1.

POJAM I ISTORIJSKI RAZVOJ MEDJUNARODNE TRGOVINE

Meunarodna trgovina je stara koliko i drava kao institucija. Neki istraivai ak smatraju da se
razmjena proizvoda izmeu plemena moe smatrati kao poetak meunarodne razmjene.
Veina ekonomista koji se bave svijetskom ekonomskom istorijom smatra da se poetak
meunarodne trgovine mora vezati za nastanak drava odnosno zaprve razmjene roba, a kasnije
kupoprodaje izmeu prodavaca i kupaca iz razliitih zemalja.
a milenijume i vijekove pre nove ere ne postoje bilo kakvi podaci o ukupnom obimu
meunarodne trgovine ali je vrlo vjerovatno da je on bio simbolian i da se uglavnom odvijao
izmeu susjednih i eventualno nesusjednih ali ipak geogra!skih bliskih zemalja. "imski trgovci
su trgovali sa susjednim zemljama, ali i sa #ermanima. $ medju tada%njim mediteranskim
zemaljama obavljala se spoljna trgovina.
&ostoje pisani dokumetni iz kojih se vidi da su grke drave mijenjale maline i maslinovo ulje za
p%enicu iz 'gipta.
( prvih pet vijekova nove ere neunarodna trgovina je bila na vrlo niskom nivou %to je bila prije
svega posledica vrlo niskog nivoa svijetske privrede i njene vijekovne stagnacije. Niz drugih
!aktora je uticalo nepovoljno na rast meunarodne trgovine u prvoj polovini pro%log milenijuma a
meu njima se istiu) rizik koji je tada pratio meunarodnu trgovinu, nizak nivo razvijenosti
saobraajnica i saobraajnih sredstava, nerazvijenost novanog sistema, pravna pa i !izika
nesigurnost trgovaca i sl.
( ranom periodu srednjeg vijeka na podruju 'vrope dominantnu poziciju u meunarodnoj
trgovini imali su Venecija, *enova i +irenca. ,ve zemlje-gradovi ostvarivali su za ono vrijeme
vrlo visok nivo meunarodne razmjene koju su najveim dijelom obavaljale pomorskim putem
ali samo u okviru ,rijenta. ahvaljujui toj trgovini ovi gradovi su ostvarili impresivan razvoj i
kao posledica toga do%lo je do procvata, umjetnosti, kulture, nauke,odnosno nastupio je period
renesanse.
ahvaljujuci Marku &olu .koji je proveo u /ini od 0123-0140 godine5 odnosno njegovim
opisima ogromnog bogatstva u toj zemlji stvorila se pomama za trgovinom sa /inom, koja je u to
vrijeme bila najrazvijenija zemlja svijeta ali i sa drugim zemljama sa dalekog istoka pre svega sa
$ndijom jer se vjerovalo da se tom trgovinom moe ostvariti najvee bogatstvo.
6okom 7$V i poetkom 7V vijeka sve se vi%e a!irmi%u trgovaki putevi na relaciji 'vropa-8zija,
8zija-'gipat, i 'vropa-8!rika. /rajem 7V vijeka u ne%to veoj mjeri se razvija meunarodna
trgovina i izmeu zemalja koje se nalaze na razliitim kontinentima 'vropi, 8ziji, 8!rici.
9o kraja 7V vijeka meunarodna trgovina se sa velikim dijelom odvijala tradicionalnim
trgovinskim karavanima, odnosno trgovinskim putevima, a najpoznatiji su i%li preko centralne
8zije, "usije i nekih tada%njih evropskih zemalja.
( periodu do 03:: godine meu tada%njim dravama najvei dio meunarodne trgovine obavljala
je /ina, koja je bila najrazijvenija privreda sa znaajnom zanatskom i mani!akturnom
proizvodnjom, razvijenom trgovinom uop%te, razvijenim monetarnim i kreditinim sistemom i
imala je velike gradove dok je u to vrijeme zapadna 'vropa sem nekih italijanskih i !landrijskih
gradova bila zaostala agrarno podruje i kao takva imala je marginalni znaaj u meunarodnoj
trgovini.
naajan pozitivan preokret u razvoju meunarodne trgovine nastaje nakon otkria pomorskih
puteva za 8ziju i 8meriku do ega je do%lo krajem 7V vijeka.
