Вы находитесь на странице: 1из 18

Nas Margens

NAS MARGENS: OS ESTUDOS CULTURAIS E O ASSALTO S FRONTEIRAS ACADMICAS E DISCIPLINARES

Manuela Ribeiro Sanches

O artigo pretende oferecer uma introduo necessariamente parcial e incompleta aos estudos culturais. Referem-se as consequncias da sua transdisciplinaridade, nomeadamente a diluio de fronteiras entre reas e saberes, designadamente entre a literatura, a antropologia e os estudos culturais. Menciona-se ainda a importncia dos estudos ps-coloniais, na tentativa crescente de interrogar o tema da alteridade e da identidade num contexto global. Finalmente, lanam-se algumas questes a partir da experincia pessoal da autora, confrontada com a necessidade de se repensar a identidade disciplinar dos Estudos Alemes face aos desafios da nossa contemporaneidade que os estudos culturais tm vindo a protagonizar com particular relevo.

Primeiro impasse: entre o infinito e o paradoxo

Escrever sobre uma rea como a dos estudos culturais revela-se tarefa a um

tempo infinita e paradoxal. Infinita, na medida em que as abordagens que assim se autodesignam decorrem de inmeras aproximaes, de provenincia e orientao extremamente diferenciada, desde o marxismo, com recurso s reflexes menos ortodoxas de Althusser a Gramsci, semitica, na sequncia da revoluo estruturalista, ao seu questionamento pelo ps-estruturalismo, com particular destaque para as obras de Michel Foucault e de Jacques Derrida, no esquecendo o contributo da etnografia. Paradoxal, na medida em que aquilo que os estudos culturais se recusam at certo ponto a fazer a delimitar as suas fronteiras, ao renunciar ao estatuto de uma disciplina demarcada por fronteiras metodolgicas, departamentais, acadmicas ou nacionais. As referncias tericas para que se comeou por apontar explicitam j essa recusa de uma metodologia nica, sobrepondo-se e entrechocando-se orientaes dspares, por vezes complementares, por vezes quase incompatveis. Tais orientaes indicam, simultaneamente, o carcter transdisciplinar dos estudos culturais, que no se coibiram de ler uma ocorrncia da vida quotidiana como um texto que permitisse decifrar a significao de determinados rituais de juventude, questionando as divises tradicionais entre cultura popular e de elite, indo ao ponto de levar a srio a cultura de massas, conferindo-lhe dignidade acadmica. Deste modo, aquilo que tradicionalmente se entenderia constituir o saber srio, a ser divulgado e transmitido
Etnogrfica, Vol. III (1), 1999, pp. 193-210

193

Manuela Ribeiro Sanches

pela academia, surge em paralelo com a anlise de Dallas (Ang 1985) ou de Beavis e Butthead (Kellner 1995: 143-152). Mas no ficam por aqui os perigos: os estudiosos de literatura deixam-se contaminar pelas abordagens que privilegiam, contra as anlises imanentistas, o elemento cultural (Culler 1997: 45-54 e Eagleton 1997: 190-208); os analistas das literaturas e culturas nacionais recorrem a abordagens comparadas, fazendo estilhaar os limites de uma rea que, na melhor tradio filolgica, se revia sobretudo em critrios de ordem nacional para delimitar os seus temas de investigao e de ensino (Eagleton 1997: 204-205). Onde situar, a nvel de departamento, os estudos comparados, os estudos ps-coloniais, aqueles que se debruam sobre a questo feminina, juvenil, racial, homossexual? Sero aqueles cujas anlises de textos etnogrficos desmontam as respectivas estratgias retricas e literrias dignos de figurar num departamento de antropologia? E aqueles que dedicam uma ateno crescente s manifestaes culturais resultantes da crescente globalizao ainda verdadeiros representantes das literaturas nacionais ou locais? H muito que vozes se erguem contra este estado das coisas, propondo a revalorizao do cnone, a delimitao clara do que ser a literatura ou a cultura nacional ou aquela que faz sentido estudar e analisar face aos excessos e banalizao das manifestaes da cultura de massas se que esta merece sequer a designao de cultura , rejeitando esse amlgama de linguagens e de estilos que parece caracterizar-se apenas pela diversidade e indefinio. Com efeito, h alguma verdade nesta afirmao. Os estudos culturais no se definem por um mtodo exclusivo, um objecto de estudo prprio, mas pela diversidade das abordagens e dos temas. Da o carcter paradoxal e infinito, para retomar o que se comeou por afirmar, de uma tarefa que tem como objectivo escrever sobre aquilo que se recusa a limitar, a circunscrever, que questiona as certezas disciplinares, que designa as apresentaes totalizantes de narrativas subjectivas a que recusa autoridade absoluta. Ser, como alguns comentadores mais assustadios afirmam, o resultado da arbitrariedade ps-moderna, em vias de exalar o seu ltimo suspiro, o assalto ao poder acadmico das geraes herdeiras do esprito de 68, em que a contestao irreflectida vai de par com a pior das demagogias, fazendo concesses cultura de massas, celebrando contraculturas intoxicantes, praticando um carnaval subversivo, na ateno excessiva dada s minorias, aos colonizados, s mulheres, s culturas juvenis? Que efeitos podero ter tais orientaes a no ser o pior nivelamento cultural? E a ateno dada alteridade no por em causa ainda segundo essas vozes mais conservadoras o centro cannico e acadmico, em suma, aquilo que de melhor a tradio ocidental tem para oferecer? 194

