CupIas, pucmas, adivinanzas, trabaIcnguas y chistcs para cntrctcncrnus un pucu Montovdoo ostu montovdoonzudo, uquo quo o dosmontovdoonco buon dosmontovdoonzudor soru. Cuntundo ovdo ms ponus montrus voy hucu u mur, us ponus so vun y vuovon, mus yo no vuovo umus. un soru: L ro un os, qun os o quo bobo con os pos: L arbo M pudro mundu u m mudro, m mudro mo mundu u m, yo mundo u ms hormunos y todos mundun uqu. Mus como nudo obodoco prolormos convorsur puru ponornos do ucuordo qu mundur y qu ucutur. 79 Agondu Ambontu do us nnus y os nnos FI nidu Los urboos quo no dun loros dun ndos, y un ndo os unu lor con ptuos do pumu, un ndo os unu lor coor do puuro cuyo porlumo ontru on os odos... Los urboos quo no dun loros dun ndos. fcrnan Sva Vadc: Cuu os o como do un urdnoro: uo o duou u puntu do os pos. Cuu os o como do unu cobru: uo u pson u cruzur u cuo. Cuu os o utmo unmu: L do - ln. Cuu os o como do ooctrcstu: uo nudo o sgu u corronto. Cuu os o como do un zuputoro: Aturso os zuputos con o cordon do u vorodu. Cuu os o como do un udron: uo o usuto unu dudu. 80 Vuo luntustco por Montovdoo u o dco un ldoo u otro: Cyo, m cuorpo pdo susu. u so tomu y no so trugu: L omnbus. Gcntc bruta si Ia hay... Ln hombro ucostumbrubu hucor gmnusu con unu butdoru on u muno porquo docu quo quoru butr o rcord. Hustu hubu un conductor do toovson quo cudu voz quo so oncondun us cumurus on os ostudos toovsvos, so ponu sobrotodo, gorro, bulundu y guuntos porquo docu quo bu u sur u uro. Ln hombro o progunto u guurdu do omnbus por u uvondu Sun Murtn. L guurdu rospondo: os u quo vono y o hombro do: uh, ontoncos u ospo- ro ucu. Ln sonor progunto: S u custu do u lntondoncu dco Montovdoo os m cusu, dondo vvon o ln- tondonto, oh: Sabas qu...! Subus quo us vucus dun mus ocho cuundo oyon muscu: lor oso on nuostro cumpo so puodon vor ugunos tumbos con oqupos do sondo puru ous. 8l Agondu Ambontu do us nnus y os nnos Curo quo s u muscu os muy muu, ostrdonto, ru- dosu y luorto, us msmus vucus ponon curu do mu- us y dcon Mmmmuuuuuuuuuuuuuu. Subus quo on u uctuudud huy mus do 800 mo- nos do bccotus on o mundo, mus do dobo quo uutomovos: Ln Montovdoo yu huy vurus bcvus on uovur Artgus thucu os uccosos y on os oon, poro hucon lutu mus. Subus quo on o 2002 Montovdoo tuvo 384 ucc- dontos ovos do bccotus, l50 gruvos y 27 lutuos: Dobomos oxtromur os cududos y tu, ccstu, oros purto prncpusmu do osus provonconos. Subus quo u lntondonto do Montovdoo, Arq. Murunu Arunu, o gustubu ugur u lutbo y u busquotbo, poro oru modo putu duru: 1umbn os- tudo von poro tormno construyondo odlcos. 1umbn o oncuntu o toutro, o cno y oncontrurso con umgos. Ah! Lo quo mus o gustu do Montov- doo os u Nuturuozu y como u gonto so rouconu ndo ontro ou. Subus quo o oscrtor Lduurdo Cuouno do unu voz quo u Dos so o hubu ovdudo un mundumonto quo sogurumonto docu Amurus u u Nuturuozu do u quo lormus purto: 82 Vuo luntustco por Montovdoo 83 Agondu Ambontu do us nnus y os nnos Fcnsamicntus, rcfIcxiuncs y crcaciuncs dc nucstrus nius y nias Yo dosoo un Montovdoo: mus mpo y rouconto, sn uson- tumontos n hurgudoros. usoru quo so construyorun vvon- dus us no hubru tuntus porsonus y lumus on u cuo. 1ono- mos quo hucor roloxonur u os udutos puru quo no dunon Montovdoo. No usur tuntos uutos. lor o monos un du truns- porturso on omnbus, cumnundo o on bc. Mus ucunturus puru quo no so nundon us cuos. Yo dosoo un Montovdoo con muchos y vurudos ospucos vordos, con mus sogurdud, mpo, umnudo, con cuos urro- gudus y sn pozos, con mus ospucos pucos. |cn:amcn|o: rca2ado: cn forma cocc|va por nna: , nno: dc |o ano A dc a L:cuca ^ 1 Armcna" }cnnfcr, c|hna, Ca|crn, Acx: , ^a|aa crcaron un brcvc daogo cn|rc |cdro , fLIL", do: nno:, uno dc a: 2ona: rurac: dc ^ca , o|ro dc a: 2ona: urbana:. Adcma: nvc:- |garon a: carac|cr:|ca: dc a: arca: agrcoa:, dc a: arca: dc a co:|a oc:|c , dc a: arca: ccoogca: :gnfca|va: dc |oda c:a 2ona dc dcpar|amcn|o. lLDRC: lodorco, yo vvo on ostu zonu. Lstu consdorudu urou ugrcou dontro do Montovdoo. lLDL: u ndu!, poro por qu huy tuntos urboos on ou: lLDRC: lorquo os unu zonu ruru con vurunto vogotucon. 84 Vuo luntustco por Montovdoo lLDL: Yo ponso quo tu zonu os muy ndu. Ln m zonu oxsto muchu contumnucon. Ln u tuyu no. lLDRC: No os us. Ln m zonu tumbn huy contumnucon. Los quntoros contumnun con lortzuntos o nsoctcdus. Huy poquonos busuruos y otros luctoros quo contumnun m zonu. lLDL: Ah! Yo ponsubu quo no pusu nudu, poro yu voo quo s y, por qu no huy odlcos: lLDRC: porquo on osto ugur u gonto ogo vvr sopurudu, con su propu cusu y su propu propodud. lLDL: Yu ontond. Arca agrcuIa: os mportunto puru o pus porquo u so pun- tun on lrutcuturu mus do 50% do us munzunus y otrus lrutus do o vonddo on Lruguuy. Ln hortcuturu tono o 50% on ochugus, 35% do romouchus do us vonddus on Lruguuy. Cru do vuros unmuos. Ln ostus urous os ugrcutoros contu- mnun con lortzuntos o nsoctcdus. Arca dc Ia custa ucstc: 1ono unu vrtud oxcntrcu por u pos- cu y os un urou quo utruo u tursmo. 1ono oscusu ugrcuturu. Arcas ccuIgicamcntc significativas: Los humoduos do Suntu Lucu huy quo prosorvuros porquo on Montovdoo os uno do os uncos quo cumpo su luncon. Los humoduos do Currusco yu no cumpon su luncon porquo ostun muy contumnudos y tumbn porquo on un momonto o sucuron uronu. FI Uruguay dcscadu: luru quo todos tongumos uguu potubo, trubuo, comdu, ro- croucon, unu vvondu y sor ucoptudos como somos. Ana Cmcnc2, dc a c:cuca 1, Armcna" 85 Agondu Ambontu do us nnus y os nnos Matas HucImu, GunzaIu Fcrnndcz, Mayra Arab., FIurcncia Ccs. Hctur GunzIcz y tuca Hucrta rcaIizarun 13 tarcas subrc su cnturnu quc bicn pudran tumarsc cumu partc dc cncucstas quc sc pudran rcaIizar cn tudu cI dcpartamcntu dc Muntcvidcu. l uscu un coor nurunu. 2 Lncuontru 3 loruconos dlorontos do unu msmu ospo- co. 3 Lncuontru 2 ospocos do urboos, unu muyor y otru mo- nor. 4 Huy ugun oor dloronto u do tu cusu o oscuou: 5 uscu 3 sondos dlorontos on un urou nuturu. 