Logistika

INENJERSKA KOMORA CRNE GORE
PROF. DR MIODRAG BULATOVI

L O G I S T I K A

Podgorica, 2013.

L O G I S T I K A
Autor:
Prof. dr Miodrag Bulatovi, akademik IACG i IAS
redovni profesor Mainskog fakulteta u Podgorici
Izdava:
Inenjerska komora Crne Gore
Za Izdavaa:
Prof. dr Branislav Glavatovi, predsjednik Inenjerske komore Crne
Gore
Recenzent:
Prof. dr Milan Vukevi, redovni profesor Mainskog fakulteta u Podgorici
Prof. dr Sreten Savievi, redovni profesor Mainskog fakulteta u Podgorici
Lektor:
Olja Deleti, profesor knjievnosti
tampa:
Artgrafika - Podgorica
Tira:
300 primjeraka

Odlukom Ureivakog odbora Inenjerske komore Crne Gore u
Podgorici odobreno je izdavanje ove knjige.

CIP
, e

ISBN 978-9940-9244-6-1
COBISS.CG-ID 22643472

LOGISTIKA Sadraj

I

S A D R A J
PREDGOVOR
FOREWORD
IZVODI IZ RECENZIJA
1. UVOD U LOGISTIKU.............................................................................
1.1.Osnovni pojmovi i definicije...............................................................
1.2 Zadaci i elementi logistike..................................................................
1.3 Naune discipline i metode u logistici...............................................
1.4 Trend u oblasti logistike......................................................................
1.5 Logistika i ogranienja........................................................................
2. LOGISTIKA U INDUSTRIJSKOM INENJERINGU...........................
2.1 Logistika - elementi i podsistemi ......................................................
2.2 Logistika i transformacioni proces preduzea...................................
2.3 Lokacija objekata ..............................................................................
3. LOGISTIKA U VELIKIM SISTEMIMA.................................................
3.1 Logistiki sistemi u saobraaju...........................................................
3.2 Logistika velikih organizacija.............................................................
3.3 Vojna logistika
3.4 Logistika banaka i slinih ustanova....................................................
3.5 Logistiki provajder
3.6 Logistiki kontroling...........................................................................
3.7 Logistiko partnerstvo.........................................................................
3.8 Logistiki centri i mree.....................................................................
4. SISTEMI DISTRIBUCIJE ROBA............................................................
4.1 Definicije i znaaj distribucije roba i usluga.......................................
4.2 Kanali distribucije i njihova uloga......................................................
4.3Lanci snabdijevanja..................
4.4 Logistika nabavke...............................................................................
4.5 Logistika prodaje i distribucije...........................................................
5. UPRAVLJANJE ZALIHAMA.................................................................
5.1 Zalihe - pojam, uloga i znaaj.............................................................
5.2 Upravljanje zalihama..................
5.3 Optimizacija zaliha.
5.4 Klasifikacija i proraun zaliha ...
5.5 Ljudski resursi....................................................................................
1
1
7
9
11
12
13
13
15
17
20
20
22
23
25
25
26
26
27
29
29
30
33
40
41
43
43
45
48
60
65

LOGISTIKA Sadraj

II
6. TEHNOLOGIJA SKLADITENJA.........................................................
6.1 Skladitenja.........................................................................................
6.2 Lokacija skladita materijala...............................................................
6.3 Razmjetaj materijala u skladitu........................................................
6.4. Prostori za skladitenje.......................................................................
6.5 Iskorienje skladinog prostora.........................................................
6.6 Distributivna skladita i skladita na otvorenom prostoru..................
6.7 Manipulacija materijalom...................................................................
7. KRETANJE MATERIJALA ...................................................................
7.1 Kretanje materijala..............................................................................
7.2 Osnovni principi rjeavanja kretanja materijala..................................
7.3 Princip jedininog tereta.....................................................................
7.4 Kapacitet ureaja za kontinualni transport.......................................
7.5 Kapacitet ureaja prekidnog transporta..
7.6 Elementi za povezivanje, spajanje i razdvajanje
7.7 Modeli za analizu kretanja materijala.................................................
8. RUKOVANJE I PAKOVANJE ..............................................................
8.1 Rukovanje materijalom ......................................................................
8.2 Pakovanje materijala...........................................................................
9. SERVISIRANJE KORISNIKA I PROIZVODA......................................
9.1 Definicija i struktura servisiranja........................................................
9.2 Komponente servisiranja ....................
9.3 Servis korisnika - potroaa ...............................................................
10.UNUTRANJI TRANSPORT.................................................................
10.1 Transport kao logistika snabdijevanja i distribucije.........................
10.2 Karakteristike unutranjeg transporta...............................................
10.3 Sredstva za neprekidni (kontinualni) trasport...................................
10.4 Sredstva za prekidni (ciklini) trasport.............................................
10.5 Automatski voena transportna sredstva za unutranji transport.....
10.6 Pomona transportna sredstva...........................................................
11.SPOLJANJI TRANSPORT...................................................................
11.1 Tehnologije spoljanjeg transporta...................................................
11.2 Karakteristike drumskog transporta..................................................
11.3 Karakteristike eljeznikog transporta..............................................
11.4 Karakteristike pomorskog transporta................................................
11.5 Karakteristike rijenog transporta.....................................................
11.6 Karakteristike vazdunog transporta.................................................
11.7 Cijevni saobraaj.............................................................................
11.8 Kooperacija u transportu...................................................................
11.9 Komparativni rejting osnovnih vidova transporta............................
11.10 Transportni lanci.............................................................................
67
67
70
72
74
75
76
76
78
78
80
80
83
85
85
88
91
91
95
113
113
113
114
117
117
118
119
128
139
141
143
143
145
146
147
148
149
150
151
152
154
LOGISTIKA Sadraj

III
12.INTEGRALNI TRANSPORT.................................................................
12.1 Savremeni transportni sistemi...........................................................
12.2 Kontejnerski sistem ..........................................................................
12.3 Integralni transportni sistem u drumskom saobraaju......................
12.4 Integralni transportni sistemi u eljeznikom saobraaju.................
12.5 Integralni transportni sistemi u pomorskom saobraaju...................
12.6 Integralni transport u rjenom brodarstvu.........................................
12.7 Integralni transport u vazdunom saobraaju....................................
12.8 Luki kontejnerski terminali.............................................................
13.OPERACIONA ISTRAIVANJA U LOGISTICI..
13.1 Redovi ekanja..................................................................................
14.ODRAVANJE I LOGISTIKA...............................................................
14.1 Odravanje u logistici.......................................................................
14.2 Odravanje kao logistika tehnikih sistema..
15.INFORMACIONI SISTEM U LOGISTICI............................................
15.1 Logistiki podsistemi........................................................................
15.2 Lnformcije u logistikom lancu
15.3 Logistiki informacioni sistemi
15.4 Vjetaka inteligencija .
15.5 Upravljanje resursima preduzea..........................
16. LOGISTIKI TROKOVI.....................................................................
16.1 Analiza logistikih trokova..................................................
16.2 Struktura logistikih trokova ..........................................................
16.3 Upravljanje logistikim trokovima........................................
17.MARKETING U LOGISTICI.................................................................
17.1 Pojam i definicija marketinga...........................................................
17.2 Marketing - od proizvodnog ka trinom.......................................
17.3 Marketing kao proces........................................................................
17.4 Promocija novih proizvoda...............................................................
18.BENMARKING....
18.1 Pojam, definicije i sadraj.
18.2 Vrste benmarkinga..
18.3 Model benmarking procesa ............................................................
18.4 Prednosti i nedostaci benmarkinga..
19.KVALITET USLUGE I POSLOVNA IZVRSNOST.............................
19.1 Definicije i atributi kvaliteta usluge..................................................
19.2 Poslovna izvrsnost organizacije........................................................
20.POVRATNA LOGISTKA ......................................................................
20.1 Pojam i definicija..............................................................................
20.2 Karakteristike povratne logistike......................................................
156
156
157
164
166
170
172
173
175
177
177
188
188
190
202
202
203
212
215
217
220
220
224
228
231
231
232
234
235
236
236
237
240
241
243
243
249
254
254
255
LOGISTIKA Sadraj

IV
20.3 Logistika povratnih tokova i lanci snabdijevanja.
20.4 Upravljanja otpadom i logistike povratnih tokova............................
20.5 Povraaja u povratnoj logistici..............................................
20.6 Povratno-logistiki procesi ..........................
21.KADAR I OBUKA ZA LOGISTIKU.....................................................
21.1 Kadar ................................................................................................
21.2 Obrazovanje i obuka kao elementi logistike.....................................
21.3 Modeli za poboljanje ljudskih performansi.
22.ORGANIZACIJA I MENADZMENT U LOGISTICI............................
22.1 Organizacija ......................................................................................
22.2 Menadment..
22.3 Odnos organizacije i menadmenta...
23.LOGISTIKA U PRAKSI.........................................................................
B I O G R A F I J A AUTORA.....................................................................
L I T E R A T U R A.....................................................................................
256
257
260
260
262
262
263
266
268
268
277
282
283
309
311
LOGISTIKA Predgovor

V

P R E D G O V O R
Logistika je medijum za optimizaciju poslovanja preduzea u
inenjerskim, komercijalnim, finansijskim i drugim strukama u praksi i
projektovanju.
Ova knjiga predstavlja retrospektivu logistikih podsistema sa
elementima prorauna za pojedine logistike aktivnosti kao to su nabavka,
zalihe, transportne manipulacije, prioriteti distribucije i sl.
Knjiga ima viestruki informativni karakter iz ire oblasti logistike, tako
da je mogu koristiti zaposleni iz raznih logistikih oblasti u svim vrstama
privrednih i drugih djelatnosti.
Knjiga sadri odreeni nivo preporuka i informacija korisnih za procese
projektovanja kako logistikih sistema, tako i tehnolokih projekata sa
logistikim sadrajem.
Knjiga ima udbeniki karakter i namijenjena je studentima koji u
nastavnom programu svojih studija imaju predmete sa temama iz logistike.
Knjiga se sastoji od dvadeset dva poglavlja, koja su, svako za sebe,
posveena odreenoj logistikoj oblasti.
Poglavlje 1 Uvod u logistiku, posveeno je pojmu i definicijama
logistike po vrstama, oblastima i usmjerenjima. Akcent je na poslovnoj logistici
koja se odnosi na tok roba u svim oblicima i promjenama na relaciji dobavlja -
kupac - potroa gotovih proizvoda (usluga).
Poglavlje 2 Logistika u industrijskim sistemima, obuhvata mjesto i
ulogu logistike u preduzeima. Logistika u industrijskim sistemima
podrazumijeva prouavanje protoka materijala poinjui od izvora sirovina pa
zavravajui sa isporukom gotovih proizvoda krajnjim korisnicima.
Poglavlje 3 Logistika u velikim sistemima, obrauje logistiku velikih
sistema kao to su: saobraaj, naftovodi i gasovodi, energetski sistemi,
komunalni sistemi, vojska, policija, zdravstvene organizacije, informativni
sistemi (novine, TV i dr.), banke i druge institucije.
U poglavlju 4 - Sistemi distribucije robe, ukazano je na cilj da se roba
stavi na raspolaganje potroaima u uslovima i na nain koji najbolje odgovara
njihovim zahtjevima. Opisana je uloga i znaaj kanala i lanaca distribucije.
U Poglavlju 5 Upravljanje zalihama, obrauje se jedna od najvanijih
logistikih aktivnosti sa aspekta obezbjeenja uslova za osnovne djelatnosti
preduzea proizvodnje usluga. Upravljanje zalihama podrazumijeva: da se
obezbijedi kontinuitet procesa proizvodnje uz najnie trokove, optimizaciju
LOGISTIKA Predgovor

VI
angaovanih obrtnih sredstava uz istovremeno obezbjeenje kontinuiranog
snabdijevanja proizvodnje neophodnim materijalom.
Poglavlje 6 Tehnologija skladita, posveeno je izuzetno znaajnom
dijelu poslovne logistike, imajui u vidu zadatak da se funkcija skladita ostvari
uz minimalne trokove, to se odnosi na trokove dopreme materijala, trokove
nedovoljnih ili prekomjernih zaliha, trokovi skladitenja (trokovi za zatitu
materijala, rukovanje, administraciju, prostor, opremu, grijanje, oteenja i dr.).
Poglavlje 7 Kretanje materijala. Kretanje materijala ima poseban
znaaj u procesu ostvarivanja optimalnih uteda u novcu, vremenu, radnoj
snazi, prostoru i utroku energije od istovara sirovine (polufabrikata) do
otpreme gotovog proizvoda. U poglavlju su obraeni osnovni principi kretanja
materijala.
U Poglavlju 8 - Rukovanje, pakovanje i skladitenje, ukazuje se da
dobro ureen sistem rukovanja, pakovanja i skladitenja smanjuje trokove,
racionalizuje rad, poveava sigurnost, poveava produktivnost, smanjuje
oteenja i otpad, poveava iskorienje transportnih i skladinih kapaciteta i
poboljava usluge.
Poglavlje 9 Servisiranje. Servisiranje korisnika i proizvoda kao
logistika, osnova je za konkurentske prednosti preduzea na tristu i kome se
mora posvetiti izuzetna panja.
Poglavlja 10, 11 i 12 posveena su nainu i oblicima transporta kao
osnovnoj logistici u procesu snabdijevanja i distribucije robe. Sredstva za
unutranji transport imaju zadatak da olakavaju i ubrzavaju meuoperacijski
transport u procesu utovara, pretovara i istovara robe. Spoljanji transport ima
kombinovani karakter to predstavlja posledicu standardizacije paletnog sistema
i kontejnerizacije, kao i uvoenje automatizacije. Nove tehnologije transporta u
ukupnom transportnom lancu uticale su na razvoj integrisanog saobraajnog
sistema,u jedinstveni integralni transport.
U poglavlju 13 Operaciona istraivanja u logistici, u primjerenom
obimu obraeni su redovi ekanja i transportni problem. Teorija redova ekanja
izuava kvalitativna svojstva organizacije masovnih pojava ili procesa. Zadatak
transportnog problema je da organizuje i optimizira cijene prevoza robe
izborom optimalnih varijanti transporta.
U Poglavlju 14 Odravanje tehnikih sistema, na skraen nain
obraena je jedna od osnovnih logistika tehnikih sistema, koja omoguava
radnu sposobnost i potrebnu efektivnost sredstava u procesu snabdijevanja i
distribucije roba.
Poglavlje 15 posveeno je informacionim sistemima u logistici, ija
uloga je upravljanje robnim tokovima primjenom informacionih tehnologija sa
ciljem da se omogui blagovremeno i neometano odvijanje fizikih procesa i
realizacija logistikog lanca uz optimalne trokove.
LOGISTIKA Predgovor

VII
Poglavlje 16 Opisani su Logistiki trokovi, koji predstavljaju
trokove rukovanja, transporta, skladitenja kao i s tim povezani administrativni
trokovi od narudbine sirovine do isporuke proizvoda krajnjem korisniku.
U poglavlju 17 obraen je marketing u logistici kao kreativna funkcija
u procesu reprodukcije koja stvara pretpostavke za realizaciju i proirenje
proizvodnje usklaene sa trinim zahtjevima i mogunou prodaje.
Poglavljem 18 obrauje se benmarking, kao proces neprekidnog
mjerenja i poreenja poslovnih procesa jedne kompanije sa kompanijom
izabranim liderom, u cilju poboljanja svih njenih performansi.
Dinamine promjene trinih uslova i brze razmjene informacija
zahtijevaju organizacione modele okrenute ka korisniku i treba da rezultiraju
kvalitetom usluga i poslovnom izvrsnosti, to je obraeno poglavljem 19.
Poglavljem 20 objanjava se znaaj i uloga povratne logistike koja se
odnosi na sve logistike aktivnosti vezane za sakupljanje, rastavljanje i obradu
korienih proizvoda, dijelova proizvoda i/ili materijala u cilju osiguravanja
odrive (ekoloki prihvatljive) obnove.
Kadrar je prvi resurs svakog preduzea kome se posveuje izuzetna
panja, kroz odgovarajue programe obuke, kursevi, seminari, krae i due
kolovanje i dr., to je obraeno u poglavlju 21.
Poglavlje 22 Organizacija i menadment u logistici, obuhvata
logistiki podsistem, koji predstavlja fundament upravljanja logistikom u
preduzeu. Organizacija preduzea, pored usklaivanja inilaca proizvodnje,
obuhvata i sve logistike funkcije.
Biografski podaci autora pokazuju njegovu referentnosti u oblasti koju
obrauje knjigom.
Literaturni izvori su korieni kao miks u cjelokupnom tekstu knjige
tako da nisu posebno citirani, a prema naslovima mogu se koristiti za detaljnije
prouavanje materije i proirenje znanja italaca.
Zahvaljujem se Inenjerskoj komori Crne Gore, iji Ureivaki odbor
je prepoznao kompleksni inenjerski znaaj knjige i prihvatio ulogu izdavaa.
Zahvaljujem se recenzentima knjige prof. dr Milanu Vukeviu i prof.
dr Sretenu Savieviu, koji su svojim zapaanjima ukazali na vrijednost knjige
kao udbenika i literature za optu upotrebu u raznim oblastima privreivanja.
Posebnu zahvalnost dugujem svojoj porodici i prijateljima iz ivota i
profesije, koji su mi i ovog puta, kao i u mojim ranijim ostvarenjima, dugi niz
godina bili i ostali neiscrpna podrka i inspiracija u ostvarivanju brojnih
aktivnosti u naunom radu.
Autor
LOGISTIKA Foreword
IX
F O R E W O R D
Logistics is a fundamental challenge to the optimization of engineering,
commercial, financial and other business enterprises in applied activities and
design.
This book is a retrospective of logistics systems with the elements of
the calculation for individual logistics activities such as procurement, inventory,
transport operations, priorities, distribution, etc.
The book has multiple informative in the wide field of logistics, so that
the employee can use a variety of logistics areas in all types of business and
other activities.
The book contains some level of recommendations and information
useful for conceptual design processes of logistics systems and technology
projects with background content.
The book has a textbook character and it is appropriate for students who
have subjects with topics of logistics.
The book consists twenty-two chapters, which are, separately, dedicated
to a specific area of logistics.
Chapter 1 - Introduction to Logistics is dedicated to the concepts and
definitions of logistics by categories, areas and intentions. Focus is on business
logistics related to the flow of goods in all shapes and changes on following
relation: supplier - customer - the consumer of finished goods (services).
Chapter 2 - The Logistics of industrial systems, including the place and
role of logistics in industrial systems. This implies the study of the flow of
material starting from the source of raw materials and ending with the delivery
of finished products to final users.
Chapter 3 - Logistics of large systems, handles the logistics of large
systems such as transportation, oil and gas pipelines, power systems, utility
systems, military, police, health organizations, information systems (newspaper,
TV), banks etc.
Chapter 4 - Systems of distribution of goods - goal is to make the goods
at the disposal of consumers in terms and in a way that best suits their
requirements. It is described the role and importance of channels and
distribution chains.
Chapter 5 - Management of inventory handles one of the most
important aspects of logistics activities to ensure the conditions for primary
production activities of the company - the service. Inventory management
involves: to ensure the continuity of the production process at the lowest cost,
LOGISTIKA Foreword
X
the optimization of working capital engaged while providing a continuous
supply of the production material.
Chapter 6 - Storage Technology is devoted to the very important part
of business logistics. The task is to achieve the warehouse function at minimum
cost, which is related to the transport costs of materials, costs of insufficient or
excess inventory, storage costs (costs of protection materials handling,
administration, facilities, equipment, heating, damage, etc).
Chapter 7 - The movement of materials. Movement of materials is of
particular importance in the process of achieving optimal savings in money,
time, work, and space and energy consumption in whole process, from the
unloading raw materials (semi-finished) to the shipment of finished products.
The chapter gives the main principles of the movement of materials.
Chapter 8 - Handling, packing and storage, indicating that a well
regulated systems of handling, packaging and storage decrease costs, streamline
work, increase security, increase productivity, reduce defects and waste,
increased use of transport and warehouse capacity and improve service.
Chapter 9 - Service. Service users and product logistics as the basis for
competitive advantage in market and which must be given special attention.
Chapters 10, 11 and 12 are consecrate to the methods and means of
transportation as the main logistics systems in the supply and distribution of
raw materials and finished products. Funds for internal transport are tasked to
facilitate and speed up the transport process during loading, reloading and
unloading of materials.
External transport has a combined character as a consequence of
standardization and containerized pallet system, and the introduction of
automation. New transport technologies in the overall transport chain resulted in
the development of an integrated transport system in a single integrated
transport.
Chapter 13 - Operational Research in logistics, the queues and
transport problems are proceeds in appropriate way. Queuing theory studies the
qualitative properties of the frequent phenomena or processes. The task of the
transport is to organize and optimize the cost of transport of goods by selecting
the optimum alternative transportation.
Chapter 14 - Maintenance of technical systems, in a short way deal
with on of the main technical logistics system, which allows working abilities
and effectiveness of resources required in the supply and distribution of goods.
Chapter 15 - dedicated to information systems in logistics, whose role
is to manage trade flows of information technologies in order to enable the
timely and smooth progress of the physical processes and the implementation of
the logistics chain with optimized costs.
LOGISTIKA Foreword
XI
Chapter 16 - the logistics cost, representing the costs of handling,
transportation, storage and the associated administrative costs in process from
ordering raw materials to the product delivery to the end user.
Chapter 17 handles logistics marketing as a creative function in the
reproduction process that creates the conditions for the implementation and
expansion of production in accordance with market demand and sales ability.
Chapter 18 - the benchmarking process, a continuous process of
measuring and comparing the business processes of a company with the
company elected leader, in order to improve all of its performance.
Dynamic changes in market conditions and the rapid exchange of
information required organizational models oriented to user and should result in
service quality and business excellence, which is discussed in Chapter 19.
Chapter 20 explains the role and importance of reverse logistics
related to all logistics activities connected with collection, separation and
processing of used products, product parts and / or materials in order to ensure a
sustainable (environmentally friendly) reconstruction.
Human resources are in first place in any company that pays attention
to them through appropriate training programs, workshops, seminars, short and
long training etc, which is discussed in Chapter 21.
Chapter 22 - Organisation and management of logistics, including
logistics subsystem, which is fundamental to logistics Management Company.
Company organization, in addition to harmonizing factors of production,
including all logistics functions.
The author's biographical data show his competence in which the book
deals.
Literature sources were used as the mix of the entire text of the book so
that they are not specifically cited, and the titles can be used for further study of
the matter and the expansion of knowledge of readers.
I thank the Chamber of Engineers of Montenegro, whose Editorial
board recognize the importance of complex engineering books and accepted the
role of the publisher.
I thank the reviewers of the book, prof.dr Milan Vukcevic and prof.dr
Sreten Savicevic, whose observations indicated the value of the book as a
textbook and reference materials for general use in a variety of areas of
business.
I owe special gratitude to my family and friends who have always been
the endless support and inspiration in achieving a numerous of activities in the
field of science.
Author
LOGISTIKA Izvodi iz recenzija

XIII

IZVODI IZ RECENZIJA
Prof. dr Milan Vukevi,
Knjiga LOGISTIKA autora prof. dr Miodraga Bulatovia, redovnog profesora
Mainskog fakulteta u Podgorici, daje skup znanja koja utemeljuju shvatanje
logistike kao oblasti koja zaokruuje tokove nastajanja novih vrijednosti u
tokovima materijala i to od ideje za nov proizvod ili uslugu, preko razvoja,
projektovanja, procesa nabavke, distribucije transporta, skladitenja, pa do
korisnika, servisa tokom upotrebe i na kraju reciklae. Autor knjige
LOGISTIKA predaje na Mainskom fakultetu grupu predmeta, (Projektovanje
proizvodnih sistema, Odravanje, Logistiku i Organizaciju i menadment u
saobraaju) u kojima se logistika s obzirom na svoju sadrinu javlja kao
vezivno tkivo...
.... Sadraj knjige sa aspekta preporuka i informacija pogodan je za procese
projektovanja kako logistikih sistema, tako i tehnolokih projekata proizvodnih
i drugih sistema sa logistikim sadrajem ... pogodna je za korienje od strane
zaposlenih u logistikim oblastima u svim vrstama privrednih i drugih
djelatnosti ... pogodna je za studente koji u nastavnom programu svojih studija
imaju predmete sa temama iz logistike ...
Prof. dr Sreten Savievi,
... Autor knjige LOGISTIKA, prof. dr Miodrag Bulatovi, itaoca vodi korak po
korak kroz sve aktivnosti u jednom loginom redosljedu, istraujui koncepte i
principe na kojima se zasnivaju logistike aktivnosti. Za one koji nemaju
iskustva u logistici, prvo su objanjeni svi elementi od vitalne vanosti za
poslovanje i rad sistema...Dati su posebno temeljno procesi transportovanja i
izvrena je analiza njihovog kljunog mjesta u sloenim logistikim
aktivnostima ...
... Ovako sistematizovan materijal iz oblasti logistikih aktivnosti prvi put se
pojavljuje u Crnoj Gori ... Knjigu karakterie pogodnost za korienje u
procesima rada i projektovanja proizvodnih, transportnih i drugih sistema, kao
i udbeniki karakter ...
LOGISTIKA 1. Uvod u logistiku

1

1. UVOD U LOGISTIKU

1.1. OSNOVNI POJMOVI I DEFINICIJE
Pojam "logistika" u literaturi se upotrebljava u razliitim znaenjima i
ima irok opus primjene. Po jednima, rije logistika je francuskog porijekla
(loger - nastaviti), po drugima nastala je od rijei logistikos-mislilac tj. ovjek
koji ispravno procjenjuje i brzo odluuje, dok u vojnoj terminologiji logistika
znai nain prevoza, snabdijevanja i smjetaja armije. Neki autori tvrde da je
rije ''logistika'' iranskog porijekla (loger nastanak), (loger-povremeni
smjetaj).
U savremenom smislu termin ''logistika'' upotrebljava se od II svjetskog
rata u SAD, ali u zvanina vojna pravila ulazi tek od 1949. godine. Danas je
zvanini termin NATO i postepeno ga usvajaju i ostale zemlje u svijetu, sa
znaenjem materijalna i administrativna podrka oruanih snaga.
Logistika je interdisciplinarna oblast sistema nauka koja obuhvata
organizaciona rjeenja, infrastrukturu, resurse, procese i ekonomsku podrku,
radi realizacije zadatih ciljeva, kroz cjelokupni ivotni ciklus proizvoda.
Logistika je povezana sa obavljanjem niza fiziko-distributivnih
aktivnosti kao to su transportovanje, skladitenje, dranje odredjenih zaliha,
manipulisanje rezervama, pakovanje i slinim aktvnostima koje su u funkciji
fizikog transfera od proizvodjaa do potroaa.
Znaenje logistika moe se interpretirati kao uspjenost dostavljanja
materijala i proizvoda i odravanje stabilnosti i kontinuiteta tog dostavljanja. U
ekonomiji, termin logistika pokriva sve one aktivnosti koje su usmjerene na
savladavanje prostorne i vremenske nepodudarnosti izmedju proizvodnje i
potronje.
Logistika je sve ono to prati osnovnu djelatnost na koju se odnosi i bez
koje se osnovna djelatnost ne moe izvoditi ili se izvodi sa velikim potekoama.
1.1.1 Poslovna logistika
U ekonomskim disciplinama ezdesetih godina XX vijeka, logistika
dobija puni znaaj, postaje predmet naunih istraivanja i dobija atribut
"poslovna".
Poslovna logistika prouava veoma relevantno podruje ekonomije
koje se odnosi na tok roba u svim oblicima i promjenama na relaciji dobavlja
materijala i dijelova - kupac - potroa gotovih proizvoda.
Da bi se istakla sutina pojma logistike, vrijedi napomenuti da se u
ekonomskoj teoriji ve 60 - tih godina prolog vijeka uoavaju tri pristupa
procesu integralne distribucije robe:

2
1- koncept fizike distribucije,
2- koncept rukovanja materijalom i
3- poslovna logistika.
Koncept fizike distribucije stavlja akcenat na distribuciju gotovih
proizvoda i obuhvata: transport, skladItenje, ponekad rukovanje materijalom,
pakovanje, kontrolu zaliha, izbor lokacije fabrike, narudbu kupca, trino
predvianje i razne usluge potroaima.
Koncept rukovanja materijalom obuhvata sve aktivnosti kontrole zaliha
i proizvodnje, nabavke, transporta, primanja i rukovanja materijalima.
Koncept poslovne logistike predstavlja najiri pristup integraciji sistema
zato to ukljuuje i povezuje sve aktivnosti toka robe u procesu reprodukcije od
dobavljaa materijala (sirovina) do korisnika gotovog proizvoda:
1- lokaciju preduzea i skladita,
2- nabavku,
3- pakovanje,
4- kontrolu proizvodnje,
5- rukovanje materijalima,
6- skladitenje,
7- kontrolu zaliha,
8- transport,
9- narudbe kupca,
10-distribucijske komunikacije (kanale),
11- osiguranje rezervih dijelova i servisiranje,
12- kretanje zaposlenih,
13- povrat roba,
14- vikove i manjkove,
15- distribucijske programe potroaa i
16- distribucijske programe prodavalaca.
Podloga za razumijevanje poslovne logistike je teorija sistema ija je
osnovna zamisao da glavni problem nije u optimizaciji posebnih podruja
poslovanja, ve u optimizaciji poslovnog sistema kao cjeline.
1.1.2 Podjela logistike po oblasti primjene
Sa aspekta oblasti primjene logistika se moe prepoznati kao:
1. Megalogistika
2. Globalna logistika
3. Makro - mikro - metalogistika
4. Interlogistika i intralogistika
5. Servisna logistika
6. Informatika logistika
7. Manadment logistika
8. Logistika odrivog razvoja

3
Megalogistika je strateki konzistentan i koordiniran skup primjerenih
logistikih aktivnosti i najvei skup logistikih znanja, zakonitosti, zakona i
teorija koji se odnose na logistike fenomene velikih prostornih i vremenskih
dimenzija. Zadatak megalogistike se ogleda u optimizaciji logistikih aktivnosti
i tokova unutar megalogistikih sistema. Megalogistika se odnosi na svjetske
logistike fenomene, na logistike fenomene odreenog kontinenta (npr.
Evrope), velike ekonomske integracije (npr. EU) i neke velike i razvijene
drave (npr. SAD-a).
Koncept globalne logistike se moe shvatiti kao proces fokusiranja
logistikih aktivnosti, resursa i potencijala na mogunosti koje nudi globalno
trite. Zadatak globalne logistike je omoguiti preduzeima kombinovanje
domaih i meunarodnih logistikih aktivnosti na nain da se efikasno i
efektivno odvijaju logistike usluge unutar globalnog logistikog sistema.
Metalogistika se nalazi izmeu makrologistike i mikrologistike, a
oznaava interorganizacijske sistema koji prevazilaze pravne i organizacijske
granice pojedinih uesnika. Stavlja akcenat na partnerstvo izmeu preduzea i
na podjelu odgovornosti sa ciljem da se u logistiki proces ukljue sve
relevantne firme i da krajnji potroa dobije pravi proizvod, u pravo vrijeme, uz
najnie trokove, u oekivanom stanju i u traenoj koliini.
Interlogistika se afirmie zbog svuda postojeih procesa
internacionalizacije poslovanja, intenziviranja konkurencije, razvitka
transportne infrastrukture, razvitka telekomunikacijskih veza, razvitka stratekih
saveza i sveukupne globalizacije poslovanja.
Intralogistika se zasniva na razvijanju logistikih procesa i logistikih
fenomena vanih za efikasno i efektivno obavljanje inter i intra zadataka
poslovnih funckija.
Servisna logistika ima posebno znaenje za poslovanje poduzea iz
raunarske industrije i industrije kancelarijske opreme, ali i preduzea koja se
bave pruanjem usluga, proizvodnih preduzea koja moraju osigurati rezervne
dijelove i sl. Servisna logistika oznaava skup koordiniranih, intergrisanih i
kontrolisanih logistikih aktivnosti koje osiguravaju pruanje obeanog
kvaliteta krajnjim korisnicima.
Informatika logistika je skup logistikih aktivnosti koje osiguravaju
sistemsko i efikasno prikupljanje primarnih i sekundarnih podataka, pospjeuju
njihovu obradu, primjenu i razmjenu s drugim aktivnim uesnicima u
logistikom lancu, postiui preduzea da se efikasno koriste brojnim
potencijalima savremene raunarske i telekomunikacijske tehnologije.
Menadment logistika je skup logistikih aktivnosti koje osiguravaju
razvitak efikasnog sistema menadmenta preduzea na osnovu koordinacije i
kontrole raznorodnih menadment aktivnosti, poveavajui efikasnost odluka na
svim nivoima.

4
Logistika odrivog razvoja je skup logistikih aktivnosti koje
osiguravaju istovremeno sinergijsko ostvarivanje privrednih i ekolokih ciljeva
u skladu sa sve stroim ekolokim zakonima i sa zakonima za zatitu potroaa.
1.1.3 Logistika usmjerenja
Sa aspekta usmjerenja logistika se prepoznaje kao:
- Industrijska logistika,
- Inenjerska logistika,
- Integralna logistika i
- Logistiki menadment.
Pojam industrijska logistika (sl.1.1) predstavlja, po nekim autorima,
"funkcionalni most preko koga se ostvaruje fiziko kretanje (i koordinacija)
roba", to u izvjesnom smislu odgovara kombinaciji koncepta fizike
distribucije i koncepta rukovanja materijalom.

Sl.1.1 Industrijska logistika
Industrijska logistika je potrebna inenjeru za industrijski menadment,
odnosno donoenje odluka iz oblasti: organizacija snabdijevanja materijalom,
distribucija materijala u okviru proizvodnih pogona, automatizacija rada u
skladitu i distribucija proizvoda do korisnika.
Inenjerska logistika obuhvata vjetinu i nauku upravljanja, inenjerske
usluge i tehnike aktivnosti koje se odnose na tehnike zahtjeve, projektovanje i
razvoj, snabdijevanje i obezbjeenje resursa za odravanje tehnikih
materijalnih sredstava, sa ciljem da se prui efikasna podrka planovima i
operacijama.
DISTRIBUCIJA
-koncepcija distributivne
mreze,
-politika prodaje,
-statisticki podaci,
Logistika
u
industriji
PLAN I LANSIRANJE
- planiranje proizvodnje,
-lansiranje proizvodnje,
-ekonomicnost serija proizvodnje,
NABAVKA
-politicke nabavke,
-ekonomicne serije za
nabavku,
-rokovi,
-prijem,
FIZICKE
OPERACIJE
-spoljasnji transport,
-istovar-pretovar-utovar,
-unutrasnji transport,
-manipulacija,
-odrzavanje tehnike i
servisne sluzbe,
-investiciono odrzavanje
objekata
SKLADISTENJE
-nomenklatura,
-koncepcija skladistenja,
-rokovi snadbjevanja,
-manipulacija u skladistu,
-ciklus popuna
PRIJEM NARUDBE
-pojam zahtjeva,
-priprema kolicina,
-kontrola,
-isporuka

5
Integralna logistika predstavlja skup svih vrsta podrke neophodne da
se obezbijedi efektivna i ekonomina potpora svih aspekata sistema i njegovih
operacija tj. harmonija i koherentnost izmeu svih logistikih elemenata
sistema.
Logistiki menadment je usmjeren na razvoj i primjenu metodologije
za obezbjeenje efektivnog, efikasnog i trokovno prihvatljivog postizanja
logistikih ciljeva.
U daljem tekstu, za sve SVE aktivnosti iz poslovne logistike, industrijske
logistike i inenjerske logistike, koristie se jedinstven izraz LOGISTIKA.
Logistika kao sistem (logistiki sistem) predstavlja skup elemenata
tehnike, tehnoloke, organizacione, ekonomske i pravne prirode s ciljem
optimizacije tokova materijala, roba, informacija, energije i ljudi na odreenom
zemljopisnom podruju radi ostvarenja najveih ekonomskih efekata.
Logistika kao pojam upotrebljava se u dva znaenja
- U jednom znaenju to je nauna disciplina.
- U drugom znaenju to je specifina poslovna funkcija u okviru
tehnikih, organizacionih, drutvenih i drugih sistema.
Kao nauka, logistika predstavlja ekonomsku disciplinu koja prouava
tokove i transformacije ekonomskih sadraja u okviru poslovnih i drugih
sistema i time daje nauna rjeenja (modele, metode i tehnike) za
prevazilaenje prostorne i vremenske dinamike procesa reprodukcije.
Kao poslovna funkcija, logistika predstavlja skup aktivnosti u
organizaciji koje podravaju izvravanje njegovog osnovnog zadatka
(proizvodnja ili pruanje usluga) i omoguavaju nesmetano odvijanje
procesa reprodukcije.
Nove strategije i trendovi u logistici su usmjereni ka stvaranju
optimalnog odnosa logistikih usluga i logistikih trokova uz ostvarivanje
odreenih ciljeva kao to su:
- poveanje nivoa kvaliteta logistike usluge krai rokovi isporuke,
vea frekventnost, vea pouzdanost, vei stepen pribliivanja kupcu
u pogledu njegovih zahtjeva,
- smanjenje logistikih trokova, prvenstveno zaliha u logistikim
lancima,
- koncentracija lanaca snabdijevanja,
- optimizacija uesca korisnika i davaoca u kreiranju kompletne
usluge,
- razvoj i primjena tehnologija u skladu sa zahtjevima ekologije i
bezbjednosti.
Posljedica postojanja ovih ciljeva je stvaranje i razvoj novih koncepcija
i strategija u oblasti logistike: integracija, koncentracija, koordinacija i
specijalizacija.

6
1.1.4 Logistika kao usluni sistem
Proizvodni i usluni logistiki sistemi kao procesi se razlikuju (tab.
1.1), meutim njihov autput je zajedniki proizvod.
U proizvodnim sistemima proizvod je roba, dok je u uslunim
sistemima logistici roba objekat usluge, a sama usluga tretira se kao proizvod,
pri emu i proizvodi (roba) i usluga imaju odgovarajue karakteristike (tab.1.2).
Tabela 1.1:Razlike izmeu proizvodnih i uslunih sistema
Karakteristike Proizvodni sistemi Usluni sistemi
Kontakt sa korisnikom Kroz kanale Direktan
Dominacija
maina/instrumenata
Velika Ograniena
Transakcija Mala papirologija,
velika suma novca
Obimna papirologija, mala
suma novca
Prostor za pravljenje
greaka
Manji Vei
Opipljivost Opipljivo Veoma neopipljivo
Korisnici Priprema se detaljna
specifikacija
Korisnici ne primjenjuju nikakvu
formalnu specifikaciju
Ukljuenje korisnika Indirektno Direktno, dinamino
Fokus Kvalitet proizvoda Ljudski faktor
Pokazatelji kvaliteta Standardi kvaliteta albe korisnika, pad prodaje
Pristup unapreenju
kvaliteta
Dugoroni, strateki Kratkoroni, manje strateki
orjentisan
Tabela 1.2: Razlike izmeu proizvoda kao robe i usluga
Roba Usluga
Korisnik posjeduje predmet Korisnik posjeduje sjeanje i iskustvo, koja
ne mogu biti prodata ili predate drugome
Cilj je proizvodnja jednobraznih
proizvoda
Cilj je jedinstvena usluga
Proizvod se moe skladititi Usluge se ne mogu skladititi
Korisnik je krajnji potroa, koji ne
uestvuje u proizvodnom procesu
Korisnik je ko-proizvoa i partner u
kreiranju usluge
Kontrola kvaliteta se sprovodi
poreenjem izlaza sa specifikacijom
Korisnik sprovodi kontrolu kvaliteta
poreenjem oekivanja i opaanja
Defektni proizvodi mogu biti povueni ili
odbaeni
Loa ili neispravna usluga ne moe biti
povuena


7
1.2 ZADACI I ELEMENTI LOGISTIKE
Zadatak logistike jeste da prati, prouava, analizira i ispituje sve pojave
na tritu traenih proizvoda, u tehnolokom procesu proizvodnje, u kvalitetu
usluga, u transportu, u skladitenju, u pakovanju i rukovanju proizvodima, u
snabdijevanju proizvodnje i dr, to utie na visinu trokova.
Logistika preduzea objedinjuje procese logistikih operacija,
logistikih koordinacija izmeu trita dobavljaa i snabdjevaa i trita
potroaa i korisnika (sl.1.2)

Sl.1.2 Logistika preduzea
Logistiki sistem proizvodnje sastoji se iz niza elemenata meusobno
i logiki povezanih, koji na odreeni nain utiu na trokove transporta,
uskladitenje i rukovanje proizvodima.
Osnovni elementi logistike proizvodnje su:
- transport,
- skladitenje,
- zalihe,
- distribucija,
- manipulacija,
- faktor ovjek,
- informacioni sistem,
- integracija.
Model logistikog sistema proizvodnje prikazan je na sl.1.3.
Upravljanje
fizikom
distribucijom
Transfer
unutranjih zaliha
Upravljanje
materijalom
Nabavka
proizvoda

Marketing i
planiranje
Nabavka
materijala
Planiranje
proizvodnje
PREDVIANJE Obrada
naloga
OPERATIVNO PLANIRANJE
Neproizvodno Proizvodno
TRITE DOBAVLJAA I SNABDJEVAA
L
O
G
I
S
T
I

K
E

O
P
E
R
A
C
I
J
E

L
O
G
I
S
T
I

K
A

K
O
R
D
I
N
A
C
I
J
A
TRITE POTROAA I KORISNIKA

8

Sl.1.3 Model logistikog sistema proizvodnje
Prema datoj emi, logistiki sistem poinje prijemom sirovina i
poluproizvoda. Preuzeti materijal smjeta se u skladite proizvoaa i dalje do
mjesta proizvodnje. Prolazei kroz sve faze proizvodnje od materijala nastaju
gotovi proizvodi, koji se kontroliu, pakuju i smjetaju u skladite. Gotovi
proizvodi, prema potrebi i narudbinama, otpremaju se odgovarajuim
transportnim sredstvima na trita do potroaa.
Transport kao element logistike karakteristian je po tome to se dijeli
na unutranji u spoljanji.
Unutranji transport slui za premjetanje radnika, materijala,
proizvoda i otpada u proizvodnim halama i skladitima preduzea, za
manipulaciju izmeu proizvodnih pogona, za transport izmeu prizvodnih
pogona i skladita, za istovar sirovina i poluproizvoda, kao i za utovar gotovih
proizvoda.
Spoljanji transport obuhvata: prevoz sirovina i poluproizvoda od
dobavljaa, odnosno od mjesta izvora sirovina do proizvodnih pogona, transport
izmeu fabrika i prevoz gotovih proizvoda do skladita potroaa, odnosno
korisnika (trita), kao i prevoz radne snage.
Nabavka materijala
za proizvodnju
Doprema materijala:
SIROVINE, POLUPROIZVODI
Istovar -
preuzimanje
materijala
Otprema gotovih
proizvoda
UNUTRASNJI TRANSPORT
Rukovanje, kontrola
i pakov. proizvoda
DISTRIBUCIJA
Smjetaj
materijala u
skladite
P R O I Z V O D NJ A
(Priprema proizvodnje: obrada - prerada materijala,
protok materijala kroz sve faze proizvodnje)
Prethodna Glavna Finalna
Uskladitenje
gotovih proizvoda
ZALIHE
SPOLJANJI TRANSPORT
TRITE

9
U skladitima se spremaju zalihe materijala, poluproizvoda i proizvoda
i roba se uva od oteenja i otuenja. Zalihama materijala, poluproizvoda i
proizvoda osigurava se kontinuitet proizvodnje i prodaje.
1.3 NAUNE DISCIPLINE I METODE U LOGISTICI
1.3.1 Naune discipline u logistici
Oslanjanjem na priznate i poznate naune discipline logistika je prerasla
u posebnu naunu disciplinu.
Pouzdanost je logistiko mjerilo kvaliteta nekog sistema, to jeste
karakteristika sistema kojom se izrazava ponaanje komponenata sistema u
ocekivanim uslovima rada. Pod pouzdanou se podrazumijeva vjerovatnoa da
e neki predmet svoju namjensku funkciju obavljati u datom intervalu i pod
datim uslovima.
Efektivnost sistema je mjerilo logistike osposobljenosti nekog sistema.
On se definise kao vjerovatnoa da e sistem u zadatom vremenu i u datim
uslovima uspjeno obaviti postavljene zadatke.
Integralna logistika nije nova nauna disciplina u odnosu na logistiku,
ve na nov, pravovremeni nain pristupa rjeavanju i savladavanju logistike
problematike nekog sistema.
Kao posebno logistiko mjerilo za izbor nekog projekta javlja se odnos
cijene i dobit projekta.
Sistem inenjering je logistiki pristup u iznalaenju optimalnog
odnosa izmedju operativnih zahtjeva koje zadaje korisnik logistikog sistema i
ekonomskih inilaca.
Terotehnologija (nauni prilaz odravanju sistema) predstavlja
multidisciplinarni logistiki pristup u pronalaenju optimalne cijene odravanja
ivotnog ciklusa i eksploataciji opreme. Ona je definisana kao kombinacija
menaderstva, finansija, ininjerstva i drugih zanimanja primijenjenih na
materijalna dobra da bi se radilo po to ekonominijoj cijeni njenog ivotnog
ciklusa. Ovdje su prisutni svi logistiki elementi, kao i u sluaju integralne
logistike.
Cilj operacionih istraivanja u oblasti logistike jeste da se pronadju
zakonitosti koje vladaju u raznim logistikim procesima. U tom smislu,
potrebno je identifikovati postojee sisteme i utvrdjivati kakvi su odnosi
izmedju raznih objekata i parametara u tim sistemima. Optimizacija logistikih
procesa je glavni cilj operacionih istraivanja. Ovdje posebno treba napomenuti
primjenu simpleks metoda i transportni problem.
Predmet teorije masovnog opsluivanja je ustanovljenje zavisnosti
izmedju karaktera toka trebovanja, broja kanala, produktivnosti kanala pomou
pravila koja vae za sistem masovnog opsluivanja i njegovu efektnost.

10
Kibernetika je nauka o zakonima upravljanja sloenim dinamikim
sistemima. Pod upravljanjem se u kibernetici podrazumjeva korekciono
djelovanje na sloeni dinamiki sistem, koji se ostvaruje pomou signala koji
nose informaciju pri irokom korienju sloenih logistikih operacija i
mehanizama povratne veze.
Logistika koristi mogunosti koje prua savremena raunarska tehnika
i u stanju je da detaljno analizira sloene procese u raznim sistemima. Ona moe
i da prognozira razvoj tih procesa i sistema, kao i njegovu cijenu, potrebe i
mogunosti, da vri optimizaciju raznih procesa i sistema sa finansijskog i
nekog drugog stanovita.
1.3.2 Naune metode u logistici
Za odreivanje bitnih karakteristika pojedinih elemenata logistike
primjenjuju se razne metode naunog istraivanja i analize proizvodnih
tehnologija, trokova uskladitenja i trokova prevoza (unutranjeg i
spoljanjeg), a to su:
- analitike metode,
- statistike metode,
- matematike metode,
- empirijske metode i
- primjena vjetake inteligencije, u prvom redu ekspertnih sistema.
Analitikim i statistikim metodama vri se analiza trita, analiza
kvaliteta usluga i analiza trokova.
Matematikim metodama mogu se, recimo, utvrditi cijene prevoza, kao
na primjer:
gdje je: C - cijena prevoza po toni (n.j./tona),
Ts - stalni trokovi na sat (n.j/sat), n.j - novana jedinica,
t - vrijeme potrebno za prevoz tereta (Q/sat),
Tpr- prosjeni trokovi po kilometru (n.j./km)
Q - teina isporuene robe (u tonama)
Za proraun maksimalnog skraenja vremena koje materijal-roba
provede u procesu manipulacije (prometu), tj. za dobijanje optimalnih rezultata
koristi se transportna metoda iz operacionih istraivanja.
Empirijske metode se koriste radi uvida u postignute rezaltate rada u
proteklom periodu. Analizom trokova utvruje se visina trokova prevoza,
trokova uskladitenja i pakovanja, trokova manipulacije u proizvodnim
objektima i skladitima itd.
( ) ( )
Q
km Tpr t Ts
C
+
=

11
1.4 TRENDOVI U OBLASTI LOGISTIKE
Razvoj logistike i intermodalnog transporta u svijetu karakteriu
sljedei trendovi: uvodjenje i primjena novih logistikih strategija, formiranje i
izgradnja logistikih centara i mrea, primjena intermodalnog transporta, razvoj
logistikih tehnologija, edukacija logistikih strunjaka, osnivanje logistikih
drutava i udruenja.
Logistika strategija i novi trendovi na tritu privredno razvijenih
zemalja direktno utiu na oblikovanje, projektovanje, dizajniranje sistema i
tehnologija transporta, skladitenja, pretovara, naruivanja, pakovanja i dr.
Privredni sistem podlijee promjenama u pravcu primjene novih strategija.pod
sve jaim dejstvom zahtjeva trita u pogledu kvaliteta logistike usluge, kao i u
pogledu logistikih trokova.
Uzajamno djejstvo izmeu novih logistikih koncepcija i novih
informacionih tehnologija podrazumijeva dva aspekta:
- Nove logistike koncepcije zahtijevaju odgovarajui tok
informacija, koji se moe ostvariti primjenom odgovarajue
informacione tehnologije,
- Nove informacione tehnologije omoguavaju razvoj i primjenu
postojeih i novih logistikih koncepcija.
Neke od novih logistiki koncepcija su:
- Just-In-Time (JIT)
- Outsourcing i Insourcing
- Continous Flow Replenishment (CFR)
- Efficient Consumer Response (ECR)
Just in time strategija: Strategija tano na vrijeme podrazumijeva
integrisan pristup proizvodnim i logistikim procesima, s ciljem da se prava
roba u pravoj koliini potrebnog kaliteta nadje na pravom mjestu u pravo
vrijeme. JIT tei eliminaciji nepotrebnih zaliha sirovina, poluproizvoda i
gotovih proizvoda, nepotrebnog zadravanja materijala u tokovima nabavke,
proizvodnje i distribucije, nepotrebnog dupliranja skladinih i transportnih
sistema itd.
Optimizacijom i eliminacijom logistikog lanca po strategiji JIT
ostvaruju se viestruki efekti - smanjenje zaliha ( 35% - 75% ); skracenje
proizvodnog procesa ( 80% - 90% ); indirektno poveanje produktivnosti ( 20%
- 60% ); poveanje kvaliteta proizvoda ( 50% - 55% ) itd.
Outsourcing i Insourcing: Koncept podrazumijeva ralanjivanje
profilnih i neprofilnih sistema i pravaca, sa ciljem da se izmjeste neprofilni
sistemi (est sluaj za logistike sisteme), transport i skladitenje. Nosioci
logistikih usluga idu u pravcu formiranja kompletne logistike usluge i
specijalizacije za odredjene klase logistikih zahtijeva.


12
1.5 LOGISTIKA I OGRANIENJA
Logistiki sistem primijenjen na poslovanje konkretnog preduzea ima
odreena operativna ogranienja koja se manifestuju kao unutranja ili
spoljanja.
Osnovna unutranja ogranienja su:
- postojei, ve izgraeni proizvodni pogoni i skladita, koja nameu
pitanja da li zadovoljavaju traene performanse, na kojoj lokaciji raditi nove
pogone u cilju poveanja kapaciteta i dr.
- sposobnost preduzea da obezbijedi nivo usluga koji e zadovoljiti
potrebe kupaca, kada se istiu problemi usklaivanja proizvoda u skladu sa
iskazanom potrebom kupaca, vrijeme od porudbine do isporuke finalnog
proizvoda, izbor naina transportovanja proizvoda, nain pakovanja-
konstrukcija ambalae itd.
- uslovi prodaje, koji direktno utiu na nivo zaliha, a time indirektno i
na planiranje proizvodnje i transport.
Sa logistikog aspekta najvanija spoljanja ogranienja su: strategija
konkurencije, dravni propisi i nain transportovanja.
Unutranja ogranienja preduzee moe u izvjesnom smislu drati pod
kontrolom, tj. moe neposredno upravljati njima, dok spoljanja ogranienja ne
moe drati potpuno pod kontrolom, tj. ne moe neposredno upravljati njima.

LOGISTIKA 2. Logistika u industrijskom inenjeringu

13

2. LOGISTIKA U INDUSTRIJSKOM INENJERINGU

2.1 LOGISTIKA - ELEMENTI I PODSISTEMI
U odnosu na preduzee kao sistem, sa mnogim karakteristikama datim
u prethodnom poglavlju, logistika se moe posmatrati kao sistem koji sadri
elemente unutar posmatranog preduzea, kao i uticajne elemente van preduzea
Da bi se identifikovali elementi logistikog sistema treba krenuti od
opte definicije po kojoj se pod "logistikom podrazumijeva prouavanje protoka
materijala, poinjui od izvora sirovina, zavravajui sa isporukom gotovih
proizvoda krajnjim korisnicima ".
Osnovni elementi logistike u industrijskom inenjeringu (sl. 2.1) su:
- izvori sirovina (Isi), koji su van sistema preduzea i pripadaju
sistemu trita nabavke (Tn),
- skladita materijala (SMj), koja pripadaju sistemu preduzea (Pd),
- prizvodni pogoni (PPk), to pripada sistemu preduzea (Pd),
- skladita gotovih proizvoda (SPl), koja pripadaju preduzeu (Pd),
- kupci finalnih proizvoda (Kpm), koji su van sistema preduzea i
pripadaju tritu prodaje (Tp).
Prema tome, logistiki sistem (LGs) u funkciji industrijskog
inenjeringa moe se izraziti u obliku odreene funkcionalne zavisnosti:
LGs = f (Isi, SMj, PPk, SPl, Kpm)
gdje su: Isi i-ti izvor sirovine (i-ti dobavlja materijala); i=1-n
SMj j-to skladite materijala; j=1-s
PPk k-ti proizvodni pogon; k=1-p
SPl i-to skladite finalnih proizvoda; l=1-q
Kpm m-ti kupac finalnih proizvoda; m=1-t

Sl.2.1 Elementi logistike u industrijskom inenjeringu
SM1
SM2
SMj
SMs
SP1
SP2
SPl
SPq
PP1
PP1
PP1
PP1
Is
Tp
Kpm
Pd

14
Iz prikazanih relacija vidi se da su dati elementi povezani sa vie
podsistema u okviru logistikog sistema. To su sljedei podsistemi:
- podsistem transporta, koji ine odabrana vrsta transporta
(eljezniki, drumski, vazduni, brodski) i pravci kretanja robe
izmeu dva ili vie osnovnih elemenata, kao i izmeu samih pogona
ili skladita,
- postojee zalihe sirovina, gotovih proizvoda i poluproizvoda na
svim punktovima logistikog sistema,
- podsistem za rukovanje materijalom, koga ini oprema za utovar i
istovar, ureaji za utovar i istovar, oprema za pakovanje i
paletizaciju, rukovanje kontejnerima i dr.
- podsistem za terminiranje, koji se odnosi na odreivanje rokova
poetka i zavretka poslova po proizvodnim pogonima, kao i
sinhronizaciju kretanja materijala izmeu pojedinih elemenata
sistema (nabavka sirovina, otprema gotovih proizvoda),
- podsistem informacija, koji ini tok i obrada informacija u
koordinaciji pobrojanih podsistema.
Logistiki sistema (LS) u industrijskom inenjeringu sadri tri
integrisana podsistema sa pravilima za donoenje odluka kada, koliko i koje
materijale treba naruiti, kao i kada, koliko, kojim kupcima i koje proizvode
treba otpremiti:
- odsistem preduzea (PPD)
- podsistem pregleda (PPG)
- podsistem naruivanja (PN)

Sl.2.2 Logistiki sistem u industrijskom inenjeringu
Podsistem preduzea (PPD) u kome se, na osnovu predvianja iz
minulih perioda (PP) i posljednjeg izvjetaja (PI), vri proraun predvianja
(PNP), to ini bazu za odreivanje take naruivanja (DTN).
PP
PI
PNP OTN
PPD
LS
DT
SZ
T=t
DQ
QN
PQN
IS
PPG
PN
STS

15
Podsistem pregleda (PPG) u kome se na osnovu utvrene take
naruivanja iz prethodnog podsistema formira datotetka podataka za
naruivanje (DTN) i izvrenog sravnjenja zaliha (SZ), donosi odluka o tome da
li je pravo vrijeme (T=t) za naruivanje. Ako jeste, utvruje se koliina za
naruivanje (QN), sainjava informacija za snabdijevanje (IS) i na taj nain
izlazi iz sistema (LS) i ulazi u sistem trita snabdijavanja (STS).
Podsistem naruivanja (PN) u kome se vri proraun koliine
naruivanja (PQN) na osnovu koga se sainjava datoteka naruene koliine
(DQN), to predstavlja bazu za konano utvrivanje koliine koju treba naruiti.
2.2 LOGISTIKA I TRANSFORMACIONI PROCES PREDUZEA
U teoriji proizvodnje izuavaju se zakonitosti funkcionisanja svih
procesa koji utiu na transformaciju materijala u funkciji zadovoljenja
odreenih drutvenih potreba. Transformacionih procesa moe biti vie, ali je
karakteristika svih da imaju skup ulaznih i izlaznih tokova. Pod ulaznim
tokovima podrazumijevaju se oni elementi (sirovine, materijali, energija,
informacije) koji ulaze u proizvodne procese, ijom transformacijom mogu da
se dobiju gotovi proizvodi koji podmiruju neku od drutvenih potreba. Izlazni
tokovi su gotovi proizvodi, ali i pratei elementi - kako upotrebljivi, tako i
otpadni.
Prilikom projektovanja novog preduzea ili reorganizacije postojeeg,
djelimino ili u cjelini koristi se kibernetski model procesa (sl.2.3).

Sl.2.3 Kibernetski model procesa
Ulazni elementi u procesu transformacije su:
- M - materijal,
- S - sredstva za rad,
- L - radna snaga,
to se moe izraziti proizvodnom funkcijom Q=f (M, S, L) gdje je Q - rezultat
transformacionog procesa.
S obzirom da poslovni sistem djeluje u okolini, ije su karakteristike
robno-novane, to se ulazni elementi mogu izraziti u novanom obliku kada
dobijaju karakteristiku troka i to:
- trokovi materijala Tm=Wmd x M
- trokovi sredstava za rad Ta =Wa x S
Ptr

Sp
U
O
I
U - ulaz (input)
I - izlaz (output)
Ptr- proces transformacije
Sp - povratna sprega
O - okolina

16
- trokovi ivog rada Tr =Wr x L
gdje su Wmd, Wa, Wr - odgovarajue cijene utroaka.
Postojeom strukturom i mogunou promjene stanja u vremenskom
toku (t) u preduzeu se odvija proces transformacije (Ptr) u kome se realizuje
cilj proizvodnog procesa - proizvodnja odreene koliine gotovih proizvoda
(Qo). Usljed razliitih uticaja unutar sistema, kao i onih koji dolaze iz
okruenja, preduzee ne ostvaruje maksimalno moguu koliinu proizvoda
(Qmax) ve koliinu Qo.
Na bazi prethodnog mogue je ustanoviti stepen iskorienja
transformacione sposobnosti sistema kao:
Oigledno da je poboljanje stepena iskorienja prema datom obrascu
mogue pribliavanjem koliine Qo koliini Qmax. To znai da transformacioni
sistem mora permanantno da mijenja svoje stanje pribliavajui ga optimalnom.
Promjena tog stanja ostvaruje se otklanjanjem poremeajnih dejstava u sistemu
sljedeim aktivnostima:
- sprjeavanjem da u proizvodni proces uu materijali sa grekama,
- otklanjanjem otkaza sredstava za rad,
- otklanjanjem organizacionih propusta,
- otklanjanjem poremeajnih dejstava izazvanih uticajem okoline,
gdje su najee promjene u uslovima privreivanja, ekoloka
ogranienja, zakonska ogranienja, neuravnoteenost u procesu
snabdijevanja, krizne situacije u okruenju i dr.

Sl.2.4 Transformacija u logistikom okruenju
Radi kontinuiranog ostvarenja rezultata transformacionog procesa,
preduzee mora da vri kontinuirana ulaganja u taj proces. U procesu ulaganja
preduzee mora da ima vrstu vezu sa okolinom. Veza sistem - okolina,
realizuje se preko dva bazna odnosa (sl.2.4):
a) preduzee - trite snabdjevaa (Ts) i
b) preduzee - trite prodaje (P).
max Q
Qo
t
= q

S
p
Q
t
T
pi
M
Ts

P

17
Prvi odnos (a) karakterie mogunost okoline da udovolji potrebama
ulaza (M) preduzea, a drugi (b) karakterie mogunost okoline da apsorbuje
gotove proizvode (Qo) i to sve u vremenskom toku t (sl.2.4).
Mogunost okoline da obezbijedi preduzeu element inputa - M,
iskazuje se preko trine ponude (S). S obzirom da preduzee posjeduje
odreenu transformacionu sposobnost (Qmax), to je neophodno kontinuirano
obezbeenje inputa -M da bi ono postiglo odreeni nivo te sposobnosti - Q
(Qmin<Q<Qmax). To znai, da bi proces transformacije mogao da se odvija bez
zastoja, mora biti ispunjen uslov:

Takoe, preduzee e postii u potpunosti svoj cilj, samo ako kao
output obezbijedi onu koliinu svojih proizvoda (Qo) koja je potrebna okolini,
tj.

2.3 LOKACIJA OBJEKATA
Izbor lokacije industrijskih i komercijalnih objekata (fabrike, skladita,
mega marketa itd.) spada u domen fundamentalnih logistikih sa dugoronim
karakterom. Mnogobrojni su faktori koji odreuju ekonominost i cjelishodnost
izgradnje pomenutih objekata na datoj lokaciji i svi su uglavnom logistikog
karaktera:
- lokacija sirovinskih baza,
- mogunost snabdijevanja potrebnim vrstama energije,
- vrsta transporta i blizina saobraajnica,
- udaljenost od potencijalnih kupaca,
- vrsta transporta resursa i gotovih proizvoda,
- poloaj i vrsta ve izgraenih industrijskih objekata,
- trokovi distribucije i trokovi proizvodnje,
- mogunost odvoenja otpadnih voda,
- povoljnost topografskih, geolokih, hidrometeorolokih i klimatskih
uslova,
- blizina naseljenih mjesta i njihove karakteristike (geografski
poloaj fabrike),
- strateki uslovi izgradnje i opstanka fabrike,
- mogunost obezbjeenja radne snage,
- ne zanemarivati sporedne trokove (kapaciteti za ishranu, sanitetski
uslovi, sanitarno higijenski uslovi, prostor za parkiranje, premije
osiguranja itd.)
Od svih nabrojanih faktora uticajnih za izbor lokacije industrijskih i
komercijalnih objekata, polazi se od:
- lokacija sirovinskih baza - dobavljai
- udaljenost od potencijalnih kupaca.
P Qo >
M S >

18
Sutina analize je u sljedeem: iri region treba postaviti u koordinisani
sistem, popisati sve potencijalne dobavljae i sve potencijalne kupce i unijeti u
sistem njihove koordinate(sl.2.5), tj:
D
i
(x
i
, y
i
), K
j
(x
j
, y
j
)
gdje su: x
i
, y
i
- koordinate i-tog dobavljaa u km,
x
j
, y
j
- koordinate j-tog kupca u km

Sl.2.5 Geometrijsko odreivanje koordinata objekta
Istovremeno, potrebno je popisati koline sirovina koje se nabavljaju od
definisanih dobavljaa (Gi) i koliine gotovih proizvoda (Gj) koje se plasiraju
prema definisanim lokacijama kupaca u tonama (t).
Zatim se sastavlja tabela budue dopreme materijala i otpreme gotovih
proizvoda (tabela 1).
Tabela 2.1: Proraun koordinata lokacije objekta u odnosu na
dobavljae (D) i kupce (K)
DOPR
EMA
G
i
, i=1-m x
i
y
i
G
i
x
i
G
i
y
i

D
1

D
2

.
D
m

G
1

G
2

.
G
m

x
1

x
2

.
x
m

y
1

y
2

.
y
m

G
1
x
1

G
2
x
2

.
G
m
x
m

G
1
y
1

G
2
y
2

.
G
m
y
m

E E G
i
E Gi xi E G
i
y
i

OTPR
EMA
G
j
, j=1-n x
j
y
j
G
j
x
j
G
j
y
j

K
1

K
2

.
K
n

G
1

G
2

.
G
n

x
1

x
2

.
x
n

y
1

y
2

.
y
n

G
1
x
1

G
2
x
2

.
G
n
x
n

G
1
y
1

G
2
y
2

.
G
n
yn
E EG
j
E G
j
x
j
E G
j
y
j

L
x
L

y
y
L

x 0
D
2

D
1

D
i

K
2

K
j


19
Na osnovu uraene tabele mogue je odrediti koordinate "idelane
lokacije" objekta uz primjenu sljedeih formula:

Ako se trai najpovoljnija lokacija s obzirom na obezbjeenje sirovina,
onda koordinate lokacija treba raunati prema izrazima:

Najpovoljnija lokacija sa ciljnom funkcijom minimiziranja trokova
distribucije (otpreme) gotovih proizvoda rauna se prema izrazima:

Pri proraunu idealne lokacije objekta, osim datog prorauna
geografske lokacije, konana odluka se donosi uzimanjem u obzir i ostalih
faktora bitnih za lokaciju fabrike.
Pri odreivanju budue lokacije za novi objekat (ili dislokaciju
postojeeg) znaajnija je analiza transportnih trokova od same udaljenosti u
duinskim jedinicama, samim tim to se cijena prevoza ne poveava u direktnoj
srazmjeri sa udaljenou. Ovo se rjeava primjenom transportnog problema koji
slijedi u drugim poglavljima.
Treba uzeti u obzir da su razvijeni reoni vrlo privlani za lokaciju
kapaciteta za proizvodnju, to dovodi do velike gustine naseljenosti. Na primjer,
veliki gradovi svijeta i vrlo su se brzo proirivali zahvaljujui lociranju
preduzea koja se bave proizvodnjom, a posebno preduzea ija je djelatnost
vezana za drutveno-korisne usluge. Proirenje gradova zatim ima povratno
djejstvo na lociranje novih preduzea, to multiplicira uslove za razvoj i
gradova i preduzea.

j i
j j i i
L
G G
x G x G
x
E + E
E + E
=
j i
j j i i
L
G G
y G y G
y
E + E
E + E
=
i
i i
d
G
x G
x
E
E
=
i
i i
d
G
y G
y
E
E
=
j
j j
o
G
x G
x
E
E
=
j
j j
o
G
y G
y
E
E
=
LOGISTIKA 3.Logistika u velikim sistemima

20

3. LOGISTIKA U VELIKIM SISTEMIMA

Puni znaaj logistiki sistemi dobijaju u velikim sistemima, ija
osnovna funkcija ima ekonomsko-komercijalni karakter (ekonomsko
komercijalni logistiki sistemi), a odnosi se na razne djelatnosti tih sistema,
kako je to prikazano na sl.3.1.

Sl.3.1 Najvaniji korisnici ekonomsko-komercijalnih logistikih sistema

3.1 LOGISTIKI SISTEMI U SAOBRAAJU

Poznato je da su transportnouslune organizacija zasnovane na
komercijalnoj osnovi. Njihova osnovna misija je transport roba i putnika. Da bi
ispunile svoju misiju, transportno-uslune organizacije moraju da raspolau:
- posebno obuenim kadrom;
- velikim brojem posebnih objekata;
- mnogim postrojenjima za manipulaciju i transport;
- putevima, prugama, aerodromima, lukama;
- prirodnim resursima raznih vrsta energija;
- automatizovanim transportnim ureajima;
- ureajima i instalacijama veze;
- automatizovanim informacionim sistemom za prikupljanje i obradu
podataka;
- signalno sigurnosnim uredjajima itd.
EKONOMSKO-KOMERCIJALNA
LOGISTIKA
Z
d
r
a
v
s
t
v
e
n
e

i

d
r
u
g
e

i
n
s
t
.

