Rozdzia II: Rzymskie definicje Prawa, systematyzacje prawa i pojcia prawne Pojcia wstpne Ius, fas prawo(wieckie/kocielne Iustitia

a sprawiedliwo! Aequitas s"szno! Ius naturale Prawo nat"ralne Ius gentium Prawo narod#w Ius civile Prawo o$ywateli Negotaia stricti iuris % czynnoci prawne wywodz&ce si z poprawa cywilne'o Elementy definicji prawa w tekstach jurystw rzymskich Ulpian: Prawo: ()ermin prawo wywodzi si od sprawiedliwoci* +prawiedliwo!: (sprawiedliwo! okrelona i staa wola rozdzielania ka,dem", to, co m" si nale,y* -asadami prawa s&. (,y! szlac/etnie, innym nie szkodzi!, da! ka,dem" to, co m" si nale,y* 0a"ka prawa: (jest znajomoci& spraw $oskic/ i l"dzkic/, wiedz& o tym, co s"szne i nie s"szne* Celsus: Prawo to szt"ka stosowania te'o, co do$re i s"szne Podzia y prawa rzymskie!o "# $asada terytorialno%ci i personalno%ci prawa % $asada personalno%ci & nie zale,nie 'dzie o$ywatel pa1stwa,w kt#rym o$owi&z"je ta zasada si znajd"je zawsze podle'a praw" swoje'o pa1stwa2 % $asada terytorialno%ci ' o$ywatel pa1stwa,w kt#rym o$owi&z"je ta zasada zawsze podle'a praw" pa1stwa, w, kt#rym si znajd"je2 (# )us ci*ile % 3yo prawem o$ywateli rzymskic/ niezale,nie czy dotyczyo za'adnie1 prawa p"$liczne'o czy prywatne'o, stopniowo jednak prawo to zaczo si odnosi! do prawa prywatne'o($yo to prawo $ardzo formalne i mocno zwi&zane z tradycj& 4z'romadzenia l"dowe %le'es i z'romadze1 ple$ejskic/5 +# )us !entium % 6$ejmowao "re'"lowania prawne, kt#re w' Rzymian $yy wsp#lne dla wszystkic/ narod#w(prawo d",o $ardziej elastyczne od 7"s ci8ile pocz&tkowo s",yo tylko do kontroli o$rot" 'ospodarcze'o i oc/rony stos"nk#w maj&tkowyc/ midzy pere'rynami i midzy pere'rynami a rzymianami ,# )us honorarium % Prawo pretorskie, wydawane przez pretor#w dla zaatania l"k prawnyc/ -# )us *etus & )us no*um % I"s 8et"s prawo stare(pozostaoci praw i"s 'enti"m, i"s ci8ile i i"s /onorari"m po nadani" o$ywatelstwa wszystkim mieszka1com imperi"m % 7"s no8"m % prawa wprowadzane przez cesarzy2 )# Podzia prawa na )us strictum i )us ae.uum % )us strictum & Prawo, w kt#rym $ezwz'ldnie m"siaa $y! przestrze'ana przez sdzi#w litera prawa(form"ki procesowej otrzymanej przez sdzie'o od pretora 2 % )us ae.uum ' & Prawo, w kt#rym nie m"siao $y! przestrze'ane przez sdzi#w polecenie pretor#w(form"ki procesowej , oraz w&czenie do proces" czynnik#w poza prawnyc/ o c/arakterze etycznym ))# Podzia prawa na pu/liczne i prywatne % Prawo pu/liczne 0)us pu/licum# & normy odnosz&ce si do "stroj"(or'anizacja i dziaalno! pa1stwa: zakres kompetencji, administracja porz&dek wewntrzny i $ezpiecze1stwo % Prawo prywatne 0)us pri*atum# to te, kt#re odnosi si do interes#w poszcze'#lnyc/ jednostek(stos"nki midzy oso$ami zar#wno rodzinne jak i maj&tkowe, wasno! zo$owi&zania stanowisko prawne os#$ i dziedziczenie 2 )))# 1ctiones in rem oraz 1ctiones in personam % 1ctio in rem0erga omnes prawo skuteczne wo/ec wszystkich#2 & 'dy pow#d zmierza do wykazania, ,e przys"'"je m" prawo sk"teczne wo$ec wszystkic/ wadania rzecz& materialn&(nie wa,ne, kto zawini wa,ne, kto jest akt"alnie posiadaczem spornej rzeczy 4wasno! rzeczy, wadza nad oso$ami wolnymi np2 (ojcowska*, zastaw5 % 1ctio in personam0inter partes) prawo skuteczne wo/ec okre%lonych os/#2 ' w przypadk" nie wywi&zywania si z "mowy (dotyczya cile okrelonej oso$y 9/ronia prawa podmiotowe o c/arakterze wz'ldnym, okrelane mianem zo$owi&za12 Podstaw& stosowania $yo istnienie stos"nk" zo$owi&zaniowe'o, czyli wza zo$owi&zaniowe'o &cz&ce'o dwie cile okrelone oso$y wierzyciela i d",nika2

3zymskie systematyzacje prawa prywatne!o Ustawa "( 4a/lic 4156)CE "'+# Prawo procesowe , i cz%ciowo -# wewntrzna or'anizacja rodziny Rzymskiej -# Prawo spadkowe 7# +tos"nki 'ospodarcze midzy rodzinami Rzymskimi 8# Prawa s&siedzkie 9# Przestpstwa nar"szaj&ce interes o$ywatela : & ";# niekt#re normy prawa sakralne'o sakralne'o p"$liczne'o "" & "(# r#,ne normy Edykt pretorski :2 -asady dotycz&ce zakres" dziaania pretora i postpowania przed je'o "rzdem ;2 i <2 Przypadki "dzielania przez pretora oc/rony prawnej przez "dzielanie skar'i pow#dztwa =2 +poso$y e'zekwowania orzecze1 s&dowyc/ <ystematyka naukowa "= )dee Cycerona dotycz>ce sposo/u przedstawiania prawa >' 9ycerona prawo powinno $y! spisane, podzielone na niewielk& licz$ kate'orii, kt#re nastpnie powinny $y dalej dzielone a, do element#w podstawowyc/ atwyc/ do opisania i zdefiniowania2 (= <ystematyka instytucji ?aiusa ?ai"s podzieli prawo na dotycz&ce: % Rzeczy(materialne4res corporales5 i nie materialne4res incorporales5 % 6s#$ % +kar'(in rem in personem

IB+(prawo

PCR+60DEC(oso$owe

RC+(rzeczy

D9)I60C+(skar'

EI3CRI

+CRFI

9orporales

Incorporales

In rem

I0 PCR+60CA

ziaania prawne pojcie i klasyfikacja

Pojcie @ziaanie prawne mo'& $y! niez'odne z o$owi&z"j&cym prawem2 Ao'& $y! te, z'odne z o$owi&z"j&cym prawem2 0azywane s& o$ecnie czynno%ciami prawnymi l"$ aktami prawnymi2 9zynno! prawn& mo,na okreli! jako owiadczenie woli zmierzaj&ce do wywoania okrelonyc/ sk"tk#w prawnyc/ Czynno%ci formalne i nieformalne % Czynno%ci formalne to takie, w kt#ryc/ owiadczenie woli m"siao $y! zo,one w cile okrelonej formie2 Bc/y$ienie tej formie powodowao niewa,no! czynnoci2 % Czynno%ci nieformalne to takie, do kt#ryc/ zawarcia $yo wyma'ane poroz"mienie o$" stron2 6wiadczenie woli mo'o $y! zo,one w dowolnej formie2 Czynno%ci jedno & i dwu &stronne % @ednostronne % c/arakteryzoway si tym, ,e do dokonania danej czynnoci wystarczy owiadczenie >oli tylko jednej strony(np2 testament zawaszczenie itp2 % Awustronne ' wyma!aj> z'odne'o owiadczenia woli dw#c/ stron (np2 "mowy 2 Czynno%ci midzy Byj>cymi0inter *i*ios# i na wypadek %mierci0mortis causa# % )nter *i*os wywo"j& sk"tki za ,ycia o$" stron(k"pno, sprzeda, itp2 % Cortis causa wywo"j& sk"tki dopiero z c/wil& mierci2 Czynno%ci rozporz>dzaj>ce i zo/owi>zuj>ce % 3ozporz>dzaj>ce & powod"j& natyc/miastow& zamian maj&tk"

