hoam

Ch Nht, 14 thng 4, 2014 WWW.HOADAMNEWS.COM B mi 2014. S 22

LN THNH, XUNG CA
NGUYN MAN NHIN

Thnh l cch dn gian gi tt Thnh Din Khnh, thnh tr qun s v cng l tnh l tnh Khnh Ha thi Nguyn; nm 1988 c xp hng l di tch lch s cp quc gia. Sch i Nam Nht Thng Ch (NNTC) ca S qun triu Nguyn, bn khc in i T c, khi chp v Thnh tnh Khnh Ha c on: Trc kia l
Xem trang 18

SNG v NC

Hnh: UYN NGUYN

VNH HO

TNH TRNG LNH M GIA CHA M V CON CI THI NAY

TRNH THANH THY

gi hc t sng v nc, nhn tn cng y su thm thm v b mt mnh mng ca bin, cng c th ni: ng sau, di, bn trong tt c nhng bin ng, lng xng, no nhit ca thc c nhn v ton b cuc i, l s im lng.
XEM TRANG 2

S thay i ca k thut ngy nay khin vai tr lm cha m kh khn hn hay d dng hn? Tnh
tip theo trang 12

CA DN TC VIT
NG NHN DNG Ln sau cng mt triu nh Trung Quc chim nc ta thi hnh mt chnh sch ng ha khc nghit, p dng t trn xung di, l thi nh Minh. Cc triu nh Trung Quc c kinh nghim Hn ha cc sc dn t Vn Nam n Qung ng, n th k 15 cn mun em p dng ti x An Nam c. Ngy 21thng 8 nm 1406, Minh Thnh T ban ch th r rng cho Tng binh Chu Nng, ra lnh trong cuc chinh phc nc i Vit phi thi hnh nhng chnh sch xa sch vn ha bn x: ... Tr cc sch kinh v bn in ca o Pht, o Lo th khng tiu hy, ngoi ra ht thy mi sch v, vn t cho n c nhng loi ca l dn gian, hay sch dy tr ... mt manh ch cung u phi t tai ch. Khp trong nc phm nhng bia do ngi Trung Quc dng t xa n nay th u gi gn cn thn, cn cc bia do dn An Nam dng th ph
Xem trang 4

SC KHNG

CHA XA M

TM BT

XA!

NGUYN NH BN

NI AU CHA THM
TRN TRUNG O

30 NM,

Danh t Bc Tng Khc (Wailing Wall), di tch lch s ca n th o Do Thi pha Ty ca thnh ph Jerusalem, khng phi ra i sau thm ha Holocaust hay t ngy ti lp quc gia Do Thi nm
tip theo trang 3

Thi gian cha my xa m xa! Cuc sng i di, sng ni cn thay i hung h cnh vt v vt dng. V vy k c rt cn ghi li d khng bit n ch li hay l cho ta nhng d v ngm ngi? XEM TRANG 22

THNG 4 C TH TRN MNG T, MY CU P GIA L THNG

UYN NGUYN trang.24

SNG v NC

TRONG S NY
S 22
CH NHT, 14 THNG 4, 2014
SNG - VNH HO, tr.1 l SC KHNG CA DN TC VIT - NG NHN DNG, tr.1 l TNH TRNG LNH O GIA CHA M V CON CI THI NAY - TRNH THANH THY, tr.1 l LN THNH, XUNG CA - NGUYN MAN NHIN, tr.1 l 30 NM NI AU CHA THM TRN TRUNG O, tr.1 l CHA XA M XA! - NGUYN NH BN, tr.1 l PHT GIO VIT NAM, BIN C V T LIU (TT) - VH, tr.3 l th NGUYN LNG V: KN MA THNG T, tr.9 l DU LCH - HONG

Hnh: NHA TRANG QU TI

LONG, tr.14 l CC L THUYT PH BNH VN HC CHNH T U TH K 20 N NAY - NGUYN HNG QUC, tr.16 l CHIC CI XAY - TRN TRUNG O, tr.20 l THNG T C TH TRN MNG T, MY CU P GIA L THNG - UYN NGUYN, tr.24 l th TRN MNG T: C PHI TI KHNG / THNG T QU HNG TI / THNG T QU NGI, tr.26 th NGY DO THI: VU V CHIM QUYN XUNG T, tr.27 l th NGUYN NH BN: THM M CHA NGY U H, tr.27 l th L GIANG TRN: THNG BA / THNG T, tr.28 l BI K CHO VN CC - TRN QUANG C, tr.32

ng, thc ra ch l nc. Khng c nc, khng c tc ng ca gi, s khng c sng. Sng ch l hin tng b mt ca nc. Khi sinh t ni nc, m bin dit th cng tr v vi nc. Khi sinh, sng khng tng thm nc; khi dit, sng khng lm gim lng nc. Bn th ca nc l lng yn. i trn bin l i gia ng v tnh, gia nhng lao xao bo bt v s lng yn tch mch. i trn bin bng nhng chic thuyn nan b nh th cng d tip cn v thm nghim s bt phn, bt nh gia sng v nc, gia sinh v dit, gia c bit v tng th, gia kh au v hnh phc, gia nc mt v t do. i trn bin mi thy ci bao la ca nc, v thy chic thuyn ch mnh cng nhng k ng hnh xa l ch l mt ht bi, mt chic l vng, tht b nh, mong manh. Sng to, gi ln, i kht, khng c tm ra nhiu ngy, lo s b bt li, khip hi gp hi tc Vy m c hng triu ngi, gi-tr ln-b, chn i trn bin bng nhng thuyn nh. Can m chng, anh hng chng? Khng. Chng qua, ch v kht vng t do qu ln, trm lp ht mi ni s. C l ch hai phn ba s ngi i trn bin c n b t do. Phn cn li, mt phn ba, khng phi l nh: hng trm ngn ngi vi hng ngn chic thuyn, ln, nh, chm khut trong lng i dng. H c tn m tr thnh v danh. Khi h b mt tch, ngi thn khng dm khai bo. Khng c hng t ngi trn th gii theo di tm kim. Khng c bo ch ng ti rm r mi ngy, mi gi. Khng c nhng l cu nguyn cng khai. Khng c nhng ngi thn khc cng khai. Tt c u lng l, m

thm. i m thm, mt ht trong m thm, khc trong m thm. H, nhng ngi thn, cha m, anh ch em, bn b ca chng ta . H ln ng vi quyt tm v ngn ng quen thuc: t do hay l cht! Ci cht ca h trong lng bin, trong sng v nc, ghi li trang s bi trng ca hnh trnh tm t do, v cng cho ta nhiu bi hc: ci g sinh ra trong iu kin th cng b hy dit trong iu kin. Cc phong tro, t chc, ng phi, chnh quyn, chnh th, ch ngha u l sng, ch c dn, lng dn mi l nc. Ni theo Nguyn Tri th dn l nc; nng thuyn cng l nc, lt thuyn cng l nc. Sng i phi bit ci g tm thi, hu hn, ci g trng cu, v hn. Sut i ch bit chy theo sng, ch bit con thuyn ca mnh th lm sao an lng dn? Ngi hc o cng thng qun chiu v (vng) thc v (chn) tm. Thy c ch khi sinh v hy dit ca sng chnh l con ng tr v s yn lng ca nc. Sng, thc ra cng ch l nc. Sng khng th t sinh, khng th t dit. N sinh v dit trong iu kin. Khi n hon ton lng xung, ch cn nc, ch cn s tch lng. Nh th Phm Cng Thin c thi phm vi ta ly t cm hng mt cu th ca Goethe, Trn Tt C nh Cao L Lng Im. Ngi hc t sng v nc, nhn tn cng y su thm thm v b mt mnh mng ca bin, cng c th ni: ng sau, di, bn trong tt c nhng bin ng, lng xng, no nhit ca thc c nhn v ton b cuc i, l s im lng. VNH HO

Nhm Kt Tp HOA M
Chu trch nhim: NGUYN VIT 9741 Bolsa Ave Suite: 216. Westminster, California 92683. 714.765.9844 Mi kin xy dng, ng gp bi v, tranh, nh, xin gi v a ch: hoadamnewsl@gmail.com

Tranh: NGUYN NHT TN

tip theo trang 1

NI AU CHA THM
1948 m c t hn ngn nm trc. Trong thi gian b quc Roma chim ng, ngi Do Thi phi hi l cho binh lnh Roma c n cu nguyn di chn bc tng. Trong hai ngn nm lu dn, ngi Do Thi phi vt qua bao nhiu gian kh c t chn v cu nguyn trn thnh a ca dn tc h. Nc mt ca ngi dn Do Thi nh xung b tng sut bao nhiu th k, thm su, khng ch vo bc tng m c trong tht trong xng v tr thnh mt sc thi vn ha ring ca dn tc Do Thi. H m ni au i khp gc b chn tri. Ngi Do Thi i din vi ni au nh i din vi chnh mnh v sng vi ni au nh mt phn quan trng trong i sng tinh thn ca h. Ni au ln dn v trng thnh theo thi gian, cui cng gip h tr v vi vng t Ha. Hn nhin khng th so snh ni au v s chiu ng gia dn tc Do Thi v dn tc Vit Nam; ng ra, chng th so snh ni au no vi ni au no. Nhng trong quan im ch quan ca ti, ni au ca dn tc Vit Nam cng su sc, trm trng v v cng au nhc. Trn mi bc chn chng ta i trn nhng no ng Vit Nam, t i Nam Quan cho n Mi C Mau, nh vn cn nghe vng li ting ku thng ca bao nhiu ngi ng xung. Mu t min ng khng nhng ch l mu t m cn c nhum bng m hi v mu ca nhng ngi phu n in ti ln mi gc cao su ng Nai, Ty Ninh, Bnh Dng, Sng B. Thng Chp nm 1944, trong lc by nga chin ca pht-xt Nht vn y la thc n, nhng nh hng sang trng dnh cho nhng k c quyn trong x hi vn m ca, gn hai triu ngi Vit, a s t min Bc, cht i trong nn i nm t Du. Dn s Vit Nam trong nm 1945 cha n 20 triu ngi nhng ch trong vng 6 thng, t thng Chp nm 1944 n thng Nm 1945, 10 phn trm dn Vit cht i. Nu tnh theo t l ca s t vong trn tng s dn, nn i t Du phi l mt trong nhng nn i ln nht trong lch s loi ngi, khng thua g nn i Bengal 1943. Nhiu lng cht nhanh n ni khng kp chn, nhiu ngi cht khng c mt tm vn lm hm, cht khng c mt manh chiu qun quanh ngi. Ti nghe b con k li, mt ngi cha phi o mt chic h su v nm xung y h mt on ma thi cho hai a con nh nhy xung ginh nhau, ng lp h, ri treo c cht trn ming h. D c tht hay khng, cu chuyn phn nh mt kha cnh au thng ca cuc sng v ni ln ngha ca s chu ng ca ngi Vit Nam. Hy tm gc qua mt bn nhng chnh ngha, phi ngha, bn cht, thc cht, y nhim, thc h, xm lng, t v, hay l do no khc ca 21 nm chin tranh t 1954 n 1975, s lng sng, bom, n, xe tng, ha cht m ba nc Lin X, Trung Quc v M nm, ri, cy xo ln trn mt mnh t c din tch 332 ngn cy s vung, ch bng vi din tch tiu bang New Mexico ca M, qu ln so vi bt c mt cuc chin
tip theo trang 6

30 NM,

PHT GIO VIT NAM

BIN C v T LIU (1975-1995)
Theo t liu Vn Phng II Vin Ha o, Gio Hi Pht Gio Vit Nam Thng Nht ti Hoa K, 1996

10-9-1991: HT THCH N HU GI TM TH N TNG TN VIT NAM HI NGOI:

hng kin thm trng suy vi phn r ca Pht gio qu nh di s kim sot ca Nh nc CSVN, khng c c may kin ton v pht trin, Ha Thng Thch n Hu, Chnh Th K kim X l Vin Tng Thng, t k vng ni s thng hp ca Tng Ni Pht t Vit Nam hi ngoi nh l hu thun tch cc cn thit c th gp phn ng k vo cng cuc phc hi GHPGVNTN; do vy, ngi vit mt bc th Tm Th gi ra nc ngoi, nhn nh Tng Ni Pht T hi ngoi nn thng hp thnh mt Gio hi duy nht h tr cho Gio hi qu nh. (Cn tip)

GIO HI PHT GIO VIT NAM THNG NHT

VIN TNG THNG

TM TH
Knh gi ch tn Ha Thng, Thng Ta, i c, Tng Ni Vit Nam ang hnh o ti hi ngoi Pht lch 2535 Hu, ngy 10 thng 9 nm 1991 Nam M Bn S Thch Ca Mu Ni Pht Tha qu v, c Th Tn ra i, chuyn vn bnh xe Chnh Php, em li tr tu v tnh thng, hnh phc v an lc cho ch thin v loi ngi. Hng chng tng t th h ny qua th h khc tm trong tm, nguyn cng nguyn, tng ha hp vi nhau k tc s nghip cao c y. Tuy nhin vic k tc y khng n gin, v c khi hng t Pht phi hy sinh tnh mng cho Chnh Php c hong dng. Trong lch s truyn b Pht gio Vit Nam cng nh th gii, c lc rt bi thm y ti nhc, nhng c lc v vang cng ng t ho. Lc bi thm l lc bn th ca Tng Ni b lu m, ni b ca Tng Ni b phn ha, thnh phn ca Tng Ni c nhiu m d bit, gii hnh suy km v hiu bit o l mt cch cc b phin din. Tri li, lc v vang l lc ni b chng Tng ha hip, bit gt b nhng quyn li ring t, nhng ng chp tm thng tin xa trn con ng tnh hnh, ly gic ng gii thot lm cu cnh, ly bn nguyn sanh lm s nghip. Bi hc lch s ny, Tng Ni Vit Nam v ang rt ra t kinh nghim y qu bu trong cuc sng thc ti. Bi vy, t qu hng v cng chnh t kinh nghim bn thn, ti hng ngh n, nu khng mun ni l lun lun lo u v theo di nhng sinh hot ca Tng Ni Vit Nam ang tu hc v hnh o Hi Ngoi, nhng ngi con ca Gio Hi em chung i nh x ngi, mt vic lm cao qu nhng cng y phc tp. Vi nim thao thc , nay ti c my li tm huyt gi n qu v: V rng, nm nay ti xp x cu tun, s sng c th ngng li bt c lc no v s t gi anh em trong trng trch ca mnh cng cha k hn c nn ti thit tha ku gi qu v hy pht huy hn na bn th ca Tng Gia m on kt ha hip, hy cng nhau th hin tinh thn tng knh, tng thun, tng gio, tng sm, nh lut dy. Hy v s tn ti ca Gio Hi, v s quang vinh ca o Php v dn tc m gt b nhng quan im d bit cng nhau hong dng Chnh Php, lm c nhiu Pht s c th, hu ch v ln lao hn na nh c nhiu v thc hin. Tng Ni Pht t ti qu nh ang gi gm rt nhiu nim tin tng v o tnh cao qu qu v. Ti thnh tm cu nguyn Tam Bo gia h cho tt c anh em thn tm an lc phc tr trang nghim hon thnh s mng ca bc Chng Trung Tn m Pht Php v Lch s Pht Gio Vit Nam giao ph. Nay knh, T Kheo THCH N HU (n k)

CA DN TC VIT
hy tt c, mt ch ch lai. Hai nm sau, ng vua nh Minh cn vit th khin trch rng lnh t ti ch cha c thi hnh nghim ngt. Mt s sch ca ngi Vit v qun s, php lut, lch s, vn chng c bit c em v Trung Quc. S gia Ng S Lin, trong i Vit S K Ton Th, in nm 1479, vit trong nc mt: sch v c nc thnh ng tro tn. L Qu n (1726-1784) k rng sau khi ui c qun Minh, cc bc danh Nho nh Nguyn Tri, L T Tn, Phan Phu Tin cng nhau su tm cc sch v giy t, nht nhnh tng t giy cn st li; mi phn ch cn bn nm phn. Sau chin dch dit chng vn ha ca vua Minh, nhiu tai liu lch s cua nc ta a bin mt, nh cc b lut i Ly, i Trn, cho ti nhiu trc tac cua Chu Vn An, Han Thuyn, Pham S Manh, vn

SC KHNG

Hnh: Hnh: MINH HUYEN NGUYEN

Hnh: UYN NGUYN

vn. Tng nh Minh l Vng Thng cn ph hai quc bo ca nc ta ly kim loi rn kh gii, l Chung Quy in (Bc Ninh) v nh Ph Minh (Nam nh), c hai c no nm 1080. Hai bo vt ny thuc b T i Kh, bn cng trnh gm c Thp Bo Thin (H Ni, cao gn 40 mt, b ph thi Quang Trung) v tng Pht Qunh Lm. C th tng tng nhng ngi Vit nh Nguyn Tri, Trn Nguyn Hn thi m c nhng ch th hnh qun ca vua Minh ho phn n n mc no! V cc bo vt b ph,

chng ta khng bit trn nh v trn mt chung khc nhng ch g khin gic Minh quyt nh ph hy. Ngoi vic bt nhn tai a v phng Bc, t ht sach v, chnh quyn nh Minh con ra lnh dn Vit phi thay i t qun ao n cch toc cho ging ngi Trung Hoa. thay i phong tc ngi Vit, nha Minh ra lnh ph n phi bn o ngn qun di nh ngi Trung Hoa, cn cm ngi Vit khng c n tru, mt phong tuc cua nhiu sc dn vung ng Nam A. Nm 1414 nha Minh m trng

hoc cc phu, huyn, lp nn hn 150 ngi trng dy Nho giao theo li hoc t chng dng cc sch gio khoa son t i nha Tng. Hong Phc ra lnh cc chc dch cp x cho n hc tr u phi i khn, n b phi dng vi en chm u, mc o rng, qun di, vn vn. i Hn th bt ngi Lc khng c bi tc, n i Minh bt ngc li, nam n khng ai c ct tc! Tu chung, i no cc hong Trung Hoa cng mun bin ngi Vit thnh ngi Tu. K t sau i ng, th k th 10, n i Minh, th

k th 15, cc hong thin triu vn cn nui gic mng bin nc i Vit thnh mt tnh ca Trung Quc. Nm th k, h vn cha b nh ; khng bit n bao gi h mi thi. Chim t th d nhng cng p thay i phong tc ca ngi phng Nam rt kh. Nhng phong tc truyn t i Hng Vng xung, to nn np sng thun hu, c th gi l nn vn hin ring ca dn Vit. n u th k 20 ngi Vit vn tip tc nhum rng, n tru, n b mc vy, ci nt o bn tri, vn

tip theo trang 3

NI AU CHA THM
tranh no trong lch s nhn loi. Theo ti liu ca Vin Lch s Qun s H Ni, p ng li yu cu ca ng H Ch Minh trong cuc thm ving Lin X, Trung Quc v Mng C t ngy 22 thng 6 n 22 thng 7 nm 1955, cc quc gia bt u gi sng n t n min Bc Vit Nam. Tng s vin tr qun s Lin X, Trung Quc v cc nc x hi ch ngha khc gip cho H Ni l 2 triu 362 ngn 581 tn, trong bao gm mt danh sch di ca cc loi v kh, t 3 triu 600 ngn khu sng c nhn cho n 458 my bay chin u v hng vn i pho, tn la nhiu loi. V pha M, trong cao im nm 1969, ti min Nam c hn na triu qun vi tt c qun trang, qun dng v v kh cn thit. Trong sut thi gian tham chin, ngi M chi dng 623 t M Kim theo thi gi hin nay cho cuc chin Vit Nam. Chin tranh Vit Nam l chin tranh di nht m M tham d trong lch s ca h v M nm xung Vit Nam hn 7 triu tn bom, gp 3 ln ri tng s bom M nm xung khp th gii sut th chin th hai. Ti sinh ra v ln ln Qung Nam, ni tng din ra nhng trn nh v cng c lit. Phn ln cc ng anh h ca ti, ra i theo bn ny hay bn kia, u khng tr li. Nhng ngy cn b, ti thng ng xem nhng chuyn trc thng ti thng h cnh trong sn trng cp mt ca ti. Trong s nhng ngi cht trn ng n bnh x, c ngi bn ny v cng c c ngi pha bn kia. H c th khc nhau khi cn sng v khu sng h mang, chic o h mc, chic m h i, nhng li rt ging nhau khi cht, vn mi tc en, vn mu da vng sm nng, v mt ni no