N
o
v
i
n
s
k
e

o
r
g
a
n
i
z
a
c
i
j
e
,
r
a
d
i
o
i
T
V
N
a
f
t
o
v
o
d
i
,

g
a
s
o
v
o
d
i

V
o
j
s
k
a
,

p
o
l
i
c
i
j
a

G
r
a
e
v
i
n
s
k
e

o
r
g
a
n
i
z
a
c
i
j
e

S
a
o
b
r
a
a
j

K
o
m
u
n
a
l
n
i

s
i
s
t
e
m
i

E
n
e
r
g
e
t
s
k
i

s
i
s
t
e
m
i

B
a
n
k
e

i

s
l
i
n
e

u
s
t
a
n
o
v
e


21

Sl.3.2. Logistika struktura u saobraaju
Za obavljanje zadataka iz svoje osnovne misije, transportno-uslune
organizacije treba da logiki uskladjuju vie drugih pomonih aktivnosti
(sl.3.2):
- fundamentalna i primjenjena istraivanja u oblasti transporta;
- obrazovanje i kolovanje kadra;
- snadbijevanje izvorima raznih vrsta energije;
- projektovanje i investicionu gradnju specijalnih objekata i
postrojenja;
- investiciono odravanje objekata;
- integralnu logistiku rada svih tehnikih sistema i uredjaja;
- izgradnja i projektovanje posebnih sistema veza;
- projektovanje, razvoj i izgradnju automatizovanog signala
sigurnosnog sistema i sistema automatizovanog upravljanja
saobraajem (eljeznice, avio prevoz);
- projektovanje, izgradnju i usavravanje automatizovanog
informativnog sistema za prikupljanje i obradu podataka potrebnih
za sistem saobraaja, snadbjevanje, odravanje, eksploataciju.
Navedeni korisnici sistema logistike karakteriu se svojom osnovnom
misijom transportnih usluga, prevoza ljudi i raznih roba. Svi pomenuti
prevoznici rade na komercijalnoekonomskim principima, a kao osnovna
sredstva koriste razne prevozne uredjaje u razliitim prirodnim sredinama
(vazduh, kopno, more). Medjutim, da bi uspjeno obavljali svoju osnovnu
djelatnost, ovi izvrioci transportnih usluga moraju da obavljaju i razne
logistike zadatke:
- obezbjedjenje potrebnog strunog kadra;
- nabavka osnovnih tehnikih sredstava za svoju djelatnost, pratee
opreme i TMS;
LOGISTIKI
SISTEM
U
SAOBRAAJU
Obuka
Snadbjevanje
Veza
Integralna log.podrska
tehnickih sistema
uredjaja
Automatizovani upravljacki
sistem
Informatika
Odravanje
Izgradnja
Projektovanje
Istrazivanje

22
- obezbjedjenje pogonskog motora;
- izgradnja zranih i lunih pristanita i potrebnih skladita njihovog
investicionog odravanja;
- obezbjedjenje prevoznih veza;
- kod zranih i brodskih prevoznika obezbjedjenje radarske i radio
navigacione slube;
- obezbjedjenje informacionog sistema;
- integralna logistika podrka svih vrsta tehnikih sistema i TMS,
koji se koriste u osnovnoj i pomonoj djelatnosti.
U transportnom procesu razlikuje se monomodalni transport,
multimodalni transport i intermodalni transport.
Monomodalni transport: Ako se transport obavlja samo jednim
oblikom transporta ( drumom, eljeznicom, plovnim putem, morem, vazduhom)
takav se transport definie kao monomodalni transport.
Multimodalni transport: Ako se koristi vie vidova transporta u kojima
se roba pretovara prilikom prelaska s jednog vida transporta na drugi, takav
transport se naziva multimodalni.
Intermodalni transport: Obavlja se snadbjevanjem dva ili vie vidova
saobraaja uz primjenu jedne te iste tovarne jedinice, bez manipulisanja teretom
(da se koliina utovarene transportne robe u transportnu jedinicu ne mjenja)
primjena kontejnera.
3.2 LOGISTIKA VELIKIH ORGANIZACIJA

Sl.3.3 Logistika struktura velikih preduzea
Pod korisnikom opte tehnike logistike smatraju se velike organizacije
(sl.3.3), koje za izvravanje svoje osnovne misije, koja je i sama logistike
prirode, raspolau i velikim tehnikim postrojenjima, instalacijama, a ne
Logistika
velikih
privrednih
organizacija
Automatika i
signalizacija
Komunikacija
Integralna logistika tehnickih
sistema uredjaja
Informatika
Gradnja objekata
Investiciona odrzavanja
Kadrovi

23
spadaju u industrijska preduzea (naftovodi, gasovodi, vodovodi, toplovodi,
elektrodistribucija i sl.).
Sva ta preduzea moraju da se bave odreenim prateim aktivnostima,
logistikom, kao to su:
- organizacija veza;
- automatika i signalizacija;
- informatika sa obradom podataka;
- projektovanje i gradnja objekata;
- odravanje postrojenja i objekata;
- obuka i specijalizacija kadra;
- specijalni tehniki sistemi i uredjaji i sl.
3.3 VOJNA LOGISTIKA
Vojna logistika je pretea svih ostalih logistikih sistema.
Ne ulazei u detalje vojnih logistikih sistema, koji su prikazani na
sl.3.4., oigledna je zavisnost osnovnih vojnih procesa od procesa
odgovarajueg obezbjeenja u vidu logistikih aktivnosti. Ova logistika
funkcija u savremenoj vojsci ima specifine dimenzije i znaaj.
Poznato je da se pred vojsku postavlja zadatak obezbjeenja ive sile i
materijala na velikim rastojanjima, pod oteanim uslovima usljed borbenih
djejstava.
Dananje strategijske zamisli velikih vojski svijeta u tom pogledu pred
logistiku postavljaju ogromne zadatke, kao to su:
- planiranje, razvoj i proizvodnja transportnih sredstava velikih
mogunosti;
- upravljanje kretanjem transporta;
- organizacija saobraaja i njegovo regulisanja u mirnodopskim i
ratnim uslovima;
- praenje robe u tranzitu (veza);
- organizacija kontejnerskog transporta (integralni transport);
- organizacija transporta posebno osjetljive tehnike (eksplozivna
sredstva, zapaljiva hemiska sredstva, municija, rakete i nuklearna
TMS), intendantski materijal i dr;
Da bi se obavili kompleksni zadaci logistike u velikim vojskama,
postoje posebne vojne organizacione cjeline i komande na raznim nivoima
komandovanja koje se bave ovom problematikom.
Da bi se omoguilo praenje robe u tranzitu, logistiari treba da znaju
lokaciju svoje robe du kanala dotura, kao i mogunosti i potrebe primalaca.


24

Sl.3.4 Vojna logistika struktura

V
o
j
n
a

l
o
g
i
s
t
i
k
a

1.Obuhvatanje log.kadra
2.Intendansko obezbjedjenje
3.Sanitetsko i veterinarsko obezbjedjenje
Informacije
4.Vojna proizvodnja
Skladistenje
Odrzavanje
5.Gradjevinsko obezbjedjenje
Elektricna
Pogonska
Ostala
Snabdijvanje energijom
Snabdijevanje rezervnim dijelovina
Snabdijevanje tehnickim materijalnim
Minska
Nuklearna
Raketne
Artiljerijska
Pjesadijska
Odrzavanje u trupi
Opravke u zavodima

Snabdijevanje municijom
i minskim ekspl.sredstvom
Centar za
obukt
Tehnika
obezbje.
8.Obezbjedjenje i obrada informacija
7.Obezbjedjenje saobracaja i transporta
9.Rukovodjenje,zapovijedanje,opravljanje i kontrola
Logistika funkcija

25
3.4 LOGISTIKA BANAKA I SLINIH USTANOVA
Osnovna misija banaka i slinih ustanova jeste da pruaju usluge
pojedincima, ustanovama i preduzeima. Te usluge su finansijsko-komercijalne
prirode. Meu takve usluge, odnosno osnovne zadatke banaka, spadaju:
- Izrada i obnavljanje novanica
- uvanje gotovog novca
- Usluga tediama
- Kreditne usluge
- Isplate, uplate i druge bankarske transakcije
- Finansiranje odreenih projekata
- Finansijska kontrola poslovanja
- Finansijske analize i sl.
Da bi izvravale zadatke svoje osnovne misije, te ustanove moraju imati
podrku logistike prirode koja obuhvata:
- Snabdjevanje kovnicama specijalnim ureajima i alatom
- Snabdijevanje potronim materijalom i repromaterijalom
- Postavljanje kontrole i tehniko odravanje alarmnih i drugih
sigurnosnih ureaja
- Organizovanje, korienje i tehniko odravanje informacionih
sistema, kao i sistema za automatsku obradu podataka
- Postavljanje i kontrola posebnih sistema veza i sl.
Potrebno je istai da se u logistici banaka mogu istraivati poboljanja
koja dovode do optimalnog rada cjelokupnog sistema. Na taj nain,
usavravanjem logistikog procesa omoguuje se sigurniji, racionalniji i
efikasniji rad banaka.
3.5 LOGISTIKI PROVAJDER
Logistiki provajderi kao specijalizovani nosioci logistikih usluga
zauzimaju sve vee uee na logistikom tritu. Tako npr.u Sjevernoj Americi
78% kompanija koristi usluge logistikih provajdera. U Zapadnoj Europi 79%,
u Azijskopacifikoj zoni oko 58% kompanija. U EU je u 2003.godini 65%
logistikih procesa preusmjereno na provajdere logistikih usluga. Taj procenat
u Junoj Americi i Aziji znaajno je manji i iznosi oko 50%.
U narednim godinama oekuje se znaajan porast jer su istraivanja
pokazala da su korisnici uglavnom zadovoljni uslugama logistikih provajdera.
Medjutim, korisnici oekuju da se ponuda logistikih usluga pobolja kroz
integrisanje razliitih uesnika u sistem pruanja kompletne logistike usluge.
Tako se navodi pet oblasti na koje provajderi posebno treba da
usmjere panju:
- moraju imati ponudu osnovnih usluga (transport, skladitenje,
pakovanje, itd),
- potrebno je da tee kompletnoj logistikoj usluzi,
- da budu orijentisani na odredjene privredne grane i oblasti,

26
- da imaju geografsku pokrivenost i uspostavljanje poslovne
infrastrukture.
- potrebno je da raspolau savremenim logistikim tehnologijama
koje
se vrlo lako mogu integrisati u korisnikov privredni i poslovni sistem.
Korisnici oekuju stalno unapredjenje logistikih usluga, te se mijenja
odnos prema logistikim provajderima, koji su u poetku posmatrani kao
provajderi resursa i menaderi resursa, da bi danas vie od polovine
korisnika provajdere posmatralo kao logistiku strategiju (distributivnu
strategiju, transportnu strategiju).
3.6 LOGISTIKI KONTROLING
Logistiki kontroling predstavlja integrisanu podrku sistemu
informisanja, planiranje upravljanja i kontrole logistikih procesa u industriji,
trgovini, logistikim preduzeima, gradskoj logistici, lancima snadbijevanja,
logistikim centrima, multimodalnom transportu itd.
Kljuni elementi ovog koncepta su modeli za utvrdjivanje i praenje
kvaliteta logistike usluge, logistikih trokova i drugih performansi po svim
procesima, aktivnostima, nosiocima, mjestima i uzrocima nastanka u
logistikim lancima.
Uvodjenjem koncepta logistikog kontrolinga u privredu razvijenih
zemalja Europe, SAD-a i Japana ostvareni su znaajni efekti. Preduzea koja su
sistemski uvela kontroling, ostvarila su prosjene utede od 15-30% u
logistikim trokovima i iskoritenju logistikih resursa.
3.7 LOGISTIKO PARTNERSTVO
Logistiko partnerstvo podrazumijeva poslovnu saradnju logistikih
sistema i korisnika.
Umjesto starog pristupa, gdje su korisnik i nosilac usluga u principu
imali suprotstavljene ciljeve, sve vie se koriste nove forme saradnje i
patnerstva.
Prvo su to bili nii oblici partnerstava, koji podrazumijevaju poslovne
odnose zasnovane na ugovorima o poslovnoj saradnji (za izvrenje odredjenih
logistikih zadataka i aktivnosti).
Vii stepen partnerstva podrazumijeva poslovnu saradnju koju
karakteriu zajedniki interesi partnera i ostvarenje zajednikih ciljeva
poslovanja. Istraivanja logistikog partnerstva u 188 zemalja organizacija iz
razliitih industriskih sektora, sa razliitim godinjim obrtom kapitala iz mnogih
evropskih zemalja, pokazala su da je glavni cilj proizvodnih organizacija pri
sklapanju logistikog partnerstva da se obezbijedi:
- isporuka prave robe u odgovarajuem stanju u pravo vrijeme i na
pravo mjesto;
- smanjenje vremena izvrenja logistikih operacija;
- poveanje fleksibilnosti logistikih sistema itd.

27
Logistiko partnerstvo se odvija na tri nivoa:
- operativnom;
- taktikom;
- stratekom.
Na operativnom nivou, partnerstvo obino obuhvata transport,
distribuciju i skladitenje. Navedena istraivanja pokazuju da je 85% korisnika
ustupilo realizaciju medjunarodnog transporta logistikih kompanija, a vie od
50% je ustupilo izvrenje skladitenja i distribucije, zatim slijede procesi
pakovanja, naruivanja i sl.
Na taktikom nivou 2025% korisnika je ustupilo izvrenje logistikih
poslova (izbor vida transporta, upravljanje zalihama, izbor lokacije skladita i
finansijske transakcije u vezi sa robom).
Na stratekom nivou je prisutan znatno manji obim logistikog
partnerstva, koji se uglavnom odnose na odloenu finalizacijuproizvodnje.
Kroz odlaganje vremena i mjesta proizvodnje, odnosno pakovanja proizvoda to
blie vremenu kupovine i potronje proizvoda. U 2000. godini, veina korisnika
u Evropi imala je partnerstvo organizovano na nivou svoje zemlje i na nivou
regiona.
Velike promjene se deavaju na polju pokrivenosti trita
partnerstvom, s tendencijom da se dravna i regionalna pokrivenost zemlje
zamijeni van evropskim i globalnim pokrivanjima. Najvaniji faktori uspjeha
logistikog partnerstva su poveanje kvaliteta usluga i produktivnost, podrka i
posveenost novoj poslovnoj strategiji.
3.8 LOGISTIKI CENTRI I MREE
Za uspjenu realizaciju kompleksnih logistikih procesa transporta,
skladitenja, pretovara, pakovanja i distribucije proizvoda, neophodno je mnogo
vie od uobiajnog posmatranja transportne mree.
Devedesete godine prolog vijeka karakterie formiranje integrisanih
logistikih mrea u okviru kojih se istovremeno mogu nai razliita proizvodna,
trgovaka, usluna transportna i pediterska preduzea, robni terminali, robno-
transportni centri, berze transporta, distributivni sistem itd.
Navedeni logistiki i privredni centri imaju svoje zahtjeve, interese,
ciljeve i strategije i istovremeno se pojavljuju u vie razliitih mrea. Po pravilu
su prostorno dislocirani u razliitim regionima, dravama i kontinentima i imaju
sopstvenu tehnologiju, tehniku, informatiku, organizaciju, sistem planiranja i
upravljanja. Neophodno je kroz razliite forme logistike i distributuvnih mrea
efikasno povezati sve uesnike u logistikom lancu.
Logistiki centar podrazumijeva jedinstvenu tehnoloku, prostornu,
organizacionu i ekonomsku cjelinu koja objedinjuje razliite nosioce i korisnike
logistikih usluga. To su mjesta koncentracije robnih, transportnih
informacionih tokova, koja obezbjedjuju racionalnu podjelu rada, prostornu i
vremensku ispomo i visok nivo tehnologije. Postoji itav niz razliitih modela
logistikih centara, ali svi oni imaju zajednike karakteristike kao to su:

28
- multimodalnost,
- otvorenost,
- multifunkcionalnost,
- kompletna logistika usluga,
- kompleksna struktura,
- kooperacija,
- informisanost,
- visok nivo tehnologije.
Trend razvoja robno-transportnih centara ide u pravcu njihovog
strukturiranja u tri grupe i to:
- robni transportni centri medjunarodnog karaktera,
- robni transportni centri regionalnog i nacionalnog karaktera,
- robni transportni centri lokalnog karaktera.
U tom smislu postoji evropska mrea robno-transportnih centara,
nacionalne mree robno-transportnih centara i centri u funkciji opsluivanja
velikih gradova. Bez obzira na pojedinani znaaj i strukturu funkcija u odnosu
na robne tokove, svi ovi centri dio su globalne mree logistikih centara.
Razvoj intermodalnog transporta u Europi odvija se u okviru
intermodalnih logistikih mrea, koje pokrivaju sve lanice EU. Obim i kvalitet
usluga intermodalnog transporta varira od regiona do regiona, od zemlje do
zemlje i od terminala do terminala.
Razvoj transportnih sredstava je pod izuzetnim uticajem
medjunarodnih normi koje zaotravaju zahtjeve iz oblasti pouzdanosti
elemenata sistema, bezbjednosti, ekoloke zatite i ekonominosti. Pored toga
savremena vozila se sve vie prilagodjavaju promjenama karakteristika tereta,
prije svega poveanjem zapremine tovarnog prostora, ugradnjom savremenih
elektronskih elemenata, koji omoguavaju regulaciju i realizaciju logistikih
zadataka.

LOGISTIKA 4. Sistemi distribucije roba

29

4. SISTEMI DISTRIBUCIJE ROBA

4.1 DEFINICIJE I ZNAAJ DISTRIBUCIJE ROBA I USLUGA
Prema definiciji Meunarodne trgovinske komore:
"Distribucija je faza koja slijedi proizvodnju dobara od trenutka kada
su one komercijalizovane do njihove isporuke potroaima.
Ona obuhvata razne aktivnosti i operacije koje osiguravaju da se roba
(materijali, poluproizvodi, proizvodi i usluge) stavi na raspolaganje kupcima,
bilo da se radi o preraivaima ili o potroaima, olakavajui izbor, nabavku i
upotrebu robe".
Cilj distribucije je da omogui da se roba stavi na raspolaganje
potroaima u uslovima i na nain koji najbolje odgovara njihovim zahtjevima.
Zadaci distribucije su:
- da skrati put od proizvodnje do potronje,
- da prostorno i vremenski usklauje proizvodnju i potronju,
- da poveava sposobnost robe za transport i vri neprekidnu
cirkulaciju robe,
- da usmjerava proizvodnju prema potrebama potronje,
- da djeluje na plasman novih proizvoda,
- da utie na promjene potroakih navika i
- da titi interese potroaa.
U okviru razmatranja distribucije, kao sveukupnog procesa prometa i
kretanja robe do potroaa, pojavljuje se termin fizika distribucija, a odnosi se
na fiziko kretanje i uskladitenje robe od asa kada je proizvedena do isporuke
potroau. Ona ukljuuje transport, uskladitenje, zalihe, manipulaciju,
pakovanje i ostale meuzavisne procese.
Savremena teorija proirila je znaaj fizike distribucije na integralni
pristup distribucije, injenicom da se sirovine, materijal, poluproizvodi i gotovi
proizvodi u procesu nabavke, proizvodnje i prodaje neprestano distribuiraju na
odreena transportna sredstva, maine, u skladuta i kupcima kako bi se
pronale optimalne varijante, odnosno najnii ukupni trokovi.
Integralni pristup distribuciji (u najirem smislu) obuhvata ukupni tok
materijala i sve pripadajue informacije o ulazu, prolazu i izlazu iz jedinstvenog
sistema, dok se fizika distribucija odnosi na fizike tokove sirovina, materijala
i proizvoda, tako da se distribucija identifikuje sa poslovnom l o g i s t i k o m.


30
4.2 KANALI DISTRIBUCIJE
4.2.1 Uloga kanala distribucije
Na svom putu od proizvodnje do potronje roba se kree odreenim
distribucijskim kanalima. Prema definiciji Amerikog udruenja za marketing
"distrubcijske kanale ine unutranje organizacione jedinice i spoljanji
posrednici preko kojih krui promet robe i usluga". Broj i karakter posrednika u
kanalima distribucije odreen je potrebom za stvaranje adekvatnog prodajnog
asortimana kojeg jedna karika u distributivnom lancu nudi sljeoj kariki, zatim
potrebom premoavanja vremenskog i prostornog razmaka izmeu proizvodnje
i potronje uz postizanje ekonomskih uinaka, to je jedan od osnovnih zadataka
logistike.
S druge strane, pojedinci su skloni stavljanju znaka jednakosti izmeu
distribucije i prodaje. Uvaavajui, meutim, svu povezanost i slinost meu
njima, radi se o dva razliita pojma.
Dok prodaja predstavlja in promjene vlasnitva nad proizvodima i
uslugama, distribucija predstavlja kretanje proizvoda i usluga od jednog
vlasnika prema drugom.
Na sl. 4.1 prikazana je razlika izmeu kanala distribucije, koje ine
organizacije - uesnici u prometu robe i fizike distribucije koju ine fiziki
tokovi robe.

a) Kanali distribucije b) Fizika distribucija
Sl.4.1 Kanali distribucije i fizika distribucija
Primjer strukture kanala na tritu krajnje i poslovne potronje prikazan
je na sl.4.2.
Iz prikaza se moe vidjeti da su se lanovi kanala specijalizovali i
obavljaju funkcije u skladu sa svojim poloajem u kanalu. Od vrste kanala,
Proizvoa
Trgovina na veliko
Trgovina na malo
Potroa
Skladite
proizvodjaaa
Distribucijski centar
Prodavnica
Potroa

31
odnosno broja lanova koji se u njemu nalaze, te naina na koji oni funkcioniu,
zavisi i uspjeh proizvoda na tritu, a time i uspjeh preduzea.

Sl.4.2 Primjer strukture kanala na tritu krajnje i poslovne potronje
Terminologija vezana za kanale distribucije:
Broker
Posrednik iji je posao spojiti potroae i prodavce, ne dri zalihe, nije
ukljuen u finansije i prihvatanje rizika.
Predstavnik proizvoaa
Preduzee koje predstavlja i prodaje proizvode nekoliko proizvoaaa.
Maloprodaja
Veina autora pod maloprodajom smatra sve aktivnosti ukljuene u
prodaju proizvoda i usluga direktno krajnjem potroau za linu potronju.
(Trgovac) Trgovaki predstavnik
Posrednik koji kupuje, polae pravo na proizvode i preprodaje
proizvode.
Trgovac na malo
Trgovac na malo je svaka pravna osoba koja veinu svog prihoda
ostvaruje iz maloprodaje.
Veleprodajno poslovanje
Veleprodajno poslovanje ukljuuje sve aktivnosti povezane s prodajom
proizvoda ili usluga za daljnju prodaju ili poslovno koritenje.
Trgovac na veliko (distributer ili veletrgovac)
Veletrgovac je preduzee koje prodaje proizvode ili usluge onima koji
kupuju za prodaju ili poslovnu upotrebu.
(Prodajni) Agent
Posrednik koji traga za potroaem i pregovara u ime proizvoaa, ali
ne polae pravo na proizvode
4.2.2 Funkcije kanala distribucije
Funkcije kanala distribucije su:
- dranje asortimana (zaliha),
- udovoljavanje potranji (odnosno prodaja),
- fizika distribucija,
Proizvoa
Proizvoa
Agent
-Posrednik
Industrijski
distributer
Industrijski
potroa
Potroa
Maloprodaja Veletrgovac
Primjer kanala na tritu potronje
Primjer kanala na tritu poslovne potronje

32
- postprodajno usluivanje i
- finansijsko zatvaranje ciklusa.
Savremeni tokovi robe sve se rjee koriste direktnom prodajom robe
proizvoaa konanom potroau. Izmeu krajnjih taaka proizvodnje i
potronje postavlja se sve vie posrednika. Osnovni razlozi postojanja
posrednikih organizacija lee u potrebi prostornog i vremenskog povezivanja
sve udaljenijih lokacija proizvodnje od destinacija potronje, u mogunosti
poslovne specijalizacije i u minimiziranju broja prometnih transakcija, kako je
to prikazano na sl.4.3 (a,b,c).

P - proizvoai
K - kupci
Pos - posrednik
Bt - broj transakcija
Bt = K x P
Bt = 5 x 3
Bt = 15
Od proizvoaa do I kupca -
potroaa 15 transakcija od
ukupno 15 transakcija
a) Transakcije bez posrednika

Bt = K + P
Bt = 5 + 3
Bt = 8
Od proizvoaa do I posrednika
3 transakcije
od ukupno 8 transakcija
do kupca potroaa

b)Transakcija sa jednim posrednikom

Bt = Pos (K + P)
Bt = 2(5 + 3)
Bt = 16
Od proizvoaa do I posrednika
6 transakcije
od ukupno 16 transakcija
do kupca potroaa

c) Transakcija sa vie (2) posrednika
Sl. 4.3 Transakcije u sferi razmjene
P P P
K K K K K
P P P
K K K K K
Pos
P P P
K K K K K
Pos Pos

33
Sistem posrednika vei je kod razvijenih trita, njihovi trokovi su
visoki na malom tritu, a naglo opadaju to trite biva vee (sl.4.4).

Sl. 4.4 Kretanje trokova prometa u direktnom i posrednikom sistemu
U kanalima distribucije mogu se pojaviti razliite institucije kao nosioci
ili uesnici u razmjeni izmeu proizvoaa i potroaa: trgovinske organizacije
(trgovina na veliko, trgovina na malo, trgovina na veliko i na malo),
proizvoake organizacije (putem svojih sektora za nabavku i prodaju, vlastitih
prodavnica), organizacije za trgovinske usluge (organizacije za posredovanje u
robnom prometu, organizacije za osiguranje prostora i specijalne trine
institucije), kao i pomone institucije u distribuciji (za istraivake aktivnosti,
finansiranje, osiguranje).
4.3 LANCI SNABDIJEVANJA
Lanac snabdijevanja:
1) poinje sa neobraenim sirovinama i zavrava sa upotrebom gotovih
proizvoda od strane krajnjeg korisnika; lanac snabdijevanja povezuje mnoge
kompanije.
2) podrazumijeva razmjenu materijala i informacija u logistikim
procesima koja se protee od prikupljanja sirovina do isporuke gotovih
proizvoda krajnjem korisniku; svi isporuioci, davaoci usluga i korisnici
predstavljaju veze u lancu snabdijevanja.
Upravljanje lancem snabdijevanja:
- Obuhvata planiranje i upravljanje svim aktivnostima koje se odnose na
snabdijevanje i nabavku, preradu i sve aktivnosti logistikog
upravljanja.
- Obuhvata koordinaciju i kolaboraciju sa partnerima u kanalu koji se
moe sastojati iz snabdijevaa, posrednika, logistikih davaoca usluga i
korisnika.
- Integrie upravljanje snabdijevanjem i potranjom unutar kompanija i
izmeu njih.
Trokovi
prometa
robe
Broj kupaca
Direktni sistem
Posredniki sistem

34
- Povezuje glavne poslovne funkcije i poslovne procese u kompaniji i
izmeu kompanija u koherentan poslovni model sa velikim uinkom.
Razvoj lanaca snabdijevanja moe da se podijeli na nekoliko
karakteristinih faza (sl.4.5).

Sl.4.5 Faze lanaca snabdijevanja
Oblik lanca snabdijevanja vie lii na mreu nego na lanac, kako je to
prikazano na sl.4.6.
Sl.4.6 Mrea lanca snabdijevanja

Razvoj
proizvoda
Marketing Usluga
isporuka
Snabdijevanje Krajnji korisnik
Realizacija porudbine
Skladitenje Transport
IV faza
III faza
I faza
II faza
LANAC
SNABDIJEVANJA

35
Na sljedeoj emi date su uporedne karakteristike tradicionalnog i
savremenog lanca snabdijevanja (sl.4.7):
TRADICIONALAN
PRISTUP
ELEMENTI
LANCA SNABDIJEVANJA
SAVREMENI
PRISTUP
PROIZVODNJA
Dugo Vrijeme od pojave zahtjeva do realizacije Kratko
Veliki Veli. serije i broj alternativnih snabdjevaa Manji
Niska Fleksibilnost proizvodnje Visoka
Proizvodnja Akcent Kupovina/prodaju
STRATEGIJA PREDUZEA
Prema proizvodnji Orjentacija Prema tritu
Prema funkcionalnoj
specijalizaciji
Usmjerenje Prema procesima
Hijererhijsko,
birokratsko
Upravljanje Demokratski
menadment
TRITE
Prodavci, statiko Dominacija, karakter Korisnik, dinamiki
Niska Konkurentnost Visoka
Ogranien - nacionalni Plasman Globalni
PROIZVODI
Mali Asortiman i nivo tehnologije Veliki
Dui ivotni vijek Krai
Cijena Domonantni kriterijum Kvalitet
NIVO OPSLUGE
Visok Nivo zaliha Nizak
Sporija Brzina realizacije logistikih procesa Bra
INFORMACIONA TEHNOLOGIJA
Klasina Obrada I prenos podatak, administracija Elektronska
Sl.4.7 Karakteristike tradicionalnog i savremenog lanca snabdijevanja
Kompleksnost lanca snabdijevanja proizilazi iz injenice da su njegovi
uesnici razliita preduzea od onih koja su vezana za nabavku sirovina, pa
do krajnjih korisnika.
Struktura, oblik lanca i upravljanje takvim lancem zavisi od vie
razliitih faktora, kao to su:
- kompleksnost proizvoda,
- vrsta industije, (prehrambena, tekstilna itd.)
- broj raspoloivih snabdijevaa,
- raspoloivost sirovinama,
- trita na kome lanac posluje, (otvoreno, regulisano)
- broj i veliina lanova lanca,
- tip distributivnog sistema (npr. direktan kanal od snabdijevaa do
korisnika ili indirektan kanal od snabdijevaa preko distributera,
skladita veleprodaje, maloprodajnih objekata) i sl.
- poslovni odnos izmeu uesnika i njihova informaciona povezanost
- svojina kapitala i sl.

36
Povezivanjem procesa u lancu snabdijevanja rijetko se dobija linearni
lanac, jer se za svaki proces moe angaovati vie uesnika (linearni lanac
podrazumijeva da postoji samo po jedan uesnik u svakom nivou, npr. po jedan
snabdijeva, proizvoa, distributer i korisnik).
4.3.1 Modeliranje logistike mree u lancima snabdijevanja
Logistika mrea je struktura kroz koju se realizuju tokovi robe od
njihovog izvorita do destinacije. Na sl.4.8 dat je opti primjer logistike mree.

Sl.4.8 Opti primjer logistike mree
Samo potpuna koordinacija i integracija komponenti prikazanog modela
moe dati najbolje performanse lanca(u distributivnom domenu -od proizvodnje
do krajnjeg korisnika).
4.3.2 Strateki nivo opsluivanje korisnika
Korisnici su osnovni pokretai u lancu snabdijevanja (gledano od
isporuke preko proizvodnje do poetnog snabdijevanja sirovinama) - potrebno
je identifikovati ta to korisnici ele (sl.4.9).
Problem je da razliiti korisnici imaju razliite elje.
Rjeenje je identifikovati sve elje korisnika i formirati odgovarajue
grupe korisnika(segmente) sa aspekta njihovih elja; na taj nain, organizacija
moe da razvije odgovarajue strategije opsluivanja korisnika a zatim da
adekvatno rasporedi svoje resurse.

37
Izbor strategije zavisi od toga:
- kakve performanse sistema su potrebne da bi se ispunili zahtjevi
korisnika,
- kako e logistiki sistem ostvariti konkurentsku prednost.
Cilj ovog koraka je da se definiu kvalitativne i kvantitativne
performanse logistikog sistema, kako bi on mogao da zadovolji svaku grupu
korisnika.

Sl.4.9 Piramida opsluivanja korisnika - kupca
4.3.3 Strukturni aspekt
Cilj je projektovanje sistema koji bi mogao da ispuni postavljene
zahteve:
- Smanjenje trokova da bi se odrala konkurentnost lanca
- Odravanje fleksibilnosti da bi lanac pravovremeno reagovao na
promene
Osnovni ciljevi modeliranja distributivne mree su:
- Odrediti karakteristike mree (koliko objekata, kog tipa, na kojim
lokacijama),
- Odrediti kakav je tok proizvoda kroz mreu,
- Definisati kakav je informacioni i povratni tok.
U svakom sluaju, neophodan je odreeni nivo integracije (snabdijevai
sa proizvodnjom, kompanija sa nekim od posrednika itd.), jer se samo tako
moe postii eljeni nivo opsluivanja korisnika.
Cilj projektovanja transportno distributivnih kanala je odgovoriti na
pitanja:
- da li projektovati direktan kanal (bez veleprodaje, posrednika itd.)
- ako kanal nije direktan, koje su funkcije tih posrednika u dostizanju
eljenog nivoa opsluivanja.

38
Svakako, potrebno je identifikovati uesnike lanca izmeu proizvoaa
i krajnjeg korisnika.
Dobra konfiguracija logistike mree moe donijeti godinju utedu od
5 -15 % u ukupnim logistikim trokovima.
4.3.4 Funkcionalni aspekt
Na funkcionalnom nivou, posmatra se svaka komponenta logistikog
sistema:
- kako skladite treba da funkcionie, sa aspekta organizacije,
upravljanja,
- kako vrimo izbor, rasporeivanje i upravljanje sistemom
transporta,
- kako funkcionie tok materijala/robni tok u lancu snabdijevanja.
Individualne performanse ovih komponenti nisu bitne ako nisu
podreene postizanju boljih performansi cijelog lanca snabdijevanja.
4.3.5 Implementacija
Na nivou implementacije sprovode se operativne odluke vri se
upravljanje i to u sljedeim domenima:
- logistiki informacioni sistem,
- politika i procedure upravljanja,
- objekti i oprema,
- operativno upravljanje.
4.3.6 Model kompletiranja pojedinanih narudbi
Ovaj model je pokazao loe rezulatate gledano kroz lupu trendova:
poveanja broja artikala, vieformatne prodaje, transportnih trokova,
ergonomije zdravlja i sigurnosti, poveanja produktivnosti (najmanje
produktivan metod komisioniranja). Poveanje broja artikala prouzrokovae
poveanje broja komisionih mjesta. Model koji zahtijeva komisiono mjesto po
svakom artiklu brzo doivljava svoj limit.
to se tie multiformatne prodaje, ovaj model takodje nije preporuljiv.
Naime, nije mogue komisionirati male prodavnice i velike supermarkete sa
istog komisionog mjesta, ukoliko to komisiono mjesto nije tako optimizovano
da bude prilagodjeno svakom formatu.
to se tie ergonomije i sigurnosti na radu, ovaj metod je lo za
ergonomiju jer zahtijeva znaajan napor za dizanje sa svih nivoa, donjih i
gornjih, kao i druge nepovoljne poloaje i okretanje komisionera.
4.3.7 Model kompletiranja grupe narudbi i sortiranje
Postoje mnogi primjeri gdje je ovaj metod primijenjen u praksi u
prolosti i naravno postoji mnogo prednosti i zasluga ovog metoda.

39
Viljukar izuzima palete iz prikolica-kamiona i odnosi ih u regale: ili
kao rezervu ili na komisiono mjesto. Artikli se sortiraju na destinacione linije
prema otpremnim rampama (sl.4.10). Za razliku od predhodnog, u ovom
modelu se uzimaju artikli sa polica za vie narudbi odjednom i stavljaju na
pokretnu traku koja ih odnosi do sortera. Komisioniranje je esto uradjeno u
vertikalnim regalima radi boljeg korienje prostora. Sorter sortira artikle na
destinacione linije koje nisu samo za jednu narudbu kupca, nego za vie
narudbi, odnosno kupaca.

Sl.4.10 Model kompletiranja grupe narudbi i sortiranje
4.3.8 Meunarodni globalni lanci snabdijevanja
Globalni lanac snabdijevanja predstavlja integrisani proces koji se
bazira na nekoliko poslovnih entiteta (kao to su snabdijevai, proizvoai,
distributeri i maloprodajni sistemi) koji sarauju u oblasti planiranja,
koordinacije i upravljanja robnim tokom od snabdijevaa do korisnika; pri
tome, jedan ili vie od tih poslovnih entiteta rade u razliitim zemljama.
Kategorije globalnih lanaca snabdijevanja su:
- Meunarodni distributivni sistemi (proizvodnja se odvija na
domaem tritu, a distribucija i npr. marketing se odvijaju u
drugim dravama),
- Meunarodni snabdjevai (sirovine i komponente se nabavljaju od
stranih snabdijevaa, a finalna proizvodnja i montaa se odvija na
domaem tritu; u nekim sluajevima, gotovi proizvod se moe
distribuirati opet na strana trita),
- Offshore proizvodnja (nabavka sirovina i sama proizvodnja se
obavljaju u stranim dravama, a poluproizvodi i gotovi proizvodi se
distribuiraju, skladite i prodaju na domaem tritu),
- Potpuno integrisani globalni lanac snabdijevanja (snabdijevanje
sirovinama, proizvodnja i distribucija se realizuju irom svijeta).

P
R
I
J
E
M
Manuelno
paletno
skladite
Pick-to-Belt
Protoni regali
Sortiranje
prema
otpremnim
linijama

O
T
P
R
E
M
A

40
Neke od moguih prednosti globalnog lanca snabdijevanja su:
- Smanjenje ukupnih trokova,
- Podizanje nivoa prodaje,
- Smanjenje ukupnog nivoa zaliha,
- Skraen ciklus snabdijevanja,
- Smanjenje ciklusa porudbine korisnika,
- Poboljana tanost prognoziranja,
- Poveana produktivnost,
- Poboljano iskorienje kapaciteta,
- Proirenje saradnje na meunarodnom nivou,
- Poboljanje perfomansi isporuke,
- Podizanje fleksibilnosti kompanije.
Regionalne razlike sa aspekta logistike imaju krucijalan uticaj na
formiranje globalnih lanaca snabdijevanja.
Osnovne kategorije po kojima se razlikuju regioni i koje utiu na
formiranje i opstanak globalnih lanaca snabdijevanja:
- infrastrukturne razlike,
- vrednovanje performansi i ciljne performanse,
- razvijenost informacionih sistema,
- ljudski resursi,
- kulturoloke razlike.
4.4 LOGISTIKA NABAVKE
Logistika nabavke je dio logistike koji se bavi koordinacijom svih
kretanja i stanja materijala, od trita nabavke do proizvodnje i prodaje.
Logistka nabavke je odreena ciljevima, zadacima, planiranjem
nabavke, organizovanjem, izborom kanala nabavke i kontrolom.
1. Cilj nabavke je obezbjeenje preduzea:
- pravim materijalima,
- u potrebnoj koliini,
- na pravom mjestu,
- uz to veu ekonominost.
2. Zadaci nabavke su:
- upravljanje protokom robe,
- izbor lokacije i vrste skladita,
- nain pakovanja,
- korienje odreenog oblika transporta,
- primjena pomonih transportnih sredstava,
- kontrola kvaliteta,
- upravljanje zalihama,
- upravljanje utovarom, pretovarom i istovarom.

41
3. Planiranje logistke nabavke obuhvata:
- sadraj i obim nabavke,
- trokove poslovanja,
- potrebno osoblje,
- potrebna finansijska sredstva za poslovanje nabavke.
4. Organizovanje nabavke:
- objektivni inioci (spoljanji i unutranji): spoljanji inioci (trite
nabavke, institucionalni uslovi, razvoj nauke i tehnologije,
integracijski procesi, saobraaj, prirodni uslovi), unutranji inioci
(djelatnost, veliina i lokacija preduzea, tehnoloki proces i nain
proizvodnje, potrebna sredstva za proizvodnju i usluge, finansijska
snaga i stabilnost preduzea, sredstva za rad i skladini prostor)
- subjektivni inioci (uprava preduzea, upravljanje logistikom
nabavke, izvrioci nabavke, neformalne grupe)
- mjesto u organizacionoj strukturi (poslovna samostalnost, stepen
decentralizacije nabavke)
5. Izbor kanala nabavke:
- karakteristike materijala,
- razvijenost trita,
- razuenost objekata nabavke i destinacije korienja.
6. Kontrola nabavke
- cilj (poveati transparentnost poslovanja i omoguiti dokazivanje
uspjeha),
- zadatak (obezbijediti da donosioci odluka imaju potrebne
informacije),
- instrumenti (pokazatelji obima nabavke, kvaliteta, rokova, trokova,
rezultata, trokova naruivanja, trokova zaliha, trokova
skladitenja, trokova unutranjeg transporta, izraunavanje
efektivnosti nabavke odnosa trokova i rezultata).
4.5 LOGISTIKA PRODAJE I DISTRIBUCIJE
Logistika prodaje i distribucije je dio logistike preduzea koji se bavi
svim radnjama u procesu kretanja i uvanja robe od proizvoaa do potroaa.
Logistka prodaje i distribucije odreena je ciljem, zadacima, uesnicima
prodaje i distribucije, izborom i kreiranjem kanala prodaje i distribucije,
planiranjem logistike prodaje i distribucije, organizacijom logistike prodaje i
kontrolom procesa prodaje i distribucije.
1. Cilj: Preduzeti sve radnje da se naruena roba dostavi
kupcu :
- odgovarajueg kvaliteta,
- na pravo mjesto,

42
- uz dogovoreni rok isporuke,
- to ekonominije.
2. Zadaci:
- kontrola i prijem gotovih proizvoda,
- skladitenje gotovih proizvoda,
- otprema gotovih proizvoda,
- transport gotovih proizvoda,
- odstranjivanje suvinih i oteenih materijala i otpadaka.
3. Uesnici prodaje i distribucije:
- Trgovinske organizacije: na veliko, na malo, na veliko i malo,
- Komercijalni sektori proizvoaa: sektor nabavke i prodaje,
- Organizacije za trgovinske usluge: za prodaju i distribuciju
(agencije, komisionari, pediterske organizacije, transportne
organizacije i sl.), za osiguranje prodajnog mjesta
(veletrgovine, gradske trgovine, trgovaki centri), trine
institucije (berze, aukcije, sajmovi),
- Pomone institucije: banke, osiguravajui zavodi, instituti za
trina istraivanja.
4. Kanal prodaje i distribucije
- Izbor kanala prodaje i distribucije,
- Kreiranje kanala prodaje i distribucije,
- Planiranje logistike prodaje i distribucije: prodajno trite,
izvrena marketinka analiza za protekli period, definisana
dugorona i kratkorona politika logistike prodaje i distribucije.
5. Organizacija logistike prodaje i distribucije
Uslovi organizacije logistike prodaje i distribucije :
- Spoljanji: poslovno okruenje, karakteristike trita, potrebe
potroaa, zakonodavstvo, demografske karakteristike drutva,
- Unutranji: veliina preduzea, proizvodni program, lokacija,
raspoloivost i obrazovanost prodajnog osoblja, finansijska snaga
preduzea, kanali prodaje i distribucije .
6.Kontrola
U logistici prodaje i distribucije kontrola ima sljedei tok:
utvrivanje ciljeva, mjerenje izvrenja, dijagnoza izvrenja, korektivna akcija.
Vrste kontrola: kontrola godinjeg plana, kontrola profitabilnosti,
kontrola uspjenosti, strateka kontrola.

LOGISTIKA 5.Upravljanje zalihama

43

5. UPRAVLJANJE ZALIHAMA

5.1 ZALIHE - POJAM, ULOGA I ZNAAJ
Obavljanje proizvodnih operacija na radnim mjestima nije mogue bez
obezbjeenja materijala - ZALIHA odgovarajueg kvaliteta, kvantiteta i u
odreeno vrijeme.
Gdje se sve mogu nai zalihe i kakav je njihov put prikazano je na
sl.5.1.

Sl.5.1 Porijeklo zaliha i njihov put do korisnika
Na putu od preuzimanja materijala od dobavljaa, skladitenja i
izuzimanja iz skladita, preko njegovog oblikovanja u toku procesa izrade do
skladitenja u obliku gotovog proizvoda, pojavljuju se brojni problemi od kojih
su posebno znaajni:
- nedovoljna koliina materijala na tritu,
- obezbjeenje novanih sredstava za zalihe i nedovrenu
proizvodnju,
- irok asortiman materijala uslovljen velikom gamom proizvoda
preduzea,

44
- sinhronizacija tehnolokih postupaka,
- neujednaenost potrebnih koliina po vrstama materijala u toku
jednakih vremenskih perioda itd.
Pored osnovnog materijala, koji svojom supstancom ulazi u sastav
proizvoda, za izvoenje proizvodnih operacija, potreban je i pomoni materijal.
S obzirom na to da se metode za obezbjeenje osnovnog materijala
mogu primjenjivati i za obezbjeenje pomonog materijala, dalje e se
prouavati obezbjeivanje osnovnog materijala sa tenjom da se osiguraju dva
osnovna cilja:
a) da se obezbijedi kontinuitet procesa proizvodnje i
b) da se materijal obezbijedi uz najnie trokove.
Ovi ciljevi podrazumijevaju optimizaciju angaovanih obrtnih sredstava
uz istovremeno obezbjeenje kontinuiranog snabdijevanja proizvodnje
neophodnim materijalom to se regulie adekvatnim upravljanjem zalihama.
Funkcija zaliha je ublaavanje ili otklanjanje vremenskih i prostornih
nepodudarnosti i tekoa, koje nastaju u meusobno nadovezujuim
nepodudarnostima procesa logistike.
Ove nepodudarnosti nastaju u proizvodnom preduzeu izmeu
dobavljaa materijala i proizvodnje, izmeu pojedinih faza procesa proizvodnje,
izmeu proizvodnje i kupaca i izmeu proizvodnje i i transporta robe.
U funkcionalnoj zavisnosti zaliha - vrijeme - proizvodna potronja,
mogu se javiti sljedei sluajevi:
- neblagovremenom nabavkom materijala moe doi do pada zaliha
na nulu i prekida proizvodnje (sl.5.2),

Sl.5.2 Dijagram neblagovremene nabavke zaliha
- nabavkom materijala za dui vremenski period moe se desiti da
se u jednom periodu nepotrebno dri visoka zaliha materijala
(umrtvljena sredstva), a u drugom da dolazi do pada na nulu i
ugroavanja proizvodnje (sl.5.3),
I II III I V V V VII
x
400
300
200
100
I
q
Proizvodna potronja
Nestanak zaliha

45

Sl.5.3 Dijagram umrvljene zalihe
- planskom nabavkom vie puta godinje moe se eliminisati prekid
proizvodnje obezbijeenjem kontinuiteta u snabdijevanju zalihama,
niskim ali i konstantno umrtvljenim zalihama, a s tim i
finsansijskim sredstvima (sl.5.4).

Sl.5.4 Dijagram planske nabavke u kraim vremenskim periodima
5.2 UPRAVLJANJE ZALIHAMA
Dvije su osnovne varijante u formiranju zaliha u logistikom lancu:
- Decentralizovani sistem sa vie skladita (sl.5.5)
- Centralizovan sistem sa jednim skladitem (sl.5.6)
Efekti centralizovanog/decentralizovanog sistema na zalihe:
- Zatitne zalihe - Smanjuju se pri prelasku sa decentralizovanog na
centralizovani sistem; procenat smanjenja zavisi od vie parametara
(Kv, korelacija izmeu zahtjeva korisnika).
- Nivo usluge - Za isti ukupni nivo zatitnih zaliha i u
decentralizovanom i u centralizovanom sistemu, nivo usluge u
centralizvanom sistemu je vei; procenat poveanja zavisi takoe
od vie parametara (Kv, korelacija izmeu zahteva korisnika).
Nestanak zaliha
400
100
x
300
200
q
Prosjena zaliha
x
400
300
200
100
q
Neproduktivna "mrtva" zaliha

46

Sl.5.5 Sistem sa vie skladita

Sl.5.6 Sistem sa jednim skladitem
- Operativni/indirektni trokovi - Vei su u decentralizovanom
sistemu (vie skladita)
- Rok isporuke - U decentralizovanom sistemu su skladita blia
korisnicima, pa je i rok isporuke krai.
- Transportni trokovi - Transportni trokovi zavise od konkretne
situacije (u decentralizovanom sistemu trokovi transporta mogu
biti vei, a trokovi distribucije manji, dok je u centralizovanom
sistemu obrnuto).
5.2.1 Uticajni faktori na koliinu i obrt zaliha
Faktori koji mogu uticati na smanjenje zaliha:
- Strogi zahtjevi top menadmenta za smanjenjem zaliha(20-22%)
- Smanjenje broja logistikih jedinica u skladitu(8-10%)
- Poboljanje tanosti prognoze(6-8%)
- Primjena sofisticiranog softvera za upravljanje zalihama (5-6%)
- Koordinacija izmeu uesnika u lancu snabdevanja(5-6%)
- Ostalo
Faktori koji utiu na poveanje obrta zaliha:
- Savremeni softveri za upravljanje zalihama(14-16%)
- Smanjenje roka isporuke(15%)
- Poboljana tanost prognoze(10-12%)
- Primjena SCM principa(8-10%)
- Adekvatno upravljanje zalihama (5-7%)
- Smanjenje broja logistikih jedinica (4-5%)
Snabdjeva
Snabdjeva

47
- Ostalo
5.2.2 Integracija lanaca snabdijevanja u funkciji optimizacije zaliha
konfliktni ciljevi
Zbog konfliktnih ciljeva razliitih uesnika u lancu snabdijevanja
potrebna je njihova integracija.
Primjenom raspoloivih informacija se mogu izbalansirati razliiti
ciljevi i smanjiti ukupni trokovi to je lake u centralizovanim sistemima, ali
mogue je i u decentralizovanim sistemima
Tabela 5.1. Uesnici lanca snabdijevanja i mogui ciljevi
Uesnici lanca snabdijevanja Mogui ciljevi (konfliktni)

Snabdjeva sirovinama
Ravnomjerni zahtjevi korisnika
Fleksibilni rokovi isporuke
Velike narudbe korisnika

Proizvoa
Poznati budui zahtjevi korisnika sa malim
odstupanjima, to znai minimizaciju
trokova proizvodnje i postizanje visoke
produktivnosti
Transport Minimiziranje trokova transporta
Skladite Minimiziranje nivoa zaliha
Veleprodaja Male narudbe i esta isporuka
Maloprodaja Kratka vremena isporuke i tana isporuka
traene robe
Krajnji korisnik Veliki asortiman i raspoloivost robe.
Niska prodajna cijena

Prevazilaenje konfliktnih ciljeva
- Proizvodna serija - zalihe:
- Razvijeni proizvodni sistemi
- Podaci
- Zalihe - transport:
- Smanjenje roka isporuke pri grupnom naruivanju
- Informacioni sistemi (planiranje isporuka)
- Razvijeni sistemi za podrku odluivanju
- Rok isporuketransport:
- Nii transportni trokovi
- Tanije prognoziranje
- Bra obrada i prenos narubenice, kao i isporuka robe
- Cross Docks = Skladita bez zaliha. Procesi koji se obino
realizuju prijem, sortiranje, otprema.U cross dock skladitu
se moe realizovati i komisioniranje, oznaavanje i druge
preradne aktivnosti.

48
- Asortiman proizvodazalihe:
- Odloena diferencijacija
- TrokoviNivo opsluge
- Transshipment - otprema proizvoda izmeu razliitih objekata
u istom nivou lanaca snabdevanja, sa ciljem brzog ispunjenja
zahtjeva korisnika (sl.5.7).

Sl.5.7 Otprema proizvoda izmeu razliitih objekata
5.3 OPTIMIZACIJA ZALIHA
Zalihu predstavlja koliina materijala koja se nalazi u skladutu
preduzea u posmatranom trenutku. Postojanje zaliha materijala je potrebno radi
obezbjeenja neprekidnog odvijanja procesa proizvodnje.
Meutim, skladitenje velikih koliina materijala i njihovo due
zadravanje u skladitu izaziva poveanje ukupnih trokova proizvodnje, to se
nepovoljno odraava na cijenu kotanja finalnog proizvoda. Zbog toga je
potrebno u skladitu imati optimalne koliine materijala.
Kada se govori o optimalnim koliinama materijala u skladitu, misli se
prije svega na sirovine, poluproizvode i drugi repro materijal.
Kada je rije o zalihama gotovih proizvoda, onda je pitanje optimalnih
zaliha kompleksnije jer zavisi od ugovora sa korisnicima, pri emu znaajnu
ulogu imaju kanali prodaje - distribucije.
Panju usmjeravamo na obezbjeenje zaliha materijala koje su potrebne
za nesmetano odvijanja proizvodnog procesa u preduzeu.
Potrebne koliine materijala zavise od programa proizvodnje. Godinji
program proizvodnje dijeli se na programe za krae vremenske periode (tri
mjeseca i manje) i due vremenske period (pola godine, godina i vie).
P P P
S

K

K

K

K

K
P Proizvoa
S Skladite
K Kupac korisnik

49
Da bi se utvrdila optimalna koliina materijala na zalihi, potrebno je da
ispitamo ponaanje trokova vezanih za obezbjeenje i uvanje materijala. Ti
trokovi obuhvataju:
- trokove redovne nabavke,
- trokove hitne (naknadne) nabavke i
- trokove skladitenja.
Ovim trokovima nije obuhvaena nabavna cijena materijala zato to je
ukupno potrebna koliina materijala poznata (plan materijala).
S obzirom na razliitost mogunosti nabavke materijala sa aspekta
rasposloivosti na tritu i sopstvenih mogunosti preduzea, zalihe se mogu
posmatrati sa dva sapekta:
- hitne nabavke nisu dozvoljene i
- hitne nabavke su dozvoljene.
5.3.1 Hitne nabavke nisu dozvoljene - planirane nabavke
Prvo e se posmatrati sluaj konstantne potronje materijala M, pri
emu nisu dozvoljene hitne nabavke.

Sl. 5.8. Dijagram planiranih nabavki kada hitne nabavke nisu doszvoljene
Ako se za vremenski interval uzme jedna godina i obiljei simbolom T,
pa se koliina materijala nanese na ordinatu, a vremenski tok na apcisu u
jednakim vremenskim intervalima t1=t2=...ti...=t n-1=tn=t (sl.5.8.) slijedi:
T= n t
gdje je: n - broj perioda u toku intervala T
t - vrijeme trajanja jednog perioda.
Ako se posmatra bilo koji period od "t" vremenskih jedinica, moe se
na bazi toga utvrditi funkcija trokova za cio period T.
Zalihe materijala M su jednake nuli krajem svakog perioda, pa se moe
napisati:
T = n t
q
t 0
t1 t2 tn-1 tn
x

50
z
i
= 0, i = 1,2,3....,n
Dalje, slijedi da je nabavljena koliina u jednom periodu "q" jednaka
raspoloivoj koliini na poetku tog perioda "y", odnosno potrebnoj koliini za
proizvodnju "x" takoe u tom periodu:
y
i
= z
j-1
+q
i
y
i
= q
j
= x
i
q = y = x
Svejedno je koju e se koliinu odabrati kao nepoznata u modelu. Neka
to bude potrebna koliina materijala - x. Funkcija trokova je F. Da bi se
pronala funkcija cilja potrebno je da se prvo utvrdi kolika je prosjena koliina
zaliha metrijala M u jednom (vai za svaki) periodu. To se jednostavno uoava
na sl.5.8 i iznosi:
x M
2
1
=
Svi trokove jedne porudbine, koje su oznaene sa "f", mogu se izraziti
na sljedei nain:
x
t C
C f
+ =
2
1
0

gdje su: C
0
- trokovi redovne nabavke materijala M u jednoj porudbini
(Izazivaju ih poslovi koji se pojavljuju pri pripremi jedne - svake porudbine,
kao to su kompletiranje dokumentacije, kontakti sa potencijalnim
dobavljaima, izbor dobavljaa i dr. Ovdje spadaju i trokovi usljed: utovara,
prevoza, istovara i smjetaja materijala u skladitu.Lako se moe utvrditi da ovi
trokovi imaju karakter konstantnih trokova u odnosu na koliinu materijala
koja se nalazi u jednoj porudbini.)
C
1
- trokovi skladitenja jedne jedinice materijala M, u toku jedne
vremenske jedinice, a odnose se na sve poslovne veze za uvanje materijala u
skladitu. (Takvi trokovi su na primjer: trokovi zbog zauzetosti skladinog
prostora, zbog plaanja radnika u skladitu, zbog kamata usljed zamrzavanja
zaliha materijala i dr.)

Ukupni trokovi svih porudbina u toku cijelog intervala od "n" perioda
iznosie:
n x
t C
C x F
+ = )
2
( ) (
1
0

Kako vai relacija:
x
X
t
T
n = =
kada to zamijenimo u prethodnoj jednaini bie:
x
C T
x
X
C x
X
T
x
x
X C
x
X
C x F
+ = + =
2 2
) (
1
0
1
0

Vidi se da su trokovi zavisni samo od nepoznate koliine materijala M
koja je ovdje obiljeena sa "x".

51
Potrebno je pronai minimum prethodne funkcije po promjenljivoj "x"
(M), a to se dobija izjednaivanjem prvog izvoda funkcije sa nulom:
0
2
) (
1
2
0
=
=
C T
x
X C
dx
x dF

Rjeavanjem ove jednaine po "x" dobija se :
1
0
0
2
C T
X C
x
=
Minimalni trokovi nabavke obezbjeuju se kada se umjesto vrijednosti
"x" stavi vrijednost "x0":

Prethodna funkcija zaista ima minimum, zato to je:
0 2 0
) 2 ( ) (
3
0
4
0
2
2
>
= +

=
x
x C
x
x X C
dx
x F d

Funkcij trokova je formirana iz dvije grupe trokova koji se, po
jedinici materijala M, nejednako ponaaju. Trokovi nabavke se smanjuju po
jedinici materijala M ukoliko se koliina materijala M poveava, to je uoljivo
iz prvog lana funkcije, koji e se oznaiti sa F1(x), tj.:

x
X
C x F =
0 1
) (
Trokovi skladitenja se poveavaju sa poveanjem koliine materijala
M, (odnosno vrijednost x) to se vidi iz drugog lana funkcije koji e se oznaiti
sa F2(x), pa je:
x
C T
x F
=
2
) (
1
2

Funkcija trokova sastavljena je iz dvije funkcije i to F1 koja je
opadajua F2 rastua, to dovodi do postojanja minimuma funkcije F(x):
) ( ) ( ) (
2 1
x F x F x F + =
) ( ) (
2 1
x F x F =
Najmanji ukupni trokovi mogu se postii samo ako su opadajui
(nabavka) i rastui trokovi ( skladitenja) meusobno jednaki, tj.
Ako se funkcije F
1
i F
2
grafiki predstave u koordinantnom sistemu
dobija se grafik (sl.5.9):
T X C C
C T
X C T C
C T
X C
X
C x
C T
x
X
C x F F
=
=
+ = =
1 0
1
0 1
1
0
0 0
1
0
0 0
2
2
2
2
2
) ( min

52

Sl. 5.9 Grafika optimizacija koliine materijala i trokova nabavke
Optimalna koliina materijala i minimalni trokovi mogu se dobiti
izjednaavanjem funkcija F1 i F2.

Primjer:

Jedno transportno preduzee planira da u toku jedne godine (300 dana)
nabavi 1900 automobilskih guma. Shodno dugoronom ugovoru, gume nabavlja
od jednog isporuioca, tako da je poznato da jedna porudbina izaziva trokove
od 24300 n.j. (ne uraunava se nabavna cijena guma), bez obzira na koliinu tj.
broj porudbina. Trokovi skladitenja jedne gume iznose 38 n.j. dnevno.
Izraunati:
a) Koliko guma treba da sadri jedna porudbina da bi ukupni trokovi
skladitenja i nabavke (ne uraunava se nabavna cijena gume) bili
minimalni? U koliko porudbina e biti isporuena ukupna koliina?
b) Izraunati ukupne minimalne trokove, kao i vrijeme za koje se utroi
jedna porudbina.
c) Koliko iznose ukupni trokovi skladitenja i nabavke, ako se u jednoj
porudbini doprema po 50 guma? Uporediti ove trokove sa
minimalnim i utvrditi razliku.
d) Grafikim putem nai rjeenje pod c)

Polazni podaci u zadatku su:

X=1900 guma T=300 dana

C
0
=24300 n.j/porudbini C
1
=38 n.j/kom.dan
F(x)
F(x)
F
2
(x)
F
1
(x)
F
min

x
0
x 0

53
a) Optimalan broj guma i broj porudbina
Funkcija trokova:
F(x) = C
0
(X/x) + (T C
1
/2) x = 24300 (1900/x) + (30038/2) x =
= 46,1710
6
1/x + 5700x
Da bi se utvrdila optimalna koliina guma u jednoj porudbini,
potrebno je minimizirati funkciju F(x), to podrazumijeva izjednaenje sa
nulom tj.
F(x) = 46,1710
6
1/x + 5700x = 0, odakle je x = x
0
= 90 guma,
to znai da je jedna potudbina treba da sadri 90 guma da bi trokovi
bili minimalni.
Broj porudbi: n
0
= X/x
0
= 1900/90 = 21,11 21narudba, iz ega
proizilazi da se sa 21 narudbom nabavi n
0
x
0
= 21 90 = 1890,
odnosno, s obzirom na to da je preostalo Q
d
= X n
0
x
0
= 1900 - 2190
= 10 guma, potrebno je u 20 narudbina nabaviti po 90 guma a u jednoj
porudbini 90+10=100 guma.
b) Minimalni trokovi nabavke i skladitenja
Minimalni trokovi nabavke izraunavaju se zamjenom vrijednosti x
0
u
jednaini funkcije trokova F(x) tj.
F(x
0
) = 46,1710
6
1/x
0
+ 5700x
0
= 46,1710
6
1/90 + 570090 =
513000 + 51300 = 1026000 n.j.
Vrijeme za koje se utroi koliina guma po jednoj porudbi:
t
0
= T/n
0
= 300 /21 = 14,28 dana
c) Trokovi nabavke 50 guma u porudbini
Ukoliko se u jednoj porudbi nabavlja x
1
= 50 guma ukupni trokovi
su:
F(x
1
) = 46,1710
6
1/x
1
+ 5700x
1
= 46,1710
6
1/50 + 570050 =
923400 + 285000 = 1208400 n.j
S obzirom da je F(x
1
) > F(x
0
) u sluaju nabavljanja po 50 guma u
porudbini gubitak bi bio:
F = F(x
1
) - F(x
0
) = 1208400 102600 = 18240 n.j/god.
d) Grafiko rjeenje pod c)
Radi grafikog rjeavanja zadatka pod c) potrebno je funkciju
F(x) = 46,1710
6
1/x + 5700x, predstaviti u koordinantnom sistemu, to se
najjednostavnije postie njenim rastavljanjem na F
1
(x) trokovi nabavke i
F
2
(x) trokovi skladitenja, pri emu se dobija sljedei grafik (sl.5.10):


54

Sl.5.10. Grafiko rjeenje optimizacije trokova nabavke
5.3.2 Hitne nabavke su dozvoljene - neplanirane nabavke
U toku proizvodnje i pored izvrenog planiranja zaliha i nabavki za dui
period (est mjeseci, godinu dana i sl.) mogu se desiti situacije hitnih
neplaniranih nabavki materijla iz vie razloga:
- zbog promjena u tehnologiji izrade proizvoda po posebnom
zahtjevu kupca,
- zbog promjena proizvodnog programa usljed posebnih zahtjeva
trita,
- zbog propusta u dugoronijem planiranju zaliha (nenarueno, malo
narueno i dr.)
U pomenutim sluajevima u cilju optimizacije zaliha i minimiziranja
trokova uvode se odreene pretpostavke:
- u toku jednog perioda moe se vriti najvie jedna do dvije hitne
nabavke, to znai potrebu sagledavanja svih razloga hitne nabavke,
grupisanje i zajedniko nabavljanje u ciklusima,
- dozvoljena je pojava nedovoljnih zaliha, to znai da ne postoji ni
poetna ni zavrna zaliha krajem perioda (otvoren mini stok), gdje
je q = y,
- trokovi hitne nabavke po jedinici materijala - sirovine S su poznati.
Prema tome, jedina razlika od predhodnog sluaja jeste u dozvoljenoj
mogunosti za pojavu nedovoljnih zaliha.
Takva pretpostavka prikazan je grafiki na sl.5.11.

X
0
=90
F
2
(x)
F(x)
X
1
=50
X [kom]
F(x) 10
6
[n.j]
F
1
(x)
F(x
0
)
F(x
1
)
0
F

55

Sl. 5.11. Dijagram planiranih nabavki kada hitne nabavke nisu doszvoljene

Na sl.5.10 uoljivo je da je zbog slinosti trouglova mogue utvrditi
sljedei odnos koji predstavlja koeficijent vremenskog postojanja zalihe iz
redovnih nabavki unutar jednog podperioda od t1 vremenskih jedinica:
x
y
t
t
=
1

Sljedei odnos predstavlja koeficijent zalihe iz hitnih nabavki koje e
biti utroene u toku podperioda t2 veremenskih jedinica:

x
y x
t
t
=
2

Oigledno je da je podperiod zavisan od perioda kome pripada,
odnosno:
t
x
y x
t t
x
y
t
= =
2 1

Dok traje podperiod t1 prosjene zalihe su:
y
2
1

a za vrijeme trajanja podperioda t2 one e biti:
2
y x

U ovom sluaju funkcija trokova zavisi od dvije nepoznate: "x" -
potrebne koliine sirovine S u toku cijelog perioda i "y" - raspoloiva koliina
materijala S na poetku perioda.
q
y
x
t
1

t
t
2

t
x-y

56
Trokovi za jedan period bie sastavljeni iz tri dijela:
1- trokovi porudbine - C
0

2- trokovi skladitenja u predperiodu t1 koji iznose:
y
t C
2
2 1

3- trokovi hitne nabavke u predperiodu t2 vremenskih jedinica, koji se
izraunavaju po obrascu:
) (
2
2 2
y x
t C

Funkcija trokova za cio interval sastoji se od zbira ova tri troka, pa
slijedi:
n y x
t C
y
t C
C y x F
(
+ = ) (
2 2
) , (
2 2 1 1
0

Kada u ovoj jednaini izvrimo mnoenje, a zatim zamjenu parametara
t
1
i t
2
i parametra n sa poznatom relacijom, bie:
x
y x T C
x
y T C
x
X
C y x F
2
2
2
1
0
) (
2 2
) , (
+ =
U prethodnoj jednaini postoje dvije nepoznate, pa treba nai njen
minimum i po jednoj i po drugoj. One vrijednosti promjenljive x i y za koje
funkcija postie minimum jesu optimalne i oznaene su sa "x
0
" i "y
0
".
Prvo se nalazi izvod funkcije F(x,y) po promjenljivoj x i izjednaenjem
sa nulom dobija se rjeenje "x0":
| |
0
2
) ( ) ( 2
2
2
2
2
2
2
1
2
0
=
=
x
y x x y x T C
x
y T C
x
C
X
x
F
o
o

poslije rjeavanje po x odnosno x0, slijedi:
T C
C X
y
C
C C
x

+
+
=
2
0 2
2
2 1 2
0
2

Zatim se traenjem prvog izvoda funkcije F(x,y) po y i izjednaenjem
sa nulom dobija rjeenje "y0":
0 ) 1 ( ) ( 2
2 2
0
2 1
=

+ = y x
x
T C
x
y T C
y
F
o
o

x
C C
C
y
+
=
2 1
2
0

Kada se zamjena vrijednosti za y sa y0, slijedi:
T C
C X
x
C C
C
C
C C
x

+
+
+
=
2
0 2
0
2 1
2
2
2 1
2
0
2
) (
odakle se dobija:

57
2 1
2
1
0
0
2
C C
C
C T
C X
x
+
=

Isto tako zamjenom vrijednosti za x sa x0 dobija se vrijednost y0:
2 1
2
1
0
0
2
C C
C
C T
C X
y
+
=
Lako je pronai druge parcijalne izvode i uvjeriti se da su vei od nule i
da se radi o minimumu funkcije.
Minimalna vrijednost funkcije F(x,y) dobija se kada se x i y zamijene sa
x
0
i y
0
, pa slijedi:
0
2
0 0 2
0
2
0 1
0
0 0 0
) (
2 2
) , (
x
y x T C
x
y T C
x
X
C y x F
+ =
poslije zamjene i sreivanja konano se dobija:
2 1
2
1 0 0 0
2 ) , (
C C
C
C C C X T y x F
+
=

Veliine x0 i y0 i F(x0,y0) sadre jedan isti lan koji se oznaava sa k:
2 1
2
C C
C
k
+
=
Ovaj koeficijent se moe kretati u granicama 0<k<1, zato to je C
1
> 0 i
C
2
> 0.

Zamjenom u prethodnim jednakostima dobijaju se praktiniji obrasci za
proraune.

Takoe lako se dolazi i do obrazaca za t0 i n0:
k t t
1
0 0 , 1
=
k
k t t
1
) 1 (
1
0 0 , 2
=
k n n =
1
0 0

Primjer:
Godinja potronja (365 dana) motornog ulja jednog transportnog
preduzea je 5.000 litara. Trokovi redovne nabavke iznose 7300 n.j po jednoj
narudbi, dok su trokovi skladitenja 1 litra ulja 4 n.j. Tokom eksploatacije
vozila moe se desiti neplanirana potronja ulja, ali je vanredna nabavka

58
dozvoljena pod uslovom da su trokovi hitne nabavke hiljadu puta manji od
trokova redovne nabavke.
a) Pronai optimalno rjeenje (optimalne trokove eksploatacije),
b) Koliko iznosi vrijeme eksploatacije vozila sa planiranom potronjom
ulja, a koliki je period nedostatka ulja usljed vanredne potronje, koji
treba pokriti hitnom nabavkom,
c) U koliko narudbi treba nabavljati ulje
d) Grafiki prikazati II i III period obezbjeenja uljem,
e) Analizirati rjeenje zadatka.

