, Esad Efendi de ikinci reisidir. Esad Efendi cemiyetin al treni dolaysyla yapt konumada devrin genel havasnn da tesiriyle Merutiyet idaresini ve taraftarlarn vecek, II. Abdulhamid ve dnemini de yeren devr-i menhs-u istibdat gibi ifadeler kullanacaktr. Tasavvuf mecmuasnn (10 Mart 1327/1911) nderliinde, Topkap, Tramvay Caddesi Molla Gran Cami-i erifinin karsnda kendine ait binada kurulmu olan, Cem'iyyet-i Sfiyyenin786, nizamnmesinde belirtilen hususlar ve giriilen faaliyetler konumuz asndan ehemmiyetli bilgiler ihtiva etmektedir. Cemiyet-i Sfyyeye ait nizamnmenin I. faslndaki ahkm- umumiyede u maddeler yer almaktayd: Madde l. Bi'1-cmle ehl-i tark beyninde eair-i slmiyeden bulunan revbt- uhuvvet ve ittihad temin ve bunlarn hukuk- mera ve mkteseblerini mdafaa ve muhafaza ve ehl-i tarkin tehzb-i ahlkna ve madd ve manev terakk ve telsine hidmet ve tarkat- liyyenin an ve erefine muhalif ahvle mumneat ve muhtacnden olan fukar ve dervinn zaruret ve ihtiyacn ret ve tehvin eylemek maksadyla, merkezi Dersaadette olmak zere Cemiyyet-i Sfiyye namyla bir cemiyet-i hayriye tesis edilmitir. Madde 2. Cemiyet-i Sufyye l. maddede zikredildii vehile bir cemiyet-i hayriye olduundan, siyaset ile asla itigal etmez. Madde 3. Meyh ve dervin ve Muhibbn ve1-hsl ehl-i tarik Cemiyet-i Sufiyenin aza-y tabiiyesindendir. Ehl-i tarkat arzu edenler kendilerini Cemiyet defterine kayd ettirebilirler. Cemiyete kaydolunacaklarn ibu nizamnme ahkmn kabul eylemeleri787. Grld gibi nizamnmede cemiyetin kurulma amac; kardelik balarn kuvvetlendirmek, tarkat ehlinin ahlkn gzelletirmek, maddi ve manevi gelimesine hizmet etmek, tarkatlarn an ve ereflerine yakmayan halleri nlemeye almak, dervilerin ihtiyalarn karlamak olarak ifade edilmitir. Ayrca siyasetle megul olunmaya-

785 786 787

Vett, age., s. 224; Vassaf, Sefine, II, 357,361. Bkz.Tasavvuf, nr.6, s. 7. M. Kara. Tekkeler ve zviyeler, s. 291.

184 ca ve btn dervilerin cemiyetin tabii yesi olarak kabul edildii nizamnmede yer alan dier hususlardr788. Turuk- liyye ve ulm-i sfiyyeye ait, kaynak eserleri bir araya getiren tasavvuf bir ktphnenin teekkl ettirilmesi. Bu amac gerekletirmek zere Tasavvuf dergisinin 12. say 8. sayfasnda Turuku liyye ve ulm-u sufiyyeye muteallik sar- ndirenin cemiyle Dersadette bir ktbhne-i sfiyye tesisine Cemiyet-i sufiyye heyeti idaresince tevessl edildigi haberi verilmekte, kitap hediye edeceklerin Tasavvuf dergisinde yaynlanaca vaad edilmektedir789. Tasavvuf tarihinin btn ynlerini iine alan bir veya birka kitab, ehillerine hazrlattrarak neretmek, Cemiyet merkezinde, hem yelerini, hem de tarkat erbabn tenvir edici, meslek konferanslar tertb etmek790, cemiyetin yapmay planlad faaliyetler olarak belirlenmitir. Ancak bu faaliyetlerin tamamlanamam giriimler olarak kald anlalmaktadr. Cemiyet-i Sfiyyenin nemli faaliyetlerinden biri de her hafta sal geceleri cemiyet idaresi merkezinde konferans-seminer tipinde tasavvuf konumalar yaplmasdr. lk ders, Kelm Dergh seccadeniini eyh Esad Efendi ile Hoca Osman Efendi tarafndan verilmiti791. Sonraki yllarda cemiyetin idare heyetinde grev alan baz isimler de unlardr: eyh Osman Efendi, eyh Kutbuddin Efendi, Tevfik Efendi, eyh Abdlbki Efendi, eyh Ali Efendi, evketi Efendi, Said Efendi, zmirli smail Hakk Bey, Mahmud Bey, Ktib-i Ummi Nurullah Bey, Muhasebeci eyh Sadedin Efendi. Cemiyetin hangi tarihe kadar faaliyetini srdrd tam olarak tesbit edilememitir792. Esas amalar, nizamnmelerinde de belirtildii gibi, tasavvuf yaaytaki durgunlua ve seviye kaybna son vermek, ona gemiteki ideal mslman yetitirme fonksiyonunu yeniden kazandrmak iin, dzenli ve birlikte almak olan bu cemiyetler, ne dnlen faaliyetleri uygulamada, ne de verimli sonular elde etmede yeteri kadar baarl olmulardr.

788 789 790 791 792

Mustafa Kara, Cemiyyet-i Sufiye, DA, VII, 335. Tasavvuf, nr.12, s. 8. Ergin, age., I, 299- 300; Kara, Tekkeler ve Zviyeler, s. 287- 289; Kara, agmad., VII, 335. Bkz. Tasavvuf, nr.13, s. 2- 3. Kara, agmad., DA, VII, 335.

185 3.2.2. Gazete ve Dergi Neriyat XX. yzylla beraber Osmanl lkesinde zaman zaman hzlanan, siyas duruma gre de zaman zaman yavalayan bir dergicilik hayat gze arpmaktadr. II. Merutiyet dnemi her trl fikir akmnn, sistemli ve bilimsel olarak abalar bir ekilde basn stunlarna yansmasna da sebep olmutur. Bu abalar daha ok dergicilikte n plna kmaktadr. Gazete stunlar gndelik politik ekimelerle dolup taarken dergiler bir anlamda kitabn bat toplumlarnda oynad rol stleniyorlard793. XIX. yzyln bilinen en eski dergilerinden olan Vakyi-i Tbbiye(1849), grnte bir meslek yayn olmakla beraber, popler fen konularna da yer vermitir. Mnif Paann da aralarnda bulunduu Cemiyet-i ilmiye-i Osmaniyenin kartt Mecma-i Fnn (1862) merutiyet ncesi yaynlanan batl anlamda bir baka nemli dergidir. Derginin politikas tarih, kozmografya, jeoloji, iktisat ve nihayet pedagojiyi de ieren bir konu alann kapsar794. Merutiyetin ilnndan sonra Osmanl devletinin kn nlemek iin ortaya kan, Trklk, slmclk, Osmanlclk, Garplk gibi fikr akmlarn cemiyetleme ve dergi nerine ehemmiyet verdikleri grlmektedir. Merutiyetin ilnndan sonra dnemin aydnlarnn byk ounluu Trklk ideolojisinin etrafnda toplanm ve bu dnceyi savunan birok dergi bir biri ardna yayn hayatna girmitir795. Trklk akm, Selanikte Gen Kalemler, stanbulda Trk Dernei, Trk Yurdu, Halka Doru, Trk Sz gibi dergiler karrken; yazar kadrosunda da Mehmed Emin Yurdakul, Yusuf Akura, Ziya Gkalp, Hlide Edip, Hamdullah Suphi ve Fuad Kprl gibi isimler bulunuyordu. 1914 ylnda kan Trk Sz dergisinin bayazar mer Seyfettindir796. Bu dnemde Batclk akmn savunan iki sosyoloji dergisi Osmanl fikir hayatna girmitir. Bunlardan biri 1 Austos 1908 tarihinde nere balayan Ulum-u ktisadiye ve ctimaiyye Mecmuas dr. Balarnda Ahmet uayb, Salih Zeki, Rza Tevfik vard. Dieri de timaiyt Mecmuas. Balarnda ise, Ziya Gkalp, Necmettin Sadk bulunuyordu. Amalar mspet ve pozitif ilim kanalyla memleket meselelerine fikir ileri sryor,
793 794 795 796

Orhan Kololu, Osmanldan Gnmze Trkiyede Basn, letiim Yay., stanbul 1994, s. 57. Ekrem In, 19. Yzyl Dergicilii ve Servet-i Fnn, Tarih ve Toplum, letiim Yay. Haziran 1984, I, 447. Bkz. Blent Varlk, Tanzmt ve Merutiyet Dergileri, Tanzmttan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, I, 119. Nihat Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyati Tarihi, stanbul, 1979, II, 1100- 1001.

186 kmekte olan devleti kurtarmaya alyorlard.797 Batclk akmn savunan dergilerin banda da, Abdullah Cevdetin 1 Eylul 1904de Cenevre de neretmeye balad tihat gelmektedir798. Abdullah Cevdet kard bu dergi de medrese ve tekke ile mcadele etmitir799. II. Merutiyetin salad zgrlk alanndan istifade eden bir kesim de slm konulara arlk veren dergilerdir. Bunlarn banda, balangta Eref Edipin kurduu Srt- Mstakm, sonralar Seblr-Red adn alan, Mehmed Akif, Manastrl smail Hakk, Mehmet Tahir, Musa Kazm ve Ahmet Naimin yazlar yazd dergi gelir. Rusya Mslmanlarna geni yer veren dergide, Merutiyetin getirdii kadn sorunu da zaman zaman yer alr. Bir baka dergi de, Tokat Mebusu Mustafa Sabri Efendinin kurduu Cemiyet-i lmiye-i slmiyenin yayn organ olan Beynl-Hak dergisidir. Geni bir yazar kadrosu olan dergi din konularn yannda gncel, siyasal ve toplumsal konulara da yer verir. Ayrca Sad-y Hak, slm Mecmuas gibi dergiler de vardr800. Dnemin bir dier nemli dergisi, Mehat- Celle-i slmiyenin Cerde-i Resmiyesi olan Cerde-i lmiyyedir. II. Merutiyet dneminde eyhlislmlk yapan Mustafa Hayri Efendinin teebbsleriyle karlan ve 1914- 1922 yllar arasnda aylk olarak yaynlanan dergi, Meihat makamnn resm yayn organdr. eyhlislmlk makam ile ilgili haberler, medreselerle er mahkemelere ilikin yazlarn yannda, savala ilgili fetvalar, irdeler de dergide yer alr.801, Mahfil, Cerde-i Sfiyye, Tasavvuf ve Muhibbn gibi tasavvuf konu ve balklara arlk veren dergilerde bu dnemde yaynlanmtr802. II. Merutiyetten sonraki fikir akmlarndan slmclk da yeteri kadar yayn vastasna kavutu. Bunlar ttihd- Muhammed derneinin yayn organ Volkan, Cemiyeti lmiye-i slmiyenin yayn organ Beynul Hak, bunlardan baka Sada-yi din, Tark-i Hidayet, Mikys- eriat ve Hikmet gibi dergilerdir803. Bu yllarda fikriyatn slm dininin esaslar zerinde kuran dergilerin ortak tavrlarndan biri de, denebilir ki, tasavvuf konulara kar besledikleri soukluktur. Mesel
797 798 799 800 801 802 803

Tkin, age., s. 48; Bkz.Varlk, agmak., I, 118- 119. Varlk, agmak., I, 112-125. Tkin, age., s. 49. Zafer Toprak Fikir Dergiciliinin Yz Yl, Trkiyede Dergiler- Ansiklopediler, Geliim Yay., stanbul, 1984, s. 20; smail Kara, Trkiyede slmclk Dncesi, Kitabevi, stanbul, 1997, I, 29. Nesimi Yazc, Cerde-i lmiye DA, VII, 407- 408; Varlk, agmak., s. 122. Kara, Cerde-i Sufiyye, DA, VII, 410. Enver Behnan apolyo, Trk Gazeteciligi Tarihi, Gven Matb., Ankara, 1969, s. 172-173.