0
2. DINAMIKA I STRUKTURA MEDJUNARODNE ROBNE RAZMENE
/rajem ratnih i u nekoliko godina po zavrsetku 9rugog svetskog rata desilo se nekoliko,
sa stanovista medjunarodne trgovine vaznih dogadjaja. ( ;reton Vudsu !ormiran je
medjunarodni monetarni !ond i medjunarodna banka za obnovu i razvoj. /rajem 04<2.
godine sklopljen je ,p%ti sporazum o carinama i trgovini.
( tim godinama preduzimaju se prvi koraci na medjunarodnom planu da se stvori
medjunarodna trgovinska organizacija koja bi radila na liberalizaciji i unapredjenju
medjunarodne trgovine.
Medjutim, u realizaciji te ideje bilo je mnogo otpora, pa se umesto nje 04<2. godine
zakljucuje ,psti sporazum o carinama i trgovini #866, koji je trebalo da vazi do
!ormiranja planirane Medjunarodne trgovinske organizacije. ( 04<=. godini sainjen je
nacrt statuta Medjunarodne trgovinske organizacije, ali su >89 i niz drugih zemalja
odbile da ga rati!ikuju, pa je ,p%ti sporazum o carinama i trgovini time dobio %ansu da
due ivi.
>a oivljavanjem privredne aktivnosti u nizu zemalja , pa time i svetske privrede u celini,
od 043:.godine svetska trgovina impresivno raste. "ast svetske trgovine bio je narocito
impresivan u periodu od 043:-042?godine. 9ve energetske krize 042?@2< i 0424@=:
godine ali i niz drugih !aktora, doprineli su usporavanju rasta svetske proizvodnje i
svetske trgovine.
/ao posledica znatno brzeg rasta izvoza od proizvodnje i svetskog drustvenog proizvoda
#9&, svetski izvozni koe!icijent .predstavlja kvantitativni odnos vrednosti robnog izvoza
i svetske proizvodnje5 se dinamicno povecao u citavom periodu druge polovine 77 veka.
$mpresivan rast svetskog izvoznog koe!icijenta nastao je kao rezultanta veoma izrazenog
ili blagog rasta izvoznih koe!icijenata u nizu zemalja. >amo je u relativno malom broju
zemalja i to uglavnom onih koje imaju marginalno ue%e u svetskom izvozu, u periodu
od 043: do 1:::. godine zabeleena stagnacija ili pad izvoznog koe!icieta.
Aasno je da su svetska privreda, svetska trgovina i njihov rast u sve vecoj medjuzavisnosti.
6o vazi za sve zemlje ciji su izvozni, uvozni i spoljnotrgovinski koe!icijenti vrlo viskoki
.Buksemburg, ;elgija, Colandija, "epublika /oreja, 6ajvan, >lovenija itd5.
Na osnovu toga mozemo zakljuciti da je !ascinantan rast svetske trgovine zabelezen u
periodu 043:-1:::. godine ostvaren zahvaljujuci i vrlo izrazenom porastu svetske
proizvodnje, ali da vazi i obrnuto) takvog rasta svetske proizvodnje ne bi bilo da nije
ostvaren tako impresivan rast svetske trgovine.
&osebno je bio impresivan rast u periodu 043:-042? godine kada je u razvijenim
zemljama i zemljama u razvoju i u zemljama sa centralno planskim privredama postignut
vrlo visok rast drustvenog proizvoda i dohotka po stanovniku.
1
3. DINAMIKA I STRUKTURA MEDJUNARODNE RAZMENE USLUGA
a razliku od statistike o medjunarodnoj trgovini robom, kompletna statistika o medjunarodnoj
razmeni usluga nije dostupna sve do pre tridesetak godina. 6o je pre svega posledica velikih
problema vezanih za odvajanje usluga od roba, ali i slabosti i nepotpunosti nacionalnih statistika
o uslugama. &ored toga, postoji i niz problema vezanih sa statistiku medjunarodne razmene
usluga. ( jednoj studiji (ND689-a u vezi ovog problema istice se)
1) &ostoji velika razlika u pouzdanosti podataka o medjunarodnoj razmeni pojedinih vrsta usluga
2) &risutna je nedovoljna dezagegiranost podataka o medjunarodnoj razmeni usluga po pojedinim
sekotorima
3) /ako se sve veci deo trgovine obavlja direktno, input usluga se u sve vecoj meri direktno
ukljucuje u vrednost izvoza robe, pa se tako vrednost izvezene robe povecava, a izvoz usluga ne
registruje, sto znaci da su ci!re o svetskom izvozu komercijalnih usluga potcenjene, a ci!re o
svetskom izvozu proizvoda precenjene.