Polazni podaci u zadatku su:

X = 10.000 [lit.], T = 365 [dana]

C
0
= 7300 [n.j./por], C
1
= 4[n.j./lit. na dan], C
2
= 7,3[n.j./por]
a) Optimalno rjeenje nabavke sa hitnim nabavkama
k = C
2
/(C
1
+ C
2
) = 7,3/(4 + 7,3) = 0,64

x
1
=
1
0
2
C T
C X
=
4 365
7300 000 . 5
2
=223,6

x
0
=
k
C T
C X 1
2
1
0
= x
1
k
1
= 223,6
64 , 0
1
= 279,5 [lit/por]

k
C T
C X
y
=
1
0
0
2 = x
1
k = 64 , 0 6 , 223 = 179 [lit/por]

x
0
y
0
= 279,5 179 = 100,5

k C C X T y x F =
1 0 0 0
2 ) , ( = 64 , 0 4 7300 5000 365 2 =
= 261.173 [n.j/god.]
b) Vrijeme planirane i neplanirane potronje ulja

t
1
= (T x
1
)/X = 365223,6/5000 = 16,32

t
1,0
= t
1
k
1
= 16,321,25= 20,4 [dana/potronje]

59
t
2,0
= t
1
(1-k)
k
1
= 16,32(1-0,64)1,25= 7,3 [dana/potronje]

t
0
= t
1,0
+ t
2,0
= 20,4 + 7,3 = 27,7 [dana]

c) Broj narudbi

n
1
= X/x
1
= 5.000/223,6 = 22,36
n
0
= n
1
k = 22,360,8 = 17,889 = 18 [narudbi/god.]

d) Grafiki prikaz obezbjedjenja ulja II i III period (sl.5.12)

Sl.5.12
e) Analiza rjeenja
Optimalno rjeenje zahtijeva da svaka redovna narudba sadri 180
litara ulja, da se hitno nabavlja jo 100 litara ulja, to bi iznosilo minimalne
trokove od 261.173 n.j. godinje.
Redovne porudbine obezbjeuju kontinuitet eksploatacije transportnih
sredstava u trajanju od 20,4 dana, a zatim bi dolo do prekida u eksploataciji u
trajanju od 7,3 dana, ukoliko se ne bi obezbijedila koliina od 100 litara ulja po
hitnom postupku.
50
100
55,4
25
48,1 27,7
t
1,0
0
100,5
179
t
2,0
t
0
[lit]
t (dan)
II III

60
5.4 KLASIFIKACIJA I PRORAUN ZALIHA
Pojmovno razvrstavanje zaliha robe ima teorijsko i aplikativno
znaenje.
Teorijsko znaenje klasifikacije zaliha omoguava raiavanje
odreenih pojmova i pridonosi boljem istraivanju i interpretaciji sloene
problematike zaliha.
Aplikativno znaenje nadovezuje se na teorijsko i omoguava
preduzeima pravilno rjeavanje relevantnih problema zaliha. Zalihe robe mogu
se razvrstati po raznim kriterijumima: vrstama i obiljeju robe, planu i
ostvarenju plana i reimu (sistemu) zaliha.
S obzirom na vrste i obiljeje robe, sa stanovita proizvodne radne
organizacije, zalihe se dijele na:
- zalihe materijala,
- zalihe nabavljenih dijelova i drugog,
- zalihe nedovrene proizvodnje i poluproizvoda i
- zalihe gotovih proizvoda.
S obzirom na plan i ostvarenje, zalihe se dijele na:
- planirane, sa normativima na raznim nivoima: minimalnom,
maksimalnom i optimalnom i
- stvarne, stanje odreene robe na odreeni dan ili aritmetika sredina
stanja zaliha u posmatranom periodu.
5.4.1 Zalihe materijala
S obzirom na reim zaliha robe, koje predstavlja plansku pretpostavku
za kontinuirani tok robe u preduzeu, zalihe se mogu podijeliti na:
- Minimalane zalihe, ispod kojih se roba u skladitu ne smije spustiti
a da se pri tome ne ugrozi kontinuitet proizvodnje, odnos proces
prodaje.
Obrazac (jedan od obrazaca)za izraunavanje normativa minimalne
zalihe robe glasi:
Zm
min
= P x V,
gdje je:
Zm
min
- minimalna zaliha,
P - dnevna ili mjesena planska potronja materijala izraena u
koliini ili vrijednosti
V - vrijeme nabavke izraeno u danima ili mjesecima.
- Optimalne zalihe, najue su vezane za trokove i predstavljaju onaj
obim robe na skladitu koji uslovljava najnie trokove nabavke,
prodaje i skladitenja, u koliini koje ne moe nikakao ugroziti
normalan proces proizvodnje i prodaje.
Obrazac (jedan od obrazaca) za izraunavanje normativa minimalne
zalihe robe glasi:

61
Zm
o
= (P + R
1
) x (V + R
2
)
gdje je:
Zm
o
- normativ optimalane zalihe materijala (u koliini ili
vrijednosti)
P - dnevna ili mjesena planska potronja materijala izraena u
koliini ili vrijednosti,
R
1
- rezerva kojom se na osnovu procjene poveava dnevna ili
mjesena planska potronja izraena u koliini ili vrijednosti,
V - vrijeme izmeu dvije nabavke, izraeno u danima ili
mjesecima,
R
2
- rezreva kojom se poveava na osnovu procjene vrijeme V.
- Maksimalna zaliha, predstavlja gornju koliinu robe iznad koje su
ekonomski neporavdane i tetne.
Zm
max
= Z
om
+ EKN
Gdje je:
EKN - ekonimina koliina nabavke.
- Signalna zaliha, obuhvata osim minimalne zalihe jo i zalihu koja
e se protroiti u meuvremenu dok se ne nabavi nova zaliha.
Zm
sig
=Z
min
+ EKN
- Alarmantna zaliha, pribliava se minimalnoj zalihi ili je ak ispod
njenog nivoa i upozoravu na hitnu nabavku. To se posenbo deava
kada zbog poveane potronje robe ili poveanog karta u procesu
proizvodnje stvarna potronja osjetno premai planiranu.
- Prekonormna zaliha, jeste razlika izmeu planiranog normativa
zalihe (minimuma ili maksimuma) i stvarnog stanja u skladitu,
kada pretstavlja nepotreban viak i upozorava da od novih nabavki
treba odustati ili ih odgoditi. Prekonormna zaliha angauje i
zarobljava dodatna finansijska sredstva, usporava proces obrta
zaliha i poveava trokove nabavke, skladitenja i prodaje.
- Nekurentna zaliha, predstavlja robu koja se ne upotrebljava (vie)
za proizvodnju ili potronju, zbog zastarjelosti, demodiranosti,
gubitka svojih karakteristika (gumeni proizvodi na primjer).
- Sezonska zaliha, stvara se u funkciji uticaja sezone kada se znatno
poveava potranja za njom.
- Tranzitne zalihe su zalihe koje se, dok se ne upute na mjesto
potronje, mogu privremeno, u prolazu, zadrati u skladitu.
- Sigurnosna zaliha, nabavlja se i skladiti za posebne zadatake, koji
se izvravaju u odreenom vremenu.
- Zalihe potrebne za sluaj kriznih situacija, pripremljenje za sluaj
elementarnih i drugih nepogoda, rata, trinih poremeaja. Ove
zalihe se za odreene robe i zakonom propisuju.
- Normativ maksimalne zalihe gotovih proizvoda jeste ona koliina
ili vrijednost zalihe preko koje je ona nepotrebna i suvina.

62
5.4.2 Zalihe gotovih proizvoda
Pri utvrivanju normativnih zaliha gotovih proizvoda (NGP) prethodno
treba utvrditi faktore koji utiu na obim normativa zaliha, a to su: 1- obiljeje
gotovih proizvoda, 2- obim njihove proizvodnje i prodaje, 3- obim i frekvencija
njihovih isporuka kupcima, 4- uslovi trita, 5- uslovi skladitenja, 6- uslovi
otpreme i transporta.
- Normativ minimalne zalihe gotovih proizvoda, predstavlja koliinu
i vrijednost zalihe koja je potrebna da bi mogla udovoljiti
pravovremenoj isporuci ugovorene obaveze po koliini i
asortimanu.
NGP
min
= |POP
ck
: 365| x ND
gdje je:
POP
ck
- koliina ili vrijednost planiranog obima prodaje po
planskoj cijeni kotanja,
ND - normirani dani, broj dana za koliko preduzee mora
imati zalihu za proizvodnju.
- Optimalna zaliha gotovih proizvoda je ona pri kojoj su trokovi
skladitenja, zaliha, prodaje u uem smislu rijei i trokovi otpreme
zajedno najnii.
NGP
opt
= (P + R
1
) x (V + R
2
)
gdje je:
NGP
opt
- normativ optimalne zalihe gotovog proizvoda,
P - dnevna ili mjesena planska prodaja gotovog
proizvoda izraena u koliini ili vrijednosti prema planskoj cijeni
kotanja,
R
1
- rezerva kojom se na osnovu procjene poveava
dnevna ili mjesena planska prodaja gotovog proizvoda usljed
podbaaja plana proizvodnje ili poveanog karta gotovih prizvoda,
V - normirani broj dana ili mjeseci za koliko preduzee
mora imati zaliha odreenog gotovog proizvoda,
R
2
- rezerva kojom se na osnovu procjene poveava
normirani broj dana ili mjeseci zbog izuzetnih tekoa u isporuci,
odnosno otpremi robe.
NGP
max
= (VNPP : OD) x ND
gdje je:
NGP
max
- normativ maksimalne zalihe gotovih proizvoda,
VNPP - vrijednost najvee planirane prodaje,
OD - dani odabranog razdoblja (za koje treba obezbijediti
maksimalnu zalihu),
ND - normirani dani, broj dana za koliko preduzee mora
imati zalihu za proizvodnju.
- Stvarna prosjena zaliha gotovih proizvoda je aritmetika sredina
zaliha gotovih proizvoda u posmatranim razdobljima.
U praksi se primjenjuje sljedea formula za izraunavanje prosjena

63
zaliha gotovih proizvoda:

gdje je:
a
1
, a
2
, a
3
,....a
n-1
, a
n
- stanje zaliha u posmatranom periodu,
n - broj izvrenih posmatranja.

5.4.3 Koeficijent obrta gotovih proizvoda u skladitu
Koeficijent obrta gotovih proizvoda u skladitu (koeficijent obrta
skladita) izraunava se po obrascu:
K
ogp
= I : (ZGP
pr
ili NGP
min
, NGP
opt
, NGP
max
)
gdje je:
K
ogp
- planski (K
osgp
)ili stvarni (K
opgp
) koeficijent obrta
gotovog proizvoda u skladitima,
I - planski - planirana prodaja (Ipl) ili stvarni - ostvarena
prodaja (Ist) izlaz gotovog proizvoda sa skladita izraen u
koliini ili u vrijednosti.
Vrijeme prosjenog trajanja obrtaja gotovih proizvoda na skladitu
izraunava se na sljedei nain:
V
ogp
= 365 : K
ogp

gdje je:
V
ogp
- plansko (V
opgp
) ili ostvareno (V
osgp
) vrijeme prosjenog
trajanja obrta gotovog proizvoda,
365 - broj dana u godini,
K
ogp
- planski (K
osgp
)ili stvarni (K
opgp
) koeficijent obrta
gotovog proizvoda u skladitima
5.4.4 Utvrivanje ekonominih pojedinanih nabavki (EKN)
Za proraun ekonomine koliine nabavke (EKN) u strunoj literaturi
koristi se vie razliitih formula.
U Francuskoj je u iroj primjeni formula postavljena jo 1933.god.,
kojoj se moe prigovoriti da ne vodi dovoljno rauna o trokovima nabave u
irem smislu. Formula glasi:
EKN = (R
i
+ K
s
+ P
n
) x P
m
- (Z
n
+ N
m
)
gdje je:
EKN - ekonomina ili optimalna koliina pojedinane nabavke,
R
i
- rok isporuke dobavljaa izraen u mjesecima,
K
s
- koeficijent sigurnosti u pogledu roka isporuke izraen u
mjesecima,
1
2
....
2
1 3 2
1
+ + + + +
=
n
a
a a a
a
ZGPpr
n
n

64
P
n
- periodinost nabave, tj. vremenski razmak izmeu dvije
nabavke izraen u mjesecima (2,3,4 ili 12 mjeseci),
P
m
- prosjena planska mjesena proizvodna potronja
materijala,
Z
m
- koliina zaliha na skladitu u trenutku upuivanja
narudbe,
Nm - kolina naruenog materijala u toku, to jeste narudba
materijala koju dobavlja jo nije isporuio.

Wilsonova formula ekonomine koliine pojedinane nabavke
materijala glasi:
gdje je:
Pmg - koliina planske godinje potronje,
Tn - trokovi nabave po jednoj nabavci,
Nc - nabavna cijena materijala (po jedinici)
Ts - trokovi skladitenja po jedinici mjere.
Wilsonova formula zasniva se na pretpostavkama: 1- da je potronja
materijala konstantna i unaprijed poznata, 2- da su trokovi nabavke konstantni i
nezavisni od nabavljene koliine, 3- da su trokovi skladitenja proporcionalni
koliini na skladitu i vremenu uskladitenja, 4- da se primanje cijele nabavke
vri odjednom, u naruenoj koliini i u utvrenom datumu i 5- da pogreke na
mogu nastati.
Jedna od poznatih formula za utvrivanje vrijednosti ekonomine
pojedinane nabavke materijala, koju primjenjuju industrijska preduzea u USA
je sljedea:
gdje je:
EVN - vrijednost ekonomine pojedinane nabavke,
Pmg - vrijednost godinje planske proizvopdne potronje,
Tn - trokovi nabavke po jednoj nabavci,
Td - trokovi dopreme po jednoj nabavci,
Ts - trokovi skladitenja izraeni u postotku od vrijednosti
zaliha materijala,
K - kamate na vrijednost zaliha izraene u postotku.
Poznati njemaki teoretiar o trokovima, Konrad Mellerowicz, polazi
od broja ekonominih, odnosno optimalnih pojedinanih nabavki u toku jedne
godine i za to koristi obrazac:
Ts Nc
Tn Pmg
EKN

=
2
) (
) ( 2
K Ts
Td Tn Pmg
EVN
+
+
=

65

gdje je:
ENB - broj ekonominih pojedinanih nabavki materijala u
toku jedne godine,
Pmb - koliina planske godinje potronje,
Ts - trokovi skladitenja (izraeno decimalom),
K - kamate na zalihe materijala (izraeno decimalom),
Tnf - fiksni trokovi nabavke materijala po jednoj nabavci.
Za odreivanje prioritetnih materijala za proraun ekonomine
pojedinane nabavke treba koristiti ABC (Pareto) analizu. Za manje vane
pomone i druge materijale mogu se koristiti i iskustveni podaci o nabavci,
ukoliko sistemom to ve nije obuhvaeno.
5.5 LJUDSKI RESURSI
Preduzea se sve vie fokusiraju na performanse zaposlenih, odnosno
ljudske resurse i njihove karakteristike.
Razloga za to ima vie od kojih su glavni:
- Prevazilaenje nedostataka u organizaciji rada i rasporeivanju
radnika.
- Poboljavanje radnih uslova i efikasnosti poslovnih procesa.
- Poboljanje ukupnih poslovnih performansi i pozicije na tritu.
- Neophodnost stalnog praenja realizacije rada i pravovremenog
reagovanja u kritinim situacijama.
- Zahtjevi novih informacionih i komunikacionih tehnologija u
pogledu obrazovanja i vjetina radnika.
- Zahtjevi novih generacija mladih i obrazovanih ljudi u pogledu
radnih uslova, motivacije i napredovanja, nastali po uzoru na neke
druge poslovne sisteme.
- Takmienje sa konkurencijom, ne samo na tritu proizvoda i
usluga, ve i u privlaenju strunijih i obrazovanijih kadrova.
Upravljanje ljudskim potencijalima obuhvata zadatke vezane za ljude,
njihov izbor, zapoljavanje, usavravanje, rasporeivanje i druge aktivnosti
osiguranja i razvoja zaposlenih.
U savremenim kompanijama briga za zaposlene i njihovu motivaciju,
specijalizaciju i promociju, postaje dio definisanja i razvoja ukupne funkcije
kvaliteta poslovnog sistema.
Strategija motivisanja i nagraivanja treba da bude dio poslovne
strategije kako bi se ostvarile najvie poslovne performanse svih resursa.
Tnf
K Ts Ncp Pmg
ENB
+
=
2
) (

66
Najproduktivnije kompanije su nastale ostvarenjem premise da se
zaposleni aktivno ukljuuju u poslovne procese jer im rad u toj kompaniji
priinjiva zadovoljstvo.
Posljednjih decenija se razvija nova filozofija menadmenta, koju
oznaava povratak ovjeku kao kompleksnom, emocionalnom biu, sa svim
njegovim mogunostima, znanjima, eljama i potrebama.
5.5.1 Sistemski pristup ljudskim performansama
Termini kojima se opisuju razliiti aspekti ljudskog rada mogu biti:
- Ljudske performanse
- Arhitektura ljudskih performansi
- Tehnologija ljudskih performansi
- Poboljanje ljudskih performansi
Ljudske performance se mogu opisati kao karakteristike rada svakog
radnika stavljene u kontekst radnog mjesta, poslovnog procesa, kompanije i
ireg okruenja.
Arhitektura ljudskih performansi se moe opisati kao vieslojna
struktura koja obuhvata rad, radnika i radno okruenje u kome se realizuje
poslovni proces.
Tehnologija ljudskih performansi podrazumijeva sistemski pristup za
povezivanje poslovnih ciljeva i strategija kompanije, sa radnom snagom, koja je
odgovorna za njihovu realizaciju.
Poboljanje ljudskih performansi je postupak njihovog unapreenja i
cilju postizanja boljih poslovnih rezultata.
Pravi efekti zaposlenih se mogu sagledati posle realizacije proizvodnje
proizvoda i/ili usluge. Kompanija pravi izvetaje i dobija povratnu informaciju
o kvalitetu proizvoda i/ili usluge.

LOGISTIKA 6. Tehnologija skladitenja

67

6. TEHNOLOGIJA SKLADITENJA

6.1 SKLADITENJE
6.1.1 Pojam i znaaj skladita
Zalihe se formiraju da bi se savladale prostorne i vremenske
neusklaenosti proizvodnje, razmjene i potronje. Zalihe se moraju zatititi,
uvati, dopremiti i otpremiti, za ta je potreban odreeni prostor. Taj prostor
naziva se skladite.
U savremeno organizovanoj proizvodnji, baziranoj na savreno
snabdjevenom tritu svim vrstama materijala, nestala bi potreba za skladinim
prostorom. Tamo gdje postoji nesigurnost u snabdijevanju materijalom,
neujednaen proizvodni proces, nemogunost odravanja ustanovljenih rokova
proizvodnje, udovoljavanje kratkoronim zahtjevima potroaa, tekoe pri
uvozu materijala i dr, namee se potreba za postojanjem skladinog prostora.
Funkcija skladita treba da odgovori sljedeim zadacima:
- prihvatanje materijala,
- uskladitenje materijala,
- evidentiranje uskladitenog materijala,
- uvanje i zatita materijala od oteenja i gubitaka,
- izdavanje materijala,
- poboljanje kvaliteta materijala (starenje, odleavanje i sl.).
Broj i veliinu skladita treba svesti na najmanju mjeru, to je mogue
ukoliko su obezbijeeni tokovi proizvodnje i prometa, tj. dobro organizovana
manipulacija sa materijalima i ako se upotrebljavaju mehanizovana i
automatizovana sredstva transporta.
Istovremeno, zadatak je da se funkcija skladita ostvari uz minimalne
trokove, to se odnosi na trokove dopreme materijala, trokove nedovoljnih ili
prekomjernih zaliha, trokove skladitenja (trokovi za zatitu materijala,
rukovanje, administraciju, prostor, opremu, grijanje, oteenja i dr.).
6.1.2 Definicije i opte podjele skladita
Skladite je prostor za uskladitenje robe u rasutom stanju ili u
ambalai, s namjerom da poslije odreenog vremena roba bude ukljuena u
daljnji transport, proizvodnju, distribuciju ili potronju.
Skladite moe biti ograeni ili neograeni prostor, pokriveni ili
nepokriveni prostor koji se koristi za uvanje sirovina, poluproizvoda ili gotovih
proizvoda. U njemu se roba preuzima i otprema, uva od raznih fizikih,
hemijskih i atmosferskih uticaja.

68
Prema nainu gradnje, skladita se dijele na otvorena (u njima se uvaju
materijali i robe koje su neosjetljive na hemijske uticaje), zatvorena (roba
osjetljiva na vremenske uticaje), natkrivena (robe kojima je potrebno stalno
provjetravanje).
Postoji jo podjela na klasina skladita (u kojima razlikujemo
niskomehanizovana i visokomehanizovana skladita, zavisno na koji se nain
rukuje predajom i otpremom robe runo ili mehanizacijom poput viljukara i
sl.).
Automatizovana i visokoregalna skladita, gdje se poslovi po pravilu
obavljaju bez prisutnosti radnika, specijalizovana skladita (ili namjenska
skladita sa tano definisanom robom ili materijalom poput silosa, hladnjaa,
tankova i sl.).
Kompjuter je neophodan za programiranje opreme za automatizovani
izbor i interface skladita/stovarista sa ostalim djelovima logistikog sistema.
Ako se roba pravilno uskladiti, uva se od nepovoljnih uticaja,
gubitaka i kvarenja.
Skladitar je odgovoran za pravilno slaganje tereta u svom skladitu.
Slagai treba da pravilno postave podloge i obloge i da ekonomino iskoriste
prostor za teret.
6.1.3 Funkcija i karakteristike skladita
Osnovne funkcije skladitenja su:
1. Prijem robe - skladite prima robu koja je dopremljena spoljnim
transportom ili je preuzeta od fabrike i prihvata odgovornost za nju.
2. Identifikikacija robe. Odgovarajue jedinice robe koje se dre na
zalihama moraju biti evidentirane i prikupljeni podaci o broju za
svaki primljeni artikal. Moe biti potrebno da se artikal oznai
fizikom ifrom, privjeskom itd. Artikal se moe identifikovati
pomou ifre na artiklu, ifre na ambalai ili kontejneru ili fizikim
osobinama.
3. Sortiranje robe. Roba moe biti sortirana prema odgovarajuim
podrujima za smjetaj.
4. Otprema robe do mjesta gdje e se smjestiti. Roba moe biti
odloena na mjesto gdje se kasnije moe nai kada bude potrebna.
5. uvanje robe. Roba se dri na skladitu, pod odgovarajuom
zatitom sve dok je potrebno.
6. Opoziv, selekcija ili odabiranje robe. Artikli koji su naznaeni od
muterija moraju biti opozvani sa mesta gde su smjeteni i grupisani
na nain koji je koristan za sljedei korak u izvravanju narudbine.
7. Slaganje za isporuku. Nekoliko artikala koji ine jednu poiljku
treba da se sastave i kontroliu zbog kompletnosti ili zbog propusta

69
koji su doputeni i moraju se pripremiti podaci o narudbini ili, ako
je nuno, modifikovati.
8. Otprema poiljke. Konsolidovana narudbina mora biti na
odgovarajui nain upakovana i upuena u pravo transportno
sredstvo. Moraju se primijeniti nuna otpremna i raunovodstvena
dokumenta.
Osnovni principi skladitenja prikazani su u tabeli 6.1:
Tabela 6.1: Osnovni principi skladitenja
Osnovni principi
skladitenja
Sredstva za ostvarenje
Omoguiti brzu
manipulaciju robom
- Plan rasporeda robnih artikala po odjeljenjima
skladita
- Praktino obiljeavanje robnih artikala
- Pristupanost robe
- Racionalan metod priprema robe za izdavanje po
trebovanjima (porudbinama)
Ouvati vrijednost robe - Zatitne mjere prema prirodi robe
- Izdavanje robe po redosljedu prijema
- Pridravanje limita trajanja skladitenja zavisno
od prirode robe i vremena njene proizvodnje
Minimizirati trokove
skladitenja
- Pojednostavljenje operacija prijema i izdavanja
robe
- Racionalnija manipulacija robom
- Ekonomija prostora skladita
- Racionalno troenje materijala
Olakati inventarisanje - Plan rasporeda robnih artikala po odeljenjima
skladita
- Pristupanost robe
Omoguiti modifikaciju u
planu rasporeda robe
- Paletizacija
- Pokretne pregrade izmedju odjeljenja skladita
Osnovni mjerljivi inioci funkcije skladitenja jesu:
1. sloenost i veliina svrhe, ciljeva i zadataka funkcije skladitenja,
2. obim, struktura i dinamika finansijskih sredstava angaovanih u
zalihama,
3. veliina i opremljenost skladinih kapaciteta
4. broj i struktura transportnih sredstava koja se koriste u transportu i
u skladitenju roba,
5. broj i struktura roba,
6. broj i struktura skladinih transportnih radnika,
7. broj i veliina preduzea koja obavljaju poslove transporta i
skladitenja,
8. broj i veliina skladinih slubi u preduzeima.

70
6.2 LOKACIJA SKLADITA MATERIJALA
6.2.1 Lokacija skladita malih i srednjih preduzea
Za mala i srednja preduzea preporuuje se lociranje skladita pod istim
krovom sa proizvodnim pogonima, slijedei smjer tehnolokog procesa, tako to
se skladite sirovina lociraju na poetku proizvodnog procesa, a skladita
gotovih proizvoda na kraju procesa, gdje je montaa gotovih proizvoda ili
odakle se gotovi proizvodi otpremaju na trite.
Prilikom postavljanja skladita, kao i kod proizvodnih prostora, treba
voditi rauna o moguim proirenjima, odnosno prilagoavanju tehnolokom
procesu proizvodnje.
Na sl. 6.1 prikazane su varijante lokacije skladita kod malih i srednjih
preduzea:

gdje su: SS - skladite sirovina,
P - proizvodni proces,
SP -skladite gotovih proizvoda,
PP -planirano proirenje
- tok sirovina
- tok finalnih proizvoda

Sl.6.1 Varijante lokacije skladita malih i srednjih preduzea
S
S P P
PP
a)
S
S
P
b)
PP
SP
S
P
c)
PP
SS SP S
S
P
P
d)

71
6.2.2 Lokacija skladita velikih preduzea
Kada je u pitanju smjetaj skladita kod velikih preduzea, veoma je
znaajno da li e skladite biti centralizovano (za sve vrste sirovina,
repromaterijala i druge robe) ili decentralizovano ( razliita skladita za razliitu
robu ili za razliite korisnike robe). Opredjeljenje u tom smislu zavisi od vie
faktora, koliine i vrste materijala koji treba uskladititi, uestalost potraivanja,
tip i organizacija proizvodnje itd.
U praksi preovlauju centralizovana skladita. Prednost je u tome to je
bolji i laki nadzor, povoljniji uslovi za efikasnije korienje mehanizacije,
laka mogunost racionalizacije uvoenjem automatizacije u transportu,
racionalno korienje osoblja, manje rezerve zaliha istovrsnog materijala, vei
stepen iskorienja raspoloivog prostorra i dr.
Treba, meutim, naglasiti da usljed veih trokova transporta,
centralizovana skladita imaju navedene prednosti samo u sluaju relativno
manjih koliina materijala i njihovog manjeg koeficijenta obrta.
Na sl. 6.2 (a, b, c, d) prikazane su opte preporuke za praktina rjeenja
lociranja skladita kod velikih preduzea. (Simboli upotrebljeni za sl.6.1 imaju
isto znaenje i za sl.6.2.)

a)

Sl.6.2 Varijante lokacije skladita velikih preduzea
Kada je u pitanju lokacija skladita velikih preduzea, onda treba uzeti
u obzir i sljedee faktore:

P

SS

SP
PP

P

P

PP

SS SP
P
P
SS

SP

P
PP

P
SS/SP

PP

72
- udaljenost skladita sirovina od proizvodnih pogona, koje treba da je
to manje,
- udaljenost skladita gotovih proizvoda od montanih pogona,
- udaljenost skladita trgovake robe od potroaa i dr.
Poloaj centralnog skladita u odnosu na znaajne lokacije (proizvodni
pogoni, montani pogoni, potroaki centri i dr.) moe se odrediti primjenom
metode teita, gdje se koordinate skladita XT i YT (sl.6.3), dobijaju
korienjem sljedeih obrazaca:

gdje su: Xi i Yi - koordinate lokacija Pi gdje se troi odreena koliina
Qi robe,
XT i YT - koordinate skladita.
Kada su u pitanju sloeniji sluajevi (izgradnja velikih,
automatizovanih i savremeno opremljenih skladita), za odreivanje optimalne
lokacije koriste se metode zasnovane na operacionim istraivanjima (npr.
transportna metoda), simulacione metode i dr.
6.3 RAZMJETAJ MATERIJALA U SKLADITU
Razmjetaj materijala u skladitu zavisi od sistema skladitenja
centralizovano ili decentralizovano skladite, to zavisi od veliine proizvodnih
pogona, vrste i koliine materijala koji se skladiti, naina opsluivanja i dr.
Treba imati u vidu da se prije konanog razvrstavanja robe u skladite
obavlja kvantitativni i kvalitativni prijem i da za to treba takoe predvidjeti
odreen prostor.
Za razmjetaj materijala robe u skladite postoje opte preporuke kao
to su:
- Obaviti grupisanje materijala s obzirom na nain rukovanja i na
potrebnu sigurnost, pri emu se mogu determinisati tri grupe:
1.sirovi materijali, poluproizvodi i gotova roba koji se dobijaju od
drugih proizvoaa i slue za dalju preradu i ugradnju, raunajui i
materijal za ambalau,
2.pogonski materijali koji se ne ugrauju direktno u proizvod, ali bez
njega nije mogua proizvodnja (brusne ploe, ulje, sijalice, burgije i
dr.),
3.dijelovi opreme (pribori za maine, rezervni dijelovi, runi alati,
mjerni instrumenti i dr.
- Materijal sa velikom frekvencijom trebovanja treba skladititi u blizini
glavnog saobraajnog prolaza.
- Materijal vee teine i zapremine smjeta se na kraju sabirne linije,
_
_
=
=
=
n
i
i
n
i
i i
T
Q
Q X
X
1
1
_
_
=
=
=
n
i
i
n
i
i i
T
Q
Q Y
Y
1
1

73
- Lake materijale koji se izuzimaju runo, a ija su trebovanja esta,
treba smjestiti u najpovoljnije radno podruje do 1m visine.
- Zapaljivi materijali (boje, lakovi i sl.) skladite se na posebnim
mjestima sa predvienim protivpoarnim mjerama.
- Proizvodi koje prije otpreme na proizvodnu liniju treba da odlee u
cilju smirivanja napona i drugih osobina nastalih od termike i druge
obrade (otkivci, odlivci, sirova graa od drveta, neka alkoholna pia i
dr), smjetaju se u poseban prostor sa potrebnim uslovima za ovu
tehnoloko skladinu operaciju.
- Robu pripremljenu za izdavanje (trebovanje) takoe treba postaviti na
pogodno mjesto kako bi se efikasno distribuirala.
- Identifikacija ve rasporeene robe u skladitu u velikoj mjeri
doprinosi njenom efikasnom izdavanju prema trebovanju. Identifikacija
je numerika, slovna ili numeriko-slovna. Numeriu se dijelovi
skladita, regali, police i mjesta na policama gdje se odlae roba. Cilj je
da svaki uskladiteni materijal ima svoju adresu. Oznaavanje skladita
je neophodno prije svega kod raunarskog upravljanja skladitem.
U skladitima proizvodnih sistema 85% do 90% od ukupnog prometa
robe ine materijali koji se mogu dohvatiti sa poda, dok za ostali materijal
prilikom izuzmanja treba koristiti pomonu opremu. Zato u prioritetno podruje
treba smjetati materijal ija je potronja tekua, dok se materijal za kasniju
potronju smjeta pored pomonih prolaza (sl.6.3)

Sl.6.3 Raspored regala i robe u skladitu

Rezervni dijelovi
Rezervni dijelovi
Glavni sabirni prolaz
Stalaze (regali, police)
Stalaze (regali, police)
Izdavanje i
otprema
Prijemno
odjeljenje
ULAZ

74
6.4. PROSTORI ZA SKLADITENJE
Skladini prostor obuhvata prostor potreban za knjigovodstvo, prijem
robe, prolaze, uvanje robe, izdavanje robe, sanitarne i druge pomone prostore.
U skladu sa tim ukupna povrina skladinog prostora izraunava se na sljedei
nain:
Ss = Sm + Sp + Sts + So + Sas
gdje su:
Sm - povrine za skladitenje:
| |
2
m
Pd
G
Sm >
G - teina materijala u kN,
Pd - dozvoljeno optereenje poda skladita u kN/m
2

Sp - povrina za prijem materijala
| |
2
m
Pm n
Q
Sp

=
Q - koliina materijala potrebna za jednu godinu u kN,
n - prosjean broj prijema za godinu,
q - 0,5 0,6 koeficijent iskorienja poda,
Pm - mogue optereenje poda u kN/m
2
Sts - povrina za transportne staze
Povrina za transportne staze zavisi od tipa rasporeda odlaganja
materijala, kao i od vrste transportne opreme (kolica, viljukara i sl).
So - povrina za otpremu materijala
Ova povrina se proraunava na isti nain kao i povrina za prijem
materijala.
Ukoliko se ista povrina koristi i za prijem i za otpremu materijala tada
se odreuje tako to se zbir povrina za prijem i otpremu materijala smanjuje za
oko 25% do 35%, odnosno:
Spo = (0,65 0,75) (Sp + So) |m
2
|
Sas - povrina za administrativne, sanitarne i druge pomone
prostorije
Ove povrine se proraunavaju po odreenim standradima zavisno od
organizacije i broja ljudi koji rade u skladitu.

Ukupna povrina skladita za grubi proraun moe se izraunati kada se
povrina za skladite mnoi koeficijentom 1,8 3 tj.:
Ss = (1,8 3) Sm |m
2
|


75
6.5 ISKORIENJE SKLADINOG PROSTORA
Iskorienje skladinog prostora moe se izraunati primjenom
sljedeeg obrasca:
100
V
V
s
m
=
gdje je:
m
V - zapremina uskladitenog materijala

s
V - zapremina skladita
Kod dobro organizovanih skladita q se kree u veoma irokom
rasponu od 15% do 70%, to zavisi od vrste materijala, opreme u skladitu i
opreme za manipulaciju materijalom. Zapremina skladita se odreuje
jednostavnim matematikim operacijama, dok je utvrivanje zapremine
uskladitenog materijala neto sloeniji proraun.
Kada se za uskladitenje materijala koriste palete, onda treba teiti da
visina paletizovanog materijala bude to via (ne manja od 0,85 m).
Ako su:
mpi
S - povrina koju zauzima materijal na i toj paleti,

p
S - povrina palete,

mj
S - povrina skladita zauzeta paletama na j om redu,
S - povrina skladita
tada je stepen iskorienja povrine palete
p
:
100
S
S
p
n
1 i
mpi
p
=
_
=

a stepen iskorienja povrine skladita
sp
:
100
S
S
p
n
1 i
mj
sp
=
_
=

Iskorienje skladinog prostora po visini moe da se izrazi pomou
komponentnih stepena iskorienja na sljedei nain:
100
h
h
p
m
vp
= 100
h
h
po
vs
=
gdje su:
p
h - visina palete (police),

m
h - visina materijala na paleti,

po
h - visina naslaganih paleta,
h - visina skladita.

76
Imajui u vidu parcijalne stepene iskorienja prema prethodnim
obrascima ukupni stepen iskorienja iskazuje sa na sljedei nain:
vs vp sp p
=
Ovako izraunati stepeni iskorienja daju mogunost da se analiziraju
pojedinana iskorienja opreme za uskladitenje, a zatim njihovo variranje u
cilju poveanja ukupnog stepena iskorienje skladita u cjelini.
6.6 DISTRIBUTIVNA SKLADITA I SKLADITA NA OTVORENOM
PROSTORU
Za skladitenje velikih koliina materijala sa brzim prometom koriste se
distributivna skladita. Karakteristika ovih skladita je da su vlasnitvo glavnog
proizvoaa materijala ali su prostorno sasvim odvojena i samostalna. Poto je
materijal u takvim skladitima gotovo iskljuivo namijenjen snabdijevanju
trgovake mree lociraju se u krajevima i na prostoru koji su za tu svrhu
najpovoljniji. Pojava distributivnih skladita povezuju se sa razvojem
automobilske industrije u cilju breg snabdijevanja trita rezervnim dijelovima.
Kasnije se pojavljuju distributivna skladita i za druge proizvode kao to su
obua, odjea, prehrana, namjetaj, sirovine i sl.
Skladita na otvorenom prostoru koriste se za komadni i sitni materijal
iji kvalitet ne zavisi u veoj mjeri od atmosferskih uticaja.
Teren za ovakva skladita mora biti posebno odabran i pripremljen:
lokacija sa niskim podzemnim vodama, bez vegetacije koja moe izazivati
truljenje i koroziju uskladitenog materijala, teren treba da je tvrd ili poploan
sa nagibima za odvod vode oko 0,3% i kanalima za tu svrhu.
Evo nekoliko karakteristinih primjera skladitenja na otvorenom
prostoru:
- Otvoreno skladite za metalne blokove i ipkasti materijal.
Istovar ili utovar se vri drumskom ili inskom dizalicom.
- Otvoreno skladite za dugaki ipkasti materijal, limove,
profile, dugake cijevi i dr. Za istovar i utovar se koriste
mostovske dizalice vee nosivosti.
Kada su u pitanju otvorena skladia rasutih tereta, prije svega se vodi
rauna o vrsti i karakteristikama materijala koji se skladiti. Kod uglja se, na
primjer, javlja mogunost usitnjavanja i samozapaljenja, iji period je od 1,5 do
3 mjeseca poslije uskladitenja. Da bi se sprijeilo samozapaljenje kontrolie se
temperatura pomou cijevi zabijenih u naslagama uglja na rastojanjima od 6 do
8 metara.
6.7 MANIPULACIJA MATERIJALOM
Poetna aktivnost skladitenja materijala jeste njegov prijem.
Kod velikih skladita i kada se radi o velikim industrijskim
preduzeima, postavlja se posebno odjeljenje za prijem materijala. U manjim

77
skladitima i kada se radi o manjim preduzeima, esto su odjeljenja za prijem
(istovar) i distribuciju (utovar) objedinjena.
Na prijemu se vri kvantitativni i kvalitativni prijem materijala.
Opti hodogram aktivnosti za prijem robe u skladite obuhvata (sl.6.4):
A istovar materijala (A1 istovar i raspakivanje, A2 izdvajanje
uzoraka za kvalitativni prijem, priprema za laboratorijsku analizu),
B kvantitativni prijem (provjeravanje prispjele koliine i aktivnosti
po utvrenom stanju, zapisnik i sl.),
C kvalitativni prijem (ispitivanje uzorka prema preporukama o
kvalitetivnom prijemu i izvjetavanje o naenom stanju)
D prijem u skladite ( transportovanje materijala do mjesta
uskladitenja, uskladitenje i izrada dokumenta o prijemu materijala)
Ukoliko karakteristike materijala ne odgovaraju oekivanim, bilo po
kvantitetu ili kvalitetu, komisijski se sainjava odreeni zapisnik, a materijal se
ne prima u skladite dok nadleni organi ne donesu odgovarajuu odluku.

Sl.6.4 Hodogram prijema robe u skladitu
Prostor za prijem materijala u principu mora imati samo jedan ulaz i
jedan izlaz. Prilikom projektovanja ovog prostora treba uzeti u obzir sljedee:
- koliinu i frekvenciju pristizanja materijala,
- vrstu i broj transportnih sredstava kojima materijal dolazi,
- vrijeme potrebno za istovar,
- vrstu i koliinu pomonih ureaja mehanizacije za istovar,
- vrstu materijala i koliinu koja se skladiti na otvorenom prostoru,
- broj radnika i njihovu opremljenost za izvrenje radnih aktivnosti,
- prostor privremenog skladitenja i dr.
Rad u skladitu prati i regulie odgovarajue lice tokom svih aktivnosti:
- obavljanje saobraaja od mjesta preuzimanja materijala do
istovarne rampe,
- korienje odabranih ureaja za rukovanje materijalom,
- nadzor i kontrola rada u skladitu,
- radni uinak radnika pri rukovanju matrijalom,
- proraun trokova i uporeenje sa finansijskim planom,
- prikaz evidencije o izdavanju i distribuciji materijala iz skladita
itd.
0
0
0 0 0 0
A1 A2
B
C
B1
D
LOGISTIKA 7. Kretanje materijala

78

7. KRETANJE MATERIJALA

7.1 KRETANJE MATERIJALA
Transportni zahtjevi se esto posmatraju kao sporedni poslovi u odnosu
na traenje optimalnih rjeenja tehnolokih postupka i razvijanje proizvodne
opreme ili se posmatraju kao izolovan problem koji se rjeava parcijalno.
Da bi se ostvarile optimalne utede u novcu, vremenu, radnoj snazi,
prostoru i utroku energije od istovara sirovine (polufabrikata) do otpreme
gotovog proizvoda, potrebno je svaki korak posmatrati kao dio cjelokupnog
sistema procesa proizvodnje, pri emu upravo kretanje materijala zauzima
veoma znaajno mjesto.
Trokovi transporta materijala iznose od 10% do 80% od proizvodnoh
trokova u raznim granama industrije (u metalopreradi 5-35%).
Nerijeen transport materijala utie na nedovoljno iskorienje skupih
proizvodnih maina, to predstavlja dodatne trokove i poveava obim
nedovrene proizvodnje.
Osnovna podjela trokova transporta materijala na dvije kategorije
prikazana je na sljedeoj emi (sl.7.1):

Sl.7.1 Osnovna podjela trokova materijala

TROKOVI
KRETANJA
MATERIJALA
DIREKTNI TROKOVI
INDIREKTNI
TROKOVI
- Izgubljeno vrijeme
proizvodnih radnika,
- Nedovoljno isklori.
opreme zbpg transporta,
- Nedovrena proizvod.
zbog transporta,
- Smanjen obim proizv.
zbog loeg layout-a,
-Trokovi nepotrebnog
vika prostora,
-tete zbog nestrunog
rukovanja

STALNI TROKOVI
- Amortizacija,
- Anuiteti (zabrane i
krediti),
- Osiguranje
PROMJENLJIVI
TROKOVI
- Elektrina energija
- Pogonsko gorivo,
- Trokovi odravanja,
- Reijski trokovi,
- Trokovi kvaliteta,
- Plate transport. radnika.

79
Jedan od znaajnijih kriterijuma za odreivanje efikasnosti sistema
kretanja materijala je i vrijeme protoka materijala kroz sistem Tpm:
_ _ _ _
+ + + =
z w t pm
t t t t T
0

gdje je: t
0 _
-ukupno vrijeme potrebno za izradu datog proizvoda

_ t
t -ukupno vrijeme transporta

_ w
t -ukupno vrijeme ekanja uslovljeno sistemom
opsluivanja

_ z
t -ukupno vrijeme zastoja uslovljeno organizacijom
procesa.
Koeficijent protoka rauna se po formuli:
_
=
0
t
T
p
pm

Projektovanje savremenog layout-a podrazumijeva integralno
razmatranje procesa proizvodnje, unutranjeg transporta i skladitenja, to je
posebno vano kod automatizacije procesa.
Primjer je primjena visoko regalne dizalice u radionikom prostoru ija
je osnovna namjena mogunost direktnog transporta materijala od skladita do
radnih mjesta, meu radnim mjestima i odvoz gotovih proizvoda do skladita.
Ovaj primjer donosi vie prednosti:
- eliminie transport izmeu radnih mjesta i skladita,
- smanjuje koliinu materijala na mjestu obrade,
- poveava produktivnost po jedinici povrine zgrade,
- smanjuje ciklus proizvodnje.
Zadatak transportnog sistema je, pored premjetanja tereta, sakupljanje
vie transportnih tokova u jedan i razgranavanje jednog toka u vie, pri emu je
veoma znajna funkcija povezivanja po vremenu da bi se regulisala brzina
pojedinih tokova procesa proizvodnje.
Savremeno projektovanje kretanja materijala pribjegava izradi modela,
ija je osnovna funkcija da opie ponaanje i predvidi rad sistema u razliitim
okolnostima.
Model ima viestruku ulogu:
- kao pomo za razmiljanje o varijantama rjeenja,
- kao alat za predvianje,
- kao pomo za komuniciranje,
- za upravljenje sistemom,
- za obuku i instrukcije.


80
7.2 OSNOVNI PRINCIPI RJEAVANJA KRETANJA MATERIJALA
Prilikom rjeavanja problema kretanja materijala preporuuju se
odreeni principi proistekli iz teorije i praktinog iskustva:
1. Sve aktivnosti kretanja materijala treba da budu prethodno planirane.
2. Projektovanje mora da obuhvati cio sistem kretanja materijala
(transportni sistem). Po mogunosti izbjegavati rjeavanje izolovanih
transportnih problema.
3. Planiranje redosljeda operacija i rasporeda opreme treba da omogui
optimizaciju toka materijala.
4. U projektovanju teiti za fleksibilnim transportnim sistemima.
5. Omoguiti maksimalno iskorienje prostora.
6. Eliminisati ili bar smanjiti nepotrebna kretanja i opremu koja se
adekvatno ne koristi.
7. Voditi rauna da su trokovi nii kada se transportuju jedinice vee
mase i gabarita (koristiti transportne jedinice - TJ).
8. Projektovati transportni sistem tako da se poboljaju uslovi rada i
obezbijedi sigurnost na radu.
9. Teiti unifikaciji i standardizaciji transportne opreme to je znaajno
kako sa aspekta eksploatacije, tako i sa aspekta odravanja.
10. Planirati strategiju odravanja (preventivno odravanje) opreme.
11. Koristiti gravitaciju kada je to mogue.
12. Smanjiti sva vremena ekanja koja se pojavljuju u procesu.
13. Smanjiti vrijeme utovara (zahvatanja) i istovara (putanja) tereta.
14. Projektovanjem transportnog sistema pored ekonominosti treba
ostvariti veu produktivnost proizvodnog sistema, sigurnost u radu, smanjiti
fiziki napor radnika i drugo.
Jedan od najboljih naina za efikasno korienje navedenih principa je
izrada listi za provjeru pomou kojih uoavamo sve elemente proizvodnog
sistema potrebne za projektovanje, kojima se definie preduzee, pogon,
povrina i pokazatelji sa odgovorima da / ne i primjedbama to se odnosi na:
- opta zapaanja proizvodnog prostora,
- zapaanja o skladitu,
- materijal,
- prenoenje materijala,
- nain rukovanja materijalom,
- transportne jedinice,
- postojeu opremu koja se koristi u transportu,
- radnu snagu i dr.
7.3 PRINCIP JEDININOG TERETA
Princip jedininog tereta podrazumijeva transportovanje materijala na
najefikasniji nain, korienjem najpogodnijeg oblika i veliine transportne

81
jedinice (TJ) u cilju smanjenja broja ciklusa neophodnih za datu koliinu
materijala.
Transportna jedinica moe da sadri komadni teret, rasuti teret, tenost
ili gas, ali treba da bude tako oblikovana da se lako prihvati i transportuje kroz
dati proces i da omogui povezivanje pojedinih transportnih operacija.
Tipovi jedinanog tereta u industrijskom unutranjem transportu su
najee razni oblici paleta, sudova, kontejnera, samonoseih TJ, buntovi, bale,
rolne i sl.
Problem izbora odgovarajue transportne jedinice TJ je sloen, pa mu
treba posvetiti posebnu panju. Na primjer pri izboru palete potrebno je
razmotriti sljedee faktore:
- svrhu primjene (transport, uskladitenje, snabdijevanje potroaa),
- poziciju i materijal koji se transportuje (masa, dimenzije, oblik,
vrsta materijala, pakovanje itd.),
- mogunosti i ogranienja transportnog sistema (konvejer, viljukar,
kompatibilnost palete i sistema),
- kakav je skladini sistem (regali, blok, prostor),
- vozila spoljnjeg transporta (nosivost, dimnezije,
otvoreno/zatvoreno),
- zgrada (oblik, raspon stubova, irina transportnih hodnika, otvori
vrata, kvalitat i nosivost poda, karakteristike liftova,
prijemno/otpremna rampa),
- odnos izmeu veliine jedininog tereta i prostora za uskladitenje
(u skladitima, pogonima, kamionima, vagonima, brodovima).
(sl.7.2 do 7.4),

Sl.7.2 Sl.7.3
- karakteristike palete (vraa se u proces, nepovratna, osjetljiva na
udar),
- nain slaganja pozicija ili jedininog pakovanja na paletu,
- da li je paleta standardna,
- razliitost paleta u transportnom sistemu.

82

Sl.7.4
Poslije razmatranja koncepta jedininog tereta i njegove veze sa drugim
uticajnim faktorima pristupa se direktnom projektovanju sistema.


83
7.4 KAPACITET UREAJA ZA KONTINUALNI TRANSPORT
Kapacitet transportnog ureaja ili sistema definie se kao koliina
rasutog tereta (u jedinicama mase ili zapremine) ili broj jedinica tereta - TJ (za
komadni teret koja se prenese u jedinici vremena).
Razlikuje se projektovani od stvarnog (radnog) kapaciteta.
Projektovani kapacitet odreen je parametrima ureaja i osnovnim
svojstvima tereta koji se transportuje.
Stvarni kapacitet odreen je eksploatacionim uslovima rada i zavisi od:
-q
stepena stvarnog iskorienja nosivosti elementa koji nosi teret

zavisno od uslova eksploatacije (vremenski uslovi, vlaga, temperatura i dr) pri
emu je q
=0,851,
-q
vremenskog iskorienja ureaja,

-q
g
faktora gotovosti (stvarnih radnih uslova) pri emu je faktor
gotovosti dat izrazom:
q
g
r
r o
T
T T
=
+
_
_ _
,
gdje je: T
r _
- ukupno vrijeme koje sistem provede u radu,
T
o _
- ukupno vrijeme koje sistem provede u otkazu.

Odnos izmeu stvarnog i projektovanog kapaciteta dat je izrazom:
q
s
s s
Q
Q
V
V
= = ,
gdje je: Qs - stvarni (radni) kapacitet ureaja (t/h),
Q - projektovani kapacitet ureaja )t/h),
Vs - stvarni kapacitet ureaja ( )
h
m
3
,
V - projektovani kapacitet ureaja ( )
h
m
3
,
q
s
- ukupni koeficijent iskorienja ureaja.

Ukupni koeficijent dat je takoe i izrazom:
q q q q
s g
=
Pri odreivanju kapaciteta ureaja kontinualnog transporta razmatraju
se sljedei sluajevi transportovanja:
kontinualni transport rasutog tereta,
prekidni transport rasutog tereta,
kontinualni transport komadnog tereta,
prekidni transport komadnog tereta.

84
U svim sluajevima parametri koji odreuju kapacitet protoka su
prosjene koliine tereta po jedinici duine transportera i radna brzina
transportovanja iz ega slijedi:
| | | | | | | | v q
m
t
h
m
v
m
m
q
h
t
Q
m v
= =
3
3
,
gdje je: - gustina rasutog tereta,
v - prosjena brzina kretanja ureaja.
Slijedi da je prosjena koliina tereta po jedinici transportera:
q
Q
v
m
= ,
Kada se jedinini teret (TJ) prosjene mase m (kg) prenosi pojedinano
ili u grupama od "z" komada, sa rastojanjem (korak konvejera) izmeu tereta S,
masa tereta po jedinici duine konvejera (kg/m) bie:
q
m z
s
m
=
,
pa je kapacitet protoka dat izrazom:
Q
m
S
v = ,
gdje je: - koeficijent popunjenosti transportera.
Kapacitet protoka kod transportera jedininog tereta esto se izraava
kao broj komada u jedinici vremena. Pri tome je prosjeni interval vremena
izmeu komada dat izrazom:
t
s
v
= ,
pa je kapacitet u komadima dat izrazom:
Z
z v
S
=

Kada se na osnovu prethodnih podataka odrede geometrijski parametri
noseeg elementa transportera, potrebno je izvriti provjeru da li je element
prilagoen za prihvatanje najveih komada (granulata) koji se transportuju i da
li je kompatibilan sa prethodnim i narednim elementom transportnog sistema.


85
7.5 KAPACITET UREAJA PREKIDNOG TRANSPORTA
Projektovani kapacitet ureaja prekidnog transporta dat je izrazom:
Q q N
c
=
0
,
gdje je: q
0
- nominalna nosivost ureaja,
- prosjeni koeficijent iskorienja nosivosti,
N
c
- broj radnih ciklusa ureaja.
Nc
t
i
=
_
1
, ili Nc
to
s
v
=
+
1
2
,
gdje je: ti
_
- zbir elementarnih vremena pojedinih zahvata i
kretanja koje ureaj napravi u toku jednog ciklusa,
to - pomono vrijeme koje obuhvata zahvatanje tereta,
putanje, ili vrijeme utovara i istovara ureaja,
s - duina puta izmeu taaka prijema i otpreme tereta i
v - prosjena brzina kretanja ureaja.

Stvarni kapacitet Qs izraunava se uzimanjem u obzir ukupnog
koeficijenta iskorienja ureaja q
s
pa je
Qs Q
s
= q
gdje je: q q q q
s g
= kao kod ureaja kontinualnog transporta.

7.6 ELEMENTI ZA POVEZIVANJE, SPAJANJE I RAZDVAJANJE
Sistemi koji transportuju teret ka datoj taki ili od nje sadre sljedee
osnovne elemente:
- elemente za povezivanje,
- elemente za razdvajanje (ravanje, dijeljenje) i
- elemente za spajanje.
Elementi za povezivanje mjesta dopreme i otpreme slue za
transportovanje ili za sakupljanje tereta na prostoru izmeu dvije take.
Konstruktivno oni se izvode kao sredstva neprekidnog transporta (razliiti
tipovi konvejera) ili prekidnog transporta (kolica sa ili bez pogona, vagoneti,
utovarivai, skladini kranovi i dr.).
Osnovna karakteristika elemenata za povezivanje je maksimalni protok
"", tj. najvei broj jedinica koji moe da se prenese datim transportnim
sredstvom u jedinici vremena iz take A u taku B.


86
Za ureaje neprekidnog transporta:
= =
+ v
S
ili
Z v
S
, ,
gdje je: S - korak (zavisi od gabarita tereta, rastojanja izmeu
pojedinih tereta, rastojanja elemenata transportera),
v - brzina kretanja, zavisi od mase tereta i snage pogona i
Z - broj jedinica tereta u transportnoj jedinici.

Za prekidni transport:
=
+
R
to
s
v
2
,
gdje je: v - prosjena brzina kretanja ureaja,
s - transportni put,
R - broj transportnih sredstava koji se koristi,
to - vrijeme pretovara

Elementi za razdvajanje toka = + +
1 2 m
mogu da budu:
neprekidnog dejstva (obrtni sto sa rolgangom kod kretanja u
pravcu glavnog toka,
prekidnog dejstva, kada jedinice skreu u boni tok.

Elementi za spajanje objedinjuju dva toka materijala u jedan

1 2
+ + =
m
i = 1+2+.....n

m

87
Elemente za ravanje i spajanje toka karakteriu dva pokazatelja:
maksimalni protok u datom pravcu
1
i u pravcu gdje dolazi do skretanja toka
2
(na sl.7.6) je dat primjer izvoenja elemenata za spajanje - okretni sto sa
rolgangom).

L1
L2 L
M1
M2

Sl.7.6 Okretni sto sa rolgangom
Neophodan uslov za normalan rad ovakvog elementa je da u svakom
trenutku bude:
1
1
2
2
1 + s , gdje su

1 2
i - intenziteti protoka materijala,

1 2
i - maksimalni protoci u datom pravcu.
Podrazumijeva se da svaki tok koji ulazi u element za ravanje ili
element za spajanje treba da zadovolji i pojedinano ove uslove, pa je u praksi
nemogue ostvariti proraunom dobijeni maksimalni protok.
Odnos intenziteta protoka i maksimalnog protoka predstavlja koeficijent
protoka (iskorienja) koji je u pravcu glavnog toka oznaen sa 1:
1
1
1
=
a u pravcu bonog toka oznaen sa 2:
2
2
2
=

1
2

88
Poslije izbora elemenata za ravanje ili spajanje po datom kriterijumu
provjerava se njihova kompatibilnost sa drugim elementima sistema i
mogunost automatizacije.
Pri proraunu transportnog sistema potrebno je ispitati kritine elemente
sistema, to su za sistem za ravanje prvi, a za sistem za spajanje poslednji. Ako
ovi elementi zadovoljavaju za ostale mogu da se primjenjuju ureaji manjeg
(odgovarajueg) kapaciteta.
7.7 MODELI ZA ANALIZU KRETANJA MATERIJALA
7.7.1 ema kretanja materijala
ema kretanja materijala prestavlja grafiki prikaz puta i smjer kretanja
materijala kroz proizvodni proces od sirovine, odnosno polufabrikata, do
gotovog proizvoda.
ema kretanja materijala moe da se razvija u jednom ili vie pravaca
unutar pogona i to u horizontalnom (si.7.7 i sl.7.8) ili vertikalnom pravcu,
zavisno od tehnolokog procesa.
Postavljanje ove eme ima veliki uticaj na oblik i veliinu zgrade.
Mjesto poetka (ulaz u sistem) i zavretka (izlaz) ove eme zavisi od
poloaja proizvodne jedinice u odnosu na postojeu saobraajnicu i obratno,
ako se saobraajnica postavlja u sklopu konkretnog investicionog zahvata.

Sl.7.7 ema kretanja materijala u proizvodnom sistemu

LO

po
ko
7.7

gru

op
no

OGISTIKA

Sl.7.8
Pri postav
- da pr
- da po
nema
- da o
kretan
Prilikom
olaznih taaka
omponentu.
7.2 Blok dijagr
Blok di
upisanje pojedin
Konstruk
pisa na ma kom
ovih sistema, tak
Razlikuju
tr

8 ema kretanja
vljanju eme kr
redstavlja najkra
o mogunosti im
a povratnih pute
moguuje pro
nja materijala.
razrade projekt
za cio komple
ram kretanja m
ijagram kratan
nosti u procesu
kcija blok dijagr
m eljenom niv
ko i kod analize
u se tri vrste ele
ransformacioni

a materijala u p
etanja materijal
ai put materija
ma zatvoren ob
eva i ukrtanja,
irenje pogona
ta ema kretanja
eks projekta k
materijala
nja materijala
kretanja materi
rama omoguav
vou, tako da se
e postojeih.
mentarnih blok
blok ,
7. Kr
roizvodnom sis
la treba voditi ra
la kroz proizvo
lik, da ide u jed
a bez prekidan
a materijala pre
koji u sebi sad
a predstavlja
ijala zavisno od
va razvijanje ve
koristi kako k
k dijagrama:
retanje materija
stemu
auna:
dni proces,
dnom smjeru i
nja glavnih lin
edstavlja jednu
dri i vremens
grafiko-opis
d potrebe i svrhe
oma kompleksn
kod projektovan
ala
89
da
nija
od
sku
sno
e.
nih
nja

90
blok odluivanja i
blok povratne snage.
Dijagram toka materijala daje ematski prikaz glavnih tokova - smjer i
intenzitet, to omoguava da se sagledaju ukupna kretanja u pogonu
(ukljuujui i otpadne materijale) i da se priblino odrede duine puteva.
Smjer kretanja oznaava se strelicom, a koliina materijala koji se
transportuje u datom pravcu prikazuje se irinom toka u datoj razmjeri (sl.7.9 i
sl. 7.10).

Sl.7.9 Dijagram toka za prijem materijala u sedam skladinih jedinica

Sl.7.10 Dijagram toka materijala skladita jednog distributivnog centra

LOGISTIKA 8. Rukovanje i pakovanje

91

8. RUKOVANJE I PAKOVANJE

8.1 RUKOVANJE MATERIJALOM
8.1.1 Rukovanje i materijal (roba)
Rukovanje materijalom (robom) je proces kretanja sirovina, procesnih i
faznih zaliha i gotovih proizvoda.
Rukovanje materijalom (robom) moe se definisati i kao vjetina
kretanja, pakovanja i skladitenja materijala u bilo kom obliku.
Dobro ureen sistem rukovanja smanjuje trokove, racionalizuje rad,
poveava sigurnost, poveava produktivnost, smanjuje oteenja i otpad,
poveava iskorienje transportnih i skladinih kapaciteta i poboljava usluge.
Rukovanje materijalom obuhvata:
- kretanje materijala (robe),
- vrijeme trajanja operacija,
- koliinu materijala (robe) i
- prostor na koji se meterijal (roba) razvrstava.
Roba se pojavljuje u sljedeim oblicima:
- komadna roba,
- rasuta roba,
- tena roba i
- gasovita roba.
Komadna roba ima razliite osobine koje se odnose na:
- teinu (od nekoliko grama do nekoliko tona),
- oblik (pravilan valjak, lopta, prizma, ipka, nepravilan itd.)
- hemijski sastav
- dimenzije gabariti,
- otpornost na spoljanje uticaje.
Rasuta roba smjeta se u odgovarajue sudove koji omoguavaju da se
sa njom manipulie kao sa komadnim robama.
Tena roba je specifina po tome to se po pravilu radi o opasnim
materijalima (zapaljive tenosti, nafta i njeni derivati, otrovne i korozivne
materije) za koje vae posebni uslovi manipulacije, transporta i uvanja, sa
ciljem da se maksimalno izbjegnu akcidentne situacije.
Gasovita roba se, s obzirom na svoje osnovno agregatno stanje, u
procesima rukovanja, pretovara i skladitenja pojavljuje u komprimovanom ili
smrznutom stanju, sa ciljem da se povea koliina gasa u jedinici zapremine.

92
8.1.2 Principi rukovanja materijalom
Da rukovanje materijalom nije jednostavno, odnosno da ima izuzetan
uticaj na ukupnu logistiku u oblasti manipulacije, pokazuju sljedeih deset
osnovnih principa kojih rukovanje materijalom treba da se pridrava:
1. Princip planiranja. Planiranje svih aktivnosti rukovanja i
skladitenja u cilju postizanja maksimalne ukupne radne
efikasnosti.
2. Princip standardizacije. Standardizovanje metoda rukovanja
materijalom, kao i vrste i veliine opreme za rukovanje.
3. Princip rada. Korienje aktivnosti rukovanja materijalom za
unapredjenje upravljanja proizvodnjom, zalihama i nalozima za
rukovanje.
4. Princip egronominosti. Uproavanje rukovanja materijalom
redukovanjem, eliminisanjem ili kombinovanjem nepotrebnih
kretanja ili opreme.
5. Princip jedininog optereenja. Poveanje koliine, veliine ili
mase jedininog optereenja ili intenziteta njegovog toka.
6. Princip iskorienja. Planiranje optimalnog iskorienja opreme i
radne snage za rukovanje materijalom.
7. Sistematski princip. Integrisanje mnogih aktivnosti rukovanja u
koordinatni sistem operacija koje obuhvataju dobavljanje, prijem,
zalihe, proizvodnju, pregled, pakovanje, skladitenje, utovar,
transport, istovar, korisnike itd.
8. Princip izbora opreme. Pri izboru opreme za rukovanje materijalom
razmatrati sve aspekte rukovanja, kretanja i metoda koje se koriste.
9. Princip automatizacije. Korienje automatizacije operacija
proizvodnje, rukovanja i skladitenja kad god je to mogue.
10. Princip trokova ivotnog ciklusa. Odreivanje efektivnosti
performansi rukovanja u smislu trokova po jedinici rukovanja.
Pored prethodnih deset osnovnih principa u procesu rukovanja
materijalom, potrebno je pridravati se i sljedeih znaajnih principa:
- Princip tokova materijala. Obezbjedjenje redosljeda operacija i
raspored (layout) opreme koji optimizuju tokove materijala.
- Princip gravitacije. Korienje gravitacije za kretanje materijala
kad god je to mogue.
- Princip mehanizacije. Mehanizacija operacija rukovanja
materijalom kad god je to mogue.

93
- Princip adaptivnosti. Korienje metoda i opreme koje se
prilagodjavaju irokom spektru zadataka i aplikacija, osim tamo
gdje je zahtijevana oprema specificne namjene.
- Princip "mrtvog" tereta i "praznih" hodova/kretanja. Smanjenje
odnosa "mrtvog" tereta i i "praznih" hodova prema maksimalnom
optereenju i tokovima.
- Princip iskorienja prostora. Optimizovanje korienja
zapreminskog prostora zgrada.
- Princip odravanja. Planiranje preventivnog odravanja i planskih
opravki za rukovanje materijalom.
- Princip modernizacije. Zamjena zastarjelih metoda i opreme za
rukovanje kada efikasnije metode ili oprema mogu da unaprijede
operacije rukovanja.
- Princip kapaciteta. Korienje opreme za rukovanje materijalom
koja pomae dostizanje eljenih proizvodnih kapaciteta.
- Princip bezbijednosti. Obezbjeenje pogodnih metoda i opreme za
bezbijedno rukovanje materijalom
8.1.3 Nain rukovanja materijalom
Rukovanje materijalom se moe realizovati na vie naina:
- mehanizovano,
- automatizovano,
- kompjuterizovano.
Mehanizovano rukovanje, podrazumijeva upotrebu odreenih
sredstava od strane rukovalaca. Ta sredstva su:
- viljukari,
- vune linije,
- traktori traileri,
- konvejeri.
Viljukari slue za prijem i slaganje paletizovane i nepaletizovane robe
- horizontalno i vertikalno rukovanje (utovar, prenos, istovar), pogoni: motori
SUS, gasni, elektro i ograniena visina dizanja.
Vune linije kontinualno kretanje, koje mogu biti ugradjene u pod ili
nadzemne, nisu fleksibilne kao viljukari ili traktori traileri, podne linije su
krue od nadzemnih.
Traktori - traileri su fleksibilniji od vune linije, manje su ekonomini
jer zahtijevaju vei ljudski rad i esto su "besposleni" sa horizontalnim
kretanjem.
Konvejeri kao roleri, pokretne trake (fleksibilniji su roleri, nego trake) i
kombinovanog su kretanja.

94
Smjernice za projektovanje - izgradnju sistema za mehanizovano
rukovanje materijalom, uglavnom su sljedee:
- standardizacija opreme,
- maksimalizacija kontinuiranosti tokova materijala,
- maksimalizacija pokretne opreme (to manje stacionarne),
- maksimalizacija iskorienja pokretne opreme,
- pri izboru opreme minimalizovati udio "praznih" optereenja i
hodova/kretanja,
- maksimalizovati "gravitacione" tokove materijala.
Automatizovano rukovanje karakteristino je za visokoregalna
skladita.
Pozitivne karakteristike automatizovanog rukovanja: manje direktnog
rada, bri, sigurniji i taniji rad nego kod mehanizovanog rukovanja.
Nedostaci su: visoke investicije, sloen razvoj i primjena, projektuju se
i izvode/grade po porudbini, smjernice za mehanizovano rukovanje ne vae za
automatizovano rukovanje.
8.1.4 Pokazatelji produktivnosti rukovanja materijalom
- Pokazatelj rada rukovanja materijalom:
P
rm
= (broj radnika na rukovanju materijalom)/(ukupan broj radnika)
- Pokazatelj iskorienja opreme za rukovanje:
P
or
=(jedinica ili masa kretanja/as)/(teorijski kapacitet)
- Pokazatelj iskorienja prostora:
P
pr
= (zauzet prostor rukovanja)/(ukupno raspoloivi prostor)
- Pokazatelj zauzetosti prolaznog prostora (koridora):
P
pp
= (zauzet prostor koridora)/(ukupno raspoloiv prostor)
- Pokazatelj odnosa kretanje operacije:
P
ko
= (broj kretanja)/(broj proaktivnih operacija)
- Pokazatelj efikasnosti proizvodnog ciklusa:
P
pc
= (vrijeme provedeno na operaciji) / (vrijeme provedeno u
pogonu)
- Pokazatelj stepena oteenja tovarnih jedinica prilikom rukovanja:
P
otj
= (broj oteenih t.j.)/(ukupan broj t.j)


95
8.2 PAKOVANJE MATERIJALA
8.2.1 Sutina i znaaj paketizacije
Ambalaa je sredstvo u koje se zatvara materijal - proizvod.
Paketizacija je spremanje, postavljanje i zatvaranje proizvoda u
ambalau. Osnovni zadatak paketizacije je obrazovanje veih paketnih jedinica
od malih paketa koji se uklapaju u osnovne module tovarnih jedinica i
omoguavaju mehanizaciju utovara/istovara i skladitenja pomou viljukara
dizalica i dr.
Paketi se formiraju u proizvodnim pogonima neposredno poslije izrade
i u takvom obliku treba da prou kroz cio lanac distribucije.
Razvoj ambalae i tehnologije pakovanja uslovljen je i uzajamno
povezan sa razvojem sistema distribucije dobara.
Distribucija poinje i zavrava se sa paketizacijom (pakovanje,
raspakivanje). Savremena ambalaa treba da odgovori zahtjevima i uslovima
proizvodnje i distribucije, nainu prodaje, upotrebe ili potronje proizvoda.
Sa aspekta makro i mikrodistribucije, ambalaa je sredstvo u kojem se
proizvod doprema potroau do mjesta prodaje sa zadatkom da se u njoj moe
dopremiti do mjesta upotrebe ili korienja.
Sa aspekta distribucije ambalaa omoguava:
1. Identifikaciju proizvoda u toku skladitenja, rukovanja i transporta
2. Slui kao sredstvo pripreme proizvoda za prodaju u makro i
mikrodistribuciji proizvoda
3. Omoguava distribuciju robe u svim fazama njene realizacije, na
putu od proizvodnje do potronje
4. Direktno prezentira proizvod potroau na mjestu prodaje
5. Omoguava korienje ili upotrebu proizvoda
6. Reklamira proizvod.
Razvoj ambalae i tehnologije pakovanja uslovljen je i uzajamno
povezan sa razvojem sistema distribucije proizvoda, koja poinje i zavrava sa
pakovanjem i raspakivanjem.
U drugoj polovini prolog vijeka dolo je do velikog porasta u pogledu
vrsta i tipova ambalae. Pronaene su i nove tehnologije pakovanja, npr.
pakovanje pri odredjenoj temperaturi (npr. u peima), vakum pakovanje,
tetrapack, brick-pack i druge.
Danas za svaki proizvod ima nekoliko vrsta i tipova ambalae, po
pravilu u nekoliko veliina i oblika, te se slobono moe rei da za svaki
proizvod postoji ambalaa saglasna prirodi i karakteristikama robe, uslovima
prodaje, potrebama i eljama kupca.
Veza logistike i pakovanja je dvosmjerna s obzirom da zahtjevi
distribucije generiu direktno i zahtjeve u odnosu na pakovanje, a jedinice
pakovanja utiu na karakter i performanse logistikih procesa.

96
Na pakovanje direktno utie oprema za rukovanje materijalom, s
obzirom da generie mogunost zahvatanja, ali i potrebu da pakovanje izdri
uticaje mehanikih sila pri manipulaciji.
Uticaj skladinog sistema na jedinice pakovanja prisutan je kroz
potrebu obezbjedjenja procesa komisioniranja, ali i kontrole uskladitenih
jedinica.
Jedinice pakovanja tokom skladitenja moraju sprijeiti uticaj
mikroklimatskih uslova na sadrinu (vlaga, praina,glodari)
Pakovanje se pojavljuje kao najznaajniji segment logistike u svjetlu
zatite okoline, s obzirom na to da su osnovni ekoloki problemi povezani sa
odlaganjem, reciklaom i preradom otpadnog materijala iskorienog za
pakovanje.
Kompleksna karakteristika pakovanja prikazana je na sl.8.1.
Sl.8.1 Uticajni faktori pakovanja
8.2.2 Tovarne jedinice
Tovarno-manipulativna jedinica predstavlja povezan tovar
odgovarajuih dimenzija i teine, koja se najee, ali ne i nuno, sastavlja od
veeg broja tovara manjih dimenzija i manje teine i kod svih operacija prevoza
sadri karakteristiku permanentnosti.
Osnovna svojstva koja treba da sadri svaka tovarna jedinica su:
1. svojstvo sastavljanja,
2. svojstvo povezanosti,
3. odgovarajue dimenzije i teine,
4. permanentnosti.
Osnovni tehniki zahtevi kojima mora odgovarati jedan povezan sistem
tovarnih jedinica su:
1. Dimenzije tovarne jedinice moraju se uskladiti sa tovarnim profilom
razliitih transportnih sredstava,
Politika cijena

97
2. Uskladiti tovarne jedinice i njene djelove da bi se omoguilo
racionalno sprovoenje postupaka kod funkcionalnih izmjena tovara,
3. Dimenzije tovarnih jedinica treba da omogue prevoz sredstvima
svih vrsta transporta. Osnovu za tovarnu jedinicu ini najmanji tovarni
profil.
Sutina tehnoloke funkcije i znaaj tovarno-manipulativnih jedinica
ogleda se u sljedeem:
1. homogenosti tovara,
2. zamjenom unutranjih trokova pakovanja spoljnjim smanjuju se
ukupni trokovi pakovanja, a manji su i rizici oteenja robe,
3. korienjem veih jedinica heterogena jedinina roba moe se
manipulisati kao masovna roba,
4. tehnoloki aspekt tovarnih jedinica mora biti dopunjen aspektom o
masovnoj robi u ekonomskom smislu.
U procesu prevoza tereta u tovarnim jedinicama izdvajaju se tri sistema:
1. manje tovarne jedinice (paketi i palete),
2. vee tovarne jedinice (kontejneri i cijela vozila),
3. izmjenjivi transportni sudovi.
8.2.3 Funkcija i kategorizacija pakovanja
Funkcija pakovanja moe se klasifikovati u tri grupe: primarna,
sekundarna i tercijalna.
1. Primarna funkcija pakovanja:
- Zatitna,
- Skladina (izvodi se iz injenice da se materijali, odnosno same
jedinice pakovanja moraju skladititi, kako prije upotrebe, tako i
nakon to je sadrina iskoriena, pa samo pakovanje tome mora
biti prilagodjeno),
- Utovar i transport (zahtijeva se da jedinice pakovanja budu
dizajnirane na nain da se mogu uvati, manipulisati, zahvatati, na
efikasan i bezbjedan nain; otuda je za pakovanje od posebnog
znaaja da bude jednostavno za rukovanje i da zauzima mali
prostor).
2. Sekundarna funkcija pakovanja:
- Prodajna,
- Promotivna,
- Usluna (razliite informacije na pakovanju treba da informiu
korisnika o detaljima vezanim za sadraj sastav, nutritivne
vrijednosti, rok upotrebe itd, a pored toga pakovanje moe imati i
neku korisnu upotrebu nakon to je sadraj iskorien (posuda,
igraka),

98
- Garancijska (isporukom neoteenog pakovanja proizvodja
garantuje da informacije na pakovanju odgovaraju sadrini, pa je
tako pakovanje osnova za "brend" robu i zatitu potroaa).
3. Tercijalna funkcija pakovanja
- Dodatne funkcije koja se odnosi na mogunost ponovne upotrebe
samog materijala za pakovanje, nakon to je sadrina iskoriena
(reciklaa).
Pakovanje se najee klasifikuje u tri osnovne kategorije
- konzumno ili prodajno - primarno (ono koje korisnik "nosi kui",
odnosno ono u kome proizvod dolazi na trite),
- sekundarno pakovanje - komercijalno (plastina ambalaa,
kartonske kutije i slino, iskorieni kao dodatno pakovanje u koje
se smjeta jedinica primarnog pakovanja, a kao primjer moe da
poslui pasta za zube smjetena u kartonsku kutiju svrha ovog
pakovanja je marketinka, a moe da ima i svrhu sprjeavanja
kradje),
- logistiko ili transportno (koje poboljava manipulaciju,
transport...).
Pakovanje u velikoj mjeri utie na logistike trokove koji su direktno
povezani sa veliinom i gustinom jedinice pakovanja sl.8.2.
Takoe, servis korisnika zavisi od nivoa zatite robe koji se
obezbjedjuje pakovanjem sl.8.2.