187 senelerce yaymlanan yukarda ismi geen Srt- Mstakm ve Seda-y Hak gibi slmc dergilerde, dorudan doruya tasavvuf ve tekke kltrn konu alan yaz ve makalelere rastlamak pek mmkn olamamaktadr804. Biz burada bundan sonra, son devirde bizzat tasavvuf erbabnn kard dergilerden bahsedeceiz. 3.2.2.1. Cerde-i Sfiyye Cerde-i Sfiyye, tantmaya alacamz tasavvuf dergiden en cidd, en uzun mrl ve yaz kadrosu bakmndan da en zengin olandr. 26 Safer 1327/19 Mart 1909 ylnda haftalk olarak ve imdilik Cuma gnleri nerolunur ifadesinden sonra, Rehber-i eriat- Muhammediye, kefil-i hukk- Osmaniye, hdim-i millet-i slmiyedir, serlevhasyla yayn hayatna balayan derginin bayazar balangta Ali Fuad, bilahere Mustafa Fevzi, Sahib-i imtiyaz ve mdr-i mesul de Hasan Kazm olarak ifade edilmitir805. Dergi, 6. saydan itibaren yaklak iki yl yaynlarna ara vermi, bunun sebebi olarak da herhangi bir aklama yaplmamtr. Ancak 31 Mart vakasyla ilgili olarak Sermuharrir Mustafa Fevz Efendinin Divan-i Harbi rfide idamla yarglanp berat etmesinin etkisi olduu dnlebilir. 13 Ramazan 1329da 21 aylk fasladan sonra 15 gnlk bir dergi halinde neir hayatna devam eden Cerde-i Sfiyye u alt bal kullanmaya balamtr: Tasavvuftan bhis, dn, Trk cerde-i slmiyesidir806. Dergi, hibir siyas eilime meyletmeden din, ahlk ve tasavvuf konulara arlk vereceini hibir frkann mrevvic-i efkr olmad gibi, daima tarafgirlik, taraftarlk, hl-i bidayette olmasa bile biraz sonra mutlak nifaka mncer olur807 diyerek yayn izgisini siyas tarafszlk olarak belirlemitir. lk saynn ilk sayfasnda derginin isminin hemen yannda u notu da gryoruz: Uref-y mmetin makle-i mutasavvifnelerine Cerde-i Sfiyyenin sayfalar aktr. Balangta sadece Ali Fuad ve Hasan Kzmn yazlar808 yer alrken, sonralar yazar

804 805 806 807 808

Kara, age., s. 275. Cerde-i Sufiyye, nr.1, s. 1; M. Kara, Cumhuriyet ncesi Tasavvuf Yayn Organlar ve Cemiyetler, Fikir ve Sanatta Hareket, Ekim 1979 (VII Devre) say 8, s. 16. Cerde-i Sufiyye, nr.6-1, s. 1. Cerde- Sufiyye, nr.??? s. ???. Bkz. Cerde-i Sufiyye, nr.1 ve nr.2.

188 kadrosunu genilettii grlmektedir. 6/14. saynn809 1. sayfasnda Cerde-i Sfiyyenin Heyet-i Tahrriyyesi, bal altnda u isimlere yer verilmektedir; Sudur-u Azamdan Haydar Molla Beyefendi, Bursa Mebus-u Sabk Mehmed Tahir Beyefendi, Meyh-i Kiramdan Srr Efendi, Mekteb-i Askerye-i dd muallimlerinden Vahyi Beyefendi, Erzincan Ulemsndan Ahmed Mikdad Efendi, Alay Mfts Mehmed Fahreddin Efendi, Mutasavvfnden smail Hakk ve Safvet Efendiler, Mesnevihan Ali Fuad Efendi (Birinci sermuharrir). Bunlardan baka, derginin yaynland yaklak on yl boyunca zaman zaman yaz yazan pek ok isimden mehur olan birka tanesini yle sralayabiliriz: Mustafa Fevzi (kinci Sermuharrir), Hseyin Vassaf, Sadk Vicdan, bnul Emin Mahmud Kemal, Veled elebi, Tahirul-Mevlev, Yenikap Mevlevhnesi Postniini Abdlbk, Ahmed Ferd, Hocazade Ahmet Hilmi, Rza Tevfik, eyh Esad Erbil, Ahmed Munr erRufa vd. Derginin isminden de anlalaca zere tasavvuf muhteval konulara arlk veren bir dergi olmasna ramen, tasavvuf erbabnn dnda asker ve siyas erkndan, her seviyedeki ulem ve debnn yazlarna da yer verdii grlmektedir. Boyabat Kaymakam Reid Fn isminin yannda, zmir orman kontrol memuru Hseyin Avniye de sayfalarnda yer vermilerdir. Arlkl olarak din-tasavvuf yazlarn yannda, Kuran tefsiri, Hadis-i erif erhi, felsefe, unt ve edeb baheler ana balklar altnda din, eitim, tarih, ekonomi, kadn gibi deiik konulara yer verilmitir. Bu noktadaki dergicilik anlaylar SeblrReda ve Beynl-Hakka benzemektedir. Ancak onlardan ayrld en temel nokta tarkat meselelerine daha geni yer vermi olmasdr. Tarkat ve tasavvuf dnyasnn seviyesini olumsuz ynde etkileyen mahzurlar zerinde durduu grlmektedir. Medresetl-Meyhn kuruluu ile ilgili Evkf Nzr Hayri Efendinin bakanlnda yaplan toplanty haber olarak verdikten sonra, derginin notu olarak ilave edilen u cmle gsteriyor ki, Cerde-i Sfiyye kadrosu, tekke dncesindeki kntnn en nemli sebeplerinden biri olan beik eyhlii ne gereki olarak bakmaktadr: Evla809

Dergininin say numaralandrlmasnda bir karklk grlmektedir. 6. Sayya kadar normal sra saylar verilirken, 6. Saydan itibaren 6-1, 6-2 eklinde verilmi, 49. Saydan sonra yine normal sra say numaralandrmaya dnlmtr.

189 diye usl- sakmi bizde ner-i irfna en byk engel olmutur810. Derginin balatp da sonulandramad en nemli faaliyet, tekke eyhlerine ynelttii sorulard. Bu tasarya gre her eyh postniini olduu tekkenin tarihini yazp gnderecek, Cerd-i Sfiyye de bu bilgileri deerlendirip yaynlayacakt811. Bu giriim ayet sonulanabilseydi son dnem tekke ve tarkatlar tarihi aratrmalar iin gerekten nemli bir kaynak oluturabilirdi. Cerde-i Sfiyye, dneminde slma yaplan saldr ve yazlara kar km ve gerekli cevaplar vermitir. Mesela Trklerin esas dinlerinin slmiyetten nceki dinleri olduunu iddia eden Kavm-i Cedd adl eser ile kadnlarn rtnmelerine kar kan Kadnlarn Tereddsi adl yaynda yer alan grler, Mustafa Fevzi tarafndan yazlan makaleyle reddedilir812. Cerde-i Sfiyye, Drul-Hikmetil-slmiyyenin kuruluunu, Ahkm- slmiyeyi ner ve tamm iin tekil klnm olan Drul-Hikmetil-slmiyyenin geen pazartesi gn Daire-i Mehatta resm kd icr klnmtr813 diyerek okuyucularna duyurur. 3.2.2.2. Tasavvuf 10 Mart 1327/22 Rebiylevvel 1329/1911 tarihinde haftalk olarak yaynlanmaya balayan sz konusu derginin imtiyaz sahibi ve sermuharriri Urfa Mebusu eyh Safvettir. sminin altna et-Tasavvuf kllh dbn ifadesi ve Uref-y mmetin maklt- rifnelerine Tasavvufun sahifeleri aktr ihtarndan, sonra Tasavvufa mteallik mebhis-i ettdan bhis ve mekrim-i ahlk- slmiyyenin tamimine hdim mecelle-i maneviyyedir bal grlmektedir814. Dergide genelikle eyh Safvetin imzasz yazlarnn yannda, Kelm dergh eyhi Esad Efendi, Mesnevhan Ali fuad, Haydarzde brahim, Isparta Mebusu Sleyman Sam, eyh Nac gibi isimlerin yazlar bulunmaktadr. Tasavvuf mahiyette bir dergi karmadaki amacn, eyh Safvet Efendi u cmlelerle ifade eder; Tasavvufun usl ve frunu, mebd ve meksdn ve mebhis-i mutenevviasn hv bir mecelle-i maneviyyenin matbt- Osmaniyye arasnda tesisi,
810 811 812 813 814

Cerde-i Sufiyye, nr.82, s. 358; M. Kara, age., s. 277den naklen. Kara, Cerde-i Sufiyye, DA, VII, 410. Bkz., Cerde-i Sufiyye, nr.73, s. 393; nr.87, s. 406. Cerde-i Sufiyye, nr.149, s. 469. Bkz., Ekler blm, Tasavvuf, nr.1, s. 1; Kara, agmak., s. 17.