4) "elativno mali broj zemalja raspolaze kvalitetnim vremenskim serijama o razmeni usluga sa
inostranstvom
5) Medjunarodni monetarni !ond ne raspolaze kompletnim matricama o spoljnotrgovinskim
tokovima usluga
> obzirom na sve navedeno, strucnjaci #866 a su pre petnaestak godina konstatovali da su ci!re
o svetskoj razmeni usluga potcenjene, pored navedenog i iz sledecih razloga)
1) Neke zemlje koje nisu clanice MM+, ne salju +ondu podatke o njihovoj razmeni sa
inostranstvom
2) &ojedine zemlje ne prikazuju podatke o medjunarodnoj razmeni nekih speci!icnih usluga
3) Neke zemlje daju samo saldo razmene usluga s inostranstvom
4) Medjunarodni monetarni !ond i svetska trgovinska organizacija registruju samo tzv
ne!aktorske usluge, odnosno ne ukljucuju usluge po osnovu kapitala i usluge radne snage
zaposlene u inostranstvu.
5) &latnobilansna statistika ne prikazuje izvoz usluga koje prate direktne strane investicije,
6) 9oznake radnika zaposlenih u inostranstvu se ne ukljucuju u medjunarodnu razmenu
7) Mnoge pro!esionalne usluge se velikim delom ukljucuju u vrednost izvoza roba.
Veoma izrazen rast svetskog izvoza komercijalnih usluga je posledica niza !aktora.
Mnogi od njih su potpuno isti kao i kod izvoza robe rast dohotka svetskog stanovnistva, veoma
izrazen rast direktnih investicija u sektoru usluga, liberalizacija medjunarodne trgovine uslugama,
razvoj tehnickog progresa, privatizacija i nastanak drzavnog monopola u spoljnoj trgovini u niEu
zemalja, uni!ikacija medjunarodnog trgovinskog prava, razvoj prava 'vropske unije u ovoj s!eri,
znacajan napredak u standarizaciji usluga, konvertibilnost sve veceg broja valuta, poboljsanje
politicke klime u svetu, sve veca upotreba engleskog jezika sirom sveta, , povecanje broja
zemalja itd.
$zuzetno vazan i verovatno jedan od najvaznijih !aktora koji doprinosi vrlo dinamicnom rastu
svetske trgovine komercijalnih usluga jeste dinamican rast njihovog ucesca u strukturi privrede u
celini, uprivredama pojedinih grupa zemalja, kao i u privredama ogromne vecine pojedinacnih
zemalja.
(cesce komercijalnih usluga u svetskom izvozu znatno je manje od njihovog ucesca u svetskom
domacem drustvenom proizvodu.
> obzirom da ne postoje indeksi cena svetskog izvoza i uvoza usluga nije moguce sagledati
realan rast svetske razmene usluga. 8ko pretpostavimo das u cene svetskog izvoza usluga imale
isti tempo kao cene svetskog izvoza robe, proizilazi zakljucak da je svetski izvoz usluga realno
vrlo dinamicno rastao.
?
4. MEDJUNARODNI TRANSFER TEHNOLOGIJE I TEHNOLOKI PLATNI BILANS
Meunarodna trgovina i razmjena znanja obavlja se na komercijalnoj i nekomercijalnoj osnovi.
6rans!er i razmjena tehnologije i drugih zemalja po pravilu se obavlja na komercijalnoj osnovi a
izuzetno preko besplatne tehnike pomoi ustupanja prava intelektualne svojine bez obaveze
plaanja i poklona opreme. /omercijalni trans!er tehnologije i drugih !ormi intelektualne svojine
i nekih posebnih znanja obavlja se preko raznih !ormi meu kojima se istiu)
1) 9irektne strane investicije,
2) /lasine kupoprodajne opreme ili vrijednih komponenti koje se ugrauju u domau opremu
ili neopredmeenog znanja pri emu nezavisni kupci i prodavci iz dvije zemlje zakljuuju ugovor
o kupoprodaji opreme, tehnologije ili nekog drugog znanja,
3) Vi%i oblici razmjene i saradnje domaih preduzea sa preduzeima iz inostranstva.
( svim oblicima meunarodne trgovine i razmjene kako opredmeene tako i neopredmeene
tehnologije i znanja uop%te dominira mali broj razvijenih zemalja. Meunarodna trgovina
opredmeenim znanjem obavlja se prije svega preko trans!era opreme, a dijelom i preko
komponenti i dijelova koji ugrauju u domau opremu ili industrijske proizvode %iroke potro%nje.