Sl.8.2 Pakovanje u funkciji servisa isporuke i logistikih trokova

99
8.2.4 Modularni sistem pakovanja
Cilj modularnog sistema je da kroz odgovarajue dimenzionisanje
razliitih tehnolokih elemenata transportnih i logistikih lanaca, a prije svega
jedinica pakovanja, tovarnih sanduka, paleta, kontenera itd, omogui njihovo
ekonomino, bezbjedno i racionalno povezivanje i efikasnu realizaciju
logistikih procesa .
Treba naglasiti da su i moduli pakovanja predmet standarda
Dimenzije pakovanja u principu su prilagodjene dimenzijama
standardne palete 800 mm x 1200 mm i 1000 mm x 1200 mm (Tab.8.1). U
zavisnosti od toga o kom dijelu svijeta je rije, zbog razliitih dimenzija paleta,
i dimenzije samih modula mogu biti razliite.
Tabela 8.1: Dimenzije paleta za pakovanje

Korienje dimenzija palete kao osnove za definisanje dimenzija
modula posljedica je ekonomskih (bolje korienje povrine, tj. korisnog
tovarnog prostora, pa tako i nii trokovi po logistikoj jedinici) i tehnolokih
razloga (jednostavnije i bezbjednije osiguranje tereta i pojednostavljena
manipulacija). Naravno, modul sistem nije mogue primijeniti za sve robe.
U standardima koji se odnose na modularnost definiu se tri kategorije
(sl.8.3):
- Osnovni modul: 600 mm x 400 mm.
- Multiplikat osnovnog modula: Bilo koji pravougaonik dobijen
multipliciranjem jedne ili obje dimenzije osnovnog modula.
- Podmultiplikat osnovnog modula: Bilo koji pravougaonik dobijen
dijeljenjem osnovnog modula.

Sl.8.3 Primjer slaganja modularnog pakovanja na paletu 800 x 1200 mm

100
Pakovanje u module ima ulogu da zatiti proizvod - materijal od
oteenja pri kretanju kroz logistiki sistem i kradje (sl 8.4. ).

Sl.8.4 Moduli pakovanja
Pakovanje se sprovodi i zbog uticaja okoline na kvalitet materijala i
proizvoda. Moguca fizika oteenja nastaju od:
- vibracija,
- udara/sudara/dodira,
- proboda/buenja,
- pritiskanja/sabijanja i/ili
- njihovih kombinacija
Pakovanje se sprovodi i zbog uticaja okoline kao to su:
- temperatura,
- vlaga,
- strane materije.
koji treba da su pod kontrolom u logistikom sistemu.
8.2.5 Obiljeavanje jedinica pakovanja
Korektno i kompletno obiljeavanje pakovanja pomae sprjeavanju
nepravilnog rukovanja, nezgoda, nepravilne isporuke, gubitaka na teini i jaini
i carinskih kazni.
Obiljeavanje mora biti jasno i precizno. Boja oznaka mora biti jasno
istaknuta u odnosu na boju paketa; to je obino crna boja. Alternativno, znakovi
se mogu nalaziti na ljepljivim etiketama. Gdje god je mogue treba
upotrebljavati crne simbole na bijeloj pozadini. Kad god je obiljeavanje
postignuto direktnim nanoenjem na paket, kao i kada se koriste ljepljive
etikete, mora se voditi rauna da se obezbijedi jasno i trajno obiljeavanje.
Kompletno obiljeavanje mora se sastojati iz sljedeih djelova:
1. Transportna oznaka:
- identifikacioni znak (kao to su npr. inicijali imena kompanije
primaoca ili poiljaoca),
- identifikacioni broj (kao to je na primjer broj narudbenice),

101
- ukupan broj jedinica u cjelokupnoj poiljci (na primjer, paleta),
- broj paketa u poiljci (na primer 5/12 ili 5-12),
- mjesto isporuke.
2. Informaciona oznaka:
- zemlja porijekla (izjava o zemlji porijekla je esto obavezna; u
nekim sluajevima kada ova informacija nije poeljna i ako se obje
strane sloe, moe biti izostavljena),
- oznaka teine paketa,
- dimenzija paketa (prema standardu u centimetrima).
3. Uputstvo o rukovanju - posebno se istie:
- Da li je paket osjetljiv na vlagu i toplotu?
- Da li je lomljiv?
- Gdje treba da se nalazi vrh tereta?
- Gdje mu je teite?
- Gdje ga treba zahvatiti pretovarnim sredstvom?
Simboli o uputstvu za rukovanje paketima podlijeu meunarodnom
standardu ISO R/780 i odgovarajuem nacionalnom standardu. Adekvatni
simboli prevazilaze jezike barijere u meunarodnom transportu. Neki primjeri
simbola uputstva za rukovanje dati su u tabeli 8.2:
Tabela 8.2: Primjeri simbola za obiljeavanje paketa

8.2.6 Paleta kao logistika jedinica
Logistike jedinice (tovarne jedinice) obuhvataju sve vrste pakovanja
materijala i proizvoda od elementarnih paketa do kontejnera (sl.8.5)
Palete su najrasprostranjeniji vid logistike jedinice za distribuciju i
transport paketa materijala i proizvoda.
Osnovne prednosti skladitenja i transporta u paletama:
1. Umjesto da se prenosi i pretovara vie kutija, prenosi se i pretovara
jedna paleta
2. U sistemu distribucije proizvoda ostvaruje se bolja tehnologija i
organizacija poslovanja
3. Prevoz i pretovar obavljaju se bre i kvalitetnije

102
4. Evidencije i paleta proizvoda na njima je laka i jednostavnija
5. Skrauje se vrijeme prevoza i pretovara, a prostor na svim mjestima u
distribuciji proizvoda bolje se koristi
Nedostaci:
1. U paletizaciju treba ulagati znaajne investicije
2. Paletizacija ne moe da egzistira bez drugih sredstava rada
(viljukari, kolica, elevatori, itd.)

Sl.8.5 Logistike jedinice pakovanja
Na sl.8.6 prikazana je paleta sa modularnim pakovanjem:

Sl.8.6 Paleta sa modularnim pakovanjem

103

Sl. 8.7 Naini modularnog pakovanja paleta
8.2.7 Materijali i pomona sredstva za pakovanje (ambalau)
Za pakovanje (ambalau) koriste se razliiti materijali - papir, metal,
drvo, staklo, tekstil, plastika, alu-folija, plastina folija i dr. Takoe, ambalaa
moe biti izradjena i od kombinacije razliitih materijala
Pomona sredstva za pakovanje su materijali, oprema i sredstva koji
obezbjedjuju konsolidaciju tereta, omoguuju pogodnije rukovanje ili
sprjeavaju oteenja ili pomjeranje tereta. To su razliite trake, uad, folije,
podmetai.
8.2.7.1 Drvena ambalaa
Za izradu drvene ambalae koristi se rezana graa etinara i liara, po
pravilu jeftinije vrste, kao i proizvodi prerade drveta (per ploa, furniri ).
Karakteristike ambalae napravljene od drveta:
- Vlanost: Najvanija osobina drveta je hidroskopnost. Drvo od
koga se prave drvene kutije treba da ima vlanost izmeu 12% i 15
%. Ako je vlanost drvene ambalae vea od preporuene, moe
doi do pojave korozije sadraja ambalae (ako se tu uvaju npr.
metalni proizvodi), teeg raskivanja ili rasklapanja (vaenje eksera,
zavrtnjeva i sl.) drvene ambalae, potrebe za veim brojem eksera
pri formiranju same ambalae.

104
- Dimenzije: Najvee promjene dimenzija u drvenoj ambalai se
pojavljuju u irini ambalae i na njenim ivicama, dok duina ostaje
nepromijenjena. Pored toga, ako naknadno doe do poveanja
vlanosti, moe doi do djeliminog raspadanja ambalae.
- Specifina teina: Specifina teina drveta je razliita i zavisi od
vrste drveta i njegove vlanosti. Najee se pravi razlika izmeu
tzv. mekog drveta oko 450 do 550 kg/m3 (omorika, borovina,
jela, jova, lipa, vrba, topola i sl.) i tvrdog drveta i preko 650 do
750 kg/m3 (bukva, hrast i sl.).
- Jaina: Vlano drvo ima manju jainu od suvog. Drvo sa
procentom vlage od 20 % je upola slabije od drveta sa procentom
vlage od 10 %.
Eliminisanje nedostataka drveta (po pitanju promjene dimenzija usljed
promjene vlanosti) pri proizvodnji ambalae od drveta se moe realizovati
preraivanjem drveta. U tu svrhu se koriste perploe, ploe od presovanih
drvenih vlakana, ploe od iverice, kao i drvo koje je modifikovano mehanikim
i hemijskim putem.
U zavisnosti od karakteristika i kvaliteta drveta i razliite namjene
izrauju se razliiti oblici ambalae, za razliite namjene (tabela 2):
Tabela 8.3: Kombinacije amabalae i drveta

Najei oblici drvene ambalae (sl.8.8):
- Sanduci i kutije obini ili ojaani metalnim djelovima; Danas se
sve rjee koriste sanduci od masivnog drveta i koriste se prije svega
za metalnu robu, kao to su ekseri.
- Gajbe od drvene ambalae uglavnom dominiraju gajbice za
pakovanje voa i povra.

Sl.8.8 Najei oblici drvene amabalae
- Bave i burad - od masivnog drveta - za pakovanje tene, prakaste
i robe u obliku paste. Burad male zapremine (do 20 litara)

105
pojavljuju se kao komercijalna ambalaa, a veih zapremina (do
100 litara) kao transportna ambalaa. U praksi je prisutan trend da
se drveni burii manjih zapremina sve vie susptituiu buriima od
plastine mase.
- Ramovi, pregrade i palete (sl.8.9)

TEKSTILNA AMABALAA

Sl.8.9 Ramovi, pregrade i palete
8.2.7.2 Tekstilna ambalaa
Tekstilna ambalaa se proizvodi od vlakana ivotinjskog (vuna, svila i
sl.8.10) i sintetikog porekla (npr. celulozna vuna). Od ove ambalae proizvode
se uglavnom vree razliitih dimenzija, razliite gustine tkanja, sa razliitim
nainom vezivanja i zatvaranja.
Prednosti primjene ove ambalae su:
- relativno dobra zatezna vrstoa,
- mala teina i zapremina prazne ambalae.
Nedostaci primjene ove ambalae su:
- osjetljivost na vlagu, mikroorganizme, svjetlost i druge uticaje
(posebno ambalaa od prirodnih vlakana),
- relativno laka zapaljivost,
- propustljivost.


106

Sl. 8.10 Tipini oblici tekstilne ambalae
U cilju prevazilaenja propustljivosti tekstilne ambalae, primjenjuje se
impregnacija tkanine (kvaenje ili potapanje neke tkanine uljem ili mau), a za
odreene vrste i gumiranje (npr. za cerade), kao i drugi oblici oplemenjavanja.
Zapaljivost se moe smanjiti potapanjem u specijalne rastvore.
Za proizvodnju tekstilne ambalae se koristi juta, kudelja, lanene i
pamune tkanine, tkanine izraene od tvrdih vlakana (agave, manilske konoplje
i sl.).
Koristi se za pakovanje voa, povra, itarica i drugih proizvoda, pri
emu kod nekih proizvoda omoguava biohemijske procese prilikom transporta
(juno voe i dr.).
Provjera kvaliteta tekstilnog materijala se realizuje:
- Ispitivanjem zatezne vrstoe, gustine tkanja, teine tkanine po
kvadratnom metru.
- Provjerom skupljanja tkanine poslije kvaenja i dr.
Ova ambalaa je po pravilu nepovratna.
8.2.7.3 Metalna ambalaa
Pod metalnom ambalaom se podrazumijeva ambalaa izraena od
metalnih traka i folija posebnim postupcima: zavarivanjem, lemljenjem,
izvlaenjem, kairanjem.
Zbog svojih dobrih karakteristika kalaj je prvi metal koji se koristio za
pakovanje. On je otporan na koroziju, moe se obloiti preko jeftinijih metala
(to je dovelo do nastanka i upotrebe kontejnera) i vrijednost mu je uporediva sa
srebrom.
Za izradu metalne ambalae koriste se razliiti metali i legure. Ova
vrsta ambalae ima izvanredne mehanike i fizike osobine, a nedostatak nekih
od njih je:
- nedovoljna hemijska otpornost,
- podlonost koroziji,
- vea masa i cijena u odnosu na papirnu, drvenu, plastinu i tekstilnu
ambalau.
Zatita od korozije se ostvaruje bojenjem, galvanizacijom,
plastifikacijom i drugim postupcima.

107
Osnovna podjela metalne ambalae je na ambalau od finog i tekog
lima.
Ambalaa od finog lima obuhvata konzerve, razne oblike kanti,
aerosole, folije i tube (sl.8.11).

Sl.8.11 Ambalaa od finog lima
U novije vrijeme ambalaa od finog lima se koristi za pakovanje
aerosola, pri emu aerosol podrazumijeva stanje rasprenih djelia vrstog ili
tenog materijala u gasovitoj ili parnoj fazi aktivatora, koji zajedno sa
aktivatorom predstavljaju stabilan sistem. Kada se ovaj sistem zatvori u
metalne, plastine ili druge boce, postie se odreeni pritisak aktivatora.
Otvaranjem ventila za rasprivanje, iz boce izlazi rasprena sadrina u
obliku magle ili dima (sl.8.12).

Sl.8.12 razni oblici aerosol limenki

108
Ambalaa od tekog lima se koristi po pravilu za transportnu ambalau.
Teki lim se pravi od crnog lima, aluminijuma i lima od nerajueg
elika. Primjenjuju se razliita konstruktivna rjeenja (sl.8.13)
- burad sa poklopcem,
- burad bez poklopca (sa otvorima za isipanje i usipanje),
- kante i druga rjeenja oblika i fiksiranja poklopca,
- oblik boca za gasove pod pritiskom.
Burad od aluminijuma se prave do 100 litara zapremine, meutim,
burad od crnog i nerajueg lima su 200 do 225 litara, a mogu se praviti i
zapremine od vie stotina litara.

Sl.8.13 Razni oblici amabalae od tekog lima
8.2.7.4 Staklena ambalaa
Staklo ima iroku primjenu u izradi potroake i komercijalne
ambalae.

Sl. 8.14 Tipini oblici staklene amabalae
Prednosti stakla za izradu ambalae su:
- velika hemijska otpornost,
- lako se uobliava,
- lako se pere,
- ne stvaraju se toksini proizvodi pakovanjem u staklenu ambalau,
- ne daje miris,
- otporno je na atmosferske uticaje i
- nepropustljivo je za mikroorganizme, gasove i tenosti.
Osnovni nedostaci su:
- laka lomljivost,
- relativno velika teina,
- slaba zatita od uticaja suneve svjetlosti,

109
- nepogodnosti stavljanja stakla u transportnu ambalau,
- nepotpuno korienje tovarnog prostora (zbog oblika ambalae)
- ponovna upotreba staklene ambalae zahtijeva specijalno ienje i
pranje ili sterilizaciju.
8.2.7.5 Plastina ambalaa
Sintetiki polimeri predstavljaju nove materijale, koji se danas masovno
primjenjuju pri izradi razliitih vrsta proizvoda i ambalae. Zahvaljujui svojim
specifinim fizikim, hemijskim i mehanikim osobinama, plastina ambalaa
je vrlo brzo osvojila trite.
Plastina ambalaa se izrauje od plastinih masa:
- termoplastine mase na bazi celuloze i vjetakih smola (polimerne
i polikondenzacione plastine mase); termoplastine mase su
postojane na temperaturama do 100 C
- termostabilne mase su postojane na temperaturama iznad 100C
- proteinske
Prednosti plastine ambalae su:
- relativno laka proizvodnja, sa malim utrokom energije i vremena, a
samim tim je i mala cijena
- mogunost postizanja specifinih svojstava, najrazliitijih oblika i
dimenzija (to nije uvijek sluaj sa ostalim materijalima)
- dobre mehanike, fizike i hemijske osobine, zbog kojih u velikoj
mjeri zamjenjuje ostale materijale za ambalau
- mala specifina teina
- dobar je toplotni i elektrini izolator
- otporna je na atmosferske i hemijske uticaje
- uglavnom dobra otpornost na mikroorganizme (sem plastike na bazi
celuloze)
- lako se boji i prerauje
- ne moraju da se presvlae zatitnim materijalima da bi bile otporne
na koroziju, to upuuje na male trokove odravanja
- u proizvodnji se relativno lako dobijaju glatke povrine (pogodne za
tampu), to je posebno znaajno za proizvodnu i komercijalnu
ambalau
- dobra jaina i tvrdoa
- ambalaa je nepovratna
Nedostaci plastine ambalae su:
- manja otpornost na visoke temperature (mada se novim postupcima
proizvodi i termootporna plastika za temperature preko 2000 C).
- neki plastifikatori koji se dodaju plastici tokom proizvodnje
ambalae onemoguavaju njenu primjenu za pakovanje
prehrambrenih namirnica

110
Tipini oblici ambalae od plastinih masa su: boce, gajbe, korpe,
baloni, kante, burad i dr, folije od kojih se proizvode tube, vree i sl.
Od polimera se esto proizvodi ambalaa za prehrambene namirnice
ambalaa od polietilen tereftalata (PET ambalaa), iji su veliki komercijalni
obim i visok kvalitet predstavljali pravi izazov za reciklovanje. Pored PET
predmeta tu su jo i PET vlakna i PET filmovi kao predstavnici polimernih
materijala (sl.8.15).
Neke od prednosti primjene PET polimera kao materijala za izradu
ambalae su:
- visoka taka topljenja, izmeu 255 - 260 C,
- visoka otpornost polimera na niskim temperaturama, do (- 60) C,
- visoka otpornost na zapaljivost, do 502 C,
- visoka transparentnost (providnost) amblae, do 99%,
- izvanredna barijerna svojstva na prolaz gasova, vodene pare i
hemijskih agenasa,
- dobra mehanika svojstva - prije svega, zatezna vrstoa, istezanje,
- izvanredna otpornost na dejstvo veine hemikalija,
- nekodljivost za ivotne namirnice i napitke.
Sva navedena svojstva PET-a vezana su za pakovanja ivotnih
namirnica, pa se zato podvrgavaju odredenim testovima i ispitivanjima, nakon
kojih se daju odgovarajui sertifikati.

Sl.8.15 PET ambalaa
Mogui nedostaci prilikom primjene PET ambalae:
- PET boce se ne mogu koristiti za viekratnu upotrebu jer se kvalitet
PET boca smanjuje na povienim temperaturama,
- boce se moraju prati rastvorom deterdenta u vreloj vodi, ime
mogu izgubiti neke svoje mehanike karakteristike (dananji
kvalitet PET boca izdrava uslove toplog punjenja; meutim, ako bi
se to deavalo vie puta, pri emu bi se svaki put boce prale
rastvorom deterdenta bliskom temperaturi kljuanja, kvalitet bi im
naglo opao i boce bi izgubile zatitna svojstva).


111
8.2.7.6 Kompleksna ambalaa
Nedostaci koji se pojavljuju kod razliitih vrsta amblaa se mogu
potpuno ili djelimino prevazii spajanjem dva ili vie materijala. Tako
dobijena ambalaa se naziva kompleksnom ambalaom.
Ako jedan od materijala ima dominantne osobine, a drugi slui samo za
otklanjanje odreenog nedostatka (npr. propustljivost vode), onda se to naziva
oplemenjenim materijalom (npr. oplemenjena hartija, oplemenjena
aluminijumska folija i dr.).

Sl.8.16 Vrste tetra pakovanja
Proizvodnja kompleksnih folija koje ne proputaju gasove omoguava
sterilizovano pakovanje radi postizanja vee trajnosti proizvoda koji su podloni
dejstvu kiseonika, tj. vazduha. Takav proizvod se mainski puni u kese, vakum
pumpom se potom isisava vazduh i na kraju se otvor kese zatvara zavarivanjem;
posle vakumiranja, prazan prostor se moe ispuniti inertnim gasom (najee
azotom).
Neke vrste kompleksne amblae se izvode od kartonske podloge sa
niskim bonim stranicama u koju se slau manje jedinice proizvodnog
pakovanja, preko kojih se postavlja navlaka od termoskupljajue folije. Nakon
zagrijavanja, ova folija se skuplja za cca 30%, ime se dobija veoma kompaktna
jedinica (sl.8.17), sa daleko boljim mehanikim osobinama u odnosu na
kartonske kutije.

Sl.8.17 Primjeri kompleksne ambalae

112
Takoe, plastina folija prua mnogo bolju zatitu od vlage, krae,
postie atraktivniji izgled jedinice pakovanja, a pri tom primjena ove vrste
pakovanja obezbjeuje nie logistike trokove. Proces primjene ovog tipa
ambalae se po pravilu izvodi na automatizovanim mainama.
8.2.8 Povratno i nepovratno pakovanje
Nepovratna ambalaa (jedinice pakovanja) koristi se jednokratno i
potom se odlau na deponiju kao otpad ili za recikliraju. Ovaj oblik ambalae
koristi se onda kada ponovno korienje nije ekonomski opravdano.
Povratna ambalaa (jedinice pakovanja) koristi se vie puta i na taj
nain smanjuje se ukupna koliinu otpada, ali i ukupna koliina ambalae u
upotrebi. Ponovna upotreba, prirodno, podrazumijeva i veu robusnost
pakovanja. Ova vrsta ambalae podrazumijeva niske trokove ponovne upotrebe
i potom se odlae na deponiju kao otpad ili recikliraju. Ovaj oblik ambalae
koristi se onda kada ponovno korienje nije ekonomski opravdano
8.2.9 Kontejneri i kontejnerizacija
Kontejneri su, slino paletama, predmet razliitih definicija. U osnovi,
kontejner oznaava vei sanduk kutiju paralelopipednog oblika, dizajniranu
sa ciljem smjetaja veeg broja manjih jedinica pakovanja u jednu veu.
Motivi kontejnerizacije su identini onima koji su pomenuti kod paleta,
ali je stepen ukrupnjavanja ovdje vei, posebno u sluaju velikih ISO
kontejnera, ime se kao posljedica snienja manipulativnih trokova sa
poveanjem jedinice ukrupnjavanja u jo znaajnijoj meru racionalizuju
logistiki procesi, ubrzava transport i poveava stepen zatite tereta.
Prema definiciji internacionalne organizacije za standardizaciju ISO,
kontejner se definie kao metalna posuda za realizaciju transportno-pretovarno -
skladinih procesa, koja ima zapreminu od najmanje 1 m
3

i koja ispunjava
sljedee uslove:
- jednostavan utovar i istovar,
- da ima sve neophodne elemente koji obezbjeuju brz, racionalan
utovar, istovar i pretovar u realizaciji transportnih lanaca,
- da omogui tehniko - tehnoloku integraciju prevoznih sredstava
razliitih vidova transporta bez intervencija na teretu,
- da posjeduje takve osobine i mehanike karakteristike da moe da
obezbijedi realizaciju velikog broja ciklusa.
Detaljnije o kontejnerima u taki 12.2.
LOGISTIKA 9. Servisiranje

113

9. SERVISIRANJE KORISNIKA I PROIZVODA

9.1 DEFINICIJA I STRUKTURA SERVISIRANJA
Servisiranje - servicing (usluga) korisnika ili servis isporuke su
dopunske usluge uz osnovnu uslugu isporuke proizvoda korisniku.
Servisiranje proizvoda je aktivnost odravanja proizvoda u garantnom i
vangarantnom roku (dopunske usluge korisniku). Navedene usluge (dopunske)
su output logistikog sistema preduzea.
Servisiranje korisnika i proizvoda je osnova konkurentske prednosti na
trzitu i sastoji se od vie komponenti:
- identifikacija najvanijih komponenti servisiranja,
- rejting (relativni) komponenata,
- odredjivanja pozicije preduzea po komponentama u odnosu na
konkurenciju,
- odredjivanje servisa po segmentima na tritu,
- formiranje "servisnog paketa" kao trine ponude,
- upravljanje realizacijom servisa (planiranje, izvrenje, kontrolisanje
kvaliteta, rokova, trokova itd).
9.2 KOMPONENTE SERVISIRANJA
Komponente servisiranja su viestruke i o svakoj od njih mora se
paljivo voditi rauna, zato to svaka od njih u velikoj mjeri utie na trini
uspjeh proizvoda i proizvoaa.
Komponente servisiranja mogu se identifikovati kao:
1. duina perioda od prijema porudbine do isporuke kupcu (ciklus
izvrenja porudbine),
2. frekvencija isporuka,
3. pouzdanost isporuka,
4. raspoloivost zaliha,
5. kontinualnost ponude asortimana,
6. kompletnost ispunjenja porudbina,
7. spremnost za izvrenje hitnih isporuka,
8. ogranienja veliine porudbine,
9. pogodnost naruivanja,
10. fleksibilnost radnog vremena u kojem se isporuke vre,
11. tanost fakturisanja,
12. postupak reklamacije,
13. kvalitet prezentacije prodajno - uslunih performansi,
14. pomo pri neposrednoj kupovini,
15. redovni kontakti prodajnih izvrilaca sa kupcima,

114
16. kreditni uslovi,
17. uredno reagovanje na upite kupaca itd.
9.3 SERVIS KORISNIKA - POTROAA
Servis potroaa ima tri faze koje sainjavaju tri grupe elemenata
(sl.9.1):
- predtransakcioni elementi,
- transakcioni elementi i
- posttransakcioni elementi

Sl.9.1 Struktura servisa potroaa korisnika
9.3.1 Utvrivanje rejtinga i konkurentske pozicije preduzea
Utvrdjivanja rejtinga komponenti servisiranja i konkurentske pozicije
preduzea na tritu obavlja se efakisno pomou anketa:
- Za utvrdjivanja rejtinga komponenti servisiranja uobiajen nain je
anketa (primjer):

SERVIS
POTROAA
Predtransakcioni elementi:
Utvrivanje paketa SP
Upoznavanje kupaca sa paketom SP
Organizovanje straukture koja podrava SP
Kreditni uslovi
Uslovi plaanja itd.
Transakcioni elementi:
Raspoloivost zaliha
Vrijeme izvrenja porudbine
Frekvencija isporuke
Pouzdanost i tanost isporuke
Kompletnost ispunjenja isporuke
Spremnost za izvrenje hitnih isporuka
Ogranienje veliina porudbina
Pogodnodt naruivanja itd.
Posttransakcioni elementi:
Tanost fakturisanja
Garancija, odravanje, rezervni dijelovi
Reklamacije, albe, vraanje proizvoda
Pravovremena zamjena proizvoda itd.

115

- Odredjivanje konkurentske pozicije preduzea obavlja se takoe
pomou anketa (primjer):

Naziv preduzea:.........................................................................................................
Adresa, telefon, e-mail:...............................................................................................
ANKETNI UPITNIK
Ocijenite znaaj pojedinih od navedenih komponenti servisa isporuke, bitnih za vae odluivanje o
kupovini, pripisivanjem vrijednosti od 1-10 svakoj komponenti.
R.br. Komponenta Broj poena
1. Vrijeme izvren ja porudbine .................
2. Frekvancija isporuke .................
3. Pouzdanost isporuke .................
4. Raspoloivost proizvoda .................
5. Tanost (kompletnost) isporuke .................
6. Spremnost za izvrenje hitnih isporuka .................
7. Organienje minimalne veliine porudbine .................
8. Fleksibilnost radnog vremena za isporuku .................
9. Pogodnodt naruivanja .................
10. Tanost fakturisanja .................
11. Uvaavanje reklamacija .................
12. Redovni kontakt sa prodavcima .................
13. Kreditni uslovi .................
14. Uslovi plaanja .................
15. ............................................................................. .................
Ocjena rejtinga servisiranja
Ukupan broj poena (UBP) .................
Mogui broj poena (MBP) ( X x 10) .................
Ocjena uspjenosti (OU) OU=UBP/MBP100 % .................

Datum Obradio
Naziv preduzea:.........................................................................................................
Adresa, telefon, e-mail:...............................................................................................
ANKETNI UPITNIK
Ocijenite nivo i kvalitet servisa potroaa navedenih ponuaa po pojedinim nivoima komponenti i u
cjelini, na bazi dosadanjeg iskustva koje imate u saradanji sa njima. Moete dodati jednog za vas bitnog
dobavljaa koji nije naveden. Ocijenite ih broijevima od 1 do 5.
R.br. Komponenta D o b a v lj a i
A B C X
1. Vrijeme (duina) isporuke
2. Raspoloivost proizvoda
3. Uslov plaanja
4. Kreditni uslovi
5. Pogodnost naruivanja
6. Servis potroaa u cjelini

Dobavljai:
A ....................................................
B ....................................................
C ....................................................
X ....................................................

116
9.3.2 Formiranje "servisnog paketa"
Servisni paket treba da sadri:
- garantovano vrijeme u kome e isporuka biti izvrena,
- definisanu minimalnu veliinu pojedinane isporuke,
- procenat raspoloivosti proizvoda na zalihama,
- procenat kompletnosti izvrenja narudbina,
- nain prijema porudbina od kupaca,
- uslovi plaanja i kreditiranja,
- obezbijedjenost rezervnim djelovima,
- postupak i pravila u vezi sa reklamacijom itd.
Servisni paket treba da ima i informacije o dopunskim uslugama
korisniku, kao to su:
- pakovanje, prepakivanje, "konfekcioniranje",
- fakturisanje,
- bankarsko - kreditni poslovi,
- pediterske i carinske usluge (uvoz - izvoz),
- tranzitne privilegije,
- administrativne usluge,
- ekstra i gratis usluge (bonusi, premije i sl.),
- osiguranje roba/proizvoda u transportu i skladitu,
- usluge "okoline" (zamrzavanje/odmrzavanje, grijenje/hladjenje,
ventilacija itd).
9.3.3 Upravljanje realizacijom servisa
Upravljanje realizacijom servisa obuhvata sljedee faze:
1. praenje izvrenja elemenata servisiranja (po kvalitetu, rokovima
itd),
2. analiziranje neusaglaenosti izmedju primijenjenih standarda i
realizacije,
3. sprovodjenje korektivnih i preventivnih mjera u cilju eliminisanja i
sprecavanja pojava neusaglaenosti.
9.3.4 Take kvaliteta usluge i korisnika
Mogua mjesta take, na kojima dolazi do stvaranja razlike izmeu
oekivanog i opaenog nivoa usluge kvaliteta usluge su :
- opaanje korisnikovog oekivanja nivoa servis stepena,
- definisanje specifikacije elemenata strukture servis stepena,
- realizacija servisa,
- komunikacija sa korisnikom

LOGISTIKA 10. Unutranji transport

117

10. UNUTRANJI TRANSPORT

10.1 TRANSPORT KAO LOGISTIKA SNABDIJEVANJA I
DISTRIBUCIJE
Transport kao osnovna logistika procesa snabdijevanja i distribucije
sastoji se iz tri sistema koji su meusobnoj interakciji (sl.10.1):
- unutranji transport (meuoperacijski transport ili unutranji
industrijski transport),
- spoljanji industrijski transport i
- spoljanji transport (javni saobraaj)

Sl.10.1 Osnovna podjela transporta u procesu snabdijevanja i
distribucije
Unutranji transport je u funkciji tehnologije proizvodnje i skladita,
kao i povezivanja sa spoljanjim industrijskim i javnima saobraajem.
Spoljanji industrijski transport je vrsta javnog transporta (uglavnom
drumski i eljezniki saobraaj, kao i cijevni transport). Ovaj transport
TRANSPORT
(logistika snabdijevanja i
distribucije)
Unutranji transport
(unutranji industrijski
transport)
MEHANIZACIJA I
MAINE
Spoljanji
industrijski
transport
Spoljani transport
(javni saobraaj)
Vazduni
Drumski
eljezniki
Vodeni
Cijevni
Drumski
eljezniki
Cijevni
Neprekidni
(kontinualni
transport)
Prekidni
(ciklini
transport)
INTEGRALNI
SAOBRAAJ

118
predstavlja vezu izmeu industrijskih kapaciteta i centara distribucije sa javnim
saobraajem.
Javni transport je drumski, eljezniki, vodeni, avionski, cijevni i
kombinovani (integralni) saobraaj.
Razlika izmeu spoljanjeg industrijskog transporta i spoljanjeg
(javnog) transporta je u tome to je industrijski transport ogranien na prostor
sistema koji opsluuje i povezuje unutranji i spoljanji (javni) transport, pri
emu ima sve karakteristike javnog saobraaja, a ine ga: sredstva drumskog
saobraaja, sredstva eljeznikog saobraaja, rjee sredstva vodenog saobraaja,
iare, pneumatski i hidraulini saobraaj.
Spoljanji industrijski transport nije povezan sa tehnikim procesom
proizvodnje, ve ga karakterie dovoz sirovina do fabrike i odvoz gotovih
proizvoda od fabrike do punkta predaje javnom transportu.
Spoljanji (javni) transport poinje tamo gdje se zavrava proces
proizvodnje. Razlika je u tome to javni transport poinje i zavrava u sferi
prometa, a spoljanji industrijski se produava do procesa proizvodnje i time
ostvaruje znaajan dio funkcije spoljanjeg (javnog) transporta. (U daljem tekstu
spoljanji (javni) transport zamjenjuje se izrazom transport)
Savremeni transport ima kombinovani karakter, to predstavlja
posljedicu standardizacije paletnog sistema i kontejnerizacije, kao i uvoenje
automatizacije. To je transport koji se obavlja istim transportnim sudom, a pri
tom se koriste najmanje dva vida transporta.
Ako se roba usput pretovara, onda se radi o odvojenom transportu, a to
nije kombinovani.
Ako se transport vri samo jednim vidom i to od vrata do vrata, rije je
o direktnom transportu.
Korienjem kombinovanog transporta stvara se transportni lanac iji je
cilj skraenje vremena prevoza i smanjenje trokova. Da bi se to ostvarilo
neophodna je saradnja svih uesnika u transportnom lancu.
10.2 KARAKTERISTIKE UNUTRANJEG TRANSPORTA
Sredstva za unutranji transport imaju funkciju da olakavaju i
ubrzavaju meuoperacijski transport u procesu utovara, pretovara i istovara
materijala, poluproizvoda i proizvoda. Ona se projektuju da racionalizuju
procese proizvodnje.
Izbor unutranjih transportnih sredstava zasniva se na boljem
povrinskom i zapreminskom iskorienju.
Sredstva za unutranji transport (unutranji industrijski transport) dijele
se na: sredstva za neprekidni (kontinualni transport) i sredstva za prekidni
(ciklini) transport.
Zadatak pomonih transportnih sredstava je da pored povezivanja
operacija procesa povezuju unutranji i spoljanji transport, to je posebno
znaajno u skladinim prostorima.

119
10.3 SREDSTVA ZA NEPREKIDNI (KONTINUALNI) TRASPORT
Sredstava za neprekidni transport su raznovrsna po vie podjela kako je
to prikazano na sl.10.2.

Sl.10.2 Vrste sredstava za neprekidni transport
Prema lokaciji u odnosu na proizvodni proces koji opsluuju, sredstva
za neprekidni transport mogu biti: podna, ispod poda i iznad poda (sl.10.3)

Sl.10.3 Pozicija sredstva za unutranji transport

120
1.Transport po podu odvija se pomou transportnih sredstava koja se
kreu po podu radionice, odnosno skladita. Ova sredstva mogu da budu vezana
za liniju kretanja ili da se kreu potpuno slobodno.
Slobodna sredstva na tlu upotrebljavaju se u razliite svrhe gdje ima
dovoljno prostora medju mainama. Kod viespratnih prostorija potrebno je
upotrebiti dizalice.
Za tovare od 1.000 kg upotrebljavaju se runa transportna sredstva.
Transportna sredstva na mainski pogon prevoze robu teine 3.000 kg, a
prevozna sredstva sa prikolicom do 15.000 kg. Prednost slobodnih transportnih
sredstava je u njihovoj prostornoj nezavisnosti i prilagodljivosti potrebama
tehnolokog procesa.
Vezana transportna sredstva na inama koriste se za tee tovare i vee
razdaljine.
2.Transport ispod poda je karakteristian po tome to se transportni
proces odvija ispod povrine poda. "Podzemni" transport ne zauzima prostor,
koji ostaje na raspolaganju za smjetaj sredstava za rad (maina), kretanje
radnika i cirkulaciju transporta koji se odvija po podu.
Transport ispod poda uglavnom slui za odvoz otpadaka, koji propadaju
kroz reetkastu podlogu ugradjenu u pod.
3. Transport iznad poda se odvija iznad tehnolokog procesa, odnosno
iznad radnika, oslobadjajui povrinu radionice za smjetaj maina i radnika.
Iznad poda se odvija transport pomou viseih transportera ili pomou
viseih i mostovskih kranova.
Prilikom planiranja pomonih transportnih sredstava obavezno se vodi
rauna o sljedeem:
- rasporedu radnih mjesta,
- tehnolokom procesu proizvodnje,
- obimu proizvodnje,
- izboru transportnog sredstva i opreme,
- utvrdjivanju vremena potrebnog za transport,
- utvrdjivanju broja transportnih sredstava,
- trokovima unutranjeg transporta.
10.3.1 Kliznice
Kliznice spadaju u grupu sredstava koja koristei silu gravitacije
obavljaju posao praktino bez trokova elektrine energije (sl.10.4). Jednostvne
su konstrukcije, tj. imaju klizni kanal koji je postavljen pod odreenim
nagibom. Ugao nagiba zavisi od karakteristike robe, koeficijenta trenja izmeu
robe i materijala kliznice i eljene brzine kretanja.
Materijali koji se transportuju mogu biti rasuti i komadni. Veoma je
pogodno kada izmeu mjesta nastanka zahtjeva i mjesta zavretka zahtjeva
postoji odgovarajua visinska razlika koja omoguuje njegovu primjenu.

121

Sl.10.4 Gravitaciona kliznica Sl.10.5 Spiralne kliznice
U situacijama kada nema dovoljno prostora da se u jednom pravcu
razvija kliznica, mogua je primjena spiralne kliznice (sl.10.5).
Tipina mjesta primjene kliznice su:
- u skladitima i distribuciji,
- potanskim centrima za pakete i pisma,
- proizvodnji,
- rukovanje sa proizvodima u vreama,
- novinske i tamparske kue,
- rukovanje prtljagom na aerodromima,
- pogoni za preradu hrane itd.
U proizvodnim procesima mogu da se koriste kao veza izmeu dva
sistema kontinualnog transporta (sl.10.5).

Sl.10.5 ema kontinualnog transporta
U tehnolokom smislu, kliznice se efikasno primjenjuju i kao mjesta
akumulacije ispred radnih mjesta, povezivanje proizvodnih linija i slino.
10.3.2 Konvejeri
Primjena konvejera tipina je za serijsku i masovnu proizvodnju.
Konvejeri svojim osnovnim tehnikim rjeenjima omoguavaju savlaivanje

122
nagiba. Oni koriste svoju treu dimenziju visinu, za razvijanje saobraajnog
puta iznad objekata koje opsluuju.

Sl. 10.6 Primjena konvejera u montai opreme
Konvejeri ostvaruju veliku proizvodnost, a regulisanjem brzine
omoguava se usaglaavanja kretanja sa taktom rada na radnim mjestima, koje
spaja linija konvejera. Po pravilu, konvjeri se koriste pri radu sa komadnim
materijalima (sl.10.6).

Sl.10.7 Kovejerski transport kretanja materijala
Mrea saobraajnica moe da bude izvedena u rasponu od veoma
jednostavnog oblika (zatvorena jednostruka linija konvejera), do kompleksnih
mrea, pri emu se koriste posebni sistemi pogona i upravljanja za kretanje
kolica po inama. Na slici 10.7 prikazana je jedna tehnoloka linija za
antikorozivnu zatitu, u kojoj je konvejer sredstvo za realizaciju svih kretanja
materijala.

123
Kada se transportuju tei komadi, to optereuje noseu konstrukciju,
tada se primjenjuje rjeenja da se staza ili dio staze postavlja na pod objekta -
podni konvjeri (sl.10.8).

Sl.10.8 Podni konvejerski transport
Na sl.10.9 prikazane su dvije varijante vuenja kovejera sa kretanjem
po povrini pogona.

Sl.10.9 Varijante vuenja podnih konvejera
10.3.3 Trakasti transporteri
Trakasti transporteri su iroko primijenjeno meuoperacijsko sredstvo,
zbog relativno jednostavne konstrukcije, visoke proizvodnosti i efektivnosti
(pouzdanosti, gotovosti i funkcionalne podobnosti). Po pravilu su prisutni pri
radu sa rasutim materijalima, ali veliku primjenu imaju i pri transportu manjih
komadnih materijala (sl.10.10).

124
Zbog naina rada (kontinualno ili u taktu), u proizvodnim sistemima su
pogodni za primjenu u intenzivnim radnim procesima, gdje je neophodan
vremenski usaglaen rad na vie radnih mjesta.

Sl.10.10 Tipovi trakastih transportera
Trakasti transporteri se izrauju za razliite duine transportnog puta,
irine, nagiba i dr. Trake se prave od razliitih materijala, sa valjcima razliitih
tipova. Pogon je obino elektromotorni, a tehniki detalji zavise od materijala
koje prenose, mjesta primjene, uslova rada itd.
Problemi koji mogu nastati zbog osjetljivosti gumene trake na uticaj
robe sa otrim ivicama, prevazilaze se primjenom drugih materijala pletene
eline ili plastine mree (sl.10.11)

Sl.10.11 Trake od eline ili plastne mree
Netipina rjeenja trakastog transportera su tzv. magnetne trake, kojim
se rjeavaju problemi transporta feromagnetnih roba pod veim nagibom
transportovanja (sl.10.12).
Feromagnetne trake se upotrebljavaju i za detekciju prisustva gvozdenih
djelova i opiljaka u rasutim teretima.


125

Sl.10.12 Feromagnetna traka

Sl.10.13 Vakuum transportna traka
Vakuum transportne trake su napravljene od perforirane trake, sa
specijalnim noseim ramom u kome vlada podpritisak i koji omoguava
vakuum efekat (sl.10.13). Koriste se po pravilu za lake materijale, pogodnog
oblika, kao to je papir i sl.
Zbog potencijalne opasnosti pri radu, na trakastim transporterima
ugrauju se, shodno potrebi, razni sigurnosni ureaji (prekidai, senzori,
monitori brzine kretanja i dr), koji e signalizirati opasnost i/ili zaustaviti rad
trake (sl.10.14).

Sl.10.14 Primjeri sigurnosnih ureaja na trakama

10.3.4 Valjkasti transporteri
Smisao valjkastih transportera je da se na transportnom putu postave
kotrljajui elementi na koje se oslanja teret, pa umjesto klizanjem, njihovo
kretanje nastaje kotrljanjem (sl.10.15). Primjenom odgovarajuih nagiba
dejstvom gravitacije valjkasti transporteri dobijaju puni smisao.
Valjkasti transporteri se koriste u razliitim djelatnostima
proizvodnim procesima, skladinim sistemima, robno distributivnim centrima.
Za razliku od trakastih transportera koriste se u znatno teim uslovima rada - sa
komadima i do nekoliko tona, pa i desetina tona, sa visokim temperaturama, sa
otrim ivicama itd.


126
Sl.10.15 Valjkasti transporteri
Zavisno od zadataka i uslova rada, valjaksti transporteri imaju razliita
konstruktivna rjeenja po dimenzijama, vrsti kotrljajuih elemenata,
mogunosti promjene geometrije i duine staze.
Na mjestima promjene pravca se primjenjuju dodaci, zavisno od
karakteristika transportera (sl.10.16).

Sl.10.16 Ureaji za promjenu pravca na valjakstim transporterima
Teret na valjkastim transporterima esto se prenosi u razliitim
pravcima, za to se koriste razna rjeenja pri spajanju, razdvajanju i
kombinovanju tokova u pojedinim takama (sl.10.17).

127

Sl.10.17 Primjeri granjanja valjakstih transportera
Za upravljanje tokovima na valjkastim transporterima koriste se ureaji
za kontrolu protoka i zaustavljanja kretanja jedinica tereta (sl.10.18). Kod
kompleksnih sistema valjkastih transportera primjenjuje se automatizacija ovih
sistema.

Sl.10.18 Transporteri sa ureajima za regulaciju kretanja
10.3.5 Elevatori
Namjena elevatora je kontinualno podizanje tereta (rasutog ili komadnog) na
odreenu visinu. Konstrukcije elevatora zavise od uslova u kojima se koriste i
veoma su raznovrsne, jedan od tipova prikazan je na sl.10.19.
10.3.6 Puni transporter
Namjena punih trasportera je da transportuju rasute terete. Razliitih su
konstrukcija a jedan od njih prikazana je na sl.10.20.

128

Sl. 10.19 Elevator Sl.10.20 Puni trasporter
10.4 SREDSTVA ZA PREKIDNI (CIKLINI) TRASPORT
Sredstva za prekidni transport su raznovrsna po vie podjela kako je to

Sl.10.21 Vrste sredstava za prekidni (ciklini) transport


129
10.4.1 Dizalice
U sredstvima za transport i manipulaciju sa ciklinim dejstvom, dizalice
predstavljaju grupu najire primjenjivanih sredstava u rukovanju materijalima.
Oblasti primjene su izuzetno razliite luke, transportni centri, servisi, fabrike
hale, radionice itd.
Konstrukcija dizalica zavisi od nosivosti, predmeta koji se transportuje,
zahvatnih naprava (pribora za dizanje), vrste transportnog puta, naina
upravljanja, mogunosti nadgradnje itd.
Osnovna podjela dizalica prema konstrukcionom rjeenju je na:
- mosne
- portalne (ramne)
- konzolne
10.4.1.1 Mosne dizalice
Mosne dizalice se u velikoj mjeri primjenjuju u industrijskom, preteno
procesnom transportu, velikim skladinim prostorima, ali i u drugim
djelatnostima (sl.10.22).

Sl.10.22 Primjeri primjene mosnih dizalica
Osnovna razlika u odnosu na prethodna sredstva je u tome to pri
realizaciji transportnih zahvata ne zahtijevaju anagaovanje drumskih
saobraajnica, ve koriste treu dimanziju visinu. Predmet transporta
manipulacije, zahvaen na mjestu nastanka transportnog zahvata, podie se na
potrebnu visinu (iznad radnih mjesta, odloenih materijala i dr.) i kroz
vazduh otprema do mjesta zavretka realizacije transportnog zahvata.
U prostoru koji opsluuju mogu je prilaz bilo kojoj taki u cilju
zahvatanja-odlaganja tereta. Ovaj prostor je odreen tehno-eksploatacijskim
parametrima visinom kranske staze, poloajem mosta i kolica i nainom
zahvatanja tereta.

130
10.4.1.2 Portalne dizalice
Za razliku od mosnih dizalica, kod portalnih dizalica, saobraajnica je
na podu izvedena ili kao inska staza ili sa direktnim oslanjanjem na pod
(sl.10.23). Njihova ugradnja moe da se izvede u objektu i naknadno, to
predstavlja znaajnu povoljnost.

Sl.10.23 Primjeri portalnih dizalica
Robusna i relativno jednostavna konstrukcija omoguava primjenu i na
otvorenom (sl.10.24.a i sl.10.24.b). U brodogradilitima se srijeu portalne
dizalice nosivosti preko 1000 tona.

Sl.10.24.a Primjer portalne dizalice na otvorenom

131

Sl.10.24.b Primjer poluportalne dizalice na otvorenom
10.4.1.3 Konzolne dizalice
Konzolne dizalice su veoma popularne u proizvodnim procesima.
Jednostavnom konstrukcijom, relativno niskom cijenom i lakom montaom
prilagoavaju se transportnim zahtjevima na radnom mjestu i povezivanju
radnih mjesta koja su vezana tehnologijom osnovnog procesa.
Ima vie tipinih rjeenja postavljanja vezivanja konzolne dizalice za
graevinsku konstrukciju (sl.10.25)

Sl.10.25 Tipovi postavljanja konzolnih dizalica

132
Upravljanje konzolnim dizalicama je relativno jednostavno to je
radnik na radnom mjestu koji je istovremeno rukovalac dizalicom (sl.10.26)

Sl.10.26 primjer upotrebe konzolne dizalice
10.4.1.4 Visee prenosilice
Visee prenosilice su sredstva koja su esto prisutna u industrijskom,
preteno procesnom transportu, posebno u poslovima montae, u servisima i
drugim djelatnostima.
Princip rada se moe uporediti sa radom kolica na jednogrednoj
portalnoj ili sa mosnom dizalicom. Kolica (sa manuelnim ili motornim
pogonom) se kreu du horizontalne inske staze do mjesta zahvatanja
odlaganja. Radni dio (standardna kuka) se podie i sputa takoe manuelno ili
na motorni pogon (sl.10.27).
.
Sl.10.27 Tipovi visee prenosilice

133
Zbog svoje jednostavnosti, niske cijene, male potronje energije i
povoljnog odnosa nosivost/sopstvena teina, visee prenosilice su veoma
popularne u praksi.
Mana im je ogranien prostor dejstva i nisu pogodne kod frekventnih
zahtjeva. Kod primjene vie prenosilica na jednoj stazi, potencijalno je prisutan
problem meusobnog ometanja kada je sistem staza sloeniji.
Sloene saobraajnice zahtijevaju mjesta ukrtanja, spajanja,
razdvajanja tokova odgovarajuim elementima, koji mogu biti izvedeni kao na
narednim slikama (sl.10.28).

Sl.10.28 Sloena saobraajnica visee prenosilice
10.4.1.5 Kabl kranovi
Kabl kranovi spadaju u relativno rijetko primjenjivana sredstva,
razvijena s ciljem da rijee premoavanje na rastojanjima koja su neracionalna
za primjenu elinih konstrukcija mosta zbog racionalnosti. Sutina je u tome da
se nosei kabal postavlja izmeu dva tornja (kule), a zatim koristi za
transportovanje odreenog materijala ili robe (sl.10.29).

SlS
Sl.10.29 Izgled kabl krana sa kulama

134
Kabl kranovi se po pravili koriste kod izgradnje brana, mostova
djelimino u rudnicima (sl.10.30, sl.10.31). Mogu biti konstruisani za prenos
velikih tereta (sl.10.32).

Sl.10.30 Kabl kran u funkciji izradnje mosta

Sl.10.31 Kabl kran u funkciji izgradnje brane

Sl.10.32 Kabl kran u funkciji prenosa tekih tereta

135
10.4.2 Kolica
Osnovna sredstva za manipulaciju u proizvodnim procesima i
skladitima su kolica i viljukari.
Kolica se upotrebljavaju za manipulaciju lakim teretima u proizvodnim
radionicama i skladitima. Klasifikacija moe biti u funkciji sljedeih
karakteristika: broja i vrste tokova, predmeta koji se transportuje, nosivosti,
konstrukcije, naina pokretanja i upravljanja (sl.10.33, 10.34, 10.35).
Ova grupa sredstava spada u grupu koja je veoma fleksibilna u praksi,
nisu skupa, a ponekad se izrauju u sopstvenoj reiji. Pored runih kolica,
koriste se i razni tipovi kolica koje pokreu elektromotori.

Sl.10.33 Runa kolica na dva toka

Sl.10.34 Runa kolica na etiri toka za tee predmete

Sl.10.35 Runa kolica za specijalnu namjenu-manipulaciju sa buradima

136
10.4.3 Viljukari
Viljukari su razvijeni sa ciljem da se pomou jednog sredstva ostvari
objedinjavanje manipulativnih i transportnih aktivnosti, to je osnovni
nedostatak transportnih vozila i najveeg broja kolica.
Primarna funkcija vuljukara je manipulacija teretom, dok je
transportna funkcija sekundarna (sl.10.36).
Viljukari su obino veoma fleksibilna sredstva, relativno lako se
prilagoavaju promjenama mjesta poetka i zavretka realizacije transportnih
zahvata, elastini su po primjeni u vremenu, a svojom konstrukcijom i pogonom
biraju se prema nizu uslova vezanih za podruje rada, saobraajnice i druga
sredstva.
Sl.10.36 Viljukar u akciji
Sl.10.37 Struktura viljukara

137
Konstrukcija viljukara (sl.10.37) se moe klasifikovati prema nizu
elemenata:
broju i vrsti tokova,
vrsti pogona (elektromotor SUS),
brzina kretanja, dizanja i sputanja sa i bez optereenja,
predmetima koji se transportuju,
visina dizanja visina slobodnog dizanja,
nosivost,
spoljnje dimenzije,
irina potrebnih saobraajnica,
nadgradnja prema specifinosti zahtjeva itd.
Zbog veoma velikih efekata i povoljnosti ostvarenih primjenom
viljukara, posveen je znaajan napor razvoju i unapreenju viljukara.
Rezultat su razliiti tipovi konstrukcija viljukara, vrsta i naina
pogona, sistema upravljanja, sloenosti operacija koje mogu izvesti itd.
(sl.10.38).

Sl.10.38 Tipovi paletnih kolica i viljukara
od runih do motornih elektro ili SUS
10.4.4 Vazduni jastuci
Rjeenje koristi efekat vazdunog filma, pri emu praktino nema
direktan kontakt sa podlogom (saobraajnicom), ve praktino lebdi na tankom
vazdunom filmu.
Ova tehnologija prenoenja tereta ne zahtijeva posebnu saobraajnicu,
ali podloga mora da bude glatka i sa to manjim nagibom. Podloga se mora
pripremiti na odgovarajui nain zatvaranje otvora, riseva, pukotina, pomou
traka i folija i dr (sl.10.39)

138

Sl.10.39 Priprema podloge za vazduni jastuk
Za funkcionisanje je neophodno obezbjeenje izvora vazduha pod
pritiskom i povezivanje sa transportnim sredstvom. Pri kretanju, neophodno je
stalno snabdijevanje vazduhom pod pritiskom. Zaustavljanje se obavlja
isputanjem vazduha.
Princip rada odvija se po sljedeim fazama:
1. Teret se postavlja na noseu plou (pomou dizalice ili drugog
sredstva), miruje oslonjen na podlogu:

2. Sljedea faza je ubacivanje vazduha:

3. Kada ukupni pritisak vazduha u jastuku savlada teinu tereta,
nosea ploa se izdie, stvara se vazduni film ispod jastuka i teret praktino
lebdi bez otpora.

Vazdunim jastucima omogueno je veoma precizno pokretanje tereta
primjenom relativno male sile za potiskivanje.
Ovaj nain pokretanja tereta koristi se za zahtjeve rijetke frekvencije,
veoma gabaritnih i tekih tereta, za premjetanje i prilikom proizvodnje i
montae teke opreme (sl.10.40) i transportnih sredstava (autobusa, teretnih
vozila, vagona itd.).

139

Sl.10.40 Transportovanje korienjem vazdunog jastuka
10.5 AUTOMATSKI VOENA TRANSPORTNA SREDSTVA ZA
UNUTRANJI TRANSPORT
Kod rada niza sredstava sa ciklinim dejstvom, u velikoj mjeri je
znaajan uticaj ljudskog faktora na efikasnost i tanost rada tokom realizacije
pojedinih djelova ciklusa. To utie kako na vrijeme ciklusa, tako i na
pouzdanost rada, raspoloivost sredstava, nivo greaka u radu i dr.
Iz tog razloga su se traila rjeenja koja mogu da redukuju ili eliminiu
ovaj uticaj, to je rezultiralo danas ve relativno irokim spektrom sredstava sa
automatskim upravljanjem.
Moe se rei da uvoenje automatski voenih vozila predstavlja jedan
od najznaajnijih kvalitativnih pomaka u automatizaciji transportnih operacija u
proizvodnji, na montanim linijama, skladitima, robno-transportnim centrima,
bolnicama i terminalima.
U literaturi se obino navode neke od sljedeih tipinih prednosti
sistema sa automatski voenim vozilima, kao to su:
- znaajna fleksibilnost u promjeni transportne putanje, kao i u
pogledu prilagodavanja zahtjevima,
- relativno jednostavna ugradnja, posebno kod rjeenja baziranih na
rjeenjima upravljanja na mrei bez zahtjeva za ugradnjom fiksne
opreme (radio upravljanje, lasersko navoenje i dr. ),
- jednostavno poveanje transportnog kapaciteta uvoenjem novih
vozila, odnosno mogunost optimalnog prilagoavanja stvarnim
potrebama,
- smanjivanje oteenja robe,
- znatno humaniji uslovi rada, naroito na montanim linijama i u
uslovima rada sa prisustvom raznih opasnosti,

140
- obezbjeenje automatskog upravljanja u svim procesima
proizvodnih, skladinih i drugih sistema, kao i mogunost direktnog
povezivanja sa kompleksnim informacionim sistemima,
- podizanje organizacije na znatno vii nivo,
- radikalno smanjenje broja zaposlenih,
- neosjetljivost sistema na duinu radnog vremena i broj smjena.
Automatski voena vozila se koriste prvenstveno za realizovanje
procesa unutranjeg transporta, pa je zahtjev za malim prostorom za kretanje od
velikog uticaja. Zato se tei postizanju to manjeg radijusa okretanja, pa se
posebna panja mora posvetiti izvodenju sistema za okretanje (sl.10.42).

Sl.10.42 ema mehanizma za automatsko kretanje
vozila za unutranji transport
Automatski voena vozila se mogu klasifikovati u sljedee grupe:
- traktori (sl.10.43),
- paletna kolica (sl.10.44),
- transportna vozila (sl.10.45) i
- specijalna vozila (sl.10.46, sl.10.47).

Sl.10.43 Automatski voeni traktor za unutranji transport

141
Sl.10.44 Automatizovana paletna
kolica

Sl.10.45 Automatski voeno transportno
vozilo za unutranji transport

Sl.10.46 Vozila sa specijalnim
transporterskim elementima

Sl.10.47 Vozila sa mogunosti integracije u
proizvodne/montane linije
10.5 POMONA TRANSPORTNA SREDSTVA
Po pravilu se prilikom odvijanja fizikog toka materijala (na primjer,
transport, skladitenje, priprema na radnom mestu) preporuuju angaovanje
pomonih transportnih sredstava.
Pod tim se podrazumijevaju pomona sredstva koja objedinjuju vie
artikala u snopove (svjenjeve), odnosno tovarne jedinice.
Pomona transportna sredstva imaju pet funkcija:
- prijem i objedinjavanje transportovane robe,
- zatita transportovane robe od oteenja, krae itd,
- manipulativna sposobnost transportnih sredstava,
- skladine mogunostii,

142
- nosioci informacija.
Pomona transportna sredstva mogu se podijelitu na:
- nosee (npr. ravne palete),
- obuhvatne (npr. boks - palete, sanduci, kutije),
- zatvorene (npr. kontjeneri) i
- posebna pomona transportna sredstva.
U najvanije zahtjeve koji se uzimaju u obzir prilikom izbora pomonih
transportnih sredstava ubrajaju se:
- minimiziranje raznovrsnosti pomonih transportnih sredstava,
- tenja za formiranjem transportnih lanaca (transportna jedinica
tovarna jedinica skladina jedinica jedinica pakovanja
jedinica otpreme),
- poveanje sigurnosti primjenom pogodnog (odgovarajueg)
pomonog transportnog sredstva,
- planiranje odgovarajuih tovarnih jedinica radi poveanja uinka
pretovara i eliminisanja nepotrebnih manipulacija prilikom
pretovara.

LOGISTIKA 11.Spoljanji transport

143

11. SPOLJANJI TRANSPORT
11.1 TEHNOLOGIJE SPOLJANJEG TRANSPORTA
Tehnologija spoljanjeg transporta (u daljem tekstu transporta) bazira
se na direktnom i kombinovanom saobraaju.
11.1.1 Direktan kopneni transport
Direktan drumski transport (od vrata do vrata) ima znaajne
mogunosti i prednosti pod sljedeim uslovima:
1. kratka rastojanja prevoza
2. prevoz kvarljive i skupocjene robe na veim rastojanjima
3. za prevoz malih koliina robe kad ne postoji alternativni vid prevoza,
4. velika pouzdanost dostave i kvaliteta prevoza
Naroito je pogodan pri prevozu od vrata do vrata za rastojanja do 100
km i za malu koliinu robe, uz male eksploatacione trokove vezane za poetno
zavrne operacije. Nedostatak je dugo vrijeme utovara i istovara u odnosu na
ukupno vrijeme dostave, naroito na kratkim relacijama.
Direktan eljezniki transport je mogu kada postoji eljezniki
industrijski kolosjek i kod poiljalaca i kod primalaca. To je veoma racionalna
tehnologija transporta. Predstavlja najracionalniji i najjeftiniji prevoz robe, ali
su esto prisutni veliki gubici zbog dugog zadravanja kola usljed nepostojanja
ili nedovoljne opreme za utovarno-istovarne operacije na industrijskim
kolosjecima.
U direktan kopneni transport moe se ubrojiti i cijevni transport za
transport tenih, gasovitih i prakastih materijala na duim relacijama. Cijevni
saobraaj se koristi i za prevoz drugih proizvoda npr. mlijeka u Austriji,
Njemakoj, vajcarskoj. Cjevovodima se danas takoe prevoze
tereti kao rude uglja, itarice, pijesak itd. Svi ovi proizvodi se kreu kroz
cijevi u mlazu vazduha ili vode. Danas su sve vie u upotrebi automatski ureaji
za transport smea koji su sa urbanistikog gledita najsvrsishodnije.
11.1.2 Kombinovani transport
Kombinovani transport podrazumijeva transport robe sa najmanje dvije
vrste transportnih sredstava bez mijenjanja suda u kome se roba transportuje.
11.1.2.1 Tehnologija kopneno-rjenog klasinog transporta
Postoje dva sluaja kada se koristi tehnologija kopneno-rjenog
klasinog transporta:

144
1. kada su geografske osobenosti tla i akvatorija neke zemlje odredile
rjeni transport kao prioritetan i
2. kada se rijeni transport u jednom dijelu procesa koristi da bi se
iskoristile njegove tehno-ekonomske prednosti.
Tehno-ekonomske prednosti:
1. velika propusna mo plovnih puteva,
2. manja potronja goriva usljed manjih otpora kretanja nego na kopnu,
3. velika nosivost jedinica plovnih sredstava,
4. mogunost primjene visoko proizvodne pretovarne mehanizacije,
5. manji koeficijent tare (rastura robe) kod rjenih nego kod kopnenih
sredstava,
6. manji utroak metala po toni nosivosti
Nedostaci:
1. zavisi od rasporeda plovne mree,
2. manja brzina prevoza,
3. zavisnost od vremenskih prilika.
11.1.2.2 Tehnologija kopneno-pomorskog klasinog transporta
Kopnena transportna sredstva imaju otpremno-dopremnu funkciju, a
pomorska sredstva funkciju glavnog prevoznika. Morske luke su mjesta
sueljavanja vanih saobraajnih pravaca drumskog i eljeznikog transporta.
Karakteristike morskih luka: veliki obim rada, posjeduju visoko proizvodnu
pretovarnu mehanizaciju, infrastrukturu i postrojenja za prijem i preradu robe,
neusklaenost kapaciteta kopnenih i pomorskih sredstava (potrebna skladita).
Prema vrsti robe, brodovi se dijele na:
1. Brodove za prevoz vrstog tereta:
a) brodovi za prevoz opteg (denanog) tereta
b) brodovi za prevoz rasutog tereta
c) brodovi hladnjae
d) kombinovani brodovi
2. Brodove za prevoz tenog tereta (tankeri ili brodovi cisterne)
Znatno uee vremena utovara i istovara u ukupnom vremenu dostave,
zadravanje brodova u luci kod klasinog prevoza robe i do 45% od ukupnog
vremena-znatne rezerve.
11.1.2.3 Tehnologija kopneno-vazdunog klasinog transporta
Sredstva kopnenog transporta slue za dovoz i odvoz robe, a sredstva
vazdunog transporta za prevoz robe na velikim rastojanjima.
Prednosti:
1. izuzetno velika brzina prevoza,
2. mogunost prevoza u reone i geografske predjele nedostupne
drumskom, eljeznikom i vodenom saobraaju.


145
Nedostaci:
1. nizak koeficijent iskorienja teine (oko 25-30%),
2. veliki gubitak energije,
3. veliko uee potronje goriva po jedinici transporta u odnosu na
druge vidove saobraaja.
Vazduni transport se koristi za prevoz najskuplje, brzo kvarljive,
ekspresne i robe manje specifine teine. Osnovni kriterijum opredjeljenja za
kopneno-vazduni transport je brzina dostave robe. Ne postoji potreba
formiranja skladita velikog kapaciteta jer je est direktan pretovar.
11.2 KARAKTERISTIKE DRUMSKOG TRANSPORTA
Drumski transport kao javni saobraaj egzistira od poetka 20. vijeka i
u zavisnosti od privredne razvijenosti, energetskog bogatstva, jaine
automobilske industrije i stanja drumske mree, poveavao se i broj automobila
u pojedinim zemljama.
Drumski transport ima brojne komparativne prednosti i specifinosti u
odnosu na druge vidove transporta, koje ga s ekspanzivnim razvojem ine
prvostepenim saobraajnim faktorom na transportnom tritu bez obzira na
velika ulaganja u razvoj i odravanje eljeznike mree, plovnih puteva ili
cjevovoda.
Osnovna osobina drumskog transporta ogleda se u elastinim
transportnim jedinicama koje mogu da korespondiraju po principu od vrata do
vrata.
Druga vana osobina odnosi se na dobre tehnoloke performanse
sredstava drumskog transporta: jednostavnim manipulacijama, veoj
pokretljivosti i dostupnosti, prilagoenosti voznih jedinica obliku i veliini
tereta, odnosno osobine koje znatno smanjuju transportne trokove na kraim
rastojanjima.
Trea znaajna osobina koja karakterie drumski transport odnosi se na
transportne jedinice koje mogu da imaju irok spektar specijalnih karakteristika
i performansi (od lakog dostavnog vozila do vozila za prevoz tekih i
specijalnih tereta).
Prednosti ovog vida transporta ogledaju se u sljedeem:
- mogunost direktnog prevoza od vrata do vrata, za razliku od
ostalih vidova,
- mali eksploatacioni trokovi vezani za poetno-zavrne operacije,
- relativna nezavisnost prevoznih jedinica od infrastrukture,
- investiciona ulaganja potrebna za zadovoljavanje datog obima
prevoza su manja nego kod eljeznice,
- brza dostava robe,
- kratko zadravanje u dijelu poetno-zavrnih operacija,
- velika razgranatost mree puteva,
- jednostavna procedura prevoza-odsustvo reima prevoza,

146
- relativna otvorenost i raspoloivost korisnicima usluga,
- nezavisnost od redova vonje,
- mogunost organizovanja prevoza malih koliina (nemasovne
robe),
- brz obrt transportnih jedinica,
- jednostavnije uvanje poiljke od poiljalica do primalaca i dr.
Drumski transport ima i nedostataka:
- velika potronja goriva po jedinici rada,
- prosjeno vei koeficijent tara/bruto,
- drumska sredstva su znaajni zagaivai ivotne okoline,
- iskorienje pogonske snage manje je u odnosu na druge vidove,
- vei trokovi eksploatacije, odnosno vee uee transportnih
trokova u cijeni proizvoda, posebno na duim relacijama.
Opta opravdanost korienja drumskog transporta ogleda se u:
- prevozu robe na kratkim rastojanjima (direktni prevoz),
- kombinovanom transportu sa eljeznicom ili vodenim transportom
(od-do pristanita luka),
- prevozu brzo kvarljive i skupocjene robe na duim relacijama,
- obavljanju sopstvenih prevoza u funkciji nastavka procesa
proizvodnje u industriji,
- obavljanju prevoza drumom koji po transportnom zahtjevu ne mogu
tako brzo da se prevezu drugaije.
Drumski transport ne moe imati neogranien razvoj, pa se on
usmjerava na kooperaciju s ostalim nosiocima transporta, posebno eljeznicom,
kroz realizaciju savremenih tehnologija transporta.
Zakljuak je da e savremene tehnologije transporta od vrata do vrata
kombinovanjem inskog i drumskog transporta dobijati sve vie na znaaju.
Savremene tehnologije objedinjavaju komparativne prednosti
eljeznikog transporta na glavnim, odnosno dugim relacijama i prednosti
drumskog transporta na podruiju terminalnih (poetnih i zavrnih) prevoza i
prevoza za koje se zahtijeva vea brzina, to predstavlja nain koji objedinjava
radne karakteristike, odnosno tehnoloko-ekonomska svojstva ova dva vida
transporta i obezbjeuje znatno smanjenje specifine potronje energije. Ovakav
sistem objedinjava prednosti i u sutini daje najbolja rjeenja koja e se u
budunosti sve vie primjenjivati.
11.3 KARAKTERISTIKE ELJEZNIKOG TRANSPORTA
eljeznica sa svojim karakteristikama i komparativnim prednostima
predstavlja vrlo znaajnog prevoznika u meunarodnom i unutranjem prevozu.
Prva i osnovna karakteristika jeste veliki prevozni kapacitet masovne
robe i nisko vrijedne robe koje ne zahtjevaju relativno veliku brzinu dostave.