6 Ln osu urou ntorvno o hombro: 7 Huy ugun producto quo contumno o urou nuturu: 8 Voz ugunu corronto do uguu: Lstu contumnudu: 9 u unmuos o nsoctos huy u: l0 Lncuontru u msmu ospoco do unmu o puntu con y sn vdu ll Huy ugunu lubrcu uloctundo osu zonu: l2 Vsto ugunu porsonu utorundo o urou nuturu: l3 Agun unmu doo ugunu huou on o cumno: 86 Vuo luntustco por Montovdoo FI arruyu Fn furma annima aIgn niu u nia hizu una cncucsta quc a su vcz fuc rcspundida pur utru niu u nia tambin cn furma annima. Hacc 0 ano: como c:|aba c arro,o Huco 50 unos o urroyo ostubu mpo L arro,o cn quc c:|ado c:|a ahora Ahoru ostu contumnudo uc co:a: fo|an cn c arro,o lotun unu munchu do ucoto, bosu, botou, pupoos, rumus, otc. uc :gno dc vda rcprc:cn|a c arro,o Roprosontu sgno ocoogco umbontu uc podcmo: cncon|rar dc coor narana Lncontrumos hongos. uc mpac|o ncga|vo c: hccho por c hombrc Lu contumnucon. Vc: un cano dc cn:anamcn|o S so oncuontrun cunos do onsunumonto tquso docr sunoumonto, poro.... uc |rc: :ondo: :c c:cuchan cn c arro,o Los sondos quo so oscuchun son do unmuos, o uguu do urroyo y vonto. uc dfcrcnca ha, cn o: oorc: dc |u ca:a, c arro,o , a c:cuca Lu dloroncu do os ooros os quo on o urroyo os nuturu y on cusu y oscuou usumos productos do mpozu. Lncucn|ra: un ovcn , un adu|o dc a m:ma c:pccc S, oncontrumos u u duonu do u propodud quo obsorvumos y su hu. 87 Agondu Ambontu do us nnus y os nnos |odcmo: cncon|rar ca:a: a ado dc arro,o Huy dos cusus. Nuta: Soru buono quo tu, octor o octoru do osto bro, unu- cos qu rospuostus durus tu u ostus proguntus sogun o quo sucodo on tu zonu o on tu burro. A su voz to proponomos unuzur s us puubrus ostun corroctumonto puntoudus o huy ugunu quo dco unu cosu poro quoro docr otru. Cmu pudcmus cuidar cI agua! - No doundo us cunus ubortus. - No trundo u cstornu nnocosurumonto. - No sorvrso un vuso do uguu ono, tomur un poco y trur o rosto. - 1rutur do usuru puru nocosdudos humunus. - No usuru puru puvudus. - S subos quo vu u ovor no rogur us puntus. - No uvur cosus quo no ususto. ^a. Cara |cr, 4|o ano, Cocgo Scmnaro Si yu fucra... Si yu fucra ministru tumara Ias siguicntcs mcdidas para pru- tcgcr cI agua dc nucstru pIancta: l. Lxpcuru u u gonto u mportuncu do uguu. 2. Los huru ontondor quo o uguu os un rocurso lnto. 3. Lvturu u contumnucon do ros, urroyos, ugos, ugunus, otc. 4. Dstrburu o uguu on lormu purou puru todos. 88 Vuo luntustco por Montovdoo Fn cI 2014 mc gustara quc: l. 1odu u gonto tuvoru uccoso u uguu potubo. 2. uo os ros y ugos ostuvorun onos do pocos y uguu puru. 3. uo no muroru mus gonto por onlormodudos dopondon- tos do uguu do muu cudud. Ana Vgnoo, 4|o A, Cocgo Scmnaro Si yu fucra gubcrnantc... Admnstruru o uguu puru quo todus us cududos y cuptuos tuvorun guu cuntdud do uguu. As nudo tondru quo cum- nur quomotros y quomotros puru oncontrur uguu. Soru buono quo o uguu potubo so usuru soo puru tomur, porquo por oompo o uguu quo usumos on u cstornu no ton- dru por qu sor potubo porquo huy gonto quo u nocostu puru tomur. A nudo o mportu quo ugun du so tormno Y oso du qu hucomos: forcnca Lugano, 4|o A Cocgo Scmnaro. Fcunuma Montovdoo tono muchsmos probomus quo dobon sor ro- suotos con un luorto compononto oconomco. Huy dlorontos munorus do contumnucon y poruco do umbonto: prosoncu do rosduos sodos on cursos do uguu y ospucos comunturos. Lu contumnucon do umbonto por u ndustru, u grun muyoru do us vocos no upropudu, por u cuntdud do dnoro nvortdo. 89 Agondu Ambontu do us nnus y os nnos Los costos quo usumo u cudud do Montovdoo son pugudos por gonto do dopurtumonto. Lsto tomu os do muchsmu mportuncu por u grun cuntdud do hubtuntos quo vvon on o dopurtumonto y por u utu propor- con do ndustrus quo gonorun mpuctos do rosgo umbontu. u os oconomu socu: 1odu uctvdud oconomcu busudu on u usocucon do porso- nus on ontdudos do tpo domocrutco y purtcputvo lor oompo: Lus cooporutvus, us mutuuos, os londos so- cuos, cubos do truoquo, lunduconos con obotvos do ncu- son y cohoson socu Lo quo cuructorzu u ostus usocuconos son cortos prncpos tuos como: u prmucu do us porsonus sobro o cuptu, con- tro domocrutcos do os socos, dolonsu do vuoros do sodu- rdud y rosponsubdud socu, todos tonon un dostucudo ro on o dosurroo ocu, u uchu contru u pobrozu, uctuundo con ponu ulrmucon domocrutcu. Anaa ^aco, Luca Andno, Ccrman ^ar|nc2, Ta|ana orgc: dc a L:cuca 1, Armcna" DmusIc caIidad dc vida a Ia gcntc ncccsitada tus nius dc Stu au dc Ia cscucIa ^Armcnia", qucrcmus in- furmar Ia situacin dc una partc dcI arriu Simn uIvar. Fntrcvistamus una famiIia dcI ascntamicntu ta Manchcga, Iu rcgistramus cn un grabadur. AIgunas prcguntas fucrun: Tcncn accc:o a agua po|abc S. Cuan|o: ano: hacc quc vvcn aqu Dosdo l98l. 90 Vuo luntustco por Montovdoo Tc :cn|: bcn vvcndo aca S. Tuvcron cnfcrmcdadc: a cau:a dc agua No. Tcncn bucna amcn|acon S. A::|cn a agun comcdor o mcrcndcro Vun u comodoros oscouros on o uno octvo, subudos y do- mngos u comodor do u gosu, u vocos cocnu ou. Rccbc a,uda dc gobcrno L lNDA, porquo tongo unu chqutu. Con quc :uc|an a: chapa: Ic quc c: Chupu y puos cuvudos con cuvos. S c dan una ca:a quc hara Mo voy. Ln ca:o dc nundacon quc haccn ldo mutoru o ucudo u unu vocnu. Cotou u cusu: S. Aguna vc2 :c c: nundo Muchus vocos. Tuvcron cnfcrmcdadc: a cau:a dc co No. Conocc gcn|c dc ugar quc : :c cnfcrmo S. Como c cga c agua Huy un cuno prncpu y cudu uno u ovu con unu munguoru u su cusu. 9l Agondu Ambontu do us nnus y os nnos Una cmpIcadu dc Ia lMM ingrcs a Ia vivicnda, tum futus y nus cunt... ...uo u sonoru quo ontrovstumos no nos do todu u vordud. Crucou, u sonoru do usontumonto, o conloso u Noson u vordudoru stuucon quo vvun. Comonto quo on totu orun 9 porsonus y quo puru dormr soo tonun unu cumu do dos puzus y dos do unu puzu. Conto quo no tonun buno y quo tuvoron quo hucorso uno con chupus y un turro puru sus nocosdudos. Lu sonoru do tumbn quo tuvo quo pugur S3000 u unu por- sonu quo o umun o Mundumus por o ospuco puru ovun- tur su runchto. Qu upinu! Crucou no nos do todu u vordud porquo tonu vorguonzu, udomus no quoru ususturnos porquo nos puodo pusur u noso- tros tumbn. L:|a ampacon dc rcpor|ac a c:crbo Anaa ^acco, nna dc a c:cuca 1. Trabao rca2ado por aumno: dc |o. ano dc a L:cuca 1 Armcna" 92 Vuo luntustco por Montovdoo 93 Agondu Ambontu do us nnus y os nnos 94 Vuo luntustco por Montovdoo 95 Agondu Ambontu do us nnus y os nnos 96 Vuo luntustco por Montovdoo Fspacius vcrdcs dc Muntcvidcu Farquc Fructuusu kivcra -Farquc lndgcna dcI Fdificiu tibcrtad -Farquc )us atIIc y Ordcz -Fradu Montovdoo os unu cudud con muchos ospucos vordos. Lus vorodus do u cudud cuontun con l50.000 urboos y oxston 2000 hocturous do puzus y purquos. Los pumonos do u cudud dobomos cuduros, mooruros y no dunuros. Lsto os nuostro compromso y do todos os hub- tuntos do Montovdoo puru dslruturo todu u vdu. Farquc Fructuusu kivcra So oncuontru on o burro Currusco. Lus cuos quo o rodoun son: Avondu ltuu, Avondu ovu, lopo Curdozo, os M Churry. 