Nas Margens

Desfazendo o n grdio Para responder a esta pergunta gostaria de propor uma viagem. Uma viagem no tempo e no espao, com simultaneidades, contradies, regressos aparentes s origens, uma narrativa deliberadamente parcial e incompleta, composta a partir de tantas outras, colhidas em leituras e reflexes por elas suscitadas, sem esquecer a experincia de algum que tem vindo a dedicar, desde h alguns anos, a sua investigao a reas que tanto mais fludas se revelam quanto se deveriam limitar a uma cultura nacional. Uma narrativa que resulta tambm duma experincia particular, numa universidade portuguesa, num departamento minoritrio que tem como um dos objectivos a divulgao de uma cultura outra, ainda segundo as fronteiras estipuladas pelos estudos das filologias nacionais. Viagem s origens Onde localizar a emergncia dos estudos culturais? O mundo anglo-saxnico assinala o emergir dos estudos culturais na Gr-Bretanha, sobretudo do psguerra, em torno das figuras tutelares de E. P. Thompson, de Richard Hoggart e de Raymond Williams 1, representantes do chamado culturalismo, que teria contribudo para uma redefinio da cultura no como mera superstrutura acessria de uma materialidade econmica, determinada pela esfera de produo, tal como o marxismo ortodoxo ensinava. Tal abordagem permitia, ao mesmo tempo, que, a par de uma concepo mais autonomizada da cultura, no se perdesse de vista a dimenso social e democratizante de que a esquerda ento se reclamava e que j tivera um papel decisivo na concepo do ensino de adultos, antes da Segunda Guerra Mundial, com vista a facultar uma formao mais adequada aos interesses da classe trabalhadora (Steele 1997). Tal ponto de partida no s proporcionaria uma viso exterior aos interesses mais elitistas da academia tradicional, como levaria a que fossem equacionadas questes como a de um entendimento da cultura como algo directamente relacionado com a sociedade e os interesses dessa faixa populacional, despertando o interesse por manifestaes de origem popular e a sua articulao com a sua massificao, sobretudo no ps-guerra, face invaso meditica de produtos de provenincia, sobretudo, norte-americana, a partir dos anos 50.

1 A estes autores associamse obras de referncia nos estudos culturais como The Uses of Literacy de Richard Hoggart (1957), The Making of the English Working Class de E.P. Thompson (1963); Culture and Society (1958) e The Long Revolution (1965) de Raymond Williams.

195

Manuela Ribeiro Sanches

Enquanto que E. P. Thompson propunha a anlise de fenmenos predominantemente histricos pese embora a importncia decisiva da anlise textual , j Richard Hoggart, fundador do British Centre for Contemporary Cultural Studies (CCCS), e Raymond Williams haviam recebido uma formao predominantemente no mbito dos estudos literrios. Se o primeiro nunca recusaria a sua formao marxista, propondo uma leitura da Histria que no descurasse os aspectos culturais tidos como questes secundrias pela ortodoxia, Hoggart e Williams, embora marcados igualmente pela mesma tradio, elaborariam grande parte das suas posies em dilogo crtico com a teoria de anlise textual defendida pelo casal Leavis, que j contribura decisivamente para libertar o ensino da literatura de abordagens excessivamente diletantes ou psicologizantes. Mais relevante, embora em estreita associao com estes pressupostos, os Leavis haviam proposto, socorrendo-se de idntica metodologia, uma anlise semelhante de manifestaes de cultura de massas, o que no deixava de assustar os seguidores de Mathew Arnold, que opusera, segundo a tradio germnica, a verdadeira cultura, humanista e civilizadora, anarquia da populaa. Textos publicitrios, jornalsticos, radiofnicos eram assim dissecados lupa da cincia literria, a fim de desmontar as suas limitaes, esclarecendo o pblico, ao apontar para a manipulao de que este era vtima. Mas embora cientes desses riscos, esses herdeiros a um tempo de uma tradio acadmica e de uma tradio operria queriam ver alargados os horizontes desta metodologia: tratava-se de analisar os fenmenos de cultura de massas em articulao com a cultura operria britnica, que ganhava gradualmente consistncia, em alternativa a um iderio nacional, em que a criao da disciplina do Ingls fora decisiva e a que no haviam sido estranhas razes de ordem poltica, social e colonial (Steele 1997: 49-71). Impunha-se a recuperao de um iderio operrio fundamental para a fundao de uma nova identidade nacional, agora sem os pressupostos classistas herdados da era vitoriana. O percurso de Williams bem claro a este respeito. Ainda excessivamente apegado s distines arnoldianas em Culture and Society (Williams 1992), Williams evoluiria para uma crescente ateno s manifestaes de cultura de massas, que viria a opor no verdadeira cultura de elite, mas a uma cultura orgnica genuna que conhecera na sua infncia passada no Pas de Gales, onde descortinava ainda uma comunidade de laos solidrios, capaz de propor formas culturais prprias e alternativas cultura da classe dominante 2. Tal idealizao no impediu Williams de votar uma ateno
2 Vejase, por exemplo, Culture is ordinary (Gray e MacGuigan 1993: 514) ou as reflexes ambivalentes na concluso de Culture and Society (Williams 1993: 295338).

196

Nas Margens

particular aos novos fenmenos da linguagem publicitria e televisiva, que ameaavam corresponder cada vez mais a uma americanizao da sociedade britnica, destruindo as manifestaes de uma cultura local genuna. Com efeito, aquilo que caracteriza as tendncias que, mais tarde, viriam a ser consagradas no CCCS de Birmingham, de que Richard Hoggart seria o primeiro director, a ateno cultura popular genuinamente vivida e que oposta cultura artificial dos media, manipuladora e annima. Se certo que este mito fundador comeou por acompanhar e legitimar uma nova forma de se leccionar o Ingls, disciplina nacional por excelncia, e de se reinventar uma identidade abalada pela crescente crise do imprio, tambm verdade que as abordagens tanto de Thompson, como de Hoggart e de Williams, por muito diferenciadas que possam ser, se caracterizaram pelo menos numa fase inicial por constiturem uma via exterior e marginal academia (Steele 1997: 200-210). Assim, as temticas propostas deveriam prender-se com a realidade vivida dos adultos que pretendiam prosseguir a sua educao, redescobrir a tradio local ou operria em risco de extino, numa abordagem que, tendo em conta a idade e experincia desses alunos, deveria narrar a Histria do seu ponto de vista (history from below), no negligenciando a vida quotidiana ou fontes que no as da historiografia oficial, ao mesmo tempo que se indagava, com base em estudos etnogrficos, acerca das condies reais dessas formas de manifestao cultural diferentes. bvio que tais tendncias colidiam com os interesses aparentes dos estudos literrios. Os adeptos da educao para adultos desconfiavam, por sua vez, dessa linha efeminada que privilegiava a esttica e o bem-dizer, em detrimento de uma cultura operria predominantemente virada para os problemas concretos. Contudo, o sucesso das palestras de interesse literrio e da orientao, quer de Hoggart, quer de Williams e mesmo de Thompson, provavam que uma cultura predominantemente masculina se deixava seduzir pela arte de bem-dizer e, sobretudo, a leitura atenta de todo o tipo de textos parecia garantir o esclarecimento das vtimas da comunicao meditica, ao desvendar as estratgias retricas e persuasivas nela existentes. Assim se evitava no s uma abordagem unilateral no enquadramento histrico-social do objecto de estudo, como se alargava o campo de anlise que, deste modo, transcendia aquilo que tradicionalmente se considerara como a verdadeira literatura, no incorrendo no risco de ter de se abdicar do sentido crtico que inspirara os seus promotores. Por outro lado, com a antropologia norte-americana os antigos colonizadores aprendiam um conceito de cultura que ia ao encontro das suas preocupaes, na sua ateno cultura vivida, na descoberta de padres de cultura, na aparente recusa de hierarquizaes. Mathew Arnold era substitudo pelas anlises de Ruth Benedict, discpula de um judeu alemo, 197