147
Bezbijednost je vrlo znaajna i za orjentaciju korisnika pri izboru vida
transporta i znatno je vea u eljeznikom nego u drumskom transportu.
Redovnost je jedan od kriterijuma kvaliteta rada eljeznice, jer korisnici
mogu koristiti njene usluge po planiranom redu vonje ili po posebnom
dogovoru, bez obzira na vremenske i druge uslove koji ograniavaju primjenu
drugih vidova transporta.
Komparativne prednosti koje ovaj vid transporta ima u odnosu na druge
vidove transporta, ogledaju se u sljedeem:
- eljezniki saobraaj je nezavisan od klimatskih i vremenskih
uslova,
- masovna, koliinski velika prevozna sposobnost,
- relativno velike brzine saobraaja vozova,
- niski trokovi prevoza naroito na duim relacijama,
- velika vanost u ratnim i mirnodopskim uslovima pri transportu
vojnih poiljaka,
- vrlo pogodna primjena informatike, telematike i kibernetike,
- visoka bezbijednost,
- pogodnost primjene i razvoja savremenih tehnologija transporta,
- doprinosi tednji energije i zatiti ivotne sredine.
Nedostaci eljeznikog transporta su sljedei:
- vremenski dug obrt kola, odnosno spor transport robe,
- veliki trokovi na kraim relacijama prevoza,
- visoki fiksni trokovi, odnosno gubici (u sluaju niske zaposlenosti
kapaciteta),
- nemogunost dovoza robe do zahtijevanog mjesta (zbog
nepostojanja veeg broja industrijskih kolosjeka) i neophodnosti
angaovanja kooperanta.
11.4 KARAKTERISTIKE POMORSKOG TRANSPORTA
Pomorski saobraaj je oduvijek imao znaajnu ulogu u saobraajnom
sistemu, posebno u meunarodnoj robnoj razmjeni.
U ovom vidu transporta, pored porasta nosivosti brodova,
karakteristina je i njihova specijalizacija za neke vrste robe i oblike prevoza.
Danas oko 75% svih prevoza morem ini masovna roba (nafta, ugalj, itarice,
drvo, rude). Zbog velike nosivosti i niskih cijena pomorski transport je
najpovoljniji ne samo u prekookeanskim prevozima, nego i u prevozu s obale na
obalu jednog kontinenta ili zemlje koja ima more.
Osnovne prednosti pomorskog transporta su:
- propusna sposobnost u funkciji puta je bez ogranienja,
- potronja goriva po jedinici tereta u odnosu na druge vidove je
manja, tj. manja je potronja energije,

148
- manji su i otpori kretanja to ima za posljedicu znatno manju vunu
snagu po jedinici tereta ili masi,
- pomorski transport ima najnie trokove prevoza na veim
rastojanjima u odnosu na druge vidove,
- obezbjeuje se vea proizvodnost rada u poreenju s ostalim
vidovima transporta - proizvodnost rada u pomorskom transportu je
pet do est puta vea nego u eljeznikom i rijenom, a trokovi
prevoza su prosjeno dva do tri puta nii nego kod ovih vidova
transporta.
Nedostaci pomorskog transporta su:
- skup razvoj infrastrukture luke,
- sloeniji sistemi pretovara,
- skupa learina, ako se blagovremeno ne obave procesi istovara i
utovara,
- znaajni uticaji vie sile kao to su: klimatski, navigacioni i drugi
prirodni i geografski uticaji na planirani transport,
- zavisnost transportne sposobnosti od propusne sposobnosti luka i
proizvodnosti njene mehanizacije.
11.5 KARAKTERISTIKE RIJENOG TRANSPORTA
Rijeni transport je najstariji vid transporta. Slino eljeznici,
predodreen je za prevoz masovne robe niskih vrijednosti koja ne zahtijeva
velike brzine dostave uz vrlo nisku cijenu prevoza.
Predodreen je za dio direktnog transporta, niskovrijedne masovne robe
upuene na rijeni put, to je najracionalnije ukoliko nisu u pitanju kratki
rokovi isporuke i opasnost da roba zbog dugog putovanja trpi znatnije promjene
u svojstvima.
Osnovne prednosti rijenog transporta su sljedee:
- u odnosu na druge vidove transporta trokovi su najnii,
- mogunost komplementarnosti sa eljeznikim i posebno drumskim
transportom,
- velika propusna sposobnost plovnih puteva ograniena jedino
kapacitetima luka i pristanita,
- veliki prevozni kapacitet,
- znatno manja potronja pogonske energije po jedinici rada,
- ekoloki ne zagauje ivotnu okolinu,
- vea bezbijednost, pouzdanost i mogunost transporta svih vrsta
robe,
- na dugim relacijama ima relativno kratka tranzitna vremena,
- znatno nii koeficijent tare (odnos sopstvene mase i nosivosti).

Osnovni nedostaci rijenog transporta su:

149
- nepovoljni meteoroloki i hidroloki uslovi (led, vetar, magla, nizak
i visok vodostaj),
- kratko trajanje plovidbe u toku godine (15-20% dana manje u
odnosu na kalendarske dane),
- brzine plovidbe ograniene su prirodnim i tehnikim uslovima i
manje su u odnosu na druge vidove,
- duina trajanja poetno-zavrnih operacija je dua nego kod ostalih
vidova prevoza,
- uveana rastojanja transporta zbog nepovoljnog poloaja luka u
odnosu na krajnje korisnike.
U svakom sluaju, mogunosti rijenog transporta su velike, posebno
ako doe do primjene savremenih tehnologija kombinovanog transporta, kao i
savremenih informaciono-upravljakih tehnologija koje su u svijetu ve u
primjeni.
11.6 KARAKTERISTIKE VAZDUNOG TRANSPORTA
Vazduni saobraaj glavnu prednost ima u velikim brzinama prevoza.
Velike brzine njegovu konkurentnost vezuju za prevoze na velike udaljenosti,
prije svega u meunarodnom saobraaju. Aspekt brzine prevoza je posebno
bitan kada se ima u vidu vrijeme isporuke robe. Po tom pitanju je avio prevoz
neprikosnoven na duim relacijama, dok je na srednjim relacijama ova njegova
komparativna prednost u posljednje vreme malo ugroena brzinama koje se
postiu pre svega u eljeznikom saobraaju (brzi vozovi) i drumskom
saobraaju.
Ovaj vid saobraaja se odlikuje i dobrom pouzdanou i frekventnou,
posebno na relacijama koje povezuju velike centre, na kojima funkcioniu
redovne vazduhoplovne linije.
Visoki trokovi ine ga nekonkurentnim kod prevoza najveeg broja
proizvoda. Svoju konkurentnost vazduni saobraaj moe da ispolji kod prevoza
robe male koliine i teine a velike vrijednosti.
Prednosti vazdunog saobraaja:
- hitne isporuke dijelova za odravanje i popravke kritine ili skupe
opreme,
- hitne isporuke poiljki radi sprjeavanja gubljenja prodaje na
znaajnom tritu,
- popunjavanje zaliha kritinim jedinicama za odravanje
kontinuiteta proizvodnog procesa,
- smanjivanje trokova zaliha i skladitenja,
- smanjivanje ukupnih trokova transporta, kada vazduni saobraaj
drastino smanjuje duinu transportnih ruta,
- proirenje trita na podruija koja nije mogue na drugi nain
snabdjevati.
-

150
Nedostaci korienja vazdunog saobraaja:
- eksterni efekti (buka i zagaenje okoline)
- mogunost odlaganja letova i sl. (zbog estih vremenskih
neprilika).
- kapaciteti avio prevoza nisu pretjerano veliki, ali su ipak dovoljni
za prevoz skuplje robe koja gravitira ka ovom vidu transporta.
11.7 CIJEVNI SAOBRAAJ
Prema klasifikaciji djelatnosti, cijevni transport ukljuuje
transport gasa, tenih materija, cementa, rasutih tereta i druge robe
uz pomo cjevovoda. Cjevovodni transport najjeftiniji je oblik prevoza
energenata, prihvatljiv i sa aspekta zatite ivotne sredine. Cijevni saobraaj
koristi se za transport fluida (tenog i gasovitog), prije svega tenih i gasovitih
sirovina (naftovodi i gasovodi).
Cijevni transport se karakterie stalnim kretanjem i
neakumuliranjem zaliha, protokom u jednom pravcu i prenosom samo
jednog proizvoda, tenosti ili gasa.
Glavne prednosti su:
- veliki kapacitet prevoza,
- visoka pouzdanost,
- visoka produktivnost,
- niski operativni troskovi,
- masovan transport tenih i gasovitih energetskih sirovina.
Cijevni transport ima nesumnjive prednosti kada treba zadovoljiti jedan
od sljedeih uslova:
- potpuna mehanizacija utovara i istovara,
- veoma razgranate transportne linije na malom prostoru,
- izbjegavanje raznih vidova mehanikog transporta,
- stalna promjena mjesta dostave materijala,
- transportovanje vrlo sitnih vrstih materijala.
Ne dos t ac i c i j e vnog t r a ns por t a s u:
- ogr a ni e n dijapazon robe koja se moe kretati kroz
cjevovode,
- veoma visoke fiksne investicije
- mala brzina protoka materije kroz cjevovod
- visoka potronja energije po jedinici transportnog materijala kod
nekih vidova transporta,
- habanje elemenata postrojenja.


151
11.8 KOOPERACIJA U TRANSPORTU
Kooperacija u transportu je oblik zajednikog rada i saradnje u
transportnim procesima.
Cilj kooperacije je racionalniji proces transporta gde se usluge
transporta realizuju sa najmanje dva uesnika (transportni lanac). Partneri u
kooperaciji su svi vidovi transporta.
Kooperacija u klasinoj tehnologiji je prelazak sa jednog na drugo
prevozno sredstvo koje se vri promjenom transportnog suda. Bre izvrenje
transportnog zadatka se obavlja zajednikim planiranjem termina prevoza
(vremensko planiranje).
Kooperacija u tehnologiji integralnog transporta je prevoz robe bez
promjene transportnog suda.
11.8.1 Kooperacija eljeznikog i drumskog transporta
eljeznica je pogodna za transport na duge relacije, dok je drumski
transport pogodniji za kratke. Kod eljeznice preovladavaju fiksni, dok su kod
drumskog varijabilni trokovi.
Sl.11.1 Dijagram trokova eljeznikog i drumskog saobraaja


152
11.8.2 Kooperacija ostalih vidova transporta
1. Kooperacija rijenog i eljeznikog saobraaja: razvijan u vrijeme
kad se razvoj pristanita oslanjao na postojee mogunosti eljeznice, a drumski
saobraaj nije uestvovao u dopremno-otpremnom saobraaju. Luka
postrojenja eljeznice predstavljaju vezu izmeu pretovarnih postrojenja
rijenog saobraaja i cjelokupne eljeznike mree.
2. Kooperacija rijenog i drumskog transporta: drumski saobraaj
obavlja dopremno-otpremne poslove, kao i prevoz robe na dijelu transportnog
lanca. Preduslov za ovo je osnivanje organizacije za drumski transport ije je
predstavnitvo u pristanitu.
3.Kooperacija pomorskog i eljeznikog transporta: ogleda se u
prilagoavanju svih vidova saobraaja, naroito u segmentu pretovara. Direktan
pretovar brod-voz (bez skladita) zahtijeva od eljeznice da obezbijedi vozila u
vrijeme raspoloivosti brodskih tovarnih kapaciteta.
4.Kooperacija pomorskog i drumskog transporta: takoe se svodi na
racionalizaciju pretovara. To znai da pored adekvatne infrastrukture mora
postojati i adekvatna organizacija puteva i otpreme robe drumskog transporta
(carina, itd). Ovdje se uglavnom vri posredan pretovar (preko skladita) i to
pomou mehanizacije.
5.Kooperacija na podruju tehnologije integralnog transporta: tei se
da se prekidi to je mogue vie prevaziu. Rijeni saobraaj u ovoj tehnologiji
ima mali znaaj. eljezniki i drumski transport imaju ovdje veliki udio, ali
samo ako se vozila prilagode prevozu jedinica integralnog transporta, kao i da
prihvati nove organizacione oblike. Da bi se smanjio prazni hod kontejnera,
formiraju se sabirni centri (kontejnerski terminali)
11.9 KOMPARATIVNI REJTING OSNOVNIH VIDOVA TRANSPORTA
Svaki od vidova transporta ima svoje performanse koje u kombinaciji sa
traenim karakteristikama prevoza ine osnovu za izbor trasportnog sredstva.
Kriterijumi za izbor oblika transporta su:
1. kapacitet/transportna sposobnost,
2. brzina transporta,
3. bezbijednost i sigurnost transporta,
4. tanost i urednost transporta,
5. prilagodljivost/fleksibilnost transporta,
6. dostupnost,
7. frekventnost,
8. ekonominost/trokovi transporta.
Komparacija - primjer 1:
Na sljedeoj tabeli prikazan je komparativni rejting vidova transporta
na bazi prevoza generalnog tereta bez transporta fluida (cijevni transport).

153
Karakteristike Rangovi
Zeljeznica Drumski Vazdusni Vodni
1 Kapacitet prevoza 2 4 3 1
2a Brzina do 500 km 3 1 2 4
2b Brzina preko 500 km 2 3 1 4
3 Bezbijednost 1 4 2 3
4 Tanost - urednost 1 2 3 4
5 Prilagodljivost/fleksibilnost 2 1 3 4
6 Dostupnost 2 1 3 4
7 Frekventnost 3 1 2 4
8 Ekonominost - trokovi 2 3 4 1
Ukupno poena 18 20 23 211
Rang I II III IV

Komparacija transportnih sredstava po kriterijumu transportne
sposobnosti za prevoz 1000 t robe:
eljeznica:
25 vagona kapaciteta 40 t
5-6 voznih slubenika
Drumska vozila
100 kamiona kapaciteta 10 t
100 vozaa
Pomorski rijeni transport
Jednim brodom moe se trasportovati vie stotina i hiljada tona opreme.
Avio transport
5 10 transportnih avioni nosivosti 100 do 200 tona robe
Komparacija vidova transporta po trokovima, vremenu isporuke,
odstupanju vremena isporuke i gubicima (teti) na transportovanoj robi:

VID
TRANSPORTA

TROKOV
I PO
t/km
PERFORMANSE
Prosjeno
vrijeme
isporuke od
vrata do
vrata
Odstupanje od vremena
isporuke

GUBICI I
TETE Apsolutno % a)
1 - najvei 1 - najbri 1 - najmanje 1 - najmanje 1 - najmanje
ELJEZNIKI 3 3 4 3 5
DRUMSKI 2 2 3 2 4
VODNI 5 5 5 4 4
CIJEVNI 4 4 2 1 1
VAZDUNI 1 1 1 5 3
a) Odnos apsolutnog odstupanja od vremena isporuke i prosjenog vremena isporuke


154
11.10 TRANSPORTNI LANCI
11.10.1 Pojam i cilj transportnog lanca
Transportni lanac moze se definisati kao sinhronizovana, vremenski
usklaena realizacija transporta, pretovara i skladitenja kojom se obezbjeuje
protok robe od isporuilaca do primalaca.
Transportni lanac moe biti:
1. Direktan transport (bez izmjene transportnih sredstava)
2. Kombinovani transport
a) sa promjenom transportnog suda,
b) bez promjene transportnog suda - prevoz cijelih vozila - kontejnerski
Osnovni cilj transportnih lanaca je izvrenje transportnih zadataka koje
karakteriu sljedea svojstva:
1. kvalitet robe,
2. vremenska promjena robe,
3. promjena mjesta robe,
4. kriterijum optimalnosti.
Skladita mogu biti poetak ili zavretak transportnog lanca, ako se u
njima vri promjena na robi (pakovanje, itd.) ili samo jedna karika u lancu ako
se ne vri promjena na robi.
11.10.2 Osnovne karakteristike sistema transportnih lanaca
Potrebni uslovi za formiranje lanca:
1. utvrivanje i usklaivanje moguih transportnih kombinacija,
2. izbor najpogodnije varijante i koordinacija interesa transportnih
preduzea,
3. usklaivanje funkcija javnog i industrijskog transporta,
4. obezbeenje potrebnih kapaciteta pojedinih karika transportnog
lanca,
5. obezbeenje brzih racionalnih tokova robe,
6. korienje modernih unificiranih tehnikih sredstava.
Potrebna reenja u okviru transportnog lanca:
1. bezbijednost prevoza robe,
2. garantovanje potrebne brzine prevoza,
3. izbor ekonomski najpogodnijeg naina transporta na principu
kooperacije svih uesnika u lancu,
4. praenje manipulisanja, pakovanja i skladitenja robe.
Ostali uticajni inioci:
- obim tokova robe,
- uslovi za sabirne poiljke i mogunosti koncetracije transporta,
- fiziki karakter robe,
- tehniki parametri transportnih sredstava i mehanizacije,

155
- nain pakovanja,
- utovarne manipulacije,
- nain skladitenja robe i sl.
Prednosti formiranja transportnih lanaca:
1. racionalizacija transporta - podjela rada i uproavanje postupaka i
operacija,
2. snienje trokova pretovara i radne snage i ubrzanja pretovara
stvaranjem tovarnih jedinica,
3. bolje iskorienje transportnih kapaciteta, sredstava i osoblja,
4. tovarne jedinice su u velikoj mjeri nezavisne u odnosu na izbor
transportnog sredstva,
5. standardizovane tovarne jedinice - omoguavaju utede u
trokovima za pakovanje, smanjenje transportnih oteenja, smanjenje
gubitka i kraa robe i smanjenje klimatskih uticaja.
Nedostaci formiranja transportnih lanaca:
1.visoke investicije za tovarne jedinice, transportna i pretovarna
sredstva i pretovarne terminale,
2. djelimino odricanje od sopstvene autonomije,
3. oteane dispozicije kod veza redova vonje.
11.10.3 Vremenska sinhronizacija tehnologije rada uesnika u
transportnom lancu
Korisnici transporta trae redovnu, tanu i pouzdanu realizaciju
transporta.
Integralni transport kao programirani transportni lanac uslovljen je
tanim usaglaavanjem vremena transporta svih uesnika u lancu.
Odstupanje od redova vonje (rijeni, eljezniki, pomorski) vodi
neredovnim isporukama-stvaranje zastoja i uskih grla.
Sa tog aspekta, sutuacija sa vrstama transporta je sljedea:
- Rijeni transport - najmanji stepen pouzdanosti,
- eljeznica - najvei stepen pouzdanosti i redovnosti, to ima veliki
uticaj na zadravanje prilikom carinskih formalnosti,
- Drumski transport - uticajni faktori: opasnost od nezgoda, stepen
pouzdanosti tehnikih sredstava, obuenosti osoblja, zadravanje na
granici,
- Pomorski transport - snosi najvei rizik u smislu investicija.

LOGISTIKA 12. Integralni transport

156

12. INTEGRALNI TRANSPORT

12.1 SAVREMENI TRANSPORTNI SISTEMI
Savremene globalne tendencije trino-robne razmjene, koja je u
posljednje vrijeme znatno poveana, ogledaju se u primjeni savremenih
transportnih (integralnih, multimodalnih i kombinovanih) sistema.
Nove tehnologije transporta u ukupnom transportnom lancu, u prevozu
robe od proizvoaa do potroaa, postavljaju nunost racionalizacije u ukupnoj
privredi i direktno utiu na konkurentnu sposobnost za uklapanje nacionalne
privrede u meunarodnu podjelu rada. To je uticalo na razvoj integrisanog
saobraajnog sistema, to podrazumijeva iskorienje prednosti svih vidova
transporta u toku transportnog lanca u jedinstveni integralni transport.
Razlozi razvoja integralnog transporta su:
- bolje iskorienje prednosti vidova transporta,
- potreba za povezivanjem velikog broja geografski rasprostranjenih
poiljalaca i primalaca robe,
- veliki trokovi transporta po jedinici pojedinih vidova transporta,
- zatita ivotne sredine u prevozu opasnih materija i od negativnog
uticaja drumskog saobraaja,
- poveanje pouzdanosti isporuke,
- lake obiljeavanje, identifikovanje i praenje robe itd.
Integralni transportni sistemi, s aspekta jedinstvene cjeline, dijele se na
tri osnovna sistema:
1.Integralni transport-paletizacija, kontejnerizacija,
2.Multimodalni transport ,
3.Kombinovani transport - savremeni transport uz uee najmanje
dvije prometne grane.
Integralni transport je nain transportne manipulacije pri emu se roba
ne tovari neposredno na transportno sredstvo, nego se slae na palete ili u
kontejnere, te oni tako zajedno sa robom postaju teret koji efikasno i racionalno
mogu preuzeti sredstva svih oblika transporta, tj. svih prometnih grana.
Prema tome, integralni transport je takva tehnologija kojom se
umetanjem tehnikih sredstava izmeu tereta i transportnog sredstva postie
ukrupnjavanje tereta, a time i upotreba odgovarajue mehanizacije, bez
dodirivanja robe na cijelom transportnom lancu od vrata do vrata, izuzev dva
puta, pri utovaru i istovaru.

157
Multimodalni transport je takva tehnologija kojom se u prevozu robe
istovremeno upotrebljavaju dva savremena i odgovarajua transportna sredstva,
iz dvije razliite prometne grane, pri emu je prvo transportno sredstvo zajedno
sa teretom postalo teret za drugo transportno sredstvo iz druge grane prometa.
Kombinovani transport je nain transporta robe kojim se na jednom
transportnom putu od mjesta proizvodnje do mjesta potronje, kombinovano
upotrijebe najmanje dvije vrste savremenih prevoznih sredstava iz dvije ili vie
prometnih grana.
Kompatibilnost je prvenstveno prisutna u okviru integralnog transporta,
gde je paletizacija kompatibilna s kontejnerizacijom (naravno, podrazumijeva
se kod standardizovanih paleta i kontejnera), dok obrnuto to nije sluaj.
Isto tako, integralni transport je kompatibilan s multimodalnim
transportom, dok obrnuto to nije tehnoloki mogue. Drugim rijeima,
standardizovane palete i kontejneri uspjeno se tovare i prevoze u sva tri
segmenta multimodalnog transporta, a obrnuta kompatibilnost fiziki i
tehnoloki nije mogua.
12.2 KONTEJNERSKI SISTEM
12.2.1 Pojam i definicija kontejnerizacija
Meunarodna organizacija za standardizaciju ISO objanjava da je
kontejner sud pravougaonog presjeka, nepromoiv, koji se primjenjuje za
transport i skladitenje izvjesnog broja teretnih jedinica, denanih poiljki ili
robe u rasutom stanju, titi njegovu sadrinu od kvarenja i gubitaka, moe se
odvojiti od transportnog sredstva i moe se pretovariti bez istovremenog
istovara robe.
Kod nas je usvojena definicija data u Pravilniku o meunarodnom
eljeznikom prevozu kontejnera (RICO) koja glasi: Kontejner je transportni
sud, izraen od vrstog materijala, i to tako da se trajno moe upotrijebiti vie
puta, naroito podeen da se olaka prevoz stvari sredstvima raznih vidova
saobraaja bez pretovara samih stvari, snabdjeven ureajima koji olakavaju
manipulaciju i ima zapreminu najmanje 3m
3
, ije dimenzije ne prelaze one
utvrene eljeznikim propisima.
Meutim, sa tehniko-tehnolokog aspekta, razvoj kontejnerskog
transporta javlja se kao posljedica prelaska s konvencionalnih na mehanizovane
i automatizovane tehnoloke operacije u pojedinim fazama transportnog lanca, s
teretnim jedinicama velike mase i zapremine.
Osnovni cilj kontejnerizacije kao procesa upotrebe kontejnera jeste
poboljanje i ubrzanje transportnog procesa, naroito pretovara (na mjestima
sueljavanja vidova prevoza), koji se uglavnom organizuje savremenim
tehnologijama i pruanjem kompleksnih transportnih usluga od vrata do vrata.
Pored toga, kontejnerizacija prua mogunost za ostvarivanje
koordinacije i kooperacije izmeu raznih vidova saobraaja. Sve ove pogodnosti

158
utiu direktno na smanjenje trokova transporta i ubrzanje procesa prevoenja,
to je od presudnog znaaja i za prevoznike i za korisnike prevoza.
Prema tome, pod kontejnerizacijom se podrazumeva skup odreene
vrste tehnikih sredstava, opreme i infrastrukturnih elemenata namijenjenih za
mehanizovano manipulisanje kontejnerima u svim fazama proizvodnje od
poiljaoca do primaoca. A to su: kontejneri, prevozna sredstva, razne vrste
dizalica, viljukari, kontejnerski manipulatori, zahvatni i pomoni ureaji i
oprema, kontejnerski terminali (luki i eljezniki) i dr.
12.2.2 Klasifikacija kontejnera
Kontejneri se mogu klasifikovati prema razliitim kriterijuma - prema
nosivosti, konstrukciji, vrsti tereta za koju se koriste, prema materijalu, reimu
koji vlada u unutranjosti, prema obliku, nainu punjenja i pranjenja itd.
Tipina podjela je prema nosivosti, konstrukciji i nameni.
Prema nosivosti kontejneri se obino klasifikuju u tri grupe:
- mali kontejneri, sa bruto masom do 2,5 tone, koji su esto
opremljeni tokovima za horizontalno pomjeranje po transportno -
manipulativnim povrinama. Medjutim, prisutan je i veliki broj
drugih tipova malih kontejnera, a mala nosivost, zbog smanjenja
serija i fleksibilne proizvodnje sa irokim asortimanom, jeste i
svjetski trend,
- srednji kontejneri sa dozvoljenom bruto masom od 2,5 do 10 tona,
duine do 6m, u toj grupi se pojavljuju kontejneri sa vertikalnim i
horizontalnim pretovarom (koji mogu da budu opremljeni
tokovima),
- veliki kontejneri, sa dozvoljenom masom preko 10 tona, duine
preko 6m, koji su prvenstveno predvieni za vertikalni pretovar.
Najpoznatija i najvie koriena kategorija velikih kontejnera su
intermodalni ISO kontejneri standardizovanih spoljnih dimenzija. Standardne
spoljne dimenzije intermodalnih ISO kontejnera su 20 i 40 stopa.
Ram i popreni nosai ISO kontejnera izradjuju se od elinih profila, a
za zidove se koristi elini lim, aluminijum i perploa obino ojaana
stakloplastikom, pri emu dominira korienje elinog lima. Pod se najee
radi od drveta to ima viestruke prednosti (vrstina, otpornost, laka reparacija
zamjenom oteenih daski, odgovarajui koeficijent trenja znaajan za
osiguranje tereta).
ISO intermodalni kontejneri imaju robusnu konstrukciju predvidjenu da
izdri viestruke manipulacije pri punom optereenju (20- stopni kontejner ima
korisnu nosivost oko 21 t, a 40-stopni korisnu nosivost oko 26 t).
ISO kontejneri su namijenjeni za transport rasutih, komadnih, tenih i
smrznutih, odnosno rashladjenih tereta.
U zavisnosti od vrste robe za koju su namijenjeni ISO kontejneri se
izradjuju kao:

159
- univerzalni kontejneri za komadne terete (standard container)
generalni tereti,
- kontejneri za rasute terete (bulk container) sa utovarnim otvorima na
vrhu i otvorima za istovar na vratima, pri emu se mogu koristiti i za
komadne terete itarice, stona hrana, granulati, zaini itd,
- kontejneri sa otvorom odozgo (open top container) generalni tereti
sa mogunou manipulacije robom odozgo, i teret vee visine,
- kontejneri za tene terete (tank containers) za razliite vrste tenih
tereta i opasnih roba: sokovi, kisjeline, zapaljive tenosti itd,
- kontejneri sa ventilacijom (ventilated containers) za terete koji
zahtijevaju ventilaciju, kao npr. kafa u zrnu,
- kontejneri hladnjae (frigo containers) opremljeni rashladnim
uredjajima i uredjajima za praenje i kontrolu mikroklimatskih
uslova namijenjeni transportu lako kvarljive robe.
Podjela kontejnera prema tehniko-tehnolokim karakteristikama:
Prema namjeni:
- univerzalni kontejneri, tzv. Standard dry freight-prvenstveno su
namijenjeni za prevoz ambalairane robe za iroku potronju,
- specijalni kontejneri - namijenjeni su za prevoz jedne ili vie vrsta
robe za koju se moraju obezbijediti posebni uslovi prevoza.
Prema vrsti robe: kontejneri za komadnu, rasutu i tenu robu (sl.12.1)

Sl.12.1 Kontejner za transport tenih i gasovitih materija
Prema veliini:
- mali kontejneri su transportna sredstva zapremine 1-3 m
3
i nosivosti
1-3 tone.
- srednji kontejneri su zapremine 3-10 m
3
, a nosivost im je 5-30 tona,
- veliki kontejneri su zapremine 10-60 m
3
, a nosivost im je 5-30 tona.

160
U grupu velikih kontejnera pripadaju i transkontejneri jednakih
dimenzija, a upotrebljavaju se u meunarodnom prometu (sl.12.2)

Sl.12.2 Veliki kontejner - transkontejner
Prema vrsti materijala: drveni, metalni, gumeni, plastini i dr.
Prema konstrukciji: klasini, sklapajui, rasklapajui, s drvenim i
metalnim oblogama, samoistovarajui, s otvorenim krovom ili stranicama, s
nogarima i sl.
Prema mjestu korienja: Kontejneri koji se upotrebljavaju samo za
prevoze unutar zemlje (nacionalni prevozi) i u meunarodnim i
meukontinentalnim prevozima (tzv. pomorski kontejneri).
Prema vrsti termikih ureaja: izotermiki (frigo), s agregatima na
sopstveni pogon za rashlaivanje, s mogunou sniavanja temperature
pomou azota i termiki za zagrijavanje (sl.12.3).

Sl.12.3 Kontejner sa termikim uteajem
Meunarodna organizacija za standardizaciju-ISO utvrdila je tehnike
uslove za izgradnju kontejnera. Te uslove prihvatila je i Meunarodna

161
eljeznika unija-UIC. Prema tim uslovima kontejneri su svrstani u etiri
kategorije (tabela 12.1)
Tabela 12.1. Kategorizacija kontejnera
Kategorija Duina irina Visina Nosivost(tona)
10 stopa 3,06 2,44 2,44 10
20 stopa 6,09 2,44 2,44 20
30 stopa 9,12 2,44 2,44 25
40 stopa 12,19 2,44 2,44 30
Najvei svjetski proizvoa kontejnera ja KINA (85% svetske
proizvodnje), to je i razumljivo iz razloga to je Kina jedan od najveih
svjetskih izvoznika.
Oznaavanje kontejnera
Konvencijom IMCO o sigurnosti kontejnera koja je doneta 1972.
godine, pod nazivom SCS utvreno je da se na svakom kontejneru nalaze ove
oznake i podaci:
- naziv zemlje koja je izdala potvrdu o sigurnosti,
- datum izrade kontejnera,
- identifikacijski broj,
- najvea brutoteina,
- naziv zemlje kojoj pripada kontejner,
- oznaka vlasnika kontejnera,
- posebne oznake vlasnika.
Pretovarne tehnike za kontejnere
Sredstva za pretovar kontejnera mogu se svrstati u dve grupe:
1. pokretna pretovarna sredstva (sl.12.4) i
2. portalni kranovi i prenosnici (sl.12.5).

Sl.12.4. Pokretna pretovarna sredstva


162

Sl.12.5 Opkoraiva vozila za vertikalno sputanje i podizanje kontejnera
Osnovni cilj intermodalnog transporta je ostvarenje jedinstvenog
procesa transporta kombinovanjem transportnih sredstava razliitih vidova
transporta (hucke-pack sistem), ime se postiu utede u trokovima transporta i
vei kvalitet transportnih usluga.
Pod pojmom hucke-pack sistem podrazumijeva se kombinovani
drumsko-eljezniki prevoz gdje se drumska vozila (kamioni, autovozovi) ili
djelovi vozila (prikolice, izmjenjivi transportni sudovi) na jednom dijelu puta
prevoze transportnim sredstvima eljeznikog saobraaja. (sl 12.6).

Sl.12.6 Hucke-pack sistem
Za pretovar kontejnera sa kamiona i autovozova primjenjuju se
postrojenja za horizontalni pretovar (sl.12.7)


163

S.12.7 Horizontalni pretovar kontejnera
12.2.3 Prednosti i nedostaci kontejnera
Osnovne prednosti koje se ostvaruju sa aspekta prevoznika jesu:
- uproavanje i ubrzavanje tehnolokih operacija u transportnom
lancu,
- smanjenje potreba za manuelnim radom,
- smanjenje trokova manipulacije po jedinici transportnog rada,
- viestruko skraenje vremena utovara, pretovara i istovara,
- skraenje vremena obrta transportnih sredstava i kontejnera uz
poveanje brzine dostave robe,
- poveanje broja obrta vozila i kontejnera,
- poveanje stepena iskorienja nosivosti transportnih sredstava i
mehanizacije,
- univerzalna primjena jedinstvene tehnologije po cijelom prevoznom
putu,
Osnovne prednosti sa aspekta korisnika prevoza su:
- uteda u trokovima pakovanja i osiguranja robe,
- mogunost horizontalnog i vertikalnog manipulisanja,
- zatita robe od negativnih spoljnih uticaja,
- smanjenje rastura robe,
- uproavanje komercijalnih i carinskih operacija,
- mogunost korienja za posebne vrste robe (specijalni kontejneri),
- utede u trokovima skladitenja i dr.

164
Sa aspekta drave ostvaruju se racionalna podjela rada izmeu
pojedinih uesnika u transportnom lancu kroz kooperaciju i koordinaciju rada,
uz manju potronju energije, manje optereenje javnih saobraajnica i dr.
Osnovni nedostaci kontejnerizacije:
- relativno visoki transportni trokovi (brodski trokovi 23%,
odravanje kontejnera 18%, luki i terminalni trokovi 21%,
trokovi kopnenog transporta 25% i ostali trokovi 13%),
- visoke investicije za sredstva i infrastrukturne objekte,
- oteane dispozicije kod usklaivanja veza u redovima vonje,
- zahtijeva se odreeni intezitet robnih tokova,
- potreban je jedinstven nivo tehnologije,
- znatna finansijska sredstva i druge mjere radi razvoja ove
tehnologije,
- problem distribucije praznih kontejnera i obezbjeenje povratnih
tovarnih vonji (u svakom momentu 2,5 miliona TEU kontejnera
stoji prazno i eka na utovar),
- djelimino odricanje od sopstvene autonomije pojedinih vidova
prevoza,
- problem disponiranja praznih kontejnera na mrei,
- prilagoavanje ispunjenju carinskih i drugih dravnih propisa itd.
12.3 INTEGRALNI TRANSPORTNI SISTEM U DRUMSKOM
SAOBRAAJU
U tehnologiji drumskog prevoza robe i tereta u posljednjim su se
godinama dogodile znaajne promjene. Nova tehnologija pakovanja je
neposredno uticala na razvoj konstrukcija teretnih motornih vozila i prikolica,
koje e se svojim dimenzijama, moguom nosivosti i olakanim utovarom,
istovarom i pretovarom paleta, kontejnera i izmjenjivih sanduka, moi
prilagoditi sve prisutnijem zahtjevu za to veom primjenom integralnog i
multimodalnog prevoza robe i tereta.
Za prevoz robe i tereta u drumskom prometu koriste se tri vrste tekih
teretnih motornih vozila:
- kamioni bez prikolica,
- kamioni s prikolicama,
- tegljai s poluprikolicama.
U dobro organizovanom integralnom transportu kontejneri se pune
direktno u halama ili skladitima proizvoaa, a prazne se kod krajnjeg
korisnika ili potroaa. To je zapravo kompletan transportni lanac koji je
nezamisliv bez uea drumskih vozila koja su u tom transportnom procesu
uglavnom prvo i posljednje transportno sredstvo. U prekomorskom prevozu
kontejnera kamioni su prvo transportno sredstvo, zatim dolaze eljezniki
vagoni do ukrcaja brodova u luci. U luci istovara redosljed prevoza kontejnera

165
je obrnut i nakon brodova dolaze eljezniki vagoni i kamioni kao posljednje
transportno sredstvo.
Drumska vozila u organizovanom integralnom transportu kljuna su
transportna sredstva iji je zadatak da razvoze i sabiraju, pune i prazne
kontejnere od korisnika prevoznih usluga, za potrebe kopnenih drumsko-
eleznikih kontejnerskih terminala koji su zapravo ispruene ruke lukih
kontejnerskih terminala.
Za prevoz kontejnera u drumskom prometu koriste se teka teretna
vozila u dvije kombinacije:
1. kamioni s prikolicama ili bez prikolica sa specijalno izgraenim
asijama za prihvat, uvrenje i prevoz kontejnera,
2. tegljai s poluprikolicama sa specijalno izgraenim asijama za
prihvat, uvrenje i prevoz kontejnera (sl.12.8).

Sl 12.8 Kamionski transport kontejnera teglja sa poluprikolicom
Drumska vozila posebno su znaajna u tehnologiji multimodalnog
transporta i to zato to su u ovoj tehnologiji prevoza brojano najzastupljenija u
odnosu na broj vagona i bari u multimodalnoj tehnologiji rijeno-pomorskog
prevoza. Kako je prvo transportno sredstvo u najveem broju sredstvo
kopnenog transporta, tj. transportna sredstva na tokovima, ta se tehnologija
esto naziva teret na tokovima.
Znaajna je jo karakteristika multimodalnog transporta da se u drugoj
operaciji, tj. pri utovaru prvog transportnog sredstva (s ve utovarenim teretom)
u drugo transportno sredstvo (brod ili eljezniki vagon) teret vie uopte ne
dira (Hucke-pack tehnologija).
Tehnologija eljezniko-drumskog prevoza razvila se u Njemakoj
izmeu dva svjetska rata i moemo je smatrati najstarijom multimodalnom
kopnenom tehnologijom. eljezniki vagoni su prvo transportno sredstvo, a
specijalno graene kamionske prikolice drugo transportno sredstvo.
Drumsko-pomorski i drumsko-rijeni prevoz poznat je pod nazivom
Ro-Ro transport. Prevoz drumskih vozila zajedno s teretom obavlja se na
posebno graenim brodovima. Manipulacija se obavlja horizontalno tj. vozila se

166
samohodno, na vlastitim tokovima, odnosno prikolice ili poluprikolice s
tegljaima, ukrcavaju na Ro-Ro brodove i iskrcavaju iz njih (sl.12.9).

Sl.12.9 Drumsko pomorski transport
Prednost ove tehnologije je u velikoj brzini ukrcaja i iskrcaja s velikim
uincima, koji su vei nego pri prekrcaju kontejnera, zatim terminali izgraeni
bez skupe prekrcajne mehanizacije, ali s velikim manevarskim povrinama i
mogunou da se brodovi graeni za Ro-Ro tehnologiju mogu koristiti za
prevoz gotovo svih vrsta tereta i u svim tehnologijama.
12.4 INTEGRALNI TRANSPORTNI SISTEMI U ELJEZNIKOM
SAOBRAAJU
Kao prevozna sredstva teretnih jedinica (sem paleta), u eljeznikom
saobraaju se koriste specijalni tipovi plato kola (sl.12.10).

Sl.12.10 Plato kola za prevoz kontejnera


167
Ova kola za prevoz kontejnerskih jedinica, tereta-kontejnera, razlikuju
se od obinih otvorenih eljeznikih kola namijenjenih za klasian prevoz u
tome to na ovim kolima postoje dopunski ureaji koji slue da se omogui
mehaniko privrivanje kontejnera i time osigura bezbjedan prevoz. Na jedna
kola mogu se utovariti jedan, dva, tri, etiri ili ak est kontejnera, u zavisnosti
od duine kontejnera i nosivisti kola, odnosno broja osovina. Kod nas se najvie
upotrebljavaju kola sa etiri osovine.
Razvijeni su i specijalni tipovi kola koja slue za prevoz drumskih
vozila eljeznicom (Hucke-pack tehnologija) zatim kola za kombinovano
tovarenje u dva nivoa (kontejner/sanduci s putnikim automobilima), kao i kola
za prevoz kontejnera i teretnih sanduka.
Hucke-pack tehnologija je slabo koriena zbog nedostatku opreme, u
prvom redu vagona sa sputenim podom, i ukrcajno-iskrcajne tehnike. Vagoni
sa sputenim podom potrebni su zbog eljeznikog profila, a savremeni
manipulatori (dizalice) za brz ukrcaj i iskrcaj.

Sl. 12.11 Hucke-pack tehnologija-prevoz drumskih vozila eleznikim
vagonima
U dosadanjoj praksi primjenjivale su se tri varijante u tehnologiji
huckepack prevoza:
1. kompletno drumsko vozilo na eljeznikom vagonu (sl.12.11),
2. dijelovi, obino prikolica ili poluprikolica drumskog vozila na
eljeznikom vagonu (sl.12.12),
3. sanduk drumskog vozila kao kontejner na eljeznikom vagonu.
Prednosti hucke-packa u odnosu na klasinu tehnologiju ogleda se u
sljedeem:
- uteda u potronji energije,
- smanjenje udjela trokova transporta u cijeni robe,
- bolje korienje eljeznikih kapaciteta,
- produavanje vijeka trajanja drumskih teretnih vozila,
- bolje korienje kapaciteta autotransportnih organizacija,
- bre, sigurnije i kvalitetnije transportovanje robe od proizvoaa do
potroaa,

168
- smanjenje broja tekih kamiona na magistralnim cestama i
autocestama s recipronim smanjenjem oteenja na drumskoj
infrastrukturi,
- znaajno smanjenje broja nesrea, smanjenje ljudskih rtava i
znatno manje unitenih ili oteenih vozila i robe u prometu,
- bolja zatita ovekove okoline od isputanja tetnih gasova iz tekih
kamiona itd.

Sl.12.12 Hucke-pack tehnologija-Utovar poluprikolice na eljeznike vagone
U Americi se koriste kola nosivosti 120 t za prevoz DOUBLE
STACK, to u bukvalnom prevodu znai dvostruka hrpa (sl.12.13). Kod ove
tehnologije prevoza postavljeni su jedni preko drugih kontejnerizovane jedinice
tereta i izmjenljivi tovarni sanduci.

Sl.12.13 DOUBLE STACK tehnologija


169
Bimodalni sistem - nova tehnika hucke-pack transporta uspjeno
funkcionie ve nekoliko godina u SAD, a poela se primjenjivati i u
V.Britaniji, Italiji, Francuskoj, Norvekoj i drugim zemljama. Ideja je da se
napravi teretno vozilo koje e i drumom i prugom voziti uz najmanji mogui
utroak vremena, trokova i izdataka. Teretna vozila, nazvana ROAD RAILER,
mogu se jednostavno uvrstiti kao pojedinane poiljke u sastav teretnog ili
putnikog voza, ili se od njih moe kompletirati poseban voz, tzv. TRAILER
TRAIN (sl.12.14).

Sl.12.14. Bimodalni sistem transporta
Ta vozila imaju, bez obzira da li voze cestom ili inama, potpuno
odvojen i nezavisan sletni trap. Kao drumsko vozilo ono se odvaja od
eljeznikih dvoosovinskih sklopova (postolja), koja ostaju na eljeznikom
terminalu (stanici). Ono, dakle, nije optereeno eljeznikom tehnikom, to je
prednost s obzirom na teinu tereta koji se prevozi. Pri prebacivanju, pak, tog
vozila s druma na eljeznicu, vuno se vozilo jednostavno odvoji i trailer
postavi na dvoosovinske eljeznike sklopove i tako uvrsti u bilo koji voz s
brzinom do 120 km/h. Prelaz s jednog na drugu vrstu prevoza zahtijeva
priblino oko pet minuta, a nije potrebna naroita pretovarna oprema. Za
promjenu je dovoljno obino drumsko vuno vozilo.
Ekonomski efekti bimodalnog sistema transporta su:
- snienje investicionih trokova,
- smanjenje trokova pretovara na terminalima, za ije ureenje nisu
potrebne znaajne investicije,
- smanjenje ukupne vlastite teine eljeznikog i drumskog vozila,
kada se prevozi inama.


170
12.5 INTEGRALNI TRANSPORTNI SISTEMI U POMORSKOM
SAOBRAAJU
Ovaj vid transporta je oduvijek imao znaajnu ulogu u saobraajnom
sistemu, posebno u meunarodnoj robnoj razmeni.
Kopneno-pomorskim integralnim sistemima transporta ostvaruje se
uspjena kooperacija izmeu kopnenih i pomorskih sistema prevoza u cilju
realizacije neprekidnog transportnog lanca od proizvoaa do potroaa.
Osnovni cilj ovih sistema integralnog transporta je ostvarivanje
jedinstvenog transportnog procesa, to se postie kombinovanjem prednosti
razliitih vidova transporta. Jednu od najznaajnijih karika u transportnom lancu
predstavljaju luke, odnosno terminali integralnog transporta, gdje se prikupljaju,
pretovaraju i pripremaju razliite tovarne jedinice (sl.12.15).

Sl.12.15 Znaajana karika u transportnom lancu su brodovi i luke
U ovom vidu transporta, pored porasta nosivosti brodova,
karakteristina je i njihova specijalizacija za neke vrste robe i oblike prevoza.
Zbog velike nosivosti i niskih cijena, pomorski transport je najpovoljniji
ne samo u prekookeanskim prevozima, nego i u prevozima s obale na obalu
jednog kontinenta ili zemlje koja ima more. Za razliku od rijenih, brodovi za
pomorski transport imaju vee brzine i mogunost plovidbe gotovo preko cijele
godine, osim u izuzetno nepovoljnim klimatskim prilikama (sl.12.16, 12.17).

Sl.12.16 Brod za kontejenerski saobraaj

171

Sl.12.17 Kombinovani brod za prevoz drumskih vozila i kontejnera
Osnovne prednosti pomorskog transporta ogledaju se u sljedeem:
- propusna sposobnost u funkciji puta je bez ogranienja,
- potronja goriva po jedinici tereta u odnosu na druge vidove je
manja, tj. manja je potronja energije,
- manji su i otpori kretanja u odnosu na kretanje po vrstoj podlozi,
to ima za posljedicu znatno manju vunu snagu po jedinici tereta,
- pomorski transport ima najnie trokove prevoza na veim
rastojanjima u odnosu na druge vidove,
- obezbjeuje se vea proizvodnost rada u poreenju s ostalim
vidovima transporta, a naroito kod brodova velike nosivosti, (pet
do est puta vea nego u eljeznikom i rijenom, a trokovi
prevoza su prosjeno dva do tri puta nii).
Nedostaci pomorskog transporta su:
- skup razvoj infrastrukture luke,
- sloeniji sistemi pretovara,
- skupa learina, ako se blagovremeno ne obave procesi istovara i
utovara,
- znaajni uticaji vie sile kao to su: klimatski, navigacioni i drugi
prirodni geografski uticaji na planirani transport,
- zavisnost transportne sposobnosti od propusne sposobnosti luka i
proizvodnosti njene mehanizacije.


172
12.6 INTEGRALNI TRANSPORT U RIJENOM BRODARSTVU
Rijeni transport je najstariji vid transporta. Slino eljeznici,
predodreen je za prevoz masovne robe, niskih vrijednosti koje ne zahtevaju
velike brzine dostave uz vrlo nisku cijenu prevoza (sl.12.18,12.19,12.20).

Sl.12.18 Rijeni transport robe pomou bari

Sl.2.19 Prevoz kontejnera u specijalno graenim rijenim brodovima

Sl.2.20 Prevoz eljeznikih vagona sredstvima rijenog transporta
Dananji proces razvoja rijenog prometa karakteriu znatne promjene
na plovnim putevima zbog izgradnje brojnih hidroenergetskih i plovidbenih
sistema s dvostrukim i jednostrukim brodskim prevodnicama.
Veliki je uticaj promjena plovnih jedinica u rijenom prometu po vrsti,
veliini, jaini pogonske snage, izmjene tehnikih rjeenja koja su vrlo
dinamina u oblikovanju brodova i plovnih jedinica za prevoz tereta, kao i

173
eksploatacijska rjeenja koja omoguavaju ovoj prometnoj grani ne samo veu
efikasnost, ve i znatno snienje trokova transporta
Osnovne prednosti rijenog transporta su sljedee:
- u odnosu na druge vidove transporta trokovi su najnii,
- mogunost komplementarnosti sa eljeznikim i posebno drumskim
transportom,
- velika propusna sposobnost plovnih puteva ograniena jedino
kapacitetima luka i pristanita,
- veliki prevozni kapacitet potisnica, teglenica, teretnjaka i drugih
plovila,
- znatno manja potronja pogonske energije po jedinici rada,
- ekoloki ne zagauje ivotnu okolinu,
- vea bezbjednost, pouzdanost i mogunost transporta svih vrsta
robe,
- na dugim relacijama ima relativno kratka tranzitna vremena,
- znatno nii koeficijent tare (odnos sopstvene mase i nosivosti).
Osnovni nedostaci koji karakteriu korienje rjenog transporta su
sljedei:
- nepovoljni meteoroloki i hidroloki uslovi (led, vjetar, magla,
nizak i visok vodostaj), i preklapanje ovih pojava,
- kratko trajanje plovidbe u toku godine (15-20% dana manje u
odnosu na kalendarske dane),
- postojea flota nema rijeno-morske brodove izuzev u zakupu,
- naa postojea plovna mrea nije racionalno razvijena prema
velikim proizvodnim i trgovakim centrima,
- neke rijeke tehniki nijesu regulisane i postoje smetnje koje
ograniavaju i izazivaju prekid plovidbe,
- brzine plovidbe ograniene su prirodnim i tehnikim uslovima i
manje su u odnosu na druge vidove,
12.7 INTEGRALNI TRANSPORT U VAZDUNOM SAOBRAAJU
Kada je u pitanju integralni transport u vazdunom saobraaju treba
uoiti sljedee specifinosti:
1. Paletizacija i kontejnerizacija tereta koji se transportuje avionom
prilagoena je tehniko-tehnolokim karakteristikama sredstava u vazdunom
prometu,
2. Druga specifinost integralnog transporta u vazdunom prometu je to
to se gotovo sav teret u sredstvima vazdunog prometa transportuje na
paletama ili u kontejnerima, tako da je nivo paletizacije i kontejnerizacije tereta
u vazdunom prometu gotovo potpun.
Avionski kontejneri sastoje se od kutijaste konstrukcije od lakog
materijala s nagnutom stranicom, koja svojim oblikom odgovara obrisu donje

174
palube odjeljka za teret. To omoguava da se dva kontejnera postave uporedo
jedan do drugog. Otvor se zatvara elastinim vratima koja su plastificirana. Kosi
potporanj u vratima titi od izboavanja.
Kontejneri koji se koriste u avio prometu rade se po IATA standardima
i to su: LD-2, LD-3 (sl.12.21), LD-6, LD-7, LD-7 igloo, LD-8 (sl.12.22) , LD-9,
LD-11 itd.
Sl.12.21 LD-3 Kontejner

Sl.12.22 LD-8 Kontejner

Sl.12.23 Raspored kontejnera i paleta u avionu DC-10
12.7.1 Avioni za prevoz tereta
Avioni kojima se prevoze tereti svrstavaju se u dvije osnovne grupe:
- teretni avioni (Antonov An-225 nosivosti 250t, An-124 (150t),
Boeing747F (102t) ) i
- kombinovani avioni (Airbus A310,Boeing727, Boeing737,
Boeing747, DouglasDC 10-30).
Gotovo svaki teretni avion moe se jednostavnim ubacivanjem sjedita
u kabinu pretvoriti u putniki avion i obrnuto (convertible, quick change).
Teretni avioni imaju, meutim, neke tehnike modifikacije koje ne srijeemo
kod putnikih i combi-aviona.


175

Sl.12.24 Antonov An-225 nosivost 250 t.
Radi lake manipulacije teretom, teretni avioni imaju poveana vrata, a
esto i posebna dodatna vrata za ukrcaj i iskrcaj tereta (sl.12.25). Radi vee
nosivosti, krila su modifikovana i izabrani su odgovarajui aerodinamiki
profili. Time se gubi na brzini to u teretnom prometu predstavlja zanemarljiv
gubitak zbog poveane korisne nosivosti.

Sl.12.25 Primjeri manipulacije teretom kod teretnih aviona
12.8 LUKI KONTEJNERSKI TERMINALI
Luke i pristanita su glavna prometna vorita, bez kojih se ne moe ni
zamisliti uspjean klasini, kao ni savremeni transport (sl.12.26). Oni su mjesto
povezivanja i ukrtanja svih vrsta transporta.
U dananjim savremenim kretanjima, u primjeni i razvoju raznih naina
integralnih, multimodalnih i kombinovanih transportnih sistema, luki i
pristanini (kao i skladini) kontejnerski terminali, savremeno opremljeni,
omoguavaju vrlo brz, kvalitetan i ekonomian pretovar robe, na naelu
jedinstvenog tehnolokog sistema od vrata do vrata.
Luki i pristanini kontejnerski terminali imaju vrlo znaajnu ulogu za
optimalni i savremeni razvoj morskog i rijenog brodarstva, koji su glavni
prevoznici meunarodne trgovinske robne razmjene. Od opremljenosti i
razvijenosti lukih, pristaninih i skladinih terminala zavisi i efikasnost
eljeznikog, drumskog i rijenog prometa. Upravo iz tih razloga, u svijetu se
razvilo veoma mnogo velikih, srednjih i malih kontejnerskih terminala.

176

Sl.12.26 Luki kontejnerski terminal
Bitan element opreme lukog kontejnerskog terminala predstavljaju
pomini pretovarni kontejnerski mostovi i kontejnerske portalne dizalice, koje
se kreu po inama ugraenim na obalnim povrinama, paralelno s duinom
obalnog zida (sl.12.27).

Sl.12.27 Pomini pretovarni kontejnerski mostovi
Na dizalicama su ugraena klijeta-hvataljke ili tzv. spreder, koja
automatski prihvataju kontejner. Luke kontejnerske dizalice mogu biti visoke
do 90 m i teke do 700 t. One se nadnose nad brod prema morskoj strani, a na
kopnenoj strani nad eljeznike ine, drumska vozila ili skladita u rasponu od
20-45m, zavisno od veliine i nosivosti kontejnerske dizalice.
LOGISTIKA 13. Operaciona istraivanja u logistici

177

13. OPERACIONA ISTRAIVANJA U LOGISTICI

Rezultati poslovanja zavise od donoenja pravovremenih i optimalnih
poslovnih odluka. Mnogi menaderi oslanjaju se na svoje iskustvo i intuiciju,
to u ukupnim trinim uslovima i esto veoma preciznim zahtjevima bitnim za
uspjeno poslovanje, ni izdaleka nije dovoljno.
U sluaju rjeavanja kompleksnih ekonomskih problema za donoenje
optimalnih poslovnih odluka, efikasno se koriste brojni ekonomsko-matemaki
modeli: modeli linearnog programiranja, modeli transportnog problema, modeli
teorije igara, markovljevi modeli, redovi ekanja itd, koji se jedinstveno
nazivaju operacionim istraivanjima
Svi pomenuti i drugi modeli detaljno se prouavaju u odgovarajuim
naunim oblastima i specijalizovanim predmetima. U okviru ove knjige panju
korisnika autor usmjerava na odabrane modele redova ekanja.
13.1 REDOVI EKANJA
13.1.1 Uvod
Redovi ekanja su jedna od oblasti operacionih istraivanja. Pored ovog
termina upotrebljavaju se izrazi masovno opsluivanje, masovno usluivanje i
dr. Teorija redova ekanja izuava kvalitativna svojstva organizacije masovnih
pojava ili procesa. Masovnost i stohastinost su osnovna svojstva pojava koje
prouava ova nauna oblast. To znai da se redovi ekanja baziraju na raunu
vjerovatnoe i statistikoj analizi, kao i to da ne prouavaju pojedinane i strogo
definisane pojave.
Osnovna struktura redova ekanja ima oblik koji karakterie nekoliko
osnovnih faza:
dolaenje sa zahtjevom za uslugu,
ekanje na uslugu,
usluivanje i
odlazak sa mjesta usluivanja.
Zavisno od svojstva problema i cilja izuavanja efikasnost (redova)
ekanja iskazuje se preko nekoliko znaajnih veliina:
srednji broj elemenata koji pristie u jedinici vremena,
srednji broj elemenata koji moe biti usluen u jedinici vremena,
vjerovatnoa da e pristigli elementi biti odmah uzeti na uslugu,
srednje vrijeme ekanja na uslugu,
srednji broj elementa koji eka na uslugu,
srednje vrijeme boravka elemenata u sistemu,

178
propusna mo sistema (odnos srednjeg broja usluenih i srednjeg
broja prispjelih elemenata u jedinici vremena),
srednji broj zauzetosti mjesta za usluivanje i dr.
Osnovni parametri od kojih se polazi pri analizi redova ekanja su:
- intenzitet (brzina) toka dolazaka elemenata na uslugu,
- intetzitet (brzina) usluivanja po uslunom mjestu (kanalu),
k- broj uslunih mjesta (kanala) u sistemu.
Na osnovu polaznih parametara i svojstva redova ekanja dolazi se do
ostalih pokazatelja.
Tok dolazaka u veini sluajeva podlijee Poissonovm zakonu raspodjele
vjerovatnoe:

gdje je:
- ( ) t
n
P - vjerovatnoa pojavljivanja u "n" dolazaka u
vremenskom intervalu t
- - intenzitet (brzina) toka dolazaka elemenata na uslugu.
U sistemima redova ekanja tei se smanjenju vremena usluivanja to se
najadekvatnije opisuje eksponencijalnom raspodjelom oblika:
( )
t
e t F

=1
odnosno funkcijom gustine vjerovatnoe:
t
e t f

=
) (
13.1.2 Jednokanalni redovi ekanja
Struktura jednokanalnih sistema redova ekanja data je na sl.13.1.
Karakteristika ovih redova ekanja jeste da se u jednom momentu moe usluiti
samo jedan element.

Sl.13.1 Struktura jednokanalnih redova ekanja
Jednokanalni redovi ekanja baziraju se na pretpostavci da je vjerovatnoa
raspodjele rokova pristizanja
t
e

, dok je vjerovatnoa raspodjele rokova

usluivanja
t
e

.
Dolazak
elemenata
ekanje
na uslugu

Usluivanje
Odlazak
elemenata
( )
( )
t
e
n!
n
t
t
n
P
=

179
U odnosu veliina "" kao brzine pristizanja i "" kao brzine usluivanja
pojavljuje se veliina "" kao faktor usluivanja, pri emu je:
Veliina "" moe biti <, > ili = jedinici, to zavisi od brzine (intenziteta)
dolazaka i usluivanja:
ako je >1, onda e porastom vremena broj elemenata koji
pristiu rasti bre od broja elemenata koji odlaze, pri emu e
nagomilavanje biti u stalnom porastu,
ako je <1, sistem e izlaziti na kraj sa brzinom pristizanja
elemenata tokom dueg vremenskog perioda, ali, ukoliko je blie
jedinici, u sistemu e doi do odreenog nagomilavanja,
ako je =1, sistem tei nagomilavanju koje e se neogranieno
uveavati.
Ako u sistemu nema elemenata u trenutku "t+o" tome moe biti razlog da
je sistem prazan u trenutku "t" i da u intervalu (t, t+o) nema dolazaka, ili da u
trenutku "t" u sistemu postoji jedan element i da se u intervalu (t, t+o) desio
jedan odlazak.
Prvi dogaaj ima vjerovatnou 1-A(o), jer je vjerovatnoa da e se
pristizanje desiti u vremenu"o" A(0).
Drugi dogaaj ima vjerovatnou B(o) |1-A(o)|, gdje 1-A(o) oznaava
vjerovatnou da se pristizanje nee desiti, a B(o) da e doi do odlaska iz
sistema.
Vjerovatnoe ostalih dogaaja su zanemarljivo male.
, 1
1
1
0
P =

odnosno =1
0
P , odnosno ), 1 (
n
n
P = gdje je n=0,1,2,..
Drugim rijeima, vjerovatnoa postojanih stanja zavisi samo od "" -
faktora usluivanja.
Za jednokanalne redove ekanja istiu se posebno vani sljedei
pokazatelji:
1. Srednji broj elemenata u sistemu
gdje je: n -broj elemenata,
Pn -vjerovatnoa popunjenosti sistema datim
brojem elemenata.

=
( )
( )
=
_
=
_
= =
_
=
=
1
2
1
1
1 1
1
0
1 n n
n
n P
n
P
n
n
n
n
P n T

180
2. Srednji broj elemenata na usluivanju
Broj elemenata koji se usluuje moe biti 0 ili 1. Vjerovatnoa da je
sistem prazan P
0
, a vjerovatnoa da se lement usluuje je 1- P
0
i moe se izrazit
na sljedei nain:

Kako samo jedan element (jedinica) moe biti istovremeno usluena,
srednji broj jedinica koje se usluuju je:

3. Srednji broj elemenata koji eka uslugu je:

4. Srednje vrijeme ekanja elemenata na uslugu:

5. Srednje vrijeme zadravanja elemenata u sistemu

W* se dodaje 1/ jer se uzima u obzir i vrijeme obavljanja usluge.

Primjer 1:

Projektovati sistem za istovar rude iz kamiona koji dolaze u frekvenciji
od 40 vozila u toku 8 sati. Proces istovara jednog na jednom istovarnom mjestu
traje 10 min. Odrediti vrstu reda ekanja i njegove karakteristike.
- Intenzitet dolazaka kamiona:

- Intenzitet istovara - usluge:

= = ) 1 ( 1
0
1 P
= + = 1 ) 1 ( 0 S
= =
1
2
1
S T Q
Q W =
1
1
1
*

= +
= + =
1
1 1 1
1
1 1
* W W
cas
vagona
5
8
40
= =
cas
vagona
cas
vag vag
6
10
. 60
min 10
. 1
= = =

181

- Faktor usluivanja:
<0, to potvruje da se radi o jednokanalnom redu ekanja i da to
zadovoljava dinamiku sistema za istovar kao jednokanalnog reda
ekanja.

1. Srednji broj kamiona u sistemu
2. Srednji broj kamiona na usluivanju

3. Srednji broj kamiona koji eka uslugu je:

4. Srednje vrijeme ekanja kamiona na uslugu:

5. Srednje vrijeme zadravanja kamiona u sistemu:

6. Vjerovanoa da sistem u toku rada bude prazan:
odnosno 16,7%

833 , 0
6
5
= = =
5
833 , 0 1
833 , 0
1
=
T
833 , 0 = = S
833 , 0 5 = = S T Q
. min 50 833 , 0
833 , 0 1
833 , 0
6
1
1
1
* ~ =
= casova W
. min 60 1
833 , 0 1
1
6
1
1
1 1
= =
= cas W

167 , 0 833 , 0 1 1
0
= = = P

182
Primjer 2:

U toku jednog sata na prijemnu rampu dolazi 4 kamiona nosivosti 9,5
tona lima. Kamioni dopremaju pakete lima dimenzija axbxc=2000x1000x150
mm. (spec teina lima je =7,85 kg/dm3). Istovar kamiona obavlja viljukar koji
odlae na prijemni dio skladita. Kapacitet prijemnog dijela je 5 paketa. Dalju
manipulaciju - transport paketa obavlja kran. Prosjeni ciklus krana na
uskladitenju paketa iznosi jedan paket za dva minuta.
Potrebno je odrediti procenat paketa koji zbog zauzetosti prijemnog dijela
skladita moraju biti odloeni na drugo mjesto.

- Prosjean broj jedinica (paketa) koje se opslue u jedinici vremena -
intenzitet opsluivanja:

=1 paket/2 min.=30 paketa/1 as

- Prosjean broj jedinica (paketa) koje dolaze u sistem - intenzitet
dolazaka:

U toku jednog sata dolazi 4 x 9,5 t =38 t.
Teina jednog paketa iznosi Gp = a b c = 20 x 10 x 1,5 x 7,85 =
2355 kg = 2,355 t.
Broj paketa koji dolaze u sistem za jedan sat je N = 38 t/2,355t = 16.

= 16 paketa/1 as


= / = 16/30 = 0,533 < 1, to znai da se radi o jednokanalnom
redu ekanja, odnosno da sistem zadovoljava uslove da ne dolazi do
nagomilavanja jedinica - paketa.

- Procenat paketa koji moraju ostati izvan prijemnog skladita iji je
kapacitet pet paketa rauna se na sljedei nain:
Procenat paketa koji bi morao da se odlae na drugo mjesto zbog
ogranienosti kapaciteta prijemnog dijela skladita (pet paketa) je
2%.Ovaj procenat se moe smanjiti poveanjem kapaciteta prijemnog
skladita, to se daljim raunanjem moe provjeriti i svesti na
zanamarljivu veliinu Pn.
020 , 0 467 , 0 043 , 0 ) 533 , 0 1 (
5
533 , 0
5
), 1 (
= = =
=
P
n
n
P

183
13.1.3 Viekanalni redovi ekanja
Viekanalni red ekanja predstavlja sistem u kome se elementi koji
pristiu na usluivanje rasporeuju u vie pravaca - kanala pri emu dolazi do
usluivanja bez nagomilavanja.
Kada sistem usluivanja ima mogunosti da propusti istovremeno k -
jedinki, takav sistem se naziva k - kanalnim sistemom (sl.13.2):

Sl.13.2 Viekanalni redovi ekanja
U viekanalnom sistemu redova ekanja operie se sljedeim
parametrima:
- intenzitet (brzina) toka dolazaka elemenata na uslugu,
- intetzitet (brzina) usluivanja po uslunom mjestu (kanalu),
= / - faktor usluivanja po kanalu,
k - broj uslunih mjesta (kanala) u sistemu,
k = /k - faktor usluivanja sistema.

Vjerovatnoa "P
0
" da e sistem biti prazan sa pristizanjem i bez
pristizanja elemenata na uslugu dobija se primjenom jednaine:

Za viekanalne redove ekanja istiu se posebno vani sljedei
pokazatelji:


DOLASCI
ekanje na
uslugu
1-usluni kanal
2-usluni kanal
k-usluni kanal
ODLASCI
1
0
)
* 1
*
! !
(
0
_
=
+ =
k
n
k
k
n
n
P

0
2
*) 1 (
*
!
P
k
k
Q
=

184
Sistem proputa onoliko elemenata koliko ih doe, a to je u prosjeku (jer
je *<1 pa ne dolazi do nagomilavanja). Svaki zauzeti kanal usluuje jedan
element u prosjeku za minuta pa e prosjeni broj zauzetih kanala biti

4. Srednje vrijeme ekanja elemenata na uslugu

Uporeenjem se dobija:

Odnosno:

Primjer 1:
U odjeljenju kontrole kvaliteta dolaze elementi na kontrolu. Prosjeno se
dovoze 24 elementa na 40 minuta, a srednje vrijeme kontrole je 2 minuta po
jednom elementu. Projektovati kontrolni punkt, odnosno broj kontrolnih
instrumenata, tako da ne dolazi do nagomilavanja i proraunati sve elemente
redova ekanja za projektovani sistem.

- Intenzitet dolazaka elemenata na kontrolu:
= = S
0
*) 1 (
1
!
1
* P
k
k
k
W
1
*+ = W W
S Q T + =
= =
* W
Q
Q
W = *
min
.
6 , 0
. min 40
. 24 el el
= =

185

- Intenzitet usluge:


- S obzirom da je faktor usluivanja vei od jedinice, potrebno je vie
uslunih mjesta (kanala) u sistemu da ne bi dolo do nagomilavanja.
Usvaja se sistem sa dva usluna mjesta tj. k=2.

- Faktor usluivanja sistema:

Poto je za dva usluna mjesta *<1, oekuje se ustaljen reim rada pri
kojem e konaan broj elemenata ekati na uslugu, odnosno da nee doi
do nagomilavanja.
Karakteristike ovakvog sistema - viekanalnog reda ekanja su:


Na uslugu eka jedan element.

Vjerovatnoa da u sistemu kontrole nee biti elemenata tj. da e oba
usluna mjesta u nekom momentu biti slobodna iznosi 30%.

min
.
5 , 0
min 2
.. 1 el el
= =
1 2 , 1
5 , 0
6 , 0
> = = =
1 6 , 0
2
2 , 1
* < = = =
k
81 , 0 30 , 0
2
) 6 , 0 1 (
6 , 0
! 2
2
2 , 1
0
2
*) 1 (
*
!
=
= P
k
k
Q

% 30 30 , 0
1
)
6 , 0 1
6 , 0
2
2
2 , 1
2
2
2 , 1
2 , 1 1
1
)
* 1
*
! 2
2
! 2
2
1 (
1
0
)
* 1
*
! !
(
0
= =
+ + + =
=
+ + + =
_
=
+ =

k
n
k
k
n
n
P

186
Sistem proputa onoliko elemenata koliko ih doe a to je u prosjeku
(jer je *<1 pa ne dolazi do nagomilavanja). Svaki zauzeti kanal usluuje jedan
element u prosjeku za minuta pa e prosjeni broj zauzetih kanala biti

4. Srednje vrijeme ekanja elemenata na uslugu

Uporeenjem se dobija:

Odnosno:


Primjer 2:
Projektovati sistem za istovar vagona pomou ureaja za kipovanje.
Jedan ureaj moe navlaiti za kipovanje jedan vagon i traje 5 min. U toku
jednog asa dolazi 20 vagona na istovar.
Za projektovani sistem odrediti broj vagona koji eka na utovar i
prosjeno bavljenje vagona u sistemu.
- Intenzitet dolazaka elemenata na kontrolu:

2 . 1 = = =
S
. min 35 , 1 30 , 0
2
) 6 , 0 1 (
1
! 2
2
2 , 1
5 , 0 2
1
0
2
*) 1 (
1
!
1
* =
= P
k
k
k
W
. min 35 , 3 2 35 , 1
1
* = + = + =
W W
2 2 , 1 8 , 0 = + = + = S Q T
= =
* W
Q
. min 35 , 1
6 , 0
81 , 0
* = = =
Q
W
. h 1
. vag 20
=

187
- Intenzitet usluge:


- S obzirom da je faktor usluivanja vei od jedinice, potrebno je vie
uslunih mjesat (kanala) u sistemu da ne bi dolo do nagomilavanja.
Usvaja se sistem sa dva usluna mjesta tj. k=2.

