Вы находитесь на странице: 1из 40

Entre la historia y la experiencia.

Anlisis de un relato de vida qom


Florencia Tola* y Paola Cneo**

Presentacin Este artculo constituye un primer acercamiento a la historia de vida de Celestino Gmez, un qom que reside actualmente en la comunidad San Carlos (Mala lapel) en el centro de la provincia de Formosa, en el Chaco argentino. Dicho relato fue registrado en qom laqtaqa (variedad noolgaxanaq)362 por Florencia Tola en el ao 2009 en el marco de una investigacin sobre la memoria de lugares, acontecimientos y familias de los qom de San Carlos, Riacho de Oro y Santo Domingo363. Luego, la historia fue traducida con la ayuda de Mauricio Maidana, maestro de lengua toba, que reside en el Gran Buenos Aires. Aos despus fue revisada por el misionero alemn Paul Frank quien es hablante toba y
* Investigadora del CONICET y miembro asociado al EREA (CNRS). Docente de la UBA. ** Becaria post-doctoral del CONICET y docente de la UBA.
362 La denominacin noolgaxanaq (que deriva del nombre para gallo olgaxa) comprende los grupos

tobas provenientes del rea centro-norte de la provicia del Chaco (Pampa del Indio y alrededores). Sobre el tema, cf. Messineo (1990-1991) 363 Proyecto PIP de la ANCYT n 5487 y n 868. Agradecemos a Mauricio Maidana, a Frank Paul y a Valentn Suarez por su valiosa ayuda en la traduccin del relato. Asimismo, agradecemos a Celestino Gmez por la iniciativa de compartir con nosotros su historia de vida.

322

F L O R E N C I A C. T O L A

PAOLA CNEO

por el maestro toba formoseo, Valentn Suarez. Para la presente publicacin, Paola Cneo realiz su glosa, luego de lo cual ambas autoras revisaron nuevamente la traduccin. El relato de Celestino puede ser considerado como perteneciente al gnero narrativo. En relacin con la narrativa toba, los trabajos de las lingistas Harriet Klein (1986) y Cristina Messineo (2003) constituyen antecedentes para nuestro anlisis. Klein estudia diferentes estilos de habla a travs de la integracin de rasgos prosdicos y gramaticales con las unidades del discurso, en tanto Messineo analiza ciertos aspectos de la estructura morfosintctica y discursiva que contribuyen a conformar el estilo narrativo. Segn esta autora, la narrativa constituye una prctica comunicativa relevante en la vida social de los toba y provee un amplio panorama respecto de la historia, la cosmovisin, la ecologa, las relaciones sociales y los normas ticas y morales del grupo. Dentro del discurso narrativo, pueden reconocerse segn Messineo (ibid.) las narraciones mticas, los cuentos humorsticos del zorro, las historias de vida y las crnicas de sucesos histricos. No obstante, si bien las narraciones histricas presentan una estructura casi idntica con las narraciones mticas y personales y usan recursos retricos y morfosintcticos similares (ibid.: 200), los lmites entre los gneros narrativos parecen ser exibles y permeables. A partir de la descripcin y el anlisis de ciertos rasgos formales (lxicos, morfosintcticos y discursivos), en este artculo nos proponemos mostrar que la crnica de sucesos histricos se construye de manera indisociable del relato de historia de vida. La presentacin completa de la narracin en toba con su glosa y traduccin tiene como objetivo exponer la complejidad de las expresiones poticas de una lengua chaquea. En el relato de Celestino se detallan nombres precisos de lugares geogrcos, nombres de personas concretas en qom laqtaqa y en castellano, al mismo tiempo que se explicitan los lazos de parentesco entre las personas referidas. Todas stas pareceran ser formas de anclar el texto en la realidad vivida. Asimismo, en el relato se efecta una periodizacin que concuerda con las etapas centrales de la relacin de los qom con la sociedad blanca desde el momento de la sedentarizacin. Dicha secuencia podra ser esquematizada del siguiente modo: cacera-pobreza, servicio militar-aprendizaje del castellano, trabajo en obrajes y trabajos temporarios, escuela-progreso de jvenes, obtencin de la pensinsalida de la pobreza, creencia en Dios. Nuestro primer acercamiento al relato nos indica que la narrativa histrica qom no se encuentra disociada de la narrativa de la experiencia personal o familiar. Dicho de otro modo, la historia de vida de Celestino es un viaje hecho de experiencias personales y de realidades sociohistricas vividas tanto por l como por otros indgenas chaqueos contemporneos o pasados. Historia y experiencia vivida Difcilmente se escuchan relatos que narran hechos histricos vividos por los qom luego de la conquista de sus territorios desvinculados de las historias parentales.

ENTRE

LA HISTORIA Y LA EXPERIENCIA

323

Gran parte de las narraciones qom de la historia entrelazan el accionar de sus caciques memorables, las batallas con el ejrcito, la vida en el servicio militar, la expropiacin territorial con las historias de la propia parentela y subgrupo del narrador. Las historias de vida as como las historias sobre el devenir de los antiguos en las reducciones, durante la sedentarizacin o en los obrajes estn asociadas a hechos de parentesco que muestran el modo en que ste se fue constituyendo histricamente. Al hablar de la historia de los antepasados o al narrar la propia historia pasada se est hablando del parentesco en la historia y de la historia del parentesco al mismo tiempo. De hecho, gran parte de los relatos de vida de ancianos o de gente pasada (los antiguos) suele caracterizarse por una abundancia de nombres propios y de explicitaciones de las relaciones parentales, marcando as la importancia que tiene para la identidad personal la red familiar en la que la persona se inserta y de la que proviene. Tal como reere el antroplogo Peter Gow en su estudio sobre parentesco entre los piro de la Amazona peruana, la raza [tal como los piro la denen] es anloga a la memoria ya que establece lazos entre una persona y su ascendente, aqul cuyos matrimonios y trabajo crearon a esa persona (1991: 258, traduccin nuestra). De igual modo, la historia y las transformaciones vividas por los qom a lo largo de ella no pueden ser abstradas del territorio y tampoco del parentesco. Cuando los ancianos relatan acontecimientos histricos vividos por ellos, stos estn enredados en los lazos parentales de sus antepasados. La referencia permanente a quien vivi la historia o a quien la trasmiti es central a los nes de garantizar la veracidad de lo relatado. El conocimiento histrico es, por lo tanto, transmitido en los lazos de parentesco y es acerca de la formacin de dichos lazos (Gow ibid.: 271). Desde una lectura evanglica qom, la reconstruccin del pasado suele hacerse en permanente contraste con el presente civilizado y cristiano. El pasado es ledo de modo genrico como un momento de oscuridad, salvajismo, ignorancia y carencia. En este pasado genrico, los qom desconocan la palabra de Dios, al hombre blanco, el trabajo y vivan sumergidos en un estado permanente de guerra. Sin embargo, cuando se traspasa esta lectura fuertemente sesgada por los valores cristianos, en el momento en el que los qom reconstruyen el pasado y su historia emergen numerosos relatos anclados en el territorio de las antiguas parcialidades que ms que valorar negativamente dicho pasado enaltecen valores de la tica cazadora y de la intimidad de la vida social entre parientes. Estas historias, al igual que los relatos mticos, se trasmiten de generacin en generacin y describen acontecimientos, experiencias y saberes de los antiguos y de los actuales qom que alcanzaron a vivir dicha poca. Revirtiendo la ausencia generalizada de la lectura evanglica, ellas despliegan valores qom que son centrales en ciertos dispositivos relacionales presentes en la actualidad. Nos referimos, por ejemplo, a la constante referencia a conceptos como yachoxoren, lachoxoyec e ipiaxac traducidos respectivamente como se compadece, pobreza y cacera. La poca antigua es aquella en la que los qom asocian sus vidas a la marisca, es decir, a ipiaxac (caza, recoleccin, meleo y pesca). La marisca transciende la actividad

324

F L O R E N C I A C. T O L A

PAOLA CNEO

econmica de subsistencia y se constituye como un marco normativo de las relaciones de los seres humanos entre s y de estos, las presas y sus cuidadores no-humanos. Dentro de los modos de vincularse con los animales y sus dueos es central la actitud de ichoxoren364, es decir, compadecerse u obtener la compasin del otro, tal como se trasluce en el texto de Tola y Suarez de la presente compilacin. Los mariscadores tienden a llevar adelante prcticas diversas para lograr la compasin de los dueos de los animales con el n de que stos les entreguen las presas. Solo as los hombres logran sobrellevar su situacin generalizada de lachoxoyec o pobreza. Ambos trminos, pobreza y compasin, se forman a partir de la misma raz -choxoq- y, a nuestro entender, se asocian tanto gramatical como semnticamente en la medida en que la condicin de choxoraq (lit. el que se compadece o compasivo) ms que remitir a la de pobre como suele traducirse es la de aqul que merece la compasin del otro y que va ms all de las relaciones de los qom con los blancos luego de la conquista. A continuacin, analizamos en primer lugar los rasgos de la estructura morfosintctica y discursiva del relato de Celestino que permiten caracterizarlo como un texto narrativo, partiendo de los estudios de Klein (1986) y Messineo (2003) y ampliando sus descripciones. Estos rasgos son el uso de conectores y adverbios, la ocurrencia de ciertas marcas de evidencialidad, el discurso directo y la recurrencia de repeticiones y paralelismos.

Estructura morfosintctica y discursiva del texto narrativo Uso de conectores y adverbios La mayora de las lneas del relato de Celestino son introducidas por un conector o adverbio que se ubica siempre en posicin inicial. Formas como nache entonces, qaq / qalaq / qataq y, chaaye porque, yoqooye por eso, qalaxaye pero, qome despus, qoollaxa hace tiempo o antiguamente cumplen una funcin central en la estructuracin del discurso narrativo. Segn Messineo:
[E]l componente de conectores, adems de introducir las lneas y reforzar as la estructura prosdica y sintctica de la narracin, constituye en toba un
364 Hacemos notar que esta base verbal puede combinarse tanto con prejos personales activos que indican la participacin de un agente como con prejos del paradigma semirreexivo o medio que involucran un participante afectado por la accin del verbo. En el primer caso, el verbo expresa la accin de compadecerse o tener compasin (ej., ichoxoren l tiene compasin), mientras que el prejo medio denota el signicado de compadecerse de s mismo o sufrir (nachoxoren l se compadece de s mismo).

ENTRE

LA HISTORIA Y LA EXPERIENCIA

325

ingrediente poderoso del arte verbal ya que puede ser utilizado con propsitos estticos para manipular las expectativas del interlocutor o de la audiencia. As tambin, adems de interactuar con los otros dos componentes, es en s mismo un recurso expresivo de la estructura retrica y por lo tanto un marcador del gnero narrativo (2003: 204).

Marcas de evidencialidad El narrador utiliza adems ciertos recursos para dar cuenta de que se trata de un relato heredado (contado por sus padres, transmitido por sus abuelos), que pueden considerarse marcas de evidencialidad. La evidencialidad reere a la actitud epistmica que adopta el hablante frente a su enunciado, es decir, a la manera en que ha recibido la informacin que transmite o a la fuente de donde proviene dicha informacin. Si bien la evidencialidad puede codicarse de diversas maneras en las lenguas del mundo, en este relato es signicativa la frecuencia de recursos lxicos-sintcticos tales como eco / ego parece que (lneas 24, 90, 113, 135, 152, 205, 230, 232). La funcin de estas marcas de evidencialidad es como mencionamos sealar que el hablante no ha sido testigo personal de los hechos que narra sino que se trata de informacin transmitida de generacin en generacin, y pueden implicar cierta distancia y despersonalizacin de parte del narrador respecto de los eventos narrados (Messineo 2003: 206). No obstante, otras formas lxicas como yataqta realmente (lneas 8, 23, 135, 136) permiten, en cambio, reforzar la veracidad y el compromiso con los hechos narrados, haciendo ms real y creble el relato. Uso de citas directas y verbos de decir El uso de verbos equivalentes a contar o decir (lneas 1, 9, 69, 156, 189) permite introducir otras voces en el discurso narrativo, como la voz del cuado (lneas 100 a 107), del padre (lnea 189 a 191) as como la del propio Celestino (lneas 157 a 158). Tambin, la cita directa constituye un recurso poderoso dado que permite insertar otros gneros discursivos dentro de la narrativa. En las lneas mencionadas, se reconoce la presencia del consejo (nqataxac), un gnero discursivo particular y muy vigente, que posee gran importancia social dado que se utiliza como herramienta pedaggica y de transmisin de conocimiento tradicional, contenidos culturales, reglas sociales y pautas morales (cf. Messineo 2009). Repeticiones y paralelismos Finalmente, la organizacin del discurso en base a repeticiones y paralelismos constituye un rasgo propio del gnero narrativo, tal como ha sido observado para el toba

326

F L O R E N C I A C. T O L A

PAOLA CNEO

(Messineo 2003) as como para otras lenguas americanas (cf. Sherzer 1983; Golluscio 2000). Por ejemplo, en el siguiente fragmento (lneas 12-16), observamos el paralelismo de estructuras a nivel sintctico, en las que varan ciertos elementos formal y funcionalmente semejantes. En el par (12)-(13), la misma estructura Agente-Verbo-Objeto se repite, anclada en el mismo verbo ndouo trae (que reere a la marisca) que tambin se repite; mientras que los participantes que realizan la accin pertenecen al mismo campo semntico (el padre, la madre) al igual que los objetos de la marisca (cardo, cascarudo, palma, miel).
(lnea 12) (lnea 13) (lnea 14) a-so -atee F-CL 3POS-madre mi mam traa cardos n-do-uo na 3M-traer-DIR CL cotaque cardo

qata so i-taa n-do-uo a-na NX CL 1POS-padre 3M-traer-DIR F-CL y mi pap traa cascarudos da aem sa NX 1PRO NEG para que yo no tuviera hambre s-oqouat 1A-tener.hambre

pogoxosoxoi cascarudo

De manera similar, operan las lneas (15) y (16), que se estructuran con un orden paralelo Verbo-Objeto-Agente.
(lnea 15) (lnea 16) qata n-doxo na NX 3M-traer CL tambin traa palmitos mi mam qata i-laique na NX 3A-buscar CL y buscaba miel mi pap lagaxadae palma a-so F-CL -atee 1POS-madre

dapic miel

so CL

i-taa 1POS-padre

Segn los autores citados, el paralelismo y las repeticiones permiten crear un efecto discursivo especial, propio de la narracin, que hace avanzar la accin de manera lenta y circular. Sin duda, como observa Messineo, dicha estructura favorece el proceso de memorizacin que necesariamente implica la trasmisin oral de estos relatos (2003: 206).