30 NM,

trn t nc mnh, nhng ngi m Vit Nam vn ngy m mong ngy h tr v trong cn nh tranh, bn ngn n du hiu ht. Cnh ca nh m cng nh cnh ca tm hn m vn m, vn i ch v i ch. Khng c tri bom no ri trng mi nh m Khng c vin n no bn thng mi nh m Ch c a con trai i xa Ch c s ch i nng n git xung. xuyn thng mi nh thnh nhng l to nh khc nhau. Nng ma lt vo sau Xuyn Xi Nhng si nng, nhng si ma nu c th ni, cng ch di bng mt phn s mong i V nhng ht nng, nhng ht ma nu em xp li, c th cao hn mt tri ni. Mi nm, cng ch l thong qua, V tui m su by ln hn, M vn ni i mnh nh nng trn ma cn... (Ngy ha bnh u tin, Phng Khc Bc) Cch qu ti khng xa, c mt b m, c Nguyn Th Th, c phong danh hiu B M anh hng v c n 9 ngi con trai l lit s. Ngn ng Vit Nam d phong

ph bao nhiu cng chng th no t c ni au trong lng c khi na m thc dy nhn ln bn th dng 9 tm nh ca nhng a con trai m c tng mang nng au. Ti ai? Ty? M? Qun i min Nam? ng Cng sn? Hay ti nhng a con (chc chn trong c mt s ngi bt hiu) ca c? Nhng d ti ai th h cng ra i v ch c ni au l li. Mi khi c tin v c ti li ngh n ni au, khng phi ch v c c 9 ngi con cht, m au hn khi mi ngy, mi thng trong phn i cn li, nh mt b m anh hng c phi hnh din, phi tip tc ci ti trn s bt hnh v bc phc ca chnh mnh. Ngy 4 thng 4 nm 1995, theo hng tin AP, chnh ph Vit Nam cng b con s t vong v thng tch do hu qu ca cuc chin 21 nm l 5 triu ngi, gm hai triu dn min Bc, hai triu dn min Nam v mt triu mt trm ngn binh s. Bn tin cng gii thch l do con s c cng b cao hn nhng ln

CA DN TC VIT
vn, ging nh t tin hai ngn nm trc. Trong thi Bc thuc, ngi Vit vn gi cc hnh thc b ngoi ny, biu tng c tnh ring ca dn mnh. Gi nhng tp tc ny l iu nh, nhng thi ca dn Vit biu l mt quyt tm gn gi truyn thng ca t tin, nh th gi c hn tnh v tinh thn c lp. vn bi tc. Mc vy, khng mc qun cng l tp tc ca ph n cc dn tc ng Nam . Cc pho tng ph n tm thy Yn Bi, Sn Ty, cho n Hi Phng, Thanh Ha u mc vy ngn n u gi. C hai kiu, vy m ch l mnh vi qun quanh mnh, v vy kn, hay vy chui. Trn cc trng ng c cc b mc vy xe, lm bng lng chim hoc l cy. Sau ny, ph n Vit Nam nhng b cc mn Khng Mnh, khng thy mc loi vy m kiu x rng nh ngi Kh Me, hay ngi Min in vng quc ngi Mn xa. Ti sao t tin ngi Vit sut my ngn nm nht nh bo v nhng tp tc lu i v tc, rng, y phc? H c gi nhng tc nhum rng; n tru; bi toc; khng i m c gii; c mc vay va ao ngn ch khng mc qun v ao dai; ai khach khng phi bng chn tr m vi ming tru l u cu chuyn. C th v ngi ta mun gi nhng thi quen t tin truyn li, khng dm b. Hoc h lo nu thay i th dn dn s mt c tnh, mt gc. T thi sng trong nn vn minh Mn Kh Me, y phc ca ngi Lc Vit ging vi cc sc dn trong vng ng Nam , v sng nhng vng kh hu nng lnh khc nhau. Ngi Vit min Bc nay cn gi ci vy l ci xng, mt tn c nay cn dng trong t kp o xng; tn ny chc c h hng vi ting dn Kh Me hoc Min in gi x rng, loi vy m. Ngi ta c th mun bo v y phc khc bit v th din, v nim t ho vi tp tc, l thi ca t tin mnh, nh ngi mnh ni mt a tr c bm ly vy m khng chu ri; l mt ng c thc y tinh thn chng Hn ha. Vin quan nh Ng l

SC KHNG

CI THNG THNG HAI U

Ngi Vit tc di, bi tc t i Hng Vng, thi k vn ha ng Sn, t nht by th k trc Cng Nguyn. Theo Vn Tn v cc tc gi Thi i Hng Vng (1976), cc hnh v ngi nam v n bi tc sau gy tm c nhiu nht vi nhng pho tng bng ng thy Vit Kh (Hi Phng) v ng Sn (Thanh Ha), v hnh v trn cc trng ng c. Ph n ngi Thi vng cao ngy nay

Tit Tng, vo th k th ba, bo co rng ti Giao Chu: Dn sng nh cm th, h bi tc ln u, i chn t, cn qun o mc th ch ly ming vi lm thng mt ci l l xong, hay l ci nt o th li ci bn tri. n ng n b ra ngoi trn trung khng cht h thn i vi mt ng quan o mo th hnh nh ngi n ng trn, n b trn che mt ci ym, pha di ch qun mt ci x rng, coi nh h la th, khng chp nhn c. Trong Lc Tp Kinh, m Khng Tng Hi dch sang ch Hn ri em t Giao Chu sang kinh nh Ng, c mt chuyn nhan La Th Quc. em hnh nh ny lm nhan cu chuyn, d khng c , cng c tc dng ch nho cc ng quan ngi Hn c than phin qu ng v cch n mc khng kn o ca ngi Giao Chu! Trn Tung vo th k 13 vit bi th Vt bt nng dung (Vt khng th ty theo loi ngi) m u vi hai cu: La quc hn nhin tin thot y L phi v d, tc ty nghi (n x trn c vui

v ci o L khng phi khng c, ch ty theo phong tc; trong Thng S Ng Lc, trong Th Vn L Trn, Tp II, Thng, Nguyn Hu Chi ch bin, 1989, trang 257). D b ngi Hn ch bai, dn Vit bo v ci vy sut trong lch s; n th k 19, i Nguyn, dn min Bc vn ch nho mt ng vua cm n b mc qun khng y, tc l cm mc vy. Cho n th k 20 min Bc Vit Nam vn c mt cu vui v ci vy: Ci thng m thng hai u Bn ta th c bn Tu th khng. Hu ht ph n thn qu vo gia th k vn mc vy. Khi ni ci vy chiu di ch bng mt ci thng, l an bng tre ng thc hay ng, u, chiu cao ci thng ch chng hn mt gang tay, th chng khc g thi trang ngy nay! Cu ht vui a, thng tr em, nu ln mt chi tit gi cc em d on: Bn ta th c bn Tu th khng! y l mt chi tit c bit, phi hi v sao ngi ta li nu ra? Thng thng, trong

cng b khc trong thi chin bi v nh nc Vit Nam khng mun lm nao nng tinh thn dn chng. Con s 5 triu ch l con s c lng ch quan v c th hi qu cao. Nhng d ch ng mt na thi, cng qu ln so vi mt nc nh v dn s v hp v din tch nh Vit Nam. Nu so snh vi mc dn s Vit Nam trung bnh khong 40 triu ngi trong thi k 1954 1975 v chp nhn li cng b ngy 4 thng 4 nm 1995, 13 phn trm dn s cht trong cuc chin. T l tng ng vi 28 triu dn M, 27 triu dn Lin X v 107 triu dn Trung Quc vo thi im 1975. Sau 1975, s lng ngi Vit b xc trn bin ng, trong tay hi tc sut 22 nm t 1975 n 1997 khi cc tri t nn chnh thc ng ca, ln na, cng chng th no thng k c. Nhng tri t nn Camp Pendleton, Leamsing, Palawan, Pulau Bidong, Sungai Besi, Bataan, White Head, Panat Nikhom, Galang, sau nhng chuyn hi hnh v

nh trn bin ng trng trng gi bo trong i kht, lo u. B m qu ly nhng tn hi tc xin tha cho a con gi ch mi lm tui m o bnh hon ca b. Nc mt v nhng li van xin ca m khng lay ng tm hn ca nhng con ngi khng cn mt cht lng tri. Ting nim Pht, li cu kinh khng ai nghe. Khng c Cha v khng c Pht, , trn bi san
Hnh: L VN HNG

cc cu v mt vt no, ngi ta gi cho tr em bng nhng mu sc, hnh dng, cng dng ca vt . C khi t hnh nh v cng dng mt vt, n l ci g: C rng m chng c mm Nhai c nhn nhn cm chng chu n (Ci lim ct c) Hoc m t hnh nh, mi v bn trong bn ngoi: Da cc m bc trng g B ra thm ngt c nh khen ngon (Qu mt) Nhng khi v ci vy ngi ta m t hnh nh ci thng thng hai u ri thm chi tit: Bn Ta th c bn Tu th khng! iu ny hi l, v i vi tr em nghe cu ny, tui cn nh lm sao cc em bit bn Tu c hay khng c ci g so snh m tm ra cu tr li? Chi tit c a vo v ngi t cu , v dn gian khi nhc li cu , thc ra khng cn ai c. H ch mun chng t Ta vi Tu khc nhau, v em ci vy ra lm th d; nho bng cc quan thin triu vn i ngi Vit thay i y phc! Qu quan ht

chuyn lm hay sao m i bt cc b cc c khng c mc vy? Vo i Nguyn, khi triu nh Hu ra lnh n b Bc H phi b vy, mc qun, dn chng cng t nhng cu ca ch riu nh vy: Chiu Vua mng tm thng Ba Cm qun khng y ngi ta hi hng Khng i th ch khng ng i th mc ly qun chng sao ang! Hn mt ngn nm sau thi Bc thuc, ngi Vit khng ngng nhn mnh: Y phc chng ti khc bit! Ci vy tr thnh mt tiu biu phong tc Bc Nam khc nhau. Trn Nhn Tng trong bi th Vit Gii, nhn xt v ngi dn sng hai hai bn bin gii Hoa-Vit vit hai cu: Ngn ng v a bit Y quan bt kh ng. (Ting ni khng khc nhau lm - o m li khng th ging nhau c; Th Vn L Trn, quyn 2, H Ni, 1989) Ting ni Vit v Hoa u n m tit, u dng thanh iu, khng khc nhau nhiu. Nhng qun o vn khng th ging nhau. Nh vua khng ni bt ng m

dng nhng ch Bt kh ng, nhn mnh nh mt li t chi: Khng th ging nhau c! Y phc, tc, rng la nhng th bn ngoi; nhng chnh b ngoi khc bit ny c dng biu hin dn Vit t hao v np sng c truyn cua minh! Mt x hi chia s cac biu hin bn ngoai cng chng t mi ngi lin i vi nhau, chung nhau mt truyn thng lu i. Chung mt t tin, chung mt ting ni, h t xac inh minh khng mun theo cc phong tc t phng xa em ti, nht l li do nhng quan li tham , tn c bt h phi theo. Tc nhum rng en l mt du hiu phn bit ngi Vit c truyn vi ngi Hoa t phng Bc. Cng phn bit lp quan qun thng tr v dn b tr. Hnh nh mu rng en, trng khc nhau chc in hn trong tm khm dn bit sut ngn nm. Trong tc phm th nm Thin Nam Ng Lc, xut hin vo cui th k 17, hnh nh phn bit ny c s dng m t ngi Vit sng trong cnh l thuc: thng

rng trng hip ngi rng en! n cui th k 18, vua Quang Trung trc khi xut qun nh qun Tn S Ngh, tp hp qun i Thanh Ha v hiu d tng s vi nhng li l c th: nh cho di tc. nh cho en rng nh cho n chch lun bt phn. nh cho n phin gip bt hon. nh cho s tri Nam quc anh hng chi hu ch! (Theo Minh S). Ngi anh hng o vi nhn mnh: Phi nh qun Thanh bo v cc phong tc tc di, rng en ca dn Vit. Nhng li khch l c vit hon ton bng ch Nm, nhng cu khc mi dng ch Hn Vit! Vo lc nh Mn Thanh cai tr Trung Quc c gn hai th k; h bt dn Trung Hoa khp nc phi co u, tht tc bm theo kiu ngi Mn. My trm triu dn Trung Hoa vng li. Sau my th k ngi Trung Hoa kt bim quen ri, sang th ky 20 c ngi Hn no ct toc, bo cai bim i, con bi coi la vong bn hay vong ngoai! Cui thi Mn Thanh, c nhng ngi Trung Hoa b ct bm

tc cn khc nc n. Nhng c nhng ngi Vit trong nhm ng L Qunh, vo th k 18, sng nc Tu 15 nm vn khng chu co u hay i o. Ngi dn Vit t thi Hai B Trng cho ti thi Quang Trung vn nht nh bo v b rng en, m tc di, v ci vy. Ti sao t tin chng ta cng u mt cch phi l nh vy? V Y quan bt kh ng! V cn chng t Nam quc anh hng chi hu ch! (Nc Nam anh hng vn c ch). Bo v L Ngha ring Ngi Vit khng chng li vn minh Trung Hoa vi thi cc oan, phi l. Sau khi ginh li c lp, dn ta vn tip tc dng ch Hn, tip tc gio dc con em bng o Nho, hoc c cng dng cua L Nghia gip i sng x hi c trt t, an ha. Nhng trong Nho giao, vic t ra L Ngha c mc ch g? Xt v hnh thc th l nhng quy tc sng v i s vi ngi chung quanh. Hc L l tp cc thi quen trong li ni, c ch, dng iu; cng bao gm
tip theo trang 10

Hnh: L VN HNG

NI AU CHA THM
h ca o Koh Kra, pha nam vnh Thi Lan, ch c nhng thn th trn trung, mu me nhy nha, ch c ting rn ca nhng con chim nh Vit Nam bt hnh v ging ci man r ca by c iu Thi Lan. Chng ta c th tng nghe k li nhng chuyn vt bin hi hng, nhng ci cht thng tm, tuy nhin nhng cnh hi hng v thng tm nhiu ln hn nh th s khng bao gi nghe c, n gin v chng cn ai k. Ni au Vit Nam qu tht v cng to ln. Vi nm sau ngy nh c M, ti quen mt ngi Vit. Anh ln hn ti khong mi tui, rt nhit tnh v hng say tranh u. Thnh thong trn ng i hc v ti gh thm anh. Qua M t 1975, anh c i sng n nh v lun mun lm mt iu g cho qu hng. Mt ln, khi ti gh thm, anh trao ti mt tp ti liu ca mt t chc u tranh ch trng lt ch cng sn Vit Nam bng con ng v lc v dn ti v c k trc khi tr li anh. Tun sau, khng nghe tr li, anh in thoi mi tham gia t chc. Ti t chi. Sau nhiu ln b vn hi l do, ti nh phi ni tht vi anh, tuy ngn gn, ph phng nhng din t y nht suy ngh ca ti: Tha thit anh, vi ti, chin tranh Vit Nam chm dt ri. Ti nghe pha bn kia u dy ting gc my nng n. Ti bit anh cm thy b xc phm khi nghe cu tr li tt ngang nh th, nhng bit ni sao hn, v d mun gii thch, ti cng chng bit nn bt u t u cho phi. Ti mun ni vi anh, cng nh anh, ti mong t nc mnh c tht s dn ch, t do, no m, v cng nh anh, ti m mt ngy tr v khng phi rt r bc qua cng hi quan, khng phi i din vi nhng cp mt soi mi, khng phi nghe lng tm mnh cn rt khi ngh n nhng ngi cn ang trong t, nhng ngi ang ch thanh lc tri t nn, nhng a em ang bn

30 NM,

mnh Thi, Min. Tuy nhin, thnh tht ni, cuc chin nh cc ch bc, anh ch tham d trc 1975, cuc chin bng sng n v ng -la ca M, chm dt ri. Chin tranh Vit Nam l mi m nh hi hng trong thc ca nhng nh lnh o cng nh ngi dn nc M, khng phi ch trong vi thp nin va qua m c trong nhiu nm ti. Vit Nam c th vn l im quan trng trong chnh sch i ngoi v l mi quan tm cho quyn li ca M trong vng Thi Bnh Dng, nhng s khng bao gi quan trng n mc h phi mang Hm i Th By n bo v hi phn Vit Nam hay chun chi nhiu t M kim thay i ch c ti ng tr ti Vit Nam hin nay. ng qun Hm i By cng c mt dy c trong vng bin ng trong lc hi qun Trung Quc an nhin tin chim qun o Hong Sa. L tng t do dn ch khng phi l mn qu nhn o m bao gi cng gn lin vi quyn li ca t nc h. Lch s bang giao quc t nhiu ln chng minh, cc chnh quyn M c khuynh hng thch bo tr, bao che, nui dng nhng k cm quyn c ti nhng bit nghe li hn l cc nh lnh o yu nc nhng kh bo. Trng hp Pinochet ca Chile, Noriega

ca Panama, Somoza ca Nicaragua, Marcos ca Phi Lut Tn l nhng th d in hnh. Ting ku trm thng ca nhn dn Ty Tng t na th k qua, li ku gi t trong t ca b Aung San Suu Kyi vn vang vng mi ngy trn i truyn hnh, nhng ngoi tr i li an i v dm ba ln tip xc khng chnh thc, khng mt p lc quc t no cng rn buc Trung Cng ngi vo bn m phn hay buc tp on qun phit Min in phi tr quyn quyt nh t nc li cho nhn dn Min. Ti sao? n gin bi v hai quc gia va nu u ngho kh, khng gi v tr qun s c tnh cch chin lc v cng khng c mt git du thu ht cc i cng ty t bn. Ti mun ni vi anh, nhn dn Vit Nam ang i din vi mt cuc chin tranh mi, mt thch thc mi, kh khn v t nh hn nhiu so vi cuc chin bng sng n trc y. Cuc chin ngy nay khng gii hn bi ln ranh, v tuyn, hip nh; k th ca nhn dn Vit Nam khng phi bn ny hay bn kia sng Bn Hi, m bt c ni no v nhiu khi cn ngay trong chnh bn thn mnh. Cuc chin mi l chin tranh gia tr tu v tm ti, gia lng bao dung dn tc v tnh bo th hp hi, gia tnh thng v th hn, gia khai

phng v lc hu, gia ngho nn v thnh vng, gia dn ch v c ti, gia cc gi tr truyn thng dn tc nhn bn v thc h ngoi lai vong bn n dch. Ti hnh dung mt con ngi Vit Nam trong thi i mi, ngoi u mnh, tay chn v cc b phn cn thit khc, cn c thm hai ci cnh. Ni r hn, Con Ngi Vit Nam Mi l nhng ngi bit bay. lm g? Xin tha, bay qua cc vc thm ca hoi nghi, th hn, chia r trong lng dn tc, cng nh bay qua nhng ao t nc ng ca tnh ganh t, t i v mc cm c nhn. Mi chng ta tuy c hon cnh sng khc nhau, qu kh khc nhau, tn gio khc nhau v c th mang trn thn th nhng thng tch khc nhau nhng t nc ch c mt tng lai. Khng ai c quyn bt t nc phi au ging ci au ca c nhn mnh hay bt c dn tc phi chu ng, phi hy sinh t i ny sang i khc cho quyn li ca ng phi mnh. Sinh mnh ca dn tc Vit Nam khng nm trong tay thiu s ngi, d h l ai, m phi do chnh nhn dn Vit Nam quyt nh. Khng ging nh trng hp Tip Khc, ng c, Ba Lan, Bulgaria, Albania, v.v.., ni cc ng

ln ln trong nn gio dc mt chiu v phn khoa hc hin nay, s c mt ca ng Cng sn trong i sng chnh tr v sinh hat x hi Vit Nam t nhin chng khc g bn ma xun h thu ng. Ni nh Mc, t do l s tha nhn cc quy lut tt yu, v s tn ti ca ng Cng sn Vit Nam cng c gii thch nh l tt yu. T duy lc hu cng tn ti trong mt s khng t nhng ngi c gi l tr thc. Mun tho g ra, mun tch h thc lc hu ra m khng phi lm ung thi i ngun nha sng hay lm ng cy c th dn tc khng phi l mt chuyn d dng. Chng ta thng hi nhau, ti sao sau 30 nm Vit Nam vn cha c mt Aung San Suu Kyi, cha to c mt phong tro i khng c t chc, c h thng, c c s hot ng vng vng? Vit Nam cha c mt Aung San Suu Kyi khng phi v Vit Nam thiu nhng nh dn ch can m, thiu nhng ph n m lc, sn sng t, sn sng hy sinh, m bi v cc nh dn ch Vit Nam cha bao gi c c c hi hot ng cng khai hay bn cng khai nh b Aung San Suu Kyi. ng i lp Lin minh Dn tc Dn ch (National League for Democracy) ca b Aung San Suukyi c c s h tng vng chc v thng 396 trong tng s 485 gh Quc hi trong cuc bu c dn ch cng khai c quc t cng nhn nm 1990 trc