- Faktor usluivanja sistema:

Poto je za dva usluna mjesta *<1, oekuje se ustaljen reim rada pri
kojem e konaan broj elemenata ekati na uslugu, odnosno da nee doi do
nagomilavanja.
Karakteristike ovakvog sistema - viekanalnog (dvokanalnog) reda
ekanja su prema datom zadatku:

1. Broj vagona koji eka na istovar:

2. Srednje vrijeme bavljenja vagona na istovaru - u sistemu:

h
vag vag .
12
min 5
1
= =
1 66 , 1
12
20
> = = =
1 83 , 0
2
66 , 1
* < = = =
k
676 , 3 0929 , 0
2
) 83 , 0 1 (
83 , 0
! 2
2
66 , 1
0
2
*) 1 (
*
!
=
= P
k
k
Q

% 29 , 9 0929 , 0
1
)
83 , 0 1
83 , 0
2
2
66 , 1
2
2
66 , 1
66 , 1 1 (
1
)
* 1
*
! 2
2
! 2
2
1 (
1
0
)
* 1
*
! !
(
0
= =
+ + + =
=
+ + + =
_
=
+ =

k
n
k
k
n
n
P
. min 02 , 16 267 , 0
12
1
20
676 , 3 1 1
* = = + = + = + = h
Q
W W

LOGISTIKA 14. Odravanje i logistika

188

14. ODRAVANJE I LOGISTIKA
14.1 ODRAVANJE U LOGISTICI
14.1.1 Oprema za testiranje, ispitivanje i podrku
Pod opremom za testiranje, ispitivanje i podrku se podrazumijeva sva
oprema koja se koristi tokom cijelog perioda pruanja podrke korisniku
proizvoda. Tu spadaju:
1. Oprema za monitoring (permanentni nadzor izabranih
dijagnostikih parametara tokom funkcionisanja proizvoda),
2. Oprema za dijagnostiku (mjerenje izabranih dijagnostikih
parametara u jednom vremenskom trenutku),
3. Uredjaji za podeavanje/kalibraciju,
4. Uredjaji, alati i pribori koji se koriste prilikom servisiranja,
odravanja proizvoda.
Potrebna oprema za testiranje, ispitivanje i podrku se definise tokom
analize logistikih aktivnosti i ona je iskazana u planu odravanja proizvoda i
razlikuje se za svaki nivo odravanja.
Oprema za testiranje, ispitivanje i podrku se koristi tokom tri osnovne
aktivnosti podrke proizvodu, odnosno korisniku proizvoda:
1. podeavanje,
2. servisiranje,
3. odravanje (popravka).
Koliina potrebne opreme za testiranje, ispitivanje i podrku se
odredjuje na osnovu:
1. koliine proizvoda kojima se prua podrka,
2. pouzdanosti i pogodnosti za odravanje proizvoda (ovim je
obuhvacen predvidjeni broj popravki proizvoda kao i planirano
trajanje pojedine popravke),
3. koncepta odravanja,
4. broja lokacija gdje se sprovodi odravanje (posebno za svaki
nivo odravanja).
Svi ovi podaci se dobijaju kao rezultat analize vrste opreme za testiranje,
ispitivanje i podrku
1. Opta oprema za testiranje, ispitivanje i podrku, koja obuhvata
svu opremu koja se koristi za razne vrste popravki razliitih
vrsta proizvoda, odnosno, oprema koja nije vezana za popravku
jednog posebnog proizvoda,

189
2. Specijalna oprema za testiranje, ispitivanje i podrku, koja je
posebno razvijena za potrebe odravanja jednog tipa ili jedne
familije proizvoda.
Problem kod opreme za testiranje, ispitivanje i podrku je to se ona
uva sve dok se ne ukae potreba za njenom primjenom, a tada se oekuje da je
ta oprema u ispravnom stanju, odnosno da je sposobna za izvravanje svoje
funkcije. Sa ove take gledita, veoma je bitno da li se radi o optoj ili
specijalnoj opremi, odnosno, da li je opremu mogue pronai na tritu ili je
potrebno ponovo izraditi traeni dio ili cijelu opremu.
14.1.2. Nivoi odravanja u logistici
Kako oprema za testiranje, ispitivanje i podrku moe biti bilo ta i
kako je raspon cijena opreme vrlo irok, nije ekonomski isplativo imati svu
potrebnu opremu za podrku na svakom mjestu (servisu) gde se vri popravka.
Na osnovu ovog kriterijuma se iskristalisala podjela na tri nivoa odravanja:
1. odravanje kod korisnika,
2. odravanje u servisu i
3. odravanje kod proizvodjaa ili u specijalizovanom servisu
proizvoaa
I. Odravanje kod korisnika
Odravanje na ovom nivou se uglavnom bavi periodinim provjerama
ispravnosti proizvoda, vizuelnim pregledom, ienjem. Popravke na ovom
nivou se svode na zamjenu unaprijed pripremljenih dijelova, odnosno sklopova,
sa idejom da se proizvod to prije vrati u ispravno stanje.
II.Odravanje u servisu
Odravanje u servisu se svodi na popravke proizvoda koje su suvie
komplikovane da bi ih korisnik mogao sprovoditi, a takoe obuhvataju i
popravke sklopova koji su zamijenjeni od strane korisnika. Ukoliko popravka
pravazilazi opremljenost servisa (zahtijeva specijalne alate koje servis,
uglavnom zbog cijene, ne poseduje), tada se takvi proizvodi alju proizvoau
na popravku.
III.Odravanje kod proizvodjaa
Odravanje kod proizvodjaa obuhvata najsloenije intervencije
popravke ili intervencije koje zahtijevaju specijalnu, skupu opremu, koju nije
ekonomski isplativo posjedovati u servisu. Pored ovih intervencija, proizvoa
sprovodi i remonte svojih proizvoda, odnosno intervencije koje po svom obimu
i angaovanom ljudstvu i sredstvima prevazilazi kapacitete servisa.
14.1.3 Zahtjevi za opremom za testiranje, ispitivanje i podrku
Definisanje potrebne opreme za ispitivanje, testiranje i podrku se vri u
fazi projektovanja proizvoda.


190
Cilj je u to veoj mjeri smanjiti potrebu za specijalnom opremom,
poto ona u znatnoj mjeri poskupljuje podrku proizvodu u toku eksploatacije.
Svaki sluaj otkaza/popravke proizvoda se detaljno analizira i, ukoliko
se ukae potreba za specijalnom opremom, vri se analiza mogunosti promjene
konstrukcionog rjeenja sa ciljem eliminisanja potrebe za tom opremom.
Kada je zavrena ova analiza, slijedi analiza nivoa odravanja na kojem
e biti sprovoena konkretna intervencija odravanja. Ukoliko se radi o skupoj
specijalnoj opremi, uputno je tu opravku vriti kod proizvoaa, a ne u servisu,
zbog visokih trokova posjedovanja puno jedinica te specijalne opreme.
Kao i proizvod i proizvodna oprema, tako i oprema za ispitivanje,
testiranje i podrku zahtijeva odredjenu logistiku, sto se u praksi esto
zaboravlja. Svaka jedinica opreme za ispitivanje, testiranje i podrku zahtijeva
opremu za odravanje, odreeni skup rezervnih dijelova, kao i tehniku
dokumentaciju i obuene kadrove za efikasno odravanje.
Tada se odravanje postavlja kao logistika sistema.
14.2 ODRAVANJE KAO LOGISTIKA TEHNIKIH SISTEMA
14.2.1 Uloga odravanja kao logistikog procesa tehnikih sistema
Odraavanje u funkciji logistike procesa pojavlju se u vie uloga, pri
emu se mijenja i logistiki znaaj ove funkcije:
Odravanje kao osnovna proizvodna djelatnost preduzea. Tada
proces odravanja predstavlja osnovnu proizvodnu djelatnost preduzea sa
aspekta pruanja usluga treim licima i ima fundamentalnu odgovornost iz
oblasti sigurnosti i zdravlja, kako prema svim radnicima sopstvene organizacije,
tako i prema korisnicima proizvoda.
Odravanje kao logistika proizvodne djelatnosti preduzea. Tada
proces odravanja predstavlja osnovnu logistiku proizvodne djelatnosti i za
rezultat ima obezbjeenje procesa proizvodnje. Odgovoran je neposredno kako
za sigurnost i zdravlje svojih zaposlenih, tako i korisnike sredstava koji su
predmet njegovih aktivnosti.
Odravanje kao elementarna usluga. Tada funkcija odravanja ima
svoj elementarni usluni zadatak (obrazovanje ili obuka, odnosi sa javnou,
konsalting usluge, usluge zanatskog karaktera itd.) tj. odravanje se pojavljuje
kao serviser i preuzima odgovornost proizvoaa u procesu eksplatacije
proizvoda, a to znai i odgovornost za sigurnost i zdravlje korisnika tih
proizvoda.
14.2.2 Pojam i definicija odravanja
Odravanje se definie kao funkcija ija je nadlenost konstantan
nadzor nad postrojenjima i vrenje odreenih popravki i revizija, ime se

191
omoguava stalna funkcionalna sposobnost i ouvanje proizvodnih i pomonih
postrojenja i opreme.
Odravanje je osnovna logistika tehnikih sistema (sl.14.1).

Sl.14.1 Sistem odravanja sa ulazima i izlazima prema okolini
(PP-pranje, ienje, podmazivanje, TOSM-traenje i otklanjanje slabih mjesta, OO-
otklanjanje otkaza, KP-kontrolni pregledi, PP-planske (preventivne) popravke, TD-
tehnika dijagnostika, IS-informacioni sistem, radionice za radionike remonte - RR,
izradu rezervnih dijelova -RD, laboratorije odravanja- LO, unutranji transport-UT)
Sl.14.1 Struktura odravanja
Osnovni inputi funkcije odravanja su (sl.14.1):
- karakteristike sistema i dijelova sistema (vrsta i koliina, mjesto i
nain korienja, stanje),
- resursi odravanja (rad, SRO-sredstva rada odravanja, RDMA-
rezervni dijelovi, materijali i alati),
- ekonomsko socijalni inioci (status odravanja, kultura korisnika,
upravljanje sistemom, tradicija),
Osnovni ciljevi funkcije odravanja su (sl.14.1):
a) Tehniko tehnoloki koji obuhvata :
- odravanje i povienje radne sposobnosti do potrebnog nivoa
efektivnosti sistema,
- ostvarivanje dueg radnog vijeka maina i opreme uspostavanjem
tehnike i tehnoloke zastarjelosti u ekonomskim granicama
direktnih i indirektnih trokova,
PCP TOSM KP
OO PP TD
RR, RD LO UT
RESURSI ODRAVANJA
Rad SRO RDMA Energija
Tehniko
tehnoloki
Ekonomski
Socioloki
Podaci o
sistemu i
djelovima
sistema
Vrste i
koliina
Mjesto
i nain
korie
nja
Stanje
sistema
EKONOMSKO SOCIJALNI INIOCI
Status
odravanja
Kultura
korisnika
Nain
upravljanja
Tradicija

C
I
L
J
E
V
I
O
D
R

A
V
A
N
J
E

192
- kvalitativno i kvantitativno poboljanje procesa proizvodnje i
proizvoda zadovoljenjem optih i posebnih standarda sistema
kvaliteta,
- poveanje proizvodne sposobnosti sistema u cjelini,
- usavravanje maina i opreme inovativnim zahvatima
(rekonstrukcija, supstitucija, modernizacija).
b) Ekonomski ciljevi:
- racionalno korienje maina, opreme i resursa (rezervni dijelovi,
materijali, alati i pribori, sirovine, ljudski potencijali i dr.),
- ulaganje u odravanje u funkciji rentabilnosti, produktivnosti i
ekonominosti, kao ekonomskim kategorijama.
c) Socioloki ciljevi:
- ouvanje i povienje psiholoke stabilnosti radnika,
- motivisanost za rad u pouzdanim sistemima,
- racionalno korienje ljudskih kapaciteta,
- ekoloki faktor u cilju zatite ovjekove okoline itd.
14.2.3 Strategija - koncepcije odravanja
Opredjeljenje za izbor postupka odravanja sa potrebnom logistikom u
oblasti obezbjeenja resursa (materijal, alati i pribori, ljudi) iji je zadatak da se
postigne optimum funkcije cilja naziva se strategijom odravanja.
Teoretiari odravanja nijesu jedinstveni u pogledu podjele strategije
odravanja, to u krajnjem i nije od presudnog znaaja (sl.14.2). Bitno je da
svaka od tih strategija na svoj nain ostvaruje funkciju cilja odravanja.

Sl.14.2 Koncepcije odravanja
STRATEGIJA ODRAVANJA
NAKNADNO
ODRAVANJE
PREVENTIVNO (PLANSKO)
ODRAVANJE
EKANJE
NA OTKAZ
KOERKTIVNO
ODRAVANJE
PO
RESURSIMA
PO
STANJU
Pregledi,
intervencije
Zamjene,
rekonstrukcije
Vremenska
slika stanja
Totalno produktivno
odravanje
Parametri
stanja
Kompleksno
(dualno) odravanje
Proaktivno
TEROTEHNOLOKI
KONCEPT
ODRAVANJA

193
Osnovne strategije (koncepti) u odravanju su:
- naknadno odravanje -"ekanje na otkaz" - aktivnosti odravanja
poslije pojave otkaza, sa ciljem vraanja sistema ili dijela sistema iz stanja u
otkazu u stanje u radu,
- naknadno odravanje -korektivno odravanje, aktivnosti odravanja
kojima se sistematski otklanjaju uzroci otkaza, tj. slaba mjesta u sistemu
- preventivno odravanja po resursima ili po stanju, aktivnosti
odravanja prije pojave stanja u otkazu, sa ciljem predvianja i sprjeavanja
otkaza.
Ostali koncepti odravanja, pored obiljeja osnovnih strategija, sadre
karakteristike koje im daju atribute savremenih i modernih (sl.14.2).
14.2.4 Terotehnoloki koncept odravanja
Terotehnoloki koncept odravanja podrazumijeva zaokrueni pristup
funkcije odravanja koji poinje projektovanjem sistema ili mane i opreme kao
djelova sistema, a zavrava se izdvajanjem iz procesa eksploatacije (sl.14.3).

Sl.14.3 Terotehnoloki pristup odravanju tehnikog sistema
Svaki od tih inilaca je oblast za sebe koji ima zaokruen kvantum
uticaja na rezultat ukupnog terotehnolokog pristupa problemu odravanja
tehnikog i uopte proizvodnog sistema.
- Projektovanje i izrada - na osnovu istorije podataka praenjem u
eksploataciji projektuju se maine i oprema potrebne pouzdanosti i pogodnosti
odravanja.
- Postupak nabavke - podrazumijeva pribavljanje dokumentovanih
informacija na bazi kojih se moe sprovesti uspjena priprema i odravanje
maina i opreme (tehnike i tehnoloke karakteristike, dokumentacija za
Priprema za
korienje i
odravanje
Proces
nabavke
Projektovanje
i izrada
Koncepcija
odravanja
Makroorgani
zacija
odravanja
Unutranja
organizacija
odravanja
Izdvajanje iz
procesa
Radovi
odravanja
Informacioni
sistem
odravanja
Metode rada
odravanja
Oprema za
radove
odravanja
Tehnologije
odravanja ODRAVANJE
PROIZVODNOG
(TEHNIKOG)
SISTEMA

194
transport, montau, podmazivanje, preventivu, dijagnostiku, eme veza, katalog
r/d sa prioritetom, radionika dokumentacija ).
- Priprema za korienje i odravanje - podrazumijeva izradu
operativne dokumentacije za rukovanje i odravanje, obuku izvrilaca svih
nivoa strunosti, obezbjeenje svih vrsta certifikacija i atesta o probnom radu,
izradu planova odravanja, planiranje i obezbjeenje rezervnih dijelova.
- Strategija (koncept) odravanja - podrazumijeva princip donoenja
odluka o vremenu u kome treba da se sprovedu postupci odravanja (od
"ekanja na otkaz" do odravanja po stanju i samoodravanja).
- Radovi odravanja - predstavljaju meusobni odnos sposobnosti i
opremljenosti odravalaca u postizanju funkcije cilja kroz osnovne djelatnosti
(pregled, ienje i podmazivanje, dijagnostika, uoavanje i otklanjanje slabih
mjesta, tekue i plansko odravanje, kontrolni pregledi), pomone djelatnosti
(poslovi u radionicama i laboratorijama, praenje stanja, naruivanje i
skladitenje r/d i materijala, unutranji i spoljanji transport), pratee djelatnosti
i proces organizovanja .
- Metode rada i tehnologije odravanja - odraz su znanja i informisanja
kadra u odravanju o primijenjenim metodama odravanja u funkciji tehnikog
nivoa sredstava za rad i nivoa tehnologije odravanja (maina, instrumenata,
materijala, postupaka) kojim se sredstvo rada kvalitetno i ekonomino odrava
u radno-sposobnom stanju.
- Oprema u odravanju - predstavlja materijalni resurs u obliku alata i
pribora, instrumenata, laboratorijske opreme, radionike opreme (maine za
obradu, mehanizacija, sredstva za unutranji transport, potroni materijal i dr.)
- Informacioni sistem u odravanju - na odgovarajui i razumljiv nain
registruje informacije, obrauje ih, oblikuje, prenosi, koristi za racionalno
izvoenje pripreme i radova i arhivira za dalju upotrebu. Informacioni sistem
odravanja ima vie podsistema, od kojih su osnovni za izvoenje radova, za
rad u radionicama i za upravljanje rezervnim dijelovima.
U CIM sistemima odravanje postaje segmenat podran raunarom,
podsistem integrisan raunarom CIMt (Computer Integrited Maintenance).
- Izdvajanje maina i opreme iz procesa - predstavlja skup aktivnosti
potrebnih za utvrivanje istroenosti, tehnike ili tehnoloke zastarjelosti,
rentabilnosti dalje eksploatacije i odravanja maina i opreme i prijedlog za
zamjenu novom opremom.
-Uspjenost odravanja - predstavlja skup parametara kojima se
ocjenjuje efikasnost odravanja sa vie aspekata tehnikog, ekonomskog i
organizacionog karaktera.
- Unutranja mezo i mikro organizacija odravanja -Mezo organizacija
je unutranja struktura odravanja i odnosi se na zastupljenost osnovnih inilaca
strukture odravanja: pripreme, radova odravanja (izvrenje) i kontrole. Mikro
organizacija se odnosi na principe izbora i organizacije kadrova u odravanju
koje moe biti: strukovno, funkcionalno i operativno.

195
-Makro organizacija odravanja - odnosi se na poloaj funkcije
odravanja u preduzeu, odnosno vid organizacije - centralizovano,
decentralizovano ili kombinovano (distribuirano) odravanje.
14.2.5 Principi organizovanja odravanja
Osnovni cilj odravanja u optem obliku je da ispuni svoju funkciju uz
to manje otkaza u to duem ivotnom vijeku sredstva rada i uz to manje
trokove (sl.14.4).

Sl.14.4 Osnovni ciljevi odravanja

Organizacijom rada u odravanju rjeavaju se:
- podjela rada i odreivanje izvrilaca,
- koordinacija za izvoenje radova (informacioni sistem, donoenje
odluka, prenoenje zadataka, obavjetavanje, izvjetavanje),
- komunikacija potrebna za izvoenje zadataka,
- odgovornost za izvoenje zadataka,
- motivacija za izvrenje zadataka.
14.2.6 Oblici organizovanja funkcije odravanja
Pod oblikom organizovanja odravanja tehnikih sredstava kao funkcije
poslovnog sistema podrazumijeva se organizaciona struktura u koju su
ukljueni svi nosioci aktivnosti odravanja prema odreenoj podjeli rada.
Organizacija odravanja u odnosu na realizaciju funkcije cilja moe se
postaviti u tri osnovna oblika:
- centralizovano, kod kojeg su sve aktivnosti obuhvaene jednom
organizacionom cjelinom (sl.14.5).,
CILJ
ODRA-
VANJA
TO
MANJE
Utroak
Rada
Utroak r/d i
materijala
Utroak
Energije
to manje otkaza i zastoja
to dui ivotni vijek s.r.
Zatita od povreda
Ekonomino. kori. energije
Ekonom. kori. sirovina
Zatita ivotne sredine

196
- decentralizovano, kod kojeg su sve aktivnosti odravanja
izdijeljene po proizvodnim tehnolokim cjelinama, ako ih ima
vie,
- kombinovano, kod kojeg se dio aktivnosti odravanja nalazi u
proizvodnim-tehnolokim cjelinama (radovi odravanja), a dio
predstavlja posebnu organizacionu cjelinu tzv. centralno odravanje
i obuhata pripremu odravanja i radionice.

Sl.14.5 Organizaciona struktura centralizovanog odravanja sa logistikom
14.2.7 Unutranja organizacija odravanja
Unutranja organizacija odravanja ili organizacija procesa rada treba
da bude postavljena tako da omogui izvrenje aktivnosti odravanja na
terotehnolokom principu (sl.14.6).
14.2.8 Radovi odravanja
Osnovni zadatak aktivnosti odravanja jeste da spreavaju i otklanjaju
sve vrste otkaza maina i opreme. Pored toga u odravanju postoje pratee i
pomone djelatnosti i organizacija kojom se omoguuje realizacija svih radova
odravanja.
Radovi odravanja predstavljaju odnos odravalaca, odnosno njegovih
strunih sposobnosti i osobina sredstava za rad, posredstvom potrebne opreme
za odravanje u procesu ostvarivanja funkcije cilja odravanja.
MENADMENT
ODRAVANJA
Opti poslovi
Ekonom.
finansijs.
poslovi
Tehnika
priprema
Radionice
i
laborator.
Pogonsko
odravanje
Kontrola Investic.
odravanj
e
RAZVOJ
INFORMACIONI
SISTEM
Rukovanje i
odravanje
energetskih
postrojenja

197
Osnovne djelatnosti odravanja ine sljedee grupe aktivnosti:
- pregled stanja, ienje i podmazivanje,
- traenje i otklanjanje slabih mjesta,
- intervencija na sredstvu rada - otklanjanje otkaza: tekue i plansko
(preventivno),
- kontrolni pregledi.
Pomone djelatnosti odravanja ine sljedee grupe aktivnosti:
- priprema za eksploataciju,
- priprema za odravanje,
- izdvajanje maina i opreme iz procesa,
- analiza modernizacije i
- nabavka novih sredstava za rad uz potovanje zahtjeva odravanja.

Sl.14.6 Osnovna struktura odravanja tehnikih sistema
14.2.9 Tehnika dijagnostika
Stanje nekog objekta ili maine opisuje se odreenim skupom
parametara (protok fluida, debljina zida, buka, temperatura i druge
karakteristike) koji treba da zadovolje projektovanu funkciju cilja pri odreenim
uslovima i u odreenom vremenskom periodu. Veliine parametara utvruju se
mjerenjem, odnosno primjenom tehnike dijagnostike.
ODRAVANJE
TEHNIKA
PRIPREMA
RADIONICE RADOVI
Tehnoloka pripr.
Upravljanje RDM
Konstrukc. biro
Izrada i popravka
dijelova
Remontna
radionica
Pregled ienje
-podmazivanje
Tekue
odravanja
Remonti
Rekonstrukcija. i
modernizacija
Informacioni
sistem
Kontrolni
pregledi

198
Tehnika dijagnostika se moe posmatrati sa vie aspekata, zavisno od
cilja, rezultata, naina sprovoenja, izvoenja, primjene i obima, kako je to

Sl.14.7 Podjela tehnike dijagnostike
Subjektivni postupci tehnike dijagnostike
Subjektivni postupci tehnike dijagnostike su vid dijagnostike prema
izvoenju koji se primjenjuju u svim ostalim vrstama dijagnostike.
U subjektivne postupke tehnike dijagnostike spadaju:
- ispitivanje uma i buke,
- vizuelna i optika ispitivanja,
- ispitivanje na osnovu mirisa.
Objektivni postupci tehnike dijagnostike
Objektivni postupci tehnike dijagnostike izvode se instrumentima za
mjerenje i oitavanje stanja parametara, ime se iskljuuje subjektivnost lica
koje koristi instrument.
Objektivnim dijagnostikim postupcima obuhvaeni su parametri stanja
svrstani u tri osnovne grupe:
- pogonski parametri,
- parametri oteenja elemenata ureaja,
- parametri stanja sredstva za podmazivanje i dr.
14.2.10 Tehnoloki postupci u odravanju
S obzirom na sloenost maina i opreme uopte, u odravanju se
javljaju potrebe za primjenom irokog spektra tehnologija od klasinih do
najsavremenijih u oblasti popravke, obnavljanje i izrade elemenata - rezervnih
dijelova (sve tehnologije rezanja i oblikovanja), montae (sastavljanje,
DIJAGNOSTIKA
Prema
cilju
Djelimina
(za odreeni
dio ureaja)
Prema
rezultatima
Prema
nainu
Prema
izvoenju
Prema
primjeni
Prema
obimu
Kompleksna
(utvrivanje opteg
stanja objekta)
Direktna
(istroenost
ozubljenja
pomou
endoskopije)
Subjektivna
(opaanje sa i bez
ureaja)
Periodina
(prema potrebi
za utvrivanje
stanja)
Produbljena
(stanje odreenog
parametra)
Indirektna
(um, ulje,
vibracije)
Objektivna
(opaanja sa
instrumentima)
Permanentna
(stalno praenje
stanja)
Potpuna
(za sve vane
parametre
sistema)
Utvrivanje otkaza
(zamor, korozija)
Provjera
funkcionalnosti
(mjerenje pogonskih
parametara)

199
zavarivanje, lemljenje, lijepljenje i dr.). Zbog konstrukcija koje u sebi sadre
potrebe za odravanjem mehanikih, elektronskih, hidraulinih, pneumatskih
sklopova, podsklopova i dijelova, ovi zahtjevi trae znatno ira tehnoloka
znanja nego u procesima proizvodnje pojedinano po proizvodnim
asortimanima.
Sa aspekta odravanja posebno je znaajno da se zamjena, popravka ili
izrada sastavnih dijelova maina i opreme mora izvesti u to je mogue kraem
vremenu , uz korienje raspoloivih tehniko - tehnolokih resursa.
Kada su u pitanju dijelovi, osnovna podjela, sa aspekta primjene
tehnolokih postupaka u funkciji osposobljavanja, bazira se na porijeklu uzroka
otkaza i obuhvata:
- popravljanje, koje predstavlja otklanjanje otkaza kojima je uzrok
lom, napuknue, razdvajanje nerastavljivih veza i sl. i
- obnavljanje, koje predstavlja otklanjanje otkaza nastalih usljed
habanja, u sluaju davanja prethodnih ili novih svojstava
kinematski vanim povrinama i dobijanja dimenzija dijela u
smislu usklaivanja sa potrebnim (prethodnim ili novim) i sl.
14.2.11 Kontrola i prijem maina
14.3.11.1 Postupak mjerenja - kontrola
Pod postupkom mjerenja - kontrole podrazumijeva se ureen skup
elemenata vezanih za izvoenje operacije mjerenja - kontrole.
Elementi koji odreuju postupak mjerenja i kontrole prikazani su na
sl.14.8.

Sl.14.8 Postupak mjerenja i kontrole
Konstruktivna dokumentacija
Potreba za
mjerenjem
- kontrolom
Razrada
tehnolokih
postupaka
Razrada
postupaka
mjerenja
Postupci
Rada Mjerenja
ELEMENTI KOJI ODREUJU
POSTUPKE MJERENJA I
KONTROLE

Predmet mjerenja I kontrole
Karakteristike
Obim
Vrijeme
Sredstvo
Mjesto
Uesnik
Ne
Da

200
Pod pojmom operacija mjerenja - kontrole podrazumijeva se
zaokrueni dio procesa mjerenja - kontrole koji se obavlja na jednom radnom
mjestu od strane jednog ili vie uesnika u procesu rada, pomou odgovarajuih
sredstava rada postavljenih na radnom mjestu.
Osnovni pojmovi u procesu kontrole u odravanju su:
- kvalitet, tanost mjera, tanost oblika, kvalitet obraene povrine,
kvalitet strukture materijala, kvalitet izgleda i kvalitet drugih
parametara,
- kontrola - planski ciklus aktivnosti na osnovu kojeg se postie
eljeni cilj, svrha ili standard
- postupak mjerenja kontrole - pod postupkom mjerenja - kontrole
podrazumijeva se ureen skup elemenata vezanih za izvoenje
operacije mjerenja - kontrole.
- funkcija kvaliteta u sistemu odravanju.
Predmet mjerenja i kontrole treba da je definisan konstruktivnim
crteom, opisom funkcionisanja, podacima o specijalnim zahtjevima u pogledu
kvaliteta i svim drugim karakteristikama koje treba da zadovolji.
4.3.11.2 Prijem maina
Ocjena kvaliteta tehnoloke opreme (maina) pri prijemu opreme
obino se definie ugovornom dokumentacijom i veoma je znaajna za kvalitet
opreme u procesu eksploatacije.
Ocjena kvaliteta tehnoloke opreme (maina) pri prijemu obino se
izvodi u dvije faze: u predprijemu i konanom prijemu. Meutim, ocjena
kvaliteta opreme moe se obaviti jo tokom projektovanja i u toku izrade
opreme.
Po zavretku montae, korisnik tehnoloke opreme alje ekipu koja u
saradnji sa predstavnicima proizvoaa vri predprijem po metodama koje
obuhvataju geometrijsku i radnu tanost.
U cilju dobijanja objektivnih rezultata ispitivanja radne tanosti
potrebno je:
- na poetku snimanja dovesti mainu na radnu temperaturu,
- koristiti reime prema predvienoj tehnologiji i obezbijediti:
- opsluivanje od strane samo jednog uesnika u procesu rada,
- materijal obrade sa mehanikim i hemijskim karakteristikama
unutar propisanih granica,
- povrine za pozicioniranje u granicama dozvoljenih odstupanja,
- mjerenje mjerno-kontrolnom opremom, provjerenom prema
preporukama o korienju.
Kvantitativni prijem izvodi se na ulazu tehnoloke opreme kod
korisnika gdje se vri pregled kompletnosti isporuke i eventualnih oteenja u
transportu.


201
Ispitivanje kvaliteta tehnoloke opreme za konaan prijem izvodi se po
identinim postupcima i metodama koje su se koristile za predprijem. Tek
poslije potpunog ispitivanja propisanih karakteristika kvaliteta, tehnoloka
oprema se stavlja u upotrebu i onog momenta kada je zavreno ispitivanje
poinje da tee garantni rok.
Pri konanom prijemu vri se pregled pratee dokumentacije, koja
predstavlja podlogu i uputstvo za ispravnu i efikasnu upotrebu i odravanje
tehnoloke opreme (maina).
Kako tehnoloki sistem (maina - maina alatka) sa svojim elementima
ima presudan uticaj na kvalitet proizvoda (obratka), to je potrebno znati kvalitet
svakog od elemenata posebno i maine u cjelini.
Karakteristike koje se provjeravaju kod maina su sljedee:
- geometrijska i radna tanost,
- statika i dinamika krutost,
- dinamiko-energetski bilans,
- buka,
- startnost i zaustavljanje,
- ergonomoska pogodnost maine i dr.
Najbitnije za postizanje eljenog kvaliteta proizvoda su geometrijska i
radna tanost, kao i krutost maine.
Na osnovu podloga u smislu postupaka ispitivanja i zapisnika o
ispitivanju, mogue je oblikovati karte ispitivanja koje treba da sadre sljedee
podatke: naziv maine, oznaku i tip maine, naziv proizvoaa maine, godinu
izrade, skica i naziv operacije kontrole, mjerni instrument, dozvoljena i mjerena
odstupanja u skladu sa standardima itd.
LOGISTIKA 15. Informacioni sistem u logistici

202

15. INFORMACIONI SISTEM U LOGISTICI
15.1 LOGISTIKI PODSISTEMI
Logistika se moe definisati kao multidisciplinarna oblast koja
obuhvata sve aktivnosti koje omoguavaju oblikovanje, planiranje,
usmeravanje, projektovanje, upravljanje i kontrolu u svim procesima kretanja
robe, energije i informacija kroz razliite sisteme.
Podruje logistike, sa aspekta informatikih sistema, moe se ralaniti
na etiri funkcionalna podsistema (sl.15.1):
1. Podsistem logistike nabavke, koji obuhvata sve tokove sirovina,
poluproizvoda, pomonih materijala i rezervnih dijelova od dobavljaa
do skladita repromaterijala u proizvodnom preduzeu;
2. Podsistem logistike proizvodnje, koji obuhvata sve materijalne tokove
koji prolaze (obrauju se, prerauju ili troe) kroz procese proizvodnje;
3. Podsistem logistike distribucije, koji obuhvata sve tokove finalnih
proizvoda od skladita finalnih proizvoda do krajnjih korisnika;
4. Podsistem logistike snabdijevanja i izvlaenja koji obuhvata sve
tokove otpadnih materijala, povratne tokove proizvoda i prazne
ambalae.

Sl.15.1 Podsistemi logistikog sistema


203
15.2 INFORMCIJE U LOGISTIKOM LANCU
15.2.1 Logistiki informacioni lanci
Ako se fiziki lanac posmatra kao posljedica realizacije niza logistikih
osnovnih funkcija (transport, pretovar, skladitenje), onda se moe utvrditi da
fizikom logistikom lancu odgovara informacioni lanac, koji odraava
realizaciju pojedinih logistikih aktivnosti (sl.15.2).
Pri tome, tokovi informacija se fiziki ne poklapaju uvijek sa robnim
tokovima.

Sl.15.2 Primjer logistikog lanca
U odnosu na funkciju upravljanja informacionim tokovima, postavlja se
neposredan zahtjev prema kome informacioni tokovi treba da se kreu ispred
robnih tokova.
Na taj nain treba da omogue blagovremeno i neometano odvijanje
fizikih procesa i realizaciju fizikog logistikog lanca sa optimalnim
trokovima.
Informacioni tokovi mogu da se kreu i paralelno sa robnim tokom, pri
emu oni tada postaju nosioci podataka o samoj robi, poiljaocu, primaocu ili
vlasniku robe.
Najvei uticaj na kvalitet informacija u logistikim sistemima
(sl.15.3), imaju:
- Informacione tehnologije,
- Komunikacione tehnologije,
- Sistemi za identifikaciju stabilnih i mobilnih objekata,
- Savremeni softverski alati i
- Organizacione koncepcije


204
Sl.15.3 Uticaj kvaliteta informacije na kvalitet isporuke i rad sistema
Osnovni elementi u informacionom logistikom lancu su (sl.15.4):
1. Planiranje prodaje - planiranje programa proizvodnje,
2. Realizacija porudbine - planiranje programa proizvodnje,
3. Tehnicka realizacija porudbina (razvoj - konstrukcija -
planiranje rada),
4. Regulacioni krug nabavke,
5. Regulacioni krug operativne logistike (unutar preduzea),
6. Operativni sistemi za rukovodjenje i upravljanje,
7. Informacije koje prate tok materijala,
8. Distribucija.

Sl.15.4 Logistiki informacioni lanci

205
Funkcije planiranja, upravljanja i kontrole u svakoj karici
logistikog lanca zavise od kvaliteta raspoloivih informacija. Iz tih razloga,
neophodno je postojanje odgovarajuih informacionih sistema (IS) kod svih
uenika u logistikim lancima, koji e obezbediti adekvatno funkcionisanje
poslovnih sistema i informacionih tokova.
Dobro projektovani informacioni sistemi se ne ograniavaju samo na
obradu internih informacija u preduzeu, ve obezbeuju i integraciju
preduzea sa okruenjem.
Osnovni cilj je projektovanje IS koji obezbjeuju kvalitetnu
razmjenu informacija izmeu svih uesnika u logistikim lancima.
Na sl.15.5 je prikazan primjer jednog logistikog lanca i
informaciona povezanost svih karika. IS treba da obezbede kvalitetno
generisanje, uvanje, obradu i razmenu informacija, koji su osnova i podrka
za procese planiranja, kontrole i upravljanja robnim tokovima.
Sl.15.5 Logistii lanac
15.2.2 Informacioni tokovi
Funkcija informacionih tokova je da realizuju upravljanje i kontrolu nad
robnim tokovima.
Informacioni tokovi nastaju razmjenom informacija u okviru jednog
sistema i izmeu informacionih sistema. Podjela informacionih tokova se moe
uraditi prema razliitim karakteristikama: vrsti informacija, mjestu nastajanja,
nainu razmjene i dr.
U optem smislu, informacioni tokovi se mogu posmatrati kao:
- Interni informacioni tokovi i
- Eksterni informacioni tokovi.
Interni informacioni tokovi postoje u okviru jedne kompanije, izmeu
njenih podsistema, a eksterni prelaze granice kompanije i predstavljaju
komunikaciju kompanije i okruenja.
Interni informacioni tokovi se prema organizacionom nivou u
kompaniji mogu podijeliti u tri grupe:
- Informacioni tokovi na operativnom nivou predstavlju podrku
donoenju operativnih odluka i odnose se na obradu transakcija,

206
- Informacioni tokovi na taktikom nivou predstavlju podrku
donoenju taktikih odluka za nivo srednjeg menadmenta u
kompaniji i
- Informacioni tokovi na stratekom nivou predstavljaju podrku
donoenju stratekih odluka za nivo vieg mendmenta u
kompaniji.

Sl.15.6 ematski prikaz informacionih tokova
Primjer informacionog sistema ematski je prikazan na sl.15.6. U ovom
primjeru su date neke grupe podataka koje najee postoje u logistikim
sistemima. Na operativnom nivou se radi unos i obrada svih ulaznih podataka,
koji se uvaju u bazi podataka. Prorauni nad bazom podataka omoguavaju
generisanje izlaznih izvjetaja, koji se koriste kao podrka donoenju odluka na
nivou srednjeg i vieg mendmenta.
Prema obliku realizacije informacionog toka mogu da se razlikuju:
- Konvencionalni oblici informacionog toka,
- Elektronski oblici informacionog toka i
- Informacioni tokovi primjenom zajednikih baza podataka.
Konvencionalni oblici informacionog toka obuhvataju dvije grupe
(sl.15.7):

207
- Manuelna razmjena informacija, koja se ostvaruje preko pisama,
faksova, email-a i telefona.
- Razmjena informacija preko magnetnih medijuma (diskete, magnetne
trake, CD, i dr).

Sl.15.7 Konvencionalni oblici realizacije informacionog toka

Informacioni tokovi se mogu realizovati korienjem zajednikih
baza podataka za vei broj korisnika.
Na sl.15.8 je prikazana razmjena informacionih tokova korienjem
zajednikih baza podataka.

Sl.15.8 Elektronski oblik realizacije informacionog toka

208
15.2.3 Integraciona sposobnost informacionog toka
Nain realizacije informacionog toka u jednoj kompaniji u znaajnoj
mjeri odreuje njegovu integracionu sposobnost. Sposobnost za integraciju
informacionog toka je mogunost optimalnog formiranja informacionog toka i
njegova neprekidna realizacija u cilju planiranja i izvravanja logistikih
aktivnosti. Integraciona sposobnost informacionog toka je neophodna i kod
internih i kod eksternih tokova kompanije.
Neki pokazatelji integracione sposobnosti su:
- Informaciona tehnologija,
- Spremnost za razmjenu informacija,
- Sposobnost razmjene informacija i
- Mogunosti poboljanja informacionog toka.
Informaciona tehnologija
Sposobnost primjene informacione tehnologije moe da se poredi sa
sposobnou da se logistiki procesi podre i koordiniraju razliitim softerom i
hardverom. Ove sposobnosti mogu da se obuhvate relevantnim faktorima:
- primjenom informacione tehnologije,
- stepenom integracije,
- podrkom planiranju.
Visoka sposobnost integracije je podrana informacionom tehnologijom
kada preduzee znaajno investira u razvoj i primjenu novih informacionih
tehnologija, koje omoguavaju interno i eksterno integrisanje informacija.
Primjenom informacionih tehnologija, omogueno je povezivanje svih
podsistema u preduzeu, kao i povezivanje preuzea sa okruenjem.
Najvee integracione sposobnosti se ostvaruju onda kada se
informacioni sistemi ne koriste samo za realizaciju aktivnosti na operativnom
nivou, ve i za podrku planiranju (npr. u podruju planiranja izrade proizvoda,
planiranja zaliha, planiranja transporta), to pripada taktikom i stratekom
nivou odluivanja.
Spremnost za razmjenu informacija
Pored primjene informacione tehnologije, spremnost za razmjenu
informacija je od presudnog znaaja za integraciju u informacionom toku.
Spremnost razmjene informacija moe se obuhvati sljedeim faktorima:
- angaovanje za razmjenu informacija i
- oblik razmjene informacija.
Kada je visoko angaovanje za razmjenu podataka, tada postoji i
spremnost za razmjenu informacija. Razmjena podataka obuhvata operativne
podatke (porudbine, nalozi, fakture, itd) i strateki vane informacije
(prognoze, planove, itd). Oblici razmjene informacija mogu biti razliiti:
saradnja u nekim segmentima rada, formiranje zajednikih radnih timova i dr .

209
Sposobnost razmjene informacija
Pod sposobnou razmjene informacija se podrazumijeva da se
informacije razmenjuju brzo, kompletno i trokovno povoljno. Pri tome se
trokovne i vremenske prednosti odnose kako na razmjenu informacija, tako i
na pripremu podataka za njihovu dalju internu obradu. Sposobnost razmjene
informacija moe da se opisati:
- tehnologijom,
- jednostavnou i
- otvorenou.
Tehnologija moe da doprinese brzoj i trokovno povoljnoj razmjeni
informacija. Primjenom komunikacionih sistema za rad u realnom vremenu,
EDI-a ili identifikacionih sistema, omoguen je brz i trokovno povoljan protok
informacija, koji ne mora da se prekida manuelnim aktivnostima.
Jednostavnost se odnosi na brzinu razmjene i obrade informacija, a
otvorenost podrazumijeva prenos podataka u jednostavnoj formi, koja ne
zahteva veliki trud za dalje korienje informacije. Jednostavnost se posebno
mora imati u vidu kada se radi o razmjeni podataka sa kupcima i isporuiocima.
Mogunosti poboljanja informacionog toka
Poboljanje informacionog toka moe se ostvariti sa sljedeih aspekata:
- tehniki,
- organizacioni i
- pravni.
Tehniki aspekti su usmjereni na poboljanje tehnike na nivou prenosa
podataka i na nivou primjene. Na nivou prenosa podataka, poboljanja se
postiu primjenom modernih oblika komunikacije i standardizacijom formata
podataka. Standardizovanje formata podataka je poeljno, poto se time kod
manuelne razmjene podataka znatno smanjuje vjerovatnoa pogrenog
opaanja, a kod elektronske razmjene podataka to je preduslov za dalju
automatizovanu obradu podataka. Na nivou primjene, neophodno je stvoriti
mogunosti za prijem podataka, za prevoenje podataka prema znaaju
specifinom za firmu, kao i za prevoenje podataka u standardizovane formate.
Organizacioni aspekti se bave prilagoavanjem podsistema preduzea i
njihovih procesa novim informacionim i komunikacionim tehnologijama.
Potrebno je promijeniti strukturu koordinacije, tj. podjelu zadataka, podjelu
prava na upuivanje i odluivanje i razvoj internih struktura, da bi se mogle
optimalno iskoristiti mogunosti koje nude novi oblici komunikacije.
Pravni aspekti za poboljanje informacionog toka se bave bezbjednou
podataka (zatita od gubitka, unitenja i falsifikovanja), zatitom podataka
(zatita od neovlaenog pristupa) i garancija pri razmjeni podataka
(obezbjeenje pravne sigurnosti).

210
15.2.4 Digitalna logistika - nova logistika paradigma
Kompanije moraju prihvatiti logistike procese i tehnologije koji su
integrisani, kolaborativni i racionalizovani. Promjenljivo logistiko okruenje i
kljuni trendovi koji utiu na izvrenje lanca snabdievanja pokreu nove
paradigme logistikog upravljanja. Internet stvara novu eru porasta brzine
realizacije lanca snabdijevanja, smanjenja trokova kroz podjelu informacija i
logistiku sinhronizaciju izmeu partnera i onih koji obezbjeuju logistike
usluge. Stvorene logistike mogunosti vode u transformaciju trita od
tradicionalnih logistikih koncepata do nove ere digitalne logistike.
Kako se digitalna logistika razlikuje od tradicionalne logistike (sl.15.9):
- Digitalna logistika predstavlja realizaciju logistikih operacija i
strategija, uz primjenu novih informacionih i komunikacionih
tehnologija, da bi obezbijedila veu produktivnost, smanjene
trokove proizvodnje i konkurentsku prednost na tritu, dajui
jedinstvene mogunosti bazirane na logistikim vrednostima.
- Digitalna logistika se bazira na novoj generaciji logistike preduzea
(tzv. web logistika) koja obezbjeuje saradnju i optimizaciju
izgraenu na osnovu centralne logistike informacije koja
obezbjeuje praenje i preglednost u cijeloj kompaniji i lancu
snabdevanja.
- Sa digitalnom logistikom, nova generacija preduzea, logistika i
lanci snabdijevanja, blisko su povezani kroz skladita, transport i
sisteme upravljanja kadrom, i obezbjeuju nove modele poslovanja,
osiguravajui brzo i efikasno poslovanje.

Uporedna skala mogunosti
tradicionalne i digitalne logistike
Tradicionalna logistika Digitalna logistika
1 Razdvojeni procesi/sistemi Integrisani procesi/sistemi
2 Problemi sa cijenama Lider u trokovima
3 Nefleksibilna Fleksibilna
4 Mala brzina Velika brzina
5 Reaktivna Proaktivna
6 Otvoren lanac Zatvoren lanac
7 Jednostranost Otvorenost u saradanji
8 Kanjenje U pravo vrijeme
Sl.15.9 Skala mogunosti digitalne logistike
Digitalna logistika razbija tradicionalne obrasce poslovanja. Njen uticaj
se ne ogleda samo u smanjenju trokova, ve podstie rast kroz sposobnost
stvaranja personalizovane logistike, fokusirane na potroae, skraenje
vremenskih ciklusa i poveanje zadovoljstva korisnika.

211
Prednosti digitalne logistike
Digitalna logistika e unijeti revoluciju u logistike strategije i
operacije, rijeiti probleme dananjih tradicionalnih modela procesa i
tehnologija i znatno uticati na prednosti kompanija koje prihvate ovu novu
paradigmu. Prednosti primjene digitalne logistike mogue je uoiti na nivou
objekata (kapaciteta), preduzea i lanaca snabdijevanja. Na sl.15.10 su
prikazane neke prednosti koje se oekuju na ovim nivoima.

Sl.15.10 Prednosti primjene digitalne logistike
Zajednike prednosti, koje ima primjena digitalne logistike, obuhvataju:
- smanjenje transportnih trokova,
- utede koje ostvaruju kroz smanjenje nivoa zaliha,
- poveanje brzine protoka u lancima snabdijevanja,
- ostvarenje postavljenih ciljeva i nastavak poboljanja,
- smanjenje vremena trajanja ciklusa,
- vei prihod i uee na tritu kroz logistiku fokusiranu ka
korisnicima i dr.
Elektronska razmjena podataka
Elektronska razmjena podataka, u optem smislu, moe se opisati kao
automatski prenos elektronskih dokumenata sa jednog raunara na drugi. Sa
dananjim nivoom razvoja tehnologije, ovakav opis odgovara svakodnevnoj
poslovnoj komunikaciji koja postoji izmeu subjekata. Izmeu radnih mjesta se
neprekidno razmjenjuju elektronska dokumenta na razliite naine: email-om,
preko Interneta, LAN2-a i sl. Elektronski sistemi povezivanja poslovnih
subjekata mogu biti:
- intranet,
- ekstranet i
- internet.
Vei nivo zadovoljstva korisnika
Optimalno donoenje odluka
Poveanje brzine protoka u lancu
snabdijevanja
Smanjenje zaliha u vezanim tokovima
Manji operativni trokovi
Poveana fleksibilnost
Kvalitet 6 sigma
Konkurentska prednost kroz
personalizaciju logistike
Poveanje efiksanosti i kontrole
menadmenta
Poveanje nivoa opsluivanja
Smanjenje zaliha
Eliminacija prekomjernih zaliha
LANAC SNABDIJEVANJA
OBJEKAT
PREDUZEE

212
Intranet je privatna ili lokalna mrea unutar velike kompanije ili
organizacije. Intranet koristi istu softversku podrku kao i internet. Na ovakvu
mreu mogu da se prikljue samo kompjuteri zaposlenih u toj kompaniji. Na taj
nain velike kompanije ostvaruju maksimalnu sigurnost i tite se od hakerskih
napada.
Ekstranet se primjenjuje u velikim kompanijama koje imaju svoje
organizacione cjeline na vie lokacija u zemlji i svijetu. Ove kompanije
povezuju svoje Intranet sisteme i na taj nain ostvaruju Ekstranet, kako bi
lokalne raunarske mree mogle da komuniciraju meusobno. Povezivanje se
ostvaruje preko Interneta uz primjenu dodatnih zatita od neovlaenih pristupa.
Internet je globalna komunikaciona mrea koja omoguava povezivanje
najveeg broja korisnika. Internet je znaajna mrea za poslovno povezivanje
jer obezbjeuje najnie trokove u odnosu na privatne komunikacione mree. Iz
tih razloga se najvei broj postojeih poslovnih mrea povezuje preko Interneta.
Elektronska razmjena podataka omoguava automatsko povezivanje
poslovnih partnera, korisnika i kupaca i razvoj novih oblika poslovanja, koji se
jednom reju zovu elektronsko poslovanje.To je stvorilo nove mogunosti za
realizaciju poslovnih procesa, njihovo znaajno ubrzanje i poveanje
konkurencije na tritu.
15.3 LOGISTIKI INFORMACIONI SISTEMI
15.3.1 Piramida odluivanja u funkciji informacionog sistema
Opis informacionog sistema jedne kompanije moe se predstaviti u
obliku piramide. Na sl.15.11 su prikazani svi organizacioni nivoi odluivanja,
grupe korisnika IS-a na razliitim nivoima i horizontalna i vertikalna integracija
poslovnog sistema.

Sl. 15.11 Piramida odluivanja u kompaniji

213
Sistem obrade porudbine pokree mnoge logistike aktivnosti, kao to
su: odreivanje naina transporta; utvrivanje zaliha i priprema lista za
komisioniranje i pakovanje; komisioniranje i pakovanje u skladitu; auriranje
baze podataka o zalihama; automatsko tampanje otpremnih lista; priprema
dokumenata za otpremu (tovarni list) i otprema proizvoda kupcu. Ostale
primjene kompjuterske obrade porudbina obuhvataju odravanje nivoa zaliha i
pripreme izvjetaja o proizvodnji, finasijskih izvjetaja i specijalnih
menadment izvetaja.
Logistiki informacioni sistem je neophodan da omogui menadmentu
obavljanje razliitih logistikih zadataka:
- plasman na nova trita,
- izmjene u dizajnu pakovanja,
- izbor nain prevoza,
- poveanje ili smanjenje zaliha,
- odreivanje profitabilnosti kupca,
- utvrivanje profitabilnog nivoa usluga za kupca,
- izbor izmeu javnog ili sopstvenog skladita,
- odreivanje nivoa automatizacije sistema obrade podataka.
Sistem obrade porudbina moe biti prvi izvor informacija za strateko,
taktiko i operativno odluivanje. Napredni sistem za obradu porudbina daje
veliki broj informacija razliitim odjeljenjima (slubama) u okviru kompanije.
Osnovne funkcije informacionog sistema su:
- unos podataka
- uvanje podataka
- obrada podataka
- analiza podataka
- formiranje izvjetaja
- prezentacija izvjetaja
15.3.2 Odluivanje menadmenta o izboru IS
Strunjaci u oblasti projektovanja i implementacije IS daju preporuke
menaderima u pogledu izbora i implementacije konkretnih tipova IS.
Menaderi treba da pokrenu inicijativu za identifikaciju tipova IS koje
ele da implementiraju u svojoj kompaniji.
Neka od osnovnih pitanja su:
- ta su osnovne konkurentske prednosti u njihovoj privrednoj
oblasti? Koje strategije primjenjuju liderske kompanije?
- Koliko se u njihovoj oblasti koriste informacione i komunikacione
tehnologije?
- Koje kompanije su industrijski lideri u oblasti primene ICT?
- Koji tipovi IS se koriste u njihovoj oblasti rada?
- ta je pravac i priroda promjena u njihovom radu? ta pokree
dolazee promjene?

214
Kada se shvati priroda tehnologije informacionih sistema, menaderi
treba da iniciraju da njihova kompanija prui odgovor na sljedea pitanja:
- Da li je kompanija iza ili ispred drugih u primjeni IS u radu?
- ta je postojei strateki poslovni plan i kako se postojea strategija
uklapa sa informacionim servisima?
- Da li kompanija ima viak tehnologije i kapitala za strateku
inicijativu razvoja informacionih tehnologija?
- Gdje nove informacione tehnologije treba da ostvare dodatnu
vrijednost u kompaniji?
- Postoje li strateke prednosti korienja Internet tehnologije u
poslovnim procesima, marketingu i uslugama u konkretnoj
kompaniji?
15.3.3 Sistemi za podrku odluivanju
Sistemi za podrku odluivanju (Decision Support Systems - DSS)
predstavljaju pomo u donoenju stratekih odluka u kompaniji. DSS su
kompleksni kompjuterski programi koji na osnovu ulaznih podataka iz baze
podataka, primenom razliitih matematikih modela, mogu da predvide
ponaanje realnog sistema u nekim buduim okolnostima.
Osnovni ciljevi DSS-a su:
- pomae izvriocima u procesu odluivanja,
- podrava, ali ne zamjenjuje odluivanje menadmenta i
- poboljava efikasnost logistikih odluka.
Sistemi za podrku odluivanju se zasnivaju na razliitim
matematikim, simulacionim i analitikim modelima, koji su projektovani da
pomau u procesu odluivanja. Ovi sistemi koriste informacije iz baze podataka
i izlazne rezultate automatske obrade podataka (AOP-a). DSS obradjuju podatke
primenom razliitih modela, a izlazni rezultat je analitika forma podataka. DSS
u stvari predstavlja analizu i na bazi analize preporuuje odluku. Neophodno je
naglasiti da DSS ne donosi odluku, ve ima ulogu da pomogne menaderu da
on donese odluku bre i kvalitetnije nego to bi to inae bilo mogue.
Poseban deo DSS-a su modeli za podrku odluivanju. U okviru jednog
DSS-a mogu postojati razliiti modeli koji podravaju donoenje razliitih
odluka.
Postojanje razliitih modela za podrku odluivanju zavisi od osnovne
namjene i funkcije DSS-a. Neki od modela mogu biti za:
- planiranje proizvodnje,
- prognoziranje prodaje,
- rasporedjivanje vozila,
- projektovanje ruta vozila,
- odredjivanje lokacije prodajnih objekata itd.
Svi modeli za podrku odluivanju se mogu zasnivati na razliitim
simulacionim modelima, optimizacionim tehnikama ili heuristikim
algoritmima.

215
15.4 VJETAKA INTELIGENCIJA
Vjetaka inteligencija (VI) kao nauna disciplina, nastala je
zahvaljujui spoju raunarske tehnike sa pokuajima naunika da dokue
ovjeiju inteligenciju putem njene formalizacije. Tako je stvorena ova
multidisciplinarna oblast koja se neprekidno mijenja, a okuplja znanja iz
razliitih oblasti: raunarstva, matematike, logike, lingvistike, psihologije,
filozofije, kibernetike i drugih.
Postoje razliite definicije vjetake inteligencije. Neke od definicija
vjetake inteligencije su:
Vjetaka inteligencija je nauna oblast u kojoj se izuavaju
izraunavanja da bi se omoguila percepcija, rezonovanje i injenje.
Vjetaka inteligencija je nauna oblast u kojoj se istrauje kako da se
naprave raunari koji bi uspeno radili ono to u ovom momentu bolju rade
ljudi.
Termin vjetaka inteligencija obuhvata sposobnosti rjeavanja
problema, uenja, razumijevanja jezika i uopte sposobnost ponaanja, koje se
smatra inteligentnim kod ovjeka.
Neki naunici opisuju vjetaku inteligenciju kao oblast koja se bavi
iznalaenjem raunarskih programa koji treba da uine raunare pametnijim.
Istraivanje u vjetakoj inteligenciji fokusira se na razvoj raunarskih
pristupa inteligentnom ponaanju, pri emu su naglaena dva cilja:
- da se maine uine pametnijim i
- da se shvati inteligencija.
Osnovne karakteristike vjetake inteligencije su:
1. Simboliko umjesto numerikog izraunavanja
Osnovna razlika izmeu vjetake inteligencije (VI) i numerikih
metoda je to je u VI bazina jedinica simbol, a ne broj. VI moe koristiti i
numerike opise, ali se prvenstveno primjenjuje za simboliko ili opisno
predstavljenje vrijednosti.
2. Nealgoritamski pristup reavanju problema
Druga karakteristika VI je nealgoritamski pristup rjeavanju problema.
Klasini programi uobiajeno slijede dobro definisane algoritme koji tano
specificiraju kako se na osnovu ulaznih promjenljivih mogu dobiti izlazne
veliine (proceduralno programiranje).
3. Zakljuivanje zasnovano na znanju
Trea karakteristika programa VI je da oni ukljuuju injenice i relacije
iz realnog svijeta i na osnovu toga donose zakljuke. Klasini programi se
zasnivaju na bazama podataka i algoritmima i modelima odluivanja. VI se
zasniva na postojeim saznanjima (baza znanja) i postupcima rezonovanja
(mehanizam zakljuivanja). Na osnovu baze znanja i mehanizama zakljuivanja
razmiljanjem (metodama VI) dolazi se do zakljuivanja.

216
4. Primjenljivost kod loe strukturiranih problema i podataka
etvrta karakteristika programa VI odnosi se na njihovu efikasnost u
radu sa loe strukturiranim problemima. Kod takvih problema, klasini
programi su uglavnom neprimjenljivi. Problem se tretira kao loe strukturiran
ukoliko se algoritam za njegovo rjeavanje ne moe izraziti eksplicitno ili
ukoliko su neophodni podaci nekompletni, odnosno neprecizno specifikovani.
Sistemi VI mogu se klasifikovati u vie podoblasti kao to su:
Heuristiko pretraivanje. Heuristiko pretraivanje pri rjeavanju
problema u VI moe se predstaviti kao izbor izmeu razliitih varijantnih
rjeenja. Prema tome, mogue je predstaviti prostor rezultujuih stanja kao
hijerarhijsku strukturu koja se naziva piramida ili drvo. Rezultujui put vodi od
poetnog stanja (vor-korijen), preko razliitih grana drveta i zavrava se u
nekom voru koji se naziva "ciljni vor".
Logiko zakljuivanje. Logiko zakljuivanje - donoenje zakljuaka na
osnovu logike, uobiajeno se sprovodi "dokazivanjem teorema". Teorema je
iskaz oblika: ako ... onda ..., odnosno, hipoteza - zakljuak. Najpopularniji
metod za automatsko dokazivanje teorema je procedura rezolucije (razlaganja).
To je opti automatski metod za odreivanje da li teorema proizilazi iz
postavljenog skupa premisa.
Predstavljanje znanja. Po svojoj prirodi, znanje je sloenije i vrjednije
od informacije. Termin znanje najee se odnosi na skup informacija o
specifinom podruju posmatranja.
Ekspertni sistemi. Ekspertni sistemi (ES) su kompjuterski programi koji
upotrebljavaju znanje i procedure zakljuivanja, da bi rijeili probleme koji su
toliko teki da zahtijevaju angaovanje znaajne strunosti i vjetine ljudi -
eksperata. Odgovarajui nivo potrebnog znanja i mehanizam zakljuivanja su
bitni za rjeavanje odreenog problema i predstavljaju model koji simulira
akcije vrhunskog strunjaka (eksperta) u izabranoj oblasti.
Osnovne komponente ES su: baza znanja, pravila zakljuivanja, korisniki
interfejs.
Fuzzy logika. Fazi sistemi se zasnivaju na primjeni teorije fazi skupova
i fazi logike. Pri opisivanju odluka donijetih u razliitim situacijama, eksperti
vie koriste kvalitativne od kvantitativnih izraza. Kvalitativna, odnosno fazi
priroda ljudskog naina odluivanja, ukazuje da je fazi logikim sistemima
mogue modelirati iskustvo i ponaanje eksperata pri odluivanju.
Neuronske mree. Neuronske mree (NM) su nastale kao modeli
biolokih neuronskih mrea. One predstavljaju sistem sastavljen od veoma
velikog broja jednostavnih elemenata za obradu podataka. NM sastavljena je od
vie jednostavnih procesora (jedinica, neurona), a svaki od njih ima lokalnu
memoriju u kojoj pamti podatke koje obrauje. Te jedinice su povezane
komunikacionim kanalima (vezama). Jedna od vanijih osobina neuronskih

217
mrea je njihova sposobnost da ue na ogranienom skupu primjera. Uenje
NM se svodi na uenje iz primjera kojih treba da bude to vie da bi mrea
mogla da se ponaa preciznije u kasnijoj eksploataciji.
Genetski algoritmi. Genetski algortmi (GA) su heuristike metode
optimizacije, zamiljene kao imitacija prirodne evolucije. Prirodna evolucija
neke vrste se moe posmatrati kao proces optimizacije, tj. potraga za jedinkom
koja je najbolje prilagoena uslovima koji vladaju u okolini. Isto kao i u
prirodnoj selekciji, u genetskom algoritmu se biraju jedinke prema svom
genetskom materijalu. Na taj nain populacija u genetskom algoritmu
napreduje, dajui sve bolja reenja za problem koji se optimizuje.
Razumijevanje prirodnih jezika. Sistemi prirodnih jezika obuhvataju
programe koji prepoznaju prirodni jezik korisnika, na primer engleski. irenje
podruja primjene raunara praeno je injenicom da se sve vei broj ljudi
koristi raunarom u svakodnevnom poslu. To je nametnulo pitanje interakcije
raunara i ljudi koji nisu raunarski obrazovani, odnosno ljudi kojima
nepoznavanje programskih jezika, operativnih sistema i principa funkcionisanja
raunara predstavlja ogranienje.
Robotika. Roboti su kompjuterski upravljani mehanizmi, koji slijede
programirane rute ponaanja. Inteligentni roboti ne slijede samo programirane
rute, ve imaju mogunost preprogramiranja ruta u skladu sa trenutnim
okruenjem. Posebni sistemi omoguavaju prepoznavanje likova, govora,
dodira itd.
15.5 UPRAVLJANJE RESURSIMA PREDUZEA
Postojei informacioni sistemi su pokazali odreene nedostatke u
poslovnim sistemima u kojima se primjenjuju. Ti nedostaci se uglavnom odnose
na efekte njihove primjene i neispunjena oekivanja korisnika kompanija.
Informacione sisteme najee ini skup nezavisno razvijenih
aplikacija, koje su realizovane za podrku izvravanju pojedinanih poslovnih
procesa, zasnovanih na potrebama pojedinih organizacionih cjelina, a ne na
potrebama sistema kao cjeline. Sa druge strane, u posljednjih petnaestak godina
je dolo do naglog razvoja softverske industrije u cijelom svijetu. Velike
kompanije, koje se bave razvojem razliitih softverskih aplikacija, poele su da
razvijaju gotova softverska reenja koja prevazilaze funkcije i ciljeve klasinih
informacionih sistema. Na tritu su se pojavili sistemi koji se nude
kompanijama kao savremni informacioni sistemi pod novim imenom ERP
sistemi.
15.5.1 ERP sistemi za upravljanje resursima preduzea (Enterprise
Resource Planning ERP).
Primjena ovih sistema postaje sve popularnija i svakodnevno se
poveava broj njihovih korisnika. S obzirom da se radi o gotovim softverskim

218
rjeenjima koja se prodaju kompanijama iz svih oblasti rada, na tritu postoje
razliiti alati.
Sadanji oblik ERP-a nastao je viedecenijskim razvojem manje
obuhvatnih modela. Evoluciju ERP-a mogue je grafiki prikazati na sl.15.12.
Svaki sljedei evolutivni korak obuhvata prethodni u potpunosti i zapravo
pretstavlja njegovu nadgradnju. Ti koraci su:
- MRP Planiranje potrebe za materijalima,
- CL MRP 'uoblieni' MRP,
- MRP II Planiranje resursa u proizvodnji,
- ERP Planiranje resursa u preduzeu.

Sl.15.12 Evolucija ERP sistema

15.5.2 BAR - KOD tehnologija
Osnovni elementi ovog sistema su (sl.15.13):
- Oznake, koje se sastoje iz linija i praznih polja izmeu njih. Grupa
linija i praznih polja predstavlja kodirani znak koji se koristi pri
prepoznavanju proizvoaa, proizvoda ili nekih drugih relevantnih
karakteristika. Oznaka je malih dimenzija, ime je obezbijeeno
postizanje relativno velike gustine informacija. Trokovi
proizvodnje su izuzetno niski (klasina tampa ili primjena
printera), a zavisno od materijala na kome se tampa nalazi moe
biti i izuzetno trajna.
- Ureaji za oitavanje informacija se meusobno razlikuju u brzini
oitavanja informacija, rastojanja sa koga mogu oitati informaciju
i prema uslovima koje treba obezbediti da bi se informacija mogla
korektno oitati.
- Oprema za povezivanje ureaja za oitavanje i ureaja za obradu
informacija po svojoj sloenosti ne prevazilazi sloenost sline
opreme u srodnim sistemima.

219
- Softver, koji omoguava povezivanje svih elemenata u jedinstvenu
funkcionalnu cjelinu.
Potpuni opis karakteristika sistema za automatsku identifikaciju uz
primjenu linijskog koda podrazumijeva potrebu za analizom svih bitnih
komponenti sistema, kao i mogunosti njihove primjene.
Analiza sistema obuhvatie sljedee oblasti:
- osnovne karakteristike linijskog koda,
- naljepnice (kartice),
- ureaje za oitavanje linijskog koda,
- dekodere,
- ureaje za tampanje linijskog koda,
- softver za primenu linijskog koda,
- komunikacione komponente.

Sl.15.13 Elementi oznake kod linijskog koda
Generalne karakteristike linijskog koda su: kompozicija linijskog koda,
dimenzije linijskog koda, start i stop oznake, kontrast i zone bez oznaka.
Razlozi primjene bar koda:
- Brzina - Za korienje runog skenera za itanje bar koda na malim
predmetima potrebno je najvie 2 sekunde. Pretpostavljajui da svaki
bar kod ima u prosjeku 15 znakova, brzina kojom informacija moe da
se ita i memorie je oko 6 znakova u sekundi. Znai, unos podataka
preko sistema za oitavanje je neuporedivo bri od runog.
- Tanost - Runi unos podataka preko tastature moe da bude netaan.
Bar kod ima i cifru za provjeru, a moe biti samo jedna greka u bilion
znakova.
- Pouzdanost
- Tehnologija laka za primenu - Operater se moe obuiti za rukovanje
skenerima za 6 minuta.
- Integracija - Vrlo prilagodljiv sistem, moe se integrisati u gotovo svim
oblastima u kojima se zahtijeva automatsko oitavanje i prikupljanje
podataka. Automatsko prikupljanje podataka, npr. u industriji,
omogueno je primjenom laserskih skenera i sistema kamera, to je u
praksi vrlo lako ostvarljivo.
- Cijena. U poreenju sa postojeim sistemima identifikacije koji se
nalaze na tritu, cijena medijuma i opreme je povoljna.
LOGISTIKA 16. Logistiki trokovi

220

16. LOGISTIKI TROKOVI
Logistiki trokovi obuhvataju trokove svih aktivnosti koje se realizuju
u cilju oblikovanja, projektovanja, usmjeravanja, voenja i regulisanja protoka
roba, energije i informacija i predstavljaju ekonomsku mjeru "uspjenosti"
funkcionisanja logistikih sistema.
Logistiki trokovi su trokovi rukovanja, transporta, skladitenja i sa
time povezani administrativni trokovi od narudbine sirovine do isporuke
finalnog proizvoda krajnjem korisniku. (Bennet, 1977)
Procjena je da su ukupni logistiki trokovi u kompanijama SAD 1997.
godine iznosili 862 milijarde dolara, to je priblino 16% BNP. (Ghiani i dr.,
2004)
Logistiki trokovi su vei od kombinovanih godinjih izdvajanja za
socijalne potrebe, zdravstvene usluge i odbranu u SAD-u. Slini su podaci i za
zemlje Evropske unije.
Uee logistikih trokova u ukupnim trokovima se znaajno
razlikuje u proizvodnim i trgovinskim kompanijama (dijelovima kompanija) i
kree se u intervalu od 15% do 25%.
Logistiki trokovi su od posebnog znaaja u razvijenim zemljama gdje
se neprekidno istrauju mogunosti njihovog smanjenja, kao naina za
poveanje konkurentske pozicije kompanija na tritu.
U manje razvijenim zemljama analiza i praenje logistikih trokova
nemaju odgovarajui znaaj, to privredama tih zemalja dodatno oteava
poloaj.
Ne postoji univerzalna i tano definisana metodologija za odreivanje
logistikih trokova.Tradicionalni pristup ukazuje na podjelu trokova na fiksne
i varijabilne, direktne i indirektne, investicione i trokove odravanja itd.
Podjela logistikih trokova na ovaj nain najee ne daje odgovarajue efekte.
16.1 ANALIZA LOGISTIKIH TROKOVA
16.1.1 Hijerarhijska struktura logistikih trokova
Posmatrano sa funkcionalnog i tehniko-tehnolokog aspekta, logistiki
trokovi se mogu analizirati na nivou logistikih podsistema i poslovnih i
funkcionalnih sistema u kompaniji.
Prema ovoj klasifikaciji, logistiki trokovi se mogu ralaniti na vie
naina u zavisnosti od nivoa detaljnosti.
- trokovi administracije,
- trokovi pretovara,
- trokovi skladitenja,

221
- trokovi transporta,
- ostali logistiki trokovi.
Ovakav nain klasifikacije logistikih trokova je veoma pogodan za
analizu i kontrolu realizacije navedenih logistikih procesa i obino predstavlja
prvi nivo hijerarhijske trokovne strukture i osnov za dalje razvrstavanje
logistikih trokova.