Componente personal en la narrativa histrica Ahora bien, junto a los rasgos de la estructura morfosintctica y discursiva que mencionamos como propios del estilo narrativo toba, observamos otros recursos que refuerzan de manera signicativa el componente personal y afectivo. Esta combinacin

ENTRE

LA HISTORIA Y LA EXPERIENCIA

327

muestra que la narracin involucra de manera indisociable el relato de historia de vida del narrador. En primer lugar, notamos que el conocimiento histrico es transmitido a travs de las relaciones personales y familiares. Esto puede observarse mediante el uso de lxico especco, tanto de trminos de parentesco como de nombres propios. Uso de trminos de parentesco Las relaciones de parentesco se encuentran sobreexplicitadas en el texto. Algunos de los parientes mencionados son yatee mi madre, itaa mi padre, lqa ya su hermano, qarallii nuestro cuado; lhua su esposa, laronaxanec su yerno, a yalec tus hijos, iuallipi mis nietos, nhuo los parientes. Estos trminos aparecen en diferentes personas posesivas ( yatee mi madre, qadatee nuestra madre) y con variacin de nmero (itaa mi padre, itaal mis padres). As tambin, encontramos sus formas derivadas, especialmente el diminutivo (como explicaremos ms abajo). Resulta signicativo que casi la totalidad de las lneas que componen el relato presentan un trmino de parentesco que permite organizar la secuencia narrativa, hacer avanzar temporalmente el relato que se inicia con la niez del narrador bajo la proteccin de sus padres y naliza con los nietos que estn por venir (mis padres > mi cuado > mi esposa > mis hijos > mis nietos). Uso de nombres propios La recurrencia de nombres de personas seala los referentes principales que organizan el discurso narrativo y otorga un valor referencial al sistema de parentesco del narrador. Algunos de los nombres mencionados en el relato son Chiguineena, Qasaxai, Anacleto, Antonio Gmez, Abelardo Gmez, Vicente Gmez, Roberto Snchez, Ico, Juan, Caja, Barreto, Nalletaxai, Cornelio, Atilia, Elisa, Llaxataxa, Oshaic. A su vez, el conocimiento histrico no puede desligarse de las relaciones con el territorio y el espacio, y esto se observa en el lxico (uso de referencias toponmicas y espaciales) as como en la gramtica (utilizacin de morfemas de direccin y locacin en los verbos). Asimismo, tanto los nombres de plantas y animales y los verbos especcos que reeren a las actividades de caza y recoleccin otorgan un marco normativo relacionado con la marisca. Topnimos y referencias espaciales El uso de nombres de lugares o referencias espaciales como Bartolom de las Casas, Mala [lapel], Riacho de Oro, Formosa, sheu norte al igual que los nombres propios personales y que los nombres de parientes permite ubicar la historia y hacerla avanzar. La historia de Celestino est situada en un espacio-tiempo preciso.

328

F L O R E N C I A C. T O L A

PAOLA CNEO

Zonimos y tnimos Los nombres que reeren a plantas y a animales anclan de manera inequvoca la accin en el espacio chaqueo. Encontramos nombres que pertenecen al campo lxico de las plantas, como cotaque cardo (Bromelia serra)365, lagaxadae palma (ARECACEAE) y variedades de tunas como yepat (Harrisia bonplandii), aaxaguilo (Opuntia elata) y da yami (Opuntia elata), as como tambin al dominio de los peces (n yaq366 sbalo (Prochilodus lineatus), huerae vieja del agua (Loricaria vetula) y pogoxosoxoi bagre (Callichthys callichthys). Asimismo, encontramos nombres que reeren a variedades de abejas como tesaxaltaa abeja casera (Apis mellifera) y dapic367 abeja peluquera (Scaptotrigona jujuyensis) o bien a animales de caza como el maic (Rhea americana). Estos campos semnticos dan cuenta tambin del universo de la marisca. Verbos especcos relacionados con la marisca De la misma manera, observamos el uso reiterado de verbos que remiten a las actividades de caza y recoleccin (como buscar, traer, conseguir, cazar, pescar, trabajar), como en los siguientes ejemplos (cf. tambin las lneas (12) a (17) citadas arriba):
(lnea 32) (lnea 33) t-a-uga yiiyi qaim nache 3A-ir-LOC:afuera DEM estero NX se iba al estero y pescaba n-mittaique na naq 3M-buscar CL pez buscaba peces -aacoo-tac, 3A-pescar-ASP

(lnea 72) na nooita nache -eep-tac CL sano NX 1M-cazar-ASP qataq d-oonataxaa-tac NX 3A-trabajar-ASP los sanos mariscan y trabajan

Afectividad Por ltimo, el relato de Celestino exhibe marcas de afectividad, que hacen visible al sujeto enunciador. Estas marcas contribuyen a construir la narracin como una
365 Las referencias cientcas corresponden a MARTNEZ (2009) en el caso de los nombres botnicos, a

MEDRANO et al. (2011) para los animales y a MARTNEZ CROVETTO (1995) para los nombres de abejas. 366 Es tambin el nombre genrico para pez/pescado. 367 Dapic es, adems, el nombre genrico para panal y, por extensin, para abeja y miel.

ENTRE

LA HISTORIA Y LA EXPERIENCIA

329

historia personal y familiar. El uso de morfologa evaluativa, las interjecciones y los pronombres personales y posesivos de primera persona actan de esta manera. Morfologa evaluativa: diminutivos La morfologa evaluativa tambin llamada apreciativa o afectiva (Stump 1993; Bauer 1997) comprende la codicacin de los rasgos de tamao y afecto emocional positivo/negativo y expresa un tipo de evaluacin sobre los referentes o la audiencia, de acuerdo a los juicios de los hablantes. Las formas de diminutivo y aumentativo se incluyen tpicamente dentro de esta categora. En el texto es altamente recurrente el uso de formas de diminutivo, principalmente en los nombres, pero tambin en los clasicadores demostrativos (lnea 29), en adjetivos (lnea 80) e incluso en pronombres personales (lnea 209). Los diminutivos ocurren de manera destacada para derivar trminos de parentesco, su funcin es claramente emotiva.

(lnea 31) i-too-le-c 1POS-padre-DIM-M mi papito (lnea 8) i-taa-l-olqa 1POS-padre-PL-DIM.PLpc mis padrecitos (lnea 78) l-apatch-olqa 3POS-carne-DIM.PLpc carnecitas (lnea 29) a-so-tae -atoo-le F-CL-DIM 1POS-madre-DIM esita mi mamita

(lnea 80) qapi-ole-c es.chico-DIM-M un poquito (lnea 209) qomi-olqa 1PL.PRON-DIM.PLpc nosotritos [=pocos de nosotros]

330

F L O R E N C I A C. T O L A

PAOLA CNEO

Las interjecciones Su uso puede poseer una clara funcin emotiva que pone en primer plano al narrador, como en (61)-(62)-(150), o bien una funcin de organizacin discursiva que apela a captar o mantener la atencin del oyente, como en la lnea inicial del relato (1): (lnea 61) (lnea 62) (lnea 150) (lnea 1) chaq eetec qu le vamos a hacer! qoue qu lstima! coou uy...!, qu cosa! hua bueno

Los pronombres personales y marcas pronominales personales y posesivas Se observa que la mayora de las lneas que componen el relato de Celestino hacen referencia a la primera persona el narrador ya sea mediante pronombres personales independientes (aem yo, qomi nosotros) ya sea a travs de marcas pronominales en los verbos (s- y - sealan primera persona singular de verbos activos y medios, respectivamente) o de marcas morfolgicas de poseedor en los nombres (i- y - mi; qad- y qan- nuestro).

Nota sobre la transcripcin y la lengua El texto que presentamos est organizado en unidades discursivas denominadas lneas. Segn el trabajo pionero de Klein (1986) sobre el sistema discursivo toba, la lnea es la unidad bsica del discurso toba. Consiste en una o ms unidades entonacionales y no coincide necesariamente con una oracin desde el punto de vista sintctico. Los lmites entre lneas se sealan principalmente mediante pausas largas. Notamos tambin que, adems de estos lmites prosdicos, las lneas se encuentran marcadas por el sistema de conectores y adverbios, y por el paralelismo y la repeticin (cf. tambin Messineo 2003: 186). Cada lnea del texto (numeradas del 1 al 235) se compone a su vez de cuatro renglones. El primero corresponde a la transcripcin del relato toba tal como fue ejecutado por Celestino. En el segundo rengln se presenta la segmentacin morfmica del texto y en el tercero las glosas gramaticales y lxicas correspondientes. El cuarto rengln presenta una traduccin libre en espaol. Para la transcripcin del relato en toba utilizamos el alfabeto propuesto por Alberto Buckwalter (1980), ampliamente difundido y utilizado por los tobas. Los grafemas consonnticos del alfabeto toba segn su pronunciacin son los siguientes:

ENTRE
Consonantes tes oclusiva fricativa nasal tap lateral semicons. labial alveolar t es d s n r/d l palatal ch sh y ll

LA HISTORIA Y LA EXPERIENCIA

331

velar c/qu g/gu

uvular q s x

glotal j

m m

u/hu/v

Cuadro 1. Grafemas consonnticos del alfabeto toba

Finalmente, mencionamos algunos de los rasgos tipolgicos de la lengua toba que permitirn comprender mejor las glosas en el texto. En primer lugar, el toba se caracteriza por su complejidad morfolgica tanto en el nombre como en el verbo. Se trata de una lengua que combina varios morfemas en una sola palabra y stos son relativamente segmentables e invariantes (tendencia a la polisntesis y a la aglutinacin). En el mbito nominal, el sustantivo puede presentar marcas morfolgicas de poseedor, nmero y gnero. Una de las caractersticas de esta lengua es que distingue entre nombres posesivados (inalienables, dependientes) y no posesivados (alienables, independientes). Los primeros reeren, por ejemplo, a partes del cuerpo y a relaciones de parentesco, y llevan obligatoriamente la marca de posesin, que se expresa por medio de prejos (1, 2, 3 persona; y tambin 4 persona o persona indenida). En cambio, los nombres de plantas o de fenmenos ambientales o naturales no requieren marca de posesin. Adems, como el resto de las lenguas guaycures, el toba presenta un sistema de clasicadores demostrativos que se anteponen a los nombres (con funcin de determinantes) y que combinan rasgos conguracionales (parado/vertical, sentado/tridimensional, acostado/horizontal) con deixis (prximo, distante, ausente). Por otro lado, el verbo presenta tres conjuntos de prejos verbales: inactivo (afectado), activo (agente) y medio o semirreexivo (agente afectado). El verbo no presenta marca gramatical de tiempo pero exhibe distinciones de aspecto (durativo y progresivo), as como sujos que codican direccin y locacin (algunos de los cuales funcionan como aplicativos que promueven argumentos con roles semnticos locativo, paciente, instrumental, entre otros), y morfemas reexivo y recproco. El orden de palabras bsico aunque exible es AVO (oraciones transitivas) y VS (oraciones intransitivas).

Abreviaturas Las siguientes abreviaturas gramaticales se utilizan para las glosas: A (agente); (adverbio); AG (agentivo); ASP (aspecto); ATR (atributivo); AUm (aumentativo); aus (ausente); CL (clasicador); DEm (demostrativo); DIm (diminutivo); DIR (direccional); dist (distante); DTR (detransitivizador); DUR (aspecto durativo); EX (existencial); f (gnero femenino); fOC (marcador de foco); GENT (gentilicio); hor (horizontal); ImPERS (impersonal); INAL
ADV

332

F L O R E N C I A C. T O L A

PAOLA CNEO

(poseedor inalienable); INSTR (instrumental); INTERJ (interjeccin); INTERR (interrogativo); LOC (locativo); m (sujeto medio o semireexivo); mASC (gnero masculino); NEG (negativo); NmZ (nominalizador); NX (nexo); PL (plural); PLpc (plural paucal); POS (marcador de poseedor); PROG (aspecto progresivo); prox (prximo); Q (cuanticador); RECIP (recproco); trid (tridimensional); vert (vertical); 1 (primera persona); 2 (segunda persona); 3 (tercera persona); 4 (cuarta persona o persona indenida).

1 Hua , a em saaxat ye sachegoqchiguia hua a em s- aaxat ye s- chegoq - INTERJ 1SG.PRON 1A contar NX 1A provenir DIR:abajo 'Bueno, yo cuento de dnde vengo [sobre mi niez].' aq a em nogotolec 2 So so aq a em nogot -ole CL:dist todava 1SG.PRON joven DIM 'Cuando todava era jovencito' 3 sootoot so- oto 1A estar.en.posicin

-a LOC

-c MASC

aso atee qataq so itaa -ot a- so atee qataq so iLOC:debajo F CL:dist 1POS madre NX:coord CL:dist 1POS

taa padre

'estaba bajo la proteccin de mi mam y mi pap.' Chiguineena a em huaauaaguet qoollaxa 4 Aso a- so Chiguineena a em huaauaa -guet qoollaxa F CL:dist Chiguineena 1SG.PRON primero LOC:enfrente hace.tiempo, antes 'Chiguineena me recibi primero' so itaa 5 qataq qataq so iNX:coord CL:dist 1POS 'y mi padre era Qasaxai.' deloctapeguelec 6 A em a em d- eloc -tapegue 1SG.PRON 3A luchar ASP 'l luchaba por m' 7 ye sachegoqchiguia ye s- chegoq - NX 1A provenir DIR:abajo qoollaxa -lec qoollaxa LOC:sobre hace.tiempo, antes Qasaxai taa Qasaxai padre Qasaxai

-a LOC

'cuando empec [de donde vengo].'