1ono uproxmudumonto 40 hu do oucuptos, som- broudus uvondus y un ugo quo uborgu uvos y puntus ucuut- cus. So oncuontru tumbn u construccon do un Hoto, uc- tuumonto so oncuontru un hogur durno puru udutos muyo- ros. Ln oso prodo so oncuontru udomus o Lstudo Churruu. L purquo cuontu tumbn con un Vvoro do 5 hu, croudo uro- dodor do 60 unos utrus. So cutvun puntus, urboos y urbus- tos. Lo quo u so cutvu os puru lorostur ospucos vordos. L ugo, quo on su orgon luo nuturu, so oncuontru modlcudo por u muno do hombro. Lsto purquo luo construdo por lorro Durundouu. Antguumonto o purquo oru umudo us. 97 Agondu Ambontu do us nnus y os nnos L ugo tono rosduos quo o contumnun, pustcos, pupo, busuru quo tru u gonto. Ln gonoru todo o purquo prosontu rosduos. No huy roc- pontos puru busuru. No cuontu con umnucon. No os ugur soguro. losbos souconos: - uo oxstu vguncu tguurdupurquos pormunonto, poro quo cumpu u luncon do onsonur, no so souconu con oncurcour o mutur. - Coocur buonu cuntdud do rocpontos puru rosduos. - Coocur bunos qumcos y bobodoros. - lumnuro. - lrohbr o trunsto dontro do purquo. Lnu grun propuostu! Convortr o hoto y todo su ontorno on un contro turstco do grun mportuncu puru Montovdoo. Lsu zonu tono un potoncu turstco quo no ostu oxpotudo. uzu so podru promovor un concurso do proyoctos quo hu- gun posbo ostu propuostu. Farquc indgcna dcI Fdificiu tibcrtad Rodoudo por us cuos Murno, Lus Aborto do Horroru, os lodro Vurou y Andrs Lumus. urro Smon ovur, ostu ub- cudo on o contro googrulco do Montovdoo. Ln osto ugur so oncuontru u sodo do lodor Locutvo, unu do us cusus do goborno quo tono nuostro pus. Lstu rodoudo do un purquo quo cuontu con vurudus oscuturus do urtstus uru- guuyos, ucompunun osto pusuo urboos uutoctonos lormun- do un hormoso purquo ndgonu. 98 Vuo luntustco por Montovdoo Lspocos vogotuos quo o ucompunun: Anucuhutu, uruzu, lbruptu, urruyun, bunquo, pumoru butu, codorron do monto, cobo, ospno, guuvyu, guuyubo bun- co, upucho, upucho, uuro nogro, ombu, pozunu do vucu, puo do lorro, puo do ubon, puo do ocho, pumoru pndo, tuu bunco, turumun y tmbo. L Ldlco Lbortud so nuuguro o loro. do uo do l985. An- tos do u construccon do odlco hubu unu cusonu y dos cunchus: oston Rvor y Hobrucu Mucub. Hoy ostu on buonus condconos. uonu umnucon. losoo vguncu pormunonto. 1ono buncos y buon numoro do roc- pontos puru rosduos. Farquc atIIc y Ordcz Lbcudo ontro Avondu ltuu, Avondu Alrodo Nuvurro, ouovurd Artgus y Amrco Rcudon, o burro ovu o ms- mo nombro do purquo. Ls un ospuco pubco quo cuontu con ospocos uutoctonus y lorunous. Lu muyoru do ous son do louo poronno. Lu supor- lco do purquo os do 60 hu. Lxston on o prodo monumontos vogotuos: Lncnus, pumo- rus, cprs y uruucuru. Cuontu con vuros monumontos u grundos porsonududos, hochos hstorcos y otros quo ovocun o trunsporto y o do- porto. Dontro do so oncuontru o Lstudo Contonuro, Voodromo Muncpu, lstu do Atotsmo, Lstudo luormo, Crcuo do 1ro, lurquo Mndoz lunu y o lnsttuto Suporor do Lducucon l- scu. A prncpo u osto purquo so o umo lurquo Contru. Luogo 99 Agondu Ambontu do us nnus y os nnos lurquo do os Audos y uctuumonto lurquo uto. Ln l975 luo docurudo monumonto Hstorco Nuconu. Lstudo uctuu: - no tono un cududo udocuudo - lutun mus rocpontos puru rosduos - pocu umnucon - os unu zonu nsoguru - ugunus porsonus hubtun u y hucon logutus - on o pusto os pogroso u cuntdud do vdros, orngus, otc. losbos souconos: Contur con unu vguncu pormunonto con unu luncon odu- cutvu. Lmpozur roloxonundo sobro unu ucttud postvu lronto u umbonto, dosdo os nnos mus poquonos. Los nnos somos os uncos quo podromos cumbur osu ucttud do no cudur o nuostro, o quo nos rodou. l00 Vuo luntustco por Montovdoo Fradu Rodoudo por us Avondus Agrucudu, Lucus Cbos, ouqun Suuroz, Lus A. Do Horroru y us cuos Custro y os M Royos. L lrudo os o mus untguo y oxtonso ospuco vordo do Monto- vdoo, Lo utruvosu o urroyo Mguooto. Surgo hucu lnos do sgo XlX cuundo u cusu quntu do uschontu, oxtoso lnuncstu, os brudu u pubco. Ln oncontrumos numorosus y vurudus ospocos vogotuos, boos rnconos como o urdn otunco y o Rosodu y oscu- turus mportuntos. L lrudo cuontu con numorosos odlcos, sodo do u Asocu- con Ruru, Musoo otunco y Rosdoncu lrosdoncu. Lstudo uctuu: - uonu umnucon - losoo vguncu - 1ono buon numoro do rocpontos puru rosduos L probomu os o urroyo Mguooto quo ostu ono do busuru, botous y otros oomontos quo contumnun. Fur un Muntcvidcu ms vcrdc Ctru soucon quo ponsumos puru nuostru cudud os ponsur on os burros quo no cuontun con ospucos vordos y ogrur quo os tongun, compromotondo u os vocnos. Nosotros ompozumos on nuostru oscuou puntundo dos urbo- os on nuostro puto, un cobo y un bruptu. Lntro todos podomos! l0l Agondu Ambontu do us nnus y os nnos F or un Montovdoo mus vordo A yudonos u moorur os purquos k onovmosos y puntomos mus urboos Q uoromos quo Montovdoo tongu mus vogotucon U stod nos tono quo uyudur F mpocomos dosdo uhoru S ubomos quo o ogruromos y o dslruturomos. ibIiugrafa cunsuItada: - Agcnda Ambcn|a dc ^on|cvdco 2002- 2007 - Cua dc ^on|cvdco 199B - foc|o: dc CL| caborado: por a Coona L:coar dc ^avn - foc|o: dc a ^^ - Lo: baro: dc ^on|cvdco dc Rcardo Codaraccna - ^on|cvdco o: arro: dc Anba arro: |n|o: - |arquc dc L:cu|ura: Ldfco Lbcr|ad, |rc:dcnca dc a Rcpubca Trabao rca2ado por nna: , nno: dc |o dc a L:cuca 11 dc San|ago Va2quc2 ^arana Cac|ano, Romna Crahan c, ^a|aa onn, Iano So:a, |abo Coombo, ^a|a: ^o,ano l02 Vuo luntustco por Montovdoo Vcrdadcru u FaIsu l Ln Montovdoo huy dos urroyos no contumnudos. V u F! 2 Ln u zonu ugrcou huy un 50% do munzunus y porus. V u F! 3 L 20% do Montovdoo os zonu urbunu. V u F! 4 Huy un 40% do zonus ruruos y urbunus V u F! 5 Ln o pus huy unu grun produccon do vnos V u F! 6 Ln Montovdoo huy unu vurudu produccon do vordurus V u F! l-luso 2-Vordudoro 3-luso 4-luso 5-Vordudoro 6-Vordudoro l03 Agondu Ambontu do us nnus y os nnos Trabao rca2ado por Ana nc:, ^ax, }o:c ^anuc, ^c:a, Abga Arruyu McIiIIa Coor nurunu: NC Ago quo huco l00 unos ostubu: VLCL1AClCN Ago quo huco l00 no ostubu: ASLRA, lRlCCRlllCC, lLLN1L. Ago quo lutu: CLARlDAD DL ACLA Ln sgno do vdu: lLCLS, VLCL1AClCN. Ln ovon y un uduto: LLCALll1CS Ln oor dloronto u do cusu o oscuou: CLCR A ASLRA L rccur:o dc agua c:|a con|amnado S, un poco Ha, anmac: S, pocos, ugurtos, supos, puuros, otc Ha, vcgc|acon S, ubundunto. Ha, dc:ccho: humano: S como botous, bosus, trupos, otc. l04 Vuo luntustco por Montovdoo Trabao rca2ado por aumno: dc a c:cuca 11 dc San|ago Va2quc2 Obra tcatraI ^tas Fudcrusas" Nia: Abuou, cuundo pusubus por o urroyo luntunoso ostu- bu contumnudo como uhoru: AbucIa: No ostubu contumnudo. Hubun pocos y no hubun cusus quo trubun rosduos. 1o huboru gustudo conocoro como oru untos: Nia: S, s mo huboru oncuntudo porquo dobo hubor sdo muy ndo. AbucIa: Subus quo ostubu ono do puntus y unmuos, otc: Con tu ubuoo bumos u pusour. lusoubumos on boto y hustu nos bunubumos. Nia: Vsto quo ostu ono do botous, bosos y utus: AbucIa: Ahoru u udo do urroyo huy lubrcus quo o contum- nun. Nia: Abuou, untos hubun cunos do sunoumonto quo bun hucu luntu Currotus: AbucIa: Mru, no hubun cunos do sunoumonto como huy uho- ru. Lstubu todo mpo. Nia: lor qu ostubu tun mpo: AbucIa: Lstubu tun mpo porquo no hubu cunos do sunou- l05 Agondu Ambontu do us nnus y os nnos monto, rosduos sodos, ndustrus, usontumontos y no oxs- tun tuntos pustcos. Los onvusos quo hubu untos orun do v- dro. u to puroco s vumos u pusour u urroyo: Nia: No ubuou, no podomos r porquo ostu muy contum- nudo. AbucIa: u ustmu quo ostu tun contumnudo porquo oru tun ndo... Nia: Ls unu ustmu quo u gonto tro tuntu busuru on o urro- yo. Mo huboru gustudo pusour on . Nuta: lnvcstiga qu cs cI sancamicntu. llN Ana, Lana , Vc|ora, nna: c:coarc: dc a L:cuca 124, dc ^ca Obscrvacin dcI ambicntc Sondos dlorontos do unmuos: sunidus dc gurrin, rana y griIIu. Ago do un unmu no dosoudo dotrus do t: una pIuma. Ln ovon y un uduto do u msmu ospoco: Ius patus. Ln sgno do vdu on o uguu: un rcnacuaju. Ago quo huco l00 unos ostubu uqu: cI pastu y Ia ticrra. l06 Vuo luntustco por Montovdoo Ln coor nurunu: arciIIa. Ln oor dloronto: cucaIiptu. Lnu horbu modcnu: marccIa y carqucja Huy busuru on un umbonto nuturu: S purquc Ias fbricas cuntaminan un ambicntc naturaI pur causa dc Ius rus. Tic- ncn una cuncxin cun cI ambicntc naturaI. Lo: nno: dc |o. ano A dc a c:cuca 124 rca2aron c:|c |ra- bao ||uado: Antcs y dcspus Fcdritu: uo ndu quo ostu o uguu. Susana: S! Lstu dvnu. Fcdritu: u bon cududo ostu osto urroyo. VaIcntina: losqu un poz, lodrto. Fcdritu: Ls onormo. lusu u tomporudu. lodrto vuu u oxtoror. Luogo do unos unos rogroso u Montovdoo. Dospus do pusur unus somunus so ontoro quo tonu unu notu do 9 unos. Ln o prmoro quo ponso u ontorurso luo nvturu u conocor o urroyo Mguooto dondo so bunubu huco unos unos utrus. A ogur u urroyo so oncontro... Con lubrcus quo trubun dosochos toxcos dontro do urroyo y udomus so oncontro con usontumontos. L ubuoo so sorprondo u vor tuntu contumnucon on o urroyo. Dospus quo o ubuoo o conto us cosus buonus quo hubu vvdo on o urroyo, u notu proguntu: l07 Agondu Ambontu do us nnus y os nnos -Como hucus puru bunurto ucu: -Lo quo pusu quo untos o urroyo ostubu on condconos puru bunurso. Ahoru u gonto optu por u soucon mus luc y por osu cuusu oncontrumos os urroyos contumnudos. Ln osto cuso o urroyo Mguooto. Vacra Vadc2, forca Cor|a22o, Cama ^o:con, Lnda Cvcdodc a L:cuca 124 rca2aron c:|c |rabao Currcspundcncias Lno con unu nou us puubrus do u zquordu con su corroctu dolncon u u dorochu. Arcas Do orgunsmos y hubtut so hun roducdo do tu modo quo su rocuporucon os poco probubo s no so udoptun moddus do rohubtucon Divcrsidad biuIgica u biudivcrsidad Humoduos do Suntu Lucu y monto do Mou Dcgradadus Ls u vurodud do vdu on todus sus lormus, nvoos y combnuconos. Ls unu oxproson do u vurodud do u nuturuozu. Ls cus un snonmo do vdu sobro u torru. l08 Vuo luntustco por Montovdoo Arca NaturaI Suporlco do torru o mur consugrudu u u protoccon por su uso cuturu. Roulrmu nuostru dontdud nuconu. lor su vuor contlco, musoos vvos con coocconos do ospocos, unmuos y vogotuos. Son uborutoros u uro bro dondo so obsorvu u nuturuozu on uccon. lor su vuor oducutvo puru nnos, ovonos y udutos. lor su vuor oconomco, coocconos do ospocos uprovochundoos oconomcumonto. lor su vuor rocroutvo son luontos do suud puru o humuno. lor oducucon moru. Arca kuraI dc Muntcvidcu Ls unu suporlco no modlcudu o poco modlcudu por o hombro muntonondo su potoncu on o lsco, boogco y on o lunconu, dondo rgon us oyos do u nuturuozu. Arca NaturaI prutcgida Ls o60% do urou totu do Montovdoo l09 Agondu Ambontu do us nnus y os nnos Lo: nno: dc |o. A , |o. dc a c:cuca 114 dc |arquc can ccn cn vo2 a|a para |oda a ca:c o: da|o: quc rccabaron cn a nvc:|gacon, a cua |uvo como gua una fcha dc ob:crva- con cu,o: pun|o: :on cdo: por uno dc o: nno: , o|ro c con|c:|a con o: da|o:: kcsiduus sIidus Ubicacin dcI Iugar Lstuvmos on u oru do Mguooto, on u osqunu do uno y Sulrutogu. Dcscribc Ia furma, dctcrmina Ius Imitcs y cI tamau Lu lormu do busuru os roctunguur y sus moddus son 9.70 motros do urgo y 2.97 motros do uncho. Qu animaIcs u pcrsunas sc accrcan u pasan pur cI Iugar! Huy porros, rutus, y huy on u osqunu unu Lscuou y un Lcoo, unu lgosu y un tuor mocunco. Qu uIurcs rarus hay cn cI Iugar! Cor u quomudo, u busuru y u podrdo. Qu tipu dc cIcmcntus hay cn cI Iugar! CumpraIus cun su furma uriginaI. Huy bosus muy rotus, cuscotos, cuscurus, conzus y vdros. Qu cIcmcntus dc Ius quc ubscrvas sc pudran cvitar! Lscombros, rosduos orguncos, vdros y tu. otc.. tr:a:. ll0 Vuo luntustco por Montovdoo Cumcntarius: -Haba ra|a: , dc c:a: mo:ca: fca:. -La gcn|c |ra ba:ura porquc c: un ugar dondc ca: nadc pa:a por ah , c: mcdo ccrrado. -L arro,o :c podra mpar : :c pu:cran rcdc: para a|rapar a: co:a:, rcdc: cada do:ccn|o: o ccn mc|ro: quc van a|ra- pando a ba:ura. -^o: con|aron quc por c arro,o pa:an caonc: dc mucr- |o:.... quc a:co... -Io quc pa:a por c ccmcn|cro. -n :cnor no: do quc a a ba:ura c fa|a ago como una prcd:po:con... to oducudor proguntu unto u ulrmu- con dudosu: qu os unu prodsposcon:... ^o :c.. no: do c. trsus. -|ara mpar c agua dc arro,o :c pucdcn mc|cr maquna: adcn|ro. -Como os oso: -Caro con una paa , c:o. -S mpan, una pcr:ona vc a agucn |rar a ba:ura, :cra bucno quc c dga quc no |rc porquc a: no :guc con|am- nando c:c ugar , a: |oda: a: pcr:ona: c van dccndo quc no o haga -S mpan |cncn quc poncr a agucn para con|roar : :guc mpo como o haban dcado o :... lll Agondu Ambontu do us nnus y os nnos -L:|a bcn quc :c quccn o: vccno: porquc o: o|ro: no |c- ncn por quc andar |rando ba:ura.. no o: pcrudca a co:, pcro capa2 quc a o: vccno: :.. -A co: o: va a pcrudcar tucotu otro nno -Caro, pcro quc :abc:, capa2 quc vcnc dc o|ra par|c ,... -Capa2 quc, no c: mpor|a porquc nnguno dc :u fama vvc ah, vvcn cn o|ro ugar, cn|oncc: no c: mpor|a. -Capa2 quc ha, gcn|c quc como no qucrc |cncr a ba:ura a frcn|c dc a ca:a o c:|ar guardandoa ha:|a quc pa:c c rccocc|or, a |ra cn o|ro ado. -Lo: vccno: dccan quc no porquc co: no |cnc por quc andar mpando o quc |ran o: dcma:. -L rccocc|or dcbcra pa:ar |odo: o: da:, dc manana , dc |ardc... , c barrcndcro.. -uc pa:c |odo: o: da: por |odo: ado: a: a gcn|c dca a ba:ura cn a pucr|a dc a ca:a , ... -|cro c:o o |cndran quc habcr hccho dc un prncpo porquc ahora c:|a a ba:ura ah , no a van a pa:ar a bu:car. -|odran poncr voquc|c:.. -S, pcro por dondc vvc m madrc ha, voquc|c:, pcro gua no a: u|2an, |ran afucra , c:|a cno.., a: ra|a:. -Tambcn haba un car|c quc dcca quc :c rccba c c:com- bro , c:|aba |odo c c:combro |rado a ado dc car|c. -Haba un car|c quc dcca no |rar ba:ura por una mu|a dc dc2 R. ll2 Vuo luntustco por Montovdoo -|cro o: car|cc: no :rvcn dc nada porquc |cndra quc habcr agucn mrando -Son para