Manuela Ribeiro Sanches

Franz Boas, emigrado para a Amrica do Norte. Williams tinha cada vez menos dvidas de que a cultura correspondia a estruturas de sentimento e constituia a whole way of life. Com o ingresso de Williams em 1961 na Universidade de Cambridge e a criao do CCCS de Birmingham em 1964, esta nova orientao via-se reconhecida pela academia tradicional. Mas os anos 60, passada a primeira fase da recesso do ps-guerra, acentuariam a americanizao da sociedade britnica, ameaando assim essa cultura genuna que os estudos culturais haviam ajudado a restabelecer. Por sua vez, o consumo crescente favorecia as mais diversas formas de hedonismo e de anonimato, as cidades reconstrudas ignoravam as antigas ligaes de comunidade. Mas aquilo que tambm se passava a desmistificar era a sobranceria daqueles que pretendiam que as vtimas dos media eram incapazes de reagir a qualquer manipulao. Da mesma maneira que se descobria subculturas entre a cultura dominante (Cohen 1995; Gelder e Thornton 1997), tambm se principiava a reconhecer o modo como as audincias interpretavam de forma diferenciada os sinais que o poder codificava. Se Hoggart, tradicionalmente cptico quanto cultura meditica, j afirmara na sua lio inaugural do CCCS que era impossvel ouvir um programa de msica pop, sem uma mistura complexa de atraco e repulsa 3, os seus sucessores, sobretudo a partir do momento em que Stuart Hall asseguraria a respectiva direco, no s se sentiriam atrados por este tipo de cultura, como estimulariam uma atitude que problematizaria gradualmente a clssica distino entre cultura superior e popular ou meditica, chamando tambm a ateno para a importncia das estratgias de reapropriao e descodificao dos produtos por parte dos consumidores. A qualidade e a resistncia utpica no tinham de se situar exclusivamente do lado da chamada cultura superior, e a revoluo meditica tornava cada vez mais tnues as fronteiras entre esta e a cultura popular. Para tal, seria essencial a descoberta das propostas dos primeiros autores continentais, a saber, a anlise dos mecanismos de represso subtil que Althusser pusera a descoberto e a forma mais diferenciada como Gramsci expusera o modo como a ideologia se impunha no de modo unilateral, mas era consequncia e objecto de constantes transformaes, negociaes e rearticulaes. Tais abordagens mais no vinham fazer do que reforar a essncia fundadora dos estudos culturais em embrio: a leitura inovadora do mar3 It is hard to listen to a programme of pop songs [...] without feeling a complex mixture of attraction and repulsion (cf. Storey 1997: 77).

198

Nas Margens

xismo permitia uma viso mais diferenciada e autnoma da cultura, sem se incorrer no risco de um idealismo traidor e isento de funo crtica. A recepo de Althusser era no entanto tambm consequncia da influncia do estruturalismo em Stuart Hall e seria responsvel por profundas transformaes no campo dos estudos culturais. Com o estruturalismo francs, novos mtodos de anlise textual seriam ensaiados, tendo-se a este respeito revelado determinante a ateno cultura quotidiana do Roland Barthes de Mythologies. A ateno textualidade e ao significante no parecia pr em questo, pelo menos numa primeira fase, a posio distanciada que permitia a atitude crtica que os representantes do culturalismo haviam promovido. Contudo, os significantes, em toda a toda a sua arbitrariedade tal como o estruturalismo de herana saussuriana ensinava , pareciam querer recusar-se cada vez mais a reportar-se a um referente nico. Michel Foucault ensinava a morte do sujeito, subjugado por um discurso do poder annimo, esse sim responsvel pelas distines e diferenciaes aparentemente claras entre normal e anormal, masculino e feminino. Derrida propunha a polissemia infinita dos significantes, recusando o repouso de um centro qualquer que fosse, a saber, um referente nico, reduto de uma metafsica obsoleta, do mesmo modo que Lacan revelara que os signos mais no eram que uma forma de nomear ou de tentar preencher uma ausncia, na iluso, seja de reencontrar um referente ltimo a que os signos se reportariam, seja de experimentar a plenitude de uma ligao primeira me. Mas a releitura crtica de Gramsci retomava a crena de Williams na capacidade de resistncia face ideologia dominante, atravs da distino entre culturas residuais, emergentes e dominantes (Williams 1980). Da orientao que privilegiava uma cultura genuna que salvaguardasse a possibilidade de reinventar uma identidade nacional, associando-a classe trabalhadora, segundo o modelo iniciado na fase imperial (Steele 1997), chegava-se, mediante os estrangeirismos importados do continente, a uma abordagem que questionava esses pressupostos a vrios nveis, sobretudo o do papel concedido diferena no iderio operrio excessivamente masculino e centrado numa identidade forjada ao longo de sculos de imperialismo e de certezas quanto superioridade ocidental. E outros pressupostos anteriores passavam a ser questionados: se s audincias era concedida a autonomia e capacidade suficientes para transgredir as codificaes propostas pelo poder hegemnico dos media, descodificando-as de modo diferenciado, a msica popular podia fazer campanha contra a guerra, a fome e o racismo. Se Dallas deixava de ser sinnimo de manipulao (Ang 1985), tambm o folhetim feminino podia oferecer potencialidades utpicas para as donas de casa isoladas nos bairros peri199