ENTRE
8 ataqta huoo da lloquiaxac ataqta huoo da lloqui realmente EX CL:vert 3POS luchar seesoua -axac seeso NMZ DEM:dist

LA HISTORIA Y LA EXPERIENCIA

333

itaalolqa -ua itaa PLpc 1POS padre

[] -l PL -olqa DIM.PLpc

'Realmente luchaban [tenan su lucha] mis padrecitos' saaxat yem 9 Neguetto na neguetto na s- aaxat ye INTERR CL:prox 1A contar CL:horiz sachegoqchiguia -m sa- chegoqchigui FOC 1A provenir

- DIR:abajo

-a LOC

'Qu voy a contar de ese lugar de donde vengo?' 10 Da eeta da eeta NX saber 'Se siente/sabe' da 11 qalota lachoxoyec soua qalota da lachoxoyec so Q:muchos CL:vert 3POS pobreza CL:dist 'de la mucha pobreza de mis padres.' atee ndouo 12 Aso a- so atee ndo F CL:dist 1POS madre 3M traer 'Mi mam traa cardos' so itaa 13 qata qata so iNX:coord CL:dist 1POS 'y mi pap cascarudos' sa soqouat 14 da a em da a em sa s- oqouat NX 1SG.PRON NEG 1A tener.hambre 'para que yo no tuviera hambre.' 15 Qata ndoxo na lagaxadae aso atee qata ndoxo na lagaxadae a- so atee NX:coord 3M traer CL:prox palma F CL:dist 1POS madre 'Tambin traa palmitos mi mam' ilaique na rapic so itaa 16 qata qata ilaique na rapic so iNX:coord 3A buscar CL:prox miel CL:dist 1POS 'y buscaba miel mi pap' 17 na aloq na aloq CL:prox comida ndouo taa ndo padre 3M traer ana pogoxosoxoi -uo a- na pogoxosoxoi DIR:adentro F CL:prox cascarudo na cotaque -uo na cotaque DIR:adentro CL:prox cardo itaal -ua iPLpc 1POS

taa padre

-l PL

taa padre

ilaique na rapic so itaa 16 qata qata ilaique na rapic so iNX:coord 3A buscar CL:prox miel CL:dist 1POS
334 LOR EN C I A C. T O L A 'y buscaba F miel mi pap'

taa padre

PAOLA CNEO

17 na aloq na aloq CL:prox comida 'sa era la comida.' ndouo 18 Qataq qataq ndo NX:coord 3M traer 'Y traan and' mashe a aten da iipiaxanot 19 qalaxaye qalaxaye mashe a aten da ipi NX:adversat ya 3SG saber NX 1M cazar ana ogoxonaqte -ot a- na ogoxon -aqte LOC:debajo F CL:prox defenderse INSTR na maic -uo na maic DIR:adentro CL:prox avestruz, and, suri

-axan DTR

'pero ya saban cazar con arma de fuego [instrumento de defensa].' deloctapeguelec 20 Nache a em nache a em d- eloc -tapegue NX 1SG.PRON 3A luchar ASP 'Y estaba luchando por m' da a em i 21 oqooye sividaa oqooye si- vidaa da a em i por eso 1A llegar.hasta NX 1SG.PRON adulto 'por eso llegu a ser adulto' 22 chaaye nache soua chaaye nache so porque NX CL:dist 'por mis padres.' seeso sachigoqtoigui 23 Qaq qaq seeso sa- chigoq NX:coord DEM:dist 1A provenir 'Y de donde yo vena realmente' da ego iqueeenaxac 24 qalota qalota da ego queeen Q:muchos CL:vert parece 1POS.INAL sufrir 'muy grande parece que era mi sufrimiento.' nqaji 25 Da qaica ca , so atee qata so itaa da qaica ca nqaji so atee qata so iNX EX.NEG CL:aus 3M agarrar, obtener CL:dist 1POS madre NX:coord CL:dist 1POS 'Cuando no agarrbamos nada [de presa], mi mam y mi pap' 26 eeta da iuattaaguet eeta da iuattaaguet as NX 3A esperar ataqta -gui ataqta LOC:adentro realmente itaal -ua iPLpc 1POS

-lec LOC:sobre

taa padre

-l PL

-to ASP

-axac NMZ

taa padre

'muy grande parece que era mi sufrimiento.' nqaji 25 Da qaica ca , so atee qata so itaa da qaica ca nqaji so atee qata so iNX EX.NEG CL:aus 3M agarrar, obtener CL:dist 1POS madre NX:coord CL:dist 1POS 'Cuando no agarrbamos nada [de presa], mi mam y mi pap' 26 eeta da iuattaaguet eeta da iuattaaguet as NX 3A esperar 'ellos as esperaban.' ana yepat 27 da e qata ana aaxaguilo da e a- na yepat qata a- na aaxaguilo NX adulto F CL:prox tipo.de.cactus NX:coord F CL:prox tipo.de.tuna 'Cuando madura el cactus y la tuna' ana da ami 28 qataq qataq a- na da ami NX:coord F CL:prox tipo.de.cactus 'y la otra tuna' 29 asotae a- so F CL:dist atoole -tae atoo DIM 3SG madre maye ndouo -le maye ndo DIM REL 3M traer [...] -uo DIR:adentro

ENTRE

taa padre

LA HISTORIA Y LA EXPERIENCIA

335

'esita mi mamita traa.' 30 Qalaxaye huooi na l at qalaxaye huoo -oi na l a NX:adversat EX PL CL:prox otro 'Pero tenamos otras comidas' nqajyii 31 na na nqaj CL:prox 3M agarrar, obtener 'esto es lo que traa mi papito.' 32 Tauga t- a 3A ir yiiyi qaim nache aacootac -uga yiiyi qaim nache - aacoo LOC:afuera DEM:hor estero NX 3A pescar so itoolec -i so ito DIR:abajo CL:dist 1POS padre qanqo -t qanPL 1PL.POS.INAL

qo comida

-yi PL.O?

-ole DIM

-c MASC

-tac ASP

'Se iba al estero y pescaba' na n aq 33 nmittaique nmittaique na n aq 3M buscar CL:prox pez, pescado 'buscaba peces' 34 ilalec ila 3A buscar ana huerae , nache ndoota -lec a- na huerae nache ndoo LOC:sobre F CL:prox vieja.del.agua NX 3M traer

-ta ASP

'encontraba la vieja del agua, entonces estaba trayendo' 35 nache ltaq sequeetac nache ltaq s- equee NX otra vez 1A comer

-tac ASP

'buscaba peces' 34 ilalec ila 3A buscar

336

'encontraba la vieja del agua, entonces estaba trayendo'

F L O R E N C I A C. T O L A

ana huerae , nache ndoota -lec a- na huerae nache ndoo LOC:sobre F CL:prox vieja.del.agua NX 3M traer
Y

PAOLA CNEO

-ta ASP

35 nache ltaq sequeetac nache ltaq s- equee NX otra vez 1A comer

-tac ASP

'y otra vez estbamos comiendo.'

36 Qaq Qaq aso atee nache da da ivita ivita ye noon noon ana queteec , nache 36 aso atee nache ye ana nache taxama taxama 36 Qaq aso atee nache da ivita queteec ye ,noon ana qu qaq nache a t - a atee da i vita ye noon a na queteec qaq a- so so atee nache nache da i vita ye noon a na queteec nache -axama axama qu qaq a- so atee nache da ivita ye noon t- a-a na NX:coord F F CL:dist CL:dist 1POS 3A DIR:hacia NX NX 3A 3A llegar.hasta llegar.hasta NX NX bueno, bueno, bien bien F CL:prox papa.del.agua papa.del.agua NX 1POS madre madre NX NX:coord NX NX bien 3A Fir ir CL:prox DIR:hacia NX:coord F CL:dist 1POS 3A llegar.hasta NX bueno, pa madre NX F NXCL:prox yi yi, nache qaim qaim yi qaim taxama na queteec yi yi nache qaim qaim yi qaim t- a -axama na queteec CL:horiz estero CL:horiz estero CL:horiz estero NX 3A ir DIR:hacia.el.agua CL:prox papa.del.agua 'Y mi mi mam, mam, cuando cuando estaba estaba buena buena [madura] [madura] la la papa papa acutica, acutica, entonces entonces ella ella se se iba iba al al estero' estero' 'Y 'Y mi mam, cuando estaba buena [madura] la papa acutica, entonces ella se iba al estero' 37 nache 37 nache nache nache NX NX nqattac nqattac nqat n qat 3M 3M sacar sacar anaana queteec anaana queteec 37 nache nqattac -tac tac anaana queteec anaana queteec nache nqat ASP ASP DEM:prox.F DEM:prox.F papa.del.agua papa.del.agua NX 3M sacar 'y sacaba esa papa.' nauane nauane nauane n auane 3M 3M encontrar encontrar da aacootac aye atee da aacootac taqaen nauane aye ateeaacootac 38 Qata da da aacoo -tac tac a a- ye ye atee da aacoo qata taqaen nauane da - atee aacoo NX F CL:horiz pescar ASP madre NX 3SG F encontrar CL:horiz 1POS 3SG pescar ASP 1POS NX:coord tambin 3M NX 3SGmadre pescar 'Y tambin pescaba mi mam' lapoto lapoto aaxaasheguem aso lapoto 39 n so l apoto so l-apoto -sheguem a- so n aaxaa lapoto CL:dist 3POS vestido CL:dist 3M 3POS doblar vestido DIR:arriba F CL:dist 3POS vestido 'arremangndose el vestido.' ana ana a aF F pogoxosoxoi pogoxosoxoi ndoota 40 Nataqaen na pogoxosoxoi na nataqaen pogoxosoxoi ndoo CL:prox bagre CL:prox bagre 3M traer tambin 'Tambin traa cascarudo' 41 da emaac da ema -ai NX seco ATR ana pogoxosoxoi -ta a- na pogoxosoxoi ASP F CL:prox bagre aye atee -tac a- ye atee ASP F CL:horiz 1POS madre anaana queteec -tac anaana queteec ASP DEM:prox.F papa.del.agua

estero'

'y sacaba sacaba esa esa papa.' papa.' 'y 38 38 Qata Qata qata qata NX:coord NX:coord taqaen taqaen taqaen taqaen tambin tambin

atee madre

'Y tambin tambin pescaba pescaba mi mi mam' mam' 'Y 39 n aaxaasheguem aaxaasheguem 39 n n aaxaa naaxaa -sheguem sheguem 3M doblar DIR:arriba 3M doblar DIR:arriba 'arremangndose el el vestido.' vestido.' 'arremangndose 40 Nataqaen 40 Nataqaen nataqaen nataqaen tambin tambin ndoota ndoota n doo ndoo 3M 3M traer traer aso aso a aF F

-ta ta ASP ASP

'Tambin traa traa cascarudo' cascarudo' 'Tambin da 41 da 41 da da NX NX emaac emaac ema ema seco seco

-ai ai ATR ATR

-c c MASC MASC

-c MASC

'cuando 'cuando se se secaba secaba [la [la laguna].' laguna].' 42 Deeda qadachoxoyec deeda qadachoxoyec DEM:vert 1PL.POS pobreza 'sta era nuestra pobreza' 43 deeda qadachoxoyec deeda qadachoxoyec DEM:vert 1PL.POS pobreza 'as era nuestra pobreza.'

'cuando se secaba [la laguna].'

42 Deeda qadachoxoyec deeda qadachoxoyec DEM:vert 1PL.POS pobreza 'sta era nuestra pobreza' 43 deeda qadachoxoyec deeda qadachoxoyec DEM:vert 1PL.POS pobreza 'as era nuestra pobreza.'

ENTRE

LA HISTORIA Y LA EXPERIENCIA

337

44 Nache seeso doce aos qoollaxa a em nache seeso doce aos qoollaxa a em NX DEM:dist 12 aos hace.tiempo, antes 1SG.PRON 'Entonces cuando tena doce aos' atee 45 nache sa noon aye nache sa noon a- ye atee NX enfermo F CL:horiz 1POS madre 'no estaba sana mi mam' atee 46 sa noon aye sa noon a- ye atee enfermo F CL:horiz 1POS madre 'no estaba sana mi mam.' 47 Nache saxague nache s- a -xa NX 1A ir PL.S da Bartolom de las Casas -gue da Bartolom de las Casas LOC:hacia CL:vert Bartolom de las Casas

'Entonces nos fuimos a Bartolom de las Casas' sheu 48 eda eda sheu DEM:vert norte 'all al norte.' 49 Sonaqtaague so- na -q 1A estar PL.S dos aos nmitaique -gue dos aos nmitaique LOC:hacia 2 aos 3M buscar

-ta ASP

-a LOC

'Estuvimos all dos aos buscando' ca lcaalaxa aye 50 imitataique qaratee imitataique ca lcaalaxa a- ye qar1POS.INAL buscar CL:aus 3POS vida F CL:horiz 1PL.POS 'estaba buscando la vida [la mejora] de nuestra madre' 51 naua na CL:prox iqa at -ua iqa a PLpc 1POS hermano it -t i PL adulto

atee madre

-t PL

'con mis hermanos mayores.' 52 Anacleto , Antonio Gmez , Abelardo Gmez , Vicente Gmez Anacleto Antonio Gmez Abelardo Gmez Vicente Gmez Anacleto Antonio Gmez Abelardo Gmez Vicente Gmez

51 naua na CL:prox

iqa at -ua iqa a PLpc 1POS hermano


Y

it -t i PL adulto

-t PL

F L O R E N C I A C. T O L A 338 'con mis hermanos mayores.'

PAOLA CNEO

52 Anacleto , Antonio Gmez , Abelardo Gmez , Vicente Gmez Anacleto Antonio Gmez Abelardo Gmez Vicente Gmez Anacleto Antonio Gmez Abelardo Gmez Vicente Gmez 'Anacleto, Antonio Gmez, Abelardo Gmez, Vicente Gmez' aqa aicpiolec 53 na na qa a CL:prox 3SG hermano 'ellos son mis hermanitos.' 54 Qanmittaique qanIMPERS 3M ca lcaalaxa aye atee mittaique ca lcaalaxa a- ye atee buscar CL:aus 3POS vida F CL:horiz 1POS madre

-ic DIM.PL

-pi PL

-ole DIM

-c MASC

'Se buscaba la vida de mi mam' 55 dos aos sonaqtaague dos aos so- na -q 2 aos 1A estar PL.S da Bartolom -gue da Bartolom LOC:hacia CL:vert Bartolom de las Casas

-ta ASP

-a LOC

'dos aos estuvimos all en Bartolom.' 56 Ime Ime qata ye qata ieguelqot maaxasaco ye iiguelaq aye qaratee 56 ieguelqot aye qaratee ye 56 Ime qata ieguelqot maaxasaco ye iiguelaq maaxasaco ye iiguelaq aye qaratee atee ye ime qata ye qata ieguel -q q -ot ot maaxasaco ye ye n n- iguelaq iguelaq a a- ye ye qarime ieguel maaxasaco qar atee ime qata ieguel -q -ot maaxasaco ye niguelaq a- ye qar1PL.POS madre CL:horiz NX NX:coord CL:horiz NX:coord 1M 1M regresar regresar PL.S PL.S LOC:debajo LOC:debajo con.razn con.razn NX NX 3M 3M regresar regresar F CL:horiz CL:horiz 1PL.POS NX NX NX:coord 1M regresar PL.S LOC:debajo con.razn F NX 3M regresar F madre CL:horiz 1PL.POS lhuennataxa iiguelaxague na Mala iiguelaxague na Mala .. na lhuennataxa iiguelaxague Mala . ye aye qaratee lhuennataxa huennat -axa axa iiguelaxa -gue gue na Mala lliiguelaxa na Mala l- huennat -axa iiguelaxa -gue na Mala atee huennat ye a- ye qar3POS pensar pensar NMZ 1M 1M regresar LOC:hacia LOC:hacia CL:prox CL:prox San San Carlos Carlos 3POS regresar pensar NMZ 1M regresar LOC:hacia CL:prox San Carlos madre CL:horiz NMZ F CL:horiz 1PL.POS 3POS 'Luego regresamos, con razn! que regresaba nuestra madre, su pensamiento regresaba a a San San Carlos.' Carlos.' 'Luego regresamos, con razn! que regresaba madre, su pensamiento regresaba 'Luego regresamos, connuestra razn! que regresaba nuestra madre, su pensamiento regresaba a San Carlos.' Qache 57 Qache 57 qache qache NX:result NX:result saqa apeco apeco ca logat saqa logat 57 Qache ca mashe saqa apeco ca logat saqa apeco ca ogat saqa qache apeco ca mashe llogat saqa apeco ca lCL:aus 3POS fin fin estar.cerca CL:aus estar.cerca NX:result ya 3POS estar.cerca CL:aus 3POS 'Haba sido sido que que ya ya estaba estaba cerca cerca su su fin.' fin.' 'Haba 'Haba sido que ya estaba cerca su fin.' 58 Nache Nache 58 nache nache NX NX na Mala na Mala 58 Nache nvi na Mala na Mala na nache Mala nvi na Mala CL:prox San San Carlos Carlos CL:prox NX 3M llegar CL:prox San Carlos 'Entonces lleg lleg a a San San Carlos' Carlos' 'Entonces 'Entonces lleg a San Carlos' nache 59 nache 59 nache nache NX NX satatoot aye atee satatoot atee aye atee 59 nache satatoot aye s atato ot a ye atee s- atato atee nache-ot s- atato a- ye -ot a- ye atee 1A estar.sentado estar.sentado LOC:debajo LOC:debajo F F CL:horiz CL:horiz 1POS 1POS madre 1A NX 1A estar.sentado LOC:debajo madre F CL:horiz 1POS madre 'y yo yo estaba estaba sentado sentado frente frente a a mi mi madre' madre' 'y 'y yo estaba sentado frente a mi madre' nvi nvi n - vi vi n3M llegar llegar 3M mashe mashe mashe mashe ya ya

atee madre

saba a San Carlos.'

ogat fin

isootai 60 isootai 60 60 isootai i- ota ota -i i i- -i ota 1M estar.en.posicin estar.en.posicin DIR:abajo DIR:abajo 1M 1M estar.en.posicin 'estaba sentado.' sentado.' 'estaba 61 Chaq eetec qomi 'estaba sentado.' oqta

-i DIR:abajo

da eraqhuec

59 nache satatoot nache s- atato NX 1A estar.sentado

aye atee -ot a- ye atee LOC:debajo F CL:horiz 1POS madre

'y yo estaba sentado frente a mi madre' 60 isootai i- ota 1M estar.en.posicin 'estaba sentado.'