Meunarodna trgovina ma%inama i transportnom opremom biljei znatno dinaminiji rast nego
svijetska trgovina u cijelini. Niz proizvoda iz elektronske industrije koji se svrstavaju u proizvode
%iroke potro%nje su takoe istraivako intezivne prirode i meunarodna trgovina i ovim
proizvodima vrlo dinamino raste pa se i preko nje vr%i trans!er znanja.
&ored opredmeene tehnologije u drugoj polovini 77 vijeka ostvaren je vrlo dinamian
meunarodni trans!er intelektualne svojine odnosno neopredmeene tehnologie i raznih drugih
znanja. ( poslednjim decenijama 77 vijeka itav niz razvijenih i novoindustrijalizovanih
zemalja ostvarile su znaajan rast i prihoda i izdataka po osnovu meunarodnog trans!era
neopredmeene tehnologije i kod uvoza a posebno izvoza neopredmene tehnologije i znanja
uop%te dominira mala grupa razvijenih zemalja. emlje koje imaju najpovoljniji kvantitativni
odnos izmeu priliva sredstava po osnovu prodate neopredmene tehnologije inostranim
partnerima i bruto domaeg proizvoda su ;elgija, Fvajcarska, 8ustrija, 9anska, Norve%ka i
Njemaka.
T!"#$%$&'( )%*+#( ,(%*#- jedne zemlje predstavlja pregled svih primanja i izdataka odnosno
saldo izmeu prihoda jedne zemlje koju ona ostvaruje po osnovu prodaje neopredmeene
tehnologije i svih drugih znanja inostranstvu i godisnjih izdataka za sve vrste trans!era
neopredmeene tehnologoije iz inostranstva. 8ko jedna zemlja ima vee prihode od rashoda po
osnovu trans!era neopremeene tehnologije i drugih znanja njen tehnolo%ki platni bilans e biti
pozitivan i obrnuto. Vrlo mali broj zemalja ostvaruje pozitivan tehnolo%ki platni bilans. >89
imaju stalno vrlo visok pozitivan saldo tehnolo%kog platnog bilansa.
&osebno impresioniraju dostignua Aapana koji je od ogromnog de!icita tehnolo%kog bilansa
do%ao do njegovog uravnoteenja a po statistikama nekih meunarodnih kompetetnih institucija
on je u prvoj godini 77 vijeka ostvario ak i izvjestan su!icit. Najvei de!icit u tehnolo%kom
plantnom bilansu ima $rska u 0444.godini ak preko G.3 milijardi dolara %to je kao %to smo
napomenuli posledica trans!era tehnologije iz inostranih kompanija u !ilijale u toj zemlji.
ahvaljujui ogromnom su!icitu tehnolo%kog bilansa >89 razvijene zemlje kao cijelina ostvaruju
su!icit ovog bilansa koji je u 0444.godii iznosio =.3 milijardi dolara. emlje 'vropske unije kao
cijelina ostvaruju visok de!icit tehnolo%kog bilansa . u 0444.godini 01.< milijardi dolara a
pokrivenost prihoda rashodom iznosi samo <3,3H5. Najmanje razvijene zemlje su simboliki
uvoznici a jo% simboliniji izvoznici neopredmeenog znanja.
<
5. PRIMARNI PROIZVODI U SVETSKOJ TRGOVINI
9rastican pad ucesca primarnih proizvoda u svetskoj robnoj trgovini koji je ostvaren posle
9rugog svjetskog rata zasluzuje posebnu paznju i zahteva odgovor na pitanje kako se to moze
objasniti. ( drugoj polovini 77 veka doslo je do znacajnih promena u svetskoj privredi. (
periodu od 043:-1::: godine dva sektora primarne proizvodnje I poljoprivreda i rudarstvo imali
su znatno sporiji rast nego industrijska proizvodnja.
Na osnovu toga mogla bi se postaviti teza da je znatno sporiji rast primarne proizvodnje morao
imati za posledicu sporiji rast njihovog izvoza a samim tim i smanjenje njihovog ucesca u
svetskom robnom izvozu. Vrlo vazan !aktor koji je znacajno uticao na vrlo izraze pad ucesca
primarnih proizvoda u svetskom robnom izvozu .koji se iskazuje u tekucim cenama5, u celom
77 veku pa i u njegovoj drugoj polovini jeste drastican pad cena primarnih proizvoda i
istovremeni rast cena industrijskih proizvoda.
Na osnovu statistike londonskog casopisa 6he 'conomist realne cene primarnih proizvoda koji
imaju karakter industrijskih sirovina pale su u aprilu 0444.godine na najnizi istorijski nivo i bile
su za =:H nize nego dakle 0=<3. #odine. &rema analizama strucnjaka svetske banke realne cene
poljoprivrednih proizvoda na svetskom trzistu u 1:::. #odini takodje su bile na najnizem
istorijskom nivou.