Sl.16.1 Hijerarhijska struktura trokova pretovarnih procesa
Tabela 16.1: Trokovi distribucije jedne kompanije
Vrsta logistikih trokova Struktura trokova Iznos
trokova(%)
Ukupni
iznos (%)
Transp. pri dopremi robe 1,00 1,00
Transport pri otpremi robe Paletizacija 0,02
3,82
Od fabrike do skladita 1,71
Od skladita do korisnika 2,09

Skladitenje
Kontrola i mjerenje 0,16
2,64
Rad u skladitu 1,29
Ostali trokovi 1,19

Obrada narudbe
Iznamjiljivanje terminala 0,11
0,89
Korienje terminala 0,07
Raunarski rad 0,03
Fakturisanje i obrauni 0,68
Zatitno pakovanje 2,00 2,00

Menadment
Trokovi menadmenta 0,17
0,21
Kontrola zaliha 0,02
Upravljanje zalihama 0,01
Obuka 0,01
Oteenje robe 0,26 0,26
Kamate Vezani kapital na zalihama 0,24 0,70
Zgrade, vozila, zemljite 0,48
U K U P N O 11,32
Hijerarhijska struktura logistikih trokova podrazumijeva analizu
trokova na vie nivoa i na svakom nivou podjelu na pojedinane podsisteme,

222
poslovne aktivnosti, materijalne i finansijske resurse i dr. Nivo detaljnosti u
analizi trokova zavisi od cilja konkretnog istraivanja.
Primjer mogue hijerarhijske strukture trokova pretovarnih procesa,
koji se realizuju elektro viljukarom dat je na emi (sl.16.1).
U tabeli 16.1 su prikazani trokovi distribucije jedne kompanije, koja se
bavi proizvodnjom prehrambenih artikala.
16.1.2 Ledeni brijeg trokova logistike
Ledeni brijeg je prava ilustracija za logistike trokove, koji su na prvi
pogled, bez analitikog prilaza, vidljivi samo na povrini. To su obino trokovi
nabavke. Ostali trokovi, koji su uvijek mnogo vei i manje vidljivi,
predstavljaju dio ledenog brijega na koji preduzee moe opasno da se
nasue ukoliko se loe njime upravlja (sl.16.2).

Sl.16.2 Ledeni brijeg logistikih trokova

223
16.1.3 Grupisanje troskova
Logistiki trokovi mogu biti:
- grupisani po funkcijama
- grupisani po fizikom entitetu
- grupisani po aktivnosti
Trokovi grupisani po funkcijama uglavnom predstavljaju trokove
pridruene nekoj raunovodstvenoj cjelini - kontu ili nekom njegovom
sastavnom dijelu (potrebno je da se trokovi vode po tom kontu / pod-kontu)
Trokovi grupisani po fizickom entitetu predstavljaju trokove
napravljene po nekoj proizvodnoj liniji, maini, prevoznom sredstvu itd.
Trokovi grupisani po aktivnosti su, unutar svake aktivnosti,
predstavljeni kao fiksni, promjenjivi i pseudofiksni.
Prilikom planiranja izrade ili nabavke neke opreme ili sistema potrebno
je analizirati ukupne trokove ivotnog ciklusa te opreme, odnosno tog sistema.
Trokovi ivotnog ciklusa proizvoda sadre sve budue trokove koji
nastaju kao posljedica: istraivanja, razvoja, proizvodnje, instalacije,
funkcionisanja, odravanja i na kraju prodaje ili otpisa.
Odreivanje trokova ivotnog ciklusa je sastavni dio analize logistike.
Bazira se na:
1. definisanju strukture trokova,
2. procjeni trokova, odreivanju faktora koji utiu na trokove i
definisanje njihovih meusobnih uticaja,
3. procjeni moguih popusta, kao i
4. inflacije,
5. definisanju krivih uenja i
6. definisanju modela trokova.
Nakon zavretka analize trokova ivotnog ciklusa, analitiar mora
definisati strukturu trokova (stablo trokova). Stablo trokova mora zadovoljiti
nekoliko osnovnih karakteristika:
1. Svi elementi sistema koji proizvode trokove moraju biti analizirani
pobrojani,
2. Kategorije trokova su po pravilu vezane za dio neke opreme ili
neku aktivnost,
3. Kategorije trokova moraju biti tako definisane da se izbjegne
dvosmislenost, nedosljednost ili nekonzistentnost,
4. Ukoliko se koristi neki software za definisanje i sistematizovanje
trokova, potrebno je strukturu i oznaavanje trokova prilagoditi
navedenom software-u.


224
16.2 STRUKTURA LOGISTIKIH TROKOVA I SERVIS STEPENA
Osnovna struktura logistikih trokova i servis stepena, koje generiu
logistiki podsistemi obuhvata (sl.16.3):
- skladini podsistem,
- pretovarni podsistem,
- transportni podsistem,
- podsistem pakovanja,
- informacioni podsistem,
- upravljanje zalihama,
- logistika mrea i mrea lanca snabdjevanja,
- planiranje ponude i potranje,
- carinska naknada / pedicija,
- porijeklo i proces nabavke.

Sl.16.3 Model analize logistikih performansi
16.2.1 Logistiki trokovi skladinog podsistema
Logistiki trokovi skladinog podsistema su:
- trokovi posjedovanja zahtevanog asortimana zaliha,
- trokovi nedostatka zaliha,
- trokovi nabavke,
- trokovi pripreme porudbine,

225
- trokovi ponovne pripreme porudbine zbog greke,
- trokovi usljed oteenja robe...
Stepen usluivanja skladinog podsistema obuvata:
- vjerovatnou posjedovanja zahtjevanog asortimana i koliine robe,
- vrijeme pripreme porudbine,
- tanost formiranja porudbine,
- stepen oteenja robe u skladitu...
Struktura trokovi skladistenja prikazana je u tabeli 16.2.
Tabela 16.2: Trokovi skladitenja
1. Trokovi prostora i opreme
1.1 Amortizacija prostora i opreme
1.2 Osiguranje prostora i opreme kod oz
1.3 Odravanje prostora i opreme
1.4 Rasvjeta i grijanje prostora i opreme
1.5 ienje prostora i opreme
2. Troskovi prometa i manipulisanja robom
2.1 Trokovi prijema robe
2.2 Trokovi uskladitenja robe
2.3 Trokovi unutranjeg transporta robe
2.4 Trokovi odravanja i kontrole zaliha robe
3. Trokovi zaliha robe
3.1 Trokovi kamata na sredstva vezana za zalihe robe
3.2 Trokovi robnih gubitaka (kalo, rastur, lom, otkaz, zastarijevanje)
3.3 Trokovi osiguranja zaliha kod OZ
4. Trokovi upravljanja skladinim poslovanjem
4.1 Plate rukovodilaca skladita
4.2 Plate skladitara i pomonih radnika
4.3 Plate skladinih i transportnih radnika

16.2.2 Trokovi upravljanja zalihama
Upravljanja zalihama je proces upravljanja vremenom i koliinom robe
koja je naruena i uskladitena, tako da se zahtjevi mogu ispuniti na
zadovoljavajui i ekonomian nain.
To je sistematsko upravljanje stanja zaliha artikala i materijala,
koje obuhvata nabavku, skladitenje, distribuciju i evidentiranje artikala.

226
Struktura trokova upravljanja zalihama slina je strukturi
ostalih kategorija logistikih trokova.
16.2.3 Logistiki trokovi pretovarnog podsistema
Logistiki trokovi pretovarnog sistema (sl.16.4) su:
- trokovi uskladitenja i utovara pri izlasku robe iz skladita,
- trokovi ekanja pretovarnih sredstava,
- trokovi oteene robe,
- trokovi dodatne manipulacije zbog greki pri formiranju porudbe,
- trokovi istovara robe kod korisnika,
- trokovi usljed nedostatka pretovarnih kapaciteta...
Stepen usluivanje pretovarnog sistema obuhvata:
- vrijeme iskladitenja i utovara pri izlasku robe iz skladita,
- vrijeme istovara vozila i uskladitenja robe kod korisnika,
- stepen oteenja robe tokom pretovara,
- vjerovatnou posjedovanja zahtijevanih pretovarnih kapaciteta...

Sl.16.4 Primjer pretovarnog sistema
16.2.4 Logistiki trokovi transportnog podsistema
Logistiki trokovi transportnog podsistema su:
- trokovi prevoza,
- trokovi ekanja vozila na utovaru,
- trokovi ekanja vozila na istovaru,
- trokovi usljed nedostatka transportnih kapaciteta,
- trokovi robe oteene u transport,
- trokovi vezanog kapitala u prevozu,
- trokovi osiguranja...

227
Stepen usluivanja transportnog podsistema obuhvata:
- vrijeme prevoza,
- stepen oteenja robe u transport.
16.2.5 Logistiki trokovi podsistema pakovanja
Logistiki trokovi podsistema pakovanja su:
- trokovi formiranja logistike jedinice,
- trokovi oteenja robe tokom pakovanja.
Stepen usluivanja podsistema pakovanja obuhvata:
- kvalitet formirane logistike jedinice,
- stepen oteenja robe.
16. 2. 6. Trokovi logistikih mrea i mrea lanca snabdijevanja
Logistika mrea i sistem lanca snabdjevanja su veoma bitan dio
strategije koji kompanija mora da osigura da bi se neophodne
komponente i sirovine mogle distribuirati efikasno od dobavljaa do
proizvodnih postrojenja i iz proizvodnje do finalnih korisnika.
To ukljuuje odreivanje broja skladita, lokaciju skladita i
proizvodnje, raspodjelu proizvodnih pogona i slino.
ostalih kategorija logistikih trokova.
16.2.7. Trokovi planiranja ponude i potranje logistikih usluga
Sposobnost planiranja ponude i potranje omoguavaju
kompanijama profitabilno poslovanje, jer planiranjem mogu dovesti do
usklaivanja ponude i tranje.
Trokova usklaivanja ponude i potranje ukljuuju dio opte
strukture trokova:
- Amortizacija infrastrukture logistike i lanca snabdjevanja, koja
obuhvata kancelarijski prostor, kancelarijski namjetaj, i operacije
vezane za isto
- Amortizacije investicionih tehnologija, na primjer planiranje
predvianja i popune aplikacije (interni) i pristup kupacima
(spoljni).
- Reijski trokovi logistike i lanca snabdjevanja (5%),
- Trokovi plata, npr. plate za logistike analitiare i konsultante
- Trokovi obuke i seminari
16.2.8. Trokovi carine i pedicije
Carinsko posredovanje podrazumijeva ienje robe preko
carinske barijere za klijente i dobavljae. To se odnosi na pripremu

228
dokumenata i / ili elektronske podneske, obraune (kao i plaanje) u ime
klijenta za poreze, carine, akcize i olakavanje komunikacije izmedju
uvoznika/ izvoznika i dravnih vlasti.
pedicija ukljuuje otpreme poiljaka putem zajednikog
prevoznika i knjiga ili na neki drugi nain.
Neki primjeri trokova carinska naknada / pedicije ukljuuju:
- Amortizacija infrastrukture logistike i lanca snabdjevanja, koja
obuhvata kancelarijski prostor, kancelarijski namjetaj i operacije
vezane za isto,
- Amortizacije investicionih tehnologija, na primjer planiranje
predvianja i popune aplikacije (interni) i pristup kupacima
(spoljni), web elektronska razmjena podataka,
- Reijski trokovi logistike i lanca snabdjevanja (5%),
- Trokovi plata, npr. plate za logistike analitiare i konsultante,
- Trokovi obuke i seminari ...
16.2.9. Trokovi procesa nabavke
Nabavka je poslovna funkcija koja obuhvata planiranje nabavke,
kupovinu, kontrolu zaliha, transport, prijem, dolaznu inspekciju i
operacije spaavanja tovara.
ostalih kategorija logistikih trokova
16.2.10. Logistiki trokovi informacionog podsistema
Logistiki trokovi informacionog podsustema su:
- trokovi obrade dokumenata pri prijemu robe u skladite
- trokovi obrade dokumenata koji su povezani sa uskladitenjem
robe i praenjem zaliha
- trokovi obrade naloga za izdavanje robe i prateih dokumenata
Stepen usluivanja informacionog podsistema obuhvata:
- vrijeme obrade dokumenata pri prijemu robe
- vrijeme pripreme naloga za izdavanje robe iz skladita
- vrijeme obrade dokumenata pri prijemu robe kod korisnika
- tanost formiranja dokumenata
16.3 UPRAVLJANJE LOGISTIKIM TROKOVIMA
16.3.1 Problemi utvrivanja logistikih trokova
Proraun logistikih trokova podrazumeva definisanje skupa
izmjeritelja i modela prorauna, na osnovu koga e se odrediti vrijednost
trokova. U ovom sluaju potrebno je definisati sve pojedinane

229
logistike aktivnosti koje generiu trokove i za svaku aktivnost poznavati
vrijednost jedininih trokova.
Osnovni uzroci problema pri utvrivanju logistikih trokova su:
- Logistika je usluna funkcija, koja je prisutna u razliitim
podsistemima kompanije, pa je trokove mnogo tee odrediti
nego u nekim drugim oblastima.
- Postojei nain prorauna trokova nije prilagoen potrebama
logistike.
- Trokove je veoma teko razgraniiti, pri emi oni nisu ni
definisani u potpunosti.
- Pojedinani trokovi nisu jasno prepoznatljivi niti
razgranieni meusobno.
Odreivanje vrijednosti logistikih trokova moe se realizovati
na dva naina:
- proraun logistikih trokova,
- procjena logistikih trokova.
16.3.2 Savjeti za upravljanje i smanjenja logistikih trokova
Veliki broj kompanija danas proizvodi i pranalazi svoje izvore i
trita irom svijeta, tako da je kontrola trokova postala glavni prioritet
za one koji su ukljueni u meunarodnu trgovinu. Kljuni faktor za takve
kompanije je detaljnije praenje menadmenta logistike, koje obuhvata
sve aktivnosti vezane za nabavku, prevoz, pretovar, skladitenje robe i dr.
U zavisnosti od sektora industrije logistiki trokovi mogu da
variraju od 5% do 50% ukupnih trokova.
Neki problemi koji utiu na logistike trokove su izmeu ostalih
ti da npr. cijene goriva ostaju visoke, u lukama je i dalje prisutno
kanjenje, to dovodi do veih trokova prevoza.
Zakoni meunarodne trgovine su sve sloeniji i bezbjednosne
mjere prijete da se produi vrijeme isporuke i sami tim poveaju trokovi
skladitenja. Na primjer za trajanje prevoza avio poiljkom teret je na
putu samo 50% vremena. Ostatak vremena avio - poiljke se nalaze u
skladitima ekajui potrebnu dokumentaciju i provjere.
Savjeti za upravljanje lancem snabdjevanja i smanjenje trokova
logistike:
- Razumjeti realne i prave trokove kod robe inostranog
porijekla. Izaunati teret, carinu, trokove posrednika i
trokove zaliha i druge trokove.
- Fokusiranje na otklanjenje varijacija u vremenu transporta,
izgradnja skladita zaliha ili ee naruivanje da bi se

230
koliinom nadoknadila neizvjesnost. Razumjevanje ovih
dinaminosti moe da dovede do zakljuka da plaanje veih
transportnih trokova moe sauvati kompaniju od
veih ukupnih trokova.
- Upravljanje carinskim trokovima. Strateki bi trebalo
iskoristiti da se roba, materijali i proizvodi izvoze i uvoze pod
olakicama kakve nude razni svjetski trgovinski sporazumi.
- Konsolidacija. Ako postoji vie dobavljaa u jednoj zemlji, trebalo
bi konsolidovati sve robe u jednu poiljku. Pored toga, ako uvijek
imate manje nego jedan kontejner poiljke iz jedne zemlje, treba
pokuati pronai nekog istog takvog uvozinka iz te zemlje i robu
dopremiti zajedno sa njegovom i konsolidovati robu sa njegovom,
kako bi imali pun kontejner robe
- Ponekad osiguranje robe ne treba platiti. esto kad kompanije vre
isporuku robe imaju obiaj da koriste osiguranje prevoznika, a
takvo osiguranje ponekad je preskupo. Ako je kompanija osigurana,
a veina ih jeste, treba provjeriti polise osiguranja, da li je ve
njima pokrivena odreena isporuka robe. Ako jeste, onda ne treba
praviti dodatne i bespotrebne trokove sa plaanjem osiguranja
prevozniku.
- Usklaeni automatizovani procesi. Automatizovano potovanje
procedure donosi manja kanjenja na graninim prelazima, to daje
rezultate na vrijeme isporuke, adekvatne nivoe zaliha, poveanje
zadovoljstva kupaca, kao i izbjegavanje kazni.
- Koji prevoz je najjeftiniji? U principu, eljeznica je isplativija nego
kamion ili avion. Isporuka vodom je jeftinija od isporuke
vazduhom. Bez obzira na nain isporuke, uvek treba razmotriti vie
ponuda.
- Treba biti svjestan necarinskih barijera u trgovini. Poveanja
necarinskih barijera u trgovini, potovanja ljudskih prava, zatite
okoline i pitanja dobrobiti ivotinja. Ova ogranienja mogu da
dovedu uvoznika do poveanja odgovornost i veih trokova.
Za uspjenu klasifikaciju trokova logistike neophodno je poznavati
vrstu i obim logistikih usluga. Bez jedne sveobuhvatne i detaljne analize
logistikih aktivnosti i usluga, nije mogue razviti kvaltetan postupak
utvrivanja i praenja logistikih trokova.
LOGISTIKA 17.Marketing u logistici

231

17. MARKETING U LOGISTICI

17.1 POJAM I DEFINICIJA MARKETINGA
Savremeni privredni ambijent karakterie oteani plasman proizvodnih
upotrebnih dobara. Razvoj nauke, tehnike, tehnologije, automatizacije i
robotizacije omoguio je stalni rast proizvodnje. Ona je danas dostigla
nesluene razmjere i nije vie problem drutva.
Problem se preselio u sferu realizacije. Proizvedenu robu treba prodati,
naplatiti i otpoeti novi ciklus reprodukcije. Drugaije reeno, upotrebnim
dobrima treba udovoljiti zahtjeve i potrebe korisnika, obezbijediti njihovu
potronju. Potronja stvara podstrijek proizvodnji, jer bez potrebe nema
proizvodnje, a potronja reprodukuje potrebu.
Tekoe u prodaji mogu dobrim dijelom da se ublae, pa ak i
eleminiu jednim novim poslovnim pristupom. Rije je o marketing pristupu
koji sutinski mijenja ranije odnose izmeu proizvodnje i potronje. Osnovna
preokupacija privrednih subjekata postaje trini nain poslovanja. U sreditu
zbivanja je potroa koga treba potovati i uvaavati i njemu je sve podreeno.
Podmirenje njegovih potreba je u interesu potroaa, ali i proizvoaa i drutva
u cijelini.
Marketing je kreativna funkcija u procesu reprodukcije koja stvara
pretpostavke za realizaciju i proirenje proizvodnje bazirane na njenom
usklaivanju sa trinim zahtjevima i mogunou prodaje. Njegova uloga se ne
svodi samo na istraivanje i analizu trita, on sprjeava pogreno usmjeravanje
ljudskog rada na izradu proizvoda koje trite ne prihvata.
Kao osnovna orijentacija svake proizvodne ili uslune organizacije,
marketing se moe definisati kao:
Proces upravljanja koji identifikuje, predvia i zadovoljava zahtjeve
kupaca i pri tome ostvaruje profit,
Proces kojim se planira i sprovodi stvaranje ideja, roba i usluga,
odreivanje njihovih cijena, promocije i distribucije, kako bi se ostvarila
razmjena koja e zadovoljiti ciljeve pojedinaca i organizacija.
Obje definicije naglaavaju usmjerenost marketinga na planiranje i
sprovoenje marketinkih aktivnosti, kako bi se zadovoljili zahtjevi kupaca ili
korisnika usluga.
Koncepciju marketinga ukratko se izraava i ovako:
- Prepoznaj elje i potrebe kupca i ispuni ih!
- Proizvodi ono to e prodati, umjesto da nastoji prodati ono to
moe proizvesti!

232
- Voli kupca, a ne proizvod!
Okruenje i globalizacija nalau da se sa proizvodno orijentisanog
marketinga krene prema trino orijentisanom marketingu. Organizacije s
ovakvim pristupom najprije istrae elje potencijalnih kupaca, a potom
prilagoavaju svoje poslovanje ispunjenju tih elja.
17.2 MARKETING - OD PROIZVODNOG PREMA TRINOM
Veina organizaciji je, iako se smatraju trino usmjerenim, jo uvijek
je usmjerena prema svojoj proizvodnji.
Teoretski ste uspjeli ako je va proizvod razliit od drugih, tako da
upravo on donosi dodatnu vrijednost odabranom trinom segmentu. Naglasak
je na unapreenju unutranjih procesa i izlaza kako bi se zadovoljilo masovno
trite.
U proizvodno orjentisanom marketingu, iako organizacija pokuava
pronai ta kupac eli, ipak se prema kupcima odnosi kao prema homogenoj i
pasivnoj masi. Proizvodi, a ne kupci, glavne su zvijezde (marketing) programa,
a uspjeh se mjeri obimom prodaje ili ueem na tritu. Sve je usmjereno
ispunjenju poslovnog plana - planirane koliinske prodaje i uea na
odreenom tritu. Samo je utisak da je kupac u sreditu marketinkih
aktivnosti vrlo jak.
Trino orjentisani marketing kupca zaista stavlja u sredite
marketinkih aktivnosti. S kupcima se kontaktira na prodajnom mjestu, putem
nagradnih igara, posjeta fabrici, itd. Prodaja posreduje u sugestijama i
zahtjevima veletrgovine i maloprodaje. Na reklamacije kupaca odgovara se
promptno i prema pravilu da je "kupac uvijek u pravu, ak kada i nije".
Marketing nastoji da obuhvati sva 4 P iz marketing miksa:
- proizvod (product),
- cijenu (price),
- promociju (promotion) i
- plasiranje-distribuciju (place).
Meutim, tu nedostaje peti element koji se ve koristi u teoriji i praksi:
C - kupac (customer). Taj C je ustvari ozbiljno zanemaren. C se jo uvek
odreuje linom procjenom, a ne kvalitativnim i kvantitativnim istraivanjem
trita.
17.2.1 Zahtjevi kvaliteta u marketingu
Prodavac mora odrati obeanja data kupcu ako s njim eli odrati
dobru vezu. Tokom vremena se razvija meusobna zavisnost:
- kupac postaje zavisan o prodavau koji mu daje informacije o
proizvodu, omoguava mu biranje dostupnih proizvoda i osigurava
zadovoljavajue proizvode u budunosti,
- prodavac zavisi od kupca da kupuje upravo njegove proizvode.


233
Upravljanje totalnim kvalitetom (TQM) - primijenjeno na marketing -
sadrano je u sljedeem:
- nema vremenskog ogranienja za povratnu vezu s kupcem,
- nema vremenskog ogranienja za poboljanje proizvoda,
- nema vremenskog ogranienja za nabavku (just in time),
- nema vremenskog ogranienja za pripremu proizvodnje,
- nema greaka - zero defects.
Organizacije koje iskreno prihvataju koncepciju kvaliteta u marketingu
razvijaju posebnu organizacionu kulturu koja se temelji na vjerovanju kako su
potrebe potroaa kljuna taka u poslovanju.
Marketing nastoji da proizvod bude dostupan na pravom mjestu, u
pravo vrijeme i po cijeni prihvatljivoj za kupca.
Organizacija mora tano definisati potrebe iz perspektive kupca, a ne sa
svoga stanovita.
Klju da se kupac zadri je njegovo zadovoljstvo proizvodom ili
uslugom, jer zadovoljan kupac:
- ponovno kupuje,
- pohvalno govori drugima o proizvodu i organizaciji,
- obraa manje panje na konkurentske marke i njihov EPP,
- kupuje i druge proizvode od iste organizacije.
Da osigura kvalitet u marketingu, organizacija bi trebalo da preduzme
sljedee:
- upoznati trite (metoda benchmarkinga,QFD i dr.),
- upoznati konkurenciju (praenje, korekcija i auriranje podataka
dobijenih primjenom raznih vrsta istraivanja trita),
- uspostaviti lini kontakt s kupcem - upoznati jedinke, ne statistiku
masu,
- sistematski mjeriti zadovoljstva kupca i relevantnih parametara
vezanih uz proizvod i trite,
- sprovoditi analizu i statistiku, kako bi se na osnovu prikupljenih
podataka uoili pokazatelji, zakonitosti i trendovi,
- sprovoditi korektivne mjere na osnovu podataka dobijenih odzivom
kupaca (feedback) i glasom kupca (VOC - voice of customer),
- upravljati zadovoljstvom kupca kao zadnjim stepenom u brizi o
kupcu.
Cilj je uspostavljanje trajnog partnerskog odnosa s kupcem. Kupac je
zadovoljan, a zadovoljstvo kupca znai zadovoljstvo i profit prodavaa.
"Preduzee ima dvije i samo dvije osnovne funkcije: Marketing i
inovaciju. Marketing i inovacija stvaraju rezultate. Sve ostalo je troak." Piter
Draker
"Kao to je najvjetijem mornaru na opasnom mjestu potreban kompas,
tako je i najvjetijem trgovcu potrebna reklama." Don Rokfeler

234
Dananji biznis je kao lutrija. Ako uestvujete, imate 99% ansi da
izgubite. S druge strane, ako ne uestvujete, anse da izgubite su 100%. Da
bismo uspjeli, moramo ii na taj jedan procenat.
Ono to je najmanji zajedniki sadrilac za nabrojane
novokomponovane mlade bogatae je madagaskarska poslovica koja kae da
onaj koji hoe da se obogati, mora loviti ribu odjednom u tri rijeke. Te tri
rijeke su danas: Prodaja, Marketing, Kvalitet .
17.3 MARKETING KAO PROCES
Marketing kao proces sadri sljedee osnovne elemente:
1.Utvrivanje marketing strategija preduzea
Strategija preduzea je precizan nain ostvarivanja njenih ciljeva.
Plan strategije se sainjava po potrebi. Ako menadment preduzea eli
da utvrdi snage i slabosti, kao i mogunosti i ogranienja i prijetnje, sprovodi se
SWAT analiza iz koje proistiu strateki ciljevi.
Marketing strategija kao integralni dio opte strategije preduzea
potrebna je zato da bi se odabrali odgovarajui naini rasta i razvoja koji treba
da se zasnivaju na usklaivanju proizvodnog programa sa potrebama kupaca,
kao i drutva u cjelini.
2. Odreivanje ciljeva marketinga
Ciljevi marketinga u globalu, zajedno sa drugim ciljevima preduzea,
definiu se u okviru godinjeg poslovnog plana preduzea. Posebni ciljevi
marketinga izvode se iz optih ciljeva i drugih sadraja poslovnog plana.
3. Oblast istraivanja marketinga
Oblast istraivanja marketinga obuhvata istraivanje eksternog i
internog okruenja.
Eksterno okruenje ine:
- institucije i organizacije koje omuguavaju da preduzee ostvari
svoj glavni cilj (isporuioci i kupci),
- konkurentsko okruenje,
- javno okruenje ( drutvo i dravne institucije ).
Interno okruenje odnosi se na planske aktivnosti preduzea:
- ciljeve, strategije i planovi
- resursi (ljudi, sredstva i oprema)
- organizaciona struktura i dr.
4. Aktivnost predprodajnog marketinga
Glavne aktivnosti u predprodajnom marketingu su:
- pozicioniranje organizacije (kompetentnost i mjesto u okruenju),
- istraivanje marketinga (istraivanje faktora koji utiu na
marketing proizvoda),

235
- stvaranje imida organizacije (mogunost zadovoljenja zahtjeva
kupca),
- public relation (aktivnosti za stvaranje slike o organizaciji na tritu),
- reklamiranje proizvoda (irenje komercijalnih informacija o
proizvodu),
- promocija novih proizvoda (stvaranje pozitivnog stava o novom
proizvodu).
17.4 PROMOCIJA NOVIH PROIZVODA
Opstanak na tritu uslovljava inoviranje postojeih i razvoj novih
proizvoda. Koncept uvoenja novog proizvoda prikazan je u tabeli 17.1
Tabela 17.1: Koncept uvoenja novog proizvoda na trite
FAZNI KONCEPT UVOENJA NOVOG PROIZVODA NA TRITE
R.br. Faze Aktivnosti marketinga
1 Inicijativa
- Analiza prodaje
- Analiza trita
- Studija potroaa
2 Izbor ideje
- Analiza konkurencije
- Zahtjevi kupca
3 Poslovna analiza
- Formiranje i izbor koncepcije
- Analiza rentabilnosti
4 Probno trite
- Testiranje proizvoda
- Testiranje strategije
5 Komercijalizacija
- Studija kupaca
- Planiranje prodaje
Kada se govori o novom i/ili inoviranom proizvodu postoje razliita
shvatanja i kategorije. Jedna od podjela je est kategorija proizvoda koji
predstavljaju novitet za organizaciju i trite i to:
- proizvod nov za svijet trite,
- nova proizvodna linija za preduzee, ali ne i za trite,
- reininjering postojee linije novo za preduzee, ne i za trite,
- poboljanje i revizija postojeeg proizvoda novo za preduzee i
trite,
- repozicioniranje nova primjena starog proizvoda - novo za
preduzee i trite,
- snienje trokova proizvodnje novo za trite.

LOGISTIKA 18.Benmarking

236

18. BENMARKING

18.1 POJAM, DEFEINICIJE I SADRAJ
Benmarking je razvijen u Japanu, polovinom XX vijeka.
Predstavnici japanskih kompanija su poeli da posjeuju najbolje
kompanije Amerike i Evrope i prikupljaju znanja i ideje o uspjenom
poslovanju. Po povratku u svoju zemlju zapoeli su rad na modifikaciji i
implementaciji prikupljenih saznanja, to je ne samo unaprijedilo dotadanje
poslovanje, ve je japanskim kompanijama obezbijedilo pozicije lidera na
svjetskom tritu.
Krajem XX veka benmarking dobija veliki znaaj i poinje da se
primjenjuje u skoro svim oblastima. Danas je osnovna karakteristika
benmarkinga mogunost njegove primjene kao tehnike i alata stratekog
upravljanja.
Benmarking je proces neprekidnog mjerenja i poreenja poslovnih
procesa jedne kompanije sa kompanijom izabranim liderom, u cilju poboljanja
performansi.
Benmarking je nastao kao jedna od komponenti moderne upravljake
prakse i predstavlja alat ili metodu za praenje i poboljanje poslovnih
performansi kompanije. (O'Reagan, Richard, 2000)
Benmarking je proces rigoroznog mjerenja performansi u odnosu na
performanse kompanija koje su najbolje u praksi i korienje rezultata analize u
cilju pribliavanja i prevazilaenja najboljih u klasi.
Benmarking je potraga za najboljim praksama u industriji koje vode
superiornijim performansama. (Camp, 1989)
Benmarking je unapreivati sebe uenjem od drugih.(Watson, 1992)
Benmarking je poreenje sa drugim subjektima, a zatim i izvlaenje
pouka iz tog uporeivanja.
Benmarking sadri:
- traganje za najboljom praksom koja vodi stvaranju superiornih
performansi
- analizu najboljih konkurenata, detaljnu provjera onoga ta su
postigli i naina na koji su to postigli
- analizu operativnih sposobnosti i karakteristika konkurentskih
proizvoda/usluga.
Kompanije primjenjuju benmarkingu u cilju poreenja sa drugim
kompanijama, u odnosu na koje ocjenjuju svoje proizvode, usluge i druge
pokazatelje (sl.18.1).

237

Sl.18.1 Mapa elemenata benmarking procesa
Ovo uporeivanje e ukazati kompaniji na slaba mjesta, a iskustva
steena tokom istraivakog procesa e obezbijediti ideje za implementaciju u
sopstvenoj kompaniji i dostizanje ciljnih poboljanja.
Terminoloku okosnicu benmarkinga ine pojmovi:
- Benmark - poslovni proces, praksa ili organizacija koji
predstavljaju uzor, ablon ili etalon za poreenje,
- Benmark objekat - definisani objekat kompanije koji e biti
predmet unapreenja. To moe biti proces, aktivnost, funkcija,
podsistem ili cijela kompanija,
- Postupak benmarkinga - podrazumijeva uenje, razmjenu
informacija i usvajanje najboljih iskustava u cilju postizanja
promjena u nivoima performansi.
Primjena benmarkinga u fazama planiranja, kontrole i mjerenja
logistikih performansi omoguava ostvarivanje preduslova za kvalitetno
praenje rada logistikog sistema i njegovih podsistema
18.2 VRSTE BENMARKINGA
18.2.1 Benmarking procesa
Benmarking procesa se fokusira na posebne poslovne procese i
funkcije (proces naruivanja, proces formiranja porudbine, proces isporuke, i
dr.).
Poboljanja mogu biti iskazana kroz poveanu produktivnost, nie
trokove ili poboljanje prodaje, ali njen efekat esto prevazilazi kratkorone
finansijske rezultate.


238
18.2.2 Benmarking performansi
Benmarking performanse omoguavaju menaderima da procijene
svoju konkurentsku poziciju putem poreenja proizvoda i/ili usluga. Fokusira se
na pokazatelje kao to su cijena, tehniki kvalitet, karakteristike usluge, brzina,
pouzdanost i dr.
18.2.3 Strateki benmarking
Strateki benmarking podrazumijeva istraivanje meusobne
konkurentnosti kompanija i po pravilu nije fokusiran samo na jednu poslovnu
oblast.
Ovaj oblik benmarkinga omoguava istraivanje i poreenje
kompanija koje pripadaju razliitim oblastima, u cilju pronalaenja uspjenih
poslovnih strategija.
18.2.4 Interni benmarking
Interni benmarking podrazumijeva poreenje odreenih dijelova ili
organizacionih cjelina u okviru jedne kompanije. Interni benmarking se
primjenjuje u velikim kompanijama sa sloenom i razgranatom organizacionom
strukturom, hijerarhijom rada, mreom organizacionih celina i dr.
Polazna pretpostavka je da je neki poslovni proces u jednom dijelu
kompanije uspjeniji od slinih poslovnih procesa u drugim dijelovima.
Pogodnosti ovog tipa benmarkinga se ogledaju u relativno niskim
trokovima istraivanja, podaci su raspoloivi i dostupni, mjere performansi su
definisane i unaprijed poznate.
18.2.5 Eksterni benmarking
Eksterni benmarking je poreenje sa kompanijom, izabranim liderom
u praksi. Mora se imati u vidu da nije uvijek mogue primijeniti svako rjeenje i
najbolju praksu.
Eksterni benmarking zahtijeva velike resurse da bi se obezbijedila
uporedivost podataka i informacija, pouzdanost rezultata istraivanja i razvoj
preporuka za sopstvenu kompaniju.
18.2.6 Funkcionalni benmarking
Funkcionalni benmarking ima za cilj poreenje nekih poslovnih
funkcija razliitih kompanija. Pri tome kompanije ne moraju biti iz iste
poslovne oblasti.
Osnovna prednost je u olakanom i slobodnijem pristupu potrebnim
informacijama, jer su uesnici benmarkinga voljni i raspoloeni za korisnu
razmjenu informacija.
18.2.7 Konkurentski benmarking
Konkurentski benmarking je poreenje sa direktnim konkurentima
kako bi se eventualno sagledali sopstveni nedostaci i prednosti drugih

239
kompanija. Prije primjene benmarkinga, kompanija mora da sutinski razumije
svoje i konkurentske prednosti i superiornosti u odreenim podrujima.
Ovaj tip benmarkinga se u praksi realizuje u formi partnerstva,
obostrane saradnje i razmjene informacija sa konkurentom.
Cilj saradnje je obostrana korist bez ugroavanja poloaja kompanija na
tritu. Ovaj pristup je po pravilu najefikasniji u dostizanju eljenih rezultata.
18.2.8 Generiki benmarking
Generiki benmarking ima za cilj poreenje na nivou kompletnih
kompanija u istim ili razliitim poslovnim oblastima. To je izuzetno
kompleksno istraivanje i zahtijeva angaovanje velikog broja saradnika sa
zavidnim benmarking iskustvom. Radi se poreenje procesa, funkcija i
aktivnosti, sa najboljim kompanijama, bez obzira kojom se djelatnou bave.
Presudno je da izabrana kompanija ima status svjetske klase.
18.2.9 Internacionalni benmarking
Internacionalni benmarking je poreenje kompanija iz razliitih
zemalja.
Ovo je potrebno kada u sopstvenoj zemlji ne postoji kompanija koja
moe biti odgovarajui uzor. U sadanjim globalnim uslovima poveane su
mogunosti za realizaciju internacionalnih projekata i saradnje, sa svim
povoljnostima koje iz toga proistiu.
Pri izboru tipa benmarkinga (tab.18.1) koji e se primjeniti,
neophodno je razmotriti sledee aspekte:
- ciljeve koje treba postii,
- aspekte koji se moraju razmatrati,
- vrijeme i raspoloive resurse,
- nivo iskustva u benmarkingu,
- adekvatne izvore dobre prakse.
Tabela 18.1: Izbor tipa benmarkinga
TIP BENMARKINGA USLOV IZBORA
Strateki benmarking Korekcija postojeih strategija
Benmarking performansi
(konkurentski benmarking)
Poreenje nivoa performansi
Procesni benmarking Unapreenje osnovnih poslovnih procesa
Funkcionalni benmarking Unapreenje pojedinih aktivnosti
Interni benmarking Primjeri dobre prakse u preduzeu
Eksterni benmarking Trae se inovacije za svoje preduzee
Internacionalni benmarking Cilj je postizanje nivoa svjetske klase

240
18.3 MODEL BENMARKING PROCESA
Model benmarking procesa je Demingov PDCA krug (sl.18.2):
I Planiranje Analiza rada kompanije Definisanje plana realizacije
aktivnosti Izbor najboljih kompanija 30%vremena
II Prikupljanje informacija Prikupljanje podataka o izabranim
kompanijama 50% vremena

Sl.18.2 Osnovne faze benmarking procesa
III AnalizaObrada prikupljenih informacija Izbor benmarka
benmark partnera 20% vremena
IV Primjena Kompanija poinje sa realizacijom promjena Ovo je
beskonaan proces
Model benmarking procesa predstavlja sintezu razliitih modela i obuhvata sve
korake koji karakteriu programe uspjenog benmarkinga u vodeim
kompanijama.
Ovaj model ne mora strogo da se primjenjuje.On e biti efikasniji kada se
prilagodi primjeni u konkretnim uslovima kompanije, drave, kulture i dr.
Primjena osnovnih elemenata i principa benmarking istraivanja i definisanje
okvira rada omoguava njegovu primjenu u razliitim poslovnim sistemima
Na sl.18.3 dat je jo jedan model benmarkinga, baziran na PDCA ciklusu.


241

Sl.18.3 Opti model benmarkinga

18.4. PREDNOSTI I NEDOSTACI BENMARKINGA
Benmarking proces ima velike prednosti u odnosu na klasine metode
poboljanja poslovanja kompanije.
Osnovne prednosti benmarkinga su:
- Kontinuirano poboljanje poslovanja,
- Poveana konkurentnost na tritu,
- Prevazilaenje loih performansi,
- Utede u trokovima poboljanja,
- Porast profita,
- Bolje razumijevanje konkurencije,
- Postavljanje novih poslovnih ciljeva.
Neuspjeh benmarking procesa moe biti posljedica sljedeih faktora:
- Nerazumijevanja procesa benmarkinga,
- Lo izbor benmark objekata,

242
- Izbor benmarka sa kojim se radi poreenje,
- Izbor i mogunost poreenja izmjeritelja perfomansi,
- Adekvatno planirani trokovi i vrijeme istraivanja,
- Podrka cijele kompanije benmarking istraivanju.
Transfer znanja i iskustva u benmarking istraivanju omoguava
stvaranje novih organizacionih koncepcija u logistici, koje postaju modeli za
sljedee primjene (sl.18.4).

Sl.18.4 Trend razvoja kompanije i benmarkinga
Mjerna
veliina
Vrijeme
LOGISTIKA 19.Kvalitet usluga, poslovna izvrsnost

243

19. KVALITET USLUGE I POSLOVNA IZVRSNOST

19.1 DEFINICIJE I ATRIBUTI KVALITETA USLUGE
19.1.1 Definicije kvaliteta
Pitanje zadovoljstva korisnika uslugom poinje od definicija kvaliteta
kojih ima onoliko koliko i njihovih autora.
Kvalitet je performansa proizvoda koja rezultira zadovoljstvom
korisnika, odsustvo manjkavosti proizvoda, to ne izaziva nezadovoljstvo
(Juran).
Dobar kvalitet ... znai predvidiv stepen uniformnosti i pouzdanosti pri
niskim trokovima, s kvalitetom prilagoenim tritu (Deming).
Kvalitet je sveukupna mjeavina marketinkih, inenjerskih,
proizvodnih i karakteristika odravanja proizvoda ili usluge pomou kojih e
proizvod u upotrebi ispuniti oekivanja korisnika (Feigenbaum).
Kvalitet je obrnuto proporcionalan gubitku koji proizvod priinjava
drutvu nakon isporuke (Taguchi).
Kvalitet je stepen izvrsnosti koju posjeduje neka stvar.
19.1.2 Atributi kvaliteta usluga u logistici
Atributi kvaliteta usluga u logistici su razliitih vrsta i dimenzija, kako
je to prikazano na sl.19.1.

Sl.19.1 Atributi kvaliteta usluga

244
19.1.3 Modeli kvaliteta usluga
Kvalitet usluga se mjeri odnosima odreenih kompatibilnih
karakteristika usluga, koji predstavljaju modele kvaliteta usluga:
- Oekivanja korisnika Opaanje menadmenta
- Opaanje menadmenta Specifikacija kvaliteta usluge
- Specifikacija kvaliteta usluge Pruena usluga
- Specifikacija kvaliteta usluge Spoljne komunikacije
- Oekivana usluga (od korisnika) Opaena (uoena) usluga
Relacija oekivana usluga (od korisnika) opaena (uoena)
usluga je moda krucijalna za kvalitet usluga.
Mjerenje oekivanih usluga se realizuje primjenom standardnih
upitnika koji su bazirani na pet osnovnih dimenzija kvaliteta usluge:
- Opipljivost - Ureaji, oprema, izgled i nastup osoblja.
- Pouzdanost - Sposobnost izvrenja obeane usluge pouzdano i
precizno.
- Sposobnost reagovanja - Spremnost da se pomogne korisniku i
prui brza usluga.
- Uvjerenost - Znanje zaposlenih i njihova sposobnost da uliju
povjerenje.
- Posveenost - Staranje, naroita panja posveena svakom
korisniku.
Zona tolerancije usluge je definisana adekvatnim i eljenim nivoom
usluge:
- eljena usluga nivo usluge koji predstavlja mjeavinu onoga to
korisnici vjeruju da moe i treba da se izvri.
- Adekvatna usluga minimalni nivo usluge koji su korisnici voljni
da prihvate.
Veza izmeu kvaliteta usluge i donoenja odluke najbolje se moe
objasniti uz pomo ciklusa: plan-rad-provjera-akcija. (PDCA) (sl.19.2):
UPRAVLJANJE
KVALITETOM
DONOENJE ODLUKA
PLAN Utvrivanje zahtjeva plan
rada
Identifikacija problema
RAD Prikupljanje podataka,
sprovoenje plana
Odreivanje moguih rjeenja
PROVJERA Analiziranje podataka Ocjenjivanje rjeenja i odluka
AKCIJA Preduzimanje akcija Izvravanje, podaci o rezultetima
Sl.19.2 PDCA pristup kvalitetu usluga

245
Postoje odreeni faktori okruenja koji mogu znaajno oteati pruanje
kvalitetne usluge, kao to su:
- veliki broj korisnika ima razliita oekivanja,
- oekivanja korisnika se mijenjaju u vremenu i prostoru,
- ocjena kvaliteta usluge se mijenja kako vrijeme prolazi,
- neke podatke je teko prikupiti,
- problematinost ocjene i analiza,
- neizvjesnost prilikom biranja moguih rjeenja i
- donoenje odluke je vie zasnovano na intuiciji.
19.1.4 Procesni model uslov za zadovoljenje korisnika i poslovnu izvrsnost
Dananji uslovi poslovanja, dinamine promjene trinih uslova i brze
razmjene informacija zahtijevaju organizacione modele okrenute ka korisniku
kupcu, bez obzira na fundamentalne organizacione strukture preduzea.
Serijom standarda ISO 9001:2008, posebno je naglaena vanost
procesnog pristupa u upravljanju kvalitetom (sl.19.3).

Sl.19.3 Model procesnog pristupa poslovanja i upravljanja sistemom kvaliteta
Ovim modelom se ukazuje na neophodnost zadovoljenja zahtjeva
korisnika (u eksternom i internom podruju) koji se reflektuju na nivou procesa
koji su identifikovani u organizaciji.
Iz modela se vidi da izmeu zahtjeva i zadovoljstva korisnika djeluju
etiri modula koji su u stalnoj interakciji, postavljeni u krug u skladu sa
Deming-ovim PDCA dijagramom kvaliteta.

246
U privredi se, a moe se rei i u cijelom drutvu, uspostavio trend, koji
organizacije usmjerava ka procesnom pristupu, a koji se ogleda u sljedeem:
- stalno poveanje usmjerenosti ka potroau (korisniku)
- rast udjela usluga na tritu i njihove vanosti
- uslonjavanje strukture organizacija
- poveanje broja i uestalost promjena
- masovna primjena informacionih tehnologija
19.1.5 Usmjerenosti ka potroau kupcu - korisniku
Borba za potroae poinje od istraivanja, razumijevanja i predvianja
stvarnih potreba potroaa, to predstavlja osnovni uslov za dalji razvoj
poslovanja u organizaciji. Ali, ta borba se nastavlja i kroz razvoj
proizvoda/usluge, proizvodnju, prodaju, kao i poslije prodajne aktivnosti.
Napredak organizacije u usmjeravanju ka potroaima u direktnoj je
vezi sa njenom orijentacijom ka sopstvenim procesima.
Upravo procesni pristup omoguava da se izbalansira odnos izmeu
funkcija u organizaciji, da se svi u organizaciji usmjere na potrebe korisnika i
sveobuhvatno ispunjenje definisanih ciljeva.
Fokusiranjem na procese organizacija dobija sliku o tome kako se
zadovoljavaju potrebe korisnika i koliko ko doprinosi u stvaranje nove
vrijedosti za potroaa.
Procesi koji su usmjereni ka potroau imaju mogunost da budu
podvrgnuti stalnoj validaciji od potroaa, to predstavlja dobru osnovu za
preduzimanje korektivnih mjera. Povratne informacije od potroaa postaju
znaajan inilac razvoja procesa u organizaciji i predstavljaju veliku prepreku
za mijenjanje procesa u smjeru poveanja komoditeta zaposlenih.
19.1.6 Model procesa - Potroa/Isporuilac
Sa stanovita posmatranja uesnika u realizaciji nekog procesa moe se
definisati model Potroa/Isporuilac (sl.19.4) koji predstavlja sutinski nain
posmatranja procesa, jer bez postojanja potroaa nema ni potrebe za
postojanjem procesa.

PROCES
(ORGANIZACIJA)
ISPORUILAC
POTROA
IZLAZ
Saradnja Saradnja
Povratno ukljuivanje

ULAZ
Povratno ukljuivanje

Sl.19.4 Model procesa potroa/isporuilac

247
Ovaj model se moe primijeniti na svim nivoima u organizaciji, a kao
rezultat se dobija slika o sljedeem:
- internim odnosima izmeu zaposlenih u okviru procesa koji se
odvijaju u okviru jedne funkcije u organizaciji, kada su zaposleni
istovremeno interni potroai i isporuioci
- odnosima izmeu funkcija u okviru meufunkcionalnih procesa u
jednoj organizaciji, kada se funkcije javljaju kao potroai, odnosno
isporuioci
- eksternim odnosima organizacije sa okruenjem, u okviru odvijanja
baznih procesa organizacije, kada se u jednom sluaju posmatraju
odnosi sa dobavljaima (organizacija ima ulogu potroaa), a sa
druge strane sa potroaima (kada je organizacija isporuilac).
19.1.10 Okruenja organizacije
19.1.10.1 Makro okruenje
Faktori makro okruenja (sl.19.5) esto za organizaciju predstavljaju
veliki problem jer se nalaze izvan oblasti njenih poslovnih interesovanja i
uticaja.

Promjene u makro okruenju imaju snaan uticaj na stanje u
organizaciji, pa mogu da izazovu i bankrotstvo organizacije.
Vana karakteristika makro okruenja je da je djejstvo na sve
organizacije u okruenju identino, odnosno sve organizacije trpe iste uticaje.
Od stepena sposobnosti organizacije da se prilagodi okruenju u to
kraem vremenu, odnosno da to bre sprovede odgovarajue promjene u
svojim procesima, zavisi njen poloaj na tritu u odnosu na konkurenciju.

ORGANIZACIJA
K
U
L
T
U
R
A

OPREMA
ZAPOSLENI
S
I
S
T
E
M

K
O
N
K
U
R
E
N
T
I

P
O
T
R
O
I

ISPORUIOCI
SUBSTITUTI
TEHNOLOGIJA
POLITIKA
D
R
U
T
V
O

P
R
I
R
O
D
A

POSLOVNO OKRUENJE
MAKRO OKRUENJE
Sl. 19.5 Organizacija u okruenju spoljnjih i unutranjih uticaja

248
Modeli baznih procesa moraju biti tako definisani da omogue
dinamine promjene u organizaciji i istovremeno prue adekvatna rjeenja i
odgovore na izazove promjena u makro okruenju.
19.1.10.2 Poslovno okruenje
Najvaniji faktori poslovnog okruenja (konkurenti, potroai,
isporuioci, potencijalni akteri i substituti) takoe se nalaze izvan granica
organizacije, ali organizacije lake ovladavaju njihovim promjenama, jer se
oni, po prirodi djelovanja organizacije, nalaze u uskom poslovnom
interesovanju organizacije.
Porterov model (sl.19.6) grupie faktore poslovnog okruenja u dvije
grupe:
- faktori koji predstavljaju opasnost po organizaciju
- faktori koji od organizacije zahtijevaju razvoj partnerskih odnosa.
Pri definisanju baznih procesa posebnu vanost ima analiza uticaja
potroaa i isporuilaca.

Sl. 19.6 Porterov model faktora poslovnog okruenja organizacije
19.1.10.3 Interno okruenje
Analiza internog okruenja u okviru organizacije predstavlja
najobuhvatniji posao pri definisanju baznih procesa, ali i dio posla o kome
organizacija ima najvie informacija. Interno okruenje nalazi se potpuno pod
kontrolom organizacije i predstavlja osnovu za definisanje baznih procesa.
Postoje tri osnovna faktora koji proizilaze iz internog okruenja i bitni
su za definisanje baznih procesa. To su:
- poslovne ideje, koje predstavljaju opredjeljenja, namjere i koncepcije
koji se stvaraju u okviru organizacije i po kojima se djelovanje
organizacije razlikuje u odnosu na organizacije u okruenju,
ORGANIZACIJA
POTROAI
ISPORUIOCI
NOVI AKTERI
SUBSTITUTI
KONKURENTI
Pregovaraka
snaga
Opasnost
Opasnost
Opasnost
Pregovaraka
snaga

249
- vizija organizacija, aktivno, realistino i pouzdano sagledavanje
budunosti organizacije.
- izabrane strategije, razvoj, stabilno dejstvo, krizna strategija, kvalitet
ivota zaposlenih, u mnogome definiu nain rada preduzea i logiku
odnosa prema faktorima okruenja.
19.1.11 Organizacija na tritu
Procesi su sve aktivnosti u organizaciji kojima se realizuje proizvod,
upravlja organizacijom i njezinim resursima, komunicira sa zainteresovanim
stranama ili kojima organizacija ui i poboljava se (sl.19.7.)

Sl.19.7 Uticaj zainteresovanih strana na organizaciju
Organizacije koje su uspjene u prodaji, tedljive u troenju i
prilagodljive promjenama u okolini razvijaju se i napreduju, a ostale stagniraju
ili propadaju.
Organizacija ivi na tritu zajedno sa drugim organizacijama i
zainteresovanim stranama.
Kao zainteresovane strane, osim kupaca i konkurencije, obino se
pojavljuju: dobavljai i partneri, vlasnici, drava, drutvena zajednica i
zaposleni.
Unutranju strukturu organizacije ine resursi koji kroz procese
obavljaju vitalne funkcije organizacije. Resursi organizacije su: ljudski resursi,
resursi znanja, oprema, infrastrukturne instalacije, zgrade i radni prostori,
finansije.
19.2 POSLOVNA IZVRSNOST ORGANIZACIJE
Jedno od osnovnih pitanja kada je istraavanje uticaja upravljanja
totalnim kvaliteta (TQM) na organizaciju jeste koliko TQM doprinosi poslovnoj
uspjenosti organizacije (sl.19.8).

250

Sl.19.8 Poslovna izvrsnost organizacije
19.2.1 Poslovna izvrsnost i poslovni rezultat
Pored sagledavanja finansijskog aspekta poslovanja organizacije ili
privredne grane, koji sasvim sigurno ukazuje na kvalitet sistema upravljanja,
potrebno je sagledati makroekeonomske i mikroekonomske okvire u kojima
organizacija ili privredna grana opstaje u kontinuitetu.
Potrebno je istraiti i utvrditi pozitivnu korelaciju izmeu TQM i
poslovne uspjenosti u duem vremenskom periodu.
Analizom i uporeivanjem finansijskih pokazatelja prije i poslije
sertifikacije po ISO 9001, ustanovljeni su osnovni rezultati:
- Dohodak na imovinu kod sertifikovanih je stabilan ili u blagom
porastu, dok kod nesertifikovanih opada,
- Dohodak na imovinu poeo je da raste godinu prije sertifikacije, to
znai da je sama odluka da se sistem uredi po ISO 9001 dovela do
pozitivne promjene ponaanja,
- Dolo je do poboljanja pokazatelja produktivnosti i koeficijenta
obrta,
- Poboljana je konkurentnost i pozicija na tritu
Standard eksplicitno potencira vanost finasijskih mjerenja, finansijskih
sredstava kao resursa i finasijskih rezultata kao mjere uspjenosti sistema
upravljanja kvalitetom u organizaciji.
Kod upravljanja procesima pominju se i aktivnosti povezane sa
finansijama, pri emu se eksplicitno navodi da kod audita (provjere i ocjene)
treba razmatrati i analizu podataka o trokovima kvaliteta.

251
Govoriti o poslovnoj izvrsnosti nekog sistema upravljanja, odnosno
organizacije, bez temeljne analize poslovnog rezultata, posebno finansijskih
pokazatelja kao njegovog sastavnog dijela, prije svega nije nauno utemeljeno.
Bez kvalitetnog poslovnog rezultata nema: materijalne osnovice za
razvoj kvaliteta, uporita za bolje pozicioniranje na tritu, mogunost plaanja
obaveza prema dravi, partnerima, zaposlenima, lokalnoj zajednici,
akcionarima, vlasnicima a to znai da nema ni poslovne izvrsnosti.
19.2.2 Ocjene poslovne izvrsnosti
Ocjene poslovne izvrsnosti rezultiraju priznanjima, koje propisuju
odreene kriterijume po kojima se vri ocjenjivanje.
Najpoznatija priznanja na svijetu su: Demingova nagrada u Japanu koja
se dodjeljuje od 1951.godine, nagrada Malcom Baldrige u SAD od 1987.godine,
Evropska nagrada za kvalitet (EAQ) od 1992.godine, a u zadnje vrijeme veliki
broj i nacionalnih nagrada meu njima i OSKAR KVALITETA ustanovljen u
SR Jugoslaviji od 1993.god.
Svaka od nagrada sadri model samoocjenjivanja privrednih subjekata
kao nain kojim se obezbjeuju smjernice za organizaciju, zasnovanih na
injenicama koje stvaraju mogunost usmjeravanja resursa za unapreenje.
Ovaj model zahtijeva od privrednog subjekta znaajno angaovanje vremena i
resurse bez obzira to je njegovo korienje jednostavno i lako i obezbjeuje
poslovnom subjektu da odredi stepen uspjenosti i identifikovanje oblasti za
unapreivanje.
Kriterijumi za dodjeljivanje ovih nagrada se razlikuju, ali svaka
potvruje odgovarajui nivo postignute poslovne izrsnosti. Razumljivo je da se
prednost daje EFQM priznanju, kao reperu za nacionalne nagrade pojedinih
zemalja u Evropi.
EFQM - European Foundation for Quality Management formirana je
1988. godine od strane predstavnika 14 glavnih evropskih kompanija sa
odobrenjem Evropske komisije. Sadanji broj lanova je preko 500
organizacija, klasifikovih od glavnih multinacionalnih i vanih nacionalnih
kompanija, instituta i univerziteta.
Misija EFQM je:
- da stimulie i pomae organizacije irom Evrope da uestvuju u
aktivnostima poboljanja, vodei bezuslovno ka zadovoljenju
kupca, zadovoljenju zaposlenog, poboljanju drutvenih i poslovnih
rezultata
- da podrava u ubrzanju procesa uvodjenja Total Quality
Management, kao odluujueg faktora za dostizanje globalnih
konkurentskih prednosti.
19.2.2 Samoocjenjivanje
Samoocjenjivanje (Self - assessment) je proces koji organizaciji nudi
mogunost da kontinuirano stie saznanja o svojim dobrim stranama i

252
podrujima za poboljanje, kao i da shvati vrijednost TQM u sopstvenoj
organizaciji.
Samoocjenjivanje treba u poetku izvoditi na dijelu poslovnih funkcija,
dok se ne ovlada primjenom metoda i tehnika samoocjenjivanja, a zatim prei
na samoocjenjivanje cijelog poslovnog sistema od strane organizacije. Na
osnovu dobijenih ocjena treba izraunati prosjenu ocjenu za svaki element i
kriterijum, kao i ukupnu ocjenu na poslovnom sistemu, to e biti dobra polazna
osnova za planiranje unapreivanja poslovnog sistema. Utvreni rezultati
samoocjenjivanja poslovnog sistema pokazuju nivo zrelosti poslovnog sistema i
mogu biti uporeeni sa skalom za ocjenu nivoa zrelosti datom u nekom od
modela samoocjenjivanja.
19.2.2.1EFQM evropski model samoocjenjivanja
To je jedan od modela samoocjenjivanja koji vodi do savrenstva u
poslovnim rezultatima tj. do poslovne izvrsnosti preduzea.
EFQM model (sl.19.9) se smatra skoro idealnim za samoocjenjivanje
zato to omoguuje svakoj organizaciji postavljanje optih okvira za
kriterijume, kako za organizaciju u cjelini, tako i za njene dijelove.

Sl.19.9 Grafiki prikaz EFQM modela
EFQM model omoguava da se u organizaciji definie zadovoljstvo
kupca, zadovoljstvo uposlenih, drugih interesnih grupa i uticaj na drutvo, da se
dostignu potrebni nivoi preko rukovodstva koje koristi politiku i strategiju
organizacije, menadment, resurse i procese na putu do poslovne izvrsnosti.
EFQM model se bazira na devet elemenata sa definisanim ueem u
ocjenjivanju uspjenosti jedne organizacije, od koji svaki ima svoj kvantum
doprinosa poslovnoj izvsnosti.

RUKOVO
DSTVO
100 bodova
(10%)

PROCESI
140 bodova
(14%)

POSLO
VNI
REZULTA
TI
150 bodova
(15%)

Menadment
90 bodova
(9%)
Politika i
strategija org.
80 bod. (8%)
Resursi
90 bodova
(9%)
Zadovoljstvo
KUPCA
200 (20%)
Uticaj na
drutvo
60 bod. (6%)
Zadovoljstvo
zaposlenih
90 bod. (9%)
U S L O V I
500 bodova (50%)
REZULTATI
500 bodova (50%)

253
Svi elementi se grupiu u dvije kategorije kriterijuma koje su jednako
vrednovane, a koje imaju svoje karakteristike (Tabela 1):
- I grupa kriterijuma: uslovi (rukovodsvo, menadment, politika i
strategija, resursi) i procesi
- II grupa kriterijuma: rezultati (zadovoljstvo zaposlenih i drugih
interesnih grupa, zadovoljstvo kupca, uticaj na drutvo i poslovni
rezultati).
Znaaj modela EFQM proistekao je iz veza izmeu kriterijuma. Svi
kriterijumi su povezani meu sobom, a ipak neke relacije su posebno istaknute,
kao na primjer:
- Menadment Zadovoljstvo zaposlenih,
- Resursi i Procesi Poslovni rezultati,
- Politika i strategija Poslovni rezultati i drugi kriterijumi rezultata
itd.
Procenti koji su prikazani na slici korieni su u cilju procjenjivanja
aplikacije za evropsku nagradu kvaliteta. Na ovaj nain, koristei EFQM model,
organizacija ima mogunost da kroz samoocjenjivanje uporedi svoje rezultate sa
najboljim u Evropi (tabela 19.1).
Tabela 19.1: Nivo zrelosti performansi poslovnog sistema
Nivo
zrelosti
(broj bod.)
Glavna
karakteristika
poslovnog
sistema

Opis osnovnog stanja koje treba poboljati

1-200
Pristup bez
definisanih
pravila
Nema dokaza o sistematskom pristupu; nema
rezultata ili su rezulteti nepredvidljivi

200-400
Uzrono-
posljedini
(reaktivni) pristup
Sistematian pristup zasnovan na uoenim
problemima ili na korekciji; raspoloivi su
minimalni podaci o rezultatima poboljanja

400-600
Stabilan zvanini
sistematski
pristup
Sistematski pristup zasnovan na procesima u
ranoj fazi sistematskih poboljavanja;raspoloivi
su podaci o usaglaenosti sa ciljevima i o
postojanju trendova poboljanja
600-800 Naglaena stanja
poboljanja
Proces poboljavanja u primjeni; dobri rezultati i
postojani trendovi poboljanja
800-1000 Poslovne
performanse
najbolje u klasi
Veoma integrisan proces poboljavanja; pokazni
rezultati poreenja sa konkurencijom kao najbolji
u klasi.
Kada organizacija osvoji manje od 40% maximalno mogueg broja
bodova, to znai upozorenje rukovodstvu da su neophodne korektivne mjere i
planiranje unapreivanja. Nakon toga, neophodno je ponovo vriti
samoocjenjivanje i procijeniti da li poslovni sistem organizacije napreduje.

LOGISTIKA 20. Povratna logistika

254

20. POVRATNA LOGISTIKA

20.1 POJAM I DEFINICIJA
U najirem smislu, povratna logistika se odnosi na sve operacije vezane
za ponovnu upotrebu proizvoda i materijala.
Upravljanje ovim operacijama se oznaava i kao Product Recovery
Management (PRM). Povratna logistika se odnosi na brigu o proizvodima i
materijalima nakon njihovog korienja (sl.20.1). Neke od ovih aktivnosti su
donekle istovjetne onima koje se pojavljuju pri vraanju defektnih proizvoda
usljed greki u proizvodnom procesu.
Povratna logistika se odnosi na sve logistike aktivnosti vezane za
sakupljanje, rastavljanje i obradu korienih proizvoda, dijelova proizvoda i/ili
materijala u cilju osiguravanja odrive (ekoloki prihvatljive) obnove.

Sl.20.1 Granice povratno logistike mree

Povratna Logistika se bavi sljedeim pitanjima:
- Koje su alternative za oporavak proizvoda, dijelova proizvoda i
materijala?
- Ko bi trebalo da izvrava aktivnosti vezane za obnavljanje?
- Kako bi ove operacije trebalo izvravati?

255
- Da li je mogue da se aktivnosti tipine za povratnu logistiku
integriu u klasine produkcione i distributivne sisteme?
- Koji su trokovi, a koje su koristi povratne logistike, gledano kako
iz ekonomskog, tako i iz ekolokog ugla?
Tradicionalno, proizvodai se nijesu osjeali odgovornim za svoje
proizvode nakon njihove upotrebe. Zbog novih zakona o upravljanju otpadom,
usljed visokih trokova deponovanja, akcenat se daje obnavljanju. Proizvoai
postaju sve vie odgovorni za postupanje sa iskorienim proizvodima i
materijalima za pakovanje.
Osnovni razlozi zbog kojih se povratnoj logistici posveuje sve vea
panja jesu:
- zakoni vezani za ivotnu sredinu koji primoravaju firme da primaju
nazad svoje proizvode i da se staraju o daljem postupanju sa njima,
- ekonomska korist od korienja vraenih proizvoda u proizvodnom
procesu umjesto izmirivanja velikih trokova deponovanja i
- rastua svijest korisnika o ivotnoj sredini.
Tako, ponovno korienje proizvoda u bilo kom obliku, na duge staze
donosi korist kako u ekolokom, tako i u socio-ekonomskom pogledu.
Podupiranje ove tvrdnje naunim metodama je jedan od glavnih ciljeva
povratne logistike.
20.2 KARAKTERISTIKE POVRATNE LOGISTIKE
20.2.1 Dimenzije povratne logistike
U povratnoj logistici uoavaju se tri osnovne oblasti:
1. Polje istraivanja;
2. Opcije obnavljanja;
3. Grupe proizvoda;
Polje istraivanja povratne logistike obuhvata:
1. Distribuciju lokacija - distributivne mree,
2. Planiranje proizvodnje i kontrolu zaliha,
3. Informacione tehnologije - praenje i trasiranje proizvoda, usluge
trecim licima,
4. Poslovna ekonomija, dizajn, raunovodstvo, ekonomske posljedice
5. Integracija problema povratne logistike,trendovi, uticaji
Oblasti 1-3 su vie operativno orjentisane, dok su oblasti 4-5 vie
strategijske.
Opcije obnavljanja su viestruke:
Direktno ponovno korienje. Ovaj tip obnavljanja ukljuuje proizvode
kojima ne treba popravka ili nadogradnja, ve se iste i dovode u stanje u kom
mogu biti direktno ponovo korieni od strane korisnika.
Reciklaa materijala. U ovom tipu obnavljanja proizvod ne zadrava
svoju funkciju. Svrha je da se koriste svi ili dio materijala vraenih proizvoda.

256
Obnovljeni materijali se mogu koristiti u proizvodnom procesu originalnog
proizvoda ili se mogu upotrijebiti kao sirovine u drugim industrijama.
Popravka. Proizvod se dovodi u radno stanje popravkom. Kvalitet
popravljene robe je uvijek loiji od kvaliteta novog proizvoda.
Nadogradnja. Proizvod se nadograuje tako da ima vei kvalitet i/ili
ispunjava vie standarde od originalnog proizvoda.
Ponovna proizvodnja. Ovo je tip obnavljanja u kome se proizvodi
potpuno rastavljaju i svi dijelovi se detaljno pregledaju. Istroene komponente
se ili popravljaju ili zamjenjuju novim. Ako je potrebno i izvodljivo, izvrava se
nadogradnja na nekim modulima. Ponovo proizvedeni proizvodi dobijaju
garanciju visokog kvaliteta i najee se dopremaju korisnicima pod novim
garancijskim ugovorom. U principu, ponovo proizvedeni proizvodi se mogu
prodavati na istom tritu kao i originalni proizvod.
Kao rezultat u procesnoj povratnoj logistici nastaju sljedei proizvodi:
- Potrona roba
- Maine i oprema
- Rasuta roba
- Pakovanje
20.3 LOGISTIKA POVRATNIH TOKOVA I LANCI SNABDIJEVANJA
Po definiciji, lanci snabdijevanja su fokusirani na irenje logistikog
koncepta i prilagodavanje tokovima robe od izvorita ka krajnjem korisniku.
Taj tok ostao je isti i danas, ali je takoe intenzivan i stalno prisutan tok
proizvoda koji se vraaju unazad.
Pri tome, neki uesnici lanca snabdijevanja bili su primorani da
obezbijede povratak proizvoda nazad (donoenjem velikog broja zakona koji se
odnose na ouvanje ivotne sredine), a drugi uesnici su bili voljni da to urade
bez ikakvog pritiska, prepoznajuci ekonomsku vrijednost koja se nalazi u
vraenim proizvodima. Na sl.20.2 prikazan je opti koncept povratne logistike.
Odlaganje otpada (kunog, komercijalnog, industrijskog) oduvijek je
predstavljalo velik problem tokom procesa urbanizacije i poveanja gustine
naseljenosti gradskih podruja, pri emu koncept logistike povratnih tokova u
ovom segmentu nudi itav niz odgovora.
Najee koriena definicija povratne logistike pri opisivanju ovog
termina jeProces planiranja, implementacije i kontrole povratnih tokova
sirovina, zaliha, pakovanja kao i samih gotovih proizvoda, od take
proizvodnje, distribucije ili take korienja, do take obnavljanja ili pravilnog
odlaganja.