% $o/owi>zuj>ce & rodz& zo$owi&zanie do dokonania w przyszoci czynnoci rozporz&dzaj&cyc/2 Czynno%ci odp atne i nieodp atne % Ddp atne & pole'aj& na tym, ,e o$ie strony "zysk"j& korzyci maj&tkowe2 % Eieodp atne & 'dy tylko jedna ze stron "zysk"je korzyci maj&tkowe2 Czynno%ci przyczynowe i a/strakcyjne % Przyczynowe ' to takie, kt#ryc/ wa,no! "zale,niona jest od istnienia przyczyny ic/ dokonania, czyli cel" 'ospodarcze'o c/ronione'o przez prawo2 % 1/strakcyjne & to takie, kt#re s& wa,ne niezale,nie od istnienia causa % przyczyny Czynno%ci finducjarne % 6parte na za"fani" czynno! taka miaa odpowiedni& kla"z"le np2, ,e o$darowana oso$a zac/owa si w okrelony spos#$ w stos"nk" do na$ytej rzeczy, prawa czy oso$y2 Elementy czynno%ci prawnej Essentialia ne!otii & istotne elementy treci czynnoci prawnej Eaturalia ne!otii & postanowienia s"szne i poprawne, wynikaj&ce z s"szne'o o$rot" prawne'o 1ccidentalia ne!otii & czynnoci nietypowe, najczciej dodawane to: war"nek, termin i polecenie: % Farunek % to zdarzenie przysze i niepewne od, kt#re'o zale,y sk"teczno! czynnoci prawnej(wa,na od same'o pocz&tk", ale jej sk"teczno! jest o'raniczona w czasie war"nki dzielimy na: :2 -awieszaj&ce i rozwi&z"j&ce % $1F)E<$1@GCE ' <kutki prawne powstaj> dopiero po ziszczeniu si przysz e!o niepewne!o zdarzenia % 3D$F)G$U@GCE & czynno%H prawna od razu skuteczna i ustaje wraz z spe nieniem warunku ;2 Potestatywne, kaz"alne i mieszane % PD4E<414IFEE kiedy spe nienie warunku zaleBy od warunkowo uprawnione!o= % J1$U16EE & kiedy spe nienie warunku w o!le nie zaleBy od warunkowo uprawnione!o= % C)E<$1EE & cz%ciowo zaleBne a cz%ciowo niezaleBne od woli warunkowo uprawnione!o <2 dodatnie i "jemne % ADA14E)E pole!aj> na zmianie stanu rzeczy % U@ECEE & pole!aj> na utrzymaniu stanu rzeczy % 4ermin ' zdarzenie przysze pewne od, kt#re'o zale,y sk"teczno! czynnoci prawnej % $1F)E<$1@GCI ' <kutki prawne powstaj> dopiero po ziszczeniu si przysz e!o pewne!o zdarzenia % 3D$F)G$U@GCI & czynno%H prawna od razu skuteczna i ustaje wraz z spe nieniem terminu % Polecenie & nakada o$owi&zek(tylko moralny wykonania jakie czynnoci D%wiadczenie woli <ymulacja czynno! pozorowana 'dy strony "mawiaj& si midzy so$&, ,e czynno! nie $dzie miaa sk"tk#w prawnyc/ l"$ waciwyc/ sk"tk#w prawnyc/2 3eser*atio mentatialis jednostronna niez'odno! woli z owiadczeniem (czynno! wa,na Error mylne wyo$ra,enie o istniej&cej rzeczywistoci(czasami po dokadnym z$adani" an"lowano czynnoci Error facti nieznajomo! okolicznoci faktycznyc/(czasami po dokadnym z$adani" an"lowano czynnoci Aaulus0podstp# strona podstpne zac/owanie faszywe intencje (nie an"lowano czynnoci, prawo pretorskie dawao oc/ron przed ne'atywnymi sk"tkami Cetys0!roK/a# (nie an"lowano czynnoci, prawo pretorskie dawao oc/ron przed ne'atywnymi sk"tkami Codyfikacja niewaBnej czynno%ci prawnej 9zynno! prawna powinna odpowiada! stawianym jej wymo'& inaczej $ya niewa,na2 9zasami na wniosek stron mo,na $yo "dzieli! konwersji (poprawi! czynno! przez zamian na inn& prawnie poprawn& l"$ konwalidacji (niewa,na czynno! z c/wil& mierci darczy1cy na$ieraa mocy# oraz rati/a$itio <kutki zdarzeL prawnych +k"tkiem zdarze1 prawnyc/, a zwaszcza czynnoci prawnyc/ jest powstanie, zmiana l"$ z'anicie stos"nk" prawne'o2 Ao'& prowadzi! do na$ycia praw2 0a$ycia praw dzielimy na: % P)E3FD4EE ?dy nie wywodzi si ic/ z praw poprzednika % PDCMDAEE ?dy wywodzi si ic/ z praw poprzednika % Pod tyt"em szcze'#lnym jedno szcze'#lne "prawnienie % Pod tyt"em o'#lnym na$ywa si o'# praw i o$owi&zk#w D tak,e: % )ranslatywny% "prawnienia $ez zmian % Gonstyt"tywny% nowy zestaw praw