( periodu 04G:-1::: godine nominalne cene neenergetskih sirovina su vise nego prepolovljene
dok su prosecne jedinicne vrednosti izvoza industrijskih proizvoda iz pet razvijenih zemalja koji
je realizovan na trzistu zemalja sa niskim ili srednjim dohodkom u isto vreme povecane gotovo
pet puta. Aedino je cena na!te u 1::: godini bila nominalno osetno visa nego 04G:. godine. Dena
te sirovine je u toj godini zahvaljujuci restrikciji proizvodnje u zemljama ,rganizacija izvoznica
na!te .,&'D5 i podrsci tim merama o strane nekih zemalja neclanica koje spadaju u velike
izvoznike .kao sto su Meksiko, "uska +edercija,Norveska i sl5-znatno poveca a u odnosu na
prethodnu godinu ali je ona 1::0.godine ponovo osetno smanjena.
8ko se indeksi cena primarnih proizvoda podele sa indeksima jedinicnih vrednosti izvoza
industrijskih proizvoda koji su plasirani na trzistu nerazvijenih i srednje razvijenih zemalja
proizilazi da su realne cene primarnih proizvoda drasticno manjene i da su odnosi razmene .terms
o! trade5 na svetskom trzistu izmedju primarnih proizvoda i industrijskih proizvoda bitno
pogorsani. &ostoje !aktori opsteg karaktera koji su u vecoj ili manjoj meri doprineli drasticnom
padu cena primarnih proizvoda ali su cene svakog proizvoda bile pod dejstvom nekih speci!icnih
!aktora.
>vetska poljoprivredna proizvodnja je dozivela procvat posle 9rugog svetskog rata pa se, s puno
prava moze govoriti o tzv.zelenoj revoluciji. ahvaljujuci zajednickoj protekcionistickoj agrarnoj
politici koju zapadna 'vropa !orsira od 0432.godine ona je od neto uvoznika postala neto
izvoznik a u njenim izvoznim cenama ucesce subvencija je vrlo visoko pa su cene zbog toga
osetno nize od onih koje bi se !ormirale da nije bilo tih subvencija.
/ao sto smo napomenuli tehnicki progres u medjunarodnom saobracaju i komunikacijama po
nizu osnova je doprineo snizenju cena poljoprivrednih proizvoda na svetskom trzistu. >ve veci i
sve brzi trgovacki brodovi sve veca primena kontenjerskog prevoza i znacajna modernizacija
luka doprinosili su visestrukom smanjenju tari!a u pomorskom prevozu.
3
6. TRANSNA.IONALIZA.IJA SVETSKE PRIVREDE
6ransnacionalne kompanije, transnacionalizacija svetske privrede, a posebno
transnacionalizacija svetske trgovine jeste najistaknutiji !enomen u svetskoj ekonomskoj
istoriji posle drugog svetskog rata. &rve transnacionalne kompanije bile su 'ngleksa
istocnoindijska kompanija, a posebno Colandska istocnoindijska kompanija.
&rve proizvodne transnacionalne kompanije poslate su ;ajer, Nobel, >inger, >iemens,
Noechst, 8!ga, Diba, Nestle, a taj status su stekle kada su podigle prve !ilijale
.ili podruznice5 u nekoj drugoj po pravilu evropskoj zemlji s obzirom da je tada evropsko
trziste bilo ubedljivo najvece.
$z s!ere unutrasnje trgovine prve transnacionalne kompanije postale su americki
JolKorth, koji je 04:4 godine otvorio prodajni objekat u Biverpulu i holandska !irma
D L 8 koja je 0400 godine otvorila svoj prodajni objekat u Nemackoj, a 041: godine i u
Velikoj ;ritaniji.
&roces transnacionalizacije svetske privrede i svetske trgovine dinamicno se odvijao od
sredine G: Itih godina 7$7 veka pa do pocetka &rvog svetskog rata. &osle drugog
svetskog rata dolazi do prvog buma broja transnacionalnih kompanija i broja njihovih
!ilijala i a!ilijacija u inostranstvu.
9o kraja 77 veka ostvaren zaista impresivan rast 6N/ i njihovih !ilijala u insotranstvu.
( tom period ostvaren je takodje i impresivan rast transnacionalnih kompanija a posebno
njihovih !ilijala u inostranstvu.