257

Sl.20.2 Opti koncept povratne logistike
20.4 UPRAVLJANJA OTPADOM I LOGISTIKE POVRATNIH
TOKOVA
Upravljanje otpadom se odnosi na sakupljanje i obradu otpada od
proizvoda koji se vie ni na koji nain ne mogu upotrijebiti efikasno i efektivno.
Povratna logistika se odnosi na one tokove u kojima postoji neka
vrijednost koja se potom moe ukljuiti u novi lanac snabdijevanja.
Medutim, povratna logistika se razlikuje od tzv. zelene logistike koja se
odnosi na ekoloke aspekte u svim logistikim aktivnostima i fokusirana je
iskljuivo na direktnu logistiku (forward logistics) od proizvodaa do krajnjeg
korisnika.
Granica izmedu tradicionalne logistike (od sirovina do krajnjeg
korisnika) i logistike povratnih tokova (od krajnjeg korisnika do obnavljanja ili
novog korisnika) nije precizno odredena jer je u modernim lancima
snabdijevanja pojavljuje pitanje ta su sirovine ili ko je kranji korisnik na
koje se ne moe dati precizan odgovor (na primjer, upotrebljavano staklo
predstavlja sirovinu za proizvodnju novog stakla).
Sa razvojem i poveanjem asortimana proizvoda poveano je stvaranje
potpuno novog spektra proizvoda, roba i materijala na samom kraju
tradicionalnog lanca snabdijevanja to ukljuuje:
- Proizvode koji su otkazali ali se mogu popraviti ili biti ponovo
upotrijebljeni,

258
- Proizvode koji su zastarjeli ili su na kraju upotrebnog vijeka, ali jo
uvijek imaju ekonomsku vrijednost,
- Prozvode koji nijesu prodati (u maloprodaji, stoje izloeni i niko ih
ne kupuje),
- Dijelove i podsklopove koji jo uvijek imaju ekonomsku vrijednost
- Opozvane proizvode (povuene sa trita)
Ovi proizvodi, dijelovi, podsklopovi i materijali predstavljaju
vrijednosti koje biljee veoma visoku stopu rasta i pruaju nove ekomomske
mogunosti na samom kraju direktnog lanca snabdijevanja.
Logistika povratnih tokova je znaajna sa ekonomskog stanovita, kao i
zbog redukcije ili potpune eliminacije otpada.
Kompletan proces otpreme proizvoda, materijala i roba, kao i njihov
povratak nazad, izvren od iste organizacije se definie kao lanac snabdijevanja
krunog toka. Svaki proizvod koji ovjek napravi se u odredenom trenutku
upotrebnog vijeka se odbaci ili vrati nazad.
Sl.20.3 Povratna logistika za proizvode visoke tehnologije
Lanac snabdijevanja krunog toka, koji ukljuuje integrisane usluge
direktne i povratne logistike za proizvode visoke tehnologije, preuzima
odgovornost za procese povratne logistike (sl.20.3). Vraeni proizvodi,

259
podsklopovi i druge komponente obnavljaju se ili preko indirektnih kanala
("dilerskih") ili direktnim kanalima.
Potroaki orijentisani lanac povratne logistike podrazumijeva primarnu
interakciju izmeu maloprodaje i vraenih proizvoda maloprodaji koji su
otkazali ili proizvodi kojima nita ne nedostaje nego su sa vraeni sa trita iz
nekih razloga (viak, dmod i dr). (sl.20.4)

Sl.20.4 Povratna logistika za robu iroke potronje

U zavisnosti od vrste trita, proizvodi mogu biti vraeni na razliite
naine:
- U sluaju POTROACKOG TRITA proizvodi se mogu vratiti
maloprodajnom objektu, a zatim distributeru radi transporta
proizvodau ili reciklanom postrojenju ili postrojenju za preradu
otpada.
- U sluaju KOMERCIJALNE ROBE, ciklus povratka je potpuno
isti, samo su u pitanju drugaija imena organizacija koje su
ukljuene u ovaj ciklus.
- Za INDUSTRIJSKE PROIZVODE, povratak proizvoda je
koordinisan, kontrolisan od strane uslune organizacije
snabdjevaa.

260
20.5 POVRAAJA PROIZVODA U POVRATNOJ LOGISTICI
Uopteno govorei, proizvodi se vraaju ili odbacuju zato to vie ne
funkcioniu dobro ili zato to oni ili njihova funkcija vie nijesu potrebni. Tako
se razlikuju:
- proizvodni povraaji,
- distribucioni povraaji i
- korisnicki povraaji (garancijski - servisni povraaj, povraaj na
kraju korienja, povraaj na kraju ivotnog vijeka proizvoda)
Proizvodni povraaji svi sluajevi gdje komponente ili proizvodi
moraju biti vraeni u proizvodnu fazu. Ovo se deava uglavnom iz sljedeih
razloga:
- viak sirovina;
- povraaji zbog kontrole kvaliteta;
- ostaci/nusproizvodi proizvodnje;
Distribucioni povraaji odnosi se na sve povraaje koji se dogaaju
tokom distribucione faze. Posebno znaajan je dio koji se odnosi na opoziv
proizvoda koji se sakupljaju zbog bezbjednosnih ili zdravstvenih problema koje
proizvod stvara.
Korisnicki povraaji sastoji se iz korisnickih povraaja, tj. onih
povraaja koji mogu zapoeti tek kada proizvod dode do krajnjeg korisnika.
Ponovo je tu dosta razloga za vraanje proizvoda.
Garancijski povraaji - servisni povraaji (popravke, rezervni dijelovi)
odnosi se najvie na nepravilno funkcionisanje proizvoda tokom korienja, ili
na servis proizvoda i iz koga korisnik moe da profitira.
Povraaj na kraju korienja odnosi se na sve situacije u kojima
korisnik moe vratiti proizvod u nekom trenutku ivota proizvoda. Ovo se
odnosi na lizing i povratnu ambalau poput boca, ali i na povraaj second-hand
trgovinama.
Povraaj na kraju ivotnog vijeka proizvoda odnosi se na sve one
povraaje gde se proizvod nalazi na kraju svog ekonomskog ili fizikog ivota.
20.6 POVRATNO-LOGISTIKI PROCESI
U cijelom povratno logistikom procesu determinisane su sljedee
osnovne faze:
- sakupljanje,
- inspekcije/selekcije/sortiranja,
- obnavljanje (koje moe biti direktno ili moe biti u formi ponovne
obrade) i
- redistribucija

261
Sakupljanje se odnosi na dovodjenje proizvoda od korisnika do mjesta
obnavljanja. Ovdje se proizvodi pregledaju, tj. procjenjuje se njihov kvalitet i
donosi se odluka o tipu obnavljanja.
Proizvodi se onda sortiraju i usmjeravaju u skladu sa tipom aktivnosti
koji slijedi. Ako je kvalitet "kao-novo", proizvodi se mogu isporuiti na trite
gotovo trenutno kroz ponovno korienje, ponovnu prodaju i redistribuciju. Ako
ne, koristi se drugi tip obnavljanja koji se sastoji iz vie akcija, tj. to je forma
ponovnog procesiranja.
Obnavljanje je u stvari jedina aktivnost koja se deava u cijelom
povratno logistikom procesu.
20.6.1 Uesnici u povratnoj logistici
Uesnike u povratnoj logistici su isti kao i u logistici, samo
specijalizovani za povratne aktivnosti:
- uesnici tradicionalog lanca snabdijevanja (dobavlja, proizvoda,
veleprodaja i maloprodaja);
- uesnici specijalizovanih povratnih lanaca (kao to su pekulanti,
specijalisti za reciklau, itd);
- ostale organizacije koje su u prilici da to ine (npr. dobrotvorne
organizacije);
Neki od uesnika organizuju povratni lanac ili su odgovorni za njega,
dok drugi uesnici samo izvravaju zadatke u lancu.
Bilo ko moe biti primalac ili poiljalac, ukljuujui i korisnike. Grupa
uesnika ukljuenih u povratno-logistike aktivnosti, npr. sakupljanje i obradu,
su nezavisni posrednici, specifine kompanije za obnavljanje (npr. pekulanti),
povratno-logistiki serviseri, administracija koja se brine o sakupljanju otpada,
javne ili privatne ustanove koje se brinu o obnavljanju.
Svaki uesnik ima drugacije ciljeve, npr. proizvoa se moe baviti
recikliranjem da bi sprijeio pekulante da preprodaju njihov proizvod po nioj
cijeni.

LOGISTIKA 21. Kadrovi i obuka za logistiku

262

21. KADAR I OBUKA ZA LOGISTIKU

21.1 KADAR
ovjek je osnovni faktor svake proizvodnje i usluge. On se istovremeno
javlja kao njen organizator, menader i izvrilac.
U konteksu preduzea kadar su svi zaposleni, bez obzira na njihovu
strunu spremu, radno mjesto, odnosno poslove koje obavljaju, funkciju koju
vre u preduzeu i vrijeme na koje su zasnovali radni odnos (neodredjeno
vrijeme, odredjeno vrijeme, sezonski rad).
To je prvi resurs svakog preduzea kome se posveuje panja, posebno
u fazi njihovog ukljuivanja u tokove organizacije kroz odgovarajui program
prilagoavanja (za novi kadar). Starom kadru omoguava se redovna
inovacija znanja na razliite naine (obuke, kursevi, seminari, krae i due
kolovanje itd.).
Organizacije se moe ostvariti samo odgovarajuom kadrovskom
strukturom - kadrovanjem. To podrazumijeva sljedee aktivnosti:
- izradu plana sa dinamikom realizacije u skladu sa planiranim
ciljevima, strategijom i organizacijom,
- obezbjeenje kadra prema usvojenoj dinamici,
- obrazovanje i razvoj kadra prema planu i u skladu sa strategijom
dugoronog razvoja preduzea,
- vrednovanje doprinosa kadra u procesu realizacije poslovne i
razvojne politike,
- obezbjeenje odgovarajuih radnih i ivotnih uslova itd.
Pod kadrovskom funkcijom podrazumijeva se planiranje, koordiniranje,
kontrola i razvoj mree kadrovskih procesa u organizaciji, koji se odnose na:
1. Analizu radnih mjesta - sistematizacija poslova i zadataka,
2. Planiranje - sistematska analiza za planiranje kadra,
3. Pribavljanje, selekciju i rasporeivanje kadra - obezbjeivanje
kadra prema usvojenoj dinamici,
4. Osposobljavanje i razvoj kadra - obrazovanje novih i usavravanje
postojeeg kadra,
5. Prouavanje i obezbjeenje uslova rada i zastite kadra,
6. Nagraivanje - vrjednovanje rada i izrada sistema raspodjele zarada
i stimulacije,
7. Higijensko tehnika zatita i bezbjednost radnika,
8. Praenje i istraivanje problema iz oblasti medicine rada,
9. Analizu i razvoj organizacije,

263
10. Radne odnose - regulisanje radnih obaveza u preduzeu,
11. Ocjenjavanje uspjenosti kadrova,
12. Interkadrovske odnose,
13. Izvjetavanje i kontrolu,
14. Pogodnosti i usluge kadrovima,
15. Odnose u udruenju menadera i
16. Kadrovska istrazivanja.
21. 2 OBRAZOVANJE I OBUKA KAO ELEMENTI LOGISTIKE
S obzirom na dinamian razvoj nauke, tehnike i tehnologije neophodno
je permanentno obrazovanje novog i usavravanja postojeeg kadra.
Ciljevi obuke su da se:
- Unaprijedi strunost i vjetine,
- Uvedu nove tehnike,
- Pobolja efikasnost, moral i motivacija,
- Povea potencijal/kapacitete i
- Promoviu - obezbijede sledbenici.
U procesu obuke razlikuju se dva osnovna cilja, koji idu zajedno:
- Obrazovanje kojim se stie znanje
- Trening kojim se stie vjetina umjea u praksi ponavljanjem.
Obuka kao svaki kibernetski sistem ima svoj ulaz, proces i izlaz
(sl.21.1):

Sl.21.1 Proces obuke
Proces obuke najee se odvija putem kurseva koji mogu biti:
1. Dnevni / viednevni
2. Nedjeljni / vienedjeljni
3. Mjeseni / viemjeseni
Preporuuje se da kursevi budu strukturisani od 30% teorijsko
informativnog sadraja i 70% prakticnog rada kandidata.
PROCES OBUKE
UPRAVLJANJE Menader obuke
ULAZ
Neobueni kadar
IZLAZ
Kvalifikovani kadar

264
Izbor i grupisanje kandidata za obuku je veoma bitno za uspjeh obuke:
- Grupe treba da budu homogene po
- nivou znanja (obrazovanja),
- profilu obrazovanja (prethodnog),
- pripadnosti funkcijama(iste i/ili slicne).
- Kandidati se biraju
- prema potrebama funkcija u preduzeu,
- prema potrebama posla,
- u dogovoru sa nadlenim rukovodiocima,
- prema sklonostima.
Grupe ne treba da budu vee od pet kandidata za praktian rad
Proces obuke kadra interakcija u obuci - poinje identifikovanjem
odreenih potreba, formiranjem zahtjeva za obukom sa definisanim logistikim
funkcijama i obukom kao povratnom aktivnosti (sl.21.2).

Sl. 21.2 Interakcija u obuci
Programi kurseva obuke zavise od zahtjeva i traenog profila kadra i
mogu se organizovati na vie naina:
- vie razliitih kurseva po strukturi / sadraju / tematici,
- vie nivoa kurseva iste tematike (poetni, srednji, napredni itd),
- javni kursevi (public) - za nepoznate korisnike (kandidate),
- namjenski kursevi - za poznato preduzee (taylor - made course),
Programe za kurseve izradjuju timovi strunjaka iz preduzea ili iz
obrazovnih institucija.
Planiranje realizacije obuke - plan obuke treba da sadri:
- program / sadraj / teme,
- kandidate (spisak),
- period obuke termine,
- vrijeme trajanja (ukupno i satnicu),
- mjesto odravanja obuke,
KORISNIK
OBUKE
LOGISTIKA
FUNKCIJA
Identifikovanje potreba
Definisanje potreba
Obazbjeenje kadra
za obuku
Izvoenje obuke
Priprema programa
obuke
Zahtjevi procesa
Zahtjevi za obukom
OBUKA

265
- instruktore,
- nain provjere obuenosti,
- potrebnu opremu .
Materijali i oprema za obuku:
- pisani materijali (prirunici, uputstva/instrukcije, skripta, zadaci,
itd) za rad kandidata,
- oprema za prezentaciju (za instruktora - projektori, folije itd),
- oprema za hands - on obuku (oprema za ispitivanje / testiranje,
mjerenje, kontrolu, pribori, alati itd),
- uputstva za rukovanje opremom za hands - on obuku.
Provjeru obuenosti kandidata radi struna komisija koju obino
sainjavaju: instruktor obuke, rukovodilac funkcije iz koje su kandidati i sl.
Program provjere obuenosti treba da bude unaprijed poznat
kandidatima.
Program obuke rukovodilaca organizacionih djelova preduzea
Ovaj kadar se uglavnom regrutuje od visoko strunih lica koji imaju
odgovarajue iskustvo u datoj oblasti. Za ove kadrove je neophodna obuka,
prije nego sto im se povjere odgovornosti. Oblasti obuke su:
1. Upravljanje vremenom,
2. Upravljanje projektima,
3. Upravljanje odreenim sistemom (transport, odravanje i dr.)
4. Menadzment prema ciljevima (mbo - management by objectives),
5. Motivacija,
6. Organizacija kadra,
7. Osnovi informaciono-upravljakih procesa,
8. Postupci analize otkaza,
9. Upravljanje trokovima.
Program obuke planera
Planeri se uglavnom regrutuju od strunih lica koji imaju dobre
logistike stavove. Program obuke obuhvata sljedee oblasti:
1. Prioriteti odravanja,
2. Komuniciranje,
3. Izvjetavanje,
4. Upravljanje projektima,
5. Upravljanje zalihama,
6. Tehnike planiranja i
7. Osnove raunarske tehnike.
Program obuke za tehnicki kadar:
1. Upuivanje u tehniku pisanja (elaborati, izvestaji itd.),
2. Grafiko komuniciranje,
3. Strukturiranje informacija,
4. Prezentiranje tehnikih informacija,

266
5. Identifikacije i oznaavanje zaliha (materijala i rezervnih dijelova) i
6. Specijalistiki kursevi.
Program obuke radnika (na poslu) primjer odravanje opreme:
1. Mehaniko odravanje (mainsko i bravarsko),
2. Elektro (energetika i elektronika) odravanje,
3. Odravanje hidraulike i pneumatike,
4. Nekonvencionalne tenologije,
5. Podmazivanje,
6. Odravanje kotlova, kompresora, trafostanica,
7. Specijalistiki kursevi itd.
21.3 MODELI ZA POBOLJANJE LJUDSKIH PERFORMANSI
Nivo ostvarnih performansi zaposlenih je posljedica vie uzroka koji se
mogu podeliti u tri grupe:
1. Karakteristike poslovnog sistema
2. Karakteristike okruenja
3. Line karakterstike pojedinca
Poslovni sistem se moe opisati svojom organizacijom rada, vrstom
poslovnih procesa, sistemom upravljanja, odnosom prema korisnicima,
odnosom prema zaposlenima, pozicijom na tritu i dr.
Karakteristike okruenja obuhvataju razliite drutvene i ekonomske
prilike, kulturno nasljee, usvojene kodekse ponaanja, u najoptijem smislu sve
one faktore koji opisuju stanje u nekom drutvu, dravi ili regionu.
Karakteristke pojedinca su njegovo obrazovanje, znanje, strunost,
motivacija, line fizike i mentalne mogunosti, ambicije, motivacija, i dr.
(sl.21.3).

Sl.21.3 Faktori koji imaju direktan uticaj na ljudske performanse

267
Istraivanja u ovoj oblasti su neke autore dovela do interesantnih
zakljuaka:
"Samo 15 % problema performansi su problemi radnika a 85 % su
problemi menadmenta" (Deming, 1982)
" Troi se veoma mnogo vremena za "ispravljanje" ljudi koji nijesu
problem, a nedovoljno vremena za "ispravljanje" organizacije posla koja jeste
problem" (Rummler, Brache, 1995).
Addison (1999) navodi tri grupe faktora koji utiu na poboljanje
ljudskih performansi: Poslovna kultura, Strunost i Poverenje
Poslovna kultura obuhvata razliite vidljive i nevidljive karakteristike
poslovnog sistema: nain organizacije kompanije, njena pozicija i ugled na
tritu, odnos menadmenta prema zaposlenima i okruenju, izgraeni identitet
kompanije, fiziki prostor, i dr.
Strunost podrazumijeva obrazovanje, znanje, vjetine, obuenost i
sposobnost svih zaposlenih u kompaniji. Kompanija treba da vodi brigu o
usavravanju i obrazovanju kadra, njihovoj motivaciji i napredovanju.
Povjerenje podrazumijeva uzajamni odnos svakog zaposlenog i
kompanije. Povjerenje obuhvata zajednika dostignua, ista pravila ponaanja,
isti odnos prema poslu i zajedniki udio u poslovnim (ne)uspjesima.
LOGISTIKA 22. Organizacija i menadment u logistici

268

22. ORGANIZACIJA I MENADMENT U LOGISTICI

22.1 ORGANIZACIJA
Kao pojam organizacija se moe odnositi na organizaciju poslova i
zadataka, preduzea, privredne oblasti, drutvene zajednice, meunarodne nivoe
organizovanja.
Organizacija je mutidiscipinarna djelatnost koja koristi postulate drugih
naunih disciplina fizike, matematike, fiziologije, psihologije, sociologije,
ekonomike i dr.
Organizacija izgrauje odreenu strategiju i taktiku na osnovu
definisanih principa, ime se omoguava racionalno poslovanje privrednih i
drugih organizacija.
Organizacija predstavlja oblik udruivanja ljudi radi ostvarivanja nekih
zajednikih ciljeva.
Organizacija se bavi prouavanjem rada istraujui zakonitosti
odvijanje ovog procesa, kako bi se na bazi tih zakonitosti, uz korienje
savremenih metoda i tehnika, izvrio rad sa najveim efektom.
Kvalitet svake organizacije cijeni se po tome koliko je u stanju da sve
elemente proizvodnje pravilno postavi, uskladi i usmjeri na ostvarivanje
optimalnih rezultata, a to znai da to racionalnije koristi ljudski rad i sredstva
za proizvodnju (Vukan Dei).
Organizacija preduzea se odnosi na cjelokupno poslovanje preduzea,
to pretpostavlja da se njom, pored usklaivanja inilaca proizvodnje,
obuhvataju i sve logistike funkcije, kao to su istraivanje i razvoj, prodajna
funkcija, nabavna funkcija, transport i dr.
22.1.1 Organizacione strukture preduzea
Postoji veliki broj tipova organizacionih struktura preduzea ija
primjena zavisi od vrste i veliine preduzea. Kao primjeri su date
najkarakteristinije organizacione strukture preduzea.
Hijerarhijski tip po funkcijama
U hijerarhijskom tipu organizacije (sl.22.2) po funkcijama, mender
preduzea prenosi na podreene samo jedan dio svojih kompetencija po liniji
strunosti (tehniki, finansijski, opti-pravni i sl.) menaderima sektora koji su
odgovorni za normalno funkcionisanje sektora u strunom smislu.
Funkcionalni tip organizacije
Kod isto funkcionalnog tipa organizacije (sl.22.3) menader preduzea
prenosi dio svojih nadlenosti na podreene menadera po liniji strunosti.

269
Nadlenost podreenih menadera prostire se na sve sektore preduzea
u njihovoj specijalnosti, tj. odreenom podruju poslova.
Prednost ovog tipa organizacije je u tome to omoguava vii nivo
podjele rada i specijalizacija i to se instrukcije primaju od strunjaka-
specijaliste.Osnovni nedostaci su tekoe u obezbjeenju discipline i
koordinacije, mijeanje nadlenosti zbog velikog broja linijskih i funkcionalnih
veza.

Sl. 22.2 Hijerehijski tip organizacije po funkcijama

Sl. 22.3 Funkcionalni tip organizacije
Direktor
(glavni menader)
Direktor sektora 1 Direktor sektora 3 Direktor sektora 2
ef odjeljenja 1 ef odjeljenja 4 ef odjeljenja 3 ef odjeljenja 2
R a d n a m j e s t a
Direktor
(glavni menader)
Direktor
Sektora 1
Direktor
Sektora 2
ef odjeljenja
Odjeljenja 1
ef odjeljenja
Odjeljenja 1
ef odjeljenja
Odjeljenja 1
ef odjeljenja
Odjeljenja 1
R a d n a m j e s t a

270
Kombinovani tip organizacije
Kod sloenih preduzea primjenjuju se kombinovani tipovi organizacije
(sl.22.4).
Princip ovog tipa organizacije je u tome da generalni direktor (glavni
menader), prenosi svoja ovlaenja na podreene menadere po liniji strunosti
(tehniki, finansijski, komercijalni itd).
Menaderi (direktori) iz domena svojih specijalnosti (strunosti) preko
menadera (direktora) organizacionoh jedinica (pogona) prenose svoje
kompetencije na nie elemente organizacije (odjeljenja).
U nekim sluajevima, kod veoma sloenih preduzea, pojavljuje se i
kolegijalni organ (odbor direktora) koji kolektivno donosi posebno znaajne
odluke.

Sl.22.4 Linijsko funkcionalno-tapski tip organizacije
Divizionalna organizacija
Sutina divizionalne organizacije je da se velika preduzea dijele na
manja preduzea (divizione) po pomenutim osnovama.
Direktor
(glavni menader)
tapski organ
Direktor teh. sek. Direktor opt. sek. Direktor kom. sek. Direktor fin. sek.
Direktor OJ 1 Direktor OJ 2
ef odjeljenja
1
ef odjeljenja
2
ef odjeljenja
3
ef odjeljenja
4
ef odjeljenja
5
Kolegijalni
organ

271
Na zajednikom nivou organizuju se funkcije zajednike za sve
divizione.
U okviru diviziona mogu se organizovati manje organizacione jedinice
profitni centri.
Divizionalna organizacija (sl.22.5) ima tri nivoa: strateki, srednji i
operativni. Na stratekom nivou donosi se strateki plan koji nastaje kao rezultat
istraivanja i razvoja funkcija na tom nivou. Na srednjem nivou se vri tekue
planiranje, donose se tekue poslovne odluke i daju smjernice za njihovu
operacionalizaciju. Na operativnom nivou neposredno se izvravaju aktivnosti i
rukovodi procesom rada.

Sl. 22.5 Divizionalna organizacija
Projektna organizacija
Preduzea ije djelatnosti su karakteristine po tome da nijesu
kontinualnog tipa, ve da su vremenski ograniena, esto primjenjuju
organizacionu strukturu projektnog tipa. Ovakva organizacija se formira za
realizaciju investicionih projekata koji zahtijevaju znaajne resurse u strunom
kadru, finansijskim sredstvima, planiranje, istraivanje i razvoj na visokom
nivou, sa ogranienim rokovima.
Direktor
(Izvrni menader)
Funkcija 1
Divizion 1
pedicija - domaa
Funkcija 2
Finansijski
sektor
Kolegijalni
organ
Tehniki
sektor
Istraiv. i
razvoj
Opti sektor Komerc.
sektor
Divizion 2
Putniki prevoz
Divizion 3
pedicija TIR
Funkcija 3
Funkcija 1
Funkcija 2
Funkcija 3
Funkcija 1
Funkcija 2
Funkcija 3

272
Na sl.22.6 prikazana je kombinovana projektna organizacija. Ovaj tip
organizacije ima u svom sastavu pored menadera projekta i odreene strune
grupe, dok se ostali poslovi obavljaju na nivou funkcionalne organizacije.

Sl.22.6 Kombinovana projektna organizacija
Matrina organizacija
Matrina organizacija pojavila se kao kombinacija projektne i funkcionalne
organizacije, to je ini posebnim modelom organizacije (sl.22.7)..

Sl. 22.7 Matrina organizacija
Generalni direktor
Planiranje Istraivanje i
razvoj
Proizvodnja Prodaja Nabavka
Menader
projekta A
Menader
projekta B
Istraivanje i
razvoj
Planiranje
Generalni direktor
Planira
nje
Istraivan
je i razvoj
Proizvo
dnja
Prodaja Nabav
ka
Menader
projekta A
Menader
projekta B
Menader
projekta X
IR
IR
IR
PL
PL
PL
PR
PR
PR PD
PD
PD
NA
NA
NA

273

Prednosti matrine organizacije su:
- Racionalno korienje zaposlenih kao posljedica
pravovremenog planiranja rada od strane menadera projekata i
funkcionalnih menadera,
- Specijalizovano znanje moe se koristiti za sve programe,
odnosno znanje i iskustvo mogu se prenositi iz jednog u drugi
projekat,
- Stalnost strunog osoblja po zavretku odreenog projekta
osoblje nastavlja rad u svojoj organizacionoj jedinici.
Matrina organizacija zahtijeva timski rad. Posebno je pogodan za nauno-
istraivake, razvojne, konsultantske i sline organizacije.
22.1.2 Oblici organizovanja funkcije logistike kao integralne sistemske
podrke u preduzeu
esto se u organizacijama definie funkcija direktora ili rukovodilaca
logistike, a da nije dovoljno jasno ta takva funcija obuhvata, koje su njene
nadlenosti.
Postavlja se pitanje:
- da li se duplira funkcija direktora pojedinih sektora u preduzeu i
direktora logistike za aktivnosti koje su logistike prirode (sl.22.8);

Sl.22.8 Organizacija preduzea sa pomijeanim nadlenostima
GENERALNI
DIREKTOR
DIREKTOR
PROIZVODNJE
DIREKTOR
MARKETINGA
DIREKTOR
FINANSIJA
DIREKTOR ZA
LOGISTIKU
Transport
Skladite Upravljanje
logistikim
elementima
Koordinacija
Zalihe
Oprema
Reze. djelovi
Transport
Skladite
Zalihe
Oprema
Reze. djelovi
Aktivnosti su pod direktnom kontrolom
DIREKTORA sektora - funkcija
Aktivnosti u funkciji
optimizacije
EFEKTIVNOST

274
- o emu se brine direktor za logistiku ako su transport, zalihe,
skladita, obuka i dr. u nadlenosti direktora pojedininih sektora;
- zato postoji direktor marketinga ako ve postoji direktor logistike,
a marketing je jedan od znaajnih logistikih podsistema preduzea
itd.
Takve dileme treba rjeavati odgovarajuom organizacionom emom i
detaljnim opisom logistikih aktivnosti u tradicionalnim funkcijama preduzea
(tabela 22.1), a zatim njihovim dodjeljivanjem sektoru logistike.
Tabela 22.1: Logistike aktivnosti u tradicionalnim funkcijama preduzea
Proizvodnja Marketing Komercijala i finansije
Pogonska skladita Distribut. skladita Proces naruivanja
Pogonske zalihe Zalihe gotovih proizvoda Raunari
Unutranji transport Nivoi usluga korisnika Analiza trokova
Pakovanje Kanali distribucije Investicije
Rukovanje materijalom Predvidjanje prodaje Istraivanja operacija
Lociranje pogona
Spoljanji transport
Jedino logistika moe da rjeava konfliktne ciljeve u preduzeu, pod
kojima se podrazumijeva pojava da ono to se u jednoj cjelini preduzea smatra
dobrim, u drugim cjelinama ima negativan efekat (tabela 22.2).
Tabela 22.2: Konfliktni ciljevi u preduzecu
Marketing Finansije i racunovodstvo Proizvodnja
Porast zaliha Snizenje zaliha Porast zaliha
Krai rokovi proizvodnje Niski trokovi proizvod. Dugi rokovi proizvodnje
Brza obrada naloga Jeftina obrada naloga Kvalitetna obrada naloga
Brza isporuka korisniku Jeftina isporuka korisniku Niski trok. pripreme rada
Vie stovarita na tritu Manje skladinog prostora Vie pogonskih skladista
Problem upravljanja logistikom u preduzeima efektno se moe rijeiti
formiranjem logistikog sektora koji e objedinjavati sve logistike aktivnosti,
rjeavati konfliktne logistike ciljeve u preduzeu, racionalizovati kritine
puteve logistikih aktivnosti i smanjivati ukupne trokove proizvoda usluge,
odnosno smanjiti cijenu proizvoda na tritu, omoguiti konkurentnost i
obezbijediti opstanak i razvoj preduzea.
22.1.3 Logistika organizacija u preduzeima
Logistika organizacija u preduzeu moe se sprovoditi na razliite
naine, kako je to prikazano na sljedeim emama organizacije:


275
Linijsko grupisanje logistikih aktivnosti (sl.22.29)

Sl.22.29 Linijska organizacija logistike
tabno grupisanje logistikih aktivnosti (sl.22.30)

Sl.22.30 tabna organizacija logistike

MENADER
ZA
LOGISTIKU
MENADER
ZA
SAOBRAAJ I
TRANSPORT
MENADER
ZA SKLADITE
I RUK. MAT.
MENADER
ZA
ZALIHE
MENADER
ZA
PAKOVANJE
MENADER
ZA USLUGE
KORISNIKU
MENADER
ZA
LOGISTIKU
PLANIRA
NJE:
ANALIZE:
KOORDINA
CIJA:
INENJE
RING:
Uzoraka
Lokacija
skladita
Ostalo
Finansija
Proizvodnje
Prodaje
Sistemi i
postupci
Pakovanje
Transport
opreme
Rukovanje
materijalom
Transportnih
usluga
Nivoa zaliha
Zahtjeva
korisnika
Operativnih
trokova
Budeta
Razvoja
proizvoda

276
Linijsko - tabno grupisanje logistikih aktivnosti (sl.22.31)

S.22.31 Linijsko-tabna organizacija logistike
Matrina organizacija logistickih aktivnosti (sl.22.32)

Sl.22.32 Logistika u matrinoj organizaciji
GENERALNI
MENADER
PROIZVO
DNJA
INENJE
RING
MARKE
TING
TRAN
SPORT
KOMERCI
JALA
L
O
G
I
S
T
I
K
O
S
T
A
L
-Planiranje
proizvodnje
-Sbadijeva
nje,

-Definisa
nje zaliha
-Unutranji
transport,
-Projekto
vanje proiz
voda
-Alati i
pribora
-Odrava
nje
-Predvia
nje prodaje
-Usluge
korisniku

-Analiza
trita

-Transport i
saobraaj
-Zatitno
pakovanje

-Optimiza
cija transp.
-Obrada
informacija
-Distribu
cija

-Prijem i
skladitenje

277
Matrinu organizaciju logistikih aktivnosti karakterie:
- horizontalni tok autoriteta/odgovornosti
- ukrtanje sa tradicionalnim organizacionim jedinicama ugradjenim
u logisticki koncept
- logistika je program koji vodi menader za logistiku i odgovoran je
za sve logistike usluge i trokove
22.2 MENADMENT
Menadment je proces planiranja i odluivanja, organizovanja, voenja
i kontrole ljudskih, materijalnih, finansijskih i informacionih resursa
organizacije radi ostvarenja njenih ciljeva na efikasan i efektivan nain Piter
Drucker.
Menadment je efektivno i efikasno korienje resursa za postizanje
eljenih ciljeva - Piter Drucker.
Menadment je skup aktivnosti usmjerenih za upravljanje preduzeem
korienjem osnovnih upravljakih funkcija planiranja, organizovanja, voenja i
kontrolisanja.
Teorijski i praktino posmatrano menadment ima trostruku funkciju:
- menadment se posmatra i definie kao proces upravljanja
odreenim poslovima, organizacionim dijelovima, procesima ili
preduzeem radi efikasnijeg ostvarivanja zajednikih ciljeva,
- menadment je rukovodstvo preduzea koje ima ovlaenja da
upravlja realizacijom odreenih ciljeva,
- menadment je posebna multidisciplinarna nauna disciplina, koja
se bavi istraivanjem problema upravljanja, usavravanjem
postojeih i uvoenjem novih metoda, u cilju efiksnog korienja
resursa za postizanje ciljeva.
Za efikasan sistem menadmenta mora postojati jasna podjela rada,
kompetentnost u donoenju odluka, strunost i autoritet menadera, kvalitetne i
blagovremene informacije, odgovarajua komunikacija izmeu subjekata i
koordinacija aktivnosti.
Uvijek treba imati na umu da se menadment prevashodno odnosi na
rad sa ljudima u datim materijalnim i drugim uslovima, koji su promjenljivi u
vremenu, pri emu su nosioci ostvarenja menadmenta takoe ljudi.
22.2.1 Proces menadmenta
Proces menadmenta ine sljedee faze:
- planiranje,
- organizovanje,
- kadrovanje,
- voenje i komunikacija,
- kontrola.

278
U fazi planiranja utvruju se opti i posebni ciljevi preduzea, njegova
strategija, poslovna i razvojna politika, nain i metode njihove realizacije.
Planiranje moe biti centralizovano od najvieg nivoa prema
strukturnim jedinicima i participativno od planova strukturnih jedinica
organizacije (preduzea) prema najviem nivou.
Organizovanje kao druga faza menadmenta definie organizacionu
strukturu sa optimalnom kombinacijom ljudi i resursa za realizaciju usvojenog
plana, odnosno utvrenih ciljeva.
Organizaciona struktura treba da se projektuje tako da da se ostvare
ciljevi preduzea na efikasan nain.
Realizovanje organizacije moe se ostvariti samo odgovarajuom
kadrovskom strukturom - kadrovanjem.
Pod voenjem se podrazumijeva aktivnost menadera da motivie
saradnike i sve podreene da se doneene odluke iz planova ostvare. Za
uspjeno voenje menaderi treba da imaju odgovarajue sposobnosti i da
koriste odgovarajui stil voenja.
Voenje se zasniva na odgovarajujuoj komunikaciji sa uesnicima u
procesu realizacije planova. Izbor oblika komunikacije je kljuno pitanje, a
mora se odabrati tako da omoguava jasne i sadrajne informacije davaoca i
primaoca informacija.
Kontrola je zavrna faza menadmenta koja je u interakciji sa ostalim
fazama, a posebno planiranjem. U kontroli se definiu i utvruju pokazatelji za
praenje, uporedno mjerenje i reagovanje na uoeno odstupanje, kako bi se
aktivnost odbijala u skladu sa utvrenim ciljevima, odnosno planom.
22.2.2 Osnovne funkcije menadmentu
Funkcija planiranja u menadmentu
Planiranjem se definiu oblasti aktivnosti, postavljaju ciljevi i
podciljevi, konkretizuju zadaci, utvruju ljudski i materijalni resursi, definie
vrijeme i nain ostvarenja planiranog.
Razlozi za planiranje su praktino aksiomatskog karaktera od kojih su
posebno znaajni:
- smanjenje neizvjesnosti i rizika u poslovanju,
- uspjena priprema poslovanja,
- manifestacija buduih aktivnosti u funkciji transparentnosti za
uesnike u realizaciji ciljeva,
- utrivanje dinemike snabdijevanja materijalnim, energetskim,
ljudskim i drugim resursima u funkciji ostvarenja ciljeva,
- definisanje racionalnih puteva za ostvarenje postavljenih ciljeva,
- uklapanje u planove okruenja i svih interesnih grupa (kupci,
zaposleni, akcionari, okruenje) i dr.

279
Plan preduzea je instrument za realizaciju poslovne politike, a
istovremeno i osnova za donoenje odluka organa upravljanja u preduzeu.
Organizaciona ema planske funkcije data je na sl.22.33.

Sl.22.33 Organizaciona ema planske funkcije
Funkcija snabdijevanja - nabavke u menadmentu
Da bi se proizvodnja ili usluge izvravale prema odreeneom planu,
neophodno je pravovremeno i ekonomino nabavljati osnovni i pomoni
materijal, energiju, sredstva i dr. (sl.22.34).
S obzirom da visina dobiti zavisi i od cijena po kojima se vri nabavka,
oigledno je da rad funkcije nabavke utie na poslovne rezultate i
funkcionisanje preduzea.
Osnovni zadaci funkcije snabdijevanja su:
- ispitivanje trita potrebnog materijala, opreme i drugih potreba, sa
aspekta raspoloivosti na tritu, cijene, kvaliteta, roka itd.
- planiranje nabavke,
- izbor najpovoljnijeg ponuaa,
- kontrola prijema nabavljenih materijala i sredstava (koliina,
kvalitet, cijena, rok),
- skladitenje i uvanje nabaljene robe,
- izdavanje robe iz skladita.
PLANSKA
FUNKCIJA
Planiranje
proizvodnje
- transportne usluge
Usavravanje
planske funkcije
Analiza
poslovanja
Finansijsko
planiranje
Osnovni plan
proizvodnje -
prevoza
Plan radne snage
(kadar)
Plan
materijalnih i
energetskih
resursa
Plan korienja
kapaciteta
Plan
raspodjele
dobiti
Operativni
finansijski
plan
Osnovni
finansijski
plan
Analiza
produktivnosti
ekonominost
i rentabilnosti
Analiza
dobiti
Analiza
trokova
Analiza
ukupnog
prihoda
Plan
investicija

280

Sl.22.34 Organizaciona ema nabavne funkcije
6. Komercijalna funkcija (sl.22.35)

Sl.22.35 Organizaciona ema komercijalne funkcije

Komercijalna
funkcija
Istra.
trita
Usavr
avanje
Reklam
acije
Prodaja Planir.
prodaje
Podaci
Analiza
Ugovara
nje
Isporuka
Evidenc.
korisnika
Nabavna
funkcija
Istra.
trita
Usavr
avanje
Skladit.
uvanje
Prijem
materij.
Nabava Planir.
nabavke
Ponude
Ponuda
Srednjor
ono
Godinje
Operativ
no
Izbor
dobavlj.
Ugovara
nje
Eviden.
dobavlj.
Kvantitat
ivni
Kontrola
kvaliteta
Doprema Izdava
nje
Smjet.
uvanje
Prijem u
sklad.
Evidenci
ja.

281

Grupa optih poslova (sl.22.36)

Sl.22.36 Grupa optih poslova
22.2.3 Karakteristike savremenog menadera
Menader ili profesionalni rukovodilac je osoba koja planira, odluuje,
radi i kontrolie kadrovske, finansijske, materijalne i informacione resurse.
Prema tome, menader je istovremeno rukovodilac, preduzetnik,
inicijator promjena, onaj koji rjeava probleme i locira resurse, pregovara izvan
preduzea kao njegov ovlaeni predstavnik.
U zavisnosti od poslova koje obavljaju, mogu se razlikovati tri nivoa
menadera menadmenta:
I. Vrhovni menaderi menadment (generalni direktor, zamjenik
generalnog direktora, pomonici) definiu ciljeve preduzea, strategiju i
poslovnu politiku i zvanino predstavljaju preduzee u okruenju,
II. Srednji menaderi menadment (direktori sektora i poslovnih
jedinica) razrauju usvojenu strategiju i poslovnu politiku. Srednji menaderi su
odgovorni za sprovoenje planova i politike, koordiniraju i nadziru aktivnosti
operativnih menadera.
III. Operativni menaderi (rukovodioci slubi, efovi odjeljenja, efovi
organizacionih jedinica i dr.) koordiniraju i nadziru aktivnosti neposrednih
izvrilaca. Oni su ti koji omoguavaju sprovoenje utvrene poslovne politike,
rasporeivanje poslova koje treba obaviti po pojedinim radnim mjestima.
Grupa optih
poslova
Administrativni
poslovi (sekretar)
Usavr
ava
nje
Sluba
informisanja
Pravna
sluba
Opta
korespondencija
Ekonomat
Birotehnika
sluba
Arhiva
Arbitraa
Sporovi
Izrada optih
akata
Informisanje
Obrada
informacija
Selekcija
informacija
Sakupljanje
informacija
Ugovaranje
Obezbjeenje
i zatita
Ostalog
Zgrada
Transportnih
sredstava
Zaposlenih

282
Ukupno vrijeme koje menaderi provode na poslu moe se prikazati na
dijagramu (sl.22.37):
FUNKCIJE NIVO MENADMENTA
VRHOVNI SREDNJI OPERATIVNI

PLANIRANJE

ORGANIZOVANJE

IZVRAVANJE

KONTROLA

Sl.22.37 Uee menadmenta u funkcijama preduzea
22.3 ODNOS ORGANIZACIJE I MENADMENTA
U iroj literaturi preovladava shvatanje o nerazdvojivosti organizacije i
menadmenta i njihovom preplitanju (sl.22.38)

Sl.22.38 Odnos organizacije i menadmenta
Organizacija se shvata uglavnom kao proces, a manje kao opisivanje
rezultata, to je u domenu menadmenta, a to potvruje stav o njihovom
preplitanju.
Organizacija ima statiki karakter makro i mikro organizacije, dok je
dinamiki aspekt u domenu menadmenta.
Iako je organizacija jedna od funkcija menadmenta, ne moe se staviti
u podreeni poloaj, s obzirom da je starija i da je do formalne pojave
menadmenta u okviru dinamikog aspekta obuhvatala elemente menadmenta.
Uostalom, pioniri naunih postavki organizacije i menadmenta su isti ljudi
Frederick Tazlor i Henri Fayol.
M O
LOGISTIKA 23. Logistika u praksi

283

LOGISTIKA U PRAKSI

Autor knjige je imao ambicuju da knjigu obogati primjerima logistikih
funkcija u praksi predstavljanjem odreenih preduzea u Crnoj Gori sa izrazitim
internim i eksternim logistikim karakteristikama.

U ovom prilogu predstavljeni su:
AERODROMI CRNE GORE primarna distributivna uloga eksternog
karaktera u oblasti prevoza robe i putnika.
JADRANSKO BRODOGRADILITE BIJELA remont brodova kao
primarnih transportnih sredstava u distribuciji velikih i rasutih tereta na
velikim daljinama. Izrazita interna logistika bazirana na principima
outsourcinga i insourcinga sa tenjom za primjenu just in time
strategije.
INPEK Podgorica proizvodnja i distrubucija proizvoda od opteg
znaaja do potroaa sa svim logistikim elementima, distributivni
kanali, transport, utovar, pretovar, skladitenje, isporuka, servisiranje
itd.
MEHANIZACIJA I PROGRAMAT Niki logistika opteg znaaja
u procesu izgradnje i odravanja puteva i usluge graevinske
mehanizacije i transportnih sredstava. Tipian primjer zavisnosti
pr0izvodne djelatnosti od spoljanjih i unutranjih faktora logistike.
MONTEKARGO Podgorica - Vri prevoz: generalnih, rasutih, tenih
tereta, UTI jedinica (kontejneri), naroitih poiljki, mjeovitog vojnog
transporta, automobila. Klasian primjer kombinovanog transporta kao
logistikog podsistema sa ueem eljeznice.
PRVA BANKA CRNE GORE predstavnik internih bankarskih
logistikih funkcija i logistike u funkciji poslovanja sa okruenjem.
Te usluge su finansijsko-komercijalne prirode: obnavljanje novanica,
uvanje gotovog novca, usluga tediama, kreditne usluge, isplate,
uplate i druge bankarske transakcije, finansiranje odreenih projekata
itd. Podrku logistike prirode obuhvata: snabdijevanje potronim
materijalom i repromaterijalom, postavljanje kontrole i tehniko
odravanje alarmnih i drugih sigurnosnih ureaja, postavljanje i
kontrola posebnih sistema veza i dr.


284
STRATUS Podgorica tipian predstavnik svih logistikih funkcija
srednjeg preduzea koje se bavi proizvodnjom i trgovinom: nabavka,
pakovanje, kontrola proizvodnje, rukovanje materijalima, skladitenje,
kontrola zaliha, transport, narudbe kupca, distribucijske komunikacije
(kanale), osiguranje rezervih dijelova i servisiranje, kretanje zaposlenih,
povrat roba, vikovi i manjkovi, distribucijski programi potroaa i dr.
VOLI DISTRIBUCIJA Podgorica izrazita logistika funkcija
snabdijevanja jednog od najveih trgovinskih lanaca u Crnoj Gori, pravi
primjer distributivnih kanala i distributivnog lanca: nabavka, pakovanje,
kontrola proizvodnje, rukovanje materijalima, skladitenje, kontrola
zaliha, transport, narudbe kupca, distribucijske komunikacije (kanale),
osiguranje rezervih dijelova i servisiranje, kretanje zaposlenih, povrat
roba, vikovi i manjkovi, distribucijski programi potroaa i dr.
ZETATRANS Podgorica logistika u poslovima meunarodne i
unutranje pedicije, javnih i carinskih skladita.
ZETAGRADNJA Podgorica graevinske aktivnosti sa ureenom
unutranjom logistikom: organizacija poslovanja, kadrovskom
osposobljavanju, analiza trita, odnosi sa dobavljaima, kupcima i
konkurencijom, sve u skladu sa odrivim razvojem,
ELJEZNIKI PREVOZ CRNE GORE primjer primjene svih
logistikih podsistema u oblasti prevoza putnika sa internog i eksternog
stanovita.


285

.

JAVNO PREDUZEE AERODROMI CRNE GORE
formirano je 1999. godine od strane Vlade Crne Gore
Aerodromi u Podgorici i Tivtu su preuzeti od srbijanske kompanije JAT
23. aprila 2003. godine i postali vlasnitvo Vlade Crne Gore.
Novi aerodrom Podgorica otvoren je za saobraaj 14.maja 2006 godine,
a rekonstruisani i modernizovani aerodrom Tivat 3.juna 2006. godine.
Slogani kompanije su:

"Aerodrom Podgorica - SRCE CRNE GORE"

"Aerodrom Tivat - VRATA JADRANA"
Crnogorski aerodromi su lanica ACI-ja, medjunarodnog udruenja
aerodroma, a aktivnom promocijom na brojnim medjunarodnim skupovima i
berzama obezbijedili su kreiranje prepoznatljivog brenda i veliku potranju
brojnih avio kompanijama za uspostavljanjem aktivne saradnje.
JP Aerodromi Crne Gore uspjeno saradjuje sa aerodromima u brojnim
internacionalnim vazdunim lukama, obavezno je prisutno i na najveoj smotri
subjekata u vazdunom saobraaju koji se odrava jedanput godinjeRoutes.
Sertifikovano po standradu ISO 9001

287


288

Jadransko brodogradilite Bijela je najvee brodoremontno brodogradilite u
junom Jadranu.
Nalazi se u Bokokotorskom zalivu, jednoj od najsigurnijih prirodnih luka na
svjetu, koja ima vjekovnu brodograditeljsku i pomorsku tradiciju.
Brodogradilite je osnovano 1927. godine, tako da danas ima ogromno
iskustvo, izuzetne ljudske, strune i tehnike kapacitete. Savremeni
menadement garantuje pouzdano izvravanje ugovorenih poslova uz
beskompromisan kvalitet, konkurentne cijene i rokove, u skladu sa propisima
svjetskih klasifikacionih drutava.
Ovakav odnos prema poslu omoguava klijentima znaajne utede u novcu i
vremenu, uz produavanje radnog vijeka plovila.
Vrhunski kvalitet radova potvruju i meunarodni sertifikati ISO 9002 i ISO
14000. U toku je rad na implementaciji standarda ISO 18000.
Brodogradilite je potpuno opremljeno za remont i rekonstrukciju brodova i
drugih plovila svih vrsta i namjena, bez obzira na veliinu oteenja i obim
rekonstruktivnog zahvata. Pored toga, Brodogradilite je opremljeno i za izradu
manjih plovnih objekata kao to su: bare za razne namjene sa i bez vlastitog
pogona, pontoni, radne platforme i slino.
BUREAU VERITAS Certification certify i Accreditation Societies UKAS - London
potvruju da je Sistem upravljanja Jadranskim brodogradilitem Bijela u
saglasnosti sa zahtjevima postavljenih Standarda sistema rukovoenja
Vizija
Vizija nae kompanije je da postane lider remonta i rekonstrukcije brodova u
Mediteranu, kroz totalni kvalitet, zadovoljstvo klijenata, zaposlenih, akcionara i
stanovnitva ove regije.
Misija
Misija nae kompanije je pruanje usluga brodoremonta, sa ciljem da
zadovoljimo potrebe brodarskih kompanija za kvalitetnim, brzim i strunim
remontom i rekonstrukcijom brodova.
Koristei savremene metode poslovanja i organizovanjem bezbjednog i
visokokvalitetnog remonta obezbjeujemo profit, razvoj, rast standarda
zaposlenih i pozitivno utiemo na unapreenje brodoremonta, pomorstva i
ukupnog prosperiteta.


289

INPEK a.d.

PODGORICA
Put Radomira Ivanovia 10
CRNA GORA
Tel. +382 20 658 075
e-mail: inpek@ t-com.me
http://www.inpekcg.com
"INPEK" a.d. iz Podgorice
lider je u proizvodnji pekarskih proizvoda u Crnoj Gori.
Posjeduje automatizovan, savremeno opremljen pogon za proizvodnju
hljeba, peciva i finih pekarskih proizvoda sa kompletnom distribucijskom
mreom
U proizvodnom asortimanu ima preko 150 proizvoda

Sertifikovano po
standardima
ISO 9001
ISO 14000
ISO 22000-HACCP

291
"KIPS" KVALITET I POSLOVNA SIGURNOST
DRUTVO ZA PROIZVODNJU I PROMET
ROBA I USLUGA D.O.O. PODGORICA
Adresa: Ul. Veljka Vlahovia 90, 81000 Podgorica
Telefon: +382 (0)20 442 300, Fax: +382 (0)20 442 302
E-mail: office@kips.me, Web sajt: www.kips.me

NABAVKA,
SKLADISTENJE, PRODAJA
I DISTRIBUCIJA
U prodajnim centrima,
izgraenim po svjetskim
standardima, irom Crne
Gore KIPS nudi kupcima
preko 30 hiljada proizvoda
namijenjenih izgradnji i
opremanju domova.

Sve vrste materijala:
grubi gradjevinski materijali,
metalurgija, elektro
instalacije, vododvodne
instalacije, boje i lakovi,
izolacija, keramika I sanitarije,
podovi I stolarija, ploasti
materijali, grijanje i
klimatizacija.
Alati, profili, rafovska roba,
okovi,HTZ oprema.
Sve za stanovanje.
Sve za batensku
djelatnost


292


293
MEHANIZACIJA I
PROGRAMAT AD

81400 NIKI, CRNA GORA
Tel/Fax 00 382 40 213 091
e-mail: admip@t-com.me

Preduzee Mehanizacija i programat AD kao osnovnu djelatnost ima izvodenje
gradevinskih i gradevinskih-zanatskih radova na objektima niskogradnje:
magistralni, regionalni i lokalni putevi, gradske saobracajnice,uredenje
kvartova i sl.
Preduzee Mehanizacija i programat AD nastalo je segmentacijom GP Crna
Gora 1997. godine. Uspjeno se bavi izgradnjom i rekonstrukcijom puteva,
saobraajnica i ureenjem gradskih kvartova
Pored izvodenja radova preduzee se bavi i proizvodnjom gradevinskog
materijala (pijesak, ljunak, beton, asfalt i betonska galanterija), kao i
uslugama (rad gradevinskih maina, transport gradevinskog materijala i dr.)

Osim izgradnje preduzee se bavi proizvodnjom: asfalta, betona, betonske
galanterije (blokovi, betonske cijevi, ivinjaci, armirane cijevi, raster elementi),
agragata raznih granulacija itd.
Proizvodnja betonske galanterije nudi iroku lepezu proizvoda kao to su:
blokovi, betonske cijevi, ivicnjaci, armirane cijevi, raster elementi.
Preduzee posjeduje savremenu asfaltnu bazu
koja zadovoljava sve ekoloke standarde.
Njena proizvodnja je 140 t/h, godinja proizvodnja je 100.000 t, od ega
60.000t je ugraeno na naim objektima, a ostalo 40.000 t ide naim kupcima.
Sertifikovano po standardima ISO 9001, ISO 14001,OHSAS

295

AD MONTECARGO
Akcionarsko drutvo "MONTECARGO" Podgorica
Sjedite Drutva: Trg Golootokih rtava br.13, 81 000 Podgorica, Crna Gora.
tel: +382 20 441 303, fax: +382 20 601 525,
e-mail: id@montecargo.me, http://www.montecargo.me
Akcionarsko drutvo MONTECARGO Podgorica, osnovano 15.juna
2009.godine, je prvi crnogorski operater za prevoz stvari
eljeznicom.
Akcionarsko drutvo "MONTECARGO" Podgorica ima svojstvo pravnog
lica i razvrstava se kao srednje pravno lice shodno lanu 3a Zakona o
raunovodstvu i reviziji.

Osnovna djelatnost kompanije je prevoz roba.
Prua mogunost: bezbjednog, pouzdanog, brzog i ekonominog
prevoza raznih vrsta roba eljeznicom.
Vri prevoz: generalnih, rasutih, tenih tereta, UTI jedinica (kontejneri),
naroitih poiljki, mjeovitog vojnog transporta, automobila i dr.
Kompanija posjeduje:
- Licencu za prevoz stvari u eljeznikom saobraaju i
sertifikat ISO 9001
- Sertifikat za bezbjednost u eljeznikom saobraaju.
Kompanija je lanica meunarodnih eljeznikih organizacija:
- Meunarodne Unije eljeznice (UIC),
- Zajednice evro eljeznikih i infrastrukturnih kompanija (CER) i
- Komiteta za meunarodni eljezniki transport (CIT).

296


297

1901. godine osnovana je
Nikika tedionica, prva
banka u tadanjoj Knjaevini
Crnoj Gori.
2007. godine banka je dobila
naziv Prva banka Crne
Gore osnovana 1901., sa
sjeditem u Podgorici.
Vizija Prve banke je da sauva
tradicija koju je imala, ali i
afirmie aktivnost na teritoriji
Crne Gore i inostranstvu.
Danas, nakon vie od 100
godina postojanja, Prva banka
je moderna bankarska
institucija, koja predstavlja spoj
iskusnih bankarskih strunjaka i
mladih, obrazovanih ljudi,
spremnih da prepoznaju
potrebe svojih klijenata
i izau im u susret.
DJELATNOST
Ponude fizikim i pravnim licima:
Platni promet u zemlji
Platni promet u inostranstvu
Tekui rauni
Krediti
tednja
Depoziti
Platne kartice
Elektronsko banlarstvo
Poslovi sa inostranstvom
Investiciono bankarstvo
Prodaja nepokretnosti
Stambeni poslovni proctor
Poslovni proctor
Zemljite
Oprema I ostalo
Akcijska prodaja imovine
Filijale i alteri

PRVA BANKA je dobitnik medjunarodnog priznanja REGIONALNI
BIZNIS PARTNER 2013

299


300


301


302


303
PODGORICA
CRNA GORA
emovsko polje bb
T: +382 20 441-900
T: +382 20 441-950
E: zetatrans@zetatrans.com
Ime ZETATRANS prisutno je od 1965. godine, a ugled i renome graen je
kroz dug period uspjenog rada preteno na poslovima meunarodne i
unutranje pedicije, javnih i carinskih skladita.
Dobitnik Nagrade za uspjeno poslovanje za 2012. godinu,
koju dodjeljuje Privredna komora Crne Gore.
Sertifikovan po ISO 9001
Organizacija i izvodjenje svih
faza kretanja robe izmedju
poiljaoca i primaoca.
Implementirana su logistika
rjeenja, po ugledu na matino
Drutvo, Intereuropa d.d.
(www.intereuropa.si) a Drutvo
ima strunu, tehniku i kadrovsku
sposobnost, da prui cjelovita
logistika rjeenja u organizaciji i
izvoenju svih faza kretanja robe:
prevoz, skladitenje, carinsko
posredovanje, pripremanje robe
za daljnju otpremu i distribuciju
do krajnjeg primaoca u Crnoj Gori
i inostranstvu


305

Bul. V Proleterske, Podgorica BB, Crna Gora
e-mai: zetagradnja@t-com.me, WEB: www.zetagradnja.com
Preduzee Zetagradnja Doo, osnovano je 1998. godine u Podgorici.
Osnovne djelatnosti drutva su projektovanje, revizija, izgradnja, nadzor
i tehniki prijem objekata i pruanje usluga drugim pravnim licima.
Zetagradnja je u isto vrijeme investitor i izvoa svojih objekata,
(stanovi, apartmani, depandansi, hoteli, poslovni prostori, skladini
terminali, trgovi, garani prostori, ureenje enterijera i sl.).

Razvojna politika preduzea zasniva se na organizaciji poslovanja na
savremenom nivou, kadrovskom osposobljavanju svih profila, preciznoj
analizi trita, njegovanju posebnih odnosa sa dobavljaima, kupcima,
ali i konkurencijom, ulaganju u trino opravdane investicije i to sve u
skladu sa odrivim razvojem, potujui ekoloke vrijednosti.
ZETAGRADNJA uiva veliki ugled u svojoj brani u Crnoj Gori,
svrstavajui se u sam vrh kada su domae kompanije u pitanju, to je
opredijelilo da se sa svojom djelatnou i oproba na tritu regiona.

Osnovna naela poslovanja ovog preduzea su:
dobro planirana ulaganja, visok kvalitet proizvoda i potovanje rokova.

307

NAZIV I SJEDITE DRUTVA
eljezniki prevoz Crne Gore AD Podgorica
Skraeni naziv Drutva glasi: PCG AD Podgorica i sjedite mu je u
Podgorici, Trg Golootokih rtava br. 13.

DAN DRUTVA
Kao svoj dan Drutvo slavi "13. septembar", dan kada je 1908. godine
prva lokomotiva prispjela iz Bara u Virpazar.

OSNIVANJE DRUTVA
Drutvo je osnovano na vanrednoj skuptini akcionara, 2. jula 2008.
god, kada je doneena Odluka o restrukturiranju eljeznice Crne Gore,
Prevoz DOO u eljezniki prevoz Crne Gore AD Podgorica.
eljezniki prevoz Crne Gore AD Podgorica ima svojstvo pravnog
lica.

LICENCE I SERTIFIKATI
eljezniki prevoz Crne Gore AD Podgorica - Licenca za prevoz u
eljeznikom saobraaju - Sertifikat za bezbjednost u eljeznikom
saobraaju Sertifikat standard kvaliteta ISO 9001.

308

LOGISTIKA Biografija autora

309

B I O G R A F I J A

Prof. dr Miodrag Bulatovi roen je
24.08.1947. u selu ari, optina Mojkovac.
Osnovnu kolu i gimnaziju zavrio je u
Pljevljima. Supruga Branka je ekonomista,
kerka Olja je profesor knjievnosti novinar,
kerka Maja doktor medicine u Utrechtu
Holandija.
Mainski fakultet u Beogradu upisao je 1966. i diplomirao 1971. godine
na odsijeku proizvodno mainstvo.
Do 1976.godine radio je u preduzeu "Monter" u Pljevljima, na
poslovima od ininjera u proizvodnji do tehnikog direktora. 1976. godine
poinje da radi u Kombinatu aluminijuma u Podgorici, kao ininjer za
unapreenje i razvoj u Fabrici glinice, a zatim ef mainske montae i glavni
nadzorni ininjer II faze Fabrike glinice, upravnik mainskog odravanja
Fabrike glinice, upravnik Tehnike pripreme odravanja Kombinata
aluminijuma, samostalni projektant u Institutu KAP i pomonik direktora
Odravanja Kombinata aluminijuma. Magistrirao je na Tehnikom fakultetu
(Institut za industrijske sisteme) u Novom Sadu, 1988. godine odbranom
magistarskog rada "Istraivanje mogunosti povienja operativne gotovosti
sistema za proizvodnju glinice uvoenjem odravanja po stanju" i postao prvi
magistar iz oblasti odravanja u Crnoj Gori. Od 1993. Godine poinje da radi na
Mainskom fakultetu u Podgorici.
Doktorirao je na Mainskom fakultetu u Podgorici 15.11.1996. godine
iz oblasti odravanja tehnikih sistema odbranom disertacije pod nazivom
"Istraivanje povienja efektivnosti sistema u procesnoj industriji predvianjem
i spreavanjem otkaza" . Za docenta je izabran 1997., za vanrednog profesora
2002, a 2007. godine, za redovnog profesora Univerziteta Crne Gore za
predmete Odravanje, Projektovanje proizvodnih sistema, Organizacija i
menadment u saobraaju i Logistika.
Od 2002. do 2007. godine bio je prodekan za nauno istraivaki rad i
finansije Mainskog fakulteta i istovremeno direktor Instituta Mainskog
fakulteta.
Ima vie od 90 referenci u obliku radova i referata u domaim i
meunarodnim asopisima i skupovima. Mentor je dvije doktorske disertacije,
osamnaest magistarskih teza i velikog broja diplomskih radova.
LOGISTIKA Biografija autora

310
Autor i koautor je vie knjiga iz oblasti odravanja, proizvodnih
tehnologija, proizvodnih sistema i standarda kvaliteta.
Dugogodinji je organizator meunarodne struno-naune Konferencije
odravanje i proizvodni inenjering KODIP i urednik Zbornika radova te
Konferencije. Bio je urednik Monografije Mainskog fakulteta 35 godina
studija mainstva u Crnoj Gori.
Rukovodio je sa pet nauno istraivaka projekta na temu odravanja i
efektivnosti proizvodnih sistema i vie projekte iz oblasti projektovanja
radionikih kapaciteta i organizacije odravanja. Bio je vodei ekspert
Subsektorske Studije Rudarstvo i industrija u Crnoj Gori, na nivou
Univerziteta, u okviru Studije za prostorno planiranje Crne Gore.
Kao jedan od osnivaa Centra za kvalitet Mainskog fakulteta
rukovodio je realizacijom vie projekata iz oblasti standarda QMS, EMS,
OHSAS, HCCP. Posjeduje Licencu za projektovanje, nadzor i rukovoenje u
oblasti mainskih postrojenja i instalacija. Uestvovao je u izradi i reviziji
velikog broja projekata u oblasti aluminijske industrije. U cilju unapreenja
funkcije odravanja u vie preduzea u Crnoj Gori realizovao je projekte iz
oblasti organizacije i tehnologije odravanja.
U procesu tranzicije i prestrukturiranja privrede Crne Gore kao
ovlaeni i licencirani procjenjiva Agencije za prestrukturiranje i strana
ulaganja Crne Gore, izvrio je procjenu i reviziju procjena opreme velikog broja
preduzea ("Elektroprivreda" Crne Gore, JP PTT Crne Gore, TO Crne Gore,
KAP Podgorica, JZU Crne Gore, Luka Bar, Brodogradilite Bijela, Remontni
Zavod Tivat, Centralna banka CG, Pobjeda Podgorica i mnoge druge).
lan je ureivakih i organizacionih odbora, naunih odbora ili
izdavakih savjeta veeg broja domaih i medjunarodnih skupova i asopisa od
kojih su najznaajniji: Ureivaki odbor asopisa Tehnika-manadment iz
Beograda, Members of editors International Journal for Qualitz Research, ISSN
1800-6450 - University of Montenegro (Center of quality) and University of
Kragujevac, Izdavaki savjet asopisa Tehnika Dijagnostika - Beograd,
Nauni odbor DEMI - Banja Luka, Org. odbor Savjetovanja QMS - Mainski
fakultet, Podgorici, Member of Organizing Committee International
Conference - ICQME 2006, Nauni odbor JUPITER Konferencije -Mainski
fakultet u Beogradu, Meunarodni programski odbor Proizvodnog Mainstva
Srbije, Programski odbor Festivala Kvaliteta - Kragujevac, Internacional
sciantific committee International Research/Expert Conference TMT MF
Zenica, Ureivaki odbor asopisa Pogled Inenjerske komore Crne Gore,
iri za dodjelu Regionalne nagrade "Biznis Partner" Mass Media International -
Beograd i dr.
lan je dravne Komisije za koncesije Republike Crne Gore.
Predsjednik je Skuptine Inenjerske komore Crne Gore. Bio je
dugogodinji predsjednik Saveza inenjera Crne Gore.
Redovni je lan Inenjerske akademije Crne Gore - IACG i redovni
lan Inenjerske akademije Srbije IAS.
LOGISTIKA Literatura

311

L I T E R A T U R A

1. Ballou R.H, BASIC BUSINESS LOGISTICS: TRANSPORTATION,
MATERIALS MANAGEMENET AND PHYSICAL DISTRIBUTION,
Prentice-Hall, Inc., 2000.
2. Blanchard B.S, LOGISTICS ENGINEERING AND MANAGEMENT,
Prentice - Hall, Inc., Englewood Cliffs, New Jersey, 1974.
3. Bowerox D. J, LOGISTICAL MANAGEMENT, Collier MacMilan
Intl. Editions, New York - London, 1978.
4. Boi V, Raki S, POSLOVNA LOGISTIKA, Ekonomski fakultet
Beograd i Via ekonomska kola Valjevo, 1997.
5. Boi V, Aimovi S, MARKETING LOGISTIKA, Ekonomski
fakultet, Beograd 2006.
6. Boi V, Novakovi S, EKONOMIJA SAOBRAAJA, Ekonomski
fakultet, Beograd 2004.
7. Bulatovi M, PROJEKTOVANJE PROIZVODNIH SISTEMA,
Inenjerska komora Crne Gore, Podgorica, 2009.
8. Cooper, Lambert, Pagh, The International Journal of Logistics
Management. 1998.
9. Coyle and Bardi, THE MANAGEMENT OF BUSINESS LOGISTICS,
Second edition, West Publishing Co. , 1980.
10. Davidovi B, SAVREMENE TEHNOLOGIJE KOMBINOVANOG
TRANSPORTA, Beograd 2000.
11. Gajic V, LOGISTIKA PREDUZECA, Fakultet tehnickih nauka, Novi
Sad, 1998.
12. Gereke Lj, POSLOVNA LOGISTIKA, Via poslovna kola i Nauna
knjiga, Beograd, 1999.
13. Hutchinson N. E, AN INTEGRATED APPROACH TO LOGISTICS
MANAGEMENT, Prentice - Hall, Englewood Cliffs, New Jersey,
1987.

312
14. Jeri M, LOGISTIKA, Vojnoizdavaki zavod, Beograd, 1984.
15. Kalini V, MARKETING LOGISTIKA, Ekonomski fakultet, Subotica,
1993.
16. Kilibarda, M.,LOGISTIKI TROKOVI skripta, BLC Banja Luka
College, Banja Luka, 2008.god.
17. Kraljevi S, KANALI DISTRIBUCIJE, Ekonomski fakultet,
Sveuilite u Mostaru, 2009.
18. Krivokapi Z, Vukevi M, Perovi M, Bulatovi M, SISTEM
MENADMENTA KVALITETOM, Centar za kvalitet Mainskog
fakulteta, Podgorica, izdanja 2001. (knjiga za kolu kvaliteta),
19. Majstorovi V, MODEL MENADMENTA TOTALNIM
KVALITETOM, Poslovna Politika, Beograd, 2000.
20. Markovi I, INTEGRALNI TRANSPORTNI SUSTAVI I ROBNI
TOKOVI, Fakultet prometnih znanosti, Zagreb 1990.
21. Milekovi., Rr., KONAR Institut za elektrotehniku d.d. Fallerovo
etalite 22, 10002 Zagreb, ISSN 0005-1144, ATKAAF 44 (1-2) 75-81
(2003)
22. Mudeka S, LOGISTIKA - LOGISTIKO INENJERSTVO, SSNO,
Beograd, 1981.
23. Perii R, SAVREMENE TEHNOLOGIJE TRANSPORTA II,
Saobraajni fakultet, Beograd 1995.
24. Predavanja, IIM/EURO MEUNARODNA POSTDIPLOMSKA
KOLA, Smjer: INENJERSKI MENADMENT, Usmjerenje:
MENADMENT KVALITETA, Beograd, 2004.
25. Radi D, PROJEKTOVANJA AUTOMATSKIH SKLADINIH
SISTEMA ZA ZEMLJE JUGOISTONE EVROPE, Dematic, Poslovna
logistika, 2006.
26. Radivojevi G,Milju M, LOGISTIKI TROKOVI - skripta,
27. Radivojevi G, UPRAVLJANJE INFORMACIJAMA U LOGISTICI
BAR KOD.
28. Rodrigue Jean Paul, Comtois Claude, Slack Brian, THE GEOGRAPHY
OF TRANSPORT SYSTEMS, New York 2006.

313
29. Semal P, DISTRIBUTION NETWORKS, UCL School of Management,
Belgium, IFG Logistics, September, 2000.
30. Simchi-Levi D, Kaminsky P, E. Simchi-Levi E, DESIGNING AND
MANAGING THE SUPPLY CHAIN: CONCEPTS, STRATEGIES,
AND CASE STUDIES, Irwin McGraw Hill, Boston, MA, 2000.
31. Simi V, MIQA, Euroquality, 2005
32. Stadler H, Kilger C, SUPPLY CHAIN MANAGEMENT AND
ADVANCED PLANNING: COCEPTS, MODELS, SOFTWARE AND
CASE STUDIES, Springer-Verlag, Berlin Heidelberg, 2002.
33. Stanivukovi D, ORGANIZACIJA PREDUZEA I MENADMENT,
Fakultet tehnikoh nauka, Novi Sad, 1991.
34. Veovi V, ORGANIZACIJA I MENADMENT U SAOBRAAJU,
Beograd, 2005.
35. Vukevi M, REDOVI EKANJA, Predavanja, Mainski fakultet,
Podgorica, 2000.
36. Zelenovi D, LOGISTICS ENGINEERING, Institut za industrijske
sisteme, Novi Sad i Institut nuklearnih nauka Vina, Dubrovnik, 1987.
37. Industry Canada registration number: 60232, LOGISTICS AND
SUPPLY CHAIN MANAGEMENT (SCM) Cost and Agility
Assessment Tool, http://strategis.ic.gc.ca/epic/internet/indsib,
2007. god.
38. LOGISTICS TODAY, Tips for reducing supply chain logistics costs,
http://logisticstoday.com/logistics_services/outlog_story_7355/

Logistika

Загружено:

Сведения о документе

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Logistika

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

INENJERSKA KOMORA CRNE GORE

PROF. DR MIODRAG BULATOVI

stepena stvarnog iskorienja nosivosti elementa koji nosi teret

vremenskog iskorienja ureaja,

, dok je vjerovatnoa raspodjele rokova

Вам также может понравиться