khi b m qun phit n p. Tuy nhin, mt l do khc quan trng hn, tp on lnh o Min in hin nay d sao cng ch l mt tp on qun phit tay ngang, v bin, ch khng phi l mt ch c ti ton tr c t chc tinh vi, nm trong tay khng nhng qun i, cng an, nh t, sn bn m cn c kh nng kim sot tng ngi cha, nh th, thnh tht, tng h khu, tng cn ng, cn go ca mi ngi dn nh ng Cng sn Vit Nam. ng qun, gii lnh o Vit Nam l nhng ngi khn nh di ch, i vi Trung Quc th rt r, khp np, th hin qua cch gii quyt v ng dn Thanh Ha va qua, nhng trn p dn mnh th rt gii. Kh khn hn nhin l kh khn nhng khng c ngha chng ta s ph thc sinh mng dn tc cho thiu s n trn ngi trc v nm gi quyn lc theo kiu cha truyn con ni. Lch s dn tc chng minh rng thi i no cng c ngi yu nc v ngi yu nc bao gi cng ng hn k bn nc. c gi s hi ngi yu nc nh th tm u ra? Trc y ti c vit v xin nhc li, theo quan im ch quan ca ring ti, h c th trong nc hay ti hi ngoi; c th ang u tranh trc din vi ch hay vn ng trong m thm, kn o; c th tng chu ng hng chc nm trong nh t cng sn v

cng sn thc cht ch l nhng dy chm gi sng nh vo sc mnh ca ng Rup, xe tng v ha tin Lin X, khi cy i th Lin X thi rut th c chm cng kh ho theo. ng Cng sn Vit Nam th khc, h bm su vo cy i th Vit Nam, sinh si ny n bng nha nguyn v nha luyn Vit Nam. Qu trnh hnh thnh v pht trin ca ng Cng sn Vit Nam l mt qu trnh y ng nhn lch s v h tn ti n ngy nay, mt phn cng nh vo nhng ng nhn . Vi khng t tui tr
Tranh: INH TRNG CHINH

cng c th l nhng ng vin cng sn nhn ra con ng sai tri m h va i qua; c th l nhng gio s i hc ang ging dy ti cc i hc quc gia, i hc bch khoa, i hc tng hp H Ni, Hu, Si gn v cng c th l nhng tr thc Vit Nam mang quc tch Anh, M, Php ang sn lng cu gip qu cha t t; c th l nhng nng dn lam l trn cnh ng kh chy Ngh An, H Tnh v cng c th l nhng cng nhn ang m hi trong nh my dt khu cng nghip Bin Ha; c th nhng thanh nin, sinh vin mang thao thc i vo x hi Vit Nam y bt cng sai tri v cng c th l nhng sinh vin gc Vit sinh ra hi ngoi ang m c lm mt iu g tt p cho qu hng. Tm thc Vit Nam ca h c kt tinh c bng lng yu nc chn thnh, c tnh kin nhn, khng sng ngoi m sng trn nhng hin tng tiu cc ang tn ti v bit au ni au chung ca dn tc mnh. Phc hng Vit Nam l mt cuc vn ng cch mng t duy ch khng n gin l mt cuc u tranh chnh tr on k. Mc d khi cc nhn t cch mng chn mui v cn thit, nhng ngi yu nc c th phi kt hp thnh mt ng chnh tr tranh u trc din v cng khai thch thc quyn lnh o t nc, nhng nu cha chn mui h s hot ng mt cch thch hp vi

hon cnh c nhn ca h. Cuc tranh u ngy nay khng bt u t nhng trn nh ln ngoi mt trn nh trong thi chin m bt u t cng vic mi chng ta ang lm; khng bt u t cp cao xung cp thp, t trung ng n a phng m bt u t nhng vic lm nh, trong phm vi nh ca mi ngi, mi gia nh, thn xm, trng hc, qun huyn, thnh ph v tin dn n phm vi ton x hi. Mi ngi Vit Nam yu nc, trong hay ngoi nc, ty theo hon cnh v iu kin thun li ca mnh, ch ng to nn mt mt trn ring nhng nhm theo ui mc tiu chung l c lp, bo mn, ty chay v cui cng loi b c ch chnh tr c ti, c ng, m ng cho cng cuc phc hng ton din Vit Nam. Con ng c th di hn con ng t th Washington n Kabul hay Baghdad, nhng s l con ng ca nim tin v hy vng, ca gic m Vit Nam ang tr thnh hin thc, v ca ma xun dn tc ang m hoa trong mi tri tim ngi. V kh ca cuc chin mi ny khng phi l B52 hay SAM 2, khng phi bng AK47 hay M16, m ng dy t ni au chung ca dn tc Vit Nam. V nu chng ta cha thng c c ti, p bc, khng phi v c ti p bc qu mnh m cng c th trong mi chng ta, ni au Vit Nam vn cha thm.

kn ma thng t
I. ng xng en pha xm Git sa m kh ri m lim ht xa xi Mi nhn gian t li Kn ma xanh r ri Rut gan xanh iu linh m lim ht u minh Rng mnh li huyt d Phi u tan vi t Git sa m tht thanh m lim ht i tanh Huyt m t but c Phi u cn gi thc Git sa m cm ri Ngi git ngi y thi Mt tre gi trn ngc Phi u m mu t Git sa m cn ri On th vn cha ngui Ting go trong hp s II. ng xng en ngn gi Bm m chiu a tang t cn un khi nhang Ngm ngi i rch ngc Kn ma rm l mc Gc r ro hng mu m lim ht thng au G tranh nm nh ni Phi u xng hn ti Git sa m lng trng m lim ht nh mong Huyt m neo bng qu Phi u m mu Git sa m chm su Khn tang bay i u Rng lau im m gi Phi u m mu Git sa m bm en Mu s lch kh qun Ting go trong hp s III. ng xng en loang l Kn ma sa ma ging m lim xng ng trng Nghe tri tru thng thit M t no u bit M i no u hay m lim xng a bay Rc hng li oan nghit m bay m bay mit Chiu nghin rng trn cao Mt ni nhng sao Mt ngi cha kp khp Kn ma tri ip ip Kn ma tri trng trng m lim xng tn cng Hin hnh chiu bc t ng xng en mu Git sa m nghn ngo Kn ma hay ting rao Ting go trong hp s 04.2014

NGUYN LNG V
Tng nh vn Cung Tch Bin

tip theo trang 7

CA DN TC VIT
c nhng hnh thc b ngoi nh qun o, tc tai, m nn. L Ngha c th vit thnh vn hay ch thm nhun trong ngn ng, hnh vi; dng lu ngy tr thnh nhng php tc ai cng phi theo. Mc ch ca L Ngha l gi gn mt np sng u ha, trt t gia mi ngi. Tin ti na, l to nn np cho x hi c n nh. Mi x hi u c L Ngha ca n; i xa hay ngy nay cng vy. Hai x hi khc nhau dng nhng L Ngha khc nhau. Nhng sng chung th vn phi c L, Ngha. Nho Gio nhn mnh tm quan trong cua nhng hinh thc b ngoai nh y phuc, c chi, thai , trong vic ao luyn tinh khi mi c nhn va thit nh trt t c h cp trn di trong x hi. Nhng khi tip xc vi nhng quan li ngi Hn theo Nho Gio, ngi Vit thy khng cn nht nht bt chc cc hnh thc bn ngoi ca h. T tin chng ta bit vt ln trn cc hnh thc, ch gi ni dung ca vic thi hnh L Ngha. l nhu cu tiu chun ha cc hnh vi ca mi c nhn trong cuc sng chung. Sng bn nhau i hi mi ngi phi theo mt s tiu chun (norms) khi c x; nu khng th kh gi c ha kh v trt t. Sau khi thy ch li ca quy tc ri, dn Vit cng bit ap dung bao v nhng L Nghia ring cua x hi minh. Cch n mc, cch toc, cch cho hi, giao tip vi nhau; nhng th dn Vit c sn trong mt truyn thng lu i. Cng tt c nhng c tnh c truyn , c th ni nc ta c mt nn vn hin ring. Nguyn Tri hnh din xc nhn: Duy nc i Vit chng ta Thc l mt nc vn

SC KHNG

hin (Duy ng i Vit chi quc; thc vi vn hin chi bang), v ngi Vit c nn tng L Ngha ring; t trc khi tip xc vi Hn tc. Vic tip nhn nn gio dc Khng Mnh bt u t thi Bc thuc. Chc chn ngi Vit vui lng hc hi, v trong thi gian mt ngn nm , h thng t tng v nn gio dc Trung Quc t ti trnh cao nht so vi cc nc khc khp vng ng. Trong thi gian m khng cng nhau tm hiu Khng Mnh th cng ging nh vo th k 20 m khng nghin cu khoa hc, khng tm hiu ch phn chia ba quyn hnh php, lp php v t php vy. Ngay trong thi Bc thuc, nhiu ngi Vit hc ln ti trnh khng thua g ngi

Hn, c b lm quan bn Tu. Hc Nho Gio, nhng ngi Vit vn bo v phong tc tp qun, y phc, u tc ca mnh. l mt cch khng nh rt bng binh: Chung ti co nhng quy tc L Nghia ring. Chung ti khng th vt bo tt c phong tc theo hnh thc L Nghia cua quy quan cai tr! Bo v cc hnh thc b ngoi cng l mt cch t thi , xc nh mt bn sc, khng chu b mt gc, nh khi nhn mnh, Bn ta th c bn Tu th khng. Thi bng binh cng u nay, cng gi l tnh bt khut, th hin trong cu chuyn ng L Quynh vao cui th ky 18. Sau khi Quang Trung nh ui qun nha Thanh, vua L Chiu Thng chay theo Tn S Ngh. L Qunh ang dng bnh qu, lng i Mo, Thun Thnh,

10

Hnh: UYN NGUYN

Bc Ninh, sau c mi sang hi . ng sng lu vong Bc Kinh trong mi bn nm, m lc no cng i v nc. Ngay nay chung ta co th ph phan hanh ng tong vong cua ng la sai lm, m qung trung thnh vi mt ng vua tht bi. Nhng vn phai kinh phuc t cch bt khut cua ng trong lc phi sng xa qu hng. Nhng nm sng vi ngi Trung Hoa, ng L Quynh c ho chu cp ni n chn . C lc vua quan nh Thanh yu cu ng phai thay i mc y phuc theo li Tu va co u, kt toc bim; nhng ng t chi. Lc , my trm triu ngi trong ca nc Trung Hoa a phi co u, kt toc bim theo li Man Thanh trong hn hai th k ri. Ai khng kt bim l b buc ti phan

ng, nu khng phi l m mu lt nh nc i Thanh! Ring ng L Quynh, b p buc nhiu ln nhng vn khng chiu bo y phuc Vit Nam, khng chu kt bim toc. Mt cu noi khng khi cua ng cn c lu truyn: u ti co th cht nhng toc ti khng th i; da ti co th lt nhng ao ti khng th b. Nguyn Duy Chnh, nh nghin cu v thi Quang Trung, cho bit vua Cn Long nghe k chuyn ny cng knh trng, t mun xem mt ng L Qunh nh th no. Chuyn L Qunh ghi li trong Dng Ct Trai Tng Lc, c Nguyn Duy Chnh k y trong cun sch sp xut bn. Co th tng tng trong hn ngan nm Bc thuc, t tin chung ta cng co bao nhiu ngi bng

binh, cng u nh ng L Qunh. Chinh nhng con ngi khng chu khut phuc o a truyn cho moi ngi chung quanh tinh thn khng bn b, h l nhng ct tr gi vng hn tnh ca dn tc Vit. Nh nui dng c tinh thn bt khut mt y thc dn tc thnh hnh. Ngi Vit c th mang lng t tn, ngh rng t tin chung ta tht ti ba hoc dng cm hn nhiu so vi t tin nhng ngi vng Lng Qung, bn kia bin gii; v nc mnh vn c lp trong khi h u b Hn ha c. Nhng c l chng ta nn khim tn hn. Phi ngh rng t tin chng ta cng gp nhiu c duyn may mn na! So snh vi cc sc dn sng H Nam cho n Lng Qung, Vn Nam hoc Phc Kin,

ngi Vit c nhiu c duyn tt, nhng iu kin khch quan thch hp h tr cho mnh xy dng thc dn tc, tin ti t ch; ch khng ch v ging ni mnh ti gii hn ngi.

C DUYN THUN LI
Phi cng nhn cc sc dn sng ti tnh Qung ng, Phc Kin, Vn Nam, vn vn, sn xut rt nhiu nhng nhn ti, nhiu ho kit ng knh trng. So snh vi dn mnh h c nhiu ngi gii giang hn v ng c hn. H khng lp thnh nhng quc gia c lp nh ngi Vit, chc khng phai vi h yu km hay nhu nhc. t vao ia vi cua ho, phai cng nhn hin nay ho cung c quyn hanh din ong vai nhng ngi dn Trung Quc. M

chnh cc nhm dn ny cng gp cng xy dng cho Trung Quc thnh mt quc gia ang tin ln hng cng quc. B cc tnh Phc Kin, Qung ng i th kinh t Trung Quc kh tin nhanh c nh thy trong hai chc nm cui th k 20. Ngi Phc Kin, ngi Qung ng tng sn xut nhiu nhn vt kit xut trong lch s Trung Hoa. Khi ha nhp vo mt quc gia vi ngi Hn, h vn ln ngay trong tp th x hi mi thnh hnh, khng thua km nhng ngi phng Bc. Vn chng, t tng do ngi pha Nam ong gop nh hng ngay trn ngi Han, gip cho nn vn minh Trung Hoa phong ph hn nhiu. Thin Tng Trung Hoa l do cc v t min Nam t nhng nn mng mi.

11

tip theo trang 1

Hnh: L VN HNG

TNH TRNG LNH M

GIA CHA M V CON CI THI NAY
cu hi ny c lm bn u t, c lm bn bn khon khi gi con, chng tng l? Hoc lc sai bo, khuyn rn iu g chng phn i, vng vng, ci li v ang cm mt ci Ipad, Smartphone hay dn mt vo mn hnh ca mt my tnh? cc th ng ring bit, m gi y h khng cn l nhng quc gia c lp? C nhiu l do khch quan. Mt iu d nhn thy nht l a th. T tin chng ta may mn sng rt xa vng trung tm xut pht cuc bnh trng cua ngi Hoa Ha. Dn cc vng chu th sng M, sng Hng c nui non ngn cch che ch, b c lp ngay i vi c Vn Nam v Lng Qung. Kh hu thy th khin ngi Hn t phng Bc khng mun sng nc ta; nh s trnh by thm di y. Vic giao lu gia cc nhom dn Lng Qung vi dn H Nam hay Phc Kin, Giang T d dng hn. Tng i h gn trung tm vn ha Hoa H hn nn ngi Hn di c xung nhiu hn. V th, p lc Hn ha trn cc vng ny mnh gp bi so vi sc p trn t tin dn Vit Nam. Trc y 2,000 nm, s di dn t min Hoa Bc xung Quang ng cao hn; tc gia tng cng nhanh hn nhiu, so vi s ngi sang Vit Nam c ng. Nc ta va vung Quang ng Chng ta nn nhn su vo s vic tm hiu xem nhng thit b k thut cao c li hay trc u thuc nc Nam Vit cua Triu a; sau trong thi Tam Quc chia ra lam Quang Chu va Giao Chu. Quang ng la ni u tin tip nhn nhng oan qun do Tn Thuy Hoang gi xung phng Nam, cng vi nhng ph n c em theo hoc gi theo sau. Trong cc oan qun o co nhng ngi gc nc Triu (Sn Ty, H Bc ngy nay) bi bt lm linh sau khi cc nc Tam Tn bi nh Tn tiu dit. Ho li, khai khn min chu th Ty Giang, Chu Giang v t ai mu m. Trong o qun vin chinh , nhiu ngi la nhng ti nhn hoc tu binh tinh nguyn tong chinh khoi bi git; ging nh lnh l dng cua Phap sau nay. Mt s lnh c th cung em theo ca v con, nh hi oan qun cua L Han sang nc ta nm 1945; vi mt chuyn vin chinh nh vy co th mai toc im sng mi v! Lc lng qun i ny, vi chnh sch lp n in (ng qun v ry t lm rung) t ra t i Tn, sng chung vi dn bn a, hin tng ng ha din ra rt mnh, kh khng c.

cm gia cha m v con ci, ngy cng mt thit hay tr nn v cm? Nhng

CA DN TC VIT
Ch dn ch u tin thit lp Trung Quc l do ngi phng Nam, xng xut t tinh Quang ng. Cuc ci t kinh t Trung Quc t nm 1978 thnh cng nht cc thnh ph ven bin pha Nam, chnh quyn phng Bc phi ly lm mu mc cho c nc noi theo. Khi di c ra nc ngoi cc sc dn t Qung ng, Phc Kin thng kim sot vic kinh doanh nhng ni h c ng. Ho cng bit ho ng vi dn ban ia nh Thai Lan, Phi Lut Tn, khng gy nhng phn ng k th ca ngi a phng. Ti Indonesia sau thp nin 1970, ngi gc Hoa cng ng thay i h, tn cho ging ngi Java, bt u c ngi bn x chp nhn. Nhiu ngi Hoa ng nhng vai tr quan trng trong i sng chnh tr cc nc ng Nam . Mt gia nh Aquino (b tng thng h Lm, gc Phc Kin) lm tng thng Phi Lut Tn hai i. Cc ng L ng Huy (i Loan), L Quang Diu (Singapore) u gc Khch Gia, tc l ngi H. Ba v th tng Thi Lan gn y, hai anh em ng Thaksin v b Yingluck Shinawatra, cng nh ng Abhisit Vejjajiva thuc ng i lp vi h, l di dn i th t, t tin h u t Qung ng sang Thi Lan vo gia th k 19. Ngoi vng Lng Qung, dn Vn Nam cng rt cng thnh; thi thng c lp ra mt nc in. Vo th k th 8 nc Nam Chiu vng hng mnh ln, tng tn cng tn kinh nh ng. H cn a qun i chinh phc T Xuyn, Min in, min bc Thi Lan v Lo, lp ra mt vng quc rng ln (h c tn cng sang Vit Nam vo th k th chn thi Cao Bin, nhng tht bi). Cng thi gian vi Ng Quyn nc ta, h on chim nc Nam Chiu, i tn thnh nc i L, lp mt triu i ko di 22 ng vua, cho ti th k th 12 vn cn. Nm 1253 nc i L mi b dit khi Kublai, mt chu ni ca Thnh Ct T Hn sai qun Mng C nh chim v t quan cai tr. Vn Nam tr thnh mt tnh ca Trung Quc t . Nh Minh ln tha hng mt nc Trung Hoa do ngi Mng C m rng, giup quyn lc chnh tr va vn ha Hn Tc bnh trng thm. Nhng sc dn Ba T Xuyn, Bch Vn Nam, Chuang Qung Ty, nay a vnh vin thnh dn Trung Quc, c hng quy ch khu t tri cua ngi thiu s. Ti sao cc sc dn Vn Nam, Qung ng, Phc Kin, Triu Chu v H sinh ra rt nhiu nhn tai, lai ng c hn dn minh, a s vn ni

SC KHNG

12

hi trong vic cha m gio dc con ci. Ging nh tt c cc mi lin h khc, mi lin h thn thit gia cha m v con ci cn c xy dng bng tt c mi n lc. Vai tr lm cha m tht khng phi d. N l trch nhim mt ngi thy trong cng vic dy d un nn. L bn phn ca ng sinh thnh trong cng cuc nui dng, thng yu, bo bc v rng buc huyt thng. Hn th na, k lm cha m cn phi v th mt ngi bn gn gi, cm thng v chia s vi cc con t lc cn b cho ti tui trng thnh. Vic nui nng lo lng cho cc em c mnh kho, no m v y l cng vic nng nhc, nhng vic lm nhc c hu ht cc ph huynh chnh l vic rn dy, gio dc con ci cho nn ngi. Nhiu ph huynh rt lng tng khng bit dy con th no cho ng, cng thm vn phi ng u vi sc p ca nhng thay i trong thi i k thut mi. Trong khi cc em th tin rt nhanh trong vic cp

nht ho kin thc cng nh vic s dng cc sn phm tin b. Ngc li, c rt nhiu cc bc cha m rt s i din vi ci mi, ci kh v phc tp ca cc thit b in ton. Nhiu ph huynh tm s, lc kh dy nht, l lc cc em n tui vo trung hc tc l la tui thiu nin, tui dy th, tui teen. Ci tui d d, ng ng, cha l ngi trng thnh, nhng li bt u c nhng suy t v l lun ring. Tui ca nha sng ang ln dy v cng l tui kh chu nht khi cc em cha thu ci ng, cha hiu r ci sai. Khi tip nhn gio dc t cha m, s phn khng cc em thng l l s hay ci li hn l vng li rm rp nh c vng ca cc ph huynh. Nguyn nhn mi bt ho trong nhiu gia nh a ti s ly tn ch v bt ng trong ng li gio dc. Ngi v thng mm do , trong khi ngi chng th cng rn hn trong phng php un nn con ci. Kt qu trong vic bnh, dy con theo ring l gii php ly d sau

mt thi gian di ci c khin hnh phc v tan. Trong nhm tui nhng ngi dng cc sn phm in t vi k thut cao nhiu nht li l nhm tui teen. Cc em thng dng cell-phone, Ipad, Smart phone, computer, v nhng loi video games khc nhau. Sinh hot i sng hng ngy ca cc em ho ln vo cc thit b ny. Theo mt vi nghin cu cho bit chnh thi gian cc em s dng chng cng tng, mt thit gia cc em v gia nh cng gim. Chng ta c th tng tng hnh nh ca mt c hay cu thiu nin lng eo cp sch , lc no hai tai cng bt kn vi hai ng nghe, tay th lin hi nh my trn chic mn hnh ca chic Iphone trn ng n trng. Chng ta cng c th bt gp hnh nh ny trn bn n cc ba cm gia nh, trong cc bui hi hp b bn, cng vin, trong xe bus, ni phng ring ca cc em hay bt c ni no m cc em hin din.