ENTRE

LA HISTORIA Y LA EXPERIENCIA

339

-i DIR:abajo

61 Chaq eetec qomi oqta da eraqhuec chaq eetec qomi oqta da e- raqhuec INTERJ 1PL.PRON verdaderamente NX 1M estar.solo ' "Qu le vamos a hacer!, verdaderamente estaremos solos...".' 62 [ llora ] Qoue , sa daai da icuennataxa llora qoue sa daai da icuennat llora INTERJ dbil CL:vert 1POS pensar

-axa NMZ

'Qu lstima! muy dbil est mi sentimiento/pensamiento' sachegoqchiguia 63 chaaye ye chaaye ye s- chegoq - porque CL:horiz 1A provenir DIR:abajo 'porque de ah es de donde vengo' ye sachegoxosoqchiguia 64 qata qata ye s- chegoxosoqchigui NX:coord CL:horiz 1A provenir 'y de donde venimos' 65 aqa aicpiolec qa a 3SG hermano

-a LOC

- DIR:abajo

-a LOC

-ic DIM.PL

-pi PL

-ole DIM

-c MASC

'con mis hermanitos.' 66 Doonataxaatac d- oonataxaa 3A trabajar na alhua -tac na alhua ASP CL:prox tierra

'Trabajaba con la tierra' qaica ca lamaic 67 qalaq qalaq qaica ca lamaic NX:coord EX.NEG CL:aus 3POS gusto, sabor 'pero no tiene ms ganas.' qailotecot 68 Ye a em ye a em qaiNX 1SG.PRON IMPERS 3A aye qaratee -ot a- ye qarLOC:debajo F CL:horiz 1PL.POS

lot mirar

-ec LOC:sobre

atee madre

'Por eso estoy mirando a nuestra madre.'

340

F L O R E N C I A C. T O L A

PAOLA CNEO

69 Da mashena na eetec da mashena na eetec CL:vert ya CL:prox decir 'Esto es lo que pas...' deeda 70 nacheda nache da deeda NX CL:vert DEM:vert 'justo eso' 71 qa achigoxoigui qaachigoxo IMPERS 3SG salir de 'de donde salimos, esto...' nooita 72 Na na nooi CL:prox bueno, bien nache eeptac -ta nache eep ASP NX 1M cazar qataq doonataxaatac -tac qataq d- oonataxaa ASP NX:coord 3A trabajar na neena . [] -igui na neena LOC CL:prox DEM:prox

-tac ASP

'Los sanos mariscan y trabajan.' 73 enauac ntaunat enauac ntauan Q:todo 3M ayudar so qom -at so qom RECIP CL:dist toba

'Entre todos se ayuda la gente [qom]' huoo na neepet 74 na na huoo na neep CL:prox EX CL:prox 3POS cazar 'cuando hay presas, carne de and' 75 nache nacherat nache nacher NX 3M regalar, dar so qom -at so qom RECIP CL:dist toba maic lapat -et maic lNMZ avestruz, and, suri 3POS

apat carne

'entonces intercambia la gente.' 76 So aqa a Anacleto huoo na achiguii so qa a Anacleto huoo na - achi CL:dist 3SG hermano Anacleto EX CL:prox 3A traer 'Mi hermano Anacleto cuando consegua' 77 maic maic avestruz, and, suri 'and' 78 nache chochaq lacta nache chochaq lac NX no.ms se.desparrama nqaen na maic lapatcholqa -ta nqaen na maic lapatch ASP tambin CL:prox avestruz, and, suri 3POS carne

-gui LOC:adentro

-i DIR:abajo

-olqa DIM.PLpc

77 maic maic avestruz, and, suri 'and' 78 nache chochaq lacta nache chochaq lac NX no.ms se.desparrama

ENTRE

LA HISTORIA Y LA EXPERIENCIA

341

nqaen na maic lapatcholqa -ta nqaen na maic lapatch ASP tambin CL:prox avestruz, and, suri 3POS carne

-olqa DIM.PLpc

'entonces reparta todo, carnecitas de and.' na dapic , teesaxaltaa llii 79 Qataq qataq na dapic teesaxaltaa lNX:coord CL:prox miel abeja casera (reina) 3POS 'Y tambin la miel, cuando se traa miel de abeja' na nhuo 80 nache qalota nache qalota na nNX Q:muchos CL:prox 4POS qalaxaye choche qapiolec huo qalaxaye choche qapi parientes NX:adversat solamente ser.chico na qandouo lii na qando jugo CL:prox 2PL.M traer

-uo DIR:adentro

-ole DIM

-c MASC

'y haba muchos parientes, pero solamente [se reparte] un poquito' 81 ye enauac dequeetac ye enauac d- equee NX Q:todo 3A comer na nqa aecpi -tac na nqa a ASP CL:prox 4POS hermano . [] -ec DIM.PL -pi PL

'por eso todos los hermanitos coman.' a em i so qaca aso atee nache ndoteec itaa 82 Nache so nache so a em i so qaca a- so atee nache ndoteec iNX CL:dist 1SG.PRON adulto CL:dist EX.NEG F CL:dist 1POS madre NX estar.solo 1POS 'Y cuando yo madur no estaba mi mam, entonces estaba solo mi pap' 83 qataq so mi cuado qataq so mi cuado NX:coord CL:dist mi cuado 'y mi cuado' allii Roberto , Roberto Snchez 84 so so allii Roberto Roberto Snchez CL:dist 3SG cuado Roberto Roberto Snchez 'mi cuado Roberto, Roberto Snchez' aso aqa a maye lhua 85 qataq qataq a- so qa a maye lNX:coord F CL:dist 3SG hermano REL 3POS lenaxat Saturnina Gmez hua lenaxat Saturnina Gmez esposa 3POS nombre Saturnina Gmez

taa padre

'y mi hermana, que era su esposa, se llamaba Saturnina Gmez.' itaa 86 Ico ico iparece 1POS so Roberto Snchez taa so Roberto Snchez padre CL:dist Roberto Snchez

'Parece mi pap Roberto Snchez' 87 chaaye mashe sa naloguet chaaye mashe sa nalo porque ya NEG 3M ?? da iipiaxac -guet da ipi LOC:enfrente CL:vert 1M cazar so itaa -axac so iNMZ CL:dist 1POS

taa padre

itaa 86 Ico ico iparece 1POS

so Roberto Snchez taa so Roberto Snchez padre CL:dist Roberto Snchez


Y

F L O R E N C I A C. T O L A 342 'Parece mi pap Roberto Snchez'

PAOLA CNEO
so itaa -axac so iNMZ CL:dist 1POS

87 chaaye mashe sa naloguet chaaye mashe sa nalo porque ya NEG 3M ??

da iipiaxac -guet da ipi LOC:enfrente CL:vert 1M cazar

taa padre

'porque ya no poda ms cazar mi pap.' laronaxanec lenaxat Ico 88 Nache so nache so laronaxanec lenaxat Ico NX CL:dist 3POS yerno 3POS nombre Ico 'Y su yerno se llamaba Ico' seeso 89 Ico lenaxat Ico lenaxat seeso Ico 3POS nombre DEM:dist 'Ico era el nombre de se' 90 qarallii qar1PL.POS eco qartaa allii eco qarcuado parece 1PL.POS

taa padre

'nuestro cuado parece nuestro padre.' 91 Nache jec nache jec NX irse 'Entonces se iba' 92 tacheguingui t- achegui 3A ir.derecho.hasta 'cruzaba a Riacho de Oro' 93 nache sonaqtoot nache so- na NX 1A estar so qarallii -ot so qarLOC:debajo CL:dist 1PL.POS na Riacho de Oro -ngui na Riacho de Oro LOC:lquido CL:prox Riacho de Oro

-q PL.S

-to ASP

allii cuado

'y estbamos bajo el cuidado de nuestro cuado' so qomi deloctapegueleguete 94 nacheso nache so so qomi d- eloc -tapegue NX CL:dist CL:dist 1PL.PRON 3A luchar ASP 'y l era el que estaba luchando por nosotros.' 95 Nache secaattague nache s- ecaat NX 1A seguir so allii -gue so allii LOC:hacia CL:dist 3SG cuado

-lec LOC:sobre

-te PL.O

-ta ASP

'Entonces iba siguiendo a mi cuado' 96 a em apaxaguenec a em apaxaguen 1SG.PRON 3SG ensear na n aq -ec na n aq LOC:sobre CL:prox pez, pescado

NX

3M

regalar, dar

RECIP CL:dist toba

Nache secaattague so allii 95 'entonces intercambia la gente.' nache s- ecaat -ta -gue so allii NX 1A seguir ASP LOC:hacia CL:dist 3SG cuado 'Entonces iba siguiendo a mi cuado' 96 a em apaxaguenec a em apaxaguen 1SG.PRON 3SG ensear 'l me enseaba a pescar' 97 da sa en da s- a en NX 1A saber 97 saber' da sa en 'a da s- a en NX 1A saber iqat 98 nache nache i'a saber' NX 1M

ENTRE

LA HISTORIA Y LA EXPERIENCIA

343

na n aq -ec na n aq LOC:sobre CL:prox pez, pescado

da nainaguec qat da nainagu sacar NX 3POS morder, picar

na n aq -ec na n aq NMZ CL:prox pez, pescado

aq aq ez, pescado

iqat 98 nache nainaguec na n aq 'cmo sacar los pecesda cuando pican.' nache i- qat da nainagu -ec na n aq NX 1M sacar NX 3POS morder, picar NMZ CL:prox pez, pescado soxoraic so allii 99 Nache eetae da nache eetae da cuando soxo pican.' -rai -c so allii 'cmo sacar los peces as CL:vert amable ATR MASC CL:dist 3SG cuado Nache eetae da misoxoraic so allii 99 siempre 'Y era bueno cuado' nache eetae da soxo -rai -c so allii as CL:vert amable ATR MASC CL:dist saishet da nache eetae da sa aua 3SG 100 am aten cuado ana checna saishet nache eetae da sa au- a aten a- na checna 'Y siempre era bueno mida cuado' 2SG.PRON NEG NX as NX NEG 2A saber F CL:prox flecha am saishet nache eetae da sa '100 "Vos, que no sea que noda conozcas la flecha' saishet da nache eetae da sa 2SG.PRON NEG NX as NX NEG huoo ca a alec 101 aqto qom aqto huoo la caflecha' a' "Vos, que qom no sea que no conozcas NX:fin entonces, despus EX CL:aus 2POS aua aten ana checna au- a aten a- na checna 2A saber F CL:prox flecha ale hijo -c MASC -c MASC

lii uado

ana checna a- na checna F CL:prox flecha

aqto qom a alec 101 cuando 'as tengas tus hijos' huoo ca aqto qom huoo ca aale entonces, despus EX CL:aus 2POS hijo NX:fin ca arhua axac 102 huoo catengas ar - hijos' hua - axac 'ashuoo cuando tus EX CL:aus 2POS esposa NMZ ca tuarhua axac 102 huoo 'cuando tengas matrimonio' huoo ca arhua - axac EX CL:aus 2POS esposa NMZ deeda nainaguec 103 nache aua aten nache au- tu a matrimonio' aten deeda nainagu 'cuando tengas NX 2A saber DEM:vert 3POS morder, picar

, qome sa aqouat aca arhua -ec qome sa aqouat a- ca arhua NMZ entonces, despus NEG 3SG tener.hambre F CL:aus 2POS esp

auaconocers aten deeda nainaguec , qome tu esposa.' sa aqouat aca arhua 103 nache vos , qome sa aqouat aca la arhua 'entonces forma de pescar, entonces no tendr hambre nache -ec qome sa aqouat a- ca arhu qome sa aqouatau- aa-aten cadeeda ar- n- hua ainagu DEM:vert 3POS morder, picar NMZ entonces, despus NEG 3SG tener.hambre F CL:aus 2POS esp 2A saber entonces, despus NEG 3SG NX F CL:aus 2POS esposa tener.hambre 'entonces vos conocers la forma de pescar, entonces no tendr hambre tu esposa.'

hambre tu esposa.'