Manuela Ribeiro Sanches

fricos. Mas o protesto do punk rock no escapava, contudo, facilmente recuperao pelos circuitos de produo e distribuio. Tais interpretaes ainda partilhavam excessivamente de um ideal utpico que os anos 80 viriam crescentemente a ironizar. Da esttica pop e punk integrao aleatria dos diversos registos das culturas de elite e populares ia um passo: as vanguardas surgiam ridicularizadas face dissipao de toda a subjectividade e ao fim da histria e das grandes narrativas, denunciado por Lyotard e celebrado com autocomplacncia cnica pelos estetas do thatcherismo. Contudo, nos anos 90, o Sony walkman seria o objecto escolhido para a Open University propor um case study, na sua introduo aos estudos culturais (Du Gay et al. 1997). A democratizao do ensino j no dizia apenas respeito a uma classe trabalhadora que, atravs da cultura nela divulgada, redefinia a sua identidade e com ela a da nao a que se sentia pertencente, mas tinha de tomar em considerao as tendncias da globalizao, um tipo de internacionalismo que Marx j descrevera na sua forma inicial, mas que no era nem necessria nem automaticamente associado causa dos explorados. Relido luz dos grandes teorizadores continentais, o Sony walkman, esse objecto do quotidiano mais absoluto, revelava propriedades que no apenas as do mero autismo e da automatizao. Todavia, os actuais estudos culturais no abandonaram a polmica em torno de se saber at que ponto, na sequncia da recepo do ps-estruturalismo, ao abdicar-se de um centro ou de um ponto exterior ao objecto de anlise, no se poder estar a contribuir para que a tradio crtica dos primeiros anos dos estudos culturais britnicos sucumba aos mecanismos que estes pretendiam compreender e denunciar 4. Do outro lado do Atlntico: artifcios da contracultura norte-americana e originalidades das ex-colnias Se os estudos culturais britnicos haviam feito da sua reflexo sobre uma cultura autntica ou orgnica um ponto de partida fundamental para os estudos culturais, tal situao foi, em grande parte, consequncia de uma
4 Acerca desta polmica, vejase a posio crtica de MacGuigan no que respeita atitude excessivamente complacente para com aquilo que designa de populismo, que tender a sobrevalorizar a capacidade de apropriao crtica a nvel do consumidor, celebrando apressadamente a sua capacidade de, a partir de a, criar formas crticas ou de elaborar novos modos de contracultura, ignorando as condies de manipulao que a produo e distribuio exigem, de modo a garantir os lucros necessrios sua sobrevivncia. A este respeito consultese o prprio MacGuigan (McGuigan 1992) e a concluso de Steele (1997: 200210); para uma viso mais diferenciada ou menos apocalptica por parte de algum que nutre uma confessa simpatia pela cultura pop, leiase o que Storey escreve sobre aquilo que designa de crise de paradigma nos estudos culturais (Storey 1997: 203205). Vejase ainda Grossberg 1993: 49-64 e a introduo a Blundell et al. 1993.

200

Nas Margens

rejeio, sobretudo depois da Segunda Guerra, da invaso da cultura norte-americana, que ameaava contaminar aquilo que de mais genuno existia na verdadeira cultura popular. No significa isto que, semelhana do que sucedera na velha Europa, no Novo Mundo no houvesse quem exibisse as mesmas dvidas relativamente cultura meditica. Assim, perante um cinema e uma televiso que obedeciam claramente aos ditames do mercado, havia quem pusesse a nu os limites e perigos desses novos media que inebriavam os jovens, sobrealimentando-os, nos cinemas e diante do televisor, com popcorn, fast food e propaganda maccarthysta. Emigrados alemes, como os judeus Max Horkheimer e Th. W. Adorno, h muito que vinham a denunciar a associao entre aquilo que designavam de indstria da cultura, monopolizada pelos interesses das grandes oligarquias capitalistas, e a circulao de bens culturais de forma cada vez mais uniformizada e controlada, como meras mercadorias. As estratgias de venda de sabonetes aplicavam-se aos produtos artsticos, e essa uniformizao escondia, por detrs do aparente liberalismo, os interesses econmicos dos grandes monoplios produtores e distribuidores e um totalitarismo poltico comparvel ao do III Reich (Horkheimer e Adorno: 1971). Mas o certo que os media norte-americanos iriam revelar potencialidades que os seus detractores no haviam previsto: nos anos 60, a guerra do Vietname era reconhecida no como simulacro (Baudrillard), mas como a outra face do sonho americano. Os filhos das flores, oriundos predominantemente da burguesia, organizavam sit ins pacficos, reuniam-se em comunidades alternativas sociedade do lucro e do puritanismo, buscando a espiritualidade e a paz atravs do cido e do amor livre. Com a vaga da msica do rock britnico, as primeiras contaminaes europeias faziam-se sentir. Um dos gurus da contracultura universitria, o judeu alemo emigrado Herbert Marcuse, falava de Eros e de Revoluo, ao mesmo tempo que denunciava a tolerncia repressiva e uma cultura afirmativa. Mas Susan Sontag subvertia essa mensagem, apesar de tudo elitista, anunciando uma nova sensibilidade, chamando a ateno para os textos de Walter Benjamin sobre a destruio da aura e as suas consequncias inovadoras na forma de praticar a arte, transformaes essas em que os media constituam um elemento decisivo. A arte vanguardista do modernismo, entretanto mumificada nos museus, era contestada pela pop art de Andy Warhol, questionando, de acordo com essa nova sensibilidade, o conceito arnoldiano de cultura e propondo uma hibridizao de registos e de estilos. Curiosamente, a grande denncia do racionalismo ocidental, iniciada nos anos 40 por Horkheimer, Adorno e Marcuse, era partilhada por essa juventude hippie, que renegava no s os males civilizacionais, como a hierarquia entre cultura de elite e cultura popular. 201