C nhiu kin tri ngc c pht biu v vic s dng ny. Khi c hi, cc em cm thy rng cc sn phm thng minh y l phng tin truyn thng khin cc em gn hn vi bn b v ngi thn. iu li do chng mang li, khng ai chi ci c v nhng h thng lin mng ni kt con ngi, ni kt tnh thn li gn nhau. a cu tr nn b nh khi ngi ta khng cn gp nhau m vn bit v nhau ch cn qua mt ci chm nh ca ngn tay. Ngi ta c th chia s thng tin, sau mt hai pht s vic xy ra gia nhng khong cch khng gian to rng. Con s thanh thiu nin dng tin nhn(text message) trong in thoi cm tay lin lc vi nhau l mt con s ng k. Ph huynh cn theo di, khuyn bo v kim sot con mnh bng cch gi in thoi trong cc trng hp khn cp. S mt thit gia cha m, con ci c khi c ni lin trong trng hp cc em c cha m b ly d. Theo bo co ca Pew

Rrsearch center trung bnh khong tui t 18 ti 24, gi 109.5 tin nhn mi ngy. C 54% cc em teen dng Cell phone. V c 4 em th c 1 em dng Smart phone, chnh xc hn l 31% theo thng k. Ngoi vic s dng in thoi cm tay lm mi vic nh tr chuyn, nghe nhc, chi game, cc em cn dng thi gian trong vic s dng my in ton c nhn l computer. Ci li ca my ny gip cc em ln mng, giao tip vi ngi khc, lm bi tp v gii tr trong vic chi game. Ipad cng gip cc bc ph huynh hu hiu trong vic gi nhng em nh vui chi v hc hi trong lc cha m bn rn. Ipad cn pht trin tr thng minh v hiu bit ca cc em nh hn trong vic hc ng vng v s nhanh nhy. L do cc ph huynh mua cc thit b in ton cho con dng l mong chng pht trin c hi hc hi t cc dng c ny mang li. Tuy nhin, theo mt bi bo ca NewYork Times th s
tip theo trang 29

Nhiu cuc di c t ng t cc vung Sn Ty, Ha Nam quanh sng Hong Ha i xung min Nam chy nan binh ao. Lp di dn u tin vo cui th k th ba trc Cng Nguyn l dn Hn, Ngy Triu (Tam Tn) trn trnh ha qun Tn, sau nhng trn chin tn khc cht hng trm ngn lnh, cha k thng dn. Nc Triu b qun Tn tn cng nhiu ln nht. Trong mt trn nm 243 TCN qun Tn git 240,000 qun hai nc Hn, Ngy. Trn nm 273 git 150,000 qun Hn, Ngy v Triu. Nm 260 qun Tn git 400 ngn t binh Triu sau khi h u hng v b bao vy ht lng thc, ht c nc ung (Cc con s ny da theo Ha Trc Vn, trong Ancient China in Transition: An Analysis of Social Mobility (722222 BC) Tin Tn X hi S Lun, Stanford University, 1965). Dn chng ba nc Tam Tn ko nhau di c; nhiu ngi i vi gia nh; nhng thanh thiu nin sp n tui b bt lnh c th vt bin mt mnh, i tng nhm vi nhau. Cc t di dn ny a ti sinh sng Qung ng nhiu nht, phn ln h ngi gc nc

Triu. Sau mt th h, chc h cung thanh hinh nhng cng ng ngi Quang gc Triu. Dn dn h tr thanh nhng trung tm thu hut cc di dn cung qu hng. Nhng th ky sau, di dn t vung Sn Ty, Ha Bc li keo xung on t vi cc ng hng n trc; ging nh cc am di dn i nay trn khp th gii vn theo gt nhau nh vy. Nhng di dn gc nc Triu o la t tin ngi Triu Chu sau nay (khi sang Vit Nam, goi la ngi Tiu). Vao th ky th t dn min Bc li chy trn mt t ln na, v cc cuc xm lng cua R Ngu H t pha Bc trn xung. H cng tu hop rt nhiu trong vung Quang ng, nhng ngi ny sau c goi la ngi Khach Gia ( ,Hakka), ting Vit goi la ngi He. Ngy nay nhiu cuc nghin cu cho thy ting H, ngn ng ca t tin ngi Khach Gia, tng c ph bin rt rng khp c min Hoa Bc trong thi Xun Thu; ng c coi l mt ngn ng chnh trong thi . C nhiu bi ca dao c Khng T ghi trong

Kinh Thi, khi c theo cch pht m ting H th nghe ng vn iu hn khi c theo ting Ph thng. C th on ngi H l mt sc dn vn minh rt sm, sng to cc ng vn chng bnh dn t lu i, cho nn c Khng T su tm gom trong Kinh Thi, vo th k th 6 trc Cng Nguyn. Nm 2013, ngi gc H khp th gii t chc mt i hi Ton cu ln th 26 Indonesia; c su ngn ngi t 53 quc gia v tham d. Khng th ni h thiu mt thc v cng ng tng tng ca dn H! Trong lch s c anh hng ho kit gc H ni ln xng hng Trung Quc? Ti sao h khng t li thnh mt quc gia mt ln no c? t cu hi nh vy thy dn Vit mnh c bit. Nhng t di dn a ngi Hn xung vng t H Nam cho ti Lng Qung trong nm th k trc sau Cng Nguyn chc phi gy nh hng ln trn li sng dn a phng, v p lc ca s di dn qu ng v trnh vn minh ca h v kh cht ch. Vo i ng Hn phong tro vn tip tc. Keith Taylor v L Manh

Hung u k li, trong cc cuc kim k dn inh trc th ky th ba (vao i Han) th s h (gia inh) Quang Chu (tn gi c tnh Qung ng, lan sang Qung Ty by gi) thp hn Giao Chu (Min Bc Vit Nam by gi). Nhng sang cui th ky th t (i Tn) thi dn s Quang Chu a ng gp i dn Giao Chi. Ch trong hai th ky, bc tranh dn s va chung tc Quang Chu thay i nhanh chong, cho thy ap lc di dn ca ngi Han Lng Qung manh hn nc ta rt nhiu. L Manh Hung (Nhin Lai S Vit, tp I), cng nh Keith Taylor (The Birth of Vietnam), so snh s ngi (nhn khu) v s h (gia nh) ti qun Nam Hi (Qung ng) trong hai ln kim k, nm 2 SCN v nm 140. S nhn khu tng 2 ln ri (t 94 ngn ngi ln 250 ngn) trong khi s h tng gp ba ln ri (19 ngn h ln 71 ngn). Do , s nhn khu trung bnh trong mt h gim t gn 5 ngi xung hn ba ngi. Hin tng trn cho thy trong hn mt

th k, t nm 2 n nm 140, Qung Chu c thm nhiu h mi m trung bnh mi h c t ngi hn. Chc hn l do nhng t di dn mi ti, phn ln c thn. Qun Thng Ng (Qu Lm) cng tng t, nhng tng s di dn thp hn v t ai v kh hu. Trong khi , qun Cu Chn (Vit Nam), th s nhn khu tng vi t l cao hn s h: S dn tng 31% v s gia nh tng 27%. Trong 140 nm, t l gia tng l tnh trng dn s tng t nhin, khng c di dn mi n. Cc con s trn y cng cho thy dn s nc ta lc gia tng chm hn vng Lng Qung, chc chn v s ngi Hn di c sang nc ta t hn. Keith Taylor so snh s h (gia nh) hai ni. Theo cc cuc kim k ghi nhn vo i nh Hn, trong th k th nht s h gia nh Lng Qung ch bng mt na s h Giao Chu. Vo th k th t, i Tn, con s h hai tnh Qung ln hn gp ri (1.5) s h nc ta. T s ny ngy cng cao hn; ti th k th su ln ti 4.85,
tip theo trang 30

13

DU LCH
K
hi cn tui nh, ta hay m n nhng bn b xa l, gp g nhng ngi khng quen. Ta hnh dung gc sn nh l mt ni chn no , cy chi hay que ci trong tay l con thin l m m ta l l khch lc loi phong sng. Ta m c c i du lch vng quanh th gii v ngh mnh khi y s vui bit bao nhiu. Ta s bit c nhiu th, quen c nhiu ngi v c th tm c mt tri m cng lng du phiu bt chn tri gc b. i hoang n bc u. Tui th c bao gi tr li. Sn vn nt, y c di lan trn, ta cng i nm nhiu v. Nhng gt hi c ri cng nh nc chy qua tay. Nhng cho d bao nhiu nm thng tri qua, trn mi bc i trong ta u lu du hnh nh gc sn v ngi nh thu . Chn bc i nhng con tim nm li. Cuc giang h y ao quang kim nh, trp trng n on duyn phn ri cng tri qua. Khi cm thy mt mi, ta cht mun sng bnh yn vi ngy vui v. V ta cht nhn ra ta nh i qu nhiu nim an vui gin d ui bt ly nhng o nh h khng. D i u i na, ta cng vn l chnh mnh thi; cho d lch duyt, cho d phong trn th tm thc ta vn l tm thc c neo u ni gc sn nh xa. Ta tr v thy thng nm nh nc chy xui dng, mang i nhiu th qu. Mi mt giy pht tri qua l mt mt, l h hao. Nhng cui cng ta cng tr v ng c li cn nh sn vn c. Mi sng, mi chiu, ta li nh ngy xa, i chm chm xung quanh gc sn nh cho chn thi nhc mi. Cy chi thin l m ngy xa thay bng cy gy chng, nh mt ch ta nng v cng nh mt ngi bn ng. Mi ln i ta li khm ph ra mt iu g tinh khi mi m. C khi mt ngn cy m chi, c khi hoa n, c khi l rng, c khi chim bay v chn c xa xi. u cn phi i n tn chn tri gc b mi thy c iu k diu. Ta khng th tm thy ci m ta khng c sn trong tim. Ta c mt khung tri nhum y thi gian d vng, nh mt chic ging c ngt ngo nhng gu nc mt ti ung khng bao gi vi cn. C nh th mi ngy ta i quanh qun trong gc sn, tm ra ht iu k diu ny n iu th v khc. V cng l nhng chuyn du lch ca ring ta. Si Gn, ngy 28/2/2014 HONG LONG

Zhangjiajie_Fenghuang Ancient City Hnh: TU GEO

14

15

CC L THUYT PH BNH VN HC CHNH T U TH K 20 N NAY

Trch MY VN PH BNH V L THUYT VN HC, tc gi NGUYN HNG QUC, Ngi Vit Books ti xut bn ti Hoa K, 2014

TIP K TRC

6. THUYT NGI C

i gi l thuyt ngi c (reader theory) c ni hm kh rng, bao gm t nht bn l thuyt chnh: hin tng lun, ch gii hc (hermeneutics), thuyt tip nhn (theory of reception), v thuyt hi ng ca ngi c (reader-response theory). im chung hu nh duy nht gia bn l thuyt ny l tt c u tp trung vo ngi c, xem ngi c nh ngun ngha chnh. Chng ta bit tt c cc l thuyt u t nhiu quan tm n ngha nhng mi l thuyt li tin ngha y xut pht ch yu t mt im nht nh no , chng hn, vi cc nh x hi hc, n nm trong bi cnh chnh tr x hi pha sau ngi sng tc; vi cc nh Mc-xt, quan h giai cp; vi cc nh tm l hc v phn tm hc, chnh bn thn ngi sng tc, phn nhiu l nhng k nim thi u th; vi cc nh Hnh thc lun v Ph Bnh Mi, trong vn bn; vi cc nh cu trc lun, trong cu trc; vi cc nh hu cu trc lun, trong tnh cht lin vn bn; vi cc hc gi theo thuyt

ngi c, ci ngun ngha y nm trong kinh nghim c ca ngi c. Ring cc nc ni ting Anh, ch trng nhm vo ngi c ny trc ht l phn ng chng li ch trng ca Ph Bnh Mi. Trong bi vit Ngu lun v cm th (The Affective Fallacy), Wimsatt v Beardsley cho ph bnh m cn c vo nhng cm nhn ca ngi c l mt sai lm: n ln ln gia ci vn hc l v ci vn hc lm, gia nguyn nhn v kt qu. Khng nhng sai lm, cch ph bnh y ch dn n ch ngha n tng v ch ngha tng i. Cc nh ph bnh theo thuyt ngi c phn i kt lun ny. H quan nim mt tc phm vn hc khng th c hiu ngoi nhng tc ng ca n ni ngi c. Theo h, nhng tc ng y, t gc tm l hay bt c gc no khc, u thit yu trong vic m t ngha ca tc phm bi v ngha khng th tn ti trn vn ngoi tm tr ca ngi c.

vn hc l mt khch th c ch , c cu to bi bn lp chnh: lp th nht l ng m, bao gm t luyn ly ca m n thanh, vn v nhp; lp th hai l ng ngha, bao gm t t n cu, on; lp th ba v th t khng c phn bit tht r, bao gm cc i tng c th hin v cc kha cnh c s ho, t nhn vt n khung cnh, s kin, cc mi quan h tng tc gia cc nhn vt vi nhau to thnh ct truyn, v.v... C bn lp ny u khc hn cc khch th ang tn ti trong hin thc ch chng c v s nhng im bt nh: mi im bt nh nh th l nhng khong trng m ngi c cn phi lp y v c th ho tc phm vn hc t mt cu trc xng xu bin thnh mt i tng thm m thc s. Cng vic lp y cc khong trng v c th ho nhng im bt nh ny i hi ngi c kh nng tng tng cng nh phn on v chu s tc ng ca rt nhiu yu t khc nhau nh hc vn, kinh nghim, cm xc, Vt ra ngoi nhn nh v v.v... Chnh v vy, ci c bin tm quan trng ca ngi c dng t ngi ny qua ngi v vic c, quan nim ca khc, thm ch, tng ngi, cc thuyt ngi c rt khc bin dng t ln c ny qua nhau. ln c khc. Wolfgang Iser chu nh hng nng n ca Thuc hin tng lun, c hai Ingarden nhng i xa hn Inl thuyt gia tiu biu nht: garden trong vic nhn mnh Roman Ingarden v Wolfgang n vai tr ca ngi c: tc Iser. Theo Ingarden, tc phm phm vn hc, vi Ingarden,

16

nh: UYN NGUYN

l mt i tng thm m c c th ho; vi Iser, l mt hiu ng (effect) c kinh nghim. Vi Ingarden, nhim v quan trng nht ca ngi c l c th ho cc kha cnh c s ho trong vn bn; vi Iser, cng vic c th ho y khng nht thit dn n nhng s thng nht hay ho iu nhng c khi nhm pht hin nhng khong trng v nhng s bt nh; c, do , vi ng, tr thnh mt qu trnh y nhng bin ng trong nhng quy phm v nhng ci m vn ho quen thuc c th b thch thc khi ng c i din vi nhng khong trng trong vn bn. Nu hin tng lun, vn gn lin vi tn tui ca Edmund Husserl, ch yu l mt tro lu trit hc hin i, ch gii hc li c truyn thng rt lu i, xut pht t cng vic ch gii Kinh Thnh t thi Phc Hng, sau , c gii s hc tip ni v pht trin. Mt trong nhng vn trung tm ca cc nh ch gii hc l quan h gia ngha ca tc phm v nh ca tc gi. Vi E. D. Hirsch Jr, hai kha cnh ny ng nht vi nhau. Nhng cch din dch khc nhau nhng khng thc s trng vi nh ca tc gi chung quanh mt vn bn no b Hirsch xem l lin ngha (significance) ch khng phi l ngha (meaning). Theo

Hirsch, tc gi quyt nh ngha trong khi ngi c to dng lin ngha; ngha ch c mt v c nh trong khi lin ngha c th tht nhiu v bin i theo thi gian. Vi Hans-Georg Gadamer, ngha ca tc phm khng bao gi cn kit trong nh ca tc gi bi v tri qua thi gian vi nhng giai on lch s v vn ho khc nhau, nhng ngha mi s c bi p vo nhng ngha c sn; do , theo Gadamer, mi s din dch u l cuc i thoi v tn gia qu kh v hin ti; mi s hiu bit u c tnh nng sn: mt mt, hiu lun lun l l hiu mt cch khc; mt khc, khi hiu, chng ta va bc vo th gii xa l ca tc phm li va t ci th gii xa l y vo ngay trong tm thc ca chng ta, ngha l, ni cch khc, hiu mt tc phm cng ng thi l hiu mt phn ca chnh mnh. Mt trong nhng tn tui tiu biu nht ca thuyt tip nhn l Hans Robert Jauss. Mt trong nhng khi nim nng ct trong l thuyt ca Jauss l khi nim tm k vng (horizon of expectations), tc mt h thng lin ch th hoc mt h thng quy chiu m ngi c mang theo khi tip cn vi mt tc phm no v dng n nh gi tc phm y. Ni chung, nhng cch vit v nhng cch c bnh thng s trng kht vi nhng tm

k vng ca thi i. Nhng nhng tc phm c tnh tin v, i trc thi i, s i lch ra ngoi tm k vng y v s gy nn nhng phn ng gay gt t ngi c cho n khi tm k vng y c iu chnh li qua thi gian. Trong khi thuyt tip nhn thot thai t hin tng lun, thuyt hi ng ca ngi c li xut pht t M, bao gm nhiu khuynh hng khc nhau, t tm l hc ca David Bleich v Norman Holland, n k hiu hc ca Michael Riffaterre. Tuy nhin, i biu ni bt nht ca thuyt hi ng ca ngi c c l l Stanley Fish, ngi a ra mt khi nim mi: cng ng din dch (interpretive community). Theo Fish, mi cng ng c mt chin lc din dch chung bao gm nhng h thng nim tin, quy phm v quy c chung v vn hc da theo cc c nhn c, din dch v nh gi cc tc phm vn hc. Vi nhng chin lc din dch nh th, ngi c s to ra hn l khm ph ra cu trc ca tc phm. t nhiu i theo con ng ca Fish, Jonathan Culler xut ra khi nim kh lc vn hc (literary competence), tc nhng quy c gip ngi c hiu v cm c cc tc phm vn hc. Vi khi nim kh lc vn hc ny, Culler trnh