190 iln- Merutiyetten beri vrid-i htr olmakta idi. Velsiyyem sdt- sfiyyenin meslik-i kadme-i mubeccelesi nmna, mrr-u zaman ile arz olan teebbht- btla-i seyyiesiyle, eslf- gzn ridvanullhi tel aleyhim ecman hazartna kadar Seryi melhz bulunan znn-u fside ve efkr- chide den turuk-u aliyyeyi tenzh ve takdis eylemek. Binenalzlik, Merutiyetin fyzt ve fthtndan bil-istifade, meslik-i sire gibi tark- sufiyyenin dahi tecedddt- lzimeye mazhariyeti esbb, erbb- kulb arasnda teemml ve tasavvur edildikce, ehl-i nisbetin teebbst- arifnelerine vesile-i mutalat olmak zere, evvel emirde bir tasavvuf cerdesinin tessi nazar- dikate alnd815. Resmen deilse bile dolayl olarak Cemiyet-i Sfiyyenin yayn organ durumunda olan dergide daha ok u konulara arlk verilecegi ifade edilmitir. Sdt- sufiyyenin akidi, stlaht, tercim-i ahvli, er ve edebiyat, menzil ve makmt gibi mevzu dairesinde mesil-i ettdan ibaret olacak ve ahlk-i umumiye zerinde tesirt- hasenesi midiyle en ziyade tehzb-i nfs ve mekrim-i ahlk-i sfiyye mebhaslerna ihtimam edilecektir816. Daha sonra eyhlislm olacak olan Haydarzde brahim Efendi (. 1933), Cemiyet-i Sfiyyenin kuruluu dolaysyla dergiye gnderdii yazda tebrik ve teekkrlerini sunduktan sonra, doudaki tasavvuf hayatn kntye uradndan bahisle, derginin, Cemiyet-i Sfiyyenin en ksa zamanda bu blgelerde aaca ubelerle ve belediyeler kanalyla douya gtrlmesini teklif etmekteydi. Bununla da Fezil-i sfiyye ile feyz-i Merutiyetin efkr- umumiyede takrrine hizmet edileceine dair dncesini belirtmekteydi817. Bundan baka zaman zaman tarkat- liye mehat ve ihvnndan derginin yaynndan dolay dile getirilen memnuniyet ifade eden yazlara yer verilmitir. Dergi, gerekten balndaki yazya sadk kalarak tasavuf konulara arlk vermitir. Sfiyye ve Tasavvuf, Ahlk Sfiyye, Tercim-i Ahvl-i Sfiyye, Edebiyat- Sfiyye, Istlht- Sfiyye, Muktebt- Sfiyye, Rabta-i Sfiyye, Mrdin db- Vcibesi, Dervilik nedir?, Mehbet-i lhiyye, Riyzt ve Mcahede, dergide yer alan baz konu balklardr. Ayrca dergi Cemiyet-i Sfiyyede konferans-seminer tipinde yaplan konumalar Tasavvuf Dersleri bal altnda tefrikalar halinde yaynlamtr.

815 816 817

Tasavvuf, nr.1, s. 1- 2. Tasavvuf, nr.1, s. 2. Bkz Tasavvuf, nr.1, s. 5- 6; nr.9, s. 4- 5; Kara, age., s. 278.

191 lk ders Kelmi Dergh Seccadeniini eyh Esad Efendi ile Hoca Osman Efendi tarafndan verilmitir818. 3.2.2.3. Muhibbn II. Merutiyet sonras yaymlanan siyas, din ve tasavvuf muhtevaya sahip dergilerden biri de Muhibbn dergisidir. Sahib-i imtiyz ve mdir-i mesl Hac Beyzde Ahmet Muhtar819 olarak verilen derginin isminin hemen altnda, genel karakterini belirten u ifadeler bulunmaktadr: Mtk- hrriyet-i tmme olan bi1-cmle Muhibbn- Merutiyyetin vasta- ner-i efkr olarak her ay ba nerolunur. Birinci saysnda herkesin anlayabilecei derecede gayet ak yazlan mektuplar maal-memnniyye derc olunur820 denilirken 3. saydan itibaren ifade biraz deierek nsaniyete, muhibbn- Merutiyete muvafk gnderilen mektublar maal-memnuniye derc olunur821 eklini almtr. kinci seneden itibaren, zerinde el ile izme stanbul ve Necef resimlerinin bulunduu bir kapak ilave edilmitir822. 22 Austos 1325/18 aban 1327/1909 tarihinde yayn hayatna giren Muhibbn tasavvuf tarihi ve kltr asndan fazla bir ey verememitir. Dergi yneticisinin btn tarkatlara ayn gzle bakt
823

ihsas ediliyorsa da, dergi mesaisinin byk bir

ksmn, Yenierilikle beraber meruiyetini kaybetmi olan Bekta tarkatnn yeniden resm bir hviyete brnmesine hasretmitir824. Muhibbnn yayn ilkelerini aklarken bunun tasavvufu herkesin anlayaca bir dille ortaya koyarak kamuoyunu aydnlatmak olacan syleyen Ahmet Muhtar, daha ilk saydan itibaren tasavvuf konulardan daha ok gncel ve siyas konulara yer vermitir. Osmanl yemek kltrne dair bilgiler ile okuyuculardan gelen birka yaz ve iirle-

818 819

820 821 822 823 824

Bkz. Tasavvuf, nr.13, s. 2- 3; nr.15, s. 3- 4; nr.18, s. 3- 4; nr.25, s. 4- 5. Hacbeyzade Ahmet Muhtar, Muhibbnn ilk saysnda yer alan mukaddimede kendini Rfa Dergh post nakibliinde bulunmu bir tarkat mensubu olarak tantr. Merutiyetin ilnndan bir yl nce Pariste bulunduunu, Ramazan ttihat ve Terakki mensuplaryla geirdiini, bu srada dzenlenen toplantlarda, inklptan sonra yaplacak ilk iin cami dersleriyle, tekke grevlilerinin slah olduu dncesinde olduunu ifade eder. Bkz., Kara,Muhibbn, DA,c.XXI, s.35. Muhibbn, nr.1, s. 1. Muhibbn, nr.3, s. 19. Bkz., ekler blm, Muhibbn, 2. sene, nr.1, s. 105. Muhibbn, 2. Sene, nr.1, s. 110. M. Kara, age., s. 280.

192 rin bulunduu grlmektedir825. Birinci sayda; Devlet Hayat, Hkmetin Son Bir karar, Elbirliiyle Bir Kitap Yapalm, Admz Kyamete Kadar Andralm, Ky Dn, Merutiyetin Meyveleri. 2. sayda; Muallim Salih Paa, Gemi Zamanda, Haberler, 3. sayda; Terakkiyt- Fikriye, Manzme-i Dervin, Gzel Sz, eyh Remz er Rufa gibi konular yer alrken, ikinci seneden itibaren dn ve tasavvuf konulara daha fazla yer verildii grlmektedir. Sayfalarnn byk bir ksmn eyh Nail Efendinin kurmak istedii Cemiyet-i Sfiyye-i ttihdiyyenin gereklemesine tahsis eden Muhibbn, Cemiyet-i Sfiyyenin kurulmasyla bundan da vazgemek zorunda kalmtr. Bu durum, Cemiyet-i Sfiyenin baars iin gayret gsteren Tasavvuf dergisi ile aralarnda rekabet hissi uyandrmtr. Cemiyet-i Sfiyyenin reisliine seilen Musa Kzm Efendiyi Tasavvuf takdir ve tebcil ederken826, Muhibbn onun hakknda hi de iyi eyler sylemiyecektir827. 3.2.2.4. Hikmet ehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmnin 8 Nisan 1326/21 Nisan 1910 tarihinden itibaren karmaya balad bu haftalk gazete, tasavvuf konulara en ok yer veren yayn organlarndan biridir. Yaad dnemdeki olaylara kaytsz kalmayp zmler reten, halk din, ilm, tarih ve tasavvuf konularda aydnlatmay hedef alan dergi, ksa surede toplumun her kesiminden ilgi grmtr. Okuyucu talebinin okluundan dolay baz nshalarn yeniden basmak zorunda kaldklar ifade edilmitir828. Gazetenin banda Vatesim bi hablillahi ceman vel teferrak829 Allahn ipine kuvvetle yapnz ve ayrla dmeyiniz mealindeki tisam ayeti ile, ttihat hayattr tefrika memattr slogan yer almaktadr830. Haftalk Hikmeti neretmedeki hedef, slm leminin iine dt kntnn sebeplerini tespit etmek ve bunlar Mslman kamuoyuna duyurmaktr. Esbb- inhit825 826 827

828 829 830

Mustafa Kara, Muhibbn, DA, XXXI, 35. Semiz Pili Yar, Midye Dolmas, Yourt Tatls, Kuzu Eti Kapamas, Zerde ve rmik Helvas muhtelif saylarda yer alan yemek tarifleridir. Bkz. Tasavvuf, nr.1, s. 7. nr.34, s. 1- 3. Bkz. Muhibbn, 2. Sene, nr.15, s. 141; Kara, age., s. 280; Osmanlnn son dnemindeki yayn faaliyetleri ve Muhubbn Dergisi hakknda deerlendirme ve Dergide yaynlanm baz makale rnekleri iin bk. Cengiz Gndodu, "Osmanlnn Son Dneminde Yaynlanan Tasavvuf Muhteval Muhibbn Dergisi ve 1327/1911 Yl 4. Saysnda Yer Alan Baz Makaleler", EKEV Akademi Dergisi, c. III, Say: 4, Bahar 2001, ss. 95-106. Hikmet, nr.3-4, s. 8 ; Bkz., Mehmet Zeki Ekici, ehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi Hayat ve Eserleri, Sosyal Bilimler Ens. Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 1997, s. 94- 115. li mrn, 3/103. Bkz. Hikmet, nr.1, s. 1.; Filibeli Ahmed Hilmi, slm Tarihi, s. XXI.