Manuela Ribeiro Sanches

Se a abordagem semitica ensinava a leitura cada vez menos sociolgica e mais textual das diferentes manifestaes da cultura contempornea, entendida em sentido lato, o ps-estruturalismo acompanhava a descoberta da diferena que, a partir dos anos 60, se iniciara, quer na Europa, quer na Amrica, sob a forma da reivindicao dos direitos das mulheres, dos negros, dos amerndios, dos homossexuais, do direito cultura local num mundo cada vez mais uniformizado. Foi esta atmosfera que em certa medida pode ser associada quilo que se chamou de ps-modernidade (Jameson 1993) que ter contribudo para uma recepo, sobretudo nos anos 80, dos estudos culturais britnicos nos EUA e posteriormente noutros pases de lngua inglesa, como o Canad e a Austrlia. Pases de imigrao com uma forte comunidade multitnica, no rescaldo dos movimentos de luta pelos direitos civis, tais territrios revelaram-se particularmente frteis ao equacionamento de questes que, de resto, tambm se agudizavam na Gr-Bretanha (Blundell et al. 1993). Com efeito, o modelo WASP e o melting pot em que o sonho americano no se havia tornado eram gradualmente questionados. No Canad, os direitos dos nativos passavam a constituir um tema cada vez mais candente, ao mesmo tempo que a clivagem entre a populao de expresso francfona e a maioria anglfona se acentuava, para no falar da contestao de uma crescente influncia econmica e hegemnica do irmo americano. Na Austrlia, os direitos dos aborgenes passavam a ser outra constante. Em suma, no era apenas a cultura popular ou quotidiana, e a sua articulao com uma sociedade classista, que se colocava como a questo central, como sucedera nos estudos culturais britnicos. De facto, nos restantes pases anglfonos, a estratificao social no se articulava apenas ou predominantemente em termos sociais e econmicos, mas era pensada e exprimida, sobretudo, atravs da tematizao das hierarquizaes raciais e tnicas. Simultaneamente, no Reino Unido, no eram apenas os problemas relativos identidade de uma cultura genuinamente operria ou redefinio de uma Englishness nela baseada que constituam matria de anlise e reflexo. As reivindicaes de regies tradicionalmente colonizadas pela Inglaterra, como a Irlanda, a Esccia e o Pas de Gales, e as questes levantadas pela crescente migrao provinda de outras ex-colnias, nomeadamente da ndia, do Paquisto, dos diversos territrios africanos e das Carabas, exigiam um equacionamento diferente das abordagens dos estudos culturais, bem como uma redefinio da sua identidade, j de si precria. Tais comunidades levantariam com crescente premncia problemas como os do racismo e do modo como lidar com a diferena. Por vezes, o iderio de uma cultura operria masculina colidia com os interesses de uma comunidade crescentemente multitnica, ao mesmo tempo que a diferena 202

Nas Margens

feminina comeava a contestar um discurso que tradicionalmente havia relegado as mulheres para um estatuto meramente passivo ou decorativo. Por outro lado, este desenvolvimento, na ateno dada s mltiplas formas de diferena, exprimia a um tempo a constestao e era resultado de uma crescente globalizao, como o atestam os paralelismos e contaminaes entre as diversas escolas dos estudos culturais nestes diferentes pases, inspirando-se e influenciando-se reciprocamente. E, nesse sentido, a influncia dos estruturalistas franceses oferecia um instrumentrio fundamental, ao permitir equacionar de forma renovada o tema da diferena e ao questionar o discurso logocntrico ocidental. Diferena e globalizao Se os estudos culturais se debruaram predominantemente sobre a contemporaneidade, as reflexes tericas que os acompanharam introduziriam igualmente um olhar renovado sobre o passado e sobre o modo como a historiografia ocidental o havia narrado e interpretado em funo do momento em que fora escrita: as vises teleolgicas, adivinhando, postulando ou prometendo uma finalidade ou sentido mais ou menos oculto para os eventos narrados, e a noo de progresso passariam a ser vistas de modo crescentemente cptico, em funo dessa diferena que gradualmente se ia impondo (Young 1990). Hayden White (1973) chamara a ateno para o modo como a historiografia era necessariamente organizada como uma narrativa e, finalmente, Said ilustrara a forma como o Ocidente era tambm o resultado de uma construo do Oriente, fronteira imaginria mas tanto mais eficaz (Said 1995) enquanto discurso legitimador e agente da violncia colonial. Tal como a disciplina do Ingls, tambm o Orientalismo constitua uma forma de o Ocidente proclamar e estabelecer o seu poder sobre o no-ocidental. Se os estudos culturais britnicos haviam correspondido a uma tentativa de criar uma nova identidade nacional, como atrs se referiu, os impulsos provindos de textos como o de Said contribuiriam para que se repensasse essa questo luz dos desafios da sociedade ps-colonial. Com efeito, o livro de Edward W. Said constituiria o primeiro a anunciar a corrente dos estudos ps-coloniais que, de forma polmica polmica que penetraria no prprio mbito dos seus estudiosos (Moore-Gilbert 1997) , equacionariam os temas e autores cannicos luz da perspectiva do colonizado e do subalterno. Recorrendo teoria ocidental, com particular nfase para Foucault e Gramsci (Said) ou Derrida (Spivak) e Lacan (Bhabha), com tnicas diferenciadas e mesmo antagnicas, os estudos ps-coloniais levantariam questes decisivas como a da diferena numa perspectiva no-essencialista, questio203

Manuela Ribeiro Sanches

nando as relaes de poder estabelecidas tradicionalmente pelo Ocidente e reflectindo sobre as possibilidades de resistncia a este. Para isso tem tambm contribudo o regresso a Marx, sobretudo no caso de Gayatri Spivak, autora que, de resto, tem tido a oportunidade de ainda associar as suas reflexes com os estudos femininos (Spivak 1996). Em paralelo com estas interrogaes sobre a historiografia e o cnone literrio, nos EUA, a antropologia questionava as suas certezas tericas, e a prpria etnografia passava a ser vista como resultado de uma construo literria. O etngrafo era algum que institua a sua autoridade no s pelo trabalho de campo que praticava, mas sobretudo pelo modo como o fazia, escrevendo e encenando as suas certezas atravs de estratgias retricas e estilsticas (Clifford e Marcus 1986), marcando atravs do presente etnogrfico a distncia no s espacial, mas tambm temporal, que o separava do outro que era descrito ou transformado em mero objecto (Fabian 1983). Simultaneamente, autores como Lvinas e De Certeau eram objecto de particular ateno face ao modo como problematizavam a herana ocidental e tematizavam uma alteridade silenciada e subalternizada que, quer no interior, quer no exterior desse mundo, ganhava cada vez mais relevo, ensaiando uma forma de se dizer a si prpria. Se as fronteiras entre cultura superior e popular pareciam esvair-se, o mesmo parecia suceder entre a literatura e a etnografia, a literatura e a historiografia, o Ocidente e o Oriente, enquanto essncias distintas. A globalizao, com as grandes migraes de capitais e pessoas, criava sociedades cada vez mais ligadas entre si. Hibridizando e subalternizando. Para o melhor e o pior.