amcna2ar a a gcn|c quc no |rcn ba:ura -|cro a car|c n boa c dan. -S c: vcrdad.. -ohhh. d:|c boa..... -uc paabra.. trsus -Tcncn quc poncr agucn quc cudc para quc a gcn|c no |rc ba:ura. -uc rc:pc|cn o: car|cc: Los puroco quo s u lntondoncu mpu mus sogudo o busu- ru, so souconu o probomu: tproguntu o oducudor -S -^o -Van a :cgur |rando , |rando -Van a :cgur |rando , mucho ma:. -Van a :abcr quc a van a bu:car ah. ll3 Agondu Ambontu do us nnus y os nnos -L: o m:mo quc a nada... -S pcro |ampoco c: a:. -Ln|oncc: quc pa:c a n|cndcnca por c:a cuadra, pucr|a por pucr|a , quc dga a vcr dc dondc c: a gcn|c quc |ra , quc c: dga quc a n|cndcnca c:|a haccndo un |rabao para quc co: no o c:|cn dc:pcrdcando. -C quc c:a pcr:ona m:mo... quc c:|c una pcr:ona ah, , a pcr:ona quc |ra, |a, quc |rc, pcro quc a dcn|fquc , quc c pongan mu|a: a c:a pcr:ona porquc a vccc: van , |ra o|ra pcr:ona ,.. -uc a n|cndcnca :c haga vaorar c |rabao quc c:|a ha- ccndo, porquc no va a mpar , quc |rcn dc vuc|a... -Ln c ^gucc|c :c pucdc c:pcrar cuaqucr co:a. trsus. pucdc habcr cuaqucr porqucra. trsus. pucdc habcr uno mucr|o ah abao... -S : ha, un dc:huc:adcro dc au|o:, ha, un ccmcn|cro, ha, ha:|a au|o: |rado:. lor qu so domoruron unto u urroyo cuundo os pod quo vovorun, y so quoduron dobuo do urbo: -|orquc c:|abamo: dcbao dc a :ombr|a , c:|aba ndo. -Lndo pcro fco. -Caro pcro an|c: haba pa|o:. -S avaban a ropa -na pco|a haba cn c agua. -An|c: :c banaban. Y como buubun: -Tc |ra: dc cabc2a -Haba c:cacr|a:. lroguntu o oducudor dondo luo quo hcmos u nvostgu- con: ll4 Vuo luntustco por Montovdoo -nda ^ucr|a , Tcmbc|a. -Ha, un ba:ura. -^o, varo: ba:urac:. Cuunto mdo oso busuru: tproguntu o oducudor. -uncc , cua|ro con ochcn|a. -Haba pcrro: mucr|o:. -^o: dcron quc cran o: dc o: carr|o: o: quc |raban a ba:ura Los cuslcudoros tucotu o doconto -^o, aguno: dcron quc cran o: vccno:, quc o: ca:fca- dorc: :acaban o quc c: :crva, :c o cvaban , o o|ro o dcaban |rado. -na :cnora no: do quc c ba:ura o mpaban , |raban ba:ura dc:puc:. -Yo c prcgun|c a un muchacho , mc do quc c:|aban un|a- do frma: para :acar c ba:ura... para quc a n|cndcnca mpc. -Scra bucno quc a n|cndcnca mpc , para quc no :gan |rando ba:ura, haccr una pac|a. -na pcr:ona mpa c ba:ura, pcro a par|c quc c moc:|a- ba, quc qucdaba frcn|c a a ca:a: dc ca , frcn|c a una ca:a abandonada. ll5 Agondu Ambontu do us nnus y os nnos -La gcn|c aprovcchaba quc c:|aba un gapon abandonado , |raba ba:ura. -Ln mucho: ugarc: abandonado: :c c:|an haccndo pac|a:. como c: una pac|a a gcn|c ,a no |ra ba:ura. qucn va a |rar -Y : ucgan a fu|bo , :c cac una pco|a a agua, quc pa:a -S, ha, una canch|a dc fu|bo ah , no pa:a nada. -S haccn una pac|a |crmna c ba:ura, como hccron a ado dc |abado, a ado dc ^gucc|c. ll6 Vuo luntustco por Montovdoo -Ic a chara con un vccno, o quc ,o cn|cnd fuc quc do a cn|cndcr quc : uno |ra una bo|c|a, por una bo|c|a quc ha,a no c va a haccr nada porquc ,a ha, ba:ura , dc:puc: a vcncn a cvan|ar , :c cvan |odo un|o... pcro cada vc2 va a habcr ma: ba:ura. -S :o: con:ccn|c ,a no va: a |rar. -S dccn: ,o |ro una bo|ca, caro :c :abc c: una :oa, pcro : |odo c barro |ra una bo|ca :c hacc una mon|ana -|ara c:o c:|a c comc bo|ca. -Yo pa:c por una ca:a quc haban :acado a ba:ura dc nochc , cra dc manana , no :c haban cvado a ba:ura. -La ba:ura :c |cnc quc :acar a a hora quc pa:a c ba:urcro. -Yo a vccc: a :aco a a: ocho , a a: nucvc pa:a c ba:urcro. -La: bo|ca: :c un|an cn una bo:a grandc , dc:puc: :c c- van. -|cro para a gcn|c c:o c: mucha moc:|a.a gcn|c dc ahora no c: mu, ccoog:|a, cn|oncc: c: mucha moc:|a. -A vccc: a gcn|c no |cnc |cmpo dc cvara a un comc bo|c- a: -Ln o|ono ha, gcn|c quc qucma a: hoa: , con|amna cn vc2 dc cn|crrara: cn a |crra para haccr abono. ll7 Agondu Ambontu do us nnus y os nnos Atmsfcra -|ara no con|amnar ma: ha, quc u:ar a: nucva: na|a:.. trsus, quso docr nultus. -|cro gua argan humo o: au|o:. -Sc podran haccr au|o: :oarc: -S pcro ga:|a: pa|a -^o, o camba: -C o: mccanco: |c o camban. -^o |aar n qucmar o: arboc:, porquc :on un pumon, c: |po un pumon; argan oxgcno. -Ha, un pumon cn |oda una par|c dc ra:.... cn c Ama2o- na:.. c pumon dc mundo. -|or quc no c: compran au|o: a o: chno: , :c fan como o: haccn para haccro: gua. Los chnos tumbn utzun potrooo tucotu u muostru.osto probomu os mundu, no soo do nuostro pus. -An|c: :c andaba a cabao , no con|amnaban. -S , andaban cn |rcn a vapor -|or quc no haccn ma: au|o: a ba|cra como c:o: chqu|o: quc u:a a poca -S, |cncn ba|cra: rccargabc: como o: ccuarc:. Muostru ntroduco o tomu: Cuonton o quo doscubrmos uyor.. quo yu dosdo u pocu do os muyus so ostubu contumnudo o umbonto. ll8 Vuo luntustco por Montovdoo -|ara podcr pan|ar, co: u:aban un ::|cma quc :c amaba ::|cma dc |crra2a quc |aaban un bo:quc , o: qucmaban. -S |aaban 4 o hcc|arca:. -ucmaban |odo c bo:quc para podcr pan|car. L oducudor ntroduco nuovumonto on o tomu do os ugontos do contumnucon umbontu. luntou u posbdud do buscur utornutvus puru undur monos on uuto. lor quo no undumos mus on bccotu. -S va a :cr o m:mo, c: o m:mo quc andar cn au|o pcro no con|amna, no c: o m:mo... pcro no con|amna. -Iondc a dca: a bccc|a Vcnc uno , |c a roba. -Y c ponc: una |rampa. Muostru: Como souconurun o probomu undur on bccotu con o trunsto: -|oncndo :cmaforo:. -L: ma: fac quc uno: pa:an por aca , o|ro: pa:an por aa. -|oncndo ccbra:. -Con una nca -uc un da andcn au|o: , o|ro da andcn :oamcn|c bccc- |a: , carrc|a:. |or ccmpo unc:, mcrcoc:, vcrnc: , domn- go, andan cn bc , o: rc:|an|c: andan cn au|o, a: :c con|a- mnara, pcro no :c con|amnara |an|o. -C|ra :oucon, andar camnando.. -C cn ccfan|c como cn Afrca. -A cabao. ll9 Agondu Ambontu do us nnus y os nnos Lu muostru propono hucor sondus uncumonto puru bccotus. -uc hccran una par|c quc pa:aran au|o: , una par|c quc pa:aran bccc|a: So ntroduoron us posbdudos do undur on skuto y on put- nos por purto do oducudor y u muostru. -S , cn monopa|n |ambcn. -C : no quc hccran cac para au|o:, o|ra para bccc|a:, o|ra para monopa|n. -S, pcro ah no |cncn ugar o: au|o:. -Haccr dfcrcn|c: cac: quc |c cvcn a |a ado: una para :|a|c, o|ra para bccc|a, o|ra para au|o. -uc va,an cn omnbu:. -^o, porquc con|amnan. l20 Vuo luntustco por Montovdoo -S, pcro o: omnbu: cn vc2 dc o: au|o:, r cn omnbu: a |odo: ado:. Ln vc2 dc u:ar |an|o: au|o: u:ar uno :oo. Lu muostru ntroduco u posbdud do usur onorgu oocu. -d. dcc quc amaccna c vcn|o... -S, pcro cuan|o |cnc: quc pc:ar para nadar con c:o 10 gramo: Y cuando o c:|acona: |c o cva c vcn|o. L oducudor soctu dous puru contumnur monos o umbonto. -:ar mcno: acro:oc: para rompcr mcno: a capa dc o2ono -|oncr mcn:ac: cn o: arboc: quc no con|amncn a cudad -Ln a: coumna: |ambcn. Muostru: on o urbo dopondo como o vus u ponor -Con cn|a -Ln o: parabr:a: c: mcor. -uc u:cn mcno: au|o: porquc cada vc2 c:|a haccndo ma: mpac|o nvcrnadcro , o: hco: dc a |crra :c pucdcn dcrrc- |r , cau:ar mucha: dc:graca: -Y so podrun usur monos uutos: -Y podramo: r cn bccc|a , a pc. -Y s tons quo r oos: -|odra u:ar un au|o oxgcnado, dc c:o:. -Lcc|rco -Sao c:o dc a naf|a Lsu nultu contumnu o no contumnu: -^o -Con|amna a quc |cnc pomo. Con|amna a cfcc|o nvcrna- dcro , a o: :crc: vvo:, por c pomo. l2l Agondu Ambontu do us nnus y os nnos -Tra|ar dc comprar acro:oc: o: quc no dc:|ru,cn a capa dc o2ono. -Ha, gcn|c quc dcc quc a: mo|o: con|amnan mcno:, pcro gua con|amnan. -Como c fucgo, no qucmar a ba:ura. -Ha, gcn|c quc cuando cor|a c pa:|o no |cnc bo:a para |raro , o qucma. -Con|amna c dobc, porquc dca a mugrc dc o qucmado , c humo quc :c va para arrba. -L humo dc a: fabrca: |ambcn con|amna. -A,cr cn c nforma|vo mo:|raron quc haba una fabrca ccr- ca dc un pucbo chco , c:|aban |odo: cnfcrmo: porquc :c cnfcrmaban con c humo quc :acaba a fabrca. -Tambcn v:|c quc a: fabrca: cn a: chmcnca: :acan humo. Sc pucdc comprar una co:a quc o f|ra c humo, c: |po una rcd quc hacc quc a: mugrc: qucdc abao quc no va,an para arrba. uc u:cn f|ro aunquc cuc:|c mucho. Los uutos u gus contumnun mus o contumnun monos: -Con|amnan mcno: pcro con|amnan. -Scmprc ha, au|o: quc con|amnan, pcro cada vc2 :c va a nvcn|ar un au|o quc con|amnc mcno:. No podrumos usur uutos u butoru: -S, pcro nccc:|a: comprar o: au|o:. -S, pcro u:a: ma: corrcn|c. -Ha, au|o: a ba|cra -Y habar con a gcn|c quc o: vcndc quc o: vcnda ma: bara|o. -Cuando |ran:por|an co:a: dcn|ro dc pa: |ambcn n|cn|ar |ran:por|ara: cn |rcn, porquc ha, compana: dc camon quc l22 Vuo luntustco por Montovdoo :rvcn ma:, pcro con|amnan ma:. S |ran:por|an a: co:a: cn |rcn |a vc2 con|amnan mcno:. -S, pcro qucma: carbon , con|amna ma:. -Ln A^CA| c:|an con|amnando ma: Lducudor: u dou os buscur cosus quo no contumnon, no so- umonto on o trunsporto do pusuoros. -S. -Ha, mucha: co:a: quc con|amnan. -Como c oor dc a ba:ura, c ba:urcro arga oor. -La caca dc o: pcrro:. -Como habamo: dcho ho,, podcr u:ar mcno: au|o: podra- mo: u:ar, pcro ha, gcn|c quc :c rchu:a a u:ar bccc|a , u:a c au|o gua. -C|ra co:a c: ccrrar aguna: fabrca: quc :on con rc:duo: |oxco: porquc cada vc2 quc o: |ran a a: agua:, cuando c agua :c va haccndo qudo ga:co:o, hacc quc hagan a: u- va: acda:. Tambcn porquc van a cn|crrar o: rc:duo: |ox- co: a o|ro: pa:c: , c:o |ambcn con|amna. -L agua :uca |ambcn con|amna. -A vccc: a gcn|c :aca a ba:ura afucra , pa:an nno: dc c:o: quc |c pdcn ago, quc |c pdcn un pc:o por cvar|c , a gcn|c gua :c a: da , : qucrcn quc c dcn un pc:o gua, pcro quc cvcn a ba:ura a o|ro ado porquc o: nno: a dcan ah noma: , con|amnan ma: c barro. -L: como cvar a ba:ura afucra quc |c a rompc un pcrro. -La gcn|c cn m barro a :aca an|c: a ba:ura. -Yo a :aco dc nochc. l23 Agondu Ambontu do us nnus y os nnos Lducudor: qu so os ocurro puru ovtur u contumnucon quo ocusonun os uutos: -Andar cn bccc|a -S, pcro |c pucdcn a|ropcar. -L o|ro da, por a c:quna dc m ca:a, pa:o uno cn bccc|a , cra dc nochc , como no |cna oo dc ga|o ca: o p:a c omn- bu:. Lducudor: So puodo hucor ugo puru quo no so u tun pogroso undur on bccotu: -Andar :uavc. -Cudarno: cuando va: cn baada, r frcnando. -Rc:pc|ar a: :cnac: dc |ran:|o... , o: :cmaforo:, porquc a vccc: cn Agracada c: compcado porquc dcc cruco.no cruco..., cru2an gua. -Ha, nno:,. como do Romna.quc cuando van a c:pcrar c omnbu: dcc no cruco , cru2an gua , c:|an arrc:gando :u vda. L: prcfcrbc pcrdcr c omnbu: , c:|ar vvo. -|ara no r por a cac podcmo: r por a vcrcda, c: mcno: pcgro:o. -|cro |c podc: dar con|ra un arbo..rsus...) -Tambcn podcmo: r ccrca dc o: cordonc:, porquc cuan|o ma: ccrca dc mcdo dc a cac ma: pcgro va: a |cncr. -La: mo|o: con|amnan mcno: quc o: au|o:, pcro : |cnc: una mo|o podc: poncrc un carr|o cn c co:|ado para cvar o|ra pcr:ona , cva: a ma: gcn|c... FlN l24 Vuo luntustco por Montovdoo l25 Agondu Ambontu do us nnus y os nnos AIgunas paIabras para cumprcndcr mcjur cstc viajc fantsticu pur Muntcvidcu Qu cs! Qu quicrc dccir! Qu significa! tus trminus quc a cuntinuacin hcmus scIccciunadus sun aqucIIus quc cun ms frccucncia tc cncucntras cn Ius Iibrus dc cstudiu. Muchas vcccs utiIizamus Ias mismas paIabras para dcfinir distintus cunccptus. Fur cjcmpIu: Sc dicc ^mcdiu ambicntc"! Abiticu sgnlcu quo curoco do vdu. Ln os ocosstomus so donomnu us u uquoos componontos quo no tonon vdu, por oompo, us sustuncus mnoruos. iticu os todo o vvonto. Lnu usocucon botcu compron- do us puntus y os unmuos prosontos on un urou dotormnu- du. So usu o trmno acrubiu cuundo so roloro u os orgunsmos quo roquoron oxgono moocuur on os procosos rospruto- ros. Anacrubiu os cuundo un orgunsmo puodo dosurrourso on uusoncu totu do oxgono. Agua. 1u yu subos! So trutu do un oomonto ndsponsubo puru u vdu. Ls un compuosto do dos purtos do hdrogono y l26 Vuo luntustco por Montovdoo unu do oxgono, quo so oncuontru on u torru on ostudo so- do, qudo y gusooso. L ambicntc os o conunto do oomontos y lonomonos como o cmu, o suoo y os dlorontos orgunsmos quo condconun u vdu, o crocmonto y u uctvdud do os orgunsmos vvos. Co! As como oros purto do u nuturuozu tumbn lormus purto do umbonto. Hubur do modo umbonto os rodundunto, poro ugunos contlcos usun o trmno mcdiu puru rolorrso u oomonto o sustruto dondo vvon os orgunsmos. L modo sompro os o ugur do us rouconos ontro os soros, rouconos do stuu- con y rouconos do uccon, do ocuzucon rospoctvu y do rocprocdud. Ln grupo do puntus os unu asuciacin, s sus cuructorstcus son bon dolndus, s vvon on un urou o modo, dondo us condconos umbontuos son gonorumonto unlormos. lor oompo, cuundo huy uguu sobro u suporlco do u torru todo o cus todo o uno, us usocuconos son hdrcus. Lus sustuncu quo so doscomponon o dosntogrun con rout- vu rupdoz on compuostos smpos por ugunu lormu do vdu como: buctorus, hongos, gusunos o nsoctos so dco quo son biudcgradabIcs. lor oompo: o pupo, u mudoru o u muto- ru orguncu. iusfcra os u purto do u torru on u quo hubtun soros vvos. 1umbn so upcu u u porcon do u torru y do u utmosloru dondo puodo oxstr vdu. l27 Agondu Ambontu do us nnus y os nnos Hidrusfcra os u onvoturu ucuosu do u torru consttudu por o vupor do uguu utmoslrcu y us uguus do mur, ros, ugos, hoo contnontu, uguus subtorrunous on ostudo sodo o - qudo. Ln u utmu dcudu so hu dsonudo unu motodoogu puru on- tondor u probomutcu umbontu con muyor prolunddud y curdud. Los lndicadurcs ccuIgicus so roloron u cortus os- pocos quo, dobdo u sus oxgoncus umbontuos bon doln- dus y u su prosoncu on dotormnudu urou o ugur, puodon