17

tip theo trang 1

LN THNH, XUNG CA
c Nguyn nh xy dng vo nm 1793, trn a phn x Ph M, tng Trung, huyn Phc in, ph Din Khnh, nay l khm ng Mn, th trn Din Khnh. Sch i Nam Thc Lc Chnh Bin (NTL) chp v vic xy thnh nh sau: (Vua) ng gi v Din Khnh. Thy n c Hoa Bng a th tt, nh hay gi u tin, bn sai cc khng th chp nhn c trong mt x hi c xem l vn minh. Nhng xung lc v nhng c m b dn nn ny khng ngng tm cch tri ln vng thc di nhiu hnh thc ngu trang khc nhau v qua nhiu cch thc khc nhau, trong , nhng cch thc ph bin nht l ni tc, ni nhu v c bit, cc gic m. Cc nh phn tm hc xem gic m nh ca ng chnh dn vo th gii v thc. Cc nh ph bnh theo khuynh hng phn tm hc xem tc phm vn hc y nh mt gic m: nu gic m l mt s hon thnh tr hnh nhng c mun b dn nn ca con ngi, tc phm cng ch l hnh thc thng hoa ca cc n c t trong v thc v t thi th u. Hot ng ca gic m - cng nh ca tc phm vn hc c th c tm gn vo hai qu trnh chnh, dn nn v hon v. Trong qu trnh dn nn, v s cc c m, cc n c v cc mc cm khc nhau s c kt tp vo mt hnh thc biu hin nht nh, sau , hnh thc biu hin ny s c ngu trang, tc c hon chuyn sang mt hnh

Hnh: NGUYN MAN NHIN

s ca dinh a phn x Phc a huyn Qung Phc, sau di n ch hin nay, tc l thnh Din Khnh c. Thnh Din Khnh

qun v pht 3000 dn Bnh Thun, 1000 dn Thun Thnh khi p trn mt thng th thnh xong, gi l thnh Din Khnh. Cng theo NTL, Thnh cao 1 trng,

CC L THUYT PH BNH VN HC CHNH T U TH K 20 N NAY

c nhng kt lun c phn cc oan ca Fish: vi ng, ngha ca tc phm vn hc khng phi ch l s hi ng ca ngi c m l mt ci g c tnh cht thit ch, mt chc nng ca nhng quy c c c x hi ng thun v chia s. mt phng php ph bnh, phn tm hc xem tc phm vn hc nh mt th gii huyn tng trong , nhn vt c i sng ring, vi nhng quy lut tm l ring. Tt c mi chi tit c m t trong th gii huyn tng y u c xem l nhng biu tng phn nh nhng c mun m thm cng nh nhng dn nn trong v thc ca tc gi. Xin lu , vi cc nh phn tm hc, v thc khng phi l s thiu vng thc m l mt ci ring, mt phn ring trong cu trc tm thc ca con ngi, ni cha ng nhng xung lc c tnh bn nng v nhng c m khng th thc hin c, thm ch,

7. PHN TM HC
Thut ng phn tm hc do Sigmund Freud t ra vo nm 1896. Thi gian u, ch thun tu l mt khoa hc v l mt phng php tr bnh, sau, nh hng lan rng sang a ht vn hc, tr thnh mt phng php ph bnh. Vi t cch l

thc khc ph hp vi cc quy c o c v vn ho ca x hi. Hai qu trnh dn nn v hon chuyn ny tng t hai cu trc n d (dn nn ngha li theo nguyn tc tng ng) v hon d (hon chuyn ngha ny sang ngha khc theo nguyn tc tng cn) m Roman Jakobson pht hin nh hai ci trc chnh trong sinh hot ngn ng nhn loi. Chnh v s tng t ny, Jacques Lacan i n mt kt lun ni ting: v thc cng c cu trc nh ngn ng. Vi cng thc ny, Lacan tr thnh mt i biu ca phn tm hc theo khuynh hng cu trc lun. Tuy nhin, sau , ng i xa hn v hng hu cu trc lun khi ng khng dng li hai trc n d v hon d m cn cho ngn ng c hnh thnh t nhng ci biu t (signifiers) hn l cc k hiu (signs) vi nhng ngha c nh. V d, nu chng ta nm m thy mt con nga; con nga y s khng phi l mt k hiu theo ngha m Ferdinand de Saussure thng dng, m n ch l mt ci biu t t , chng ta c th din dch ra nhiu ci c biu t, tc

nhiu ngha khc nhau. V thc, bi vy, vi Lacan, l mt chui vn ng lin tc ca cc ci biu t, , nhng ci c biu t thng b nn, khng vn ln tm thc c. B tc ng bi v thc, chng ta s khng bao gi ni c hon ton ng nhng g chng ta mun ni: mi din ngn u t nhiu mang tnh ni nhu, do , m h, hn na, hm h. ngha lun lun l ci g d dang, ln ln gia nhng yu t c tnh truyn thng v nhng yu t phi truyn thng, va sng r va tm ti, va ng nh c th nm bt c li va php phi bay ra xa. Quan nim ny dn dn mt quan nim khc v ngn ng: ging cc nh cu trc lun khc, Lacan tin ngn ng l ci g khng hon ton nm trong tm kim sot ca c nhn: ngn ng c trc chng ta, lun lun c sn u ch i chng ta. iu ny c ngha l v thc khng phi c cu trc nh ngn ng m cn l sn phm ca ngn ng. y chnh l mt trong vi s khc bit ln nht gia Lacan v Freud: Trong khi Freud nhn mnh vo cc yu t sinh l, Lacan nhn

18

chu vi hn 510 trng, m su ca, ng v nam u mt ca, ty v bc u hai ca, trn ca c lu, bn gc c cn t. Sch NNTC b sung thm: Ngoi thnh c ho, ngoi ho c xy ly chn ngang. Cc ca thnh u c xy cu i qua, trc thnh sau thnh u c ni sng bo v, tht l mt ni him tr v cng. n nay vn cha bit mt cch chnh xc cc c quan u no a phng c chuyn t Bnh Khang vo Din Khnh t lc no. Nhiu kin cho rng l nm 1793, ngay sau khi Nguyn vng Phc nh xy dng xong Thnh Din Khnh v giao cho Tin qun Bnh Ty i tng qun Nguyn Vn Thnh trn gi. Theo chng ti, thc ra ban u Thnh Din Khnh ch c chc nng nh mt cn c qun s, l ni tch tr lng, tin Gia nh, Bnh Thun ch ra dng cho qun i Bc pht, l mt c im quan trng trong h thng phng th ca qun Nguyn trong cuc chin tranh vi nh Ty Sn. V vy, vo nm 1793, cng vi vic triu

tng Nguyn Vn Thnh v gi Din Khnh, Nguyn vng vn t quan cng ng dinh Bnh Khang, ly qun Hu thy dinh l Nguyn Thoan lm Lu th, Hnh b tham tri L ng Khoa lm Cai b, Hn Lm vin ng Hu o lm k lc (NTL). R rng l vo thi gian ny l s ca dinh vn Bnh Khang. Phi n sau khi Gia Long ln ngi (1802), ri i dinh Bnh Khang thnh dinh Bnh Ha vo nm 1803, y mi chnh l thi im chuyn l s ca dinh t Bnh Ha vo Thnh Din Khnh. S kin ny c s thn L Quang nh (1759-1813) xc nhn trong sch Hong Vit Nht Thng D a Ch (1806) nh sau: Nay thnh y lp lm l s ca dinh Bnh Ha, c kho lng v nh ca qun dn nhng hy cn tha tht. T , Thnh Din Khnh mi c thm chc nng l mt trung tm chnh tr, tr thnh l s ca cc c quan u no ca triu Nguyn a phng, l tnh l tnh Khnh Ha thi Nguyn (thnh lp nm 1832) cho n thng 8 nm 1945.

Cng theo sch HVNTDC, Thnh Din Khnh cn c tc danh l Thnh Nha Trang. Tht vy, da vo cc ghi chp t m ca L Qu n (1726-1784) trong Ph Bin Tp Lc, c th thy rng vo thi by gi tn Nha Trang l tc danh gi chung ph Din Khnh, tc vng t bao gm c huyn Din Khnh v TP. Nha Trang hin nay. Thnh Din Khnh cch Nha Trang khong 10 km v pha ty nam. Ngy xa, ng ci quan t Nha Trang ln Din Khnh l ng t gp ghnh him tr, nhiu b bi. V th ngi dn a phng cn dng ng thy theo sng Ci i li, vn chuyn hng ha... Sng Ci l mt trong hai con sng chnh ca tnh Khnh Ha, chy qua a phn huyn Din Khnh v thnh ph Nha Trang. Xa kia sng Ci va su va rng, l tuyn giao thng ng thy quan trng ni lin l s Thnh Din Khnh xung ca bin Nha Trang. Ngy nay sng cn i v hp hn nhiu. Dng sng un ln ngon ngoo,

lc th bc trng, lc th trong xanh, lc th vng c t ph sa ma l. Dc ven sng v cc hng l quanh co l nhng xm lng n s, c knh Thnh ghe gm ln ri, Sao khng i ch cn ngi chi y? Cu ca dao v ln cnh sinh hot sm ut mt thi ca bn Thnh gn lin vi ch Thnh v cc vng ln cn. Nhng con hng ngy a ngi dn qua li, mua bn t lng Ph Lc, vng T thn i in vo ch Thnh, ri t ch Thnh li i v cc lng x xa xi pha bc. Nhng chuyn ch nng sn, thc phm, hng ha... t vng Vnh Xng, Nha Trang ln. Nhng chuyn t vng trn Phc in xung Tt c to nn khung cnh giao thng nhn nhp trn dng sng Ci, ng nh cu ni ca ming mt thi ca ngi dn a phng:Ln Thnh, xung Ca. NGUYN MAN NHIN

mnh vo yu t ngn ng: vi ng, khng c bt c mt ch th no c lp vi ngn ng. Trong khi Freud quan tm mt cch c bit n mi quan h gia bn tnh t nhin v vn ho, , theo ng, u th s thuc v vn ho, Lacan quan nim ci gi l bn tnh bm sinh l ci g khng th nhn din c trn vn v n lun lun b nh hng bi ci ngn ng m chng ta s dng: vi

ng, con ngi va khng bao gi c th c nh ngha trn vn li va khng th trn thot c cc nh ngha: mi ngi lun lun trong qu trnh t tm chnh mnh. S khc bit ny li dn n mt khc bit khc na: Trong khi Freud hay ni n bn nng v nhng xung lc t v thc, Lacan li hay ni n nhng c m: vi ng, c m l ci g c tnh bn th lun, mt cuc

u tranh nhm vn ln ci ton th hn l gn lin vi nhng xung lc tnh dc. Mi c m u gn lin vi s thiu ht. Ngay chnh ngn ng con ngi cng hot ng trn s thiu ht y: iu kin t ng c ngha l s vng mt ca ci c biu t v s loi tr v s nhng ci biu t khc. L thuyt phn tm hc thay i, ph bnh

di nhn quan phn tm hc cng thay i theo. Thot u, cc nh ph bnh phn tm hc c in xem tc phm nh mt biu hin hoc mt phn nh v thc, do , cho cng vic chnh ca ph bnh l phn tch vn bn nhn din nhng g giu kn trong v thc ca tc gi. Sau, phn ln xem tc phm nh mt cng trnh sn xut, mt th production, hn l product, ,

nhim v chnh ca nh ph bnh khng phi l c ci vn bn c sn m l c gng khm ph qu trnh hnh thnh ca vn bn, khng phi tm xem vn bn ni ci g m l nhm pht hin vn bn y c to dng nh th no. Trong cng vic khm ph v pht hin y, nh ph bnh cn ch n nhng triu chng tng i bt bnh thng nh nhng s bp mo, s

19

CC L THUYT PH BNH VN HC CHNH T U TH K 20 N NAY

vng mt hay s lp li ca mt s yu t no trong vn bn. Trc, ngi ta ch tp trung truy nguyn din mo vo tc gi; sau, t thp nin 1950, mt s nh phn tm hc chuyn hng phn tch t tc gi sang c gi. Theo Norman Holland, ngui sui ca mi nim vui do vn hc mang li l, qua vic c tc phm - mt h thng c m ho, chng ta c th hon chuyn nhng c mun t v thc thnh nhng ngha vn ho m mi ngi c th chp nhn c. c, nh vy, vi Holland, trc ht v trn ht, l mt hnh ng ti to bn sc ca chnh c gi. Trong cng vic tm hiu tc gi, trc, ngi ta ch tp trung vo v thc c nhn; sau, di nh hng ca Carl Jung, ngi ta cn quan tm n c v thc tp th, t , dn n l thuyt ph bnh c mu (archetypal criticism), nh mt bc pht trin lch hng ca Ph Bnh

Mi, vi i biu chnh l Northrop Frye. Bn cnh , Harold Bloom dng l thuyt v mc cm Oedipus ca Freud hnh dung lch s vn hc nh mt cuc u tranh lin l gia cc th h cm bt: ngi no cng lo lng v nung nu kht vng thot khi ci bng ca mt bc tin bi hay n anh no m mnh i m. Theo Bloom, bt c bi th no cng c th c c nh mt n lc thot ra khi nh hng ca nhng bi th c sng tc trc ; ni cch khc, mi bi th u c vit li t nhng bi th khc; ngha ca mt bi th, do , l mt bi th khc. Phn tm hc cng c nhng nh hng nht nh ln mt s nhng l thuyt hu hin i hng u th gii nh Jacques Derrida, Gilles Deleuze, Flix Guattari, Julia Kristeva v nhiu nh n quyn lun khc.

u cho n quyn rm r trong x hi Ty phng lc by gi; mt khc, nh mt bc pht trin mi nhng pht hin to bo ca hai nh vn n ni ting kh lu trc : Virginia Woolf v c bit, Simone de Beauvoir. Trong cun Le deuxime sexe, xut bn ln u nm 1949, Beauvoir ph phn gay gt l nn vn ho ph h y ph n ra v tr ngoi l ca x hi cng nh ca vn hc ngh thut. Trong vn ho y, nam gii ng ngha vi nhn loi, ng nht vi lch s, cn ph n th b nhn nh mt ci Khc (Other), lc no cng v th ph thuc, phi da vo nam gii mi c th t nh ngha c chnh mnh. Cc nh n quyn lun sau ny xut pht t rt nhiu gic khc nhau, vi nhng phng php lun c khi khc hn nhau, u cng chia s mt s nim tin chung. Mt, tt c nhng ci gi l ch th tnh, bn ng v bn sc, bao gm c bn sc ca n gii - thng c gi l n tnh - khng phi l nhng g tt nh v bt bin, hay ni nh Beauvoir, ngi ta khng sinh

ra l ph n, ngi ta tr thnh ph n. Hai, c ch tiu biu nht trong vic n p ph n chnh l nn vn ho ph quyn, hay thnh thong, vi mt s nh n quyn, cn c gi l nn vn ho duy dng vt (phallocentric culture). V ba, nhim v ca cc cy bt n khng phi ch l chng li mi hnh thc p ch ca nam gii m cn phi c gng xc nh mt th m hc ring ca n gii, t , thit lp nn nhng in phm ring, v cui cng, xy dng nhng tiu ch ring trong vic cm th v nh gi cc hin tng vn hc. Ni n nhng khc bit gia gii tnh nam v n, ngi ta thng cn c trn nm yu t chnh: sinh l, kinh nghim, v thc, cc iu kin kinh t, x hi v din ngn. Ngy xa (v hin nay vn cn, mt s ni no trn th gii), ngi ta cn c ch yu vo yu t sinh l chng minh ph n l nhng ngi n ng bt ton (imperfect men), l nhng k khng c g c, tr... t cung (tota mulier in utero / woman is nothing but a womb); sau, di nh hng ca Freud,

8. N QUYN LUN
Ph bnh n quyn lun bt u thnh hnh t cui thp nin 1960 v u thp nin 1970, mt mt, nh mt n lc l thuyt ho cc phong tro tranh

CHIC CI XAY
ngi lm cng vic tm u vo l ci xay. Xay xong, nc u c chuyn sang mt ngi khc lc ht xc bng mt chic khn vi trng, giai on ny gi l bng u. Sau khi bng ti bng lui my t, nc u c un si c thm mt cht thch cao ng c nhanh sau khi vo khun. Ngi ph trch cng vic cui cng v kh nht l ch Ng. Ch Ng phi gnh u ra ch Hi An bn. Khi ch in i du hc, ti v mt em hc tr khc cng tr hc trong cha lm cng vic xay u. Em hc tr tn l Nhiu. Nh hn ti hai tui.

TRN TRUNG O

hy tr tr cha Vin Gic, Hi An va gi tng bc hnh chic ci xay. By gi chic ci xay trng rt nh m ngy xa to ln v nng n lm sao. Nhng ngy cn tr hc trong cha, mi thng hai ln vo cc ngy mi bn v ba mi (hai mi chn nu l thng thiu) cha lm u khun. Ngoi tr s ph, c cha u dy rt sm. Sn xut u khun gm nhiu bc ph thuc vo nhau v mang tnh dy chuyn. Giai on xay u cn t nht hai hay ba ngi. Mt ch khe mnh hay hai ch nh ph trch xay v mt

Ti thng Nhiu nht v n cng thng ti nht. Nhiu l a b c tm hn phong ph. Ging nh ti, Nhiu l con duy nht ca bc By Ph Chim. Ngy ti ra i, Nhiu ra tn Nng tin a. Ti bo em v nhng em nht nh ch xe bus ri trm hng khng Vit Nam mi n xe v li Hi An. Ti vo Si Gn khng c bao lu th nghe tin Nhiu cht. Em p phi mn trn ng t cu Cu Lu i xung pha dc Ph Chim. Nm Nhiu mi chng 16 tui. Ti bit tin tr, m d bit sm cng khng v c. Hc hnh bn rn, i

li kh khn v i sng ca ti cng v cng cht vt nn ch bit ngm ngi thng nh em. Nn by gi, nu ai hi vt g trong cha li trong lng chng ti nhiu k nim nht, ti s tr li ngay l chic ci xay. Ti khng cn tr na, ging nc mt ca tui th cn theo chin tranh v tn ph nhng nu nhn li chic ci xay, bit u ti vn cn khc c. Chic ci thn yu gip nui sng chng ti qua nhiu nm thng kh khn v l hnh nh ca mt thi th u y tang thng v mt mt.

20

ngi ta xem ph n l nhng k khng c cu v khng lc no khng b day dt bi mc cm b thin (castration complex). Mt s nh n quyn lun mun chng minh ngc li: chnh nh mt s c im ring bit v sinh l, nh vic c kinh, c thai, c sa v sinh , ngi ph n c quan h gn gi v mt thit vi th gii vt l v vi hin thc ni chung hn hn n ng. Nhng phn tch ny dn mt s nh n quyn lun n vi phn tm hc: trong khi nam gii, khi chm c thc, phi tch ra khi m ca mnh nhp vo th gii ph quyn ca b, ph n, ngc li, mi vi m, xy dng bn sc ca mnh bn cnh m. Nhng chn la ban u ny hn trong v thc ca hai gii nhng du n khng d g phai nht: nam gii hay ngh n quyn, n gii hay ngh n trch nhim; nam gii thch nhng s thay i, n gii thch s n nh; nam gii thch th trt t phn cp (hierarchical orders), n gii thch s hi ho. Cc nh Mc-xt tm cch gii thch nhng khc bit v nht l cch bit gia nam v n cc iu kin kinh t v x

hi, t h thng gio dc n cch phn cng lao ng v cch t chc gia nh, vn c truyn thng nm trong tay nam gii v u tin dnh hn cho nam gii.

hin (representation), mt h thng biu trng hay h thng ngha ni lin cc ging vi nhng ni dung vn ho tng ng vi nhng gi tr v ng cp x hi tng ng. Theo BarNm 1968, trong cun bara Johnson, vn Sex and Gender: On gii tnh thc cht the Development of l vn ngn ng; Masculinity and Femi- theo Dale Spender, ninity, Robert Stoller ci ngn ng chng phn bit hai khi ta ang s dng hin nim ging (sex) v nay vn l ngn ng gii tnh (gender): do nam gii to ra: b trong khi ging gn gi l man-made lin vi c im sinh language; theo Judith l, gii tnh l yu t do Butler, c ging ln vn ho quy nh, gm gii tnh u c tnh ton b nhng phn cht trnh din (perforhi c iu kin ho mance), sn phm ca i vi cch nhn ca mt ma trn tnh dc x hi v tnh cch d gii (heterosexual ca nam v n. y matrix); v theo Hlne l mt trong nhng Cixous, khi nim T nn tng t tng ca tm lun (logocencc nh n quyn trism), vn c xem l lun thuc th h th nn tng ca vn minh hai: trong khi nhng Ty phng, gn lin khc bit v sinh l cht ch vi ch ngha l nhng iu khng duy dng vt (phalth trnh khi, h tp locentrism), , nam trung vo nhng s gii lun lun ng vai bt bnh ng xut tr thng tr. pht t vn ho, gn lin vi nhng phm Trong lnh vc vn tr gii tnh nh nam hc, Annis Pratt cho tnh (masculinity) v ph bnh n quyn n tnh (femininity). lun nhm n bn T cui thp nin 1980, mc tiu chnh: mt, di nh hng ca c gng pht hin v hu cu trc lun v ti pht hin cc tc ch ngha hu hin phm vn hc ca i, cc nh n quyn ph n; hai, phn tch thuc th h th ba v nh gi cc kha cho vn gii tnh cnh hnh thc vn thc cht l vn th bn ca cc tc phm

y; ba, tm hiu xem nhng tc phm y phn nh quan h nam n ra sao; v bn, m t nhng s pht trin ca cc yu t lin quan n huyn thoi v tm l lin quan n ngi ph n trong vn hc. Tuy nhin, khng phi ai cng ng vi nhng mc tiu ny. Lillian S. Robinson l lun l bn mc tiu y xc lp trn c s bn cch tip cn quen thuc da trn: th mc, vn bn, chu cnh (hay x hi hc) v ph bnh theo khuynh hng c mu (archetypal criticism), v c bn u l sn phm ca nam gii. Bi vy, nhim v ca cc nh ph bnh n quyn lun l phi xa lnh thay v i theo cc cch tip cn y. Elaine Showalter c xu cho s ra i ca ci b gi l n ph bnh gia (gynocritics), bn cnh loi ph bnh n quyn (feminist critique) c, , ph n ch tham d vi t cch ngi c. N ph bnh gia c nhim v xc lp ci khung l thuyt v m hc ring phn tch cc tc phm vn hc ca ph n, pht trin nhng m hnh ph bnh da trn kinh nghim ring ca ph n hn l ch tip nhn nhng m hnh v l

thuyt do nam gii dng nn. Trn thc t, tham vng thot ra ngoi cc l thuyt c xem l mang du n ph quyn c khng phi l iu d. Bn thn cch tip cn da trn vn bn ca Showalter cng ch l mt s tha k mun mng ca Ph Bnh Mi vn thnh hnh my thp nin trc m thi. Hu ht cc nh ph bnh n quyn lun khc u nm trong nhng ci khung quen thuc khc: hoc phn tm hc hoc hu cu trc lun hoc Mc-xt (cn c gi l ch ngha n quyn duy vt, materialist feminism). Mt l thuyt v mt phng php lun thc s ring bit dnh cho n gii hnh nh vn cn l mt hoi bo.