344

F L O R E N C I A C. T O L A

PAOLA CNEO

104 Qataq da anqat na teesaxaltaa qataq da an qat na teesaxaltaa NX:coord NX 2M sacar CL:prox abeja casera (reina) 104 Qataq da anqat teesaxaltaa 'Y que saques miel de abeja' na qataq da an qat na teesaxaltaa NX:coord NX 2M sacar CL:prox abeja casera (reina) nqataguec 105 eeta dam

104 Qataq da na -guec teesaxaltaa eeta da miel -manqat qata 'Y que saques denabeja' qataqNX da an3M qatsacar na ?? teesaxaltaa as FOC NX:coord NX 2M sacar CL:prox abeja casera (reina) eeta dam 105 '-as hay que sacar-' nqataguec da miel -m de n- abeja' qata -guec 'Y eeta que saques as NX FOC 3M sacar ?? qome oqouat ca sa arhua oqouat qataq 106 aqto sa ca a alec eeta dam nqataguec 105 hay aqto sa qome oqouat ca sa arhua oqouat qataq ca aale -c '-as que sacar-' eeta NEG da 3SG -m ntener.hambre qata -CL:aus guec 2POS esposa NX:coord CL:aus 2POS hijo MASC entonces, despus NEG 3SG tener.ham NX:fin as sa NX FOC 3M sacar ?? aqto oqouat arhua qataqhambre' 106 ca a alec qome sa oqouat qome sa tuoqouat a alec 'para que no tenga hambre esposaca y tus hijos tampoco tengan aqto sa sacar-' oqouatca arhua qataq ca aale -c qome sa oqouat qome sa oqouat aale -c '-as hay que CL:aus 2POS esposa NX:coord CL:aus 2POS hijo MASC entonces, despus NEG 3SG tener.ham NX:fin NEG 3SG NEG tener.hambre despus :aus 2POS hijo MASC 3SG tener.hambre chaaye aua aten 107 entonces, neenaua am sachaxanalo nagui qome aqto sa oqouat arhua qataq 106 ca a alec qome sa oqouat chaaye - sa a atenoqouat neena -tus ua hijos am s- tengan achaxana -lo nagui 'para que noau tenga hambre tu esposa yca tampoco hambre' 'a alec aale -c qome - DEM:prox oqouat ca aqto 2A sa sa oqouat arhua qataq ca aale -c qome sa oqouat porque PLpc 2SG.PRON 1A mostrar PL.O ahora saber despus NEG 3SG NEG aten CL:ausam 2POS esposa NX:coord CL:aus nagui 2POS hijo MASC entonces, tener.hambre NX:fin 3SG tener.hambre 2POS hijo MASC entonces, despus NEG 3SG tener.ha 107 chaaye aua neenaua sachaxanalo nagui 'porque sabrs esto que te mostr hoy ' chaaye autenga - a hambre aten neena ua s- tengan achaxana -lo nagui -lo nagui 'para que no tu esposa -y tus am hijos tampoco hambre' porque 2A PL.O ahora saber DEM:prox PLpc 2SG.PRON 1A mostrar PL.O ahora qarallii 108 so nagui chaaye aua aten neenaua am sachaxanalo nagui 107 so qar -esto allii 'porque sabrs que te mostr hoy ' nagui chaaye1PL.POS au- a aten neena -ua am s- achaxana -lo nagui CL:dist cuado ahora porque PL.O ahora 2A saber DEM:prox PLpc 2SG.PRON 1A mostrar so qarallii 108 '[deca] nuestro cuado.' so sabrs qar- esto que allii 'porque te mostr hoy ' CL:dist 1PL.POS cuado a em qa apaxaguenec da qaicanapec 109 Ime qataq ana hualliquiaxa so nuestro qarallii 108 ime qataq a em qaapaxaguen -ec da qaicanap -ec a- na hualliquiaxa '[deca] cuado.' so NX:coord qar- 1SG.PRON allii IMPERS 3SG ensear NX LOC:sobre NX IMPERS 3A perseguir LOC:sobre F CL:prox carpincho CL:dist 1PL.POS emcuado Ime ana qataq hualliquiaxa qa hualliquiaxai apaxaguenec da qaicanapec 109 a qaicanapec anaensearon 'Despus tambin a me a perseguir carpincho' -ec ime -ec a- na qataq hualliquiaxa aa-em na qa- hualliquiaxai apaxaguen -ec da qaicanap a qaicanap'[deca] nuestro cuado.' NX LOC:sobre NX:coord 1SG.PRON IMPERS 3SG ensear LOC:sobre NX IMPERS 3A perseguir LOC:sobre F CL:prox carpincho NX IMPERS 3A perseguir F CL:prox carpincho naatet , pioq 110 qaipaaxaashiguem aicanapec Ime qataq a ensearon em hualliquiaxai qa aapaxaguenec da qaicanapec 109 ana hualliquiax qa - tambin iana - me paaxaa -shiguem n- carpincho' aatet pioq 'Despus perseguir ec a- na aicanap ime qataq a em hualliquiaxai qaapaxaguen -ec da qaicanap -ec a- na hualliquiax IMPERS 3A estar DIR:arriba 3POS presa perro MPERS 3A perseguir110 LOC:sobre F CL:prox carpincho NX NX:coord 1SG.PRON IMPERS naatet 3SG ensear LOC:sobre NX IMPERS 3A perseguir LOC:sobre F CL:prox carpincho qaipaaxaashiguem , pioq 'mandando arriba [persiguiendo] a las presas, con perros' qaipaaxaa -shiguem naatet pioq 'Despus tambin me ensearon a perseguir carpincho' IMPERS 3A estar DIR:arriba 3POS presa perro 110 qaipaaxaashiguem naatet , pioq 'mandando arriba [persiguiendo] a las presas, con perros' qaipaaxaa -shiguem naatet pioq IMPERS 3A estar DIR:arriba 3POS presa perro 'mandando arriba [persiguiendo] a las presas, con perros'

ENTRE
111 noodaxasom ana 111 noodaxasom ana nood -axasom anood -axasom a3M traer DIR F 3M traer DIR F '[as] traen a los carpinchos.' '[as] traen a los carpinchos.'

LA HISTORIA Y LA EXPERIENCIA

345

hualliquiaxai 111 noodaxasom ana hualliquiaxai hualliquiaxai na hualliquiaxai ood -axasom a- na hualliquiaxai na n- hualliquiaxai CL:prox carpincho 3M carpincho traer DIR F CL:prox carpincho CL:prox '[as] traen a los carpinchos.'

eso sauoqtaa eso s- auo C DEM:dist 1A estar

qomi souaqtaa 112 qaq qaq som qomi souaqtaa 112 qaq qomi souaqtaa 112 qaq qaq som qaq qomi s- oua -q -ta -a qaq so - oua so -q qaq qomi s- oua qaq -q -qomi ta -a sqaq NX:coord 1PL.PRON 1A estar PL.S ASP LOC NX:coord CL:dist 1PL.PRON estar CL:dist PL.S NX:coord 1PL.PRON 1A estar NX:coord PL.S ASP LOC 1A NX:coord qaraadaxanaqte ana . qaraadaxanaqte qaraadaxanaqte . -aqte -aadaxan a a- na -q qar qar- -aqte aadaxan -aqte qar- -ta aadaxan 1PL.POS jabalina, INSTR PL.S ASP LOC F horquilla, CL:prox lanza 1PL.POS 1PL.POS jabalina, horquilla, lanza INSTR jabalina, horquilla, lanza INSTR

-m ta --m FOC ASP FOC .

ana eso sauoqtaa som eso sauoqtaa eso qaq sauoqtaa ana -ta -a a- na eso s- auo -q -a qaq so eso -a sa - - auo eso s- auo -q -m -ta na DEM:dist 1A estar PL.S ASP LOC F CL:pro LOC NX:coord CL:distPL.S FOCASP DEM:dist DEM:dist 1A estar LOC 1A F estar CL:pr

Y nosotros junto con mi cuado agarramos nuestras lanzas.' nosotros junto con lanzas.' mi cuado agarramos nuestras lanzas.' Y nosotros junto con mi cuado Y agarramos nuestras 113 Nache eco sa renagaxan 113 Nache eco sa renagaxan 113 Nache eco sa renagaxan nache eco sa r- enag -axan nache eco sa r- enag nache eco -axansa r- enag NX parece NEG 3A morder, picar DTR NX NX parece NEG 3A morder, picar parece DTR NEG 3A morder, picar 'Y parece que no va a morder' 'Y parece que no va a morder' 'Y parece que no va a morder' taqaen 114 qamaq taqaen 114 qamaq qamaq taqaen qamaq taqaen NX:adversat tambin NX:adversat tambin 'sin embargo tambin' 'sin embargo tambin' 115 ishet da sa iyacnapec 115 ishet da sa iyacnapec ishet da sa iyacnapec ishet da sa iyacnapec poder NX maltratar poder NX maltratar 'puede maltratar[nos].' 'puede maltratar[nos].' 116 Chaaye ... 116 Chaaye ... chaaye chaaye porque porque 'Porque...' 'Porque...' taqaen 114 qamaq qamaq taqaen NX:adversat tambin 'sin embargo tambin' 115 ishet da sa iyacnapec ishet da sa iyacnapec poder NX maltratar 'puede maltratar[nos].' 116 Chaaye ... chaaye porque 'Porque...'

-axan DTR

117 negueto na ... negueto na esteee... 'esteee...' 118 huoo da lhuogoxo so naaq qanache huaigui da ipiaxac huoo da lhuogoxo so naaq qanache hua -igui da iipi -axac EX CL:vert 3POS preocupacin CL:dist da entonces estar LOC CL:vert cazar NMZ 'En esos das l se preocupaba, entonces estaba dentro de la marisca [cazaba]' 119 qanache taigui qanache t- a entonces 3A ir 'entonces cazaba' da ipiaxac -igui da iipi -axac LOC CL:vert cazar NMZ

346

118 huoo da lhuogoxo so naaq qanache huaigui da ipiaxac huoo da lhuogoxo so naaq qanache hua -igui da iipi -axac EX CL:vert 3POS preocupacin CL:dist da entonces estar LOC CL:vert cazar NMZ 'En esos das l se preocupaba, entonces estaba dentro de la marisca [cazaba]' da ipiaxac -igui da iipi -axac LOC CL:vert cazar NMZ

F L O R E N C I A C. T O L A

PAOLA CNEO

119 qanache taigui qanache t- a entonces 3A ir 'entonces cazaba'

noonatac 120 Qaica ca qaica ca noonatac EX.NEG CL:aus 4POS trabajo 'no haba trabajo' ipiaxac qanache taigui 121 da da iipi -axac qanache ta CL:vert cazar NMZ entonces 3A ir 'de la cacera entonces estaba dentro.' allii soxonaxanaq 122 Nache so nache so allii s- oxonaxana NX CL:dist 3SG cuado 1A cazar 'Entonces con mi cuado fuimos a cazar' 123 aqataxai a- qat 1M sacar ana hualliquiaxai -i a- na hualliquiaxai DIR:abajo F CL:prox carpincho

-igui LOC

-q PL.S

-q PL.S

'agarramos un carpincho.'
124 Nllitaai so hualliquiaxai qache mashe saqa apeco nllitaai so hualliquiaxai qache mashe saqa apeco 3M sujetar CL:dist carpincho NX:result ya estar.cerca 'l sostena el carpincho, haba sido que ya estaba cerca.' 125 Sheguenaata sheguena -a irse LOC so qanpon -ta so qanpon LOC:al.otro.lado CL:dist 2PL.M garrote

'Me fui a buscar nuestro garrote' inac so hualliquiaxai , a em 126 nache a em achangui nache a em inac so hualliquiaxai a em acha NX 1SG.PRON 3A morder, picar CL:dist carpincho 1SG.PRON 3SG poner 'y me mordi el carpincho, me meti en el agua.' 127 iqapectapigui un mes i- qapec -tapigui un mes 1M gatear ASP 1 mes 'Estuve gateando un mes' 128 qaica qaica ca ca a oqnaxac a oqn etaxat . [...] -ngui etaxat LOC:lquido agua

-axac

'Me fui a buscar nuestro garrote' inac so hualliquiaxai , a em 126 nache a em achangui nache a em inac so hualliquiaxai a em acha NX 1SG.PRON 3A morder, picar CL:dist carpincho 1SG.PRON 3SG poner 'y me mordi el carpincho, me meti en el agua.' 127 iqapectapigui un mes i- qapec -tapigui un mes 1M gatear ASP 1 mes 'Estuve gateando un mes' a oqnaxac 128 qaica ca qaica ca a oqn EX.NEG CL:aus 1POS.INAL ?? 'no tena movimiento.' achoxoyec 129 Yiiyi yiiyi achoxoyec DEM:hor 3SG pobreza 'sta era mi pobreza.' sa sauatton aca hospital so naaq 130 Nache a em nache a em sa s- auatton a- ca hospital so naaq NX 1SG.PRON NEG 1A conocer F CL:aus hospital CL:dist da 'Y yo no conoca el hospital en aquel tiempo' 131 souaigui s- oua 1A estar da i ipiaxac , a em iqueemaqchet -igui da i iipi -axac a em iqueem LOC CL:vert CL:trid cazar NMZ 1SG.PRON 1POS sufrir aso hualliquiaxai -aqchet a- so hualliquiaxai CAUS F CL:dist carpincho etaxat . [...] -ngui etaxat LOC:lquido agua

ENTRE

LA HISTORIA Y LA EXPERIENCIA

347

-axac NMZ

'estaba dentro de la marisca, me hiri el carpincho.' 132 Da ltaaraic da ltaa CL:vert 3POS padre 'Grande era mi carencia!' ca iua axac 133 Saxanaqca saxanaxa ca ca iua todava CL:aus CL:aus 1POS esposa 'No estaba casado' ca 134 saxanaqca icooxoc saxanaxa ca ca icoo todava CL:aus CL:aus 1POS dar.a.luz 'no tena hijos.' neena seuennate 135 Qaq ataqta eco huoo da nagui da eco saquico qaq neena s- euennate ataqta eco huoo da nagui da eco sa- quico NX:coord DEM:prox 1A pensar.en realmente parece EX NX ahora NX parece 1A estar.triste 'Y recuerdo eso, realmente parece que ahora, parece que estoy triste.' 136 chaaye saquico chaaye ataqta ltaaraic chaaye sa- quico chaaye ataqta ltaa porque 1A estar.triste porque realmente 3POS padre deeda queejnaxac -c deeda queejn -axac MASC DEM:vert sufrir NMZ achoxoyec -c achoxoyec MASC 3SG pobreza

-rai ATR

- axac NMZ

-xoc NMZ

-rai ATR

'no tena hijos.' neena seuennate 135 Qaq ataqta eco huoo da nagui da eco saquico qaq neena s- euennate ataqta eco huoo da nagui da eco sa- quico NX:coord DEM:prox 1A pensar.en realmente parece EX NX ahora NX parece 1A estar.triste

348

'Y recuerdo eso, realmente parece que ahora, parece que estoy triste.' deeda queejnaxac -c deeda queejn -axac MASC DEM:vert sufrir NMZ

F L O R E N C I A C. T O L A

PAOLA CNEO

136 chaaye saquico chaaye ataqta ltaaraic chaaye sa- quico chaaye ataqta ltaa porque 1A estar.triste porque realmente 3POS padre 'Porque estoy triste porque muy grande era ese sufrimiento' 137 maye sividaxaguec maye si- vida REL 1A llegar.hasta 'el que alcanzamos' 138 138 seeso seeso naaq naaq seeso seeso naaq naaq DEM:dist DEM:dist da da 'ese 'ese da.' da.' 139 Qa oqtegue oqtegue 139 Qa qa qa oqtegue oqtegue pasa.el.tiempo pasa.el.tiempo la colimba la colimba la servicio.militar 138 seeso naaq seeso naaq DEM:dist da 'ese da.'