&ogotovo se impresivno povecao broj !ilijala koje su industrijska preduzeca osnovala ili
su nastala preuzimanjem preduzeca u stranim zemljama od strane transnacionalnih
kompanije. &ored proizvodnih vremenom se pojavljuje sve veci broj 6N/ iz s!ere usluga
posebno iz bankarstva, gradjevinarstva, saobracaja, turizma, telekomunikacija, revizije,
medija i niza drugih sektora. Najveci broj 6N/ potice iz razvijenih zemalja
<=240, iz zemalja u razvoju 0130=, iz zemalja u tranziciji nesto preko 1 hiljade.
(kupan stok direktnih stranih investicija se povecao sa 3G2 milijardi . u 04=1 godini 5 na
<234 milijardi dolara u 0444 godini.
(kupne prodaje svih !ilijala u inostranstvu povecane su sa 1<G1 milijarde . u 04=1 godini5
na 0?3G< milijarde dolara.
;ruto produkt svih !ilijala u inostranstvu u isto vreme povecao se sa 3G3 milijardi na ?:<3
milijardi dolara. (kupna vrednost osnovnih sredstava svih !ilijala 6N/ u inostranstvu
povecala se sa 0==G milijardi .04=1 godine5 na 02 G=: milijardi dolara.
G
7. FENOMEN INTRAINDUSTRIJSKE TRGOVINE
( drugoj polovini 77 veka u spoljnoj trgovini mnogih posebno razvijenih zemalja, sve se vi%e
ispoljava poseban !enomen tzv.intrasektorska trgovina. emlje su izvozile proizvode i usluge za
iju proizvodnju su imale apsolutne ili relativne prednosti ili su ostvarivale visoku konkurentnost
na svetskom tri%tu, a uvozile su one proizvode koje nisu mogle proizvoditi, ili su ih eventualno
mogle proizvoditi ali uz vrlo visoke tro%kove.
Aedan od !aktora koji je u maloj meri doprineo pojavi da jedna zemlja tokom iste godine izvozi i
uvozi homogene proizvode iste namene i u priblino istom obimu bili su transportni tra%kovi.
9rugi razlog pojave da jedna zemlja izvozi i uvozi u toku jedne godine proizvode istog sektora je
posledica klimatskog !aktora.
$ntrasektorska trgovina nije tako nova pojava, kako se ponekad misli. 9o njenog MbumaN i
ogromnog broja teorijskih i empirijskih radova koji su posveeni tom !enomenu dolazi od sredine
G:-ih godina 77 veka. ( prvim radovima iz te oblasti koji su se pojavili u razvijenim zemljama
kreiran je i pojam (#+/*0(#12-+/3 +/*1!. Najvei deo medjunarodne intrasektorske trgovine
sastoji se od intraindustrijskih proizvoda.
&ostojanjem ukupnih indeksa intrasektorske trgovine za pojedine zemlje omoguena su sledea
istraivanja) 1) kretanje njihovih veliina za jednu ili vi%e zemalja u nekom vremenskom periodu,
2) poredjenje njihovih nivoa i promena po zemljama,
3) utvrdjivanje ue%a intrasektorske trgovine u medjusobnoj trgovini dve zemlje ili grupa zemalj
( svim empirijskim istraivanjima ubedljivo je pokazano da raste ue%e intrasektorske trgovine
u spoljnjoj trgovini razvijenih zemalja i da je indeks intrasektorske razmene neuporedivo vi%i u
tim nego u nerazvijenim zemljama. ( razvijenim zemljama sve je intenzivnija internacionalizacij
trgovine na malo, %to takodje doprinosi rastu intrasektorske medjunarodne trgovine, s obzirom da
trgovina na malo tei da u svojim prodavnicama ima %to je mogue %iri asortiman proizvoda iste
namene a to ostvaruju njihovima uvozom i izvozom.
>tvaranje i razvoj integracionih grupacija pogotovu ako su medju lanicama pored carina, ukinute
i vancarinske barijere takodje doprinosi medjusobnoj razmeni proizvoda iste carinske
nomenklature. (vodjenje zajednike valute takodje doprinosi poveanju medjusobne razmene.
animljiva je !enomen istovremenog izvoza i uvoza poljoprivrednih proizvoda koji slue za
ishranu, koji se obavlja u Njemakoj, +rancuskoj, Colandiji i drugim zapadno evropskim
zemljama. ( svim ovim zemljama dinamino se %iri asortiman prehrambenih proizvoda, %to u
uslovima rasta i visokog nivoa dohotka po stanovniku i internacionalizacije trgovine na malo ima
za rezultat istovremeni rast izvoza i uvoza ovih proizvoda i slian nivo izvoza i uvoza primarnih
proizvoda iz sektora hrane.