to- murso como ndco o sonu do quo on ous oxston us cond- conos ocoogcus por ous roquordus. loro os ndcudoros no soo puodon sor boogcos, tumbn puodon sor socuos. l28 Vuo luntustco por Montovdoo iuccnusis. Ls un trmno compcudo poro on Montovdoo tonomos oompos concrotos. So trutu do conunto do soros vvos tunmuos y puntus quo ntoructuun on un urou dotor- mnudu tbotopo y on ostudo do oqubro. Ls snonmo do comundud. Ln os humoduos do ro Suntu Lucu tonomos un oompo concroto do boconoss. itupu os o ospuco cuructorzudo por un sustruto mutoru tsuoo, uguu, otc quo consttuyo o soporto lsco puru quo vvu unu boconoss. Fcusistcma. Sogurumonto os un concopto mus conocdo puru t. Comprondo o conunto do soros vvos quo vvon on un urou dotormnudu, os luctoros quo o cuructorzun y us rouconos quo so ostubocon ontro os soros vvos y ontro ostos y o modo lsco. L ocosstomu oquvuo u u boconoss mus o botopo, uogo ncuyo os soros vvos quo hubtun un urou o zonu do- tormnudu y su umbonto. Nuostrus prudorus y montos ndgo- nus son ocosstomus. iumas son us grundos comundudos botcus quo oxhbon usocuconos vogotuos y unmuos smuros. lor oompo: Lu sovu tropcu tluvorocdu por ubunduntos uvus y oovudus tomporuturus, dondo hustu cnco nvoos do vogotucon uchun por u uz sour y on cudu pso uborgu grun cuntdud do pun- tus y unmuos. Los dosortos, consttudos por poquonos montocos do vogotucon. Lus puntus, uduptudus u dosorto hun oxpormontudo cortus modlcuconos como o tonor unu po duru y un louo muy roducdo. Ln Montovdoo no to- nomos dosortos, poro on Lruguuy yu huy procosos do dosortlcucon. l29 Agondu Ambontu do us nnus y os nnos Lus compous rouconos do umontucon ontro orgunsmos os o quo so donomnu cadcna aIimcnticia, on otrus puubrus os o quo ndcu qun so como u qun. 1umbn so u conoco como cudonu do nutrcon o cudonu trolcu. Ln cuurto do oscuou yu ompozus u ostudur us cucncas hidrugrficas. So u dolno como o torrtoro quo ocupu o ro prncpu y sus uluontos, cuyo mto os dolndo por u topo- grulu tcuructorstcu do torrono u purtr do us dvsorus do uguus. Lus cuoncus hdrogrulcus tumbn ostun dolndus por u dvorsdud do componontos botcos y ubotcos quo ntoructuun ontro s. Lnu cuoncu os unu undud, por o tunto us uctvdudos humunus y socuos lormun purto do ou. lor oompo, u cuoncu do ro do u lutu ogu hustu o ostudo do Sun lubo on rus. l30 Vuo luntustco por Montovdoo L cicIu hidruIgicu comprondo us dstntus otupus o lusos por us quo pusu o uguu on o punotu. Lus prncpuos son: lroc- ptucon, oscurrmonto y ovuporucon. Lu puubru cuntaminacin so usu, umontubomonto, con mu- chu lrocuoncu. Ls o dotororo, contugo, dosoqubro y todu otru uccon quo ulocto nogutvumonto o oqubro nuturu o o ostudo do sundud do soros vvontos y no-vvontos. Hubumos ospoclcumonto do cuntaminacin ambicntaI cuundo ostun prosonto sustuncus nocvus y moostus on nuostros rocursos nuturuos como o uro, o uguu, o suoo, coocudus u por u uctvdud humunu on tu cudud y cuntdud quo puodon ntor- lorr u suud y o bonostur do us porsonus. Contumnucon y poucon son snonmos. L munxidu dc carbunu os un gus ncooro o nodoro, muy vononoso, quo so produco por combuston do os motoros y por tunto consttuyo un gruvo probomu do contumnucon do us cududos, dobdo u oxcoso do vohcuos. Montovdoo os u cuptu mus uustru do punotu. Lsto nos ub- cu on unu zonu googrulcu oxpuostu u uguoro do u cupu do uzunu. So trutu do un gus con mocuu trutomcu do oxgo- no. So lormu on poquonus cuntdudos durunto us tormontus octrcus. 1umbn so lormu nuturumonto on u purto supo- ror do u utmosloru t u unos 45 Km do u 1orru por u uccon do os ruyos souros utruvootus on o oxgono. L ozono os o dosnloctunto mus potonto quo so conoco. Lu dostruccon do ozono provocu: Cumbos on o cmu torrostro, dostruccon do cuus y mcroorgunsmos on unmuos y puntus, roduccon on u ol- l3l Agondu Ambontu do us nnus y os nnos concu do u purlcucon nuturu do uguu sobro u torru, ro- duccon on o producto do us cosochus y posbos cumbos gontcos on us puntus, uumonto do cuncor do po, probu- bos dunos u ADN cuusundo mutuconos y doloctos congn- tos, roduccon do u lotosntoss on o puncton, buso do u cu- donu umontcu on o mur ontro otros probomus. CuIifurmcs son buctorus muy comunos on o ntostno do os vortobrudos, ontro oos o hombro. Su prosoncu on us uguus, con ndcos utos so tomu como ndcudor do contumnucon. Lu muyoru do us puyus do Montovdoo son uptus puru buno dobdo u quo u prosoncu do colormos locuos os muy buu. Sancamicntu ambicntaI os unu soro do moddus oncumnu- dus u controur, roducr o omnur u contumnucon, con o ln do ogrur moor cudud do vdu puru os soros vvos y ospo- cumonto puru o hombro. Lu costu montovdounu, udomus do sor hormosu, uborgu unu vurodud mportuntsmu do pocos. L Ro do u lutu os truns- tudo por bancus dc pcccs quo rocorron o ro dosdo todos os puntos curdnuos. Los pocos roprosontun o 23% do us pro- tonus y o sustonto do contos do monos do porsonus. Lu- montubomonto, muchsmus ospocos do pocos ostun umonu- zudus por dstntus cuusus, on ospocu u poscu oxcosvu, u contumnucon, os proyoctos quo utorun us torrus humodus, os dquos y us roprosus. Lu modornzucon do us lotus posquorus hu mpcudo o oxtormno do buncos do pocos on muchus purtos do mundo. Los burcos do urrustro tARRASAN con u rquozu quo nos provoo o mur. Ln Montovdoo huy poscudoros urtosunuos quo vvon do ostos rocursos sn dopro- dur n contumnur. l32 Vuo luntustco por Montovdoo Lno do os probomus urbunos montovdounos os Ia basura. 1rudconumonto so dolno como o conunto do mutoruos, cuorpos u obotos, quo no tonon o hun porddo o vuor do cumbo, puru unu socodud, grupo socu o porsonu dudu. Sn omburgo, cuundo hubumos do dcscchu nos rolormos u todo mutoru, cuorpo u oboto -dogrudubo o no- consttudo on busuru u truvs do un ucto do vountud. lor oompo, un co- chon, unu su, o ropus quo pusun u sor dosochos por unu docson nuostru, lundudu on mutpos uspoctos tcuturuos, socuos, oducuconuos o oconomcos. Y os rcsiduus: Son l33 Agondu Ambontu do us nnus y os nnos todos os mutoruos, cuorpos u obotos -dogrudubo o no- cons- ttudos on busuru sn quo modo un ucto do vountud. lor oom- po, modcumontos voncdos y pus. A nvo do u ugrcuturu o u ndustru so trutu do os oomontos rosduuos quo doun umbus uctvdudos. kccicIajc os o procoso modunto o cuu so vuovon u utzur us mutorus do dosocho yu usudus, us cuuos son trunslormu- dus on nuovos productos. luru muchos nvostgudoros o unco roccuo vordudoro os o quo huco u nuturuozu yu quo trunslormu todo y no dosochu nudu. Hcrbicida os unu sustuncu qumcu quo mutu us puntus o nhbo o dosurroo do us horbus. Comorcumonto so os u- mu mutumuozus. Lumontubomonto muchos ugrcutoros do Montovdoo os utzun, poro tumbn huy ugrcutoros ocoogstus on nuostro dopurtumonto quo