-rai ATR

-xa PL.S

-guec ??

nache so qotaigui na la colimba nache ivireega ivireega qotaigui na ivireega 139 Qa oqtegueso nache so qotaiguila colimba na la colimba nache i vireega so qo t a igui na la nache ivireega qoi-t- a so -igui na la colimba colimba qa oqtegue so nache vireega qot- a -igui na la colimba NX CL:dist IMPERS 3A LOC la servicio.militar NX 3A 3A llegar.hasta llegar.hasta CL:dist 3A ir ir CL:dist LOC CL:prox CL:prox NX IMPERS 3A llegar.hasta IMPERSla servicio.militar 3A ir LOC CL:prox la servicio.militar pasa.el.tiempo 'Despus lleg de entrar al militar' 'Despus de de mucho mucho tiempo, tiempo, lleg el el momento momento de entrar lleg al servicio servicio militar' 'Despus de mucho tiempo, el momento de entrar al servicio militar'

saigui huataxanaq 140 nache a a em em saigui 140 nachena na 140 nache a em huataxanaq saigui na huataxanaq nache a em s a igui na huataxan -aq nache a em s- a nache -igui na a em huataxan s- a -igui-aq na huataxan NX 1A ir LOC vigilar, esperar AG NX 1SG.PRON LOC CL:prox CL:prox vigilar, 1SG.PRON 1A ir NX 1A esperar ir LOCAG CL:prox vigilar, esperar 1SG.PRON 'entonces 'entonces yo yo entr entr al al cuartel.' cuartel.' 'entonces yo entr al cuartel.' 141 Qaq 141 Qaq qaq qaq NX:coord NX:coord a aq a a em em aq141 Qaq a em em a huegaqaic huegaqaic em aq a em aq a em --ai a em aq qaq a em a huegaq huegaq aq ai em todava 1SG.PRON arisco ATR 1SG.PRON arisco todava ATR 1SG.PRON todavaNX:coord 1SG.PRON 1SG.PRON so naaq naaq a em so huegaqaic --c so naaq naaq -ai a cem so huegaq MASC da MASC CL:dist CL:dist da ATR arisco 1SG.PRON

-aq AG

so naaq -c so naaq MASC CL:dist da

'Y tiempo.' 'Y yo yo todava todava era era arisco arisco en en ese ese tiempo.' 'Y yo todava era arisco en ese tiempo.' aten na na doqshe ,, oqooye huac 142 Sa qaiuatteguet qaiuatteguet na doqshe oqooye huac da da sa sa sa 142 Sa sa na da sa sa na doqshe , aten oqooye huac 142 Sa qaiuatteguet sa s a aten na qa i uataa guet na doqshe oqooye huac da sa sa qaiuataasa qa- -guetina doqshe huac da sa s- oqooye a aten huac na da sa suataa -guet na oqooye doqshe NEG CL:prox esperar LOC:enfrente CL:prox blanco, no casi NX NEG saber por NEG IMPERS IMPERS 3A 3A vigilar, vigilar,NEG esperar LOC:enfrente CL:prox blanco, no indgena indgena CL:prox casi no NX NEG 1A CL:prox por eso eso 1A por saber IMPERS 3A vigilar, esperar LOC:enfrente blanco, indgena NX NEG 1A eso casi doqshe laaqtac .. [] [] sa aten na laaqtac doqshe , oqooye huac da sadoqshe laaqtac . [] doqshe laaqtac aaqtac s- a aten na loqooye huac da sadoqshe doqshe laaqtac blanco, no indgena 3POS idioma blanco, indgena 3POS palabra, palabra,no idioma CL:prox blanco, indgena 3POS palabra, idioma 1A no saber por eso casi NX NEG 'No por no conoca el espaol.' 'No nos nos mezclamos mezclamos con con los los blancos, blancos, por eso eso casi casi no los conoca el idioma idioma espaol.' 'No nos mezclamos con blancos, por eso casi no conoca el idioma espaol.' 143 ai Nache sividauaa 143 Nache sividauaa aisividauaa cuartel cuartel ,, saigui saiguiai 143 Nache nache s vidaua a a i cuartel -- a nache s- vidaua -nache a a- s- i vidaua cuartel s s a-a NX 1A F CL:trid cuartel 1A ir NX 1A llegar.hasta llegar.hasta LOC LOC F CL:trid cuartel 1A NX 1A llegar.hasta LOC ir F -aq AG na huataxanaq na cuartel huataxanaq , saigui na huataxanaq --igui na huataxan -aq igui na cuartel huataxan i s- a -igui-aq na huataxan LOC CL:prox vigilar, esperar AG LOC CL:prox vigilar, CL:trid cuartel 1A esperar ir LOCAG CL:prox vigilar, esperar

-aq AG

ataxanaq ataxan ilar, esperar

'Entonces estuve 'Entonces llegu llegu al al cuartel, cuartel, 'Entonces estuve de de soldado' soldado' llegu al cuartel, estuve de soldado'

ENTRE
144 siete meses siete meses 7 mes qanqoshaxanec qanIMPERS 3M sootaigui s- oo 1A estar.en.posicin qosh retroceder -axan CAUS

LA HISTORIA Y LA EXPERIENCIA

349

-ta ASP

na huataxanaq -igui na huataxan LOC CL:prox vigilar, esperar . []

, ime qaq a em -aq ime qaq a em AG NX NX:coord 1SG.PRON

-ec LOC:sobre

'Siete meses estuve adentro como soldado, despus entonces me dieron de baja [me hicieron retroceder]' 145 Nache secoleetac nache se- colee NX 1A girar

-tac ASP

'Entonces estuve andando por todos lados' 146 secoleetac se- colee 1A girar

-tac ASP

'andando por todos lados' 147 nache huoo sotae nache huoo so NX EX CL:dist alec -tae DIM 1POS lenaxat Juan -c lenaxat Juan MASC 3POS nombre Juan

ale hijo

'entonces tuve un hijito llamado Juan.' seeso Juan so aq qapiolec 148 qaq qaq seeso Juan so aq qapi NX:coord DEM:dist Juan CL:dist todava ser.chico 'Y Juan era todava chiquitito' 149 nache saigui nache s- a NX 1A ir ai cuartel -igui a- i cuartel LOC F CL:trid cuartel

-ole DIM

-c MASC

'cuando me fui al cuartel' 150 nache coou nache coou NX INTERJ 'entonces uy!' 151 sa daai na naaq sa daai na naaq dbil CL:prox da 'fue dbil un da' 152 alole alo mujer da eco n at -le da eco nat DIM NX parece 3M juntarse.com

'la mujercita con la que -parece- nos juntamos'

'entonces uy!' 151 sa daai na naaq sa daai na naaq dbil CL:prox da 'fue dbil un da'

350

F L O R E N C I A C. T O L A

PAOLA CNEO

152 alole alo mujer

da eco n at -le da eco nat DIM NX parece 3M juntarse.com

'la mujercita con la que -parece- nos juntamos' 153 nache ... nache NX 'entonces...' 154 nache dalaxaic nache dal -ax NX verde NMZ so lataxaua -c so lataxa MASC CL:dist 3POS par, igual

-ai ATR

-ua compaero

'entonces tuvo una nueva pareja.' asotae 155 Nachi iauane nachi i- auane a- so NX 1M encontrar F CL:dist maye nache aataxatague -tae maye nache a- ataxa -ta DIM REL NX 1M hablar ASP

-gue RECIP

'Y yo me encontr con ella y estbamos conversando' 156 nache sheeta nache sheeta NX decir 'y le dije:' 157 am qom huoo ca dalaxaic am qom huoo ca dal -ax 2SG.PRON toba EX CL:aus verde NMZ arataxala qalaxaye aua amaxateec -c arataxala qalaxaye au- a amaxat MASC 2POS jefe NX:adversat 2A cuidar

-ai ATR

achoxoren -eec a- choxoren LOC:sobre 2A tener.compa

achoxoren axaye aua amaxateec 157 am tens tu qom huoo capero tenes dalaxaic aua amaxateec ' Vos nuevo jefe, que cuidarlo bien, tensarataxala que quererlo' qalaxaye -eec a- huoo choxoren axaye au- a amaxat am qom ca dal -ax -ai -c arataxala qalaxaye au- a amaxat 2A ca adversat 2A cuidar 158 LOC:sobre 2SG.PRON toba EXtener.compasin CL:aus verde NMZqome ATR MASC 2POS jefe NX:adversat 2A cuidar aqto huoo a alaqpi ca jefe,a - tenes alaq -pi qome ' Vos aqto tens huoo tu nuevo pero que cuidarlo bien, tens que quererlo' NX:fin EX CL:aus 2POS hijo PL entonces, despus 158 aqto ca a alaqpi 'para que huoo tengas tus hijos en el futuro.' qome aqto huoo ca aalaq -pi qome EX CL:aus 2POS hijo NX:fin PL entonces, despus Ime nache 159 'paraime que nache tengas tus hijos en el futuro.' NX NX Ime nache 159 'Despus entonces' ime nache NX so NX itaa 160

achoxoren -eec a- choxoren LOC:sobre 2A tener.compas

mashe sa nooilec so entonces' itaa mashe sa nooi 'Despus CL:dist 1POS padre ya NEG bueno, bien

-lec LOC:sobre

160 so itaa mashe sa nooilec 'mi pap ya no estaba sano' so itaa mashe sa nooi -lec CL:dist 1POS padre ya NEG bueno,so bien qarallii LOC:sobre sonaqtoot Roberto Snchez 161 s- ya ona -q sano' -to -ot so qarallii Roberto Snchez 'mi pap no estaba 1A estar PL.S ASP LOC:debajo CL:dist 1PL.POS cuado Roberto Snchez

'para que tengas tus hijos en el futuro.' 159 Ime nache ime nache NX NX 'Despus entonces' 160 so itaa so iCL:dist 1POS mashe sa nooilec taa mashe sa nooi padre ya NEG bueno, bien

ENTRE

LA HISTORIA Y LA EXPERIENCIA

351

-lec LOC:sobre

'mi pap ya no estaba sano' 161 sonaqtoot s- ona 1A estar so qarallii -ot so qarLOC:debajo CL:dist 1PL.POS Roberto Snchez allii Roberto Snchez cuado Roberto Snchez

-q PL.S

-to ASP

'estbamos bajo el cuidado de nuestro cuado Roberto Snchez.' qom l axanataxanaxac 162 Ico na Ico na qom laxanat -axan Ico CL:prox toba 3POS llamar DTR 'La gente lo llamaba Ico' 163 sonaqtasop s- ona -q 1A estar PL.S

-axac NMZ

-ta ASP

-sop LOC:debajo

'estbamos bajo su cuidado.'

164 Sonaqtaa netaa ye Riacho de Oro qaq yi Riacho de Oro aq 164 Sonaqtaa ye Riacho Riacho deaq Oro qaq Riach 164 Sonaqtaa ye Riacho de Oro qaq yi de Oro netaa yi s- ona -q -ta - -a ye neta - Riacho de Oro qaq yi Riacho de Oro aq s-a ona -qRiacho -ta - qaq -a ye Riacho Riacho deaq Oro qaq yi s- ona -q -ta - ye de Oro yi de Oro neta - Riach 1A estar PL.S ASP DIR:abajo LOC CL:horiz Riacho de Oro NX:coord CL:horiz Riacho de Oro todava 3M estar DIR:aba PL.S ASP DIR:abajo LOC CL:horiz Riacho detodava Oro NX:coord CL:horiz Riach 1A estar PL.S ASP DIR:abajo 1A LOC estar CL:horiz Riacho de Oro NX:coord CL:horiz Riacho de Oro 3M estar DIR:aba so qompi so qompi yi Riacho de Oro aq so netaa qompi so qom -pi so qom -pi eta -pi - -a yi Riacho de Oro aq so n- qom CL:dist toba PL CL:dist toba PL 3M toba estarPL DIR:abajo LOC d CL:horiz Riacho de Oro todava CL:dist 'Estbamos en Riacho de Oro y en Riacho de Oro todava viva la gente qom' 'Estbamos en Riacho de y en Riacho de Oro todava viva la gente qom' 'Estbamos en Riacho de Oro y en Riacho de Oro todava viva laOro gente qom' 165 Sanchezpi 165 Sanchezpi Sanchez Sanchez Snchez Snchez 'los Snchez.' 'los Snchez.' 166 Aha 166 Aha aha aha s s 'S.' 'S.' 167 Chaaye saxanaxa 167 Chaaye saxanaxa chaaye saxanaq chaaye saxanaq porque todava porque todava 'Porque todava no' 'Porque todava no' 168 da qa acona 168 da qa acona da qa- acon da qa- acon NX IMPERS 3A agarrar NX IMPERS 3A agarrar 'nos haban sacado ese lugar.' 'nos haban sacado ese lugar.' 165 Sanchezpi Sanchez -pi Snchez PL 'los Snchez.' 166 Aha aha s 'S.' 167 Chaaye saxanaxa chaaye saxanaq porque todava 'Porque todava no' yiiyi alhua acona 168 da qaalhua yiiyi yiiyi alhua yiiyida qaalhua DEM:hor tierra NX IMPERS DEM:hor tierra 3A yiiyi alhua -a yiiyi alhua LOC DEM:hor tierra

-pi -pi PL PL

-a -a LOC LOC

acon agarrar

'nos haban sacado ese lugar.'