$astpstwo 3ozdzia ))): Nrd a Prawa Periodyzacja Prawa 3zymskie!o % Dkres archaiczny & od zao,enia Rzym" do pierwszej wojny p"nickiej (;H= p2n2e2 % Dkres przedklasyczny & od I wojny p"nickiej do ko1ca rep"$liki (;H= p2n2e2 ;I P2n2e2 % Dkres klasyczny & od pocz&tk" pryncypat" do cezara @ioklecjana(;I p2n2e2 ;J= n2e2 % Dkres poklasyczny & od @ioklecjana do 7"styniana I (;J= % KHK Nrd a Prawa w okresie w okresie archaicznym :2 $wyczaj & Pocz&tkowo prawo rzymskie opierao si na zwyczajac/ wywodz&cyc/ si z tradycji, a nie na prawie stanowionym2 ;2 6e!es re!iae 0ustawy krlewskie# normy o'aszane przez kolejnyc/ wadc#w Rzym" <2 Ustawa O)) ta/lic 0leP duodecim ta/ularum# Pierwsza z "staw zajm"j&cyc/ si prawem prywatnym2 Powstaa w latac/ =K: =KL p2n2e2, kiedy to ple$ej"sze doma'ali si spisania prawa zwyczajowe'o, zwyczajowe'o cel" je'o kodyfikacji i ,e$y $yo ono znane2 =2 6e!es i Ple/iscita z'romadzenia l"dowe Proced"ra: % Bprawniony "rzdnik(kons"l, try$"n, dyktator wystpowa z wnioskiem o "c/walenie "stawy2 % Pyta z'romadzonyc/ czy przyjm"j& projekt % ?osowanie pocz&tkowo jawne p#Mniej tajne % Przyjta "stawa wyma'aa pocz&tkowo zatwierdzenia przez senat )ekst "staw: % Praescripto zawieraa imi wnioskodawcy, date z'romadzenia i inne dane dot2 7ej "c/walenia % Rogatio waciwy tekst % Sanctio sankcja w przypadk" jej nie przestrze'ania <anctio ze wz!ldu na kary ustawy dzieli y si na: % Lex perfecta niewano c!"nnoci % Lex minus quam perfecta #ar" !a $o#onanie c!"nnoci % Lex imperfecta %e! #ar" 6eP )ulia Papia & wsp#lna nazwa dw#c/ "staw "c/walonyc/ w r#,nym okresie dotycz&cyc/ tej samej kwestii, kt#re w zwi&zk" z tym si po&czyy2 Lex posterior $erogat priori ustawa p&'nie(s!a uc)"la wc!enie(s!*+ Lex retro non agit ustawa nie $!ia,a wstec!+ Consilia ple/s & zjazdy ple$ej"szy Ple/iscita & "c/way ple$s" Nrd a prawa w okresie przedklasycznym > okresie prawa przedklasyczne'o Mr#dami prawa nadal $yy: a zwyczaj $ le!es i zr#wnane "rzdnik#w nimi ple$iscyty Cdykty "rzdnik#w Magistratus "rzdnicy Edicta & edykty Pretorzy ' $yli to "rzdnicy spraw"j&cy j"rysdykcje(wadzeN , mieli prawo wydawania edykt#w(nakaz#w 2 > momencie wy$or" o'aszali sw#j pro'ram, czyli zapowiadali jak $d& korzysta! ze swojej wadzy4mieli oni swoist& wadze wykonawcz&52 Prawo Pretorskie mo'o peni! f"nkcje: % Fspoma!aH ' 0adju*are# realizacje przepis#w % Uzupe niaH ' 0supplere# % PoprawiaH ' 0corri!ere# nies"szne wed"' pretora normy >pyw j"ryst#w na rozw#j i doskonalenie prawa Pretorzy nie zawsze /yli prawnikami2 wic w tworzeniu edyktw opierali si na radach i wskazwkach os/ /ie! ych w prawie= Prawnicy okres" rep"$liki zajmowali si: % Ca*ere % "kadanie form"larzy akt#w prawnyc/ % 1!ere "dzielanie pomocy stronom w tocz&cym si procesie2 % 3espondere "dzielanie porad prawnyc/ Nrd a prawa w okresie klasycznym "= $aprzestanie uchwalania le!es

<enatus cosulta pocz&tkowo role z'romadze1 l"dowyc/ przej& senat2 Eecz senat, mimo pocz&tkowe'o wzrost" znaczenia (je'o "c/way "zyskay moc "stawy te, stopniowo traci na znaczeni"2 > p#Mniejszy okresie senat "c/wala wszystko to, co cesarz im da, a jeszcze p#Mniej "c/way cesarskie nie podle'ay 'osowani"2 += Uporz>dkowanie edyktw na polecenie cesarza Oadriana, +al8i"s I"lian"s skodyfikowa edykty pretorskie, edyla k"r"lne'o oraz namiestnik#w2 Pretor (tw#rca i wykonawca prawa PQPretor(wykonawca ,= Jonstytucje cesarskie 0constitutiones w miejsce zlikwidowanyc/ zjazd#w i edykt#w powsta tzw2 konstyt"cje cesarskie, (czyli o'# "prawnie1 prawodawczyc/ cesarza % EAIJ4I & postanowienia prywatno%p"$liczne i kwestie administracyjne2 % C1EA14I & wskaz#wki dla "rzdnik#w("prawnienia % AEJ3E4I & rozstrzy'nicia spraw spornyc/(wyroki % 3E<J3IP4I & pisemna odpowiedM cesarza na zapytania prawne -= Prawotwrcza dzia alno%H prawnikw % Ius respondenci wy$itni prawnicy otrzymali od wadcy prawo "dzielania wi&,&cyc/ dla s&d" % <zko y prawa i najwy/itniejsi jury%ci 0a pocz&tk" pryncypat" istniay dwie szkoy prawa zao,one przez Marcusa Antistiusa Labeo (p#Mniej zwana Prok"lia1sk& i Gaiusa Ateiusa Capito (p#Mniej zwana +a$inia1sk& 2 0ajwy$itniejsi prawnicy: 9els"s, I"lian"s, Pomponi"s, ?ai"s, Papinian"s, Pa"l"sa, Blpian, Aodestin"s2 7= )nstytucje ?aiusa Podrcznik do na"ki prawa napisany przez jedne'o z najwy$itniejszyc/ prawnik#w tamtyc/ czas#w ?ai"sa2 Podrcznik mia = ksi'i: % ) ksi!a & Prawo dotycz&ce os#$ % )) i ))) ksi!a ' Prawo dotycz&ce rzeczy % )Q ksi!a ' Prawo dotycz&ce pow#dztw Nrd a prawa w okresie poklasycznym "= Pierwsze z/iory konstytucji cesarskich pod koniec III wiek" n2e2 powstay dwa prywatne z$iory konstyt"cji czyli kodeksy: % Codex Gregorianus z$i#r konstyt"cji cesarskic/ od cesarza Oadriana do ;R< r2(Prawo SS % Codex Hermogenianus "z"penienie do poprzednie'o z rok" ;RK2 Draz pKniejsze: % Codex Theodosianus powsta w =<J z inicjatywy cesarza )eodezj"sza II i zawiera konstyt"cje ('#wnie prawo p"$liczne od <:; $y to z$i#r oficjalny i p#Mniejsze konstyt"cje $yy do nie'o do&czane2 % Nove ae !ostheodosianae " konstyt"cje wydane w latac/ =<J % =HJ (= Pr/y uporz>dkowania Ius % w okresie poklasycznym opinie wszystkic/ j"ryst#w klasycznyc/ "wa,ano za o$owi&z"j&ce sdzi#w, a nie tylko tyc/ co mieli ius respon$en$i2 9zsto zdarzao si wic, ,e strony daway sdziom opinie r#,nyc/ prawnik#w $d&ce z so$& sprzeczne wanie tem" miay zapo$iec ustawy o cytowaniu2 0aj$ardziej znana jest konstytucja raweLska (o$owi&z"j&ce s& tylko pisma K j"ryst#w klasycznyc/: ?ai"sa, Papinaiana, Pa"l"sa, Blpiana, Aodestyna 2 += Upadek jurysprudencji i kultury prawnej ,= PrzedjustyniaLskie pr/y kodyfikacji Leges i Ius "# #ragmenta $aticana koniec IF w2 zawieraa wyj&tki z pism Papiniana, Blepiana i Pa"l"sa oraz konstyt"cje cesarskie ('#wnie @ioklecjana (# Co atio egum Mosaicarum et %omanarum por#wnawcze zestawienie przepis#w prawa Aoj,eszowe'o i rzymskic/ zasad prawnyc/2 +# Leges &aecu ares ksi'a syryjsko%rzymska, z F w2, zawieraa fra'ment" Ius i leges ,# Consu atio veteris cuiusdam iurisconsu ti F w2, z$i#r opinii prawnyc/ oparty na Pauli Sententiae i wy$ranyc/ konstyt"cjac/ z kodeks#w 're'oria1skic/2 -# &cho ia &inaitica fra'ment komentarza zawieraj&cy kr#tkie o$janienia do dziea Blpiana Li%ri a$ Sa%inom Rozdzia IF: Prawo dotycz&ce os#$ Prawo dotycz>ce os/ w systematyce ?aiusa Podzia instyt"cji ?ai"sa opiera si na wyodr$nieni" trzec/ podstawowyc/ 'r"p za'adnie1 : os/0personae#2 rzeczy0res#, i skar! & powdztw 0actiones#= Folni i niewolnicy UF1?) F<4RPEE > pa1stwie rzymskim tak jak w innyc/ krajac/ staro,ytnyc/ poo,enie prawne oso$y zale,ao od te'o czy $ya wolna czy nie PDF<41E)E E)EFD6) 0iewolnikiem (servus mo,na $yo zosta! na sk"tek: % Brodzenia si w niewoli % Pokonani wro'owie % 0iewypacalny d",nik % +kazany na do,ywotni& prace w kopalni % 6so$y pojmanie przez korsarzy <I4U1C@1 P31FE1 E)EFD6E)JSF > prawie prywatnym niewolnik nie mia ,adnyc/ praw (nie m#' posiada! maj&tk" 2 !ecu ium & maj&tek powierzany przez pan#w niewolnikom do swo$odne'o zarz&dzania (lecz $y to nadal maj&tek waciciela Instrumentum voca e inna nazwa niewolnika P narzdzie m#wi&ce2

(=

Aimo, ,e waciciela dawali czasami niewolnikom swo$od w o$rocie peculium, to ni'dy nie odpowiadali za zad",enia w wynik" dziaalnoci niewolnika, mo'li czerpa! tylko korzyci PQ, ,e niewolnicy mo'li k"pi! rzecz ale nie mo'li za ni& zapaci! $o wi&zao si to z o'raniczeniem maj&tk" waciciela PQ nikt nie c/cia zawiera! z nimi "m#w2 ) wad zaczo o'ranicza! prawo pretorskie2 Pretor udziela skar!i0np= roszczeL w a%cicielowi zap at# przeciw w a%cicielowi niewolnika: 0str=8(# % Actio de pecu io odpowiada za zo$owi&zania do wysokoci pec"li"m, m#' jednak najpierw potr&ci! swoje wierzytelnoci2 % Actio tributoria w przypadk", 'dy pec"lio $yo przeznaczone na cele /andlowe, dzieli pec"lio midzy wierzycieli wprost proporcjonalnie do ic/ wierzytelnoci2 % Actio 'uo iussu w przypadk", 'dy niewolnik dziaa na polecenie panaje'o waciciel odpowiada na wysoko! caej kwoty2 % Actio de in rem verso jeli w wynik" zawartej przez niewolnika czynnoci powikszy si maj&tek waciciela, odpowiada on do wysokoci przysporzenia2 % Actio exercitoria za zo$owi&zania niewolnika $d&ce'o kapitanem statk" odpowiada waciciel % Actio institoria tak samo jak powy,ej tylko niewolnik kierownik przedsi$iorstwa2 Ddpowiedzialno%H noksalna 0str= 8+# & pod&,aa za sprawc& czyn", czyli odpowiedzialno! waciciela niewolnika 4l"$ Pater familias5 za delikty (przestpstwa prawa cywilne'o niewolnik#w (l"$ os#$ alieni i"ris 2PQ > takim przypadk" waciciel al$o sam ponosi konsekwencje (m"sia zapaci! okrelon& s"m pienidzy al$o oddawa niewolnika2 6dpowiedzialno! noksalna $ya Actio In rem (N $a przestpstwa prawa pu/liczne!o niewolnik odpowiada oso/i%cie= > wietle prawa rzymskie'o niewolnicy nie mo!li /yH w zwi>zku ma BeLskim, a ic/ zwi&zki contu%ernium nie rodziy sk"tk#w prawnyc/2 @zieci z takic/ zwi&zk#w $yy wasnoci& pana matki2 >aciciel mia nad niewolnikiem prawo Bycia i %mierci0ius vitae ac necis#= Tormalne i nieformalne sposo/y wyzwolenia niewolnikw 0str=8,# +yt"acja prawna os#$ wyzwolonyc/ $ya r#,na w zale,noci od r#,nyc/ kwestii (czy "rodzili si wolni, czy od "rodzenia $yli niewolnikami 2 Podzia os#$ wyzwolonyc/: Folnourodzeni ci co "rodzili si wolni -li%eri. FyzwoleLcy niewolnicy otrzym"j&cy wolno! Po wyzwoleniu stawali si: o$ywatelami rzymskimi -cives %omani. jeli niewolnik zosta wyzwolony przez o$ywatela rzymskie'o za pomoc& jedne'o z "znawanyc/ przez ius civile sposo$#w: manumissio testamento, censu l"$ vindicta( Eatynami -Latini.% od Lex Iunia wyzwole1cy nieformalni l"$ wyzwole1cy nie maj&cy jeszcze <L lat stawali si Eatynami j"nia1skimi2 -a ,ycia $yli "wa,ani za oso$y wolne ale po mierci ic/ maj&tek przypada $yym wacicielom2 0ie mo'li sporz&dza! testament" ani na$ywa! nicze'o na podstawie testament"2 Eatyn m#' zosta! o$ywatelem rzymskim jeli wykona proced"r: I2 pol"$i o$ywatelk rzymsk& l"$ latynk i ma z ni& jednoroczne dziecko 4w przypadk" jeli on nie zd&,y to o o$ywatelstwo mo,e stara! si je'o ,ona5 otrzymywa wraz z rodzin& stat"s cives romanis+ II2 od$y! szecioletni& s",$ wojskow& (p#Mniej < w stra,y miejskiej w Rzymie III2 o ile w ci&'" H lat dostarczy statkiem o okrelonej pojemnoci z$o,e z C'ipt" do Rzym" IF2 o ile powieci poowe swe'o maj&tk" (licz&ce'o co najmniej ;LL ty2 sesterc#w na wy$"dowanie dom" w Rzymie F2 Prowadzi przez < lata myn w Rzymie miel&cy okrelon& licz$ z$o,a !eregrini deditctii oso$y, kt#re przed wyzwoleniem $yy krpowane wizami w cel" "karania l"$ kt#rym wypalano pitno czy dowiadczono tort"rami oraz ci kt#rzy walczyli na arenie2 0i'dy nie mo'li si sta! o$ywatelami rzymskimi, nie mo'li prze$ywa! w Rzymie l"$ o$r$ie setne'o kamienia milowe'o inaczej znow" stawali si niewolnikami2 0ie mo'li sporz&dza! testament" ani na$ywa! nicze'o z testament"2

Tormalne sposo/y wyzwolenia niewolnikw: Manumissio testamento wyzwolenie niewolnika w testamencie, poprzez ",ycie odpowiednic/ s#w(/anumissio testamentaria $irecta , l"$ poprzez "stanowienie 'o spadko$ierc&2 > o$" przypadkac/ niewolnik stawa si wolny z c/wil& kiedy zacz& dziaa! testament i patronem stawa si zmary2 >aciciel m#' te, poleci! wyzwolenie wasne'o, $&dM c"dze'o(w takim przypadk" nale,ao 'o najpierw odk"pi! niewolnika spadko$iercy l"$ zapiso$iorcy( /anumissio testamentaria in$irecta Manumissio censu podczas spis#w o$ywateli rzymskic/ waciciel prosi cenzora o wpisanie imienia niewolnik do spis" o$ywateli2 (raz na pi! lat $y spis Manumissio vindicta pozorowany proces o to, ,e niewolnik nie jest wolny, o$ro1ca wolnoci stwierdza, ,e oskar,ony jest wolny a waciciel nie wnosi sprzeciw"2 Manumissio in ecc esia 0 (okres poklasyczny wyzwolenie dokonane w kociele wo$ec $isk"pa i 'miny2 Eieformalne metody wyzwolenia niewolnikw w 'ronie przyjaci# (inter amicos przez napisanie list" (per epistu am podczas $iesiadnej "czty zasadza 'o midzy 'o!mi (per mensam > takim przypadk" waciciel dawa niewolnikowi tylko praktyczn& a nie faktyczn& wolno!2 Pocz&tkowo m#' $y! on przywr#cony do stan" niewoli (vin$icato in servitutem 2 0iewolnik m#' si jednak z'osi! z pro$& o oc/ron do pretora (w razie konflikt" z

$yym panem je'o wolno! zale,aa od do$rej woli pretora , nazywano ic/ te, wyzwole1cami pretorskimi2 @ziki czem" otrzymywali stat"s Latini Iuniani1 za ,ycia $yli "wa,ani za oso$y wolne lecz po mierci ic/ maj&tek przec/odzi na rzecz $ye'o pana2 Ustawodawstwo 1u!usta dotycz>ce os/ Lex #u)ia Caninia (odnosia si do wyzwole1 w testamencie o'raniczaa licz$ wyzwolonyc/ niewolnik#w w zale,noci od stan" posiadania waciciela2 3ez o'raniczenia mo,na $yo tyko wyzwoli! dw#c/ niewolnik#w, po czym tylko "amkow& cz! o'#", '#rna 'ranic& $yo st"2 Lex Ae ia &entia niewolnik nie m#' mie! mniej ni, <L lat l"$ kiedy wyzwalaj&cy mia mniej ni, ;L lat(jeli jeden z nic/ mia mniej to trze$a $yo powoa! specjalne consilium i poda! specjalne przyczyny wyzwolenia 4dot2 )ylko wyzwole1 formalnyc/5

<ytuacja prawna wyzwoleLcw Poza o'raniczeniami w prawie p"$licznym oraz zakazowi zawierania zwi&zk#w ma,e1skic/ z oso$ami nale,&cymi do stan" senatorskie'o2 na wyzwole1cac/ ci&,yo P31FD P143DE14U: Patron ' $ya to oso$a wyzwalaj&ca wo$ec kt#rej niewolnik mia o$owi&zki: Bs"'i -$ona, munera. 4do, kt#ryc/ zo$owi&zywa si jeszcze przed wyzwoleniem5, kiedy patron nie mia na wasne "trzymanie m"sia m" poma'a! 2 nie m#' pozywa! patrona do s&d" $ez z'ody pretora, Patron dziedziczy tez po $o'atym wyzwole1c" 4pow2 :LL ty sesters#w5 jak je'o dzieci, l"$ w przypadk" kiedy wyzwoleniec mia < dzieci nie dziedziczy PD)R60 AIDT 636>IU-CG >63C9 >V->6ECW9D $roni! wyzwole1ca w s&dzie, Patron mia prawo odwoania wyzwolenia kiedy niewolnik okazywa jawn& niewdziczno! Dso/y in mancipio i stany podo/ne !ersonae in mancipio oso$y $d&ce pod wadz& pater familias w wynik" mancypacji2 3yy to oso$y wolne ale przez swe'o zwierzc/nika familijne'o odsprzedane w cel" "zyskania korzyci maj&tkowyc/2 +yt"acja podo$na $ya ": (:X Addictus d",nik oddany wierzycielowi na mocy per manus iniectionem, a, do odpracowania zas&dzonej kwoty (;X %edemptus ab hostibus czowiek wyk"piony z c"dzej niewoli a, do "iszczenia kwoty wyk"p" (<X Liber homo bona #ide servines oso$a wolna kt#ra s",ya jako niewolnik na wasna z'od (=X !o onus % oso$a wolna przywi&zana do ziemi, kt#rej nie wolno $yo jej op"szcza! D/ywatele rzymscy & nieo/ywatele 4ylko o/ywatelom rzymskim przys u!iwa y: - Bprawnienia polityczne - 0adzia 'r"nt#w - Bprawnienia w zakresie rzymskie'o prawa prywatne'o D/ywatelstwo rzymski na/ywa o si przez: - "rodzenie (matka m"siaa $y! rzymiank& l"$ ma,e1stwo 'dzie jedna oso$a $ya rzymianinem - Yormalnie wyzwolony niewolnik - > drodze nadania (na z'romadzeni" l"dowym nadawano o$ywatelstwo caym 'r"pom narodowym - -a $o/aterskie czyny Lex Iu ia et ! auta !apiria pierwsze masowe nadanie o$ywatelstwa rzymskie'o wszystkim o$ywatelom Italii Constituto Anatominia nadanie o$ywatelstwa rzymskie'o wszystkim mieszka1com Imperium Romanum przez 9esarza Garakall w ;:; r2 n2 e2 Podzia ludno%ci: - 6$ywatele - 2ives Romanis - Latini (nieco inne prawa kolonici zakadaj&cy kolonie na prawie laty1skim, Latini coloniari i od czas#w D"'"sta Latini Iuniani 4wyzwole1cy5 - Peregrini - 0iewolnicy Dso/y sui iuris i alieni iuris <ui iuris oso$y niepodle'aj&ce niczyjej wadzy w rodzinie 1lieni iuris oso$y podle'aj&ce wadzy pater familias

Pater familias oso$a stoj&ca na czele rodziny rzymskiej(m#' nim $y! tylko m,czyzna o$ywatel rzymski Canus wadza rodzicielska Pater familias nad rodzin& Pater potestas >adza nad dzie!mi Canus % wadza nad ,on& Aominica potestas wadza nad niewolnikami Personae in mancipio oso$y wolne, sprzedane naczelnikowi rodzinny przez inne'o pater familias PokrewieLstwo 1!nacyjne & pokrewie1stwo pole'aj&ce no podle'ani" wadzy wsp#lne'o przodka 6so$& s"i i"ris mo,na $yo zosta! w spos#$: - Eaturalny w wynik" mierci pater familias - <ztuczny np2 przez emancipatio tako oso$a nie podle'aa j", praw" spadkowem" 4pocz&tkowo5 PokrewieLstwo ko!nacyjne PokrewieLstwo ko!nacyjne pokrewie1stwo krwi 6inea recta spokrewnienie w linii prostej (np2 ja, ojciec ,dziadek, pradziadek itd2 Pkrewni wstpni0ascendenci# 6inea trans*era *el o/li.ua & pokrewie1stwo w lini $ocznej wsp#lny przodek P krewni zstpni0descendenci <topieL pokrewieLstwa U ile "rodze1 taki stopie1 Powinowactwo & stos"nek powstay w wynik" ma,e1stwa $dolno%H prawna $dolno%H prawna syt"acja kiedy kto mo,e $y! podmiotem w sprawie2 > prawie rzymskim podmiotowo! w prawie p"$licznym mieli wszyscy penoletni o$ywatele2 > prawie prywatnym zdolno! prawn& otrzymywao si z c/wil& mierci pater familias (jeli ojciec "mar przed "rodzeniem dziecka, dziecko otrzymywao zdolno! prawn& w c/wili "rodzenia l"$ w przypadk" kiedy dziecko wywodzio z nieprawe'o o,a z c/wil& "rodzenia2 Posiadanie zdolno%ci prawnej zaleBa o od trzech rzeczy0status#: - 6i/ertatis - Ci*itatis - Tamiliae Cia on wolny o/ywatel2 nie zaleBa a ani od wieku ani od p ci= 0ienarodzone dziecko(nasciturus miao prawo spadkowe o ile "rodzio si ,ywe wed"' prok"lian#w m"siao krzykn&!, +a$inianom wystarczy jakikolwiek znak ,ycia2 Curator ventris & k"rator, kt#ry mia $roni! praw dziecka (nienarodzone dziecko "wa,ao si za narodzone jeli c/odzio o je'o korzyci Captis deminutio "trata stat"s (powodowaa "tarte zdolnoci prawnej Captis deminutio maxima najwiksze "szcz"plenie praw jednostki P kiedy traci o$ywatelstwo i wolno! np2 popadnicie w niewol (taki o$ywatel mia ius post imini (prawo powrot" i )ictio egis corne iae (o$ywatela rzymskie'o kt#ry trafi do niewoli "warzono za zmare'o Dso/y prawne Dso/a Prawna 'r"pa os#$ posiadaj&ca podmiotowo! prawn& Pa1stwo jako z$iorowo! wszystkic/ o$ywateli posiadao maj&tek i mo'o nim zarz&dza! tzn2 posiadao zdolno! prawn& 2 P#Mniej oso$ami prawnymi $yy te,: ?miny +towarzyszenia(w okresie pryncypat" zakadane za z'od& senat"2 3yy to zwi&zki os#$: >ykon"j&cyc/ wsp#lny zaw#d2 6 podo$nej syt"acji maj&tkowej2 -wi&zane k"ltem reli'ijnym @o zao,enia stowarzyszenia prawo wyma'ao co najmniej trzec/ os#$ #iscus % maj&tek pa1stwowy zostawiony do dyspozycji cesarza Areanium % maj&tek pa1stwowy nale,&cy do narod" Instyt"cje kocielne (okres c/rzecija1stwa Y"ndacje do$roczynne(F%FI w2 !iae causae *economus zarz&dca maj&tkiem f"ndacji Rozdzia F: R6@-I0D $arczyny: &ponsa ia zarczyny -arczyny $yo to "roczyste przyrzeczenie zawarcia ma,e1stwa w przyszoci2 3yy one zawierane w formie kontrakt" sowne'o przez ojc#w os#$ zarczaj&cyc/ si l"$ przez samyc/ zarczaj&cyc/ si o ile $yli sui iuris (w przypadk" nie dotrzymania mo,na $yo si "$ie'a! o odszkodowanie 2 P#Mniej $yo te, nieformalne nudus consensus ic/ zerwanie nie powodowao ,adnyc/ konsekwencji2 > okresie klasycznym zadatek zarczynowy( archa sponsa icia , jeli zerwa mody traci zadatek jeli narzeczona, zwracaa 'o poczw#rnie, a p#Mniej potr#jnie2

)ustum matrimonium Aefinicje ma BeLstwa Iustum matrimonium & ma,e1stwo Ca BeLstwo to zwi&zek midzy m,czyzn& i ko$iet& stanowi&cy wsp#lnot cae'o ,ycia zar#wno wed"' prawa $oskie'o jak i l"dzkie'o $awarcie ma BeLstwa Prawo nie re'"lowao sposo$" zawierania ma,e1stwa (czynno! prywatna i nieformalna >ar"nki zawarcia ma,e1stwa: - A)ectio marita is trwaa z'oda o$" stron na pozostanie w zwi&zk" ma,e1skim - > przypadk" os#$ alieni iuris potrze$na $ya te, z'oda zwierzc/nik#w familijnyc/ Fymo!i )ustum matrimonium Aa,e1stwo $yo "wa,ane za wa,ne wed"' Prawa cywilne'o kiedy speniao war"nki: Conubium Ao,liwo! zawarcia ma,e1stwa "znane'o w prawie rzymskim (posiadanie o$ywatelstwa, l"$ z'ody i"s con"$i"m P nieo$ywatele (ple$ej"sze nie mieli con"$i"m patrycj"sze ZII ta$lic ($rak con"$i"m midzy krewnymi w linii prostej zawsze w $ocznej do = stopnia Fiek c/opcy := lat, dziewczyny lat :; A)ectio marita is wola pozostawania w zwi&zk" ma,e1skim P#Mniej zakaz zawierania ma,e1stw midzy r#,nowiercami 3ozwi>zanie ma BeLstwa Aa,e1stwo istniao tak d"'o p#ki istniao A)ectio marita is2 Aa,e1stwo przestawao istnie! 'dy: @oc/odzio do z'odne'o poroz"mienia do rozwi&zania 0divortium# 3&dM 'dy jedno z ma,onk#w wyra,ao wol zerwania zwi&zk" +repudium w przypadk" kiedy ,ona wesza pod wadze m,a conventio in manum m#' te'o dokona! tylko m&, 0a sk"tek mierci l"$ "traty o$ywatelstwa Conventio in manum Fej%cie Bony do rodziny a!nacyjnej mBa: Con)arreatio w o$ecnoci kapan#w i :L wiadk#w, przez ofiarowanie jowiszowi c/le$a orkiszowe'o (tylko patrycj"sze Co,mptio przez emancypacje w o$ecnoci K wiadk#w i li$erpensa za pomoc& sym$olicznej zapaty dla pater familias l"$ ,ony jeli $ya sui iuris2 -sus roczne nieprzerwane prze$ywanie w dom" m,a Co,mptio )iduicae causa szt"czne wejcie pod wadze m,a ,e$y poz$y! si niewy'odne'o t"tora2 > takim przypadk" ,ona dziedziczya po m," tak jak je'o dzieci2 <tosunki oso/iste i maj>tkowe midzy ma Bonkami <tosunki oso/iste %everentia o%owi&zek wzajemne'o szac"nk" P zakaz wnoszenia przeciw so$ie skar' infam"j&cyc/2 Vona uzyskiwa a: )yt" mater familias @zielia stat"s spoeczny m,a ()onor matrimoni Cia a o/owi>zki i powinno%ci -amieszkiwa! z m,em >yc/owywa! dzieci z'odnie ze wskaz#wkami m,a @oc/owywa! m" wiernoci (c"dzo#stwo P a$ulterium 1 nawet mier! Uprawnienia mBa w stosunku do Bony 0ie mia prawa ,ycia i mierci > 2onventio in manum sprawowa na ,on& wadze s&dow& (tzw2 I"dici"m domestic"mP s&d domowy Reszta podo$nie jak w wadzy nad dzie!mi <tosunki maj>tkowe > przypadk" kiedy ma,e1stwo nie $yo 2onventio in manum $ya rozdzielno! maj&tkowa2 > przypadk" kiedy $yo 2onventio in manum $ya wsp#lnota maj&tkowa2 [ona nie dziedziczya w swojej starej rodzinie a'nacyjnej tylko w nowej, a cay maj&tek nale,a do m,a2 Posa! % .os

.os pro)ectcia posa' od ojca l"$ dziadka ,ony2 .os adventicia inna oso$a np2 ,ona, jej d",nik itp2

Posa! ustanawiano w formie: 0str= :8# .otis datio przeniesienie wasnoci .otis dictio jednostronne przyrzeczenie posa'" .otis promissio przyrzeczenie posa'" w formie styp"lacji $wrot posa!u dos recepticia % -o$owi&zanie m,a do zwrot" cae'o posa'" w drodze styp"lacji PQ pretor dawa actio ex stipulatu+ Actio rei uxoriae s#arga pr!eciw m3owi o zwrot majtk" po potr&ceni" czci na wyc/owanie dzieci (retentionis nie wicej ni, poowa posa'" i niekoniecznie od raz"2 A&, $y zo$owi&zany zwr#ci! w trzec/ rocznyc/ ratac/ rzeczy zamienne inne od raz"2 Aonatio ante nuptis -akaz darowizn midzy ma,onkami2 .onatio ante nuptis darowizny przed ma,e1skie .onatio propter nuptis darowizny podczas ma,e1stwa (tylko prawo j"sty1a1skie Ustawodawstwo ma BeLski 1u!usta Lex Iu ia de adu teriis coercendis 4wprowadzao* przestpstwo 5+ adu torium stosune# ! !am3n* #o%iet* 6+ stuprum stosune# ! w$ow* lu% pann* jako przestpstwo prawa p"$liczne'o pod kar&: :2 (w przypadk" ojca maj&ce'o wadze rodzicielsk& nad c#rk& nawet mierci c#rki i c"dzoo,nika ;2 (w przypadk" m,a mierci c"dzoo,nika <2 po HL dniac/ mo'li wnie! skar' 4proces karnym accusatio iure extreani5 przy strupum od raz" wszczynano proces karny(accusatio iure pu%lico , kar& $yo wy'nanie na wysp i konfiskata czci maj&tk"2 Lex Iu ia de maritandis ordinibus nakadaa na m,czyzn w wiek" ;K HL i ko$iety ;L KL o$owi&zek pozostawania w zwi&zk" ma,e1skim2 > przypadk" mierci jednej ze stron m,czyMni m"sieli natyc/miast si o,eni!, ko$ietom zostawiano pewien okres (vacatio przypadk" niedotrzymania war"nk#w kar& $yo poz$awienie praw dziedziczenia (cae%lis Lex !apia !oppaea o$owi&zek posiadania dzieci, w przypadk" nieposiadania dzieci kar& w przypadk" mierci wsp#ma,onka $yo otrzymanie tylko poowy przysporzenia (or%i 2 6so$y maj&ce wicej ni, jedno dziecko otrzymyway przywilej ius trium li%eroum PQ ko$ieta "zyskiwaa pen& zdolno! czynnoci prawnyc/. m,czyMni mo'li si "c/yli! od piastowania t"teli i k"rateli2 >prowadzono te, zakaz wyc/odzenia za m&, midzy senatorami i ic/ potomstwem i wyzwole1cami oraz midzy wolno"rodzonymi a ko$ietami o na'annej rep"tacji (aktorki, strczycielki c"dzoo,nice

Jonku/inat Concubinatus konk"$inat stae po,ycie midzy ko$iet& i m,czyzna midzy, kt#rymi nie istniao conu%ium l"$ Afectio maritalis2 Gonsekwencjami $yy: - 3rak dziedziczenia dzieci w przypadk" $rak" testament" - Ao,liwo! o$darowywania si - @zieci nie $yy pod wadz& rodzicielsk& Po,ycie m,czyzny i ko$iety z kt#ryc/ c/o!$y jedno $yo niewolnikiem nazywano contu%erium P143)1 PD4E<41< Fej%cie pod patria potestas Urodzenie z )ustum matrimonium 6jciec na$ywa patria potestas nad dzieckiem tylko jeli $yo ono zrodzone z iustum matrimonium je'o l"$ je'o syna o ile ten pozostawa pod je'o wadz&2 @omniemania: - @ziecko m"siao si "rodzi! nie wczeniej ni, w :J; dni" ma,e1stwa i nie p#Mniej ni, w <LL dni" po je'o rozwi&zani" - 6jcem dziecka jest m&, matki Przysposo/ienie: adoptio i adro!atio 1doptio & adoptowa! mo,na $yo tylko oso$ alieni iuris2 Przez pozorny proces windykacyjny (podo$nie jak w manussimo vin$icta 2 > prawie j"sty1a1skim dokona si podzia na: - Adoptio p ena kiedy adopt"j&cym $y krewny wstpny adoptowane'o2 Ddoptowany zrywa wszelkie stos"nki A$rogatio z dotyc/czasow& rodzin&2 - Adoptio minus p ena adopt"j&cy $y oso$a (o$c&*2 Ddoptowany nie wc/odzi pod je'o wadze rodzicielsk&, ale otrzymywa prawo do poza testamentowe'o dziedziczenia2

Adrogatio & taka oso$a m"siaa $y! sui iuris, tracia podmiotowo! prawn&, wszystkie oso$y $d&ce pod jej wadz& rodzicielsk& wraz z nim przec/odziy do nowej rodziny a'nacyjnej2 )akie przysposo$ienie od$ywao si tylko przy "dziale z'romadzenia l"dowe'o2 P#Mniej w drodze reskrypt"2 Uprawnienia i o/owi>zki wynikaj>ce z patria potestas Djciec mia : Prawo ,ycia i mierci nad dzie!mi zakazano za$ija! dzieci przed < rokiem ,ycia m#' za$i! kalekie'o noworodka (powinien je najpierw pokaza! s&siadom kiedy c/cia za$i! starsze dziecko, powinien przeprowadzi! ledztwo w o$ecnoci tzw2 Iu$icium $omesticum (tj2 naj$li,szyc/ krewnyc/ , kt#re m"siao zaapro$owa! wyrok Ao,no! porz"cenia l"$ sprzeda,y dziecka 6$owi&zek "trzymania dzieci 6$owi&zek wyc/owania dzieci z'odnie z do$rymi o$yczajami (%oni mores >yksztacenie z'odne z je'o poc/odzeniem, stanem maj&tkowym, zasadami moralnymi i prawnymi Fyj%cie spod patria potestas +poso$y wyjcia spod patria potestas: Eaturalne: - Po mierci ojca - A,czyMni zajm"j&cy kl"czowe miejsca w pa1stwie - 9#rki kiedy zostaway westalkami - ?dy ojciec traci o$ywatelstwo - > zawieszeni" 'dy ojciec dostawa si do niewoli <ztuczne: - 7mancipatio < razy sprzedany syn, : raz c#rka i wn"ki PQ po trzeciej sprzeda,y za"fana oso$a odsprzedawaa dziecko ojc" (za pomoc& emancypacji, l"$ wyzwala 'o za pomoc& manumissio a ten 'o wyzwala otrzym"j&c prawo patronat"2 - P#Mniej w prawie poklasycznym mo,na $yo dokona! emancipatio poprzez reskrypt cesarski, w tym przypadk" nie dziedziczy2 <ytuacja prawna os/ /d>cych pod patria potestas Pocz&tkowo $ya $ardzo podo$na do syt"acji niewolnik#w2 @zieci nie mo'y mie! maj&tk", ale ojciec m#' im wydzieli! pec"li"m2 -a zad",enia kontraktowe odpowiada tak samo jak w przypadk" niewolnika2 Ponosi te, odpowiedzialno! naskaln&2 )ak& sam& jak w przypadk" niewolnika(m#' 'o wyda!4no\ae datio5l"$ zapaci! zas&dzon& s"m 2 +yn mia te, tzw2 Pec"li"m castrense tj2 maj&tek na$yty podczas s",$y wojskowej(je'o prywatna wasno!, kt#r& m#' zarz&dza! 2 P#Mniej powstao Pec"li"m ]"asi castrense tj2 maj&tek kt#ry posiada w zwi&zk" z piastowaniem f"nkcji pa1stwowyc/2 P#Mniej tylko to co syn dosta od ojca nale,ao do zarz&dzania przez ojca2 >szelki darowizny spadko$rania nie wc/odziy do maj&tk" ojca2 > razie mierci syna i $rak" testament" ojciec dziedziczy cao!2 8ilius familias o'raniczona zdolno! prawna dotyczya swo$odne'o zarz&dzania Pec"li"m castrense i Pec"li"m ]"asi castrense Powo anie opiekuna > przypadk", 'dy oso$a sui iuris nie $ya w stanie sama pokierowa! swymi czynami wyznaczano jej opiek"na l"$ k"ratora2 Tute a opieka dzielia si na: Tute a mu ierum $o(r!a,e #o%iet" Powoanie opiek"na mo'o nast&pi! w testamencie (tute a testamentaria , l"$ na mocy "stawy ZII ta$lic naj$li,si krewni a'nacyjni (tute a egitimia . l"$ pretor (namiestnik na prowincji, a p#Mniej pretor tutelaris kiedy $rakowao krewnyc/ (tute a dativa 4utela impu/erum Tutor impuberis zarz&dza maj&tkiem p"pila i "czy 'o jak prowadzi! sprawy maj&tkowe, w wiek" I lat p"pil "zyskiwa prawo do podejmowania czynnoci przysparzaj&cyc/ w przypadk" czynnoci rozporz&dzaj&cyc/ i zarz&dzaj&cyc/ potrze$owa z'ody t"tora (interpositio auctoritatis 2 6pieka 'asa, 'dy: - )"tor l"$ p"pil "miera (captis $eminutio

Tute a impuberum niedojrzae ko$iety i m,czyMni

- P"pil osi&'a penoletnio! > przypadk" niewaciwej opieki t"tora nad p"pilem m#' on $y! poci&'nity do odpowiedzialnoci np2 na mocy: - Accusatio suspecti tutoris tj2 skar'i pop"larnej miaa ona za zadanie ods"n&! nie"czciwe'o t"tora testamentowe'o testamentowe'o na nie"czciwe'o t"tora ci&'ao infamie2 - Actio rationibus distrahendis & wytycza p"pil po dojci" do dojrzaoci przeciw opiek"nowi "stawowem", kt#ry rozmylnie sprzeniewie,y je'o maj&tek, otrzymywa podw#jn& warto! sprzeniewierzone'o maj&tk"2 - Actio tute ae & w kt#rej zar#wno p"pil jak i )"tor doc/odzili swyc/ praw

4utela mulierum @ojrzaa ko$ieta $d&ca pod opiek& t"tora, sama zarz&dzaa swym maj&tkiem a z'ody t"tora (interpositio auctoritatis tutoris potrze$owaa tylko w najwa,niejszyc/ sprawac/: wyzwolenie niewolnika, testament, emancypacja zaci&'nicie zo$owi&zania o wielkiej wadze2 (ko$ieta , kt#ra "rodzia troje 4wyzwolenia czworo5 dzieci, p#Mniej tak,e ko$ieta, kt#ra dostarczya statek do przewoz" z$o,a z C'ipt", otrzymywaa przywilej ius trium iberorum, kt#ry pozwala jej poz$y! si t"tora2 2 > p#Mniejszym okresie pretor m#' nawet zm"si! t"tora na wyra,enie z'ody (interpositio autortatis tutoris Juratela ?dy nale,ao zad$a! nie o oso$ lecz o maj&tek, prawo rzymskie pos"'iwao si instyt"cj& kuratora2 0ajstarsz& form& k"rateli $yy: - Cura )uriosi & nad c/orymi psyc/icznie - Cura prodigi & nad marnotrawcami 0a pocz&tk" o podjci" krok#w w cel" powstania k"rateli decydowaa rada rodziny2 > okresie "stawy ZII ta$lic prefekt, a p#Mniej r#wnie, prefekt Rzym" i namiestnik prowincji przeprowadzali postpowanie -cognitio. zako1czone dekretem poz$awiaj&cym c/ore'o czy marnotrawc zarz&d" maj&tkiem i wyznaczali m" k"ratora2 G"ratorami pocz&tkowo $yli naj$li,si krewni a'nacyjni p#Mniej ko'nacyjni2 P#Mniej opiek& k"ratora $yy o$ejmowane: - !uberes minores viginti 'uin'ue amnis oso$y dorose kt#re nie "ko1czyy ;K lat - curator minorum % minor m#' poprosi! o "dzielenie m" k"ratora do pomocy przy zawierani" czynnoci prawnyc/2 > przeciwie1stwie do opiek"na, k"rator $y traktowany jako zastpca a minor m#' 'o poci&'n&! do odpowiedzialnoci za pomoc&: actio negotiorum gestoru2 > p#Mniejszym okresie pretor wyznacza k"ratora w zwi&zk" z konkretnymi sprawami: - @o strze,enia nieo$jtej masy spadkowej - @o oc/rony interes#w dziecka poczte'o - @o pomocy starcom - @o pomocy "omnym i c/orym - @o zaatwiania spraw os#$ nie o$ecnyc/ $dolno%H do czynno%ci prawnych: $dolno%H do czynno%ci prawnych & zdolno! do samodzielne'o skadania i przyjmowania owiadcze1 woli wywo"j&cyc/ sk"tki prawne, $ya czym z"penie odr$nym od zdolnoci prawnej2 D!raniczenie zdolno%ci prawnych ze wz!ldu na: Fiek In)antes % @zieci do I rok" ,ycia $yy poz$awione zdolnoci do czynnoci prawnyc/ poza dro$nymi aktami ,ycia codzienne'o Impuberes % oso$y w wiek" I%:= (c/opcy I%:; dziewczta miay prawo do czynnoci przysparzaj&cyc/, oraz za z'od& t"tora rozporz&dzaj&cyc/ i zarz&dzaj&cyc/2 > przypadk" czynno%ci kulej>cej przysparzaj&cej i rozporz&dzaj&cej jednoczenie, na kt#r& t"tor nie wyrazi z'ody, czynno! ta $ya wa,na tylko w aspekcie przysporzenia, mo'a si sta! w peni sk"teczna po osi&'nici" przez p"pila penoletnioci i jej zatwierdzeni" (nastpowao wtedy rati/i$itio !uberes % A,czyMni powy,ej := rok" ,ycia penia zdolno! do czynnoci prawnyc/, lecz do ;K rok" posiadali k"ratoraP doradc/zastpc <tan umys owy oso$y c/ore psyc/icznie traciy czasowo zdolno! do czynnoci prawnyc/, lecz podczas (prze$ysk#w*, kiedy oso$a "znawana $ya za zdrow& odzyskiwaa t& zdolno!2 P eH & ko$iety powy,ej lat I $yy pod opiek& t"tora, lecz pow2 :; $y tylko f"nkcj& sym$oliczn& patrz t"tela m"lier"m nacinij prawym przyciskiem myszy i otw#rz /iper&cze Carnotrawstwo 0prodigus# pretor pocz&tkowo za pomoc& -inter$ictio %onorum. od$iera marnotrawcy pocz&tkowo w o'#le mo,no! zarz&d" maj&tkiem, w p#Mniejszym za czasie o'ranicza je'o zdolno! do czynnoci prawnyc/2 In)amia "trata czci o$ywatelskiej2 Ao'a powsta! $ezporednio na sk"tek popenienia czyn" /anie$ne'o l"$ w spos#$ poredni na sk"tek wyrok" w procesie karnym l"$ cywilnym2 6so$a dotknita infami& nie mo'a $y! wiadkiem przy czynnociac/ "roczystyc/, nie mo'a wystpowa! w imieni" innyc/ ani "stanawia! zastpc#w2