9. THUYT LCH PHA (QUEER THEORY)

Ti dch thut ng queer theory l thuyt lch pha m khng dch l thuyt ng tnh nh d nh ban u v trong ting Anh, ch queer c hai ngha: mt, ngi ng tnh nam; v hai,
tip theo trang 26

Hnh: NGUYN MAN NHIN

21

1.

y gi v min Ty xe chy sut mt lo, c dng cng l ngh nhng trm hnh khch n ung v i v sinh. Sng Tin ri sng Hu mnh mng c nhng cy cu dy vng rt p bc qua, tin li v nhanh hn nhiu, nhng ai tng i tuyn ng ny trc thng 4/2010 th t nht cng c nm mi ti bc Cn Th ri, b con xung xe i b qua ph. Cn nu i trc thng 5/2000 th bn l ngi may mn, bi t nht mt ln trong i c hng nim vui ngi trn ph bng qua c hai nhnh sng ln nht Nam B: sng Tin v sng Hu. Ni ng ra, nhng nm hai cy cu ln cha xy xong, i v min Ty, hoc t pha di Cn Th ln Si Gn, nht l nhng ngy Tt thit qu i

nhiu kh d ng Si Gn- Cn Th di khng hn 170km v phi qua hai bn bc. Xe kt ch ph c th ko di my cy s v thi gian ch c th vi ting hoc lu hn vt qua mt con sng. Khi b kt ph tt nhin mt thi gian, bc bi nhng gi y khi m xe chy ci vo qua cu, ch my pht l vt sng Tin sng Hu, hn s khng t ngi bi hi nh ci thu xung xe i b qua bn bc thu no. So snh hai ci bc th bc M Thun vui hn, bi c hai b u kt xe v tp np v thng th bc Cn Th bn b thnh ph Cn Th t kt xe, ngi bun bn cng t. Khi xe ch ph qu ng, trn xe ch cn ti x v ngi gi yu bnh tt ngi li, cn hnh khch cm v qua ph do ti x mua v t do i li, gh hng gh qun, mua bn n ung v sinh thoi

mi nhng mt th lic canh chng chic xe mnh i, khi n va qua ph, n im i khch th ln xe. Ti bc M Thun u no cng l mt ci ch t b l ko di vi cy s, bn th c sn a phng v phc v mi nhu cu ca hnh khch nhng ni ting nht l nem Lai Vung, bnh phng sa, cc loi chim quay v cy tri. Tt c u tnh bng chc 14, ngha l mua mt chc s c 14 ci. Nu t Si Gn v min Ty, nhng nm quc l 1 cht chi, xe chy chm nn thng tra mi n bc M Thun, khi bng i m bn ng mi tht nng, mi cm, mi xi, mi chim quay bay ln th thit l chu hng ni, gi c th tng i r nn chng my ai c th bm bng lm ng. Tt nhin khng phi mi ci u thi v d thng, cng c cnh nh

chi nhau, la khch mua chim quay thi hay tri cy su, ri cnh mc ti khi chen ln xung ph, ni n mua v s nhng thi gian tri qua, ci kh chu hnh nh mt, ch cn l mt cht ngm ngi hoi nh mi khi ngi xe vt nhanh qua sng Tin, sng Hu Ni vy ch k t ngy ci ph u tin ngi Php lm ra vt sng Hu vo nm 1914, ng 100 nm tri qua, s i thay tin li hn l tt yu, tht ra l kh mun. C l trong mt thi gian khng lu na thi, tt c nhng chic ph qua sng ri s thay th bng nhng cy cu. V nh vy ci ch bc phin m t ting Php l bac, c ngha l ngang ri cng s b lng qun nh qui lut cuc sng i di. Gi ai c nh

CHA XA M... XA!

22

bn bc hay mun bit mi bc, c i Long Xuyn th i theo quc l 80 qua bc Vm Cng trn sng Hu, mt trong nhng bn bc ni ting min Ty cn tn ti, m cng nhanh ln, ch khng vi nm na cu Vm Cng ri cng xy xong! 2. Hi xa, min Ty c cu nhau nh vy: ch bn con g nng mt cn? V tr li con ba kha! V sao l con ba kha? Thit n gin, cch y chng 30 nm v trc, min Ty ngi dn vn xi cn n, loi xch tay, trn n cn c nhng ci kha nh du 50g. Con3 kha tc nng 150g, bn con nng 600g, m hi xa, ngi min Ty ni 1 cn l 600g, 1 k l 1kg! Thi gian tri qua, ci gi l giao thoa vn ha cc vng min v nhng thay i thch nghi vi cuc sng y bin ng lm mt i nhiu nt ring c sc ti vng t ny. Mn mm ba kha vn cn nhng ci cn xch tay gn nh bin

mt, cng khng cn ai ni 1 cn l 600g na nn cu xa tr thnh b him. Cng chung s phn vi ci cn n, mt s vt dng cng ch cn trong k c. Nu v mit vn chi, c th bn s bt gp nhng ci ci , ci xay, nhng ci kiu ln ng nc ma nm u ngoi vn. Trong o lng, th hai n v dng ong la l gi v to cng mt i khng tr li v c th th h sinh sau nm 2000 khng bit ci to ong la n hnh th ra sao trong khi trc y, ngi min Ty nh lng la thu c hay bn i bng gi, mt gi bng 2 to v mt to tng ng 20 lt. 3. T hi ln sng Si Gn, thnh thong ti cng v min Ty n Tt. Nhng gi y Tt mit ny cng khc xa, nht l khng th tm u ting thm thch ca chy qut bnh phng vang ng trong khp xm lng. y l loi bnh c trng ca min Ty nam b, bnh c lm t np do nu chn b vo ci , gi v qut cho

tht nhuyn, chung vi nc ct da, ri ngt tng vin c nm tay dng ng tre cn mng ra thnh hnh trn, ng knh c 20cm, dy mt ly. Ku l bnh phng, v khi trn la nng n phng ln c chiu dy ln vng trn v c mi thm, ngt, bo rt hp dn, nht l vi tr con. V mt phong tc khc min Ty, m cc vng khc khng thy, gi mt, l chiu ba mi Tt, ngi ta bi ghe hoc xung ra gia sng, mc c dng nc sch nht y vo nhng lu, khp ng nc, coi nh mt cu mong nm mi tht y, vin mn. Thi gian cha my xa m xa! Cuc sng i di, sng ni cn thay i hung h cnh vt v vt dng. V vy k c rt cn ghi li d khng bit n ch li hay l cho ta nhng d v ngm ngi? Thc ra nhng chuyn ph vn cn nhiu trn mi min t nc. Si Gn bn c th chy xe ra Cn Gi ngh mt qua ph Bnh Khnh, min Ty th cn bc Vm Cng, ph Hng Ng, Tn Chu, cng xe c, cng

bn bun nh nhng chuyn ph M ThunCn Th xa. Mn bnh phng gi ch c th mua nhng ca hng c sn, m ch c bnh phng sa, n lin, khng cn nng nn chng gi d v xa. Cng vy, ci mn ba kha th vn cn qu v c Si Gn. Lu lu b x nh qu, li mua vi ba lng v trn chanh, t, ng Cng mn mn, cay cay cng ci hng ba kha cc k c trng Ty nam b, nht l khi x tra i bng, xc vi mung cm ngui, nhm nhp vi ci cng ba kha. D vy ci cm gic ngon l lng l khng th tm li c, n ch c ci thi ngi gia vn da xo xc di nhng mi l n s n cm ngui vi mm kho hay mt vi ci chn con ba kha. NGUYN NH BN

23

Hnh: NGUYN NH BN

Hnh: L VN HNG

THNG 4 C TH TRN MNG T

H
nh nh ln no v thm Little Sign, nh th Trn Mng T u gh n ta son. T ch ti ngi, nghe u ging ci gin gi, t nhin ca Ch cng bng hu qua mt vi mu chuyn. Tho no, ti ngh th Trn Mng T v vy, nht l nhng bi tng theo vn cu ba, bn, hay nm, th khi c nghe nh mt bi k ni ca Pht: Ti vo cha Qua tam quan Pht ngi im lng liu bng hong xanh. Ti vo cha lt trang kinh ngn tay Pht ch lung linh nh vng. Ti vo cha xung hu liu ming cm chay cng m chiu a cm Ti vo cha Tm phn vn ting chung v gia thc, khng i b (Thc, Khng i B, 1998) Bi th qu tht ti tnh, mt cch thong dong, nh, th chuyn ng hai chiu t cu ba, v thnh su, ri ng li cu tm, ngha l tr v nguyn thy mt th cao dao ng mt tnh qu, nu ngi c khng ngt cu nh cch trnh by ca bi trong tp: Ti vo cha Tm

MY CU P GIA L THNG
phn vn ting chung v gia thc, khng i b.

UYN NGUYN

Pht ngi im lng liu bng hong xanh. Bt gic, nhnh liu mong manh xanh xao, tng hnh cho thn phn ca ngi con gi Vit Nam, th v m ch y n tnh nh chnh tc gi, dt nn nhng cu th p gia l thng. Ci l thng ti ang mun chia s l trong bu khng kh giy au ca mt dn tc m trn sut dng s khai, dng v gi nc, d vo thi cc thnh, th ngi Vit hnh nh lc no cng sng vi chin tranh. Cu ht nghe quen nh mt du n khc su trn tm thn cong hnh ch S, tht chng thnh truyn thuyt

Khi i bi ph vai gy Khi v m mt vt y cnh sen (Thc, Khng Gia i B, 1998) M d c theo cch no bi th vn gi nguyn vn . Ring c bit trng hp ca bi th ny, nu phi theo cch ngt cu ch ca tc gi, th ca dao bin th lc va c ln, phng pht m iu mt bi Haiku, cu ch dt khot, t c ng m cho ta thy ca Thin thp thong, bng Pht nh nhin nh ta trn ba o trin phc.

24

truyn tng trong dn gian: Mt ngn nm h gic Tu, mt trm nm h gic Ty, hai mi nm ni chin tng ngy, gia ti ca M li cho con, gia ti ca M, l nc Vit bun (GIA TI CA M Trnh Cng Sn). D vy, th ca Trn Mng T, vn c nng nn, nng nn ngay c lc vt mu loang cha kp kh, trong cn hp hi, gia s mt mt bi thng nhng ngy khi la chin chinh: Em tng anh tui ngc ca nhng ngy yu nhau cht ngay t u em nhn c tin su. Anh tng em mi mu Trn o trn sa trng Mu anh v mu ch Xin em cng xt thng. Chin tranh khng c mt nhn, k thn th mt lc no bung tay sng, l i mi khng ci, bn tay thi nm, l hnh hi bt ng, th ngha l ht: Anh tng mi khng ci Anh tng tay khng nm, Anh tng mt khng nhn mt hnh hi bt ng (Qu Tng Trong Chin Tranh, 1969) M c ht khng, hay vn cn li ngi con gi Vit Nam cht kn vnh khn tang, xanh xao gia thng ngy nh vt c ph dy trn nhng phn m mi: Em tng anh hoa hng Chn trong lng huyt mi Em tng anh o ci ph trn nm m xanh (Qu Tng Trong Chin Tranh, 1969) Song, hnh nh ngi con gi ca Si gn thu y hin ln trong th Trn Mng T, vn c du dng, thanh thot, ngy ng. Li th m m, ngi c nghe ra nim au r ri, m vn bnh thn, khng no ng nh s cht bt ng a n, va cp i nhng ngi thn yu. Sign by gi ngy y trng tot khn tang, nhng c tr lm mt m l, theo tay ai dt vo ngha trang (C PHI TI KHNG?, 2009). V, v Sign ca ngy chin chinh , ca nhng ma trng tot khn tang, ph ngi khng cn s chn la,

tn ca c gi cng v vy c nh th kh gi l: Trn Th Chin Tranh. Ngi ta khng ch tm thy vt tch cuc chin trn nhng khun mt ca ngi ga ph, m u trn tng gc ph im lm nh ni cht ca vng nng tra xch o, lp lo nhng ngn nn nh rng l rng rng: Bui tra trong thnh ph li bing chng ai lm k duy nht chm ch ngi th ng o quan Bui tra trong thnh ph Khng ting chim bay i ting au thng duy nht nn khc trn quc k. (Tra Trong Thnh Ph, 1970) Ri t , gia hoang tn ngi ra i, i mi khng quay tr v, ngi li tng ngy xanh xao qunh qu. Qu hng khao kht ha bnh, nim hy vng ln nhanh, khin ngi tng m chong dy gia nhng gic m, ng ngc, nghe ha bnh l ting vng xa xa: Khi em cn b di m th thm li ru chin tranh khng cn na khi con bit ni ci. Em ln khn ri V m gi theo tui chin tranh th tr mi vn hp dn loi ngi. Em ngy th yu anh Mong t nc ha bnh tin anh vo la n em cn nm m xanh. (Ci By Ha Bnh, 1970) Li tht ln nghe c on chng, nh ga ph va mt ngi tnh vnh vin, song li th ca Trn Mng T lc din t th nghe ra dt do, nh nhng v tnh to: Em mt anh vnh vin Hai ta mt mi tnh mt mnh em vng li trong ci by ha bnh. (Ci by ho bnh, 1970) Bn mi nm qua ri, gia ma thng T, gia mun ngn cu th ca triu triu ngi ngt li n, on.

40 nm hnh nh l, cuc chin, ch thay son i phn trn qu hng ti ch cha h chm dt. B mt ca chin tranh, by gi nh li nh th ni: Loi ngi khng thnh tht Ging ci by ha bnh c c chnh ng nui dng mi chin tranh. (Ci by ha bnh, 1970) V hm nay ha bnh ri , ha bnh nhng sao m: Em gi ma trn tri ri xung Tri khc thng anh khc thng em Tri khc thng c hai min. Tri khc thng ngi M min Bc sng c n trong tp lu mc nt thng nhng ngi con i x Trng Sn mt ngy m nhn c mnh giy Ghi n v xc con mt tch ha bnh ri m chng gy khom lng i hi tng ngi ng n i T Quc Ghi n t nc mnh sao bun b th ting sng ngng lu lm ri sao khi sng cn bay (Tic thng, 2007) By gi, trn qu hng ti, ngi vn cn khao kht ha bnh, vn khn gi mt ha bnh khng c ch danh. Bn mi nm ri , chin tranh ng ngha ha bnh, nh ci by,

ch c xem l loi mt hng m nhng siu cng quc rao bn trn mnh t Vit Nam, nhng c tr gi bng xng mu ca nhng a con cng M. Bn mi nm ri , gia trm trang Th Trn Mng T ( tuyn tp 1969-2009), cn vng ln li bi thng ca nhng ngy Sign trng tot khn tang, Sign c ngn ngn c gi mang tn Trn Th Chin Tranh. Song nt p trong th ca Trn Mng T, gia d m ting n rn khi n, ca huyt l v lng on cu cha ngui, th vn tot ln li nhn i. t ra cng l nim an i cho nhng NGI tht s nm xung V NI SNG. Cui cng, ch ring vi tc gi, chin tranh ri ha bnh, cng xa m vo gia mt vt thng, vt thng trong sut (LI M ca THI TP 40 NM) Anh ! thng T sng mng lm sao em nhn mi chng thy qu hay sng thnh l tra vo mt m khut trong em mi ng v. (Vt Thng, 1991) Th ca nh th Trn Mng T p, v thp sng lng nhn! i vo gia thng T, Mc Cc, 2011 UYN NGUYN

25

tip theo trang 21

CC L THUYT PH BNH VN HC CHNH T U TH K 20 N NAY

k qui. Trong ting Vit, c l ch c ch lch pha, mt loi ting lng, l mang hai ngha y. Anh M, mc d mi xut hin t u thp nin 1990, thuyt lch pha c ph bin rt rng ri, c ging dy trong cc i hc v l ch ca nhiu tuyn tp cng nh nhiu s bo c bit. Thot u, thuyt lch pha ny sinh t ngnh ng tnh nam v ng tnh n (gay/lesbian studies) (trong khi bn thn hai ngnh hc ny li c ny sinh t phong tro n quyn lun vo khong gia thp nin 1970), sau, dn dn, ni hm khi nim thuyt lch pha c m rng, bao trm c hai lnh vc ng tnh nam v ng tnh n hc, v c mt lnh vc khc, mi hn, Chuyn gii tnh hc (Transgender Studies). Tht ra, khng phi ai cng chp nhn s bao trm ny. Ngay chnh ngi u tin s dng thut ng queer theory, Teresa de Lauretis, my nm sau , cng tuyn b

tch ra khi a con ca mnh. Tuy nhin, s ngi chp nhn s ng nht gia cc danh xng, thuyt lch pha, ng tnh nam / ng tnh n hc vn kh ng. cho tin, trong bi tm lc ngn ny, ti cng i theo xu hng chung y. Mi quan tm chung ca thuyt lch pha v cc l thuyt lin h l gii tnh v tnh dc. Nn tng m thuyt lch pha s dng phn tch cc vn ny ch yu l kin to lun (constructionism), mt i cc ca yu tnh lun (essentialism). Lin quan n vn gii tnh, trong khi yu tnh lun nhn mnh vo kha cnh sinh l v cho s khc bit gii tnh l iu t nhin, do Tri sinh v c tnh cht vnh cu, kin to lun, ngc li, ch trng tnh dc l sn phm ca v s cc m vn ho v th lc chnh tr khc nhau: tt c tng tc vi nhau, dn n vic hnh thnh nhng quy phm nht nh da theo , ngi ta phn chia nhn loi v sinh hot tnh dc ca nhn loi thnh nhng phm tr khc nhau. T ci nhn mang tnh kin to lun nh vy,

nhng ngi thuc thuyt lch pha cho quan nim lng phn nam/n cng nh ton b cc vn lin quan tnh dc v gii tnh u c tnh x hi v lch s. iu c ngha l tt c nhng iu c gi l bnh thng hay bt bnh thng u ch c ngha rt tng i. iu li cng c ngha l iu h b gi v t nhn l k qui (queer), tht ra, chng c k qui cht no c: khi ci bnh thng khng c tht th ci gi l k qui cng ch l mt nim o. y, chng ta thy r nh hng ca cc nh hu cu trc lun, c bit ca Michel Foucault i vi thuyt lch pha. Theo Foucault, tnh dc l mt sn phm ca din ngn hn l mt iu kin t nhin, v cng ging nh mi hnh thc din ngn khc, tnh dc chu nh hng nng n ca cc quan h quyn lc trong x hi; nhng nh hng y khng phi ch nhng s cm on hay c ch m cn nhng s cho php v to nn nhng ngha mi cho hot ng tnh dc. Nu nhng ngi ng tnh nam v ng tnh n trc y nui tham vng xy dng

bn sc ca mnh trn quan h cng gii tnh, nhng ngi theo thuyt lch pha, thng c thi cc oan hn, hoi nghi c ci gi l gii tnh cng nh bn sc ni chung. Theo Judith Butle, ci gi l gii tnh ch l mt sn phm h cu ca vn ho, mt s cch iu ho c lp i lp li thng xuyn ca thn th; cn bn sc th lc no cng trong tin trnh c kin to, mt ci g ang c hnh thnh. Chnh v vy, nhng ngi theo thuyt lch pha t nhn l khng th xc nh c bn sc lch pha ca chnh h. Ni chung, trong my thp nin va qua, cc l thuyt gia v hc gi thuyt lch pha (bao gm c ng tnh nam v ng tnh n hc) c nhng ng gp ng k trong c ba lnh vc. Mt, khai qut li lch s trong nhng ngi ng tnh b c ch v p ch. Hai, pht hin v phn tch nhiu tc phm vn hc do nhng ngi ng tnh sng tc trong qu kh cng nh trong hin ti. V ba, phn tch tnh cht bt n v bt nh trong ton b nhng ci gi l bn sc gii tnh hay nhng quy phm trong

C Phi Ti Khng
C ngi gi ti tm hnh trn mng c gi Si gn o trng khn tang i trong Si gn bn mi nm c c gi trong hnh c phi ti khng? hay ti sao t nhin ti nhn Si gn c trm c gi ging ti c ngn khn tang trn u ga ph ga ph cn hng mt vt son mi

hay ti sao t nhin ti chi Si gn ngy y trng tot khn tang nhng c tr lm mt m a l theo tay ai dt i vo ngha trang Si gn by gi khi nhang tt ga ph ngy th tc phai xanh nhn li tm hnh nhn ra c gi kh gi tn c Trn Th ChinTranh.

Thng T Qu Hng Ti
Thng t qu hng ti Con chim cht chy trn ngn cy Con bm cht chy gia bng hoa M gi cht chy trong gc ch Em th cht chy cng cn nh Thng t qu hng ti Mu chy ngoi quc l Mu ko vo thnh ph Chic nn st vi di mng i giy saut vt trn bi c Thng t qu hng ti C ngi lnh quay sng bn vo u C ng vua chy trn ngai vng C ng tng qun mnh l tng Cha kp nh h to tan hng Thng t qu hng ti Nhng n hn mn cht Nhng git l kh Nhng chic thuyn ra ca bin Nhng cnh tay gy trong hng ro ta i s Thng t qu hng ti Mt vt en lch s

Thng T Qu Ngi
Thng t sng ph mt Gi thi tnh bay xa Ting ci chia b bn Nim au gi ring ta Thng t nng nh ru Hnh phc rt y ly N hn ngi tnh hi a su ta ct i Thng t ta soi bng C tm mnh trong gng Hai nm tri sn pht Cn i mt mi mn Thng t ta du mt Thng ngy nh chim bao Hai nm tri kim ch Khng v kn mnh su Thng t ta c khc Thng t ta c ci hay ta ha Khng bit khc bit ci

TRN MNG T

th

26

i sng tnh dc ca nhn loi. ng gp trong hai lnh vc u ch yu thuc v nhng nh ng tnh nam v ng tnh n trong nhng thp nin 1970 v 1980. ng gp sau cng ch yu thuc v nhng l thuyt gia v hc gi lch pha t u thp nin 1990 n nay.

10. L THUYT HU THC DN

L thuyt hu thc dn ra i vo khong u thp nin 1990, trc ht, t nh hng ca cun Orientalism ca Edward W. Said, xut bn ln u nm 1978, trong , Said gii m quan h quyn lc gia phng ng v phng Ty qua cc hnh thc din ngn, ch yu qua vic sng to nn khi nim phng ng nh mt ci Khc (Other) so vi phng Ty. Tuy nhin, nguyn nhn su xa dn n vic hnh thnh l thuyt hu thc dn chnh l s bt lc ca cc l thuyt Ty phng trong vic l gii tnh cht phc tp trong nn vn hc cc nc cu thuc a. Hu ht cc l thuyt v m hc, th loi cng nh phong cch

Ty phng trc y u c xy dng trn tin v tnh ph qut ca vn hc v trit hc: nhng g ng v hay ni ny th cng s ng v hay nhng ni khc. Thc cht l mt th ch ngha c tn (monocentrism) v vn ho v chnh tr, kt qu ca ch ngha quc v thc dn ko di nhiu th k trong lch s. T gia th k 20, khi tt c cc thuc a dn dn u c gii thc, ngi ta nhn thy vn hc t cc x cu thuc a c ci g khng nm hn trong cc quy phm vn ph bin Ty phng. Khm ph ny tr thnh t gic v c sc thuyt phc mnh m vi l thuyt v mt th ch ngha phng ng ca Edward W. Said: l thuyt hu thc dn ra i. Cng nh hu ht cc l thuyt thnh trng phi khc, l thuyt hu thc dn, tht ra, khng phi l mt ci g thng nht hon ton. Tnh cht thiu thng nht y th hin ngay trong cch vit: mt s ngi ngh dng gch ni ngn gia tin t hu v t thc dn (post-colonialism) nh mt du mc thi gian

nhn mnh vo qu trnh gii thc cc quc gia cu thuc a; mt s khc - hin nay ang l s ng - ch trng vit lin, khng c gch ni (postcolonialism) nhn mnh vo nhng hu qu ko di n tn ngy nay ca ch ngha thc dn. Ngoi s khc bit v thi gian, cc l thuyt gia cng khng ng vi nhau v khng gian m l thuyt hu thc dn bao trm. Vi mt s hc gi, ci gi l vn hc hu thc dn ch gii hn trong nhng tc phm c vit ra cc quc gia thuc a v trong thi gian thuc a; cn tc phm c cc cy bt thc dn vit ra th c xp vo mt phm tr khc, mnh danh l Din ngn thc dn hc (Colonial Discourse Studies). Mt s khc, ng hn, quan nim l thuyt hu thc dn bao trm ton b mi nn vn ho chu nh hng ca ch ngha quc t thi bnh trng ca thc dn cho n tn ngy nay. Ngha l, khng phi ch c nn vn ho cc nc thuc a m c vn ho cc quc gia i chinh phc v bc lt cc nc khc cng nm trong qu o ca cc nh hng y.

Bi vy, trong phm vi vn hc, i tng nghin cu ca l thuyt hu thc dn gm hai nhm chnh: mt, cc nh vn v nh th thuc cc quc gia thc dn khi h tip cn vi cc ti lin quan n thc dn v thuc a; v hai, quan trng nht, nhng cy bt sng trong cc thuc a, trong , c mt s thuc a c hnh thnh ch yu t nhng ngi di dn n t mu quc (nh c, Tn Ty Lan, Canada v, trong chng mc no , c th k c M), cn li, cc thuc a gm tuyt i a s l dn bn x, tc thun l dn b tr, nh hu ht cc quc gia Phi chu, cc quc gia vng Caribbean, vng o Nam Thi Bnh Dng, Pakistan, Scri Lanka, Malaysia, Singapore, Bangladesh... v, d nhin, Vit Nam. Vi nhm trn, cc nh ph bnh thuc thuyt hu thc dn tm cch phn tch qu trnh bp mo kinh nghim, hin thc v lch s chinh phc v bc lt ca cc nh vn, nh th thc dn. Vi nhm di, h tm cch nhn din nhng n lc vit li lch s v ti to bn sc ca cc dn tc thuc a qua vn hc.

Vn trung tm ca cc nn vn ho v vn hc hu thc dn l quan nim v ci khc (otherness). Ci khc khc vi s khc bit (difference) v ci khc bao gm c s khc bit ln bn sc: ci khc, t n, l mt bn sc v bn sc y c hnh thnh ch yu trn s phn bit vi nhng bn sc khc ang chim gi v tr trung tm. N l mt th con ri: va c sinh ra va b t b. N c to lp t bng gi tr m n lun lun tm cch ph nhn: nu thc dn l trt t, vn minh, duy l, hng mnh, p v tt lnh th thuc a li l hn lon, mng mui, cm tnh, yu t, xu x v xu xa. S ph nhn y c thc hin th yu, do , khng bao gi thc s trit . Tnh cht phn vn y lm cho ngi thuc a khng nhng l nhng ci khc so vi thc dn m cn l nhng ci khc so vi chnh qu kh ca h. Bi vy, dn tc thuc a no cng, mt mt, ngng vng qu kh, mt khc, h li thy rt r trong qu kh y c v s khuyt im cn c khc phc. Hu qu l qu kh ch c khi

NGY DO THI
Vu V Chim Quyn Xung t
Tng NGUYN VN MC ---H xa chim quyn xung t. Chn trm chn mi chn ln chp mt i giang h phong ba Ngi tnh ra i b li qu nh Ngi quen cng qua sng ly bit Cn ta b bng non xanh nc bic. Chiu nay ni vt by sc cu vng Hng tri rt lng ng thin khng Cnh ng tch tnh Bng nhn lng nh thin s xut nh Nghe ting bc chn chim quyn (Bc chn chim quyn?) Mt chm nh trn bu tri xanh Mt ht bi trn mt t Nh bng nh mong bt dung bt nhp Chng trong cng chng ngai Khng t u n cng khng v u Chng phi l khng nghe thyAO ANH Cng chng phi l huyn tr Chn chim chng tr chng di m nghe? Chn chim chng ng chng khi m nghe? ( a ng xanh ch c bng nhn lng Nghe ra ting bc chn chim quyn!) m v m tnh yn Git sng im ri trn u c (Nh thin s Vn Hnh i chao l nh !) Thu v sau du chn heo may Tri nhn lng chn vng run ry ( hay sao ta chim vng m s hi?) By ngn thu vng nghe thu khng Mi phng tri t trong cnh nhn lng (Giang h hng thy trong mt git sng?) Chim quyn bc nh kinh thnh Con ng bi cy u tch u nhnh cnh ngn l rung rinh Lng chim quyn m rng vi tri xanh Mt ht cm long lanh ba ngn th gii Ting huyn n r ro t ng ni Mi thoang thang cy l th sng chiu Mi thanh thanh mi thi gian c liu Tri vi t mang mang mt ci Chn bung ri khng i khng ti Lng thnh thang khng bt khng bung m lung linh ba ci v thng Thn lng nn thinh hn tnh mch Ht nhin li gi truyn m nhp mt Nhng v ngn th tho cui sng Nhng v thanh u sng cht chng (Hay ting rung ca si t nhn mong manh?) Ngn di sut ba i sinh dit ng vng chin cung tri u Sut Lm bi hi ( bi ri ) con tim trng khng C ai mi bt dy rng M rung chuyn min Tht Sn su cch M lay ng hn ta bn bt? Con bm m gy nh chim phng hang m sc v chn vn huyn nh Huyn sng ri c hng lng lnh Trng phng Nam soi sng mnh mng Chim quyn ha thn thng nh mc ng Hin lnh qu ma ngy ng qun lng Du tru tht lc cnh ng tch vng Sao khng dng dng nc mt tun trn? (Ai ung cn git sng ri ng vng Trn u c thin thu vnh phc?) Li c ta v chn chm chm bc Ai ci mng bc lt qua trn ng m Min Ty du dng vin dung Ngi lt qua ti chuyn tan hp Vn vt qua thn v lng kip V long lanh by sc cu vng Bin xanh du lp lp tang thng Cn au ging x lng se tht Ti b v ng tri ng t Nghe c n cht vt nh Tht Sn Ting ni khng li rng ng trong im Cung n v thanh di tim nhi but. Gi thang ngm ngi bng trng y nc...

NGUYN NH BN
Thm m cha ngy u h
M h lon lc hoang mang ting ve ma h nh ngn mi dao ao binh tng vy tay cho gng cm vn m mu o vn tun tui th xiu git cnh chun nhng dng sng l bao dung dm di cha ngi m t ngn tay ngy tn thng tn nm di vo qua sng pha trn mi u gi hng tm chn gia bn ba x ngi ngy cha nh bc trng khi con ngi khc ln gia tri m ma ngha trang chiu lon gi la cha i h lnh ma xa trn v!

27

CC L THUYT PH BNH VN HC CHNH T U TH K 20 N NAY

phc tng mnh; v vi nhng mnh vn y, ngi ta khng th ti to c c lch s: ngi dn thuc a, do , c th ni l c rt nhiu qu kh nhng li khng c lch s. Bn cnh nim v ci khc l tnh cht khng. Mt trong nhng biu hin quan trng nht ca tnh cht khng ca cc dn tc thuc a l s ra i ca ch ngha quc gia. Nm trung tm ca ch ngha quc gia l nim v bn sc dn tc. Trong n lc xy dng bn sc dn tc, cc dn tc thuc a thng loay hoay gia sc khng trc p lc ca vn ho thc dn v nhng quyn r ca tnh hin i vn gn lin vi nn vn ho y, gia hin thc bn x v bng gi tr xem chng c tnh sang c v ph qut Ty phng. C th xem th p o ca cc bng gi tr ny l mt trong nhng chin thng ln lao nht ca ch ngha thc dn: n bin khi nim Ty phng t mt thc th a l thnh mt phm tr tm l vi n, ngi ta s thy phng Ty mi ni, thnh c th gii vn minh, hn na, thnh mu mc ca vn minh. Nhng tn tui tiu biu nht ca vn hc hu thc dn trn th gii, v phng din sng tc, c Chinua Achebe, Marguerite Duras, Nadine Gordimer, Jamiaca Kincaid, V. S. Naipaul, Ngugi Wa Thiongo, Michael Ondaatje, Salman Rushdie, Leopold Senghor, v.v...; v phng din l thuyt, c Homi Bhabha, Frantz Fanon, Edward Said, Gayatri Chakravorty Spivak... v, c bit, mt ngi Vit Nam: Trnh Th Minh H.

11. CH NGHA TN DUY S V CH NGHA DUY VT VN HO

Xut hin t nhng nm 1980, ch ngha tn duy s, vn thnh hnh ch yu ti Hoa K vi bn i biu chnh l Stephen Greenblatt, Louis Montrose, Jonathan Goldberg v Walter Benn Michaels, l mt n lc tng hp cc l thuyt trc , nh Mc-xt, ch ngha duy s c in, ch ngha hin thc, hu cu trc lun, c bit, hu cu trc lun ca Michel Foucault. Ging cc nh hu cu trc lun, cc nh tn duy s tin l tc phm vn hc c tnh a ngha, nhng khc cc nh hu cu trc lun, h khng xem ngha l mt vn m h theo ui c trong l thuyt ln trong thc tin ph bnh. Ging cc nh Mc-xt, cc nh tn duy s xem vn bn vn hc nh ni th hin cc quan h quyn lc, nhng khc cc nh Mcxt, h khng gii hn cc quan h y ch trong ci khung u tranh giai cp. Ging cc nh hin thc ch ngha, cc nh tn duy s quan tm n mi quan h gia vn hc v hin thc, nhng khc cc nh hin thc ch ngha, h quan nim vn hc khng bt chc hin thc m l ho gii (mediate) hin thc: tc phm vn hc c v nh mt lng knh qua kinh nghim ca

con ngi c kt t li vo mt tiu im; v vi chc nng ho gii, vn hc tc ng n vic hnh thnh din mo mt thi i hn l ch phn nh n. Khc cc nh duy s truyn thng, vi cc nh tn duy s, lch s khng c nhn nh nguyn nhn hay ngun gc ca tc phm vn hc. Ngc li, mi quan h gia vn hc v lch s l mt mi quan h ht sc bin chng: tc phm va l sn phm va l tc nhn ca lch s. Mi quan h gia vn hc v lch s lm cho mi tc phm vn hc u c s tnh. Do , hiu mt tc phm vn hc, iu chng ta cn lm l tm hiu bi cnh x hi v vn ho ng sau tc phm y. Nhng ngay c c gi, nh ph bnh v nh nghin cu vn hc s cng chu s tc ng ca cc thc h v quan h quyn lc trong thi i mnh ang sng. Hu qu l, mt, khng c ngi c hin i no c th hiu v cm mt tc phm vn hc ging nh nhng ngi ng thi vi tc phm y; hai, d mun hay khng, nh ph bnh hay vn hc s no cng s dng vn bn nh mt ci c hay mt phng tin ti thit mt thc h no . iu ny cng c ngha l cc nh tn duy s, mt mt, cho lch s no cng c tnh ch quan; mt khc, khng c tham vng khi phc li ngha nguyn thu ca tc phm: vi h, l

mt iu bt kh. iu cc nh tn duy s nhm n l khi phc din mo ca ci thc h lm nn tng cho s ra i ca tc phm v nhng ng gp m tc phm y mang li trong vic lm cho thc h nn tng ca n lan rng v n su vo x hi. Louis Montrose quan nim mi quan tm chnh ca cc nh ph bnh tn duy s l tnh lch s ca cc vn bn v tnh vn bn ca lch s (the historicity of texts and the textuality of history). Gi tnh lch s ca cc vn bn v ng cho tt c cc vn bn u gn lin vi nhng chu cnh (context) x hi v vn ho nht nh. Gi l tnh vn bn ca lch s v ng cho tt c kin thc v s cm nhn v qu kh ca chng ta bao gi cng tn ti thng qua cc du vt vn bn cn st li ca x hi. Vi mc tiu nh th, ch ngha tn duy s nng v nhn chng hc v vn ho hc hn l ph bnh vn hc, , vn hc ch c xem nh mt t liu, ging nh v s cc t liu khc, khng c nhn bt c s u tin hay phn bit no so cc loi vn bn phi vn hc. iu c ngha l, khi tnh lch s ca cc vn bn v tnh vn bn ca lch s c cao, tnh vn hc b loi tr, hoc t nht, b gim thiu n ti a kha cnh thm m v tnh cht t tr ca n. Trong khi ch ngha tn duy s khi pht v thnh hnh M, ch ngha duy vt

L GIANG TRN
Thng ba
Th du xoa vt lng chai sn Thng ba mt lnh nh ly kem Bng dng nh h sen chng vng Nc chao ng i bn chn em Con gi xun tnh i khut dng Nh tri tan my, xanh bun tnh thng ba lnh gi lng ng Nh hng tc em, nh bng bnh Theo my hng trn mu hong hn Thm khc v cm Beethoven. Thng Ba mu kem chocolale m nu thng t trc mt Gi thuc Time rt iu sau cng Ging nh thuyn ra khi lng sng Em b i ti i khng khc Ngy bo ging nh m trng khng Thng ba m ti d tan nt Ti cht ngt lm thn lm chng.

Thng T
Thng T p ti nh p v Thng Ba vt roi cn rch lng Ti on xung nh thc tun m vang thng tch lng cu mang. p v thng t p v i Nhng g ha thch t su bi Cho ti ra khi i khch tr V Hu giang sng vui hn vi. ng gia thng ba v thng t Ti nh k ni su m u V nh con si cung in nh H gi trng tnh bay lng l. Ti sng hoang d gi tiu iu i b hy vng cn kh khiu Qu hng thnh nc ung kht Em thnh ra l Tnh Yu. i vn bun hiu nhng bui chiu Bui chiu bun mi bun thiu Thng T gi y cha siu thot Thng Ba em gip nm cu siu. Thng t sau lng sit nhi phi Thng ba trong ngc ran ngm ngi Hong lan hai thng nay cha rng Ma m qua thi bi th ri. Ti gi thng t v qu nh Gi thng ba v em m qua m nay ti nh em nhiu qu nh git bi th t gic m. (01 thng 4, 14. gi em, du ng khnh hi)

28

vn ho khi pht t Anh v ch yu thnh hnh ti Anh. C tn duy s ln duy vt vn ho u chu nh hng ca ch ngha Mc, nhng trong khi ch ngha tn duy s, nh hng ca ch ngha Mc tng i nht so vi nh hng ca Michel Foucault; ch ngha duy vt vn ho, nh hng ca ch ngha Mc rt su m, c bit, qua s din dch ca nh ph bnh Mc-xt Raymond Williams v Antonio Gramsci. C tn duy s v duy vt vn ho u quy t, trc ht, cc nh vn hc s chuyn v thi Phc Hng v u say m Shakespeare, mun tm kim nhng nh hi quang ca lch s trong tc phm ca Shakespeare v ngc li, du vt nh hng ca Shakespeare trong lch s thi ng cng nh cc thi sau . C hai u quan nim vn hc cn phi c t trong bi cnh x hi v vn ho rng ln hn: mi tc gi u sng trong mt thi i nht nh, chu nh hng v ni tm ho mt s thc nht nh; nhng thc h y tr thnh mt phn trong tc phm ca h, bi vy tc phm ca h bao gi cng c

tnh lch s v bao gi cng t nhiu tham gia vo s tng tc gia cc quan h quyn lc trong x hi. Nu cc nh tn duy s nh ng vn bn vn hc v vn bn phi vn hc, cc nh duy vt vn ho nh ng mi hnh thc vn ho, t vn ho cao cp n vn ho bnh dn, t cc tc phm kinh in n cc chng trnh gii tr trn tivi. Theo Raymond Williams, Stuart Hall v Richard Hoggart, s phn bit gia vn ho cao cp v vn ho bnh dn xut pht t s phn chia giai cp trong x hi: vi h, i tng nghin cu ca nh ph bnh v cc nh vn hc s l nhng cch thc cc nn vn ho khc nhau k chuyn v chnh chng qua cc hnh thc truyn thng v cch thc th hin ngh thut khc nhau. Bi vy, cng ging ch ngha tn duy s, ch ngha duy vt vn ho nng v lnh vc vn ho hn l vn hc: c hai ng gp nhiu trong vic soi sng lch s hn l vn hc. NGUYN HNG QUC TH L VN TI Nguyn Hng Quc bin tp v gii thiu Vn Mi (Hoa K) xut bn 2014
L Vn Ti l ngi lm th c th (cncrete poem) nhiu v hay nht ca Vit Nam t trc n nay. Anh cng l mt trong nhng nh th lu vong tiu biu nht trong lp nh th thuc th h th nht trong cng ng Vit Nam hi ngoi t sau nm 1975.

tip theo trang 13

TNH TRNG LNH M

GIA CHA M V CON CI THI NAY
m m cc thit b ni trn khin nhng giao t mt chm mt tr nn him hoi. Bt c ni no c s hin din hay c s ni kt ca sn phm in t, nhng cuc tr chuyn tn mt hay gp g tm s cm thng bin dn i. Hn th na, s b tr hc hnh, ngi qu lu trc mn hnh, hay say m n qun n qun ng l mt tai hi trc tip n sc kho v tng lai hc vn ca cc em. Ngoi ra vic chm ch nhn mn nh nh s lm mt cc em cn th sm, dng ng nghe vn qu to trong nhiu nm s hi n thnh gic, v ci chng ta thy r nht l bnh mp ph c c hi pht trin v ngi qu lu trc my in ton cha k bnh au c tay, hay au lng sau ny. Trm trng hn, vic lm dng v nghin game to nhiu bi kch au thng gia ngi thn, cha m v chnh cc em. Trong nhng v n gn y nht Vit Nam v cc ni khc, ngi ta thy r c nhng khng hong trong nhn cch v gi tr o c con ngi. ngoi quc v ngay trong Vit Nam xy ra cc v con ngc i cha m, chm git ngi sinh thnh. Nhiu gia inh tnh thn tr nn rt lng lo, mi tng quan knh trn nhng di b o ln. Li c cnh con ci ln mng mng chi cha m, ng b v h khng cho chi v bt chng hc v lm vic nh. Ngi Vit Nam thng coi trng ba cm ti. Ring trng hp cc em dng tin nhn qu nhiu v trong c gi cm, b mc pht giy gia nh sum hp l mt vic nhng bc sinh thnh rt phin lng. C nhiu gia nh cha m lm vic qun qut c ngy, ch c ba cm mi c gp mt con, va thy mt chng th tai ng nghe bt kn, tay lia la bm tin nhn, ai khng bc mnh. Thm vo vic c nhng gio hun nghim khc theo kiu vn ho ng ca mt s ph huynh t lu to nn nhng mi hn un c hn su trong mt s nhng thanh thiu nin. Cho nn khi gp dp, la gin bng v v bt ng bt la. Nhng bi hc o c c ging trn bn n, nhng la ry, rn dy thng lm mn khai v trong ba cm lm chng kh chu, mt ai cng nng nh ch v kt qu l cc em b cm, chy v phng. Cha tip tc la mng, i nh con, m yu lng, binh con, chin tranh gia nh bng n. Sng trong mt x hi ton cu ha ngy nay, trang b nhng my mc vi k thut hin i l nhu cu khn thit ca con ngi. Nhng s n l qu nhiu vo my mc khin con ngi nhiu lc ging ht mt con robot bit th. Gio dc mt a b thnh ngi khng phi l bin n thnh mt ngi gii vi b c v cm. Thnh ngi theo quan nim ca phng ng chng ta l phi thnh nhn, thnh mt ngi bit thng yu, chia s v cm thng vi trc ht l cha m, gia nh v sau l mi ngi l x hi. Chng ta thy r ci li v ci hi ca cc sn phm thng minh v iu chng ta cn lu l phng php ngn nga nhng ci xu v pht trin ci tt, ci p ca cc thit b ny mang li. Trong khun kh bi vit ngn ny ti khng th cp ti nhng iu quan trng ny. Xin hn c gi k ti TRNH THANH THY

29

tip theo trang 13

CA DN TC VIT
gn gp nm ln; n th k th tm thnh 5.36. Tt c u chng t dn s Lng Qung tng nhanh vt bc so vi Giao Chu. p lc ca di dn trn chu Qung r rng nng hn Giao Chu. T tin chng ta c d th hn, so vi dn bn a bn kia bin gii. Mi khi min Bc Trung Hoa co loan, nh loan An Lc Sn (th k th 8), loan Hoang Sao (cui th k th 9), lai thm nhng m di dn mi chay xung pha Nam l ni tng i bnh yn. Mi ln lon lc nh vy, vua nh ng thng s dng lnh nh thu ngi t Quyt (Trung ) hay ngi H (t pha Bc Trung Quc), a m lnh nh thu ny i dp lon. Nhng m qun lnh ny l ngi ngoi quc, h thung cp bc v git hi dn lnh khng thng xt; nht l khi c lnh vua trng pht dn chng nhng ni xut pht cc v khi lon. l mt l do khin h bn Trung Quc c lon l rt nhiu ngi Hoa Bc chy trn, b qu hng m i. Nhng di dn t phng Bc ti u noi th ngn ng gc Han Tang, khac vi ngn ng cua dn ban ia thuc gc Nam A va Ty Thai. C ng lu ngy h gy nh hng, thay i phong tc v c ngn ng ngi Hoa Nam. Gn y nhiu ngi dn Qung ng vn nui lng hoi c, mun nghin cu xc nhn v phc hi mt nn vn ha Nam Vit, c bit l vo thp nin 1980 sau khi o c m ca ng vua chu ni Triu , chn t th k th hai trc Cng Nguyn. Vo th k th 10, Qung ng c ngi h Lu lp ra nc Nam Hn; chng t vng vn c hy vng to nn mt quc gia ring bit. Nhng ngy nay khng c mt nc Nam Vit hay Nam Hn c lp trong vng Lng Qung. vn nh vy. Thiu n v bnh tt l nhng nguyn nhn khc; c bit l cc bnh do lam sn chng kh. Hu Hn Th chp li M Vin thut khi sp i u vi qun ta vng H Ty: vo lc gic cha b dit, di th lt, trn th chng v, kh c lp lp nung nu, ngng nhn thy chim diu ang bay ln c ri xung nc. Khi M Vin Giao Ch v, dng nhiu xe ch y ht D, ni rng em ht v lm ging. Sau khi Vin cht trong mt chin dch vng Ng Kh (Nm Sui) nh mt b tc Man, c ngi t gic vi vua Hn l ng ta giu trong cc xe ny nhng vt qu bu nh ngc trai, sng t gic, vn vn, ch khng phi ch cha ht D. Thi ho T ng Pha i Tng vit mt bi ch nho M Vin: Phc Ba m d Ng chng truyn thn lng Nng tr Ng Kh c Bt cu sm ngn thng (M Vin, tc Phc Ba tng qun, ung nc nu ht d Nghe ni l phng thuc thn diu Ung lm thuc c th tr c nc c Ng Kh

SC KHNG

trng i nn b nghi gi li qu nhiu lm ca ring). Nm 628 Thai Tng gi vin th s Doanh Chu vn c ting gii la L T Thng v triu, sai sang nhm chc Giao Chu. T Thng luc u d d vng vng xin tun Nhng khng cu c mnh, nhng sau li thng tch ca nhng cao m khng chiu li ph bng). Qua my i. Vua ng sai cu th ny chng ta Nh Hi n thc dc, bit M Vin tng Thng vn t chi. dy qun lnh ly ht Sau vua sai ngi anh D ung phng v ca Thng n bnh thi kh do hi: Khanh ha lam chng nc trc mt trm, h tri ta gy ra. V th ng li ha hay sao? Thi ta mi em cht thuc Tng cn ha hn, ln nhiu chic xe ch Sau ba nm tt gi v, cn tnh dng ht v, trm khng nut li lm ging trng thm. u. Bnh tt l mt tai ha cho cc o qun vin chinh t phng Bc. Vo cui i Tuy, nm 602 Lu Phng mang binh s gm 27 doanh sang nc ta. Dep xong cuc ni loan a keo dai hn na th k t thi Ly Bn, nm 605 Lu Phng li c sai em qun anh Lm p, v nghe ni x ny nhiu vng, ngc, qu. Sau khi thng trn ng ta keo qun tr v Tau mang theo cc chin li phm. Tuy Th k rng mt trn dich phat ra a git gn ht ao qun, Lu Phng cung khng thoat cht. Trong T Tri Thng Giam T Ma Quang k chuyn i ng Thai Tng cch chc c Giao Chu tn L Th v tham nhng (chc ng ta khng ng gp nh triu nh i vi ng anh v, T Thng mi noi tht: t Lnh Nam lam chng dch l, ti ma i chc khng tr v c! Sau L T Thng bi chem u ngay gia triu nh. S gia nc ta l Ng S Lin ph bnh L T Thng phm ba ti ng cht: Tht tit, tht tn v tht l! Chp nhn phm ba ti ln , v T Thng la chn: bi x t. Coi nh ng anh i: Mun cht ngay ti qu mnh, thay v cht vi bnh st ret, ng nc qu ngi khng chc mang c xc v. Sau o khng lu, nm 635, mt vi tn tht nh ng la Ly ao Hng bi trng phat y xung lm c Giao Chu. Trong vong mt nm, i Vit S K Ton Th chp, ao Hng bi bnh cht, v chng

T LNH NAM LAM CHNG

Thin nhin cng gip ging dn Vit t v. Bt u ngay t thi M Vin. An Nam Ch Lc chp: M Phc Ba mu cp Giao Ch o , c ni (m ng) lao dch vt v (qun lnh) cht gn vn ngi. Nu ch c lao dch th chc khng cht hng

30

kh. Cui i ng, Hong So ni dy, c dn min Sn ng theo rt ng; nm 879 ko xung chim Qung Chu (tnh Qung ng by gi), git vin tit s v git gn ht dn chng trong thnh. Luc o Hoang Sao co y inh chim c c min Nam, trong o co An Nam, ng ta cho ngi i iu nh vi vua ng, nhng khng xong. Nm sau, mt trn dch ln lm qun lnh mi phn cht bn, Hong So phi rt qun ln pha Bc, ko nhau i tn cng cc vng An Huy, H Nam, ri tin thng n kinh Trng An. Chc v qun Hn, qun ng khng quen vi phong th mn ngc ca nc ta, cho nn trnh qun Hn ngi Vit thng ko nhau ln ni. Sau , h t min ni ko xung tn cng qun h, nu th yu hn li chy ln rng lnh nn. Nm 854, quan h L Khc bit rng dn min ni lun lun cn mui, khi trao i mui ly nga c lc t tng gi mui, i dn tr s nga nhiu hn. Cc th lnh ngi Vit min thng du khng chp nhn chnh sch kinh t ch huy bc lt , L Khc bn nh. Chin dch ny hon ton tht bi trong mt thi gian ngn, v nhiu qun s ln mn ngc b bnh cht. C th s

lnh cht khng qu nhiu, v sau L Khc vn lc lng nh dp c nhng cuc ni lon khc t i chu pha Nam do cha con Tn Thnh khi xng. Nhng chin dch nh ln min ni rng chc phi ngng v bn tng s thy mt s ng i cht bnh, s cc qu thn min thng du trng pht nn ai cng khai bnh i ngh. Trong lch s nc ta sau ny, a d, kh hu vn gip dn Vit bo v nn t ch. Vo i L, mt o qun nh Tng 100 ngn, vi 200 ngn dn phu, sang tn cng nc ta nm 1077; h tht bi, mt phn cng v khng quen thy th. Tng Thn Tng phi rt binh v b lun gic mng xm lng, sau khi c cc tng bo co: V nng nc, lam chng, qun v dn phu mt qu na ri, non mt na cn li th u b bnh. Bo co ny l i khng ni n nhng binh s cht trn; nhng chc chn bnh tt pht ra v lam chng phng Nam cng git mt s ln qun v dn phu phc v chin trng. m qun nh Tng li chim ng chu Qung Nguyn, sau hai nm cng mi phn cht n nm su phn v bnh tt. Chng ta bit qun nh L ph Tng, tng s nh Trn chng c qun Mng

C u anh dng, ng khm phc. Nhng t tin chng ta cng c li th nh thin nhin bo v na. Nguyn Duy Chnh, nghin cu v lch s i Ty Sn, cho bit: Mun tin sang nc ta qun Tu phi qua mt ni gi l Qu Mn Quan; tng truyn rng chng l bc ln chim bay qua cng ri xung t cht. Khi vua Cn Long mun sai qun sang nc ta phc th, Tng c Phc Khang An trnh rng Mun nh An Nam th mi vic phi xong trong ba thng, nu khng xong s thua v chng l. Cho nn chng ta c th cm c ni lo lng v bnh tt ca cc quan h do nh Hn, nh ng c xung Giao Chu. iu ny cng gip gii thch ti sao h thng tham tn, bc lt; v cng hiu ti sao h b chy rt nhanh khi dn Vit ni dy. Trc cc bnh dch c bit ca phng Nam gy ra, cc ng quan lai Trung Hoa bit vic c b sang Giao Chu la b lu y. Ho phi tinh k cang c quay v Bc sm cang tt. Ho se lo v vet tht nhiu, tht nhanh. Mc ch trc ht la kim cc san vt quy gi dng ln vua, va nht l em hi l cc quan ln trong triu c thng chc tr v; sau la ly u vn va li, bo cng vt va i tr nhm ci y lam chng. Chnh cac vi quan h nay, vi chnh sch

bc lt ca h, a giup thc y chi phan khang cua ngi dn ban x cung nh cc di dn ngi Hoa gc pha Nam a chon inh c li nc ta v hi nhp vo x hi ngi Vit. Nhin li qua trinh Han hoa min Hoa Nam, thy t tin chung ta cng may mn sng xa nhng trung tm thng tri ca nc Trung Hoa. t Giao Chu khng chiu nhng ap lc v dn s vi cc t di dn ln nh chu Qung. Nh th y thc dn tc cua ngi Vit c khng gian v thi gian pht khi, c nui cho ngy cng vng chc v bn b hn. Chung ta hanh din v tinh thn c lp nhng cung phai cng nhn dn Vit Nam co gp may mn na. Dn tc Vit cang ngay cang thun nht hn trong mt ngan nm Bc thuc, nh th y thc t chu ln cao. Tnh cht ring (ca tinh) cua dn tc Vit c vun bi manh hn. i sng a vn minh tt ep c th t hao v nn vn hin cua minh, khng n ni phi cm u bt chc ngi nc khac. Nh th Vit Nam khng bin thanh mt tinh hay mt qun cua Trung Quc. iu quan trong nht la t tin cua ngi Vit Nam, khng cn ai bao ai, a quyt nh minh phi la mt dn tc ring, khng chu

ha theo ngoi tc. Quyt nh tp th ny l mt din trnh ko di nhiu th k, c khi mnh, khi yu. T tin ngi Vit dn dn i ti quyt nh xc nh mnh l mt tp th ring, nh cc yu t v ngn ng, tn ngng; li nh nn kinh t phong ph lm cn bn ng mt mnh. Trong cc c tnh ny, d nhn ra nht l ting ni ngi Vit khc ting Hn. Hu ht cc s gia coi ngn ng l yu t quan trng hng u trong vic bo v dn tc Vit. Chng ta s coi ting ni ca ngi Vit Nam c nhng c tnh no c th ng vai tr bo v hn tnh dn tc. Nhng trc khi ni v trng hp ting nc ta, cng cn nhn li trong lch s loi ngi, coi ngn ng c bao gi l mt yu t quan trng gip thnh hnh mt dn tc hay khng? C sc dn no nh bo v c ting ni m gi c dn tc tnh, ri tin ti t ch, c lp hay khng? Khi bit hin tng xy ra rt nhiu ni trn th gii, chng ta s thy kin ting Vit bo v hn tnh dn tc Vit l ng tin. NG NHN DNG

trch NG VNG NGN NM, Ngi Vit xut bn ti Hoa K, 2013

31

ng 4 thng 3 ma xun nm Ph Trng th 4, vng tip li mi ca thin s o Quang, bn cng Tiu Chi Nguyn S thng ti ca bin Nha Trang. Ngy hm sau, m t tc ti Vn cc cha Linh Quang, l ni c ng ca s o Quang vy. S ly g hoa my dng mt ln, hai bn hin, tri mc vng, phi tri gh, cy ci bao quanh, c hoa vn vt, c bit pha trc c mt a nc, trn b ct chic thuyn nan, hu khi trong mt, ra gia dng, ngm gi trng vy. Chng cnh tr c nh, nn t tn l Vn cc. Bn ti mi ti, ch nhn un tr khon i, n m rt ru, thp trm (t Thun

Ha tr vo Nam vn l t Chim Thnh xa, trc nay ni ting v trm hng. Hng Nha Trang cng rt tt, min Bc ta khng th so b c), hng khi len ngi, tng tc khng khc. Nhn khi cao hng c tha, anh em bn khua bt v cc ch. Ch ca S cao k, xa nay hm m th phong ca Hong Nht, gi chn phc, chung bin ha, ta v php m ch no cng l php, p l t xu, kho sinh t vng, l mt trong nhng tay bt ln ng thi ca nc Vit ta vy. S vit mi ch ln l Liu th giai nh mng, kin tm v s sinh (Thu i thy nh mng, thy tm chng ny sinh). Ti thm ba hai cu quc m vo sau, vit rng

Thin h ba b ch, ring thch vit linh tinh. Ti vn l ngi tc, tr hc Pht, thch bn Thin, nhng nay nh nc u vt, u c trng rng. Ba ngy ng hnh, thng hoc c nhc n Pht th ch c my cu Li hay trn i Pht ni c, ni p khp ni s chim nhiu by nhiu thi. Ti quen nhiu ngi sng o Pht. C k ngy ng m theo, ng nghch m tin. C k na li khng ri kinh sch, khp chn bn s c khng, mt khi b phn bc th ny lng sn gin, ming ni khng chp, thc li qu chp. C k t ngh ng o, dt bt hng trn, thc n phi nht, o mc phi nt, coi chng tc

ngu, ring mnh cao khit. Phm nhng k nh vy, u khng phi ngi ti c th kt thn. S o Quang li khc. S c h tc l Trn, tn Thanh Thin, hiu Mc ng, ngi thn Bnh Thnh tnh Khnh Ha. Mi hai tui xut gia, hai mi c gii C tc, lm Sa mn. Tng du hc Ty Trc by nm, tri thc cao thm, song tnh tnh rt hi hc. Khi s thuyt php, bn ti ngu nhin i qua thin ng, nghe ging s to r, tng sinh trong ng u bt ci ha h. Kp khi v Kinh, s tin ti ven bin, ung ru tin bit, v bn ti m cao ging ht my khc, n khi ng ng th dng mt cy a lm cung, kp mi lm

dy, a i ko li, phng ting Nh h, ngi xem khng ai khng m bng ci to, khng th nhn c. Xt o, c trong mt th, kho vng cng ngun, php mn tm vn bn ngn m Pht ch mt. Hiu c o ny th d i s cng ging nh tc nhn, du thnh tng chng cao hn phm chng. Nay nh s o Quang, ch ngh ti ting ci m thi. Cm nhn hu ca i s, bn vit mt thin cho Vn cc. y l bi k. Long Thnh cui xun, Vn trai Trn Quang c t Th Ph phng tho.

VN CC
TRN QUANG C

BI K CHO

32