producon orguncumonto. Lu lntondoncu do Montovdoo dostno un os- puco on u loru do L lurquo Rodo puru quo AlCDL tAsocu- con do lroductoros Crguncos do Lruguuy puodu vondor sus productos. Lu IIuvia cida os o trmno quo so utzu puru doscrbr u uvu do contumnuntos ndustruos, prncpumonto doxdo do uzulro, oxdos do ntrogono o hdrocurbonos voutos quo, u roucconur con o uguu y o so, lormun ucdo sulurco y ntrco, suos do umono y otros ucdos mnoruos. Lu prncpu luonto do poucon ucdu son us contruos octrcus quo om- poun combustbos losos, y os procosos ndustruos quo quomun ostos combustbos, sondo os oscupos do os vohcu- os unu mportunto luonto do oxdos do ntrogono. l34 Vuo luntustco por Montovdoo Lu cncrga suIar os u luonto do onorgu trmcu provononto do so quo yu so usubu on u untguu Crocu. Lus cusus so construun con u curu hucu o so, con uborturus muy rostrn- gdus sobro u luchudu norto. Los portuos mrundo hucu o sur rocbun os ruyos obcuos do so durunto o nvorno, sus uo- ros suontos protogun u sus hubtuntos do oxcoso do onorgu sour cuundo o so so oncontrubu on o cont. Lu cuntdud do onorgu quo nos ogu unuumonto dosdo o so son qunco vo- cos suporor u consumo uctuu do onorgu on todo o punotu. Ln o quo so roloro u uso do torrtoro, convono sonuur quo con soo 300 m Km2 podrumos cubrr todo o consumo mundu do onorgu, uprovochundo os toudos do us vvon- dus, zonus dosrtcus o currotorus. L consumo do ospuco no ogu, on u muyoru do os cusos u 5% do quo utzun us contruos hdrooctrcus puru producr u msmu onorgu. Ctrus posbos upcuconos do u onorgu sour puodon sor u gono- rucon do uguu cuonto, u umontucon do socudorus do uso domstco, cocnus, hornos souros, cuoluccon y ooctrcdud sour con sstomus lotovotucos. L ompoo do u onorgu sour, on susttucon do os combustbos losos, tono grundos von- tuus umbontuos y oconomcus sobro us lormus convonco- nuos do produccon do onorgu. Agunus vontuus son: u ro- duccon do u contumnucon utmoslrcu, y u produccon do doxdo do curbono. Los uncos mpuctos nogutvos podrun sor: o ompoo do ugunus sustuncus on us contruos do torro y on u lubrcucon do cuus lotovotucus. Lu onorgu gonorudu por o vonto os u cncrga cIica. 1um- bn so hu utzudo durunto sgos puru hnchur us vous do os burcos y hucor grur us uspus do os monos quo oxtruun uguu o moun gruno, poro dosdo u dcudu do l940 so hu dosurroudo un tpo do mono do vonto ontorumonto no- l35 Agondu Ambontu do us nnus y os nnos vodoso, quo gonoru ooctrcdud. Lus vontuus ocoogcus do u onorgu oocu, como u do otrus luontos do onorgu ronovubo, tonon quo vor con u cus nuu contumnucon. Adomus posbtun o uhorro do combustbos losos tcomo o curbon o o potrooo. Lus uncus oboconos so roloron u rudo do us hcos grutorus y u olocto vsuu do onormos cuntdudos do turbnus on modo do cumpo. l36 Vuo luntustco por Montovdoo Lu dosupurcon do os suoos so umu crusin. Lnu do us cuusus os u uccon do vonto y u uvu. uo condconos nuturuos, u oroson os un procoso oxtromudumonto onto, poro como rosutudo do u dolorostucon, o oxcosvo upucontumon- to do os pustos y us pructcus ugrcous nudocuudus, os suo- os ostun dosupurocondo u un rtmo uurmunto. Nuostro pus tumbn sulro osto lonomono. Lu puubru FcuIuga tumbn os lumur puru t. Ls u Concu quo trutu us ucconos rocprocus ontro os orgunsmos vvos y sus umbontos. 1umbn so u conoco como o ostudo do os ocosstomus. 1odos os soros do u nuturuozu tonon rouco- nos ontro s, os unmuos no puodon vvr sn os vogotuos y stos nocostun do os cuorpos curontos do vdu, os docr, ostun tun ntmumonto undos quo puru ontondor como son os orgu- nsmos y como lunconun os nocosuro rouconuros o ostu- duros on su propo umbonto, por oompo, u ombrz do to- rru, do cuorpo uurgudo sogmontudo, loxbo, rospru u truvs do u po con o uuxo do u humodud umbontu, ontoncos, por u lormu do su cuorpo y su munoru do rosprur, buscu torro- nos humodos dondo porloru sus cuvornus, hucndoso us su modo ocoogco propco. L nucmonto do u Lcoogu como concu so dobo u zooogo uomun Lrnost Huocko, quon u lnuos do sgo XlX nco o ostudo do us rouconos ontro os soros vvos y su umbonto. Los ocoogstus tumbn hubumos do ccuIuga suciaI yu quo os dosoqubros cuusudos on o mundo nuturu tonon su or- gon on us nustcus do mundo socu. Sor ocoogstu mpcu compromotorso on souconur os probomus umbontuos dos- do u ruz. l37 Agondu Ambontu do us nnus y os nnos l38 Vuo luntustco por Montovdoo l39 Agondu Ambontu do us nnus y os nnos lndicc Dodcutoru.......................................................................................................................................... 5 Couutoros y couborudoros .................................................................................................. 7 lntroduccon do Sr. lntondonto do Montovdoo Arq. Muruno Arunu ................................................................................................................. l3 lntroduccon gonoru ............................................................................................................... l5 Lnus puubrus nocosurus ................................................................................................... 2l Montovdoo on otros tompos ........................................................................................ 23 Vuo luntustco por Montovdoo................................................................................. 3l lrusos cobros puru ponor on tus purodos ........................................................ 59 Contnuucon do Vuo luntustco... ........................................................................ 62 Copus, poomus, udvnunzus, trubuonguus y chstos puru ontrotonornos un poco..................................................................... 78 lonsumontos, roloxonos y crouconos do nuostros nnos y nnus ................................................................................................... 83 Hstorotu ............................................................................................................................................ 92 Lspucos vordos do Montovdoo................................................................................... 96 Rosduos sodos ...................................................................................................................... l09 Agunus puubrus puru comprondor moor osto Vuo luntustco por Montovdoo................................................................. l25 l43 Agondu Ambontu do us nnus y os nnos Esta edicin de 1000 ejemplares se termin de imprimir en Junio de 2004 en )46-5 /4.1+)5 5) _ Porongos 3035 Tel: 208 84 14 / Telfax: 208 48 88 Montevideo-Uruguay Edicin amparada en el Decreto 218/96 Comisin del Papel Depsito Legal N 333.026/2004