Da necessidade de se repensar fronteiras Ensaiemos finalmente algumas concluses. Certezas h uma: a de que h que repensar fronteiras. Entre saberes, entre as instituies e os departamentos que os representam, entre a universidade e o mundo quotidiano, entre pases, sabendo que o mundo contemporneo, ps-moderno ou no, continua a lanar-nos desafios que s os repetidos dilogos disciplinares e as zonas de contacto e conflito conseguem transformar, reinventando-os. Talvez esta situao dos saberes e das prticas delas decorrentes tornem tanto mais premente aquilo que os estudos culturais tm vindo persistentemente a exigir e no ser isso o que une as diferentes abordagens? , a saber, a necessidade de articulao entre a cultura e a sociedade, com particular nfase na cultura vivida, sem pr em causa a componente terica que garanta uma abordagem mais reflectida e sem ter de abdicar da possibilidade de se ver nas manifestaes analisadas no uma mera extenso 204

Nas Margens

do poder, mas, contra Foucault e com Gramsci e Williams, abrindo a possibilidade de se poder destrinar formas de este ser rearticulado, negociado ou contestado. E talvez essa rea entre as fronteiras, marginal por necessidade e opo, seja aquela que em melhores condies est de propor essa negociao, rearticulao e contestao, face nossa contemporaneidade, em que o emigrado, o aptrida, aquele que mais agudamente sente e experimenta a distncia e a ausncia de razes, tem o lugar mais decisivo. Permitam-me ainda um desvio. Desvio, porventura, um pouco longo, mas que servir para lanar outras pistas de reflexo. Praticante de uma rea a Germanstica que em tudo esteve ligada fundao da etnografia, numa fase de intensa busca de identidade nacional 5, mas que em Portugal mais no do que um pequeno enclave de adeptos tidos como gente que partilha do culto de uma lngua e cultura esotricas, tenho aprendido as desvantagens e vantagens deste modo duplamente perifrico de estar no mundo globalizado. Um/a germanista em Portugal, alm de pertencer a uma espcie em extino, v-se constrangida/o e persistentemente estimulada/o a praticar a interdisciplinaridade por necessidade, opo e vocao. Por necessidade, na medida em que as polticas universitrias, e no s, dificilmente se compadecem com minorias, das selvagens s civilizadas, vtimas de outros critrios que no os que atendem diferena na sua especificidade, a partir do momento em que esta deixa de ser cientificante relevante leia-se rentvel. Tudo isto acrescido do facto de se leccionar uma disciplina Cultura Alem que, apesar do peso conotativo da sua designao, era, at h pouco, tida por secundria, mero acessrio ou cenrio na concepo de uma Germanstica predominantemente vocacionada para os estudos literrios. Por vocao, pois todo aquele que estuda uma cultura que no aquela que diz respeito exclusivamente ao seu espao nacional perspectiva de que ainda somos vtimas, por muito que pensemos globalmente, como atestam ainda os estudos das literaturas e culturas centrados numa abordagem predominantemente nacional v-se permanentemente lanado entre dois mundos, pesem embora as afinidades entre duas realidades culturais, apesar de tudo herdeiras da mesma essncia ocidental e das mesmas miragens colonizadoras da alteridade. Por opo e necessidade: pois a nossa contemporaneidade cada vez menos permite pensar o mundo em termos nacionais e estritamente disciplinares. Ora, os estudos culturais fornecem exactamente essa liberdade:
5

De facto, a Germanstica teve como heris fundadores os Irmos Grimm, cuja recolha de contos tradicionais locais constitui hoje patrimnio ocidental, seno mundial.

205

Manuela Ribeiro Sanches

a de viajar entre pases, culturas, disciplinas, departamentos e universidades sem se sentir pertencente a nenhuma. Nmada mas pertencendo a uma dispora. E o que que a dispora de lngua alem poder ensinar aos estudos culturais predominantemente anglfonos? A herana de uma intelligentsia judaica, oscilando entre disciplinas e pases, desde Simmel, esse teorizador da errncia e do estranho por excelncia, passando por Horkheimer e Adorno e a sua denncia, lcida e por vezes unilateral, da indstria da cultura, at W. Benjamin e a hesitao entre a militncia construtivista e a perda da aura ou Siegfried Kracauer, na sua ateno cultura quotidiana e banal, lendo atentamente as grandes manifestaes mediticas e populares na Repblica de Weimar, at denncia em Gnther Anders dos simulacros televisivos e o reconhecimento do papel central dos media na agitao da opinio pblica durante a guerra do Vietname ou na evocao do Holocausto. Acompanhe-se o debate acrrimo em defesa da racionalidade e da metafsica face ao perigo ps-moderno nos anos 80 em Habermas e reflicta-se com Manfred Frank sobre a herana do idealismo alemo e do seu grande edifcio metafsico contra os impasses do desconstrutivismo. Porque os estudos culturais no celebram o popular por populismo e no tm de ignorar os grandes debates epistemolgicos em curso. Tambm a Germanstica se repensa, agora no apenas em relao primazia a dar aos estudos literrios, mas ao modo de os articular com os culturais (Hansen 1993, Bhme e Scherpe 1996, Glaser e Luserke 1996), entendidos no s mas tambm luz de uma tradio especfica, recuperando mais uma vez a sociologia de Norbert Elias, a anlise dos media proposta por Benjamin, a antropologia filosfica de Gehlen ou a teoria dos smbolos de Cassirer, e mesmo a sua etnologia desvirtuada e cada em descrdito com o nacional-socialismo, em consequncia e em articulao com os desafios provindo da margem esquerda do Reno e do outro lado do Atlntico, redefinindo-se/diluindo-se a identidade disciplinar luz dos novos desafios da sociedade globalizada e do ps-colonialismo. Esse um desafio tanto mais difcil e estimulante quanto tambm questiona uma identidade nacional construda no s em torno de uma lngua, mas tambm (na ausncia de um imprio) de uma filosofia e de uma metafsica genuinamente alems, de uma tradio que apenas soube conceder um papel minoritrio ao popular entenda-se popular em que sentido se quiser , como algo de menor e fenmeno de curiosidade, mas sabendo celebrar as essncias e as genuidades tnicas de forma tanto mais contundente quanto mais o imaginrio nacional teve de ser construdo em oposio a outros colonialismos, antes de adquirir como ser fatal? o sinal exactamente oposto. 206

Nas Margens

Por outro lado, como sociedade europeia mais americanizada do que qualquer outra, desde os smbolos mais banais da globalizao aos piores efeitos da cultura meditica 6, tambm o pas natal da Germanstica uma das sociedades onde os efeitos da migrao e do multiculturalismo mais agudamente se fazem sentir. O que leva a colocar a questo da essncia alem e da prpria legitimidade da prtica de estudos em torno de uma cultura e uma literatura estritamente nacionais. E isto do ponto de vista de um departamento minoritrio e marginal num pas perifrico que l e ensina uma disciplina de origem nacional/ista de fora, como uma forma de alteridade, ponto de vista este que no tem de ser desvantajoso, sobretudo desde que os centros passaram a ser vistos com suspeita ou pelo menos indagados na sua superioridade. E esta uma das vantagens de se pertencer a uma espcie em extino, lendo com olhos renovados, na margem, as evidncias de uma cultura tida como decisiva para o legado ocidental, naquilo que tem de melhor e de pior. E com isso se aprende a questionar as evidncias da cultura prpria, as suas razes, embora de forma diferenciada. Para responder pergunta enunciada nas primeiras pginas: Ser que as vias abertas pelos estudos culturais traro consigo a arbitrariedade e anarquia mais absoluta? Que a diluio disciplinar ainda tem um longo caminho a percorrer uma primeira concluso. Que o dilogo disciplinar constitui uma orientao tanto mais estimulante quanto insegura ser a segunda 7. Da que no possa conter alguns mpetos de desconfiana perante a sua institucionalizao em departamentos, obedecendo a estratgias conjunturais. Resta, sobretudo, a expectativa de que tal abordagem nos torne menos acadmicos, menos encerrados no nosso cnone e mais abertos alteridade nas suas formas mais quotidianas. Porque a insegurana e a liberdade residem fora dos departamentos e das instituies.

O certo que a Alemanha, pesem embora as frequentes acusaes e receios a ela associados, tem vindo a desenvolver polticas alternativas e prticas de interveno ambiental e cvica que tm transformado de forma inovadora e pioneira dentro da Europa o quotidiano, assim revelando que o espao cultural h muito deixou de ser concebido como mera actividade elitista, desligada da esfera poltica e social, segundo a clebre oposio Kultur e Zivilisation, caracterstica do espao de expresso alem. 7 Certeza comprovada pela experincia no Seminrio Opcional do Mestrado em Estudos Alemes Ler entre Culturas. s discusses com os participantes no referido seminrio, representando duas reas cada vez mais dialogantes, a literatura e a antropologia, devo muitos dos estmulos que possibilitaram estas reflexes aqui alinhavadas.

207

Manuela Ribeiro Sanches


SUGESTES DE LEITURA De entre a enorme profuso de ttulos dedicados aos estudos culturais ou com eles relacionados, passamos a destacar alguns. Para uma iniciao aos estudos culturais, designadamente aos textos mais importantes para a sua evoluo, consulte-se Gray e MacGuigan 1993 mais fiel a Williams e linha de Birmingham e During 1993, este abrangendo as evolues no mundo anglfono e mais simpatizante com as chamadas tendncias continentais. Uma introduo admiravelmente didactizada, um exemplo prtico dos estudos culturais britnicos, encontra-se em Du Gay et al. 1997 e em Mackay 1997. Para a histria do seu emergir, veja-se Steele 1997. Para uma contextualizao e problematizao, numa perspectiva que engloba a vertente norte-americana e australiana, veja-se Blundell et al. 1993 e a em particular Grossberg 1993, que fornece uma interessante reflexo sobre os estudos culturais desde Birmingham at ao incio da dcada de 90. Uma excelente articulao entre os estudos culturais e o estudo da cultura popular/meditica oferecida, numa exposio acessvel e de grande qualidade, por Storey 1997, simpatizante do chamado populismo. Sobre as subculturas e as diferentes interpretaes a que estas foram dando azo desde os anos 40 at contemporaneidade, consulte-se Gelder e Thornton 1997. No que respeita aos estudos ps-coloniais, uma excelente introduo encontra-se em Ascroft et al. 1995, reunindo textos representativos das diversas tendncias. Para uma anlise dos debates em curso dentro da rea consulte-se Moore-Gilbert 1997 e veja-se a contextualizao oferecida por Young 1990 acerca de alguns dos seus principais representantes. Acerca do debate entre os estudos culturais e a Antropologia consulte-se Nugent 1997, bem como Clifford 1997, onde os contributos dos estudos ps-coloniais e o dilogo com os estudos culturais se revelam tanto mais evidentes quanto frutferos. Os estudos culturais tm vindo a utilizar de forma activa os meios que a Internet fornece. Entre os muitos, passamos a destacar alguns dos sites a partir dos quais se pode iniciar uma viagem interminvel: SARAH ZUPKOS CULTURAL STUDIES CENTER: htpp://www.mcs.net/~zupko/popcult.htm Rene praticamente todos os sites que se dedicam aos estudos culturais. VOICE OF THE SHUTTLE: CULTURAL STUDIES PAGE: htpp:// humanitas.ucsb.edu/shuttle/cultural.html Outra excelente iniciao aos estudos culturais atravs da Internet. CULSTUD-L: A LISTSERV DEVOTED DO CULTURAL STUDIES: htpp://www.cas.usf.edu/communication/rodman/cultstud/index.html Uma lista de discusso particularmente activa. FORSCHUNGSZENTRUM FR POPULRE MUSIK: htpp://www2.rz.hu-berlin.de/inside/fpm/ Um exemplo de como a Alemanha contempornea j no partilha de uma concepo limitada de cultura. Possui uma excelente biblioteca on line. Finalmente, para quem domine a lngua alem, recomenda-se a leitura dos artigos on line de Hartmut Bhme, que fornecem uma excelente e polmica introduo Kulturwissenschaft, em certa medida a verso alem dos estudos culturais, artigos esses que servem de complemento s informaes constantes do presente artigo. O endereo : htpp://www.culture.hu-berlin.de/HB/volltext.html

BIBLIOGRAFIA ANG, Ien, 1985, Watching Dallas: Soap Opera and the Melodramatic Imagination, Londres, Methuen. ASHCROFT, Bill, Gareth GRIFFITHS, e Helen TIFFIN, 1989, The Empire Writes Back: Theory and Practice in Post-Colonial Literature, Londres, Routledge. , (eds.), 1995, The Post-Colonial Studies Reader, Londres e Nova Iorque, Routledge. BHABHA, Homi K., 1994, The Location of Culture, Londres, Routledge. BLUNDELL, Valda, John SHEPHERD, e Ian TAYLOR (eds.), 1993, Relocating Cultural Studies: Developments in Theory and Research, Londres e Nova Iorque, Routledge.

208

Nas Margens
BHME, Hartmut, e Klaus R. SCHERPE (eds.), 1996, Literatur und Kulturwissenschaften: Positionen, Theorien, Modelle, Reinbek bei Hamburg, Rowohlt. CLIFFORD, James, 1988, The Predicament of Culture: Twentieth Century Ethnography, Literature and Art, Cambridge/Mass. e Londres, Harvard University Press. , 1997, Routes: Travel and Translation in the Late Twentieth Century, Cambrige/Mass. e Londres, Harvard University Press. CLIFFORD, James, e George E. MARCUS (eds.), 1986, Writing Culture: The Poetics and Politics of Ethnography, Berkeley, Los Angeles e Londres, University of California Press. COHEN, Phil, 1997, Rethinking the Youth Question: Education, Labour and Cultural Studies, Houndmills, Basingstoke, Hampshire e Londres, MacMillan. CULLER, Jonathan, 1997, Literary Theory: A Very Short Introduction, Oxford e Nova Iorque, Oxford University Press. DU GAY, Paul, Stuart HALL, Linda JANES, Hugh MACKAY, e Keith NEGUS (eds.), Doing Cultural Studies: The Story of the Sony Walkman, Londres, Thousand Oaks e Nova Deli, Sage Publications/The Open University. DURING, Simon (ed.), 1993, The Cultural Studies Reader, Londres e Nova Iorque, Routledge. EAGLETON, Terry, 1997 [1992], Literary Theory: An Introduction, Oxford, Blackwell. FABIAN, Johannes, 1983, Time and the Other: How Anthropology Makes its Object, Nova Iorque, Columbia University Press. GELDER, Ken, e Sarah THORNTON (eds.), 1997, The Subcultures Reader, Londres e Nova Iorque, Routledge. GLASER, Renate, e Mathias LUSERKE, 1996, Literaturwissenschaft Kulturwissenschaft: Positionen, Themen, Perspektiven, Opladen, Westdeutscher Verlag. GRAY, Ann, e Jim McGUIGAN, 1993, Studying Culture: An Introductory Reader, Londres, Nova Iorque, Sidney e Auckland, Arnold. GROSSBERG, Larry, 1993, The Formation of Cultural Studies: An American in Birmingham, BLUNDELL, Valda, John SHEPHERD, e Ian TAYLOR (eds.), Relocating Cultural Studies: Developments in Theory and Research, Londres e Nova Iorque, Routledge, 21-66. HALL, Stuart, e Paul DU GAY (eds.), 1995, Questions of Cultural Identity, Londres, Thousand Oaks e Nova Deli, Sage Publications. HANSEN, Klaus P. (ed.), 1993, Kulturbegriff und Methode: Der stille Paradigmenwechsel in den Geisteswissenschaften, Tbingen, Gunter Narr Verlag. JAMESON, Frederic, 1993, Postmodernism and Consumer Society, GRAY, Ann, e Jim McGUIGAN, Studying Culture: An Introductory Reader, Londres, Nova Iorque, Sidney e Auckland, Arnold, 192-216. KELLNER, Douglas, 1995, Media Culture: Cultural Studies, Identity and Politics between the Modern and the Postmodern, Londres e Nova Iorque, Routledge. LANDRY, Donna, e Gerald MacLEAN (eds.), 1996, The Spivak Reader, Londres, Routledge. MACKAY, Hugh (ed.), 1997, Consumption and Everyday Life, Londres, Thousand Oaks e Nova Deli, Sage Publications/The Open University. McGUIGAN, Jim, 1992, Cultural Populism, Londres, Routledge. MOORE-GILBERT, Bart, 1997, Postcolonial Theory: Contexts, Practices, Politics, Londres e Nova Iorque, Verso. MORLEY, David, e Kuan-Hsing CHEN, 1997, Stuart Hall: Critical Dialogues in Cultural Studies, Londres e Nova Iorque, Routledge. NUGENT, Stephen, e Chris SHORE (eds.), 1997, Anthropology and Cultural Studies, Londres e Chicago, Pluto Press. SAID, Edward W., 1995 [1978], Orientalism: Western Conceptions of the Orient, Harmondworth Middlesex, Penguin. SONTAG, Susan, 1966, Against Interpretation, Nova Iorque, Deli. STEELE, Tom, 1997, The Emergence of Cultural Studies. 1945-1965. Cultural Politics, Adult Education and the English Question, Londres, Lawrence & Wishart. STOREY, John, 1997, An Introduction to Cultural Theory and Popular Culture, Londres, Nova Iorque, etc., Prentice Hall/Harvester Wheatsheaf. WHITE, Hayden, 1973, Metahistory, Baltimore, John Hopkins University Press. WILLIAMS, Raymond, 1980, Base and Superstructure in Marxist Cultural Theory, Problems in Materialism and Culture, Londres e Nova Iorque, Verso, 31-49. , 1990, Television: Technology and Cultural Form, [ed. Ederyn Williams], Londres, Routledge.

209

Manuela Ribeiro Sanches


, 1992, Culture and Society: From Coleridge to Orwell, Londres, The Hogarth Press. , 1993, Culture is Ordinary, GRAY, Ann, e Jim McGUIGAN (eds.), Studying Culture. An Introductory Reader, Londres, Nova Iorque, Sidney e Auckland, Arnold, 7-14. YOUNG, Robert, 1990, White Mythologies: Writing, History and the West, Londres, Routledge.

Manuela Ribeiro Sanches

THE CHALLENGE OF CULTURAL STUDIES TO ACADEMIC DISCIPLINE BOUNDARIES The aim of this paper is to furnish a brief and partial introduction to cultural studies. Attention is given to its interdisciplinary approach, which is interpreted in the context of its emergence in postwar Britain and its transformations during the 1960s and 1970s as well as its diffusion in other English-speaking countries. The implications of its interdisciplinary nature are also illustrated in association with the vanishing frontiers between literature, anthropology and cultural studies, as well as high and popular culture. Post-colonial studies are also given attention by way of focusing on the continuing shift in cultural studies regarding otherness and identity in a global context. Finally, the authors approach is invoked regarding questions of the disciplinary identity of German Studies and the rethinking of its contribution to new approaches to cultural studies.

Departamento de Estudos Germansticos da Universidade de Lisboa ribeirosanches@mail.telepac.pt

210

Вам также может понравиться