Chaaye Chaaye Chaaye Chaaye saxanaxa saxanaxa saxanaxa saxanaxa 167 167 167 167 chaaye chaaye chaaye chaaye saxanaq saxanaq saxanaq saxanaq porque porque porque porque todava todava todava todava

352 Fno' Lno' Ono' RENCIA 'Porque 'Porque 'Porque 'Porque todava todava todava todava no'

C. T O L A

PAOLA CNEO

da 168 da qa da da qa acona qa qa acona acona acona yiiyi yiiyi yiiyi yiiyialhua alhua alhua alhua 168 168 168 dada qa da da qaqa - qa -- - - acon - acon acon acon -a -a-a yiiyi -a yiiyi yiiyi yiiyialhua alhua alhua alhua NXNX NX NX DEM:hor DEM:hor DEM:hor DEM:hor tierra tierra tierra tierra IMPERS IMPERS IMPERS IMPERS 3A3A3A 3A agarrar agarrar agarrar agarrar LOC LOC LOC LOC 'nos 'nos 'nos haban 'nos haban haban haban sacado sacado sacado sacado ese ese lugar.' ese ese lugar.' lugar.' lugar.' Qaq Qaq Qaq Qaq sososo 169 169 169 169 , ,lauoreua lauoreua nanana sohuoo na qompi qompi qompi huoo huoo huoo qompi seeso seeso seeso seeso doqshelec doqshelec doqshelec doqshelec , lauoreua , lauoreua -lec -lec -re -ua -ua -ua qaq qaq qaq qaq sososo auo auo -re -ua nanana sohuoo na qom qom qom -pi-pi -pi huoo huoo huoo qom -pi seeso seeso seeso seeso doqshe doqshe doqshe doqshe -lec -lec l- l- l-l- auo auo -re-re blanco, blanco, no no indgena indgena GENT GENT 3POS 3POS casa casa PL? PL? PL? compaero compaero compaero toba PLPL 3POS casa NX:coord NX:coord NX:coord NX:coord 3POS casa PL? compaero CL:prox CL:prox CL:prox CL:dist CL:dist CL:dist CL:dist CL:prox toba toba PL EXEX EX EX toba PL DEM:dist DEM:dist DEM:dist DEM:dist blanco, blanco, nono indgena indgena GENT GENT 'Y haba un blanco, un vecino de los qom' 'Y 'Y haba unun blanco, unun vecino dede los qom' 'Y haba haba un blanco, blanco, un vecino vecino de los los qom' qom' 170 nache npaxat yi alhua nache npaxat yi alhua NX 3M cercar CL:horiz tierra 'que encerraba nuestra tierra.' 171 Nache seeso Caja nache seeso Caja NX DEM:dist Caja 'Entonces Caja' so Barreto 172 qataq qataq so Barreto NX:coord CL:dist Barreto 'y Barreto' so Nalletaxai , aq 173 qataq huooi qataq so Nalletaxai aq huoo -oi NX:coord CL:dist Nalletaxai todava EX PL 'y Nalletaxai todava tenan' alhua , Riacho de Oro 174 yiiyi yiiyi alhua Riacho de Oro DEM:hor tierra Riacho de Oro 'ese lugar, Riacho de Oro.' 175 Nache soua nache so NX CL:dist shi axau netralec -ua shi axau netra PLpc persona 3M estar yiiyi Riacho de Oro -lec yiiyi Riacho de Oro LOC:sobre DEM:hor Riacho de Oro

'Esas personas estaban viviendo en Riacho de Oro.' , qa aayii 176 ime qa ime qa qaNX NX:coord IMPERS 3SG 'Despus se construy la escuela' ai escuela aayii a- i escuela plantar F CL:trid escuela

ENTRE
177 napaxaguenaxaqui napaxaguen -axa 3M ensear NMZ na aqpiolec -qui na aq -pi LOC: CL:prox joven PL

LA HISTORIA Y LA EXPERIENCIA

353

-ole DIM

-c MASC

'el lugar de aprendizaje de los nios.' 178 Nache iii doqshelec nache iii doqshe NX DEM:trid blanco, no indgena acona -lec acon GENT 3SG agarrar seeso alhua -a seeso alhua LOC DEM:dist tierra

'Entonces ese blanco nos quit esa tierra' 179 netalec neta 3M estar so Cornelio -lec so Cornelio LOC:sobre CL:dist Cornelio

'donde viva Cornelio.' 180 Netaasot neta 3M estar aso latee -sot a- so lLOC:debajo F CL:dist 3POS lenaxat da Atilia atee lenaxat da Atilia madre 3POS nombre CL:vert Atilia

-a LOC

'Estaba con su mam llamada Atilia' huoo aso lqa a 181 qataq qataq huoo a- so lNX:coord EX F CL:dist 3POS 'y con su hermana llamada Elisa.' can qa acona 182 Qaq qaq can qaNX:coord cuando IMPERS 3SG 'Y cuando nos quitaron esa tierra' 183 qanpaxat 183yiiyi qanpaxat alhua , nache qanpaxat qanpaxat yiiyi alhua nache IMPERS tierra 3M cercar IMPERS 3M cercar DEM:hor NX da jec taigue leego leego l- -gue eego da -c jec tai leego LOC:hacia CL:vert 3POS lado.del.ro MASC irse 3A ir 3POS lado.del.ro coou jec taigue da taigue yiiyi so alhua qompiolec , nache coou so qompiolec jec yiiyi so alhua qom nache-pi coou-oleso -c qom -ole -gue -c jec ai coou jec t--pi ai da tDEM:horCL:dist tierra toba NX PL INTERJ toba PL ir DIM LOC:hacia MASC irse 3A ir INTERJ DIMCL:dist MASC irse 3A CL:vert yiiyi alhua -a yiiyi alhua LOC DEM:hor tierra lenaxat Elisa qa a lenaxat Elisa hermano 3POS nombre Elisa

acon agarrar

-g L

-ole DIM

'cercaron lael tierra, entonces uy! el hombrecito fue al otro lado del ro [al Chaco].' 'cercaron la tierra, entonces uy! hombrecito se fue al otro lado del rose [al Chaco].' 184 jec jec irse so so CL:dist qarallii qarallii 184 jec so qarallii jec so qarirse CL:dist 1PL.POS 1PL.POS cuado

al Chaco].'

allii cuado

'Se fue nuestro cuado' 'Se fue nuestro cuado' 185 qaq qaq NX:coord qomi qomi 1PL.PRON 185 qaq qomi seqapiaqlec se- qaq qapia qomi -q 1PL.PRON 1A NX:coord quedarse PL.S seqapiaqlec na na Formosa Formosa -lec se - qapia na -q Formosa -lec na Formosa 1A quedarse PL.S LOC:sobre CL:prox Formosa LOC:sobre CL:prox Formosa

'y nosotros nos quedamos Formosa.' 'y en nosotros nos quedamos en Formosa.' 186 Nache a em eeguelaxague na Mala

'cercaron la tierra, entonces uy! el hombrecito se fue al otro lado del ro [al Chaco].' qarallii 184 jec so jec so qarirse CL:dist 1PL.POS

F L O R E N C I A C. T O L A 354 'Se fue nuestro cuado'

allii cuado

PAOLA CNEO
na Formosa -lec na Formosa LOC:sobre CL:prox Formosa

185 qaq qomi seqapiaqlec qaq qomi se- qapia NX:coord 1PL.PRON 1A quedarse 'y nosotros nos quedamos en Formosa.' eeguelaxague 186 Nache a em nache a em - eeguelaxa NX 1SG.PRON 1M regresar 'Entonces yo volv a San Carlos'

-q PL.S

na Mala -gue na Mala LOC:hacia CL:prox San Carlos

yaqtaa qaica so itaa 187 nache so nache so yaqtaa qaica so iNX CL:dist querer, estar por EX.NEG CL:dist 1POS 'cuando estaba por quedarme sin mi pap.' 188 Nache huoo da lqataxac so itaa nache huoo da lqataxac so iNX EX CL:vert 3POS consejo CL:dist 1POS 'Entonces est el consejo de mi pap'

taa padre

taa padre

auaron qome am alec au- aron qome ale 2A casarse entonces, despus 2SG.PRON 3SG hijo auaron qome am alec au- aron qome ale -c decir entonces, despus 2A casarse entonces, despus 2SG.PRON 3SG hijo MASC ca am sa iotan qome 190 qalaxaye nache 'dice: cuando te cases, hijo,' qalaxaye ca sa iotan qome nache NX:adversat CL:aus 2SG.PRON NEG 3A despreciar entonces, despus NX ca am sa iotan qome 190 qalaxaye nache 'la que no te desprecie' qalaxaye ca sa iotan qome nache NX:adversat CL:aus 2SG.PRON NEG 3A despreciar entonces, despus NX arhua 191 nachaca 'la que no te desprecie' nach a- ca arhua NX F CL:aus 2POS esposa arhua 191 nachaca 'entonces esposa.' nach ser a- tu ca arhua NX F CL:aus 2POS esposa 192 Nache a em sa ateguet ai nagui ai 'entonces ser tu esposa.' nache a em sa ate -guet a- i nagui a- i NX 1SG.PRON NEG 1M estar LOC:enfrente F CL:trid ahora F CL:trid 192 Nache a em sanagui ateguet ai nagui ai soottaguet 'Asnache que yoano me equivoqu la seora con la que estoy em sanagui - con ate -guet a- ahora.' i nagui a- i -ta -guet s- oto NX LOC:enfrente 1M estar LOC:enfrente F CL:trid ahora F CL:trid 1SG.PRON NEG 1A estar.en.posicin ASP ahora so Llaxataxa qataq 193 L ale Oshaic 'As que yo no me equivoqu con la seora con la que estoy ahora.' lale so Llaxataxa qataq oshaic NX:coord beb 3POS hijo CL:dist brote 193 L ale so Llaxataxa qataq Oshaic 'Ella de so Llaxataxa [Brote] y de 'Oshaic [Beb]' l-es la hija ale Llaxataxa qataq oshaic NX:coord beb 3POS hijo CL:dist brote 194 nache l ale 'Ella es la hija de Llaxataxa [Brote] y de 'Oshaic [Beb]' nache lale NX 3POS hijo 194 nache l ale

189 eeta : qom eeta qom decir entonces, despus 189 eeta : qom 'dice: cuando eeta qomte cases, hijo,'

-c MASC -c MASC

soottaguet s- oto 1A estar.en.posicin soottaguet s- oto 1A estar.en.posicin

-ta ASP -ta ASP

nagui -guet nagui LOC:enfrente ahora nagui -guet nagui LOC:enfrente ahora

192 Nache a em sa ateguet nache a em sa ate NX 1SG.PRON NEG 1M estar

ai nagui ai soottaguet -guet a- i nagui a- i s- oto LOC:enfrente F CL:trid ahora F CL:trid 1A estar.en.posicin

-ta ASP

na -guet na LOC:enfrente ah

'As que yo no me equivoqu con la seora con la que estoy ahora.' 193 L ale l3POS so Llaxataxa qataq Oshaic ale so Llaxataxa qataq oshaic NX:coord beb hijo CL:dist brote

ENTRE

LA HISTORIA Y LA EXPERIENCIA

355

'Ella es la hija de Llaxataxa [Brote] y de 'Oshaic [Beb]' 194 nache l ale nache lNX 3POS

ale hijo

'su hija es entonces' soottaguet 195 ai a- i s- oto F CL:trid 1A estar.en.posicin 'con la que estoy ahora.' 196 Choche ivitaa da huoo da alaqpi choche ivitaa da huoo da alaq ADV hasta NX EX CL:vert 1POS hijo 'Hasta que llegu a tener mis hijos' neena alaqpi 197 qaq qaq neena alaq NX:coord DEM:prox 1POS hijo nache mashe huoo na l alec -pi nache mashe huoo na lale ya EX CL:prox 3POS hijo PL NX nagui -c nagui MASC ahora nagui -guet nagui LOC:enfrente ahora

-ta ASP

-pi PL

'y mis hijos entonces ya tienen sus hijos ahora.' na iuallipi 198 Nache qalota nache qalota na iual NX Q:muchos CL:prox 1POS nieto 'As que tengo muchos nietos ahora' sootaa 199 neena neena so- ota DEM:prox 1A estar.en.posicin 'aqu donde estoy en San Carlos.' cincuenta y nueve aos 200 Nache mashe a em nache mashe a em cincuenta y nueve aos NX ya aos 1SG.PRON 59 'Y ya tengo 59 aos' 201 nache chettague nagui da sivireguet nache chettague nagui da si- vire NX recin ahora NX 1A llegar.hasta 'y recin ahora llegu a tener la llamada pensin.' 202 Aha aha s ca qo iitego -guet ca qoLOC:enfrente CL:aus IMPERS 3SG pensin -o pensin ?? pensin Mala -a Mala LOC San Carlos nagui -pi nagui PL ahora

iiteg decir

'Y ya tengo 59 aos' 201 nache chettague nagui da sivireguet nache chettague nagui da si- vire NX recin ahora NX 1A llegar.hasta ca qo iitego -guet ca qoLOC:enfrente CL:aus IMPERS 3SG pensin -o pensin ?? pensin

'y recin ahora llegu a tener la llamada pensin.' 202 Aha aha s 'S.' 203 nache nquictauec nache nquic NX 3M cambia, se mueve

356

F L O R E N C I A C. T O L A

PAOLA CNEO

iiteg decir

-ta ASP

seeso achoxoyec -uec seeso achoxoyec DIR:afuera DEM:dist 3SG pobreza

'Se est alejando aquella mi pobreza' 204 achoxoyec axac achoxoyec 3SG pobreza 'mi pobreza.' 205 Nagui qaq nquictauo nagui qaq nquic ahora NX:coord 3M cambia, se mueve da ico qanpaxat -uo da ico qanDIR:adentro NX parece IMPERS 3M na alhua paxat na alhua cercar CL:prox tierra . [...] - axac NMZ

-ta ASP

'Ahora se est acercando, parece que van a cercar la tierra' alhua da ivita da qampaxat 206 nache nagui neena nache nagui neena alhua da ivita da qamNX ahora DEM:prox tierra NX 3A llegar.hasta NX IMPERS 3M 'y ahora que llegaron a cercar esta tierra' 207 nache saqa ashinem nache sa qaNX NEG IMPERS na ashinem na permitir NX

paxat cercar

3SG

'entonces no nos dejan [entrar]' 208 saishet da tataacdum saishet da t- ataac NEG NX 3A ir.hacia ca qomlec da neeptac -dum ca qom -lec da neep AUM CL:aus toba GENT NX 3M cazar

-tac ASP

'los qom no pueden ir para all lejos para mariscar' 209 nache qomiolqa nache qomi NX 1PL.PRON

-olqa DIM.PLpc

'entonces somos nosotritos [pocos].'

ENTRE

LA HISTORIA Y LA EXPERIENCIA

357

ca ca aus

ua

OS

210 oqooye huoo da ihuennataxa da queeca oqooye huoo da ihuennat -axa da queeca NMZ CL:vert DEM:aus por eso EX CL:vert 1POS pensar 210 oqooye huoo da ihuennataxa da queeca icooxoc 'Por eso tengo mi pensamiento acerca de mis hijos.' oqooye huoo da ihuennat -axa da queeca icoo -xoc NMZ CL:vert DEM:aus por eso EX CL:vert 1POS pensar 1POS dar.a.luz NMZ 211 llaxasaa sonaqtaigui 'Porllaxasaa eso tengo mis hijos.' s- mi pensamiento ona -q acerca -ta de -igui INTERJ 1A estar PL.S ASP LOC 211 llaxasaa sonaqtaigui 'Pero qu le vamos a hacer! estamos ac!' llaxasaa s- ona -q -ta -igui INTERJ 1A estar PL.S ASP LOC paxaguenaxac 212 Neguet ca ai escuela 'Pero qu le vamos a hacer! estamos ac!' neguet ca paxaguen -axac a- i escuela INTERR CL:aus ensear NMZ F CL:trid escuela paxaguenaxac 212 Neguet ca ai escuela 'Cul es la enseanza de la escuela?' neguet ca paxaguen -axac a- i escuela INTERR CL:aus ensear NMZ F CL:trid escuela qataq acaaca 213 aqto queeca l alec lhua 'Cul es la enseanza de la escuela?' aqto queeca lale -c qataq acaaca lNX:fin DEM:aus 3POS hijo MASC NX:coord DEM:aus.F 3POS aqto queeca l alec qataq acaaca 213 sa lhua iqouat qome 'Que los hijos y sus esposas en el futuro no tengan hambre' aqto ale -c qataq acaaca lsa i- queeca qouat lhua qome DEM:aus 3POS hijo MASC NX:coord DEM:aus.F 3POS NEG 3A tener.hambre esposa entonces, despus NX:fin da 214 chaaye achegoxotaigui napaxaguenaxac 'Que los hijos y sus esposas en el futuro no tengan hambre' chaaye achegoxo -ta -igui da napaxaguen porque 3SG extraer ASP LOC CL:vert 3M ensear 214 chaaye achegoxotaigui da napaxaguenaxac 'porque eso pueden sacar de su educacin.' chaaye achegoxo -ta -igui da napaxaguen -axac porque 3SG extraer ASP LOC CL:vert 3M ensear NMZ qalaxaye qomi 215 Qomiolqa 'porque eso pueden sacar de su educacin.' qomi -olqa qalaxaye qomi 1PL.PRON DIM.PLpc NX:adversat 1PL.PRON qalaxaye qomi 215 Qomiolqa 'Nosotritos, nosotros' qomi -olqa qalaxaye qomi 1PL.PRON DIM.PLpc NX:adversat 1PL.PRON selamaqhuec 216 a em 'Nosotritos, nosotros' a em s- elamaqhuec 1SG.PRON 1A equivocarse selamaqhuec 216 a em '-yo me puedo equivocar-' a em s- elamaqhuec 1SG.PRON 1A equivocarse '-yo me puedo equivocar-' 217 qaica ca apaxaguenaxac qaica ca apaxaguen EX.NEG CL:aus 1M ensear

icooxoc icoo 1POS dar.a.luz icooxoc icoo 1POS dar.a.luz

-xoc NMZ -xoc NMZ

qome hua qome esposa entonces, despus qome hua qome esposa entonces, despus -axac NMZ -axac NMZ

sa sa NEG sa sa NEG

iqouat iqouat 3A tener.hambre iqouat iqouat 3A tener.hambre

qoollaxa so naaq -axac qoollaxa so naaq NMZ hace.tiempo, antes CL:dist da

'no tenamos nuestro estudio antiguamente' 218 qalaxaye dam qalaxaye da NX:adversat CL:vert apaxaguenaxac -m apaxaguen FOC 1M ensear dam -axac da NMZ CL:vert sa aten dam -m s- a aten da FOC 1A saber CL:vert eda ipiaxac -m eda iipi -axac FOC DEM:vert cazar NMZ

