Вы находитесь на странице: 1из 112

KANAJUU JATS'OQNUTI

LAKA LHIMASIPIJNI


LEAMOS TEPEHUA
Tepehua de los municipios de Tlachichilco y
Zontecomatln, Veracruz





KANAJUU JATS'OQNUTI
LAKA LHIMASIPIJNI


LEAMOS TEPEHUA



Tepehua de Tlachichilco







Tercera edicin
(versin electrnica)





Publicado por el
Instituto Lingstico de Verano, A.C.
Apartado postal 22067
14000 Tlalpan, D.F., Mxico
Tel. 5573-2024
2011
Idioma: Tepehua del municipio de Tlachichilco, Veracruz y
del municipio de Zontecomatln, Veracruz.

Colaboradores: Rafael Angeles M.
Silvano Aquino R.
Jos Roldn D.
Anselmo Rivera G.
Silvano Rivera G.
Esteban Toms D.

Asesores: Efran Apolinar M.
Jeremias Martnez M.
Maximino Martnez R.
Toms Rivera M.

Asesores lingsticos: Juanita L. de Watters
James Watters F.



2011 por el Instituto Lingstico de Verano, A.C.
Derechos reservados conforme a la ley.
Esta obra puede reproducirse para fines no lucrativos.

http://www.sil.org/mexico/totonaca/tepehua-tlachichilco/L279-
LeerEscribir-tpt.htm


Primera edicin 1983 2C
Segunda edicin 2010 2C
Tercera edicin 2011 (versin electrnica)

Leamos Tepehua
Tepehua de Tlachichilco y espaol (tpt)
INTRODUCCIN

Este libro ha sido preparado para los hablantes del
tepehua de los municipios de Tlachichilco y
Zontecomatln en Veracruz, que ya saben leer en
espaol y desean aprender a leer y escribir en su idioma.
(No pertenece a las variantes del tepehua que se habla
en Pisaflores, Veracruz ni en Huehuetla, Hidalgo.)

La primera leccin presenta las letras y
combinacines de letras del alfabeto tepehua que se
pronuncian igual que en espaol. La segunda y la
tercera leccin presentan el uso del saltillo, que se
escribe como un apstrofo. La octava y la novena
leccin presentan el uso de la letra x. Las lecciones
restantes presentan el uso de varias letras que
representan los sonidos para los que no hay equivalente
en espaol o que se encuentran en posiciones diferentes
que en espaol.

En cada leccin se incluyen dos o tres cuentos
escritos por hablantes del tepehua, los cuales, junto con
los ejercicios, proporcionan prctica de la lectura y
escritura del tepehua.
NDICE

Leccin 1
El alfabeto tepehua .......................................... .7
Leccin 2
El uso del saltillo entre vocales ....................... 12
Leccin 3
El uso del saltillo al final de palabras.............. 17
Leccin 4
El uso del saltillo despus de consonantes ...... 22
Leccin 5
El uso de la l al final de palabras..................... 27
Leccin 6
El uso de la l antes de consonantes.................. 32
Leccin 7
El uso de la lh antes de una vocal ................... 37
Leccin 8
El uso de la q antes de vocales........................ 42
Leccin 9
El uso de la q antes de consonantes y
al final de palabras..................................... 47
Leccin 10
El uso de la x antes de vocales........................ 53
Leccin 11
El uso de la x y la s al principio de palabras,
antes de consonantes ................................. 60
Leccin 12
El uso de la n al final de palabras ................... 66
Leccin 13
El uso de la j al final de palabras y
cuando antecede a consonantes ................. 74
Leccin 14
El uso de la ts................................................. 82
Leccin 15
El uso de la k al principio de palabras,
antes de consonantes ................................. 91
Leccin 16
El uso de las consonantes combinadas...........100
Leccin 17
Las slabas suaves que aparecen
al final de algunas palabras ......................106
7
Las siguientes letras y combinaciones de letras
del tepehua se pronuncian igual que en espaol:
juki
bestia
a ch e i j k l lh m n o
p q r s t ts u v y x '
El alfabeto tepehua est formado por las
siguientes letras y combinaciones de letras:
kijuki

mi bestia
kinkuku

mi to
makay

lo hace
a ch e i j k l m n o p r s t u v y
En tepehua no usamos la letra c. Para
representar ese sonido usamos la k de kilo, como
en las siguientes palabras:
Leccin 1
8
Usando solamente estas letras, ya podr leer
muchas palabras en tepehua.
aspajun

cerro
elis

perico
makay

lo hace
kinkuku

mi to
kimpay

mi pap
kinkuyuj

mi armadillo
ajuki

venado
Escribe sobre la lnea la palabra en tepehua
que corresponda a la palabra en espaol. El primer
ejemplo ya est hecho.
1. bestia _____________________
2. lo hace ____________________
3. venado ____________________
4. pollo _____________________
5. perico _____________________
juki
9
Encierre en un crculo la palabra en tepehua
que quiere decir lo mismo que la palabra en
espaol. El primer ejemplo ya est hecho.
Al leer en tepehua encontramos varias palabras
que son bastante largas.
kamach'apay

lakamin
kamach'apay

lakami n
kamach'apaya'

lakami nta
kamach'apayau

lakami ntacha
mano maka' makay
venado juki ajuki
mi to kinkuyuj kinkuku
lo hace makay maka'
bestia juki ajuki
1.
2.
3.
4.
5.
10
Kimpay kijuniy va kajk'ana' ini' p'uxaun
peso manku. Kinkuku vachu kijuniy va
kaklhiminiya' p'uxaun peso manku. Chuncha
kijuniy kinkuku. Va chuncha va jkuniy:
Jantu kaklhiminin porke jantu alin
jachana' va jkuniy.
Va chuncha ni kinkuku va kijuniy:
Chuncha kaval, mas jantu k'alhit'a.
Kamach'apayau minati laklhitamau.
Lea este texto en voz alta:
Conteste las siguientes preguntas acerca del cuento:
1. Tis va suncha iputuncha?
_____________________________________
2. Tas junitacha ni manku?
_____________________________________
3. Tas katamakayacha?
_____________________________________
11
Lhiy kijnankan kajka'anau laklhitamau
porke yu lhiy va laktuminku. Tacha chavay
lakamintacha Santoro lati katalaktamununacha,
kata'iyacha piyu', kata'iya' chaula'. Lati
katask'imayacha ni pan va lhi'achacha katalaya.
Lati kata'iyacha tasaj, platu, seraj, veladoraj.
Mas va kilpatani' vachu kamakaya'
Santoro. Vachuncha jantucha lay lhiltatay, va
lhi'achantajuycha makay Santoroj tus va
jantucha jastaknan. Chuncha incha lakachincha
ni Santoroj va an ini' iservesaj, an ini' yu pan.
Kalal mas jantu kalal aqtsiyaj va makay
Santoroj.
Lea este texto en voz alta:
12
En esta leccin se ensea el uso del saltillo
que se escribe como un apstrofo entre vocales.
jo'ati
hombre
Leccin 2
isima'ati

su lengua
ixlito'anta

hacia abajo
yu'uncha

ellos
pu'ay

ancho
ta'uy

lo comen
13
Lea las siguientes palabras en voz alta y note la
diferencia de pronunciacin entre cada una de ellas.
grandes
lo hace
lo guarda
se puede
laj'ay
lay
makay
ma'ay
ta'uy lo comen
tajuy se mete
maj'anan pone huevo
maxanan le da vergenza
















Escriba sobre la lnea la palabra en tepehua
que corresponda a la palabra en espaol. El primer
ejemplo ya est hecho.
1. su lengua __________________
2. ancho _____________________
3. ellos ______________________
4. hombre ____________________
5. hacia abajo _________________
isima'ati
14
Encierre en un crculo la palabra en tepehua que
quiere decir lo mismo que la palabra en espaol. El
primer ejemplo ya est hecho.
Lea estas palabras en voz alta:
i xki ntamakay
i xki ntamakani y
i xki ntamakani y
i xki ntamakani ycha
i xki ntamakani putuncha
i xki ntamakani putunancha
i xki ntamakani putunancha
i xki ntamakani putunancha
katal aqpute'ey
katal kapute'eya
katal kapute'eyacha
kakalaqpute'eyacha
katal aqpute'eyacha
1. grandes lay laj'ay
2. lo comen ta'uy tajuy
3. lo hace makay ma'ay
15
Tachil pumat'ut'u jo'akna. Yu'uncha
talhinaul taulati para katamakal junta. Va
chuncha ni lapanakni va talajunil siya
yu'uncha:
Tis va sunchacha katalaqpute'eyacha
ni aniy lapanakni? va tanajun.
Ex chuncha ni lhachimo'onu' vachu
laklhisakmil ni lapanakni:
Tis va suncha kintajunputunan ni aniy
jo'akna? va najun.
Va chuncha va la panijcha talhilay ni
lapanakni. Tejkan tachivin'olcha ni pumat'ut'u
lapanakni, ex tamamaktalcha ni junta.
Lea este cuento en voz alta:
Conteste las siguientes preguntas acerca del cuento:
1. Tachuncha jo'akna taminta?
_____________________________________
2. Tis va suncha laklhisakmilcha ni lhachimo'onu'?
_____________________________________
3. Tavanancha tamamaktal ni junta?
_____________________________________
16
Lea este cuento en voz alta:
Qayntaun xanati va junta'il ixkumari
para ka'aqtayjul ixmakaka taun lakvayti porke
ixkumparijk'an va ixlaqa'il ixpalhachimo'on.
Ex va chuncha mil yu ixkumari, tamakal yu
lhivay para lay katavaval pumalhuu
lapanakni.
Ayaj lhuvaj tachil yu lapanakni.
Chuncha va tamakal yu k'atan. Ex chuncha
tapasal yu ay lakvayti, y yu lapanakni
talhi'achantajul por talasast'il
ixjalhachimo'onuk'an.
17
En esta leccin se ensea el uso del saltillo (que
se escribe como un apstrofo) al final de palabras.
Leccin 3
maati'

puerta
laktu'unu'

bravo
kakmakaya'

lo har
vachu'

tambin
piyu'

gallina
akcha'a'

envidioso
maka'

mano
tukunu'

paloma
chaula'
guajolota o
guajolote
18
se va a rer
lo hago
lo har
va a llegar all
ka'achana'
kacha'ana'
ikmakay
kakmakaya'
vachu' tambin
va chuncha as es
chaula' guajolota
taulay se sienta
















Escriba sobre la lnea la palabra en tepehua
que corresponda a la palabra en espaol. El primer
ejemplo ya est hecho.
1. guajolota __________________
2. puerta _____________________
3. tambin ___________________
4. bravo _____________________
5. lo har ____________________
chaula'
Lea las siguientes palabras en voz alta y note la
diferencia de pronunciacin entre cada una de ellas.
19
Encierre en un crculo la palabra en tepehua que
quiere decir lo mismo que la palabra en espaol. El
primer ejemplo ya est hecho.
Lea estas palabras en voz alta:
i xt'ajun laktuy
i xt'ajun laktuna'
i xt'ajun lak' una'
i xt'ajun lakti kx' una'
i xt'ajun lakti kx' una'
ismani y

i xl histak'a
ismani ta

i xl histakkan
ismani ta

i xl histakkanta


i xl histakkanta
1. tambin va chuncha vachu'
2. se va a rer kacha'ana' ka'achana'
3. lo har kakmakaya' ikmakay
20
Taun julchan pumataun lapanati
ixlhistakta ixtukunu'. Ni tukunu'
oxicha ismanita ta'an ixlhistakkanta.
Tejkan ix'an makatauk'an, si niman
ixchin. Taval alcha jastakna' lakataun aspajun
ta'an ixyal kukati. Ex ancha taulalcha.
Va chuncha xajchil pumataun lapanati
ixlhiminta chiyux ex niman maqnil. Ex va
chuncha jantucha kachil ni tukunu'.
Lea este cuento en voz alta:
Conteste las siguientes preguntas acerca del cuento:
1. To'oxtaycha ismaniy ni tukunu'?
_____________________________________
2. Intacha jastaknal ni tukunu'?
_____________________________________
3. Tisuncha pumaqnikal ni tukunu'?
_____________________________________
21
Taun julchan laqataun chaula' ixt'ajun
laktikx'una' axtoqnu' lakak'avin. Ex ancha
cha'al qayntaun pilun kun laqataun x'oy. Ex ni
chaula' junil ni x'oy:
Vali'iycha t'ant'at'ik ni aniy?
Ex va naul ni x'oy:
Yu ki'ukxtin kijunil kakt'amil ixpilun
porke ni yucha va katamakaniya' ixk'atan. Ex
chavay va kmintau exnin ixpupach'ikan
pulaqlhi porke va katamakaya' pulaqlhi chaula'.
Ex ni chaula' va pastakli: Ka va kit'in
kintamaqniputun. Mejor jantucha apalay
kajk'ana' ta'an vil ki'ukxtin'.
Lea este cuento en voz alta:
22
Leccin 4
t'akt'a
elote
En esta leccin se ensea el uso del saltillo
(que se escribe como un apstrofo) despus de
consonantes.
k'isp'a

maz
kijas'at'a

mi hijo
ch'uch'uy

lo chupa
kuch'uy

lo cura
p'aysni

fuerte
k'usi

bonito
kimp'uti

mi nuera, mi yerno
kat'ati

ven
23

makay hace chuchuy lo tuesta
mak'ay haces ch'uch'uy lo chupa


st'ay vende kuch'uy lo cura
stay ardilla k'uch'u medicina


ch'apata
chapati trucha

lo tiene agarrado

1. maz ______________________
2. elote ______________________
3. bonito _____________________
4. lo cura ____________________
5. lo chupa ___________________
6. ven _______________________
Escriba sobre la lnea la palabra en tepehua
que corresponda a la palabra en espaol:
Lea las siguientes palabras en voz alta y note la
diferencia de pronunciacin entre cada una de ellas.
24
Encierre en un crculo la palabra en tepehua que
quiere decir lo mismo que la palabra en espaol:
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy chivinti:
trucha chapati ch'apata
vende stay st'ay
lo tuesta ch'uch'uy chuchuy
siembra cha'an ch'an
ardilla stay st'ay
1.
2.
3.
4.
5.
ki ntal hijuniy
ki ntal hijuniy
ki ntal hijuniy
k'an
k'an' ojoy
k'an' ojoy
25
Kap'ine'e laklhitamau, k'a'iye'e
aqch'ip'unti chapati, vachu' lay k'a'iye'e
kulantu, kat'a'uyau ni jatanti. Yucha la
lhikiltakaniy ni anchunu vayti.
K'an'ojoy aktauk'ana' mas kintalhijuniy
vayti yu la kan, jantu lay k'uy.
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy kuentoj:
Conteste las siguientes preguntas acerca del cuento:
1. Intacha kaana' ni anu' lapanaki?
_____________________________________
2. Tucha tajuniy ka'il anchanu' lapanaki?
_____________________________________
3. Intacha an anu' lapanaki tejkan talhijuniy
vayti?________________________________
26
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy chivinti:
Yu avint'i piyu', yucha ayaj laktu'unu'.
Va laycha jantu kalakma'ayal sas'at'an.
K'amamanin iskititi, va muncha uni'ojoy.
Jantucha vavay sas'at'a. Suncha
k'alhimap'aynit'icha? Mejor va ka'uyaucha
para kamakakalcha lhivay. Yu va
k'amap'aynit'i, apalay lay. Va muncha
la'at'ut'u simanaj kalhistak'a' sas'at'an,
ka'uyaucha.
27
En esta leccin se ensea el uso de la l al final
de palabras.
Cuando una palabra tepehua termina con la l,
no se pronuncia como en espaol porque la l al final
de palabras en tepehua es sorda.
matapil
mariposa
Leccin 5
avil

ratn
slul

mi lagartija
nil

se muri
akaskul

andivia (diente de len)
chil

lleg aqu
28




makay hace mapalay lo paga
makal lo hizo mapalal lo pag








say lo toca uy lo come
sal lo toc ul lo comi




Escriba sobre la lnea la palabra en tepehua
que corresponda a la palabra en espaol:
1. ratn _____________________
2. mariposa __________________
3. andivia ____________________
4. lleg aqu __________________
5. lo comi __________________
6. lagartija ___________________
Lea las siguientes palabras en voz alta y note la
diferencia de pronunciacin entre cada una de ellas.
29
Encierre en un crculo la palabra en tepehua que
quiere decir lo mismo que la palabra en espaol:
P'as k'alaqp'ut'e'e ne aniy chivinti:
1. lo comi uy ul
2. lo toca sal say
3. ratn chil avil
4. lo hizo makay makal
kakl ha' an
kakl ha' an
kakl ha' an
kakl ha' anil
kakl ha' ani kal
kakl ha' ani kal
tamapal ay
tamapal ay
tamapal al
30
Kii'il chaula' avint'i jo'ati. Va ka'uya' va
muncha chavay. Ka'uya jantucha apalay.
Ka'uya'. Va laycha kaknil va naul
ni jo'ati.
Va chuncha ulcha ni chaula' ni anchunu'
jo'ati.
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy chivinti:
Conteste las siguientes preguntas acerca del cuento:
1. Tis va suncha kii'ilcha ni jo'ati?
_____________________________________
2. Ka'uya' apalay u jantu?
_____________________________________
3. Tis va suncha naul ni jo'ati?
_____________________________________
31
Qayntaun lapanaki kiilal lakak'avinan. Va
makat'aul tuchichun taval va talhanal. Chavay
va talhanantacha. Va laycha kanil, jantucha
temay tu'uchun kalhik'uch'ukal. Taval va naul:
Ka tus jantucha palay kajkuna', ka tus
va kakniyacha. Tas kaval va kaklhasakminil tas
ancha lay kaklhaankal kink'uch'uka para jantu
kaknil va naul.
Taval va al lhasakmin tas ayucha
kalhaanikal yu kamispal jak'uch'unti. Taval va
tanaul pumat'uy yu jalaktemayaul ni anchanu'
lapanaki, va tajunil:
Tas ancha ni t'ip'incha?
Taval yu xapay va naul:
Kit'in va laycha kaknil. Ka jantucha
palay kajkuna'. Va laycha kaknil va naul.
Taval va chuncha talakchivij'al. Taval va
tacha'al va ancha tamakaulcha. Jantucha palay
kaval.
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy kuentoj:
32
En esta leccin se ensea el uso de la l antes
de consonantes.
Cuando una palabra tepehua tiene la l antes de
una consonante, no se pronuncia como en espaol
porque la l antes de consonantes es sorda.
lpau
pagua
Leccin 6
lkaka

picoso
lk'ak'a

ceniza
talpa

pea
maklku

luz
ltik'ita

atole
lk'ikni'

sombra
ltatay

duerme
L'at'a T'un

Tierra Colorada
33
Escriba estas palabras en tepehua:
1. pea ______________________
2. atole ______________________
3. luz _______________________
4. ceniza _____________________
5. picoso _____________________
6. duerme ____________________




alcha ya se fue t'ap'a lo rascaste
ancha all talpa pea








lk'ikni' sombra ltakni crudo
k'iu madera t'akt'a elote




Lea las siguientes palabras en voz alta y note la
diferencia de pronunciacin entre cada una de ellas.
34
Encierre en un crculo la palabra en tepehua que
quiere decir lo mismo que la palabra en espaol:
crudo t'akt'a ltakni
sombra lk'ikni k'iu
pea t'ap'a talpa
espinas tukuklhi jaltukun
elote ltakni t'akt'a
1.
2.
3.
4.
5.
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy chivinti:
jatapastak'a
jatapastak'a
jatapastak'a
jatapastak'ati
jatapastak'ati
ki ntapuma'ayal
ki ntapuma'ayal
ki ntapuma'ayal
ki ntapuma'ayal
35
Kimpay ali kinati tamakay lhavaj
jatapastak'ati tacha lay katapuma'ayal ni
jatach'anati yu taputapasay ni yu'uncha.
Chavay vachu tejkan kajk'ayna' vachu'
kaktaylha'ana' ni anchanu' lhilati. Yu'uncha
tamaqamay kakmakal ni anchunu' lhilati. Ni
kimpay ali kinati ka yucha kintapuma'ayal.
Chavay vachu kakmakaya' ni anchunu'
lhilati. Kakch'ana' vachu ni tach'anati yu
ch'an ni kimpay va naul ni jas'at'a.
Va chuncha ni anchanu' lhilati va
taylha'alcha ni jas'at'a.
P'as k'alaqp'ut'e'e ne aniy kuentoj:
Conteste las siguientes preguntas acerca del cuento:
1. Tas tapuma'ayal ni jas'at'a?
_____________________________________
2. Tis va suncha kamakaya' ni jas'at'a tejkan
ka'ayna'? _____________________________
3. Tis va suncha kach'ana'?
_____________________________________
36
Qayntaun lapanaki va naul:
Lhiy vakuj, kumpari, ka la lhi'achacha
kuna' lakak'avinan. Chavay yu lhiy vakuj va
vakujcha ka'anau tus avint'i. Ancha la tamay
ni lpau. Incha va ancha ka'anau, kaklha'ana
ketayana'. Ka katemal kuyuj va naul.
Taval va naul yu kumpari:
Incha kalhip'ine'e, kumpari, ni
metayana', va vakuj k'alakpuk'uje'e, kumpari.
Jantu va kalt'at'a. Va vakuj ka'anau, kumpari
va chuncha junkal ni kumpari.
Ex taval yu kumpari va ltataputuncha, va
si jantucha lay ltatay porke va ayaj
pastak'uycha kamakaumakal. Taval va
tunkujmintacha va ayaj ltataputuncha, mejor
va ltatal. Taval va jantucha ka'al.
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy kuentoj:
37
En esta leccin se ensea el uso de la lh antes
de una vocal.
Cuando se pronuncia la l sorda antes de una
vocal, se escribe como lh, para distinguirla de la l
normal antes de una vocal.
lhisan
instrumento
musical
maklhiyuti,
maktiyuti
araa
Leccin 7
lhuu

mucho
lhinin

muerte
la'alho'o

te cansaste
lhilhiy

diario
lhitapatsa

trabajo
lha'an

lo lleva
lhakapu'ati

creencia
lhichivin

idioma
jalhiki

papel
38
Escriba estas palabras en tepehua:
1. papel _____________________
2. trabajo ____________________
3. idioma ____________________
4. te cansaste _________________
5. muerte ____________________
6. creencia ___________________




la ay muy grande lhakapu'an lo cree
lhajay lo gana lakapu'an se gasta la
superficie








lapanaki persona lhimiu lo trajimos
lhapakni castellano limiu cicatriz








lhaaniy lo debe alhajuy lo roba
laniy lo aprende talajuniy dicen entre
ellos



Lea las siguientes palabras en voz alta y note la
diferencia de pronunciacin entre cada una de ellas.
39
Encierre en un crculo la palabra en tepehua que
quiere decir lo mismo que la palabra en espaol:
1. lo aprende laniy lhaaniy
2. mucho lhuu lhiy
3. cicatriz lhimiu limiu
4. diario la'a'iy lhilhiy
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy chivinti:
katal hakapu'an
katal hakapu'an
katal hakapu'an
katal hakapu'an
katal hakapu'ana'
lakl h
i chi vi niy
lakl hichivi ni y
lakl hichivi ni u
lakl hichivi ni u
lakl hichivi ni ucha
40
Taun julchan qayntaun xanati va
muncha ixtalhananta ta'an ixt'ajun saqna'.
Va ixmakat'ajun lhoq talman laka k'iu,
va ts'alaj pach'il ixk'iu, ex nimancha
minchal ta'an ixt'ajun saqna'. Ni xanati va
ayaj ixtalhanan por jantu iskats'ay licha va
ts'o'o ixjunita.
Ex lakatin jantucha lay ixjaltanan
ixtalhanti, va muncha ix'op'a laka tayan.
P'as k'alaqp'ut'e'e ni any kuentoj:
Conteste las siguientes preguntas acerca del cuento:
1. Tisuncha maqsval ni xanati?
_____________________________________
2. Vali'iycha ixx'aukya ni xanati?
_____________________________________
3. Tas tasuycha ni lhoq?
_____________________________________
41
Qayntaun japay junil ixanati:
Ni kints'alk'an vamuncha maqamay
kamilpal, mas jantu alin ixlhisan. Aqtamixna
tus jamaqaninijmilpay. Tejkan qalhasmat'a ex
tus kimaxkayaniy kelhanuti. Chavay yu lhiy
kajk'ana' laklhitamau. Kaklhaana' kilhist'ati.
Va kajkiniya' laqataun lhisan. Ex lhilhiy
kasanana'.
Ex qaltayanal ni janati, va naul:
Chun, lay k'ap'iti ni laklhitamau.
Suncha lhisan ka'iye'e?
Ex yu japay va naul:
Va yu maqachaxan xakuerdas porke
yucha apalay kilk'usi.
Ex va naul ni janati:
To'oxtaycha k'a'iye'e ni lhisan?
Ex ni japay naul:
Kajk'iniya' yu tamakiltauk'ajlhitsukuy
laklhitamau.
Tejkan chun qasmakli ni ts'al ex ayaj
lhi'achantajul.
P'as k'alaqp'ut'e'e ni any kuentoj:
42
En esta leccin se ensea el uso de la q antes
de vocales.
qaylati
avispa
chaqa'
casa
Leccin 8
silaqa

chapuln
lqata jaka

mamey
ixp'isaqa

su hermano menor
minqo'ol

tu cuada
t'aqolu'

consuegro
maqati

lejos
laqalhoqol

se cans
43
Escriba estas palabras en tepehua:
1. oy _______________________
2. avispa _____________________
3. casa ______________________
4. chapuln ___________________
5. mamey ____________________
6. lejos ______________________
7. se cans ___________________




minkol tu col maqati lejos
minqo'ol tu cuada makata hecho








maqancha hace tiempo qasmaklhi oy
ma'ancha ya lo tira qasmakt'i oste








kinchaqa' mi casa laqalhoqol se cans
kinch'aja' mi pie la'alho'o te cansaste




En tepehua la q se distingue de la k. Lea las
siguientes palabras en voz alta y note la diferencia de
pronunciacin entre cada una de ellas.
44
P'as k'alaqp'ut'e'e ne aniy chivinti:
1. tu col minkol minqo'ol
2. hecho maqati makata
3. mi pie kinchaqa' kinch'aja'
4. tu cuada minkol minqo'ol
kast'aal
kast'aachoqol
kast'aachoqol
kast'aachoqol cha
putapasay
putapasay
putapasayau
putapasayau
putapasayaucha
Encierre en un crculo la palabra en tepehua que
quiere decir lo mismo que la palabra en espaol:
45
Qayntaun xanati va naul:
Kijo'ati il jaka laklhitamau. Va
lhimil laka juki, va para kast'achoqolcha
laqa chaqa'. Ancha la ta'iy jaka ni
lapanakni. Va chuncha putapasayaucha.
Mi'ojoy, alati ichoqoy. Vachu st'ay vayti.
Ex vachu' najun ni xanati:
Kijo'ati jantu maqamay piyu' ka'ul.
Maqamay va stapu ka'ul. Vachu' uchoqoy
jatanti va naul ni xanati.
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy chivinti:
1. Tas pulhimilcha jaka ni jo'ati?
_____________________________________
2. Tas makaycha tejkan mi'ojoy ni jaka?
_____________________________________
3. Tisuncha maqamay ka'ul ni jo'ati?
_____________________________________
Conteste las siguientes preguntas acerca del cuento:
46
Va naul qentaun jas'at'a:
Man, yu avint'i jas'at'a, yucha lha'alcha
kilhaqaman va naul.
Taval va naul ni ixnati:
K'ap'inchiy junini' va jantu lhit'a'ay
ka'ikal va junkal ni jas'at'a.
Taval ni jas'at'a saklhi ma'at'uy k'iu, va al
la ixchaqa' ni yu lha'al ixlaqaman. Va naul:
Kijuniy ni kinati va klha'anchoqoyacha
ni kilhaqaman va naul ni jas'at'a.
Taval va junkan ni jas'at'a:
Va klhiminincha mint'alhaqaman va
junkal ni jas'at'a.
Taval va minchoqochalcha ni
jas'at'a. Va chinchoqol. Jantu
tu'uchun kalhiminchoqol. Va
muncha qalhujminchoqota.
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy chivinti:
47
En esta leccin se ensea el uso de la q antes
de consonantes y al final de palabras.
aqchoq
olla
Leccin 9
pulaqlhi

tamal
laqch'iti

ropa
kilaqchul

mi ojo
laqsaval

verdad
p'aqlma

chalahuite grande
maqsk'iniy

lo necesita
saqsi

piln
maqtali'

tigre
aqlhunti

tos
48
K'ats'oqt'i ne aniy chivinti laka lhimasipijni:

1. ropa ______________________
2. se termina _________________
3. partera ____________________
4. tamal _____________________
5. olla _______________________
6. piln _____________________




jasakna' partera laqsaval la verdad
jasaqsi piln laksaklhi los escogi








tamaktay se termina laqch'iti ropa
tamaqtay lo tumban lakch'il lo amarr








p'aqlma chalahuite
pakltaun la mitad




Lea las siguientes palabras en voz alta y note la
diferencia de pronunciacin entre cada una de ellas.
49
P'as k'alaqp'ut'e'e ne aniy chivinti:
ropa lakch'il laqch'iti
partera saqsi jasakna'
lo tumban tamaktay tamaqtay
la verdad laksamay laqsaval
piln jasakna' saqsi
1.
2.
3.
4.
5.
ma' al
ma' achoqol
ma' achoqolcha
lakmastak'ay
lakmastak'ay
lakmastak'achoqol
lakmastak'achoqolcha
Encierre en un crculo la palabra en tepehua que
quiere decir lo mismo que la palabra en espaol:
50
Ni Karmela va ulata isapatuj. Va
chapujcha achaniy. Ma jantu ch'antanuy, va
la laqlhuvaj lhi'il. Taval va al qaman
laklhitamau. Ancha va ichoqol alati isapatuj.
Taval va chinchoqol ma aqtayl maklkay.
Tejkan maklka'ol va ma'achoqolcha.
Taval ni Karmela va alcha uchu'. Ancha va
laktemal pumat'uy ix'amikus va aqtaylcha
talalhisakmiy tas tapasaycha lakamunupa.
Taval ni Karmela va lakmastak'achoqolcha
va minchoqolcha va chinchoqolcha. Va
aqtayl cha'ay ispuskiti. Va chuncha va
cha'a'olcha, va taulalcha.
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy chivinti:
Conteste las siguientes preguntas acerca del cuento:
1. Vali'iycha jantu ch'antanuy isapatuj ni Karmela?
_____________________________________
2. Tachuncha amikus laktemal tejkan alcha uchu'?
_____________________________________
3. Tis va suncha makal tejkan chinchoqol?
_____________________________________
51
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy chivinti:
Ni chaqa' va laycha kataqtal ka
kat'almayacha ni lapanaki. Va kamakalcha yu
sast'i para jantu kamaqnil ni chaqa'. Taval ni
lapanaki va laycha kataqtal ni ixchaqa. Taval
va naul ni lapanaki:
Chavay yu aniy malkuyu' ka valay
kaksk'il k'iu, kakmakaya' yu kinchaqa'
va naul.
Taval va pastaklhicha kask'ina' k'iu ta'an
kos ka'alil para liman kalalhaval para jantu
kataqmakal. Taval va alcha sk'inini' ni k'iu.
Va laqcha'al, va junil ni maqali':
Klaqmintan, laqaj. Va ksk'iniyan
ma'at'uy mink'iu, va kmakaputun kinchaqa'
va junil ni ixlaqaj.
Taval va junkal:
Maqsk'iniy ni k'iu, laqaj? va
junkan.
52
Yu yucha va naul:
Va kmaqsk'iniy, laqaj va naul.
Taval va naul ni maqali':
Incha va maqsk'iniy, laqaj, ka
kap'inap'icha chaqxna' va junkal.
Kajk'anacha, laqaj va naul.
Taval va anchoqolcha.
53
En esta leccin se ensea el uso de la x antes
de vocales.
La x en tepehua no tiene tantos sonidos como
en espaol. En tepehua la x no vara; en todos los
casos se pronuncia como una ch suave, es decir,
como la x en la palabra xalame.
x'ap'al garrapata
xanati mujer
alaxux naranja
axux ajo
xay buenas tardes
xaqxi xalame
toqoxata tarde
xakal borr
xiyaxa lo encela
xanti
flor
xup'ip'i
cucaracha
Leccin 10
54
K'ats'oqt'i ne aniy chivinti laka lhimasipijni:
1. ajo _______________________
2. naranja ____________________
3. garrapata __________________
4. flor _______________________
5. tarde ______________________
6. xalame ____________________
7. mujer _____________________


xay buenas tardes xauti mata de maz
chay se cuece








tapasata ha pasado saqsi piln
tapaxata diferente xaqxi xalame




say lo pega ch'auti pelo
Lea las siguientes palabras en voz alta y note la
diferencia de pronunciacin entre cada una de ellas.
55
Encierre en un crculo la palabra en tepehua que
quiere decir lo mismo que la palabra en espaol:
P'as k'ap'ut'e'e ni aniy chivinti:
ha pasado tapaxata tapasata
jcara pach'ita paxutu
de todo xoqta soqta
diferente tapasata tapaxata
lo ha pelado soqta xoqta
1.
2.
3.
4.
5.
6. lo pega xay say
ti' aqtay
ti' aqtayni y
ti' aqtayni y
lakaminta
lakami ntacha
lakami ntacha
56
Chavay lakamintacha lajqamanti. Yu
xanti ch'alaqa', vachu' yu julchanaj xanti
kun oqxpalan taxanatacha. Yu alaxux
vachucha ti'aqtayniy xanan. Va chuncha ni
poqomana' va pastaklhi:
Chavaycha tachun xanti tapaqta. Si
kilakatunaj kuna': julchanaj xanti
ki'ukxpu', oqxpalan kilixin, ch'alaqa'
kinqaqxta'a, xaxanati alaxux kilaqchul
va naul ni poqomana'.
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy chivinti:
Conteste las siguientes preguntas acerca del cuento:
1. Suncha xanticha pa'a tejkan jun lajqamanti?
_____________________________________
2. Suncha makaycha ni poqamana' ni lajqamanti?
_____________________________________
3. La ix'ukxpu ni poqomana' to'oxtaycha
lhit'ajuncha ni xaxanati aluxuxu?
_____________________________________
57
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy kuentoj:
Qayntaun lapanaki va ixjuniy ni ixanati:
Chavay, xanati, lakaminpalatacha ni
pukuxtuj, k'aqtaynipalacha ni kinkuxtuti
va najuncha ni anchunu lapanaki, va
chuncha ixjuniycha ixanati.
Ex yu ixanati va ixlhakapu'ancha
laqsaval. Ni anchanu xanati yucha va
ixmakaycha kuenta to'oxtaycha kakuxtul ni
ixapay pero nisincha ixtemay to'oxtaycha
katalakanul la ixkuxtu mas ixlaka'an ni
xanati. Tejkan ixpa'ancha ni pukuxtu ex va
ixtamaxavanancha yu alati. Ex va najuncha
ni jo'ati:
Chavay, xanati, kakmaxavananacha.
Ex yu ixanati va lhisakmiycha:
To'oxtaycha ni k'uxt'uycha? va
naul ni xanati.
Ex ni jo'ati va naul:
Tas kaputasuyacha, xanati? Yucha
va pu'uy ta'an kuxtuta va ixnajun ni jo'ati.
58
Va ixta'ancha xavanan ni ixkuxtuk'an.
Pero mas ix'ancha tejkan pukuxtu ixjunita
jantu ixkuxtuy, va mun ixmakanuy ixanati
tejkan ixnajun: Ikte'en
kuxtu'.
Va ix'an ta'an kos
talmancha laktalpa va ancha
ixtamayachalcha.
Taval ni xanati va kun
lamaqancha val va tus
ixpu'alincha t'akt'a val. Ex va
lhasakmininchoqoycha ni xanati, va
lhisakmichoqoy ni ixapay incha alincha ni
t'akt'a la ixkuxtu. Ex va najun ni jo'ati:
Chun, yu t'akt'a alincha. Incha va
up'ut'uncha ka'anau inin chavay va naul ni
jo'ati.
Ex va lha'ankalcha ni xanati. Taval va
lhacha'ankalcha ni lakakuxtu. Ex va junkan
ni xanati:
Aniy kach'aqxt'i ni t'akt'a va junkal.
59
Ex yu xanati yucha va lhilaycha ixkuxtu
ni ixapay, va aqtaylcha chaqxa ni t'akt'a.
Taval malkulalcha, taval aqtaylcha jinilay ni
jin. Ex ni manavin t'akt'a va lakaminachal
ta'an ix'anta tapatsan. Mejor va laqts'il ni jin.
Ex va minchal, ex va chinchal la ixkuxtu. Ex
va junkal ni xanati:
Tisuncha mak'aycha? va junkal.
Jantu tu'uchun va najun ni xanati,
va kminta ini' kint'akt'a, minkumpari yucha
aniy xapu'an.
Ka chun, kumari, aniy t'akt'a yucha va
kinavin, kumari. Yu kinkumpari yucha tejkan
pukuxtu ixjunita va mun ixtamayachal
laktalpa. Ancha luxuj ixlakmakiltayachal
ixch'ajanaxnan va naul yu manavin ni
kuxtu, va junkal ni xanati.
Ex va ixtaqniputunkan ni xanati por la
lhuucha chaqxlhi ni t'akt'a. Va takyaul ex va
parran taqalqoslhi ni xanati. Taval va
akxajchal ch'uluxni. Ancha tamaktaycha ni
kuentoj.
60
En esta leccin se ensea el uso de la x y la s
al principio de palabras, antes de consonantes.
slul
lagartija
xpiyoq
caracol
xkuju'

camisa
sqapa

trampa
jast'aku

estrella
xqavau

amarillo
xtapal

precio
xkay

duele
stay

ardilla
skata

piojo
xqoy

hoja
Leccin 11
61
1. camisa ____________________
2. duele ______________________
3. amarillo ___________________
4. caracol ____________________
5. piojo ______________________
6. tostado ____________________
K'ats'oqt'i ne aniy chivinti laka lhimasipijni:




xqoy
hoja
skititi
masa
x'oy
perro
xk'ita
murcilago









vayti
comida
skakata

axvati
huevo
xqavau









stay
ardilla
ltatay

chay
se cuece
xta'ati





skata
piojo
xqata
deshojado


tibio

amarillo



duerme

petate



xvati
metate
xkavau
tostado


xtayay
redondo
st'ata
vendido

Lea las siguientes palabras en voz alta y note la
diferencia de pronunciacin entre cada una de ellas.
62
Encierre en un crculo la palabra en tepehua que
quiere decir lo mismo que la palabra en espaol:
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy chivinti:
perro xqoy x'oy
petate st'ata xta'ati
deshojado skata xqata
piojo xqata skata
hoja xqoy x'oy
1.
2.
3.
4.
5.
6. metate vayti xvati
ti'ukxuntayal
ti'ukxuntayachal
ti'ukxuntayayachal
ti'ukxuntayayachal
ti'ukxuntayayachalcha
ti'ukxuntayayachal
ti'ukxuntayachal
63
Avint'i lapanaki ti'ukxunyal la ixkuxtu va
makay kuenta ixch'anti incha jantu
kamakutunil ni avil. Ni lapanaki va tacha
ti'ukxuntayayachalcha ni la ixkuxtu tus jantu
laqapaqosa. Vakuj, toqoxata, va tacha
yachalcha ni la xkuxtu.
Taval ma jantu ka'al, ma makaul la'at'ati
ora. Chuncha taval ma anchoqol ni la ixkuxtu.
Ma cha'al ma aqtayl piktauk'ay, va chuncha
piktauk'a'ol. Ex va temachal qalt'ati xauti
jatipat'anti. Ex chuncha ni lapanaki ma
aqtaylcha lukujlay.
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy chivinti:
Conteste las siguientes preguntas acerca del cuento:
1. Vali'iycha ti'ukxuntayayachalcha ni laka
kuxtu ni lapanaki?
_____________________________________
2. Tachuncha ora makaul ni ixkuxtu?
_____________________________________
3. Tisuncha temal tejkan piktauk'a'ol ni xkuxtu?
_____________________________________
64
Qayntaun xanati ixmaqamay kamakal
k'atan. Ex chuncha tejkan ixlaqa'iycha ni
k'atan va limancha ixlhilkay laqataun
ixp'axni. Ex va ix'aqtayniy vavana'. Ex
ixvavay, ixvavay, va tus la'ay ixmakay. Li yu
ixtumin va ixma'alha'ancha va para
kalhimakal ni ixk'atan.
Ex tejkan valaycha kalakachil ni
ixk'atan, ex va ixpastak'acha ni kamakaya' ni
ixk'atan ex va alati ixlakxkajuy ni ixtumin va
para kalaqcha'alcha.
Ex chuncha tejkan ixlakachincha ni
ixk'atan va ixlaqxaqalaycha ni ixjakumarijna
para katamakal lhivay. Ex chuncha va
ixlaktumilaycha ixlaqxtoqnu' para kamakal ni
lhivay. Ixtumilay lhi'ot'at'i. Tejkan
ixtacha'ancha ixkumarijna va limancha
lakpulkaniy tamin vasu para
katalakpuchivijtaulalcha para jantu
katamaqaninijtaulal.
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy kuentoj:
65
Lati ixtalach'apay tejkan ixtata'ap'ay.
Ex toqoxata ixtak'ataniy ixtat'iniy. Tejkan
katunkuna' kata'anchoqoyacha la
ixchaqak'an. Ex la ixchaqa' ni mak'atan
katalakskitiya', katalakvayna' tus tejkan
kapa'anacha, exnicha ixtamaktaycha
lakvayti.
66
En esta leccin se ensea el uso de la n al
final de palabras.
Cuando una palabra tepehua termina con la n,
no se pronuncia como en espaol porque la n al
final de palabras en tepehua indica que la ltima
vocal es nasalizada, es decir, cuando se pronuncia
la nariz vibra.
cha'an
hormiga
ch'un
zopilote
Leccin 12
jaltukun

espinas
jin

humo
p'in

chile
pul'an

lodo
jun

chuparrosa
terun

sapo
kerin

sapo
67
1. humo _____________________
2. zopilote ___________________
3. frijolar ____________________
4. mi ta _____________________
5. lodo ______________________
6. rana ______________________
K'ats'oqt'i ne aniy chivinti laka lhimasipijni:




kink'iu mi madera jastapu frijol
kinkin mi ta jastapun frijolar








min viene piyu' pollo
miu vinimos








juniy le dice chaqa' casa
junin te dijo chaqan casas




mil vino piyun pollos
Lea las siguientes palabras en voz alta y note la
diferencia de pronunciacin entre cada una de ellas.
68
Encierre en un crculo la palabra en tepehua que
quiere decir lo mismo que la palabra en espaol:
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy chivinti:
mi madera kink'iu kinkin
le dice juniy junin
casas chaqa' chaqan
mi ta kink'iu kinkin
te dijo junin juniy
1.
2.
3.
4.
5.
6. pollos piyun piyu'
kkamamal
kkamamal
kkamamachoqoya'
kakmamachoqoya'
kakmamachoqoyacha
kkamamachoqol
69
Kint'alapanaki lhit'ajun laqataun ixpiyu'
yucha la xat'in. Chavay t'ajun ma'ayana'
laqakau sas'at'an, jantuka' laqataun maqniy.
Tus tachun laklhit'aun'ojoy. Va chuncha
kijuniy kint'alapanaki:
Ni kimpiyu' la xat'in chavay
t'aunchoqoycha jamaj'an. Ataun semanaj
kakma'aqmachoqoyacha. Ni piyu' oxi
kavavat'i la ta'achay va kijuniy.
Ex va jkuniy:
Chun, tas lhijantucha, ni piyu' va
ixvaytik'an taputa'achay.
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy kuentoj:
Conteste las siguientes preguntas acerca del cuento:
1. Tachun isas'at'an ni piyu?
_____________________________________
2. Tavanancha kama'aqmachoqoyacha?
_____________________________________
3. Tas taputa'achay ni piyu?
_____________________________________
70
Qayntaun lapanaki ixmakata
ixch'ankakna. Va ixlakxkajuy ix'oqxtamatin
para kata'aqtayjul. Va jantu ixtemay, ex va
ixtalqamancha.
Taval va temalcha pumat'ut'u ni
ix'oqxtamatin, ex va lhi'achantajuycha. Va
aqtaylcha jach'iknin, va ch'it'acha ni
ixch'ankati.
Ex taval va chuncha taun taun jach'itin va
si ixjach'iknin. Va ixta'aqtayjuycha ni
ix'oqxtamatin. Ex taval va chanichoqoycha,
va ixtalqaunchoqoycha. Va laqlhuucha
ixtalhajaputun. Ex va jantucha ixcha'an
istap'asta para lay kalakmapalal ni
ix'oqxtamatin. Ex ma najun: Ka jantucha
apalay kajkach'iknana. Ayaj laqlhuucha
talhajaputun ni oqxtamatin, ex jantucha
lhajanikan, ma najun.
P'as k'alaqp'ut'e'e' ni aniy kuentoj:
71
Ex taval va mamaktalcha ixjach'ikniti.
Taval va laqmixchoqolcha ni ixjach'ankakna, ex
va kuxtucha ixmakachoqoy.
72
La maqancha qentaun xapay va la oxi
ix'uy cha'an. Va ix'an puxkauna' lakat'un para
katemal cha'an para kalhimil la ixchaqa' para
ka'ul. Pero ni xapay va jantu lapanaki
ixjunita. Va ix'uy cha'an.
Taval va cha'al ta'an ix'alin cha'an. Va la
lhi'achantajul ni xapay va temal cha'an laka
t'un. Yucha ix'an puxkauna' ta'an ka'alil ni
cha'an lakak'avin para ka'ul, pero ni xapay va
jantu ix'an maqati porke va jantucha chapuj
oxi lakavanan. Pero vananaj la oxi ixtemay
ni cha'an ta'an ixtaulay.
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy kuentoj:
73
Taval va apalaycha xapay val, ex va
jantucha ix'an puxkauna' ni cha'an laka t'un.
Va ixmakata sastapun, va ancha ixtemay
cha'an tejkan ix'an la ixt'un. Va jantu
ixlaxtunun, va vamun cha'an ixpuxkajuy.
Va jantu ixlaxtunun ni xapay porke va la
ix'uputun ni cha'an. Tejkan jantu ix'uy va
jantu oxi kalhilaya' porke va yucha ixvayti
ixjunita ni cha'an. Tejkan jantu ixtemay va la
ixmaqaninin porke jantu ixtemay ni cha'an yu
ka'ul.
Va chuncha la maqan ixti'ukxuyal. Taval
va jantucha katemal cha'an para ka'ul ex va
jantucha ixvajin ni xapay porke va jantu
ismispay suncha ka'ul. Ixvayti ixjunita va
cha'an. Pero ni xapay mas ix'uy cha'an va
ixmaqalinputun p'in ta'an kach'ana',
ixlhiyucha ix'uy cha'an pero jantu aqtaun
kach'al ni p'in vamun ispastak'a pero jantu
kach'al. Ancha tamaktaycha titaun kuento
xapay yu ix'uy cha'an.
74
En esta leccin se ensea el uso de la j al final
de palabras y cuando antecede a consonantes.
kuyuj
armadillo
Leccin 13
kukuj

arena
laqaj

hermano
lhimasipijni

tepehua
skaj

agrio
xkaj

trabuco




kinkukuj mi arena Akxk'aj Chintipn
kinkuku mi to aqxkau diez pesos








xkaj trabuco
xkay duele





xkan agua

Lea las siguientes palabras en voz alta y note la
diferencia de pronunciacin entre cada una de ellas.
75
Lee estas palabras en voz alta.
Note la diferencia entre estas palabras:
p'ajp'au
tecolote
t'ajni' guajolote
uj'uti tos
majqoti coyol
xajchal sobr
kujyau nos despertamos


k'uyau lo comemos
kujyau nos despertamos




p'ajp'au tecolote
pakxau esperamos




pujchul ombligo
puch'iy se pudre


76
Encierre en un crculo la palabra en tepehua que
quiere decir lo mismo que la palabra en espaol:
K'ats'oqt'i ne aniy chivinti laka lhimasipijni:
1. hermano ___________________
2. tepehua ___________________
3. agrio _____________________
4. guajolote __________________
5. tecolote ___________________
6. arena _____________________
7. armadillo __________________
8. coyol _____________________
Chintipn Akxk'aj aqxkau
lo comemos k'uyau kujyau
mi arena kinkuku kinkukuj
diez pesos Akxk'aj aqxkau
mi to kinkuku kinkukuj
1.
2.
3.
4.
5.
77
Maqancha va ixt'ajun qayntaun xapay va
lakak'avin ixmaqayujuta ixchaqa'. Taval taun
putoqoxata va aqtayl t'asay ni p'ajp'au va chuncha
va jantu katamakal kuenta pero yu p'ajp'au
toqoxanax va si ixmin t'asana'. Taval va junil
ixapay ni xanati:
Ka la oxi kapiti lakavan ta'an t'asay ni
anu' p'ajp'au. Ka va tu'uchun alinta va junil.
Ex va chuncha va al ni xapay, va cha'al, va
lakavanancha la ixtitakxiyat ni k'iu. Ma va kuyuj
tixajtachil. Ex ni xapay va liman stach'apal, va
ixmaxtuputun ni kuyuj. Va jantu lay kamaxtul, va
taynil ixmaka ni ix'istaj. Mejor va xaqalha'ankal.
Ka'alt'iyan ni aniy jalhisakminti:
1. To'oxtaycha ixmaqayujutacha ixchaqa' ni xapay?
_____________________________________
2. Tavanancha ist'asaycha ni p'ajp'au?
_____________________________________
3. Tas tapasalcha ni xapay kun ni kuyuj?
_____________________________________
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy kuentoj:
78
Qayntaun lapanaki va ayaj ixmaqamay
ka'al laka kuxtu. Pero ixanati va ayaj
malhaqni' ixjunita. Va jantu vakuj ix'ostaulay
para kamakanil ixvayti ixapay. Ixmaqniy
kuyuj ni xapay, va yucha ixlaqlo'oxiy.
Taval ni xapay vachucha ixtalqamancha,
jantucha lay vakuj ix'an la ixkuxtu porke yu
ixanati ay kat'anaj malhaqni' ixjunita. Mas
ixlaqmaqniy laqxtoqnu' va jantucha
ix'achaj'uy porke yu ixanati va jantu tu'uchun
ixlakanajun.
Tejkan tu'uchun isk'in ni anchanu'
lapanaki vamun ixlaq'eymakan. Tejkan
isk'incha vayti va ixjunkan:
Va ayaj ch'avaniycha, ta'asas
lapanaki? va ixjunkan.
Ex ni jo'ati va tus ixqajlhun ixlhilukuj.
Yu xanati va ixnajun:
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy kuentoj:
79
Va k'a'ach'acha. Ni kit'in ta'an
ikti'ukxuyal kit'in ka kakniyacha. Va ayaj
iktaqan'ay va ixnajun ni xanati.
Pero va nisin jantu laqsaval kaval. Va
malhaqni' ixjunita. Pero tanajun ni chavay yu
chuncha lay ni lapanaki, u taun jo'ati u taun
xanati, va jantu oxi, tanajun ni yu tapute'ey
lhamaqan.
80
Taun julchan maqancha qayntaun
lapanaki maqnil laqataun kuyuj. Va la
maqamal xavakax porke va ix'uka tacha t'ajni'.
Pero vachu taun puvakuj va laqcha'al
ixlaqaj. Va jantu kalhijunil kataulal porke va
lhilay ka'uni'oya' ixkuyuj porke va x'aman
ix'uputun. Va jantu kat'a'uputul ixlaqaj pero ni
ixlaqaj va jantu ka'al para ka'uputul ni kuyuj.
Yucha ixlaq'anta para katamaqnil p'ajp'au la
ixchaqa' ixlaqaj porke ni xamaqnini kuyuj
yucha xoqta lay ixmaqniy porke va jantu
ixch'apay ltatati. Va ixtayaniy ltatati.
Pero taun julchan val va ka'anpalacha
maqnini' ni kuyuj. Va jantu lay kamaqnil va
la pulman ixchaqa' ni kuyuj. Ni lapanaki va
aqtayl manuniy jikmi la ixchaqa' ni kuyuj pero
ni lapanaki va jantu lay kamaqnil.
Ex chuncha va paxtoqpal ni ixlaqaj, va
jantu kanaul ka'aqtayjul porke va x'aman
ix'uputun tejkan ixmaqniy ni kuyuj. Va jantu
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy kuentoj:
81
kalhijunputul ka'aqtayjul ixlaqaj porke tejkan
ixt'ajun una' va jantu kat'a'ul.
Ex ni xamaqnini kuyuj va aqtaun
aqtaychoqol malkulanan va jantu lay maqtajiy
ixjikmi. Va laqsunuy, laqsunuy, valaycha kanil
ixlaqsunka ixjikmi. Va jantu lay mamaqtayay
ixjikmi. Ex va pastaklhi ni lapanaki:
Chavay mejor kaktamaknuya' para
kakch'apal ni kuyuj.
Ex chuncha va ch'apal pero va jantu lay
kamaxtul ni kuyuj. Va la p'aysni ixtanun. Ex
ni xamaqnini kuyuj va ancha loqojchal ta'an
ixkaunuta ni kuyuj. Va jantucha kamilhchoqol
la ixchaqa' ni lapanaki. Aniycha tamaktaycha
ni kuentoj ni lapanaki yu x'aman ix'uy ixkuyuj.
82
En esta leccin se ensea el uso de la ts.
ats'o'o
guila
tsapul
culebra
ts'al

muchacho
jatsi'i

muchacha
tants'i

banco
ts'o'on

pjaros
tsasnati

metal
tatsalati

diente
aqts'is

pulga
jats'oqnuti

el escribir
ts'uts'uy

fuma
ts'aluk'u

tortilla
jatsukunti

vida
Leccin 14
83
K'alaqts'i ni aniy chivinti tas junitacha yu
tapaxata:
Kats'oqt'i ni aniy chivinti laka lhimasipijni:
1. culebra ____________________
2. diente _____________________
3. guila _____________________
4. mi rodilla __________________
5. pulga _____________________
6. metal _____________________
7. pjaros ____________________




aqtsul cabeza ts'anqata est perdido
laqchul ojo ch'ankati caa








ts'on se calienta ichiy tiene calor
ts'o'on pjaros istsi'i su hija








ts'al muchacho ki'aqchoq mi olla
ch'an lo siembra ki'aqtsoqoqni mi rodilla




84
Va kalaksakt'i tisuncha chivinti laka
lhimasipijni yu paxtoqniy ni chivinti laka lhapakna.
Ex chuncha k'amala'ach'inut'i ta'ayucha oxicha
paxtoqniy ni lhapakna:
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy chivinti:
lo siembra ts'al ch'an
ojo laqchul aqtsul
est perdido ch'ankati ts'anqata
su hija istsi'i ichiy
cabeza laqchul aqtsul
1.
2.
3.
4.
5.
6. pjaros s'on ts'o'on
k'alamak'ay
lak'amak'ayapi
lak'amak'ayapitik
k'alamak'ayapitik
85
Kit'in tauncha julchan va kijunil kimpay:
Incha kap'inapitik ni tsajnan ni
la'axkan k'alamak'ayapitik kuenta ni
uxiknank'an. Jantu va kalats'ajt'ik xaqayntaun
t'altanan yu kap'inapitik. Vachu jantu
kat'aqma'at'ik, va ts'alti k'alayapitik. Jantu
k'alhipintik mints'aluk'uk'an. Aniy
k'avaynch'o'oyapitik mi'atunkujvaytik'an.
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy kuentoj:
Ka'alt'iyan ni aniy jalhisakminti:
1. Tas oxtaycha takitsajnalcha ni s'at'an?
_____________________________________
2. Va talha'al yu'uncha ni ists'alukk'an?
_____________________________________
3. Tas oxtaycha tavaynchoqol atunkuj?
_____________________________________
86
La maqancha qayntaun jo'ati va tsak'al
tsapul. Tauncha julchan ixjunita jantu
putapatsa kaval pero yucha ix'anta tapatsan.
Va jantu matichun ka'al tapatsan laka kuxtu.
Ex ni jo'ati va jantucha lay ixminchoqoy. Va
ancha taulchalcha ta'an tsak'alcha ni tsapul.
Pero ni jo'ati va la laq'emay ni tsapul
pero yu tsapul yucha va jantu qasmaknan, va
ancha ixvil ta'an ixvil ni jo'ati.
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy kuentoj:
87
Taval va laycha katoqoxal va jantu
matichun siuklay. Taval va puts'islhicha, ex
va xoqtacha talakt'asay. Ex ni jo'ati
laqlaq'emay porke la ixkaniycha ta'an tsak'al
ni tsapul.
Pero panijcha ts'is val ex va ta'alcha
puxkaunan ni jo'ati qayntaun ists'al kun
qayntaun istsi'i la ixkuxtu ni jo'ati. Pero va
jantu liman katatemal porke va la panijcha
istsak'ata ni tsapul.
Ex ni ists'al va puxkau'ol. Taval va
temalcha pero va jantucha lay chiviniy porke
la maqsval ni tsapul ta'an tsak'al. Ex ni ts'al
va jantu lay kalhimil ixpay porke va jantu lay
ixtayay.
88
Ex ni jatsi'i vachu aqtayl laqlaq'emay
laqxoqta yu ixtalakt'asay lakak'avin porke
tsak'al tsapul ixpay. Pero ni ixpay tejkan
chuncha ixt'ajun lakamunukpa' yucha jantu
tu'uchun ixmaqsvay. Taval tejkan tsak'al ni
tsapul ex va jantucha oxi k'ats'an.
Pero ni jo'ati va jantu kanil. Va palay
junchoqol. Vachu ni jo'ati va jantu chapuj
ixlakanajun lhitapatsa ka ta pu'alcha tapatsan
ta'an tsak'al ni tsapul.
Chuncha tatapasay yu jantu chapuj
talakanajun lhitapatsa yucha p'unaj pastak'a
tavanancha katoqoxaya'. Aniycha
tamaktaycha ni kuento ni jo'ati yu tsak'al
tsapul ta'an ix'anta tapatsan.
89
Tauncha julchan laqataun avil va la lhuu
lpau ul pero valaycha jantu ka'u'ol porke ni
lpau laj'ay, yu avil va lakat'uniy. Jantu aqtaun
ka'ul ni avil ni lpau porke va chivinilcha ni
lpau, va naul:
Jantucha maqsk'iniy ki'ut'i porke
valay jantu ki'u'oj va naul ni lpau. Pero ni
avil va jantu kamakal kuenta va aqtaylcha uy
ni lpau.
Va naulcha ni lpau:
Jantucha maqsk'iniy ki'ut'i porke
valay jantu ki'u'oj va naul ni lpau,
vali'iy kilha'amanan. Kamina' yu apalay ay
para ki'u'ol para jantu kimaj'al kit'in. Aniy
lakamunukpa' yu jantu ki'u'ojoy ex vali'iy
kts'anqay ni kit'in va naul ni lpau, va
junkal ni avil.
Mejor kamil milhinin, kanit'icha,
jantucha apalay ki'ut'i va naul ni lpau,
junkal ni avil. Vamun chavay k'alin,
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy kuentoj:
90
jantucha aqtaun kajk'alina porke jantu
matichun chapuj ki'uy porke va jk'alin
lakak'avin va naul ni lpau.
Jantu panij chuncha naul ni lpau va
ancha yal ni lapanaki. Ex yucha va lhilay
ataun lapanaki juk'al talman. Va aqtayl
lakavanan va jantu matichun katayal.
Ni lapanaki va la talhanancha porke
chivinkan lakak'avin ta'an alin lpau. Va
jantucha apalay kasaklhi ni lpau ni lapanaki
porke va chivinkal. Pero va chivinil va lpau
kun avil. Va junkal ni avil: "Jantucha apalay
ki'uye'i porke jantu k'i'u'oye'e". Aniycha
tamaktay ni kuento avil kun lpau.
91
En esta leccin se ensea el uso de la k al
principio de palabras, antes de consonantes.
Kalaqts'i ni aniy chivinti tas junitacha yu
tapaxata:
Leccin 15
knajun

digo
k'al

fui
kmil

vine
va kte'en

me voy
va ktapatsay

trabajo
va kpastak'a

pienso




k'al fue klhit'ajun tiene
k'al fui klhit'ajun tengo







va kchavaniycha ya tiene hambre
va kchavaniycha








kmakaul dej
kmakaul dej




ya tengo hambre
92
Cuando la k est antes de la letra v, la v a
veces se pronuncia como una v sorda:
Kats'oqt'i ni aniy chivinti laka lhimasipijni:
1. tiene ______________________
2. tengo _____________________
3. traigo _____________________
4. trae _______________________
5. estoy acostado ______________
6. est acostado _______________
7. dej ______________________
8. dej ______________________
kvavay

le doy de comer
kvaylcha

ya com
kvilanau

estamos sentados
kval

me lo hice




kvajin yo como kvil estoy sentado
kvajin l come kvil est sentado




93
Va k'alaksakt'i tisuncha chivinti laka
lhimasipijni yu paxtoqniy ni chivinti laka lhapakna.
Ex chuncha kamala'ach'inut'i yu ta'ayucha oxicha
paxtoqniy ni lhapakna:
dej makaul kmakaul
ya comi kvaylcha vaylcha
lo tiene lhit'ajun klhit'ajun
ya com kvaylcha vaylcha
yo trabajo ktapatsay tapatsay
1.
2.
3.
4.
5.
6. se va kte'en te'en
7. tengo lhit'ajun klhit'ajun
8. dej kmakaul makaul
94
talman pero ni malhaqni lapanaki mas
ixlhajay ixtumin va jantu ix'iy ixvayti porke
jantu ix'alin ta'ayucha kamakanil ixvayti. Va
kilpatani ixjunita, jantu kalhitsukul matichun
ixt'alapanaki.
Ex taval va alcha p'uxnu' xuxan laktalpa,
va laqavitil. Ex ancha patajulcha, ex nilcha.
Mas jantu ixniputun ni malhaqni jo'ati, mas
ixmaqsvay ixlhinin, mas jantu najun ixchaul
ni qaylati kun alati axtoqnu' pero mejor apalay
va ts'alti nil ni malhaqni jo'ati. Aniycha
tamaktaycha ni kuento ni malhaqni jo'ati yu
jantu ixniputun.
95
Qayntaun lapanaki va ay ta'ap'an
ixjunita. Taval va aqtayl tapatsay ex chuncha
alil ixk'ispa. Taun jach'itin va chuncha
laqcha'anchoqopal tacha putapatsakan, va
aqtaychoqopal tapatsay va la aycha kuxtupal.
Va ch'al la'at'at'i kualtil. Ex va p'ul ni
ixkuxtu, ex va laj'aycha val ni ixauti. Ex va
mamanil ni ixlhinin ni javan ex chuncha jantu
lay liman kapuchaqxlhi.
Ex taval va aqtaynilcha puchaqxnan. Ex
va jantu lay liman kapuchaqx'ol. Taval va
aqtaylcha tamay tamay ni xkan. Ex va
lhuucha val ni la'axkan. Ex va naul:
Ka tus va jantucha kpuchaqx'oya' ni
kixauti. La lhuucha xajun ni la'axkan. Kit'in,
xanati, ikte'en laqts'ini' ni la'axkan licha lay
klaqpusa' ex kajk'ana ni laka kuxtu va naul
ni xapay.
Ex ma lha'al lakat'uniy ixmuxch'i ex
taval va tajuchalcha ni la'axkan, va laqts'in ni
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy kuentoj:
96
la'axkan va ayaj lhuu. Ex chuncha va naul:
Ka va kte'enchoqoycha, ni la'axkan
ayaj lhuu va naul ni lapanaki.
Ex va chinchoqol la ixchaqa'. Va najun:
La lhuu ni la'axkan. Jantucha kajk'al,
xanati va najun.
Ex va najun ni ixanati:
Yu va kapiti, xapay, valay k'amuxt'u
va najun ni xanati.
Ex taval va taulchoqolcha va aaqtaun
tunkunchoqol. Ex va najun ni xapay:
Xanati, chavay ikte'enchoqopalay
laqts'ini ni la'axkan va najun ni xapay. Ex
yu ixanati va najun:
Jantucha kapiti, valay k'amuxt'u, xapay
va najun ni ixanati. Ex va jantu ixmakajun.
Taval va tunkunchoqopalcha. Ni
anchanu' lapanaki va laqts'il va lakats'uniy
97
xixta ni la'axkan. Ex va tajulcha, ex va
patukukchalcha va alcha tapatsan.
Ex toqoxal tamachoqochil ni xkan. Va
jantu kamakal kuenta para kamil.
Taval va ay tanuchalcha. Ex ixlapanakni
yu'uncha va tamaqaninincha. Va jantucha sik
kalal yu putoqoxata. Ex va taulchalcha la
ixkuxtu. Paqt'uy ixvilchal. Paqt'ut'unu' ex
ixlapanakni ayaj ixtalajqajlun. Tejkan
minchoqol ex talaj'achanchoqoy ixlapanakni.
Va pumil to'oxtay va juk'al tsasnati talman ex
va ancha pumil ni anchanu lapanaki.
98
Kit'in klaqts'il laqataun mapachi t'ajun
xkapun la'axkan. La oxi uy xkapu ni
mapachi. Vachu' klaqts'il la'at'uy
patux, ixtat'ajun paxnin la'axkan.
Kmil lakatin, klaqts'il laqataun
maqtali' ixt'ajun una' piyu', va laycha
ka'u'ol. Va ts'uniycha ixmamata ni
maqtali'. Chavay laka julchan la lhuu
axtoqnu' xaklaqts'in. Kit'in knajun ka jantu
ox kaval yu xaklaqts'in.
Chavay maqancha k'an la'axkan. Jantu
aqtaun tu'uchun klaqts'il tus chavay
xaklaqts'in kavalay mits'iti. Chavay kvilcha
la kinchaqa', jantucha apalay k'ana' la'axkan.
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy kuentoj:
Ka'alt'iyan ni aniy jalhisakminti:
1. Tis va suncha ixmakay ni mapachi?
_____________________________________
2. Va li'iycha jantucha apalay kaana' la'axkan?
_____________________________________
99
La maqancha ix'alin qayntaun jo'ati jantu
ixtapatsay porke jantu ixtanuputun
lakak'avinan. Va la ixmaqsvay laqxtoqnu' yu
tatsak'anan kun yu laqxtoqnu' yu tachaunan
tacha yu qaylati. Va lilhay kaniya' tejkan
kachauya' porke yucha jantu aqtaun ixniputun.
Jantu ixtanuy lakak'avin ni anchanu'
jo'ati. Yucha lhilhiy iltatay la ixchaqa', jantu
ix'an tapatsan ni malhaqni jo'ati. Ixtaqkancha
mas jantu ixvajin.
Taval lakxtuklaputulcha ex aqtaylcha
tapatsay pero ex jantucha lay ixtapatsay porke
la xapaycha ixjunita tacha yu burro, jantucha
lay mach'apanan. Jantucha tu'uchun ixtapal
ixjunita ni malhaqni jo'ati.
Taval x'aman pastaklhi mejor aqtayl
xavay xuxan para kamakal qayxtaj. Ex
chuncha aqtayl tapatsay, va ixavaka qayxtaj
pero vachu la oxi ixlhajay. Taval mi'olcha
ta'an ixp'ux'a ni xuxan ta'an talaktsin ixjunita
ni laqxqatij. Ex alcha p'uxnu' ta'an apalay
P'as k'alaqp'ut'e'e ne aniy kuentoj:
100
En esta leccin se ensea el uso de las
consonantes combinadas.
maqltanxveqni
columpio
Leccin 16
ix'aqtsul

su cabeza
ch'anlt'ul

falta pie
aklkati

sesos
aqspukni

egosta
kikxk'it'a

se rasura la barba
qaynxmilnuy

remangar el pantaln
laqxqatij

arroyo
maklku

luz
ta'expakltiyuy

romperse en dos partes
p'aqlma
chalahuite
101
K'alaqts'i ni aniy chivinti tas junitacha yu tapaxata:
1. luz _______________________
2. arroyo _____________________
3. se rasura la barba ____________
4. sesos ______________________
5. falta pie ___________________
6. egosta ____________________
7. su cabeza __________________
K'ats'oqt'i ni aniy chivinti laka lhimasipijni:




ix'aqtsul su cabeza ch'anlt'ul falta pie
aqsp'ukni egosta maklt'ul falta mano








p'aqlma chalahuite maklku luz
paqlati bal malkuyu' luna, mes








maqltanxveqni columpio
maqltanlk'ikni parasol




102
K'alaksakt'i tisuncha chivinti laka lhimasipijni
yu paxtoqniy laka lhapakna. Ex chuncha
k'amala'ach'inut'i ta'ayucha yu paxtoqniy ni
lhapakna:
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy chivinti:
1. luz maklku malkuyu'
2. egosta ix'aqtsul aqspukni
3. falta pie ch'anlt'ul maklt'ul
4. chalahuite p'aqlati p'aqlma
5. cabeza laqchul aqtsul
kaktayal achil
kaktayal
kaktayachi l
katayatachil
kaktayatachil
mastakni kan
mastakni yan
mastakni yan
mastakni kan
mast'akni k' an
103
Tauncha julchan laqataun p'axni junil ni
burro:
Vali'icha kos saqnancha y jantu
mast'aknik'an? Kit'in jantu aqtaun kmapatsakan.
Si ox kvavakan va naul ni p'axni.
Ex va naul ni burro:
Jantu kstaknan kisaqnati porke ki'ukxtin
kamakaya' k'atan, va kalakxtuklaya' ists'al. Ex
kata'uya' laqataun kapun.
Ex qaltayl ni p'axni va naul:
Kavalay kit'in kijuniy. Mejor
kakte'encha. Jantucha kaktayatachil aniy
laqa chaqa'.
P'as k'alaqp'ut'e'e ne aniy kuentoj:
Ka'alt'iyan ni aniy jalhisakminti:
1. Ta'ayucha yu ox vavakan?
_____________________________________
2. Ta'ayucha yu apalay paxkakan?
_____________________________________
3. Suncha kamakaya' ni p'axni?
_____________________________________
104
Maqancha ix'alin qayntaun xanati ayaj
ixlhimaqsvay laqxqatij ists'al. Taval ni janati
va junil ni ists'al:
Jantu aqtaun kapiti qaman laqxqatij,
lay k'a'ayst'uk'a laka chiyuxin, ex va lay
kat'alak'ap'ut'a y kat'alaqat'e'e ex lay kachapan
ni laqxqatij, ex ka k'anit'icha.
Ex va chuncha ni s'at'a jantu
kaqalhasmaklhi ni ixnati. Aqtsiyaj va al ni
laqxqatij, tejkan va laycha ixcha'al la ixkilpa',
ex talakaputalcha ni s'at'a, va pe'ex val,
qalhujminchoqotacha la ixchaqa'.
P'as k'alaqp'ut'e'e ne aniy kuentoj:
105
Ex ni janati jantu kamakal kuentaj,
vamun lakxakanil ta'an talaqach'it'aqxlhi.
Taval aqtayl taqan'ay ni s'at'a. Ex va chuncha
ni ixnati junta'inil qayntaun jakuch'unu'.
Talha'al laqxqatij ni s'at'a, ex tamaknunil
laqataun jakujnu' t'ajni', y yu s'at'a ox
talaqap'alhal. Vachu' talakamul kun seraj ta'an
talakaputal para palaycha kajunchoqol.
Pero mas chuncha tamakal jantu palay
kaval ni s'at'a. Va apalaycha tap'asnil tus nil.
Ex va lay ixpuni'al ixjamaqaniti ni ixnati
porke vamun yu' ists'al ixjunita.
106
En esta leccin practicaremos cmo leer y
escribir las slabas suaves que aparecen al final de
algunas palabras. Si la ltima slaba de una palabra
no se pronuncia con nfasis y termina con una
vocal, entonces se pronuncia muy suave.
p'axni
puerco
Leccin 17
xanti

flor
xanati

mujer
ilmanixtu

su medida
ix'ayaxtu

su tamao
mixa

se enfra
k'uch'u

medicina
k'usixtu

belleza
stapu

frijol
yucha

l, ella
yu'uncha

ellos, ellas
ixkilna

su boca
jikmi
fuego, lumbre
107
K'alaqts'i ni aniy chivinti tas junitacha yu tapaxata:
1. puerco ____________________
2. fuego _____________________
3. frijolar ____________________
4. medicina ___________________
5. belleza ____________________
6. mujer _____________________
Kats'oqt'i ni aniy chivinti laka lhimasipijni:




xanti flor ilmanixtu su medida
xanay florece lman largo








mixa se enfra stapu frijol
kamixa' se enfriar stapun frijolar








p'axni puerco k'uch'u medicina
p'axnin puercos kuch'uy lo cura





yucha l, ella xanati mujer
yu'uncha ellos, ellas xanatin mujeres


paxlhi se ba x'aukya jadea
paxvi nos baamos x'aukvi jadeamos

108
K'alaksakt'i tisuncha chivinti laka lhimasipijni
yu paxtoqniy laka lapakna. Ex chuncha
kamalaqach'inut'i ta'ayucha yu paxtoqniy ni
lapakna:
1. medicina k'uch'u kuch'uy
2. se enfriar mixa kamixa'
3. su medida lmanixtu lman
4. florece xanti xanay
5. mujeres xanati xanatin
6. puerco p'axni p'axnin
Kap'ut'e'e ni aniy chivinti:
tamaqsaqtsukuy

kal aklal havay
tasaqmaqtsukuy

kal aklal havay
tamaqsaqtsukuy

kal aklal havay
tamaqsaqtsukuy

kal aklal havay
109
Ni lapanakni yu maqancha ixtat'ajun
ixtalaqpute'ey ni niukxi yu tapalal jas'at'a.
Ix'alin qaltaun niukxi va ixlit'ajun
xa'unikan. Taval taun julchan val, kat'alcha.
Ex qayntaun lapanaki tamp'aqxlhi kun chiyux.
Astan la ixpulakna tsukul va qayntaun
pilun. Ni anchanu' pilun yucha va
ixmalaqachakanta para kamil ukxuntayan
ta'akapuchun lakamunukpa'.
Pero tachun ni lapanakni jantu aqtaun
katamispal ni anchanu' s'at'a porke jantu
lapanaki kamapa'al.
Ka'alt'iyan ni aniy jalhisakminti:
1. Suncha xajchil la ixpulakna laka niukxi?
_____________________________________
2. Intacha tijuntayal ni s'at'a?
_____________________________________
3. Kun t'ujucha tamp'aqxlhi ni niukxi?
_____________________________________
P'as k'alaqp'ut'e'e ni aniy kuentoj:
110
Tauncha julchan ni mixtu paxtoqlhi
laqataun avil. Ex niman tanchanil ta'an
ixpu'anta, ex t'achivinil, va junil:
Kit'in lhilhiy kmin taul aniy. Ayaj
kpakxan'iyan k'alaqp'ust'i. Aqtamixna jantucha
klhivajin por uxint'i. Vamuncha
tamaqsaqtsukuy mintalhanti. Jantu ts'uniy
kint'asunip'ut'un.
Ex qaltayanal ni avil, va naul:
Kit'in jantu ktasuniputunan porke
ijkats'ay ni uxint'i ayaj maqamayan ka'ut'i avil.
Lhuucha kes'at'an jalak'ut'a, ex kit'in jantu lay
klaklalhavay.
Kap'ut'e'e ni aniy kuentoj:
111
Ex chuncha naul ni mixtu:
Kit'in klhit'ajun qayntaun ki'ukxtin,
yucha ayaj kimpaxkay. Xoqta ki'iniy yu kajk'ul
y vachu lhuu ts'aluk'u kintat'a'uy. Y tejkan k'uy
avil ayaj lhi'achantajuy porke ex k'ats'ay ni va
jantucha ka'uniya' ixkux ni avil.
Chuncha qaltayanal ni avil, naul:
Yu mi'ukxtin yucha va tontoj porke
uxint'i vachu' uy tsaluk'u y vachu' tumilay
axtoqnu' para ka'ut'i. Ex apalay lhuu tumin
maqats'anqay y yu kejnan jantu lhuu kvaynau.
Ex talqaunlhi ni mixtu, ex lakapasal ni
avil, maqnil, ex ulcha.
F e l i c i d a d e s!

Chavay laniycha jats'oqnuti laka
lhimasipijni!

Lay kat'aylhipi laqts'ini' alati libros
laka lhimasipijni.

Вам также может понравиться