>a rastom i dostizanjem visokog nivoa dohotka po stanovniku, raste intrasektorska razmena niza
usluga a posebno turistikih.
Na kraju trebalo bi istai jo% dva !aktora koji doprinose visokom nivou i rastu intrasektorske
trgovine u strukturi spoljne trgovine pojedinih zemalja)
&rvo visoko ue%e reeksporta u ukupnom izvozu i uvozu.
9rugo, zakljuivanje ogromnog i sve veeg broja ugovora izmedju !irmi iz razliitih zemalja koji
se svrstvaju u dugoronu proizvodnu kooperaciju, ima za rezultat poveanje medjusobnih
isporuka proizvoda koji se klasi!ikuju i isti sektor.
2
4. KOMPENZA.IONA VEZANA TRGOVINA
Najvei dio meunarodne trgovine se obavlja preko klasine kupoprodaje. Meutim, u itavoj
istoriji meunarodne trgovine bilo je, a i danas postoji niz oblika te trgovine u kojima prodavac
za isporuenu robu od inostranog kupca ne dobija ugovoreni iznos novca ve dijelom ili u cijelini
svoja potraivanja naplauje u jednoj ili vi%e vrsta roba ili u robama i uslugama.
Vezana robna trgovina je najstariji oblik trgovine i ona je bila iskljuivi oblik razmjene kada
novca uop%te nije bilo. natno poveanje broja tzv. socijalistikih zemalja koje nisu imale
nacionalne konvertibilne valute, kao i nedostatak konvertibilnih valuta u tim zemljama ali i u nizu
drugih zemalja stvorili su objektivne uslove za rast vezane trgovine %irom svijeta. Veina
kompetentnih meunarodnih institucija nije blagonaklono gledao na vezanu trgovinu pogotovo
na njen dinamian rast. #866, ,'D9, i MM+ su vi%e puta isticali brojne kritike na raun ove
trgovine. $ u nizu razvijenih zemalja preovladalo je mi%ljenje da su vezana trgovina ne moe
prepustiti slobodnoj inicijativi i spontanosti tri%ta.
bog toga drave zaduuju resorna ministarstva ili !ormiraju dravne institucije i agencije iji je
zadatak da analiziraju i pruaju savjete !irmama i prate realizaciju ove trgovine. +irme iz
razvijenih zemalja, kako iz s!ere proizvodnje, tako iz s!ere usluga koje obavljaju ogroman promet
sa inostranstvom sve vi%e su dolazile do saznanja da je za njih racionalno da !ormiraju svoje
!ilijale kojima e osnovni posao biti razmatranje mogunosti, predlaganje i realizacija vezane
trgovine za potrebe matinih !irmi. ;anke I iako vezanu trgovinu po pravilu ne prati gotovinska
isplata ili je samo djelimino prati uspije%no obavljanje ove trgovine podrazumijeva angaovanje
banaka, !inansijskih i osiguravajuih institucija. ato mnoge banke !ormiraju svoje slube za
vezanu trgovinu.
Vrste vezane trgovine u svjetskoj trgovini)Meunarodni barter je najstariji oblik razmjene i svodi
se na trampu jedne robe za drugu robu.
/ompenzacioni poslovi.puni5 podrazumijevaju naplatu izvezene robe ili usluga u cijelini
preuzimanjem neke druge robe ili usluga u zemlji u kojoj je ostvaren izvoz ili eventualno u nekoj
treoj zemlji.
/ontrakupovina podrazumijeva izvoz robe uz istovremeni prihvat obaveze izvoznika da od
uvoznika ili !irme koju uvoznik odredi kupi neku robu ili da organizuje ili obezbjedi neku
kupovinu u zemlji uvozniku od strane treeg lica. /upovina unaprijed ili avansna kompenzacija
podrazumijeva obavezu izvoznika da prije nego %to izveze svoju robu u neku zemlju u njoj kupi u
odreenoj vrijednosti robu ili usluge.
&ostoji nekoliko %ema vezane trgovine nove generacije kod kojih se izvoznik opreme sagla%ava
da umjesto novca naplatu vr%i robom koja se dobija kori%enjem te opreme, a meu njima se
istiu) baj bek isporuka robe.podrazumijeva da se izvoznik ma%ina, opreme... sagla%ava da se
isplata vr%i dijelimino ili u cijelini preko proizvodnje dobijene tim ma%inama, opremom,
tehnologijom5 , meunarodni lizing, poslovi dorade, a sline %eme su prisutne i kod &roduction
sharing-a. ;arter i tradicionalna vezana trgovina ima niz slabosti kao %to su)
1) poskupljenje transakcijaO
2) visoki rizikO
3) demotivisanost preduzea da se boe za vi%i kvalitet proizvoda i usluga i sl.