'pero lo que aprend es mi saber acerca de la cacera.'

aaq aaq a

sa aten dam s- a aten da 1A saber CL:vert

217 qaica ca apaxaguenaxac qoollaxa so qaica ca apaxaguen -axac qoollaxa so EX.NEG CL:aus 1M ensear NMZ hace.tiempo, antes CL:dist Fca 358 LOREN C I A C. T O L A Y P A O L qoollaxa A CNEO 217 qaica apaxaguenaxac so 'no tenamos nuestro estudio antiguamente' qaica ca apaxaguen -axac qoollaxa so EX.NEG CL:aus 1M ensear NMZ hace.tiempo, antes CL:dist 218 qalaxaye dam apaxaguenaxac dam 'no qalaxaye tenamos nuestro da estudio -m antiguamente' apaxaguen -axac da -m NX:adversat CL:vert FOC 1M ensear NMZ CL:vert FOC dam apaxaguenaxac dam 218 qalaxaye eda ipiaxac 'pero lo que aprend es mi saber acerca de la cacera.' da -m apaxaguen -axac da -m eda iipi -axac -m qalaxaye NX:adversat CL:vertNMZ FOC 1M ensear NMZ CL:vert FOC DEM:vert cazar FOC yi etaxat 219 Sauga 'pero de la cacera.' s- lo que a aprend -uga es mi yisaber acerca etaxat

naaq naaq da naaq naaq da sa aten s- a aten 1A saber sa aten s- a aten 1A saber

dam da CL:vert dam da CL:vert

eda -m eda FOC DEM:vert eda -m eda FOC DEM:vert

ipiaxac iipi cazar ipiaxac iipi cazar

-axac NMZ -axac NMZ

1A ir LOC:afuera CL:horiz agua 219 Sauga yi etaxat 'Voy al agua [ros, esteros, lagunas]' s- a -uga yi etaxat 1A ir LOC:afuera CL:horiz agua na n aq 220 selaique 'Voysal agua [ros, esteros, elaique na n lagunas]' aq 1A buscar CL:prox pez, pescado na n aq 220 selaique 'a buscar peces' s- elaique na n aq 1A buscar CL:prox pez, pescado saigui 221 ime qataq ye aviaq 'a buscar peces' s- a -igui ye ime qataq aviaq NX NX:coord 1A ir LOC CL:horiz monte saigui 221 ime qataq ye aviaq 'y despus al monte' ime qataq s- a -igui ye aviaq NX NX:coord 1A ir LOC CL:horiz monte ii teesaxaltaa 222 qataq 'y despus qataq al monte' ii teesaxaltaa NX:coord DEM:trid abeja casera (reina) ii teesaxaltaa 222 qataq 'y saco miel de abeja.' qataq ii teesaxaltaa NX:coord DEM:trid abeja casera (reina) sauec so ilo 223 Qaq 'y saco qaq miel de s- abeja.' a -uec so ilo NX:coord 1A ir DIR:afuera CL:dist 1POS animal.domstico Qaq sauec so ilo aq iyi tapinec 223 huoo salgo 'Tambin con mi animal [perro] y encuentro tat.' qaq s- a -uec so ilo aq iyi tapinec huoo 1A ir DIR:afuera CL:dist 1POS animal.domstico coord DEM:hor mulita, tat NX:coord EX 'Tambin salgo con mi animal [perro] y encuentro tat.' sachiguii 224 da choche ivittaa da sachiguii s achigui choche -a a da -a da s- vitta achigui LOC NX 1A ir.derecho.hasta ADV1A llegar.hasta LOC NX LOC ir.derecho.hasta sachectac s- achec 1A comer -tac ASP

qataq qataq NX:coord qataq qataq NX:coord

iyi iyi DEM:hor iyi iyi DEM:hor

tapinec tapinec mulita, tat tapinec tapinec mulita, tat

huoo huoo EX huoo huoo EX

224 224 choche choche ivittaa ivittaa choche choche vitta vitta ADV ADV llegar.hasta llegar.hasta sachectac na hualliquiaxai ic qataq sachectac s- naachec achec hualliquiaxai -tac tac ic qataq s 1A comer ASP 1A CL:prox comer carpincho ASP struz, and, suri NX:coord

na hualliquiaxai na maic qataq da sachiguii na na maic qataq maic qataq na na hualliquiaxai na hualliquiaxai na maic qataq da -i i s- achigui na na maic -i qataq maic qataq na na hualliquiaxai CL:prox carpincho DIR:abajo CL:prox NX:coord NX DIR:abajo 1A ir.derecho.hasta DIR:abajo CL:prox avestruz, avestruz, and, and, suri suriCL:prox avestruz, and, suri NX:coord CL:p NX:coord CL:prox carpincho

'Y carpincho.' 'Y llego llego hasta hasta el el and and y y como como 'Y llego carpincho.' hasta el and y como carpincho.' 225 225 Ime Ime ime ime NX NX a ir ana -uga aLOC:afuera F qata qata qata qata NX:coord NX:coord huoo huoo huoo huoo EX EX ye a qa sauga ana ye 225 a em em Ime qata qa amaxalec amaxalec huoo ye a em qa amaxalec sauga ana sauga ye a em qa amaxa lec s a uga ye a em ime qata qa- huoo -ye amaxa a em -lec qas-- a amaxa -uga -lec a a- na na s- a NX LOC:afuera F IMPERS NX 1SG.PRON NX NX:coord EX 3A 1A ir LOC:afuera F CL:prox CL:prox 1A ir 1SG.PRON IMPERS 3ANX mandar mandar 1SG.PRON LOC:sobre LOC:sobre IMPERS 1A 3A ir mandar LOC:sobre obraje obraje ana obraje obraje -uga a- na trabajo.de.construccin trabajo.de.construccin LOC:afuera F CL:prox

ga

obraje 'Despus, all 'Despus, si si me me mandan mandan me me voy voy 'Despus, all al al obraje' obraje' si me mandan me voy all al obraje' na obraje sootaigui 226 i changa 226 sootaigui 226 sootaigui da da i i changa axac axacda CL:prox trabajo.de.construccin s i changa s- oo oo -ta tas- -igui igui oo da -ta -igui da da i i changa 1A CL:vert temporario 1A estar.en.posicin estar.en.posicin ASP ASP 1A LOC LOC estar.en.posicin ASP trabajo LOC CL:vert CL:vert CL:trid CL:trid chaga, CL:trid chaga, trabajo temporario 'hago 'hago trabajos trabajos temporarios.' temporarios.' 'hago trabajos temporarios.'

changa axac changa - axac axac NMZ chaga, NMZ trabajo temporario

- axac NMZ

choche vitta -a da s- achigui -i na maic qataq na hualliquiaxai ADV llegar.hasta LOC NX 1A ir.derecho.hasta DIR:abajo CL:prox avestruz, and, suri NX:coord CL:prox carpincho sachectac 224 choche na maic qataq na hualliquiaxai maic qataq na ivittaa hualliquiaxai da sachiguii 224 da sachiguii na maic qataq na hualliquiaxai s- choche achec ivittaa -tac -a da s- achigui -i na maic qataq na hualliquiaxai maic qataq choche na vitta hualliquiaxai choche vitta a da s achigui i na maic qataq na hualliquiaxai 1A ADV comerllegar.hasta ASP :prox avestruz, and, suri NX:coord CL:prox carpinchoLOC NX 1A ir.derecho.hasta DIR:abajo CL:prox avestruz, and, suri NX:coord CL:prox carpincho ADV llegar.hasta LOC NX 1A ir.derecho.hastaE NDIR:abajo CL:prox and, suri TRE LA H I S T O R Iavestruz, A Y LA E XPERI E N CNX:coord I A CL:prox 359 carpincho sachectac 'Y llego hasta el and y como carpincho.' sachectac s- achec -tac s- achec -tac 1A Ime comer obraje 225 qata ASP qa amaxalec sauga ana 1A comer ASPhuoo ye a em obraje ime hasta qata el and huooy ye a em qa- amaxa -lec s- a -uga a- na 'Y llego como carpincho.' 'Y llego hasta el and y como carpincho.' NX NX:coord EX NX 1SG.PRON IMPERS 3A mandar LOC:sobre 1A ir LOC:afuera F CL:prox trabajo.de.construccin huoome ye a all em qa amaxalec sauga 225 Ime qata obraje ana 'Despus, si me mandan huoo ye voy a em al obraje' qa amaxalec sauga 225 Ime qata qata obrajehuoo ye a em qa- amaxa -lec s- a -uga -uga a226 - ime na sootaigui da i - amaxa changa axac ime qata huoo ye a em qa -lec s- a -uga NX:coord EX NX 1SG.PRON IMPERS 3A mandar LOC:sobre 1A ir LOC:afuera CL:prox LOC:afuera F NX s - NX:coord oo trabajo.de.construccin -ta -iguiIMPERS da i3A mandar changa LOC:sobre 1A ir- axac NX EX NX 1SG.PRON LOC:afuera 'Despus, si me mandan me voy all al obraje' 1A estar.en.posicin ASP LOC CL:vert CL:trid chaga, trabajo temporario NMZ 'Despus, si me mandan me voy all al obraje' 226 sootaigui da i changa axac 'hago trabajos temporarios.' 226 sootaigui da i changa axac s- oo -ta -igui da i changa - axac - axac s- oo -ta -igui da changa - axac i 1A estar.en.posicin ASP LOC CL:vert CL:trid chaga, trabajo temporario NMZ NMZ Lamaaxa yi huoo na 227 1A alaqpi qaq nagui temporario nache qalota NMZ estar.en.posicin ASP LOC CL:vert CL:trid chaga, trabajo lamaaxa yi temporarios.' huoo na alaq -pi qaq nagui nache qalota 'hago trabajos 'hago trabajos temporarios.' ms.an CL:horiz EX CL:prox 3SG hijo PL NX:coord ahora NX Q:muchos Lamaaxa yi mis hijos huoo 227 na ya son alaqpi 'Adems tengo y ahora muchos' 227 Lamaaxa yi huoo na alaqpi lamaaxa yi huoo na alaq lamaaxa yi huoo na alaq CL:horiz EX CL:prox 3SG hijo na alaqpi 228 ms.an ms.an CL:horiz EX CL:prox 3SG hijo na tengo - misalaq pi 'Adems hijos y-ahora ya son muchos' 'Adems tengo mis hijos y ahora ya son muchos' CL:prox 3SG hijo PL 228 na 'mis hijos.' alaqpi alaqpi 228 na na alaq -pi na alaq -pi CL:proxcaracolec 3SG hijo PL 229 Nache CL:prox 3SG hijo PL nache -ole 'mis hijos.'carac 'mis hijos.' NX por.un.rato DIM 229 Nachede caracolec 'Y dentro poquito' 229 Nache caracolec nache carac nache carac NX por.un.rato NX por.un.rato 'Y dentro de poquito' 'Y dentro de poquito' -ole -ole DIM DIM -pi -pi PL PL qaq qaq qaq qaq NX:coord NX:coord nagui nagui nagui nagui ahora ahora nache nache nache nache NX NX qalota qalota qalota qalota Q:muchos Q:muchos ana ana aaF F na na CL:prox CL:prox

sauga s- a sobre 1A ir

obraje obraje obraje obraje trabajo.de.construccin trabajo.de.construccin

mporario

ache qalota ache qalota NX Q:muchos

-c MASC -c -c MASC MASC

230 ego a em qaitauan ego a em qaparece 1SG.PRON IMPERS

i3A

qata huooi naua tauan qata huoo -oi na ayudar NX:coord EX PL CL:prox

aronaxanqa -ua aronaxan PLpc 3SG yerno

-qa PL

'parece que me ayudan y tengo a mis yernos' iuallipi 231 nache coou mashe huoo na nache coou mashe huoo na iual NX INTERJ ya EX CL:prox 1POS nieto 'entonces qu cosa! ya tendr a mis nietos.' 232 Chaqrata da itonaxacolec chaqrata da itonaxac nicamente NX 1POS.INAL gozo ego saatecot -c ego s- aatec MASC parece 1A ?dar i itaa -ot i iLOC:debajo CL:trid 1POS nagui -pi nagui PL ahora

-ole DIM

taa padre

'nicamente parece que mi gocito dar a mi Padre' 233 nam na CL:prox 'que me dio' 234 achaalataxacolec icaalaxa a em ami -m a em am FOC 1SG.PRON 3SG dar

-i LOC

'entonces qu cosa! ya tendr a mis nietos.' 232 Chaqrata da itonaxacolec chaqrata da itonaxac nicamente NX 1POS.INAL gozo

360

'nicamente parece que mi gocito dar a mi Padre' a em ami -m a em am FOC 1SG.PRON 3SG dar

F L O R E N C I A C. T O L A

PAOLA CNEO

-ole DIM

ego saatecot -c ego s- aatec MASC parece 1A ?dar

i itaa -ot i iLOC:debajo CL:trid 1POS

taa padre

233 nam na CL:prox 'que me dio'

-i LOC

234 achaalataxacolec achaalataxac 1POS.INAL vida 'mi vidita, mi vida.' 235 Nache tachiguia nache t- achigui NX 3A ir.derecho.hasta 'Aqu termino.'

-ole DIM

icaalaxa -c icaalaxa MASC 1POS vida

- DIR:abajo

-a LOC

Вам также может понравиться