193 t bulmak ve Mslmanlarn nazarna sunmak831 prensibini gaye edinen dergide, tasavvuf- slm bal altnda srekli tefrika bulunduu gibi, tasavvuf hikyeler, piyesler de yer almaktadr. Dier iki tefrikann da balklar yle: Muhyiddin-i Arab ve Meslek-i Tasavvufu, Fussul-Hikem Tahlil ve Tenkidi832. Gazetenin ekser yazlarn A. Hilminin kendisi yazmtr. Ayrca kendisi dnda Ahmed Hamdi Akseki, Bursal Mehmed Tahir, Mehmed Serafeddin, mer Fevzi Efendi, Seyhlislm Musa Kzm Efendi ve Yunus Nadi bulunmakta olup, yazlar epey bir yekn tutmaktadr. Edebiyat, siyaset ve iktisattan gnlk olaylara varncaya kadar pek ok konuya temas eden derginin iindeki belli bal konu balklar yledir; cml-i Siyas, Hikemiyyt, ctimaiyyt, ktisadiyyt, Makale, Musahabe, Mebahis-i Mfde833, Ahvl-i Umumiye, Elvah- Hayat, Funn-u Cedde ve Felsefe834. Edebiyt- Mutasavvifne bal altda tasavvuf edebiyatna ait konulara yer verir ve imzaszdr. Bir ksmn eyh Mihr-i Din-i Ars bir ksmn da eyh Hsn mahlasyla kendisi yazar. Abdulkadir Geylan ile eyh Muhyiddn Arabnin baz eserlerinden tercme ve erhler ile Yunus Ermenin hayatna yer verir835. Gavs- Azam Clnin Kasde-i Ayniyyesi, Mirac ve Nat vb. yaynlad iirlerden bazlardr836. Bektalikle ilgili olarak ta nemli bilgiler ihtiva eden Bektaler ve Heyet-i ctimaiyye-i Osmaniyyeye Tesirat- Tarihiyyesi bal altndaki yazs 74.- 77. saylarda tefrika halinde yaynlanmtr837. Hikemiyyt, Tasavvuf-u slm ve Edebiyt- Mutasavvifne blum balklar altnda Ahmet Hilminin Hikmet gazetesinde tasavvufla ilgili u konular ilenir; 1-Tasvvuf-u slm ve Fnun- u Cedde ve Felsefe Mukaddime I-838 2- Fnn-u Cedde tibariyla lem839 3 mam- Gazalnin Mhim Bir Eseri Kitab- Maznn bih Al Gayri Ehlihi840 4- Ulhiyyet841
831 832 833 834 835 836 837 838 839 840

Hikmet, nr. 1, s. 1. Hikmet, nr.4, s. 3; Kara, age., s. 282. Hikmet, nr. 10, s. 2-3. Bkz. Atilla etin, Hikmet, DA, XVII, 519-520; lken, age., s. 293; Ekici, age., s. 104. Ekici, age., s. 106. Hikmet, nr. 27, s. 6- 7 -31. sayya kadar. Hikmet, nr. 74; Bkz, Ekici, age., s. 106. Hikmet, nr. 1, s. 2- 3. Hikmet, nr. 12, s. 2- 3. Hikmet, nr. 18, s. 4- 5.

194 5- Gavs- Azam Clnin Kaside-i Ayniyyesi842 6- Esm ve Men843, 7-Esrr- dem844, Marifet-i Nefs ve Seyr-i Sluk845 8-lm-i Ictimaiyyt bal altnda, Bektaler ve Heyet-i ctimaiyye-i Osmaniyyeye Bektalerin Tesrt- Tarihiyyesi846. 3.2.2.4. Mihrab 15 Terin-i san 1339 /15 Kasm 1923 tarihinde neir hayatna balayan Mihrb dergisi; Ahlk, ictima, felsef, tarih, edeb mecmuadr ifadesi ile kendini tantr ve erevesini belirler. Kk boy ve kapakl olan dergi, birinci yl onbe gnde bir, ikinci yl ise ayda bir olarak yaynlanm ve bazen de iki say birletirilmitir. Arka kapandaki duyurulardan anlaldna gre yurt dnda da aboneleri bulunmaktadr. Mihrab resimsiz, siyasetten bahsetmeyen, arlkl olarak felsef yazlar ihtiva eden, iir, deneme, tercme, roman, tp, tarih, corafya, kelm, etnorafya, ahlk, sosyoloji, psikoloji gibi konularla Drul-Fnn eksenli akademik yazlarn youn olduu bir dergi hviyetindedir. Bu hviyet Trkiyede dou-bat, eski-yeni, madde-ruh mcadelesinin youn bir ekilde srd, yaanan olaylarn yorumlanmas ve yeni bir yaplanmada nasl bir yol takip edecei, devrin mnevverleri tarafndan olaylarn nasl ele alnd noktasnda derginin nemli bir ynn ortaya koymaktadr. Dergide yer alan isimler hem o yllarda hem de sonraki dnemlerde alanlarnn tannm ahsiyetleridir847. 1. sayda yer alan yaz ve yazarlar Mnderect bal altnda verir: Yusuf Ziya Abdulhak Hadi Mehmed Emin Doktor Kadri Raid Mukremin Halil Yusuf Ziya Ahmed Kudsi
841 842 843 844 845 846 847

Musahabe Ictima Felsefi Tbb Tarih Felsef Manzume

Hadis-i Serif arkclk ve Garbclk Hedimsizlik Devri slmda Nfus ve ocuk Musulda Seluk Valileri slm Feylosoflar Nilufer

Hikmet, nr. 26, s. 3- 4. Hikmet, nr. 30, s. 7- 8. Hikmet, nr. 37, s. 2- 3. Hikmet, nr.55, s. 2- 3. Hikmet, nr. 70, s. 3- 4. Hikmet, nr.77, s. 7- 8. Erdoan Erbay, Mihrab, DA, XXX, 30.

195 Hilmi Ziya Manzume Gazel848.

Drdnc sayda Tasavvuf ana bal altnda Hseyin Semnin yazd lem-i Manev ve lemi Uhrev, balkl yaz bulunmaktadr849. Ayrca Cemil Refet imzal Yunus Emre yi ileyen bir konu ile Tasavvufun stinat Ettii ki Esas Hakknda Bir zah balkl yaz Baban-zade Reid imzasyla 13, 14. saylarda bulunmaktadr850. 15, 16. sayda Hilmi Ziya (lken) imzal Anadolu Tarihinde Din Ruhiyt Mahedeleri Hac Bekta- Vel- balkl gzel bir yaz bulunmaktadr851. Tasavvufla ilgili bir baka yaz da, Balczde Tahir Harimnin Trk Mutasvvflar ana bal altnda Murdzde Mustafa Acz Aann terceme-i halini iledii makaledir852. Yine ayn yazara ait Tarih-i Hikmette Sfiyyn balkl yaz 23- 24. sayda bulunmaktadr853. zmirli smail Hakk Beyin eyh Safvet ile aralarnda vuku bulan Tasavvuf kitaplarnda yer alan hadislerle ilgili tartma, Mihrabn 23. saysnda Mustasvife Szleri mi Tasavvufun Zaferleri mi balyla smail Hakk Beyin yazs854, 26. sayda da eyh Safvetin savunmas bulunmakta ve sonraki saylarda devam etmektedir855. Shreverd-i Maktl ve bni Tufeylin felsef roman olarak takdim edilen Hay b. Yekzn adl eseri uzun tefrikalar halinde yaynlanmtr856. Balc-zde Tahir Harimin eitli tasavvuf konulardaki makalelerinin yannda, Mustafa ekip Tun ve Hilmi Ziya lkenin tasavvuf tarihi ve psikolojisi ile ilgili yazlar ile karlayoruz. Sahip ve mesul mdrl Agh Mazlum tarafndan yrtlen dergi on be gnde bir kmakta idi.857 Mihrab dergisi kendini ahlk, felsef, itima ve edeb bir dergi olarak tanmlam ve bu izgide yayn yapmtr. Zaman zaman tasavvuf konulara yer verii, tasavvufun edeb ve felsef ynyle ilgilidir. Mesel, dergide Anadolu Tarihinde Dn Ruhiyat Mhedeleri adl makalesinde Hilmi Ziya bey tasavvuf konulara yer veriini yle izah etmektedir;

848 849 850 851 852 853 854 855 856 857

Mihrab, nr.1, s. Kapak. Mihrab, nr.4, s. 109. Mihrab, nr.13- 14, s. 395- 410. Mihrab, nr.15- 16, s. 515- 530. Mihrab, nr.17- 18, s. 614- 617. Mihrab, nr. 23, s. 808- 817; nr. 24, s. 857- 866. Mihrab, nr.23, s. 817- 823. Mihrab, nr.26, 2. sene, s. 71- 76. Bkz. Mihrab, nr.1, 2, 3, 4, 5, 6, 721. Kara, age., s. 282.

196 Anadoluda tarkatlarn tesis ve inlar, bir taraftan edebiyat ve din tarihlerimiz iin tetkik mevzuu tekil ettii gibi, dier cihetten bizzat fikri hayatmzn tekevvnn izah eden menbalardan birini vcuda getirir. Gerek Selukler devrinde, gerek Osmanl saltanatnda Anadoludan yetien balca mutasavvflarn muayyen bir meslek takip eden lim ve hekimlerin ekserisi tarkatlar vastasyla taayyn etmemilerse bile, hi olmasa bir tarkata muntesib bulunmulard. Binaenaleyh memleketin fikri tarihiyle megul olacaklarn da bu ok mnteir ve seyyal mevzuya ehemmiyet vermeleri icap eder. Edebiyat ve din tetkiklerinde olduu gibi bu sahada da tekkenin menei, tarkatn erkn ve menasikini mtalaa ederken, klasik tasavvuf kitaplarnn, silsilenamelerin verdii malumatla iktifa etmemek, en eski vesikalarn yardmyla dier amillere intikal etmek lzmdr858.

858

Mihrab, nr.13- 14, s. 438- 439.

197

SONU
Osmanl modernlemesi yolunda, ilk olarak II. Mahmudla birlikte orduyu yenileyerek devleti kurtarmak amacna ynelik admlar atld. Bunun yetersiz olduu anlalnca da, idarede yaplacak Tanzmtla devletin glendirilmesi ve bu sayede yenilgilerden kurtulmak istendi. Bunun da getirdiinden ok gtrd anlalnca; devleti kurtarmak iin devletin yeniden inasna giriildi. Mutlak irade sahibi gzken padiahn yetkilerinin snrlandrlmas, baka bir ifadeyle baz artlarla merut hale getirilmesi, yani Merutiyet, bu da iki defa denendi. I. Merutiyet beklenenin aksine neticeler verecei anlald anda terk edildi. II. Merutiyetle birlikte devleti kurtarmak iin siyas modernite btn boyutlaryla hayatmza girdi. Ancak bu da devleti kurtarmaya yetmedi ve ykld. Tarih seyir ve sonularn ksaca zetlediimiz Osmanl modernlemesi ierisinde tekke ve tarkatlarn bu sreten nasl etkilendiklerini ve nasl bir deiim ve dnm yaadklar tezimizde ortaya koymaya altk. Osmanl zihniyet dnyasnn olumasnda ve din-siyas-sosyal mnasebetler ann teekklnde, ileyiinde nemli ve etkili fonksiyonlar olan tekke ve tarkatlarn, dier pek ok kurum gibi XIX. ve XX. asrda modernleme ve merkezileme teebbslerine paralel olarak, farkl aralarla kayt ve kontrol altna alndklarn grmekteyiz. II. Mahmud dnemindeki genel slaht abalarndan tasavvuf hayat da nasibini alm ve bir takm olaylar yaanm, bunun sonucu olarak da bir dizi dzenlemeler yaplmtr. Osmanl tarihine olduu kadar, tekke ve tarkatlara etkisi bakmndan da nemli olaylardan birisi, belki de birincisi, Yenieri Ocann kaldrlmas ve onunla balants olduu dnlen Bektaliin tasfiyesidir. Btn bunlarn neticesi olarak da tekkeleri zapt rabt altna almaya ynelik bir dizi admlar atlm olmasdr. Bunlarn banda Evkf- Hmyn Nezaretinin kurulmas gelir. Osmanl toplumunun din, ekonomik ve sosyal yaps itibariyle ok nemli bir yere sahip olan tekkelerin, faaliyetlerinin tamamn vakflar yolu ile yapmalarndan dolay Evkf- Hmyn Nezaretinin kurulmasndan olumsuz etkilendikleri muhakkaktr. Bu dnemde Tekke ve Tarkatlara ynelik bir baka dzenleme de, birincisi 1227/1811-12, ikincisi ise, 1252/1836 ylnda daha kapsaml olarak yaynlanan iki fermnla yaplmtr.

198 Birinci fermnla ngrlen, tekkeler asndan farkl ve yeni saylabilecek uygulamalardan biri, meihat boalan bir tekkeye eyh intihabnda, tevcihin eyhlislmlka arz edilmesi ve taradaki meihatlerin tevcihinde de merkez tekkenin gr alnmas usul getirilmi olmasdr. Bununla bir nevi tekke idaresinin eyhlislmlkn kontrolne girmesi istenmitir. Yenieri Ocann ve Bekta tekkelerinin kapatlmasndan yaklak on yl sonra karlan 1252/1836 ylna ait ikinci fermnla, tekke ve tarkatlara ynelik olarak kyafet de dhil bir dizi dzenlemeler yaplmtr. Tarkatlara gre zel kyafet giyilmesi ve eyhinin mhrn tayan kimlik kart tamaya kadar varan pek ok tedbirler uygulamaya balanmtr. XIX. Asra kadar tekilatlanmalarnda belli llerde bir muhtariyete sahip olan tekkelerin, bu asrn ortalarna doru brokraside gelien merkeziyeti harekete paralel olarak, devlet denetimine girme sreci Tanzmtla birlik daha kurumsal bir hal almtr. Tanzmttan sonra tekke ve tarkatlar yakndan ilgilendiren en nemli olay, bu dnemin kurumsallama karakterine uygun Meclis-i Meyh adyla bir messesenin ihdas edilmi olmasdr. Aslnda bu II. Mahmudla balayan tanzim ve slah almalarnn tabii bir neticesidir. Cemiyetin belirli bir kesiminin, kendi meselelerini, bizzat yine kendilerinin zmesini gaye edinen Meclis-i Meyh, tekkelerin tarkat usullerine gre idarelerini temn ve tekke eyhliklerine, faziletli ve mnevver kiileri seip, tayn etmekle grevliyidi. Ayrca tekkeleri slah ve tanzim iin gerekli tedbirleri almak, meyhn gerekten birer mrid-i kmil olabilme ortam ve sebeblerini oluturmak, onun kurulu amacna uygun yapmas istenen en nemli vazifeler olarak sralanmtr. Ancak Meclis-i Meyha ait defterlerin incelenmesine dayanan aratrmamz neticesinde diyebiliriz ki; sz konusu kuruluun tesisiyle, tekke ve tarkatlara ynelik topyekn bir slahttan daha ok, o gne kadar srdrlen tarkatlara ait uygulamalara, merkezileen ve kurumlaan devlet organlarna, deien toplum yapsna, artan nfusa uygun olarak tekkeler iin de bir merkezi kurum ve kurallar konmak istenmitir. nk Meclisin, gemiten farkl ve yeni saylabilecek bir faaliyeti maalesef grlmemektedir. Meclis-i Meyh deien ve gelien dier devlet kurumlar gibi, tekke ve tarkatlar dzelten slah eden bir kurum olmaktan ziyade, zaman iinde grev ve sorumluluklarn

199 belirleyen, kendi kurumsal yapsn glendiren resm bir kuruma dnt grlmektedir. slm ksmen bir ideoloji haline getirerek n plana karm, halifelii de mslman toplumlar birletirici bir sembol haline getirmi olan II. Abdulhamid, hem devleti hem de toplumu glendirmeye byk nem vermitir. Bir yandan merkeziyetilii u noktaya karrken, kendinden nceki dnemlerde grlmeyen bir ekilde toplumu da deitirmeye tabi tutmu, eitim sistemini alabildiine geniletmitir. Devlet idaresinde sk istibdat savunurken, halifelii de saltanatnn siyas gcn artrmada iyi kullanmtr. Saltanat dneminde tasavvuf evreleriyle ustaca ilikiler kurmu, slm ve devlet politikasnn uygulaynda onlardan ok istifade etmitir. II. Abdulhamidin d politikasnn da bir gerei ve onun youn desteiyle bu dnemde tarkatlarn nfz, itibar ve etkinlii artmtr. Ayrca Trkiyede faaliyet ve etkinlii olmayan azel-Meden ve Halvet-Tican tarkat ve kollar kurulmu ve canlanmlardr. II. Abdulhamid zellikle zeliyye tarkat eyhlerinden Mehmed Zafir Efendi, Rufiyyeden Ebul Hd Efendi tarkatlarn himaye etmi ve maddi ve manevi ynden desteklemitir. XVIII. ve XIX. asrda Batda bilim alannda oluan cemiyetleme, dier pek ok alanda olduu gibi modernleme gayreti iinde olan Osmanllara aksetmi ve Osmanl bilim ve kltr hayatna yeni bir Tzel-kiilik kavramnn girmesine sebep olmutur. Bunun sonucu Osmanl mnevver ve meslek erbab arasnda cemiyetleme teebbs ve faaliyetleri balamtr II. Merutiyetin ilnndan sonra lkenin drt bir yannda oluan zgrlk ortamnn bir sonucu olarak pek ok cemiyet ve kulpler kurulmu, giderek oalan bu dernekler toplumsal yaamn ayrlmaz bir paras haline gelmilerdir. 1909 inklbndan sonra her snf ve cemaate cemiyet halinde toplanma hrriyeti verildii srada, muhtelif tarkatlara mensup kiiler de bu haktan faydalanarak birka cemiyet kurmaya teebbs ettiler. Cemiyyet-i Sfiyye-i ttihdiyye ile Cemiyyet-i Sfiyye bu dnemde kurulmu cemiyetlerdir. Esas amalar, nizamnamelerinde de belirtildii gibi, tasavvuf yaaytaki durgunlua ve seviye kaybna son vermek, ona gemiteki ideal mslman yetitirme fonksiyonunu yeniden kazandrmak olan, dzenli ve birlikte almak iin kurulan bu

200 cemiyetler, ne dnlen faaliyetleri uygulamada ne de verimli sonular elde etmede yeteri kadar baarl olabilmilerdir. XX. Asrn balarnda, gemi dnemlerden farkl olarak, sufiye snf tekkelerin ahlk ve kltrel seviyesini tekrar ykseltmeye alan mecmualar neretmeye balamlardr. 1910 ile 1920 arasnda kan Cerde-i Sfiyye, 1909dan 1919a kadar kan Muhibbn ile Hikmet, ve Mihrab bunlardandr. 1925lere kadar eitli yollarla tekke ve zviyeleri slah yolu denendi. Bu slahdaki ama da, messeseyi batan sona deitirip yenilemek deil gemi dnemdeki asli fonksiyonlarn icra, yani tekrar ideal msluman tipini yetitirme ocaklar haline ykseltmek, olgun ve insan psikolojisine hkim mritleri yine bu atlar kanalyla topluma yaymak, insanlara kltr ve irfan sentezini alamaktr. Ancak bunda da istenen baar elde edilememi, yaanan siyas olaylar ve Osmanlnn sona ermesiyle hayaller suya dmtr. Nihayet Cumhuriyetin kuruluundan sonra Tekke ve Zaviyelerle Trbelerin Seddine dair 30.11.1925de karlan ve 13.12.1925 tarih ve 243 sayl Resm gazetede yaynlanarak yrrle giren 677 sayl kanunla, tekke ve tarkatlarn faliyetleri tmyle yasaklanmtr.

201

BBLYORAFYA A- Ariv, Gazete ve Dergiler BOA, Cevdet-Adliye, nr. 1734, 1242, 1826. BOA, Cevdet-Evkf, nr. 18014. BOA, Cevdet-Evkf, nr. 11874, 18014. BOA, HH, nr. 17383, 17386, 24493, 27178. BOA, rade- Meclis-i Vl, nr. 25320. Cerde-i Sfiyye, nr.1, 73, 82, 87, 149. Hikmet, nr. 1, 3, 4, 10, 12, 18, 26, 27, 30,37, 55, 70, 74. bret, sa.: 51, 58. stanbul Mftl, Meihat Arivi, Tekke ve Zviye Defterleri, nr.1769. ______, Meihat Arivi, Meclis-i Meyh Mazbata Defterleri, nr.1762. Mihrb. nr.1, 4, 13- 14, 15- 16, 17-18, 23, 26. Muhibbn, 2. Sene, nr. 1, 3, 14. Muhibbn, Birinci Sene, nr.1, 3, 9, 10, 11. Takvm-i Vekyi, nr. 67,142, nr.187. Tasavvuf, nr. 1, 6, 13, 15, 18, 25. Volkan Gazetesi, nr. 75. B- Kitap ve Makaleler Ahmed Rfk, Bekta Srr Mdafaasna Mukbele, Dersaadet 1328. ______, Bekta Srr, Dersaadet 1328. A. H. Ongunsu, Tanzmt ve Amillerine Umumi Bak, Tanzmt I, Yznc Yl Mnasebetiyle, Maarif Matbaas, stanbul 1940. Abadan, Yavuz Tanzmt Fermnn Tahlili, Tanzmt I. Abdurrahman eref, Tarih-i Devleti Osmaniyye, Karabet Mat., stanbul 1315/1897. Advar, Adnan, Osmanl Trklerinde lim, Maarif Vekleti Neriyat, stanbul 1843. Ahmed Akpaazade, Akpaazde Tarihi, Matbaa-i Amire, stanbul 1332/1904.

202 Ahmed Cevdet Paa, Maruzat, Haz. Yusuf Halaolu, ar Yay., stanbul 1980. ______, Tarih-i Cevdet, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet 1309/1891. ______, Tezakr, Tetimme, Nr. Cavid Baysun, TTK Basmevi, Ankara 1967. Ahmed Ltfi, Tarih-i Devlet-i Aliye-i Osmaniyye, Dersaadet 1302/1884. Ahmed Rasim, stibdattan Hakimiyet-i Milliyye'ye, Vatan Matbaas, stanbul 1342/1923. ______, Resimli ve Harital Osmanl Tarihi, Matbaat Ebuzziya, stanbul 1330/1911. Akda, Mustafa, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi (1453- 1559), stanbul 1974. Akyldz, Ali, Tanzmt Dnemi Osmanl Merkez tekilatnda Reform (18361856), Eren Yay. stanbul 1993. Albayrak, Sadk, rticann Tarihesi/2 Merutiyet slmcl ve Siyonizm, Aratrma Yay., stanbul 1990. ______, Son Devir Osmanl Ulems, stanbul Byk ehir Belediye Bakanl Yay., stanbul 1996. ______, Son Devrin slm Akademisi Dar-ul Hikmet-il slmiye, Yeni Asya Yay., stanbul 1973. ______, Trkiyede Din Kavgas, leri Sanat Matbaas, stanbul 1973. Alexandre Popovic-Gilles Veinstein, slm Dnyasnda Tarkatlar, ev. Osman Trer, Suf Yay., stanbul 2004. Algar, Hamid, Mzakereler Trkiyede Aleviler, Bektaler ve Nusayriler (Sempozyum Bildirileri), Ensar Neriyat, stanbul 1997. Ali Reat, Devlet-i Osmaniye Asr- Hazr Tarihi, Dersaadet 1328/1910. Altnay, Ahmet Refik, ki Komite ki Ktal, Haz. Hamide Koyukan, Kebike Yay., Ankara 1994. ______, Kabak Mustafa, Matbaa-i Hayriye, stanbul 1331/1912. ______, Osmanl Devrinde Hoca Nfzu, Hilmi Kitabevi 1933. Antel, Cell, Tanzmt Maarifi, Tanzmt I, Yznc Yldnm Mnasebetiyle, stanbul 1940.

203 Ar, Osman Sacid, Meclis-i Meyh Arivine Gre 1296- 1307 yllar Arasnda Osmanl Tekkelerinde Ortaya kan Problemler, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), . Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2005. Asm Efendi, Okyanus, haz. Pars Tulac, Pars Yay., stanbul 1971. A Dede Halil brahim, Bir Mevlevnin Hatralar, Haz. Reat Ekrem Kou, stanbul 1960. Atay, Falih Rfk, Ba Veren nklap, Dnya Yay., tsz. Aydn, Bilgin, Osmanl Devletinde Tekkeler Reformu ve Meclis-i Meyhin eyhl slmlka Bal Olarak Kuruluu Faaliyetler ve Arivi stanbul Armaan, 7, stanbul 1998. Aydn, Hseyin, Muhasibinin Tasavvuf Felsefesi, Ankara 1976. Aydodu, Nergiz Ylmaz Kara, smail, Namk Kemal Osmanl Modernlemesinin Meseleleri, Dergh Yay., stanbul 2005. Ayhan, Halis, Cemiyet-i lmiye-i slmiyye, DA, VII, 332. Ayn, Mehmed Ali, Trk Azizleri, Marifet Basmevi, stanbul 1944. Ayverdi, Samiha, Trk Tarihinde Osmanl Asrlar, Damla Yaynevi, stanbul 1978. Baltac, Cahit, slm Paleografyas-Diplomatik Arivcilik, MF Yay., stanbul 1989. Banarl, Nihat Sami, Resimli Trk Edebiyati Tarihi, stanbul 1979. Baykara, Tuncer, Nizam, Tanzmt ve Medeniyet Kavramlar zerine, Tanzmtn 150. Yldnm Uluslararas Sempozyum Bildirileri, Milli Ktphane Matbaas, Ankara 1991. Baykara, Tuncer, Yenieri Ocann Kaldrlmasnn Sosyal Sonular, Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri, Ed. Fak. Yay., stanbul 1990. ______, Yenieri Ocann Kaldrlmasnn Sosyal Sonular Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri, Ed. Fak. Yay., stanbul 1990. _______, Osmanllarda Medeniyet Kavram ve Ondokuzuncu Yzyla Dair Aratrmalar, zmir 1992. Bayur, Yusuf Hikmet, Trk nklp Tarihi, TTK, Ankara 1957. Berkez, Niyazi, Trkiyede adalama, Bilgi Yaynevi, 1. bs., Ankara 1973. Berki, A. Himmet, Vakflar, Cihan kitaphanesi, stanbul 1940.

204 Bilsel, Cemil, Tanzmtn Harici Siyaseti, Tanzmt I, Yznc Yldnm Mnasebetiyle, stanbul 1940. Birdogan, Nejat, elebi Cemaleddin Efendinin Savunmas, Berfin Yay., stanbul 1994. Bolay, Sleyman Hayri, Tanzmttan Cumhuriyete Trk Dnce Tarihi, Trkler, Yeni Trkiye Yay. Ankara 2002. Bozda, smet, Sultan Abdlhamdin Hatra Defteri, Pnar Yay., stanbul 1992. Butros, Ebu Manneh, Sultan Abdulhamid II ve eyh Ebl- Hda e-Sayyad, ev. rfan Gndz, MF Dergisi, stanbul 1995, sy.:7-8-9-10. ______, eyh Ahmed Ziyaddin el-Gmhanevi ve Hlid-Ziya Tekkesi, lim ve Sanat, ev. Ahmet mamolu, Kasm 1993, sy.: 37, s.37. Byker, Kamil, eyh Muhammed Zafir Efendi ve Erturul Tekkesi, stanbul 2004. akr, Cokun, Bir Reform Hareketi Olarak Tanzmt, Trkler, Yeni Trkiye Yay., Ankara 2002. etin, Atilla, Hikmet, DA, XVII, 519-520. Danimend, smail Hami, zahl Osmanl tarihi Kronolojisi, Trkiye Yay., stanbul 1971. ______, Tarih Hakkatlar, Tercman, stanbul 1979. Davison, Roderic H., Osmanl-Trk Tarihi (1774- 1923), ev. Mehmet Moral, Alkm Yay. stanbul 2003. Develliolu, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara 1970. Ebul-l Mardin, Huzur Dersleri, smail Akgn Matbaas, stanbul 1966. Ekici, Mehmet Zeki, ehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi Hayat ve Eserleri, (Baslmam Doktora Tezi), . Sosyal Bilimler Ens., stanbul 1997. Engelhardt, Tanzmt ve Trkiye, ev. Ali Reat, Kakns Yay., stanbul 1999. Eraslan, Cezmi, II. Abdulhamid ve slm Birlii, tken, stanbul 1992. ______, Dorular ve Yanllaryla Sultan II.Abdulhamid, Nesil Yay., stanbul 1996. Erbay, Erdoan, Mihrab, DA, XXX, 30. Eren, Ahmet Cevat, Tanzmt, mad. A, stanbul 1970, XI.

205 Ergin, Osman Nuri, Trkiye Maarif Tarihi, Osman Bey Matbaas, stanbul 1939. ______, Cemiyet-i Sufiye-i ttihadiye, Read Ekrem Koi stanbul Ansiklopedisi, stanbul 1965, VII, 3483. ______, Mecelle-i Umuru Belediye, Matbaba-i Osmaniye 1338/1919. ______, Trkiyede ehirciliin Tarihi nkiaf, Hukuk Fak. ktisat ve ctimaiyyat Enstits Yay., stanbul 1936. Ergn, Sadeddin Nuzhet, Trk Musks Antolojisi, stanbul 1948. Ersoy, Mehmed Akif,stibdat iiri, Safahat, nklap ve Aka Yay., stanbul 1984. Ertem, Adnan, Osmanlda ve Gnmzde Vakf messesesi, Osmanl Medeniyeti, Klasik Yay., stanbul 2005. Eyicil, Ahmet, Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti, Trkler, Yeni Trkiye Yay. Ankara 2002. Faroqh, Suraya, Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam, ev. Elif Kl, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1997. Fndkolu, Ziyaeddin Fahri, Tanzmtta timai Hayat Tanzmt I, Maarif Matbaas, stanbul 1940. Franos Georgeon-Paul Dumont, Osmanl mparatorluunda Yaamak, ev., Maide Selen, letiim Yay., 1. Bsk., stanbul 2000. Gencer, Ali hsan, Bahriyede Yaplan Islaht Hareketleri ve Bahriye Nezaretinin Kuruluu, stanbul 1985. Gerek, Selim Nzhet, Trk Matbaacl, Matbaa-i Ebuz-Ziya, stanbul 1939. Gkbilgin, M. Tallib, Nizm- Cedid, A. Glpnarl Abdulbki, Mevlndan sonra Mevlevlik, nklap ve Aka Yay., stanbul 1983. ______, 100 Soruda Tasavvuf, Gerek Yay., stanbul 1969. ______, 100 Soruda Trkiyede Mezhepler ve Tarkatlar, Gerek Yay., stanbul 1969. ______, Melamilik ve Melamiler, Tpk Basm, stanbul 1992. Gnaltay, M. emseddin, Zulmetten Nura, Haz. Musa Alak, Furkan yay. stanbul 1966.

206 Gndodu, Cengiz, Hac Bekt- Vel -retisi ve Takipileri Hakknda Metodik Yeni Bir Yaklam-, Aktif Yay., Ankara 2007. _____, Bir Trk Mutasavvf Abdlmecid Sivasi-Hayat Eserleri ve Tasavvuf Grleri, Kltr Bakanl Yay., Ankara 2000. _____, "Osmanlnn Son Dneminde Yaynlanan Tasavvuf Muhteval Muhibbn Dergisi ve 1327/1911 Yl 4. Saysnda Yer Alan Baz Makaleler", EKEV Akademi Dergisi, c. III, Say: 4, Bahar 2001, ss. 95-106. Gndz, rfan, Osmanllarda Devlet Tekke Mnasebetleri, Seha Neriyat, stanbul 1989. ______, Yenieri Ocann lgasndan Sonra Meydana Gelen Baz Tasavvuf Gelimeler, LAM Aratrma Dergisi, c.II, sy.:1 (Ocak-Haziran 1997). ______, Gmhanevi Ahmed Ziyeddin (KS) Hayat Eserleri Tarkat Anlay ve Hlidiye Tarkat, Seha Nr., stanbul 1984. Gven, Mustafa Salim, Ebul-Hasan zeli ve zeliyye Tarkat, (Yaynlanmam Dok. Tezi ), M. Sosyal Bil. Ens., stanbul 1999. Habib, smail, Trk Teceddd Edebiyat Tarihi, Matbaa-i Amire, stanbul 1340/1921. Haniolu, kr, Cemiyet, DA; VII, 323. ______, Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, dal Neriyat, stanbul 1996. Harr-zade, Kemaleddn, Tibyan1-Vesail, Sleymaniye Ktphanesi, brahim Efendi nr. 430. Hasluck, Frederick Wilham, Bektalik Tetkikleri, ev. Ragp Hulisi, stanbul Devlet Matbaas stanbul 1928. Hatemi, Hseyin, Tanzmt Ve Merutiyet Dnemlerinde Derneklerin Geliimi, Tanzmttan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, letiim, stanbul 1985, I, 200205. Heyd, Uriel III. Selim ve II. Mahmut Dnemlerinde Batllama ve Osmanl Ulems. slm Dnyas ve Batllama. ev. Erbay Aydn, Yneli Yay., stanbul 1997. Ik, Emin, Devleti Kuran rade, Hareket Yay., stanbul 1971. In, Ekrem, Rufilik, DA, VI, 325- 330. ______, Sadilik, DA, VI, 391- 394.

207 ______, Tarkatlar Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Kltr Bakanl ve Tarih Vakf Yay., stanbul 1994. ______, 19. Yzyl Dergicilii ve Servet-i Fnun, Tarih ve Toplum, letiim Yay., Haziran 1984. ______, stanbulda Mevlev eyh Aileleri ve Mevlevliin Bir mparatorluk Tarkati Olarak rgtlenmesi, Birinci Uluslar Aras Mevln, Mesnevi ve Mevlevhneler Sempozyumu (19-21 Aralik 2001), Celal Bayar niversitesi. Yay., Manisa 2002. ______, Kadirilik, DA, IV, 372- 377. ______, Mevlevliin Osmanl Modernlemesindeki Yeri, eyh Galip Kitab, Haz. Beir Ayvazolu, , BB. Klt. l. D. Ba. stanbul 1995. ______, Osmanl Dneminde Tasavvuf Hayat, Yeni Trkiye 701. Osmanl zel Says II, Mart-Nisan 2000. bnlemin Mahmud Kemal-Hseyin Hsameddin, Evkf- Hmyn Nezretinin Tarihe-i Tekilt ve Nuzzrn Tercim-i Ahvli, stanbul 1335/1916. hsanolu, Ekmeleddin, Cemiyet-i lmiye-i Osmaniye, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Kltr Bakanl ve Tarih Vakf Yay., stanbul 1994, II, 403- 405. ______, Modernleme Sreci inde Osmanl Devletinde lmi ve Mesleki Cemiyetleme Hareketlerine Genel Bir Bak, Osmanl lmi ve Mesleki Cemiyetler, Ed. Fak. Basmevi, stanbul 1987. ______,Cemiyet-i lmiye-i Osmaniye, DA, VII, 333. nalck, Halil, Tanzmt ve Bulgar Meselesi, Eren Yay., stanbul 1992. fet nan, Trk Osmanl Tarihinin Karakteristik Noktalarna Bir Bak Belleten, c. II, sy. 5-6 Ankara, 1938. pirli, Mehmet, II. Mahmud Dneminde Vakflarn daresi, Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri, Edebiyat fak. Yay., stanbul 1990. ______, XIX. Yzylda Osmanl lmiye Meslei ve Ulems Hakknda Gzlemler, Tanzmt 150. yldnm Uluslar Aras Sempozyum, Milli Ktphane, Ankara 1991. rtem, Sleyman Kni, Sultan Abdulhamid ve Yldz Kamerillas, Haz. Osman Selim Kocahanolu, Temel Yay., stanbul 2003. ______, Yldz ve Jn Trkler, Haz. Osman Selim Kocahanolu, Temel Yay., stanbul 1999

208 Jacop M. Landau, slm Birliini Salamaya Ynelik abalar, Trkler, Yeni Trkiye Yay. Ankara 2002. Kara, smail, Din le Modernleme Arasnda, Dergh Yay., stanbul 2003. ______, Trkiyede slmclk Dncesi, Kitabevi, stanbul 1997. Kara, Mustafa II.Abdulhamid Dnemine Tasavvuf Tarihi Asndan Genel Bir Bak, II.Abdulhamid ve Dnemi sempozyumu Bildirileri, Seha Ne., stanbul 1992, s.69. ______, Doutan gnmze Byk slm Tarihi, a Yay., stanbul 1989. ______, Tanzmt Dnemi ve Tasavvuf Hayat, Tanzmt 150. yldnm Uluslar Aras Sempozyum, Milli Ktphne, Ankara 1991. ______, Tanzmt'tan Cumhuriyete Tasavvuf ve Tarkatlar, Tanzmttan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, letiim, stanbul 1985. ______, Cemiyyet-i Sufiye, DA, VII, 335. ______, Cumhuriyet ncesi Tasavvuf Yayn Organlar ve Cemiyetler, Fikir ve Sanatta Hareket, Ekim 1979 (VII Devre) say 8. ______, Bursada Tarkatlar ve Tekkeler 1, Uluda Yay., Bursa 1990. ______, Trk Tasavvuf Tarihi Aratrmalar, Dergh Yay., stanbul 2005. ______, Tekkeler ve Zviyeler,Dergh Yay., stanbul 1990. Karal, Enver Ziya, Tanzmttan Evvel Garpllama hareketleri, Tanzmt I. ______, II.Mahmud, A. ______, Selim IIIn Hatt Hmayunlar-Nizam- Cedt (1789- 1807), Ankara 1988. ______, Osmanl mparatorluunda lk Nfus Saym, Bavekalet statistik Md., Ankara 1943. Karpat, Kemal H., slmn Siyasallamas, ev. iar Yaln, stanbul Bilgi niversitesi Yay., stanbul 2004. Kaynar, Reat, Mustafa Reit Paa ve Tanzmt, TTK, Ankara 1985. Kazc, Ziya, Osmanl Vakf Medeniyeti, Bilge Yay., stanbul 2003. Kl, Rya, Osmanl Devletinde Ynetim-Nakbendi likisine Farkl Bir Bak: Hlid Srgnleri, Tasavvuf: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, Yl:7, sy.:17, Temmuz-Aralk 2006, ss.103- 119.

209 Koca Sekbanba, Hlsatl-Kelam fi Reddil- Avm, Hilal Matbaas, stanbul 1811. Koca, evki,, Bekta Kltr Argmanlara Gre Yenieri Oca ve Devirmeler, Nazenin/Tarih Yay., stanbul 2000. Kou, Reat Ekrem, Osmanl Padiahlar, stanbul 1981. ______, Yenieriler, Kou Yay., stanbul 1964. Koktu, Mehmed Zahit, Tasavvuf Ahlak, Seha Ne., Ankara 1981. Kololu, Orhan, Osmanldan Gnmze Trkiyede Basn, letiim Yay., stanbul 1994. ______, Takvim-i Vekayi, ada Gazeteciler Dernei Basmevi, Ankara ts. Konstantinovic, Kostantin Mihail, Bir Yenierinin Hatrat, ev. Kemal Beydili, Tarih ve Tabiat Vakf, stanbul 2003. Koray, Enver, Trkiyenin adalama Srecinde Tanzmt, stanbul 1991. Kprl, M. Fuad, , Hac Bekta Veli, A, II, 461- 462. ______, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Matbaa- mire, stanbul 1918. Kuran, Ercment, Tanzmtn Trk Toplumuna Getirdikleri, Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri, Ed.Fak. Yay., stanbul 1990. Kk, Cevdet, Tanzmtla lgili Deerlendirme, Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri, Ed. Fak. Yaynlar, stanbul 1990. Kk, Sezai, Yenileme Dneminde Mevlevler ve Siyaset, Trkler, Yeni Trkiye Yay. Ankara 2002, XIV, 107. ______, Mevlevliin Son Yzyl, Simurg, stanbul 2003. Ktkolu, Bekir, Sultan II. Mahmud Devri Osmanl Tarihilii Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri, Edebiyat Fak. Basmevi 1990. Lewis, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, TTK Basmevi, 2. Bask, Ankara 1984. M. A. Ubucn, Lettres sur La Turque, Paris 1853. ______, Trkiye 1850 Tanzmt-Ulem-Basn, ev. Cemal Karaaal, Tercman 1001 eser. Mardin, erif, Jn Trklerin Siyas Fikirleri, letiim, stanbul 1992. Meclis-i 1337/1918. Meyh Nizamnamesi, Evkf- slmiye Matbaas, stanbul

210 Mehmed Memduh, Mirt- unt, Haz. Hayati Develi, Nehir Yay. stanbul 1990. Mehmed Tahir (Olgun), Yenikap Mevlevhnesi Postniini eyh Celaleddin Efendi Merhum, Matbaai Mekteb-i Sanayi, stanbul 1326/1908. Mehmed Tevfk Bey, Yadigar- Macaristan Asr- Abdulhamid Han, Mihran Matbaas, stanbul 1294/1877. Mehmed Zeki, Serpu, Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas, nr. 49- 87. Moltke, H.Von, Moltkenin Trkiye Mektuplar, ev. Hayrullah rs, Remzi Kitabevi stanbul 1969. Muallim Naci, Lugat-i Naci, Asr Matbaas, ts. ______, merin ocukluu, , stanbul 1983. Mustafa Nuri Paa, Netayicl-Vukuat, Sad. Neet aatay, TTK Basmevi, Ankara 1980. Mutlu, smail, Abdulhamid Gerei-1 Osmanlda lk Meclis Denemesi ve Bask Rejimine Giden Yol (1876-1878), Mutlu Yay., stanbul 2002. Mutlu, amil, Yenieri Ocann Kaldrl ve II. Mahmudun Edirne Seyehati Mehmet Dani Bey Ve Eserleri, Ed. Fak. Basmevi st 1994. Nazif ztrk, Evkf- Hmyn Nezareti DA, XI, 522. Nur, Rza, Hayat ve Hatratm, Haz. Abdurrahman Dilipak, aret-Ferat, stanbul 1991. Ocak, A.Yaar, Zviyeler, Vakflar Dergisi, sy.: XII, Ankara 1978. Okandan, Recai G., Amme Hukukumuzda Tanzmt Devri, Tanzmt I, Yznc Yldnm Mnasebetiyle, stanbul 1940. Okay, Orhan, Bat Medeniyeti Karsnda Ahmed Mithad Efendi, MEB.Yay., stanbul 1991. Ortayl, lber, mparatorluun En Uzun Yl, Hil Yay., stanbul 1987. ______, Osmanl mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim Makaleler I, Turhan Yay, Ankara 2000. Osmanl Ansiklopedisi II.Abdulhamid 1876-1909, Siyas Tarih z Yay., stanbul 1996. Osmanolu, Aye, Babam Abdulhamid, Seluk Yay., stanbul 1984. calan, Hasan Basri, Bursada Tasavvuf Kltr, Gaye Kitabevi, Bursa 2000

211 ke, Mim Kemal, Saraydaki Casus, Hikmet Neriyat, stanbul 1991. zbek, Nadir, Osmanl mparatorluunda Sosyal Devlet (1876-1914), letiim, stanbul 2002. zcan, Azmi, zbekler Tekkesi Postniini Buharal eyh Sleyman Efendi Bir Double Agent mi idi?, Tarih ve Toplum, sy.: 100, Temmuz 1992. ______, Sutan II. Abdulhamid Dneminde Osmanllar ve Hindistan Mslmanlar, Trkler, Yeni Trkiye Yay. Ankara 2002, XIII, 140- 141. ztuna, Ylmaz, Trk Msik Ansiklopedisi, MEB Basmevi, stanbul 1969. ______, Dede Efendi, Kltr ve Turizm Bakanl. Yay., Ankara 1996. ztrk, Yaar Nuri, Kuadal brahim Halvet, Fatih Yay., stanbul 1982. ______, Tarihi Boyunca Bektalik, Yeni Boyut, stanbul 1992. ______, Tasavvufun Ruhu ve Tarkatlar, Yeni Boyut Yay., stanbul 1992. Pakaln, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, 2. Bsk., MEB., stanbul 1971. Pardoe, Miss Julia, Yabanc Gzyle 125 Yl nce stanbul ev. Bedriye anda, Inklap ve Aka kitabevi, stanbul 1967. Parmakszolu smet, Ahmed Rasim Osmanl Tarihinden Semeler, Devlet Kitaplar, stanbul 1968. Pekdoan, Celal, Modernlemeye Giden Yolda Baz Fikirler,Trkler, Yeni Trkiye Yay., Ankara 2002. Pool, Stanley Lane, Lord Stratford canningin Trkiye Anlar, ev. Can Ycel, Yurt Yay., Ankara 1988. Reed, Howard, Tanzmt Ne Zaman Balad ve Bitti, Tanzmtn 150. Yl dnm Uluslar aras Sempozyumu, Milli Ktphane Matbaas, Ankara 1991. Safa, Peyami, Trk nklabna Baklar, Atatrk DTYK., Ankara 1988. Sahaflar eyhizade Mehmet Esad Efendi, ss-i Zafer, stanbul 1293. Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, stanbul 1285/1868. Sami, emseddin, Kamus- Trk, Dersaadet 1318/1900. Saray, Mehmet, Rus gali Devrinde Osmanl Devleti le Trkistan Hanlklar Arasndaki Siyas Mnasebetleri (1775- 1875), stanbul Matbaas, stanbul 1984. Sevin, Nurettin, On Asrlk Trk kyafet Tarihine Bak, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990.

212 Srma, hsan Sreyya, Fransann Kuzey Afrikadaki Smrgeciligine Kar Sultan II. Abdlhamdin Pan-slamist Faaliyetlerine Ait Birka Vesika, Ed. Fak. Tarih Enstits Dergisi, sy.: VII-VIII, stanbul 1977. ______,XIX. Yzyl Osmanl Siyasetinde Byk Rol Oynayan Tarkatlara Dair Bir Vesika, Ed.Fak. Tarih Dergisi, sy.: XXXI, stanbul 1977. Sofuolu, Ebubekir Osmanl Modernlemesinde Sorunlar, Trkler, Yeni Trkiye Yay. Ankara 2002. Sultan Abdulhamid, Siyas Hatratm, Dergh Yay. 4. bsk., stanbul 1984. Sungu, hsan, Tanzmt ve Yeni Osmanllar, Maarif Matbaas, stanbul 1940. Sungu, lhan, Yeni Osmanllar , Tanzmt II, stanbul 1999. Suvla, Refii kr, Tanzmt Devrinde stikrazlar, Tanzmt I. anizde Mehmed Atullah Efendi, Tarih-i anizde, Cerde-i Havadis Matbaas, ts. apolyo, Enver Behnan, Mezhepler ve Tarkatlar Tarih, Trkiye Yay., stanbul 1964. ______, Trk Gazetecilii Tarihi, Gven Matbaas, Ankara 1969. ehbenderzde Filibeli Ahmed Hilmi, Tarh-i slm, Hikmet Matbaas, Kostantiniyye 1326/1908. ______, Tarkat Mesili-Lzm- Islaht, Hikmet, nr.60. emseddin, Mehmed, Bursa Derghlar-Yadigr- emsi, Haz. Mustafa KaraKadir Atlansoy, Uludag Yay., Bursa 1997. en, Adil, brahim Mteferrika ve Usll-Hikem Fi Nizmil-mem, TDV Yay., Ankara 1995. imek, Selami, Edirneli Kabl Mustafa Efendi, Buhara Yay., stanbul 2005. irvanl Fatih Efendi, Glzr- Ftha t -(Bir Grg Tannn Kalemiyle Yenieri Ocann Kaldrl) nceleme-Tahlil-Metin, Haz. Mehmet Ali Beyhan, Kitebevi, stanbul 2001. Baban, kr, Tanzmt ve Para, Tanzmt I., ss.246-251. Tabakolu, Ahmet, Osmanl Miras, Osmanl Medeniyeti (Siyaset-ktisatSanat), Klasik Yay., stanbul 2005. Tanpnar, Ahmet Hamdi, XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, Ed. Fak. Yay., brahim Horoz Basmevi, 2. bsk., stanbul 1956.

213 Tatarck Abdullah Efendi, Lyiha, Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas VII, nr.41, (1332/1913), ss. 257- 284. Tayyarzde Ataullah Ahmet Ata Bey, Tarih-i At, stanbul ts. Tevch-i Ciht Nizamnmesi ve Hara Tarifesi, Nr. kbal Ktphanesi Sahibi Hseyin, Dersaadet 1332/1329. Toprak, Zafer, 1909 Cemiyetler Kanunu, Tanzmttan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, letiim, stanbul 1985, I, 205. ______, Fikir Dergiciliinin Yz Yl, Trkiyede Dergiler- Ansiklopediler, Geliim Yay., stanbul 1984. Tkin, Fruzan Hsrev, Osmanl Trklerinde Fikir Hareketleri, Buket Basmevi, Ankara 1951. Tunaya, Tark Zafer, Trkiyede Siyas Partiler III (ttihat ve Terakki), Hurriyet Vakfi Yay., stanbul 1989. Tunuslu Hayrettin Paa, Mukaddime-i Akvml Meslik f Mrifeti AhvlilMemlik, stanbul 1296. Turan, erafettin, Tanzmtla lgili Deerlendirme, Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri, Ed. Fak. Yay., stanbul 1990. Uur, Ahmet, Osmanl Siyaset-Nameleri, Kayseri Erciyes niversitesi Yay. Kayseri 1992. Uluda, Sleyman, ctimai ve Dn Adan Takld Meselesi II, Fikir ve Sanatta Hareket. sy.: VIII, (Ekim 1979, VII Devre). Uluda, Sleyman, Tasavvuf Asndan Gelenek ve Yenileme, slm Gelenek ve Yenileme, sam Yay., stanbul 1996. Uzunarl, . Hakk, Alemdar Mustafa Paa, stanbul 1942. ______, Osmanl Tarihi, TTK Basmevi, Ankara 1988. ______, Osmanl Devleti Tekilatnda Kapkulu Ocaklar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1988. lken, Hilmi Ziya, Tanzmttan Sonra Fikir Hareketleri, Tanzmt I, s.757. ______, Trkiyede ada Dnce Tarihi, lken Yay., stanbul 1979. nver, Sheyl, Osmanl Tebbeti ve Tanzmt Hakknda Notlar, Tanzmt I. Varlk, Blent, Tanzmt ve Merutiyet Dergileri, Tanzmttan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, letiim, stanbul 1985.

214 Vassaf, Hseyin, Sefine-i evliya, Sad. Mehmet Akku-Ali Ylmaz, Seha Ne., stanbul 1990. Vett, Carl, Derviler Arasnda ki Hafta, ev. Ethem Cebeciolu, Kakns Yay., stanbul 2004. Yakar, Serdar, Tark Bura le Bir konuma, lim ve Sanat, 1985, c.1, sy.: 4. Yavuz Senemolu, Vaka- Cedid, Yayla mam Tarihi Ve Yeni Olaylar, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul, 1978. Yazc, Nesimi, Cerde-i lmiye DA, VII, 407- 408. Yediyldz, Bahaaddin, XVIII. Yzylda Trkiyede Vakf Messesesi, TTK. Basmevi, Ankara 2003. Yediyldz, Bahaeddin- ztrk, Nazif, Tanzmt Dnemi Vakf Uygulamalar, 150. Ylnda Tanzmt, TTK.Yay., Ankara 1992. Ylmaz, Hasan Kmil, Aziz Mahmud Hudayi ve Celvetiye Tarkati, stanbul 1980. Yurdaydn, Hseyin Gazi, slm Tarihi Dersleri, AF. Yay., Ankara 1982. Ycel, Erdem, Beikta/Bahriye Mevlevhnesi, Sanat Tarihi Yll, Ed. Fak. Yay., stanbul 1983, sy.:12. Ycel, Yaar, Osmanl Devlet Tekilatna Dair kaynaklar-Kitab- Mstetab, TTK. Basmevi-Ankara 1988. Ycer. Hr Mahmut, OsmanlToplumundaTasavvuf(19.Yzyl), nsan Yay., stanbul 2003 Ziya, Mehmet, Merkez-i Mhimme-i Mevlevyeden Yeni Kap Mevlevhnesi, Darul Hilafetil liye, 1329/1911.

215

EKLER

ttihat ve Terakki hkmeti Erkan- Harbiye Reisi ile baz Askeri zevatn Rumeli Hisarnda bulunan Mahmud Baba Dergh eyhi Nafi Babay ziyaretleri srasnda ekilen ve Muhibbn dergisinde yaynlanan fotoraf.

216

Meclis-i Meyh Mazbata Defterleri, 1762 numaral defterden bir sayfa.

217

Meclis-i Meyh Tekke ve Zviye defterleri, 1769 numaral defterden bir sayfa.

218

6 Rebiylevvel 1294/1877 tarihinde, sava srasnda stanbula gelen bir Macar Parlamento heyetine ide-i ziyarette bulunmak zere tertip edilen, on be kiilik bir Osmanl heyetin bakanln yapan Sleyman Efendi (Ortada oturan) ve dier heyet yeleri.

219

Cerde-i Sufiyyeden bir sayfa

220

Muhibbn dergisi ikinci seneden itibaren ald ekil

221

Mihrab Dergisi 1. Sene 4. sayya ait kapak

222

ZGEM 1966da Sinopun Ayanck ilesinde dodu. lk ve orta tahsilini Ayanckta tamamladktan sonra, 1984te Erzururm Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesine girdi. Ayn faklteden 1989 ylnda mezun oldu. 1995 Tarihinde Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Temel slam Bilimleri Tefsir Anabilim Dalnda Kuran- Kerimde Ahid adl ykses lisans tezin tamamlad, Halen Kocaelide lkretm Din Kltr ve Ahlk bilgisi retmeni olarak grev yapmaktadr. Evli ve iki ocuk babasdr.