$ pored toga ova trgovina je kao %to se vidi jo% uvijek u velikoj mjeri prisutna u spoljnoj trgovini
niza zemalja.
=
5. MEDJUNARODNA TRGOVINA UZ ODLO6ENO PLA7ANJE
( uslovima kada su u medjunarodnoj trgovini dominirali primarni proizvodi,
medjunarodna kupoprodaja se po pravilu obavljala uz brzu isplatu. Medjunarodna
kupoprodaja ma%ina i transportne opreme bila je relativno skromna i obavljala se izmedju
razvijenih zemalja a takodje se se po pravilu obavljala uz promptnu isplatu. $nvensticioni
radovi u inostranstvu retko su bili prisutni, a i retki ininjering poslovu obavljani u
inostranstvu isplaivani su tokom ili neposredno po njihovom zavr%etku.
Nakon ,ktobarske revolucije u "usiji kada je bilo jasno da je izvoz postao rizican
tadasnja najmocnija industrijska sila i najveci svetski izvoznik masina i transportne
opreme- Velika ;ritanija je !ormirala drzavnu agenciju za osiguranje od izvoznih rizika
'Pport Dredits #uarantee 9epartment . 'D#9 5. ,va agencija je predstavljala posebno
odeljenje britanske vlade koje je bilo odgovorno Ministarstvu za spoljnu trgovinu i
industriju i danas je jedna od najpoznatijih institucija ove vrste.
6okom 1: Iih godina !ormirane su agencije za kreditiranje, odnosno osiguranje izvoza u
nizu razvijenih zemalja i to u ;elgiji, 9anskoj, Colandiji, +inskoj, Nemackoj, 8ustriji i
$taliji, +rancuskoj i >paniji, i Norveskog. >redinom 1: Iih godina proslog veka >>>" je
!ormirao banku za spoljnu trgovinu koja se kasnije bavila i kreditiranjem inostranih
kupaca za kupljenu robu u toj zemlji. Vec tokom velike ekonomske krize pa i nakon
njenog zavrsetka problem realizacije pogotovu skupocene opreme na svetskom trzistu
postao je vrlo ozbiljan.
&osle drugog svetskog rata po ugledu na americku 'Pim ;anku u sve vecem broju
razvijenih zemalja !ormiraju se slicne drzavne institucije za kreditiranje i osiguranje
izvoza. ( +rancuskoj se !ormira agencija Dompagnie +rancaise dQ8ssurance pour la
Dommerce 'Pterieur I D,+8D' u cilju pruzanje kratkorocnog srednjorocnog i
dugorocnog osiguranja u svoje ime i za racun !rancuske drzave a iste godine !ormirana je
+rancuska banka za spoljnu trgovinu) ;+D' koja je bila jedina drzavna !inansijska
institucija sa zadatkom da !inansira izvoz. >ve zemlje sa centralno planskim privredama
!ormirale su stranih kupaca.
&osle drugog svetskog rata pojavljuju se i neke zemlje u razvoju kao izvoznice masina i
transportnih sredstava kao sto su Augoslavija, "epublika /oreja, $ndija, ;razil, Cong
/ong, >ingapur, 8rgentina, itd, koje su takodje bile prinudjene da !ormiraju institucije za
kreditiranje izvoza.
Augoslavija kao tada ubedljivo najveci izvoznik kapitalnih dobara i izvodjac investicionih
radova u insotranstvu medju zemljama u razvoju osnovala je Augoslovensku banku za
spoljnu trgovinu. Na teritoriji 8!rike prva nacionalna institucija za kreditiranje i
osiguranje izvoznih kredita onsovana je u Auznoj 8!rici. $ndija osniva instituciju za
osiguranje izvoznih kredita. Maroko osniva banku za spoljnu trgovinu. 6okom G: Itih
godina 77 veka institucije za kreditiranje i osiguranje izvoza razvijeni su u $ndoneziji,
'giptu, 6unisu, i 6urskoj.
&ocetkom 7$7 veka u preko 0:: zemalja postojalo je oko 1:: specijalizovanih agencija
za kreditiranje izvoza a neke zemlje su imale programe !inansiranja i re!inansiranja
izvoznih kredita preko centralne banke.
4
0: