Вы находитесь на странице: 1из 62

HISTRIA DO PENSAMENTO CRISTO

NDICE
Captulo I Teologia Patrstica
Introduo
1.Pais Apostlicos
2.Pais Apologistas Gregos
3.Pais Antignsticos
. Pais Ale!andrinos
". Pais Nicenos
#. Pais Ps$Nicenos
Captulo II - Teologia Meie!al
1. Igre%a Catlica &o'ana
2. Igre%a (rtodo!a Grega
3. Cis'a Catlico$(rtodo!o
. )eologia Carol*ngia
". Escolasticis'o
#. +*sticos +edie,ais
-. Pr.$&e/or'adores
0. 1u'anis'o
Captulo III - Teologia Re"or#aa
1. &e/or'a 2uterana
2. 3lrico 4u*nglio
. 5oo Cal,ino
". +o,i'ento Ana6atista
#. &e/or'a Anglicana
-. &e/or'a catlica
0 (rtodo!ia 2uterana
7. Puritanis'o
Captulo I$ - Teologia %o Peroo Moer%o e Co%te#por&%eo
1. Pietis'o
2. 5on8 9esle:
3. 2i6eralis'o )eolgico
. ;unda'entalis'o
". Neo$ortodo!ia
#. Paul )illic8
-. &udolp8 <ult'ann
0. )eologia da 2i6ertao
CAP'T()O I TEO)O*IA PATR'STICA
I%trou+,o
A 8istria do Pensa'ento
Cristo . u' ra'o da 1istria da
Igre%a Crist =ue a6orda o
desen,ol,i'ento dos dog'as e
doutrinas da Igre%a. )a'6.' inclui
te'as relacionados co' =uest>es
/ilos/icas? .ticas? pol*ticas e sociais.
Neste tra6al8o nos li'ita'os a estudar
a contri6uio teolgica de ,@rios
personagens da Igre%a Crist.
( estudo da 1istria do
pensa'ento Cristo te' co'o o6%eti,o
principal co'preender a igre%a atual
atra,.s de sua %ornada no passado.
As /ontes pri'ordiais so os
te!tos teolgicos? credos? ser'>es?
co'ent@rios? en/i' toda a produo
liter@ria dos l*deres e telogos cristos
no decorrer dos s.culos.
Patrstica
( ter'o Patr*stica se re/ere ao estudo dos pais da Igre%a? ou os pri'eiros
telogos e l*deres da Igre%a desde o per*odo ps$apostlico at. por ,olta do s.culo AII.
E!iste' ,@rias di,is>es propostas para a Patr*stica? adotare'os a seguinteB pais
apostlicos? pais apologistas? pais pole'istas? pais ale!andrinos? pais nicenos e pais ps$
nicenos.
-. Pais Apost/licos
(s pais ps$apostlicos so os autores cristos do /i' do pri'eiro s.culo e do
in*cio do segundo cu%os escritos c8egara' at. ns.
(s 'ais i'portantes desses escritos soB
-0a Epstola e Cle#e%te Ro#a%o Cescrito por ,olta do ano 7"D
(s cristos de Corinto esta,a' se re6elando contra seus l*deres? Cle'ente os
e!orta a o6edecere' seus pres6*teros e encerrara' co' a disputa.Cerca de 1"E cita>es
do A) e das cartas paulinas so /eitas pelo autor.Entre os escritos dos pais da Igre%a?
essa carta . considerada a 'ais antiga.
Sete epstolas e I%1cio e A%tio2uia C11"D
( autor era <ispo de Antio=uia? na F*ria? /oi preso por pro/essar sua /.. Durante
sua ,iage' para ser 'artiriGado e' &o'a? ele escre,eu essas sete cartas endereadas Hs
igre%as co' o o6%eti,o de orient@$las e consola$las.)a'6.' as alerta para o perigo das
8eresias relacionadas Hs concep>es so6re a pessoa de Cristo.
Epstola e Policarpo e Es#ir%a3 C11ED
Acredita$se =ue ten8a sido disc*pulo direto do Apstolo 5oo. Fua carta
teste'un8a seu 'art*rio nu'a /ogueira . Escre,eu aos /ilipenses repetindo 'uitas
in/or'a>es rece6idas pelos apstolos.
Epstola e 4ar%a56 C13ED
Carta =ue utiliGa co'o pseudIni'o <arna6.. Feu estilo . se'el8ante ao estilo da
carta dos 1e6reus procurando interpretar e,entos e personagens do A) de 'aneira
si'6lica para tipi/icar a 5esus.
70a Epstola e Cle#e%te Ro#a%o C1ED
Apesar do no'e no se trata de u'a carta e ta'pouco /oi escrita por Cle'ente.
)rata$se de u' ser'o de e!ortao e consolo a igre%a =ue esta,a passando por duras
persegui>es ro'anas.
Pastor e Her#as
Escrito apocal*ptico =ue atra,.s de ,is>es retrata e,entos relati,os ao /inal dos
te'pos. Esse li,ro /oi 'encionado na pri'eira lista de li,ros canInicos Ccnon
muratorianoD co'o li,ro reco'endado para a leitura. )elogos co'o Cle'ente de
Ale!andria o considera,a co'o li,ro do N).
8rag#e%tos e Papias e Hier1polis C1"ED
Esses escritos so encontrados e' cita>es de outros pais da igre%a? sua o6ra
e!tensa? cerca de cinco ,olu'es? in/eliG'ente se perdeu. Papias tr@s in/or'a>es
,aliosas so6re a 8istria dos apstolos depois do N).
Diac96 3 o e%si%o os Do:e Ap/stolos ;-<=.
( Didach . con8ecido co'o o 'ais antigo 'anual da Igre%a? pro,a,el'ente
teria sido escrito na F*ria ou Palestina. Possui trJs di,is>es principaisB os dois ca'in8osK
instru>es so6re o 6atis'o e a ceiaK regras para os pro/etas itinerantes? pres6*teros e
di@conos.
(s escritos desse per*odo so si'ples e diretos. Aisa' resol,er pro6le'as das
igre%as locais e re/lete' as di/iculdades en/rentadas tanto no co'6ate a alguns grupos
8er.ticos co'o na perseguio ro'ana aos cristos. ( cLnon do No,o testa'ento ainda
no tin8a sido o/icialiGado e a autoridade aos poucos repousa,a so6re os 6ispos.
&apida'ente a Jn/ase da sal,ao pela graa de Paulo . su6stitu*da por u' legalis'o
crescente.
7. Pais Apologistas *regos
Fo os pais da igre%a =ue se destacara' na de/esa da /. contra os ata=ues do
paganis'o ro'ano e do %uda*s'o. Fua preocupao principal era re/utar os argu'entos
contr@rios H /. crist. Dentre eles destaca'osB
Aristies e Ate%as ;->=.
Ela6orou u'a apologia endereada ao i'perador Antonino Pio? de'onstrando a
superioridade do cristianis'o e' co'parao as /or'as de culto pagos e %udaicos..
&essaltou a .tica e os costu'es dos pri'eiros cristos..
?usti%o M1rtir ;-<=.
;ilso/o? /undador de u'a escola con8ecida por ensinar a M,erdadeira /iloso/iaN.
5unta'ente co' seus disc*pulos /oi 'artiriGado por con/essar sua /. e' Cristo.
Escre,eu duas apologias? u'a delas endereada ao 5udeu )ri/o. )a'6.' de/endeu o
cristianis'o das acusa>es dos ro'anos escre,endo para o I'perador Antonino Pio e ao
senado ro'ano.
Al.' desses apologistas destaca'os Aristides? )aciano e Aten@goras. )odos
esses escritores procurara' pro,ar =ue as acusa>es /eitas pelos ro'anos de =ue os
cristos era' su6,ersi,os? ateus? i'orais e at. cani6ais Cco'ia' carne e sangue de
crianasD era' in/undadas. Al.' disso? escritores co'o 5ustino +@rtir? procura,a'
/aGer u'a ponte entre a /iloso/ia grega e o cristianis'o. 5ustino utiliGa,a o ter'o logos
=ue era con8ecido no pensa'ento grego para anunciar Cristo. Fegundo ele ,@rios
/ilso/os /iGera' declara>es coincidentes co' o E,angel8o? isso se de,e ao /ato de =ue
Cristo? o logos Ca raGoD . pr.$e!istente os teria inspirado no passado.
@. Pais Pole#istas
(s pais pole'istas ou pais anti$gnsticos se dedicara' ao co'6ate das 8eresias
gnsticas. )ais 8eresias a'eaa,a' a integridade da 'ensage' crist e a unidade da
igre%a. Dois telogos e' especial se destaca' no con/ronto ao gnosticis'o.
Iri%eu e )Ao% C1--D
Disc*pulo de Policarpo de Es'irna? Irineu tornou$se 6ispo na G@lia. Dois
escritos dele c8egara' at. nsB Contra os Hereges e Epideixis. ( pri'eiro . u'a a'pla
re/utao ao gnosticis'o e o segundo apresenta as doutrinas 6@sicas da procla'ao
apostlica. Ele . con8ecido co'o o pai da dog'@tica crist.
Tertulia%o e CartagoC 22ED
;oi o principal pole'ista da Igre%a de /ala latina. Possu*a u'a /or'ao e'
direito dono de u'a e!celente retrica. Dedicou$se tanto na apologia da igre%a e'
relao ao estado ro'ano co'o no ata=ue ao gnosticis'o. Fuas o6ras era' incisi,as e
e!ercera' grande in/luJncia pelo seu estilo popular. No /inal de sua ,ida acredita$se ter
se /iliado a u' 'o,i'ento cristo e!tre'ista c8a'ado de 'ontanis'o. Fuas principais
o6ras /ora'B Contra Marcion, Prescrio aos Hereges e Contra Praxeas.
*%osticis#o

No 8a,ia apenas u' tipo de gnosticis'o? alguns l*deres se destaca,a' co'o
<as*lides? Cerinto e Aalentino =ue de/endia' ,aria>es distintas desse siste'a
religioso. <asica'ente o gnosticis'o de/endia a e!istJncia de eons? seres espirituais =ue
e'ana,a' de Deus e traGia' ao 8o'e' u' con8eci'ento CgnoseD '*stico e seleto. (s
8o'ens era' di,ididos e' trJs tiposB pneu'@ticos CespirituaisD? ps*=uicos C'oraisD e
so'@ticos CcarnaisD. Fegundo eles so'ente os espirituais e os ps*=uicos Ce' 'enor
parteD poderia' ser iniciados na gnose. Prega,a' u'a esp.cie de dualis'o religioso.
)odo o 'undo 'aterial era intrinseca'ente 'au? a gnose li6erta,a o 8o'e' da
in/luJncia da 'at.ria para o 'undo espiritual. (s eons seria' os inter'edi@rios =ue
ele,a,a' o 8o'e' a n*,eis superiores ao do 'undo 'aterial.
(s gnsticos cristos de/endia' entre outras coisas =ue Cristo no podia ter se
encarnado? pois assi' no seria di,ino. )a'6.' de/endia' a id.ia de =ue o 'undo
seria u' a6orto do 'undo espiritual? o6ra de u' eon 'enor e no de Deus.
>.Pais AleBa%ri%os
Ale!andria era u' dos principais centros culturais do i'p.rio ro'ano. Nesta
cidade /loresceu u'a escola teolgica crist =ue utiliGa,a o '.todo alegrico para
interpretao das escrituras. ( '.todo consistia e' desco6rir u' sentido 'ais pro/undo
de cada passage'. E!e'pli/icando os tipos de interpretaoB a literal seria se'el8ante H
@gua? Cser,ia para tirar a sedeDK a 'oral seria co'o o suco de u,a Cacrescenta,a sa6orDK a
alegrica seria co'o o ,in8o Cal.' de tirar a sede ta'6.' ine6ria,aD. (s pais
ale!andrinos pode' ser considerados portadores de u'a teologia 'ais especulati,a
%usta'ente por utiliGare' o '.todo alegrico.

Cle#e%te e AleBa%ria
Disc*pulo de Panteno =ue /oi o pri'eiro telogo de reno'e da escola cate=u.tica
de Ale!andria. Cle'ente superou seu 'estre. ( aspecto /unda'ental de sua teologia . a
id.ia da pedagogia de Deus. Fegundo ele? o 8o'e' ca*do s pode reunir$se co' Deus
atra,.s da educao crist. Essa educao . 'ediada pelo 2ogos? 5esus Cristo. Fuas
o6ras 'ais con8ecidas soB Admoestao aos Gregos, Pedagogo e as Miscenias.
Orge%es e AleBa%ria
Certa'ente o 'aior representante dessa escola. Escritor prol*/ico de u'a
produti,idade espantosa? c8ega,a a ditar para seus escri6as ,@rias o6ras de u'a ,eG.
Feu tra6al8o . co'posto por co'ent@rios? ser'>es e edi>es de te!tos. 5erIni'o
calculou =ue produGira cerca de 2EEE escritos. Duas o6ras se destaca'B Hexapa Cseis
di/erentes tradu>es do A) e' colunas paralelasD e Do Princ!pio Co6ra =ue apresenta o
seu siste'a teolgicoD
A /orte in/luJncia da /iloso/ia grega no pensa'ento dessa escola /oi al,o de
cr*ticas e condena>es. ( A Conc*lio C""3D considerou a produo de (r*genes 8er.tica?
por.' sua in/luJncia no (riente /oi to i'portante =uanto a in/luJncia de )ertuliano do
(cidente.
<. Pais P/s-Nice%os
Considera'os co'o pais ps$nicenos os pais da igre%a =ue e!ercera' suas
ati,idades a partir do I Concilio C32"D na cidade de Nic.ia.
No ano de 313 o i'perador Constantino pro'ulgou o edito de +ilo =ue
considera,a o cristianis'o religio l*cita. Co' tal edito os cristos goGa,a' dos
'es'os direitos dos pagos pondo /i' as persegui>es pelo i'p.rio. Constantino
ta'6.' /inanciou a realiGao do conc*lio de Nic.ia =ue tin8a co'o o6%eti,o organiGar
e congregar a liderana da igre%a crist. Apesar do a'6iente de alegria por causa da
al'e%ada paG e da con/raterniGao de l*deres da igre%a dos cantos 'ais re'otos do
i'p.rio? 8a,ia u'a s.ria di,iso doutrin@ria =ue a'eaa,a a unidade da igre%a.
Orio de Ale!andria enca6ea,a u' grupo no Conc*lio =ue de/endia a tese de
5esus 8a,ia sido criado por de Deus? logo no podia ser considerado di,ino. <aseado no
,ers*culoB M tu .s 'eu /il8o e 8o%e eu te gereiN? Orio a/ir'a,a =ue 8ou,e u' te'po e'
=ue 5esus no e!istia. Esse pensa'ento /oi c8a'ado de arianis'o. )ertuliano no s.culo
passado %@ 8a,ia de6atido co' Pra!eas so6re outra id.ia se'el8ante =ue diGia =ue o Pai
e 5esus na ,erdade no era' pessoas di/erentes? apenas 'ani/esta>es da 'es'a pessoa.
Fa6.lio? condenado por sua id.ias e' 2#1? de/endia =ue o Pai? o ;il8o e o Esp*rito santo
era' apenas 'odos de Deus se apresentar ao 8o'e' C'odalis'oD. )ertuliano na .poca
de/iniu a trindade co'o sendo co'posta por trJs pessoas di/erentes e' u'a su6stLncia
di,ina? esta6elecendo u'a de/inio =ue . a aceita pela cristandade co'o a 'ais
ortodo!a. No Conc*lio de Nic.ia no,a'ente a =uesto ,oltaria a ser discutida.
Ata%1sio e AleBa%ria
Cou6e a Atan@sio de/ender o conceito trinitariano contra o unicis'o de Orio. Ele
era u' 8o'e' de pele escura e pe=uena estatura? /oi u' telogo 8a6ilidoso e u'
escritor prol*/ico. No Conc*lio co'o di@cono ele no podia participar direta'ente? 'as
/oi ele =ue' 'uniciou co' argu'entos o 6ispo Ale!andre contra o pensa'ento de
Orio. )rJs o6ras se destaca' nesse per*odo de e'6atesB Discursos Contra os ArianosK
Fo6re os Decretos do Conc*lio de Nic.ia e Apologia Contra os Arianos.
4aslio e Cesar6ia ;@@=-@CD.
+e'6ro de u'a /a'*lia rica =ue al.' dele tin8a outro telogo? seu ir'o
Gregrio de Nissa. Ensinou retrica e posterior'ente se dedicou a ,ida religiosa. E'
Cesar.ia se dedicou a escre,er contra o arianis'o e postulou a seguinte /r'ula
trinit@riaB no Fer di,ino 8@ u'a s MousiaN Csu6stLncia?essJnciaD e trJs 8ipstases
Cdistin>es pessoaisD. )a'6.' deu u'a ateno especial ao estudo do Esp*rito Fanto
de/endendo sua di,indade.
*reg/rio e Na:ia%:o ;@@=-@D=.
Destacou$se co'o orador e poeta? a'igo de <as*lio /igurou entre os de/ensores
do pensa'ento trinit@rio %unto co' <as*lio e Gregrio de Nissa. Feus MDiscursos
)eolgicosN ? u'a s.rie de ser'>es 'arcou a /unda'entao da doutrina trinit@ria.
Preocupo$se e' entender o relaciona'ento entre as pessoas da trindade. Fegundo ele ? o
Pai no . gerado? o ;il8o . gerado e o Esp*rito santo . procedente.
*reg/rio e Nissa ;@@<-@D<.
( 'ais destacado entre os trJs capadcios? /oi 6ril8ante telogo utiliGando o
neoplatonis'o. Fuas o6ras principais soB Fo6re a )rindade? No trJs DeusesB para
A6l@6io e Contra EunI'io. &e/utou a acusao de trite*s'o de seus ad,ers@rios e
ala6orou tese de =ue na trindade apesar das di/erentes personalidades e' ,irtude de sua
essJncia di,ina? toda a ao . co'u' Hs trJs pessoas.
(s capadcios? <as*lio? Gregrio de Nissa e NaGianGo %unto co' Atan@Gio /ora'
/unda'entais na cristaliGao da doutrina trinitariana. ;ora' protagonistas i'portantes
no Conc*lio de Constantinopla =ue de u'a ,eG por todas rec8aou =ual=uer outra id.ia
8er.tica so6re a co'posio di,ina. Nesse Conc*lio /oi re,isado o Credo niceno e
/ortalecido /icando con8ecido co'o credo niceno$constantinopolitano.
A#5r/sio e Mil,o; @>=-@DC.
A'6rsio era gaulJs descendente
de gregos. Feu pai e!ercia u'a alta
/uno no i'p.rio.E' &o'a? rece6eu a
/or'ao dos no6res ro'anos?
estudando gra'@tica? literatura grega e
ro'ana? retrica e direito. No l8e
/altara' ainda a /re=uJncia ao circo e ao
teatro. Ao lado dessa /or'ao? rece6eu?
ta'6.'? educao religiosa? destinada
aos catecP'enos. De u'a 'aneira
curiosa c8ega ao 6ispado. No cargo de
pre/eito da cidade agiu co' tanta
e/ic@cia apartando u'a 6riga entre
cristos e arianos =ue deposi de ,@rias
tentai,as de recusa ele entendeu ser a
,ontade di,ina e tornou$se u' dos 'ais
6ril8antes 6ispos da patr*stica.isputa,a'
entre si o cargo de 6ispo =ue os partidos
opostos o elegera' co' 6ispo. Fua
'oral e autoridade era' recon8ecidas
por todos. C8egou a i'pedir o
i'perador de participar da ceia por ter se
en,ol,ido nu' 'assacre e'
)essalInica. Fua o6ra te' u' car@ter
pastoral? escre,eu 8inos e 8o'ilias. A'6rsio de +ilo
?erE%i#o ;@>=->7=.
Nasceu perto da /ronteira da It@lia co' a Dal'@cia. Estudou e' &o'a
construindo u'a a'pla 6i6lioteca pessoal de cl@ssicos. Aos deGeno,e anos renunciou a
carreira secular e dedicou$se a ,ida 'on@stica. A 'aior realiGao de 5er>ni'o /oi a sua
traduo e' lati' da 6*6lia Q a Aulgata ou a ,erso co'u'ente usada.? co'o /icou
con8ecida 'ais tarde.
Co%tro!6rsia Cristol/gica
A Cristologia te' sido de6atida incansa,el'ente durante s.culos? e' ,@rias na>es?
dentro de ,@rias correntes crists? co' pontos de ,ista se'el8antes? di,ergentes e
'es'o co' algu'as contro,.rsias. Alguns aspectos deste assunto 'uito de6atidos no
ei!o central da cristologia no decurso da 8istria se re/ere a natureGa de Cristo.Entre as
principais escolas =ue 6uscara' deter'inar a natureGa de Cristo te'osB
Aria%is#o? =ue crJ =ue 5esus? apesar de u' ser superior? se%a in/erior ao Pai
sendo u'a criatura suaK
Docetis#o? de/ende =ue 5esus era u' 'ensageiro dos c.us e =ue seu corpo era
RcarnalR apenas na aparJncia e sua cruci/icao teria sido u'a ilusoK
E5io%is#o? =ue crJ e' 5esus co'o u' pro/eta? nascido de +aria e 5os.? =ue
teria se tornado Cristo no ato do 6atis'oK
Mo%o"isis#o? segundo a =ual Cristo teria u'a Pnica natureGa co'posta da
unio de ele'entos di,inos e ele'entos 8u'anos.
Nestoria%is#o? segundo a =ual 5esus Cristo .? na ,erdade? duas entidades
,i,endo no 'es'o corpoB u'a 8u'ana C5esusD e u'a di,ina CCristoD.
Sa5elia%is#o? o =ual de/endia =ue 5esus e Deus no era' pessoas distintas? 'as
si' RaspectosR ou R'odosR di/erentes do trato da Di,indade co' a 8u'anidade K
Tri%itaria%is#o? =ue crJ e' 5esus co'o a segunda pessoa da )rindade di,ina .
( IA Conc*lio realiGado e' CalcedInia na Osia +enor te,e co'o assunto principal
a natureGa de 5esus Cristo. Nele /oi repudiada a doutrina de Euti=ues do 'ono/isis'o e
declarada a dualidade 8u'ana e di,ina de 5esus. Assi'? segundo o pensa'ento cristo
5esus seria u'a pessoa co' duas natureGas? a di,ina e a 8u'an.Por no ter sido aceito
por alguns 'o,i'entos cristos ortodo!os? surgiu igre%as 'ono/isitas co'o a Igre%a
Copta e outras Igre%as nacionais.
Agosti%9o e Hipo%a ;@<>->@=.
;oi o principal no'e da patr*stica. <ispo cristo? telogo e /ilso/o.Agostin8o
cresceu no norte da O/rica coloniGado por &o'a? educado e' Cartago. ;oi pro/essor de
retrica e' +ilo e' 303. Feguiu o +ani=ue*s'o nos seus dias de estudante e se
con,erteu ao cristianis'o pela pregao de A'6rsio de +ilo. ;oi 6atiGado na P@scoa
de 30- e retornou ao norte da O/rica? esta6elecendo e' )agaste u'a /undao
'on@stica %unto co' alguns a'igos. E' 371 /oi ordenado sacerdote e' 1ipona.
)ornou$se u' pregador /a'oso C8@ 'ais de 3"E ser'>es dele preser,ados? e crJ$se =ue
so autJnticosD e notado pelo seu co'6ate H 8eresia do +ani=ue*s'o. De/endeu
ta'6.' o uso de /ora contra os Donatistas? perguntando RPor =ue C...D a Igre%a no
de,eria usar de /ora para co'pelir seus /il8os perdidos a retornar? se os /il8os perdidos
co'pele' outros H sua prpria destruioSRE' 37# /oi no'eado 6ispo assistente de
1ipona? e per'aneceu co'o 6ispo de 1ipona at. sua 'orte e' 3E.Agostin8o 'orreu
e' 3E? durante o cerco de 1ipona pelos ALndalos. DiG$se =ue ele encora%ou seus
cidados a resistire' aos ata=ues? principal'ente por=ue os ALndalos 8a,ia' aderido
ao arianis'o? =ue Agostin8o considera,a u'a 8eresia.
Fua ,ida . contada e' "Con#iss$es%, o6ra auto6iogr@/ica =ue narra sua tra%etria
desde o paganis'o at. a con,erso. Fua produo teolgica a'adureceu e' 'eio as
contro,.rsias =ue se en,ol,eu.
Co'o seguidor do 'ani=ue*s'o e' sua ,ida pregressa? Agostin8o se apro/unda
no pro6le'a do 'al e encontra no cristianis'o a soluo. Escre,e ? Da NatureGa do
6e'? o6ra =ue critica o dualis'o religiosos do 'ani=ue*s'o e neoplatonis'o.
(utro e'6ate i'portante /oi contra os donatistas. Esses acredita,a' =ue u'
6atis'o ou ceia 'inistrados por u' 6ispo indigno no possu*a ,alor. Era'
e!tre'a'ente rigorosos e 'oralistas. E' sua o6ra? Fo6re o <atis'o? Agostin8o salienta
duas =uest>es a natureGa da igre%a e a ,alidade dos sacra'entos. Tuanto ao 6atis'o ele
entende =ue a graa de Deus transcende a situao do 'inistrante e por isso te'
,alidade.
Fe' dP,ida a disputa 'ais i'portante /oi contra Pel@gio. Este nega,a o pecado
original? a graa sal,adora de Deus e a/ir'a,a a possi6ilidade do 8o'e' pelas seu
prprio li,re ar6*trio ,i,er se' pecado. <aseado e' &o'anos? agostin8o rea/ir'a o
ensino paulino do pecado original? da graa sal,adora e' Cristo e' a corrupti6ilidade
8u'ana. Algu'as das principais o6ras de Agostin8o /or'a escritas nesse per*odoB Do
Esp!rito e da &etra, Da nature'a e da graa, Da graa de Cristo e do Pecado (rigina,
Da Graa e do &i)re Ar*!trio, Da Predestinao dos +antos.
A o6ra pri'a de Agostin8o /oi A cidade de Deus. +oti,ado pela in,aso dos
6@r6aros no i'p.rio ro'ano? ele procura responder as perguntas do pagos =ue
culpa,a' a derrocado de &o'a pelo seu a6andono aos deuses. Ele conclui diGendo =ue
o &eino de Deus no de,e ser con/undido co' u' reino 8u'ano e no seria a/etado
pela =ueda de &o'a. (s 6@r6aros do'inara' &o'a 'as se tornara' cristos.
TeBto para a%1lise -
Creo e Ata%1sio
( Credo de Atan@sio? su6scrito pelos trJs principais ra'os da Igre%a Crist? .
geral'ente atri6u*do a Atan@sio? <ispo de Ale!andria Cs.culo IAD? 'as estudiosos do
assunto con/ere' a ele data posterior Cs.culo AD. Fua /or'a /inal teria sido alcanada
apenas no s.culo AIII. ( te!to grego 'ais antigo deste credo pro,.' de u' ser'o de
Ces@rio? no in*cio do s.culo AI.
1. )odo a=uele =ue =uiser ser sal,o? . necess@rio aci'a de tudo? =ue sustente a /.
uni,ersal.
2. A =ual? a 'enos =ue cada u' preser,e per/eita e in,iol@,el? certa'ente perecer@
para se'pre.
3. +as a /. uni,ersal . esta? =ue adore'os u' Pnico Deus e' )rindade? e a
)rindade e' unidade.
. No con/undindo as pessoas? ne' di,idindo a su6stLncia.
". Por=ue a pessoa do Pai . u'a? a do ;il8o . outra? e a do Esp*rito Fanto outra.
#. +as no Pai? no ;il8o e no Esp*rito Fanto 8@ u'a 'es'a di,indade? igual e'
glria e co$eterna 'a%estade.
-. ( =ue o Pai .? o 'es'o . o ;il8o? e o Esp*rito Fanto.
0. ( Pai . no criado? o ;il8o . no criado? o Esp*rito Fanto . no criado.
7. ( Pai . ili'itado? o ;il8o . ili'itado? o Esp*rito Fanto . ili'itado.
1E. ( Pai . eterno? o ;il8o . eterno? o Esp*rito Fanto . eterno.
11. Contudo? no 8@ trJs eternos? 'as u' eterno.
12. Portanto no 8@ trJs CseresD no criados? ne' trJs ili'itados? 'as u' no criado
e u' ili'itado.
13. Do 'es'o 'odo? o Pai . onipotente? o ;il8o . onipotente? o Esp*rito Fanto .
onipotente.
1. Contudo? no 8@ trJs onipotentes? 'as u' s onipotente.
1". Assi'? o Pai . Deus? o ;il8o . Deus? o Esp*rito Fanto . Deus.
1#. Contudo? no 8@ trJs Deuses? 'as u' s Deus.
1-. Portanto o Pai . Fen8or? o ;il8o . Fen8or? e o Esp*rito Fanto . Fen8or.
10. Contudo? no 8@ trJs Fen8ores? 'as u' s Fen8or.
17. Por=ue? assi' co'o co'pelidos pela ,erdade crist a con/essar cada pessoa
separada'ente co'o Deus e Fen8orK assi' ta'6.' so'os proi6idos pela
religio uni,ersal de diGer =ue 8@ trJs Deuses ou Fen8ores.
2E. ( Pai no /oi /eito de ningu.'? ne' criado? ne' gerado.
21. ( ;il8o procede do Pai so'ente? ne' /eito? ne' criado? 'as gerado.
22. ( Esp*rito Fanto procede do Pai e do ;il8o? no /eito? ne' criado? ne' gerado?
'as procedente.
23. Portanto? 8@ u' s Pai? no trJs Pais? u' ;il8o? no trJs ;il8os? u' Esp*rito
Fanto? no trJs Esp*ritos Fantos.
2. E nessa )rindade nen8u' . pri'eiro ou Plti'o? nen8u' . 'aior ou 'enor.
2". +as todas as trJs pessoas co$eternas so co$iguais entre siK de 'odo =ue e' tudo
o =ue /oi dito aci'a? tanto a unidade e' trindade? co'o a trindade e' unidade
de,e ser cultuada.
2#. 2ogo? todo a=uele =ue =uiser ser sal,o de,e pensar desse 'odo co' relao H
)rindade.
2-. +as ta'6.' . necess@rio para a sal,ao eterna? =ue se creia /iel'ente na
encarnao do nosso Fen8or 5esus Cristo.
20. U? portanto? /. ,erdadeira? =ue creia'os e con/esse'os =ue nosso Fen8or e
Fal,ador 5esus Cristo . tanto Deus co'o 8o'e'.
27. Ele . Deus eterna'ente gerado da su6stLncia do PaiK 8o'e' nascido no te'po
da su6stLncia da sua 'e.
3E. Per/eito Deus? per/eito 8o'e'? su6sistindo de u'a al'a racional e carne
8u'ana.
31. Igual ao Pai co' relao H sua di,indade? 'enor do =ue o Pai co' relao H sua
8u'anidade.
32. ( =ual? e'6ora se%a Deus e 8o'e'? no . dois? 'as u' s Cristo.
33. +as u'? no pela con,erso da sua di,indade e' carne? 'as por sua di,indade
8a,er assu'ido sua 8u'anidade.
3. 3'? no? de 'odo algu'? pela con/uso de su6stLncia? 'as pela unidade de
pessoa.
3". Pois assi' co'o u'a al'a racional e carne constitue' u' s 8o'e'? assi'
Deus e 8o'e' constitue' u' s Cristo.
3#. ( =ual so/reu por nossa sal,ao? desceu ao Hades? ressuscitou dos 'ortos ao
terceiro dia.
3-. Ascendeu ao c.u? sentou H direita de Deus Pai onipotente? de onde ,ir@ para
%ulgar os ,i,os e os 'ortos.
30. E' cu%a ,inda? todos os 8o'ens ressuscitaro co' seus corpos? e prestaro
conta de suas o6ras.
37. E a=ueles =ue 8ou,ere' /eito o 6e' iro para a ,ida eternaK a=ueles =ue
8ou,ere' /eito o 'al? para o /ogo eterno.
E. Esta . a /. 3ni,ersal? a =ual a no ser =ue u' 8o'e' creia /ir'e'ente nela? no
pode ser sal,o.
E!tra*do de Paulo Anglada? +oa +cripturaB A Doutrina &e/or'ada das Escrituras CFo
PauloB Editora (s Puritanos? 1770D? 10E$02.
HISTRIA DO PENSAMENTO CRISTO
N(+EBVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVC3&F(BVVVVVVVVV
F(ESTIONGRIO -
Nas 2uestHes e - I C assi%ale ape%as u#a as alter%ati!as
1D A 1istria do Pensa'ento Cristo te' co'o principal o6%eto de estudoB
C D a$ ( Protestastis'o 6rasileiro
C D 6$ ( estudo seitas crists e' todos os per*odos da 8istria da Igre%a.
C D c$ ( desen,ol,i'ento dos dog'as e doutrinas da Igre%a.
C D d$ ( Catolicis'o &o'ano
2D No pode ser considerada u'a das di,is>es da Patr*stica.
C D a$ Pais apologistas
C D 6$ Pais ale!andrinos
C D c$ Pais ps$nicenos
C D d$ Pais escol@sticos
3D )odos os escritos a6ai!o /aGe' parte de u'a produo atri6u*da aos pais apostlicos?
e!cetoB
C D a$ Didac8.
C D 6$ Contra Celso
C D c$ Fete Cartas de In@cio de Antio=uia
C D d$ Pastor de 1er'as
D Tual . a de/inio de pais apologistasS
C D a$ (s pais ps$apostlicos so os autores cristos do /i' do pri'eiro s.culo e do
in*cio do segundo cu%os escritos c8egara' at. ns.
C D 6$ Pais da igre%a =ue e!ercera' suas ati,idades a partir do I Concilio C32"D na
cidade de Nic.ia
C D c$ Fo os pais da igre%a =ue se destacara' na de/esa da /. contra os ata=ue do
paganis'o ro'ano e do %uda*s'o.
C D d$ Fo os telogos =ue se dedicara' ao co'6ate das 8eresias gnsticas.
"D Tual desses telogos no pertence ao grupo dos pais apologistasS
C D a$ Agostin8o de 1ipona
C D 6$ 5ustino +@rtir
C D c$ Aten@goras
C D d$ Aristides de Atenas
#D Tual caracter*stica no pertence a )ertuliano de Cartago S
C D a$ ;oi o principal pole'ista da Igre%a de /ala latina.
C D 6$ Fe dedicou tanto na apologia da igre%a e' relao ao estado ro'ano co'o no
ata=ue ao gnosticis'o.
C D c$ Co'6ateu o lu!o da i'peratriG Eud!ia.
C D d$ De/endeu u' 'o,i'ento radical c8a'ado 'ontanis'o.
-D Fo6re os pais ale!andrinos pode'os a/ir'ar =ueB
C D a$ seus principais representantes era' Cle'ente e (r*genes.
C D 6$ se desen,ol,eu na cidade de Cartago.
C D c$ era' contr@rios ao uso da /iloso/ia grega.
C D d$ tin8a' co'o principal o6%eti,o a propagao do gnosticis'o.
0D Tuais as principais id.ias dos gnsticos S
7D Desta=ue trJs artigos do Credo de Atan@sio =ue a/ir'a a di,indade de 5esus.
1ED Discorra so6re a ,ida e a o6ra de Agostin8o de 1ipona.
CAP'T()O II TEO)O*IA MEDIE$A)
IgreJa Cat/lica Ro#a%a
E'6ora a Igre%a Catlica a/ir'e =ue . a 'es'a Igre%a =ue surgiu no per*odo
neotesta'ent@rio a 8istria te'o 'ostrado u'a outra realidade? o catolicis'o ro'ano
possui Jn/ases doutrin@rias di/erentes da igre%a pri'iti,a. Dois /atos contri6u*ra' para
essa 'udanaB se'ipelagianis'o e o Papa Gregrio +agno.
Se#ipelagia%is#o
Pel@gio co'o %@ /oi dito anterior'ente nega,a o pecado original? a graa sal,adora de
Deus e a/ir'a,a a possi6ilidade do 8o'e' pelo seu prprio li,re ar6*trio ,i,er se'
pecado. Agostin8o de 1ipona co'6ateu o pelagianis'o? por.' suas id.ia so6re a
soteriologia no /ora' total'ente aceitas. 5oo Cassiano C3#E$3"D liderou u'a esp.cie
de se'ipelagianis'o.
Fegundo sua o6ra Con/erJncias ele de/endeu a proposio de =ue a natureGa e a
iniciati,a 8u'anas? por si ss? se' a graa so6renatural? so capaGes de pro,ocar u'a
reao de Deus no sentido de conceder a sal,ao. Essa posio /oi condenada e' "27
pelo F*nodo de (range? contudo na pr@tica a Igre%a adotou u'a concepo e' =ue o
li,re$ar6*trio precisa cooperar co' a graa para =ue a sal,ao se co'plete. As o6ras
'eritrias e penitJncias se tornara' populares e i'portantes para a sal,ao do
indi,*duo.
*reg/rio Mag%o
Considerado por 'uitos co'o o Plti'o pai
da igre%a? Gregrio pro,eniente de u'a
/a'*lia aristocr@tica? /oi u'a in/luJncia
decisi,a para o catolicis'o ro'ano. Dentre
os seus principais /eitos destaca$seB a
reorganiGao da igre%a ocidental depois da
=ueda do i'p.rio ro'anoK /ortaleci'ento da
F. ro'anaK 'udanas litPrgica co'o a
introduo do canto gregorianoK
padroniGao da regra 6eneditina nos
'osteiros.
Gregrio /oi o respons@,el pela o/icialiGao
da crena no purgatrio e na 'issa co'o
sacri/*cio. E' sua doutrina da penitJncia?
Gregrio desen,ol,eu o conceito de
satis/ao co'o 'eio pelo =ual a punio
eterna podia ser 'itigada ou re'o,ida?
e,idente'ente 8a,ia u'a cone!o co' a
id.ia do purgatrio. Para ele escapa,a do
purgatrio apenas os penitentes per/eitos =ue
,i,ia' co'o 'onges? ele negou a sal,ao
para a 'aioria dos cristos.)a'6.' pro'o,eu pr@ticas populares co'o ,enerao de
santos? penitJncias e dias /esti,os. (s protestantes re%eitara' a 'aioria de suas id.ias.
IgreJa OrtooBa *rega
A Igre%a no (riente nunca conseguiu ser independente dos poderes pol*ticos co'o a do
(cidente. Tuando 8ou,e a =ueda do i'p.rio ro'ano a Igre%a (cidental acu'ulou para
si al.' do poder religiosos? o poder pol*tico.
Desde Constantino =ue trans/eriu a capital do i'p.rio para Constantinopla e' 33E? /oi
pa,i'entada a estrada =ue traria u'a separao pol*tica e posteriror'ente religiosa.
A ,iso intelectual di/erente entre as duas igre%as /oi u' /ator preponderante. (
(cidente era 'ais pr@tico? dado a ad'inistrao en=uanto no (riente a 'ente grega?
'ais in=uisiti,a? trou,e ,@rias contro,.rsias teolgicas.
As duas igre%as ta'6.' di/eria' e' 'at.rias teolgicas? tais co'oB
$ Cl1usula "ilio2ue %o teBto o Creo Nice%o. ( (cidente sustenta,a =ue o esp*rito
Fanto procedia do ;il8o e do Pai. ( (riente no aceita,a essa interpretao alegando
=ue isso in/erioriGa,a o Esp*rito Fanto e conse=uente'ente u'a negao da )rindade.
$ Co%tro!6rsia so5re a ata a P1scoa0 A igre%a no (riente de/endia =ue a P@scoa
de,ia ser cele6rada no dia 1 de nisan? a data segundo o calend@rio %udaico?
independente'ente do dia e' =ue ela ca*sse. E' 1#2? o 6ispo de &o'a Aniceto /oi
contr@rio a data oriental de/endendo =ue a data de,eria ser o do'ingo seguinte ao 1 de
nisan. Desde o s.culo segundo essa =uesto se'pre tornou di/*cil a relao entre os dois
grupos.
$ A 2uest,o o celi5ato e a 5ar5a. No (riente apenas aos 6ispos o celi6ato era
o6rigatrio? 'as no (cidente todos os cl.rigos no podia' contrair casa'ento. (
'es'o aconteceu e' relao a 6ar6a? no (riente todos os cl.rigos de,eria' us@$la
en=uanto no (cidente o uso no era o6rigatrio.
$ Co%tro!6rsia ico%oclasta0 A igre%a no (cidente usa,a i'agens e esculturas no culto?
en=uanto a Igre%a (riental eli'inou as esculturas conser,ando apenas os *cones
Ci'agens de Cristo =ue poderia' ser re,erenciadas 'as no adoradasD.
$ No#ea+,o o patriarca e Co%sta%ti%opla0 ( papa Nicolau i e' 'eados do s.culo
IW tentou inter/erir na no'eao do patriarca da Igre%a (riental? causando
ressenti'entos 'es'o na .poca os 'oti,o tere' sido %usti/ic@,eis.
Cis#a Cat/lico-OrtooBo
E' 1E"? todas essas di/erenas e todos esses antagonis'os centraliGara'$se e' torno
da=uilo =ue parecia ser o pro6le'a 'enor. +iguel Cerul@rio? patriarca de
Constantinopla C1E3$1E"0D condenou a igre%a ocidental por usar po no le,edado na
Eucaristia. ( papa 2eo IW en,iou o cardeal 1u'6erto para por /i' H polJ'ica. E'
,irtude de todos esses antagonis'os o resultado /oi o Cis'a de 1E". (s dois l*deres se
e!co'ungara' 'utua'ente criando a pri'eira grande di,iso da Igre%a. Essa 'Ptua
e!co'un8o s /oi re,ogada e' 17#" se' contudo reuni/icar as igre%as.
Teologia Carol%gia
( I'p.rio Carol*ngio? ta'6.' con8ecido co'o o I'p.rio de Carlos +agno? /oi
o 'o'ento de 'aior esplendor do &eino ;ranco Cocupa,a a regio central da EuropaD.
Este per*odo ocorreu durante o reinado do i'perador Carlos +agno C-#0 Q 01D.
Na @rea educacional? o 'onge inglJs Alcu*no /oi o respons@,el pelo
desen,ol,i'ento do pro%eto escolar de Carlos +agno. A 'anuteno dos
con8eci'entos cl@ssicos Cgregos e ro'anosD tornou$se o o6%eti,o principal desta
re/or'a educacional. As escolas /unciona,a' %unto aos 'osteiros Cescolas 'onacaisD?
aos 6ispados Cescolas catedraisD ou Hs cortes Cescolas palatinasD. Nestas escolas era'
ensinadas as sete artes li6eraisB arit'.tica? geo'etria? astrono'ia? 'Psica? gra'@tica?
retrica e dial.tica.
Escol1stica
( ter'o escol@stica se origina do grego
sc8ole? =ue signi/ica lugar onde se aprende.
Nasce co' o surgi'ento das uni,ersidades.
Dois tipos de uni,ersidades so co'uns
nesse per*odoB o italiano? onde os alunos
organiGa,a' e ad'inistra,a' suas prprias
escolasK o /rancJs? seguindo o 'odelo
'on@stico? a /aculdade era constitu*da dos
pro/essores e ad'inistradores da escola. (
curr*culo era 6aseado no tri)ium Cgra'@tica?
lgica e retricaDK ,uadri)ium C'Psica?
arit'.tica? geo'etria e astrono'iaD e claro?
teologia.
A escol@stica pode ser de/inida co'o a
tentati,a de racionaliGar a teologia para =ue
se sustente a /. co' a raGo. (s dados da
re,elao 6*6lica era' organiGados atra,.s
da lgica deduti,a de Aristteles. U
i'portante salientar =ue a 6usca da
escol@stica no era pela ,erdade? 'as si'
organiGar racional'ente u' corpo de
,erdades aceitas ?se%a' atra,.s da /. ou da
raGo? nu' corpo 8ar'Inico.
A partir da /iloso/ia grega? se%a Plato ou Aristteles? os escol@sticos se di,idira' e'
tendJncias no trata'ento da natureGa dos uni,ersais ou da realidade Plti'a de todas as
coisas? 6e' co'o a relao entre /. e raGo. Fo encontradas pelo 'enos trJs tendJncias
predo'inantes na escol@sticaB &ealis'o? realis'o 'oderado e no'inalis'o. A seguir a
de/inio de cada tendJncia seguida pelos seus principais representantes.
Realis#o
Plato ensina,a =ue os uni,ersais Cid.iasD tin8a' u'a e!istJncia o6%eti,a
independente'ente das coisas particulares. Cria$se por e!e'plo =ue 8@ uni,ersais de
6eleGa? ,erdade e 6ondade /ora dos atos particulares do 8o'e' de 6eleGa? ,erdade e
6ondade. A /rase latina =ue resu'ia essa tendJncia era uni)ersaia ante rem ? isto .? os
uni,ersais e!iste' antes das coisas criadas.
A%sel#o ;-=@@---=D.
Nasceu no norte da It@lia? /oi educado na a6adia de <ec? tornou$se Arce6ispo de
Canter6ur: e' 1E73. Fo6re a relao entre /. e raGo Ansel'o sintetiGou$a na /raseB
Credo ut -nteigam CCreio para =ue possa entenderD. Fegundo ele a /. de,e ser o
/unda'ento do con8eci'ento.
Ansel'o ta'6.' idealiGou dois argu'entos e' prol da e!istJncia de DeusB (
Monoogium e Prosogium. ( pri'eiro argu'ento . cos'olgico? procura e!plicar a
e!istJncia de Deus atra,.s de sua criao. Co'o tudo o =ue e!iste su6entende u'
criador o regresso at. a orige' re'ete a e!istJncia de Deus. ( segundo argu'ento .
ontolgico? relati,o ao ser? co'o todos possue' u'a id.ia de u' ser supre'o essa id.ia
inicial de,e proceder do prprio Deus.
(utra i'portante contri6uio de Ansel'o /oi a sua teoria da E!piao e' sua o6ra
Cur Deus Homo C Por =ue Deus se /eG 1o'e'D. ( 8o'e'? segundo ele? ao
deso6edecer a Deus contraiu u'a d*,ida =ue s /oi paga pelo sacri/*cio de 5esus na cruG
do Cal,@rio. Pela 'orte ,ic@ria de Cristo o 8o'e' /icou li,re dessa o6rigao.
Pero )o#5aro ;--==---K=.
<ril8ante pro/essor da 3ni,ersidade de Paris escre,eu u' dos 'ais i'portantes li,ros
da Igre%a 'edie,al. .uatro i)ros das +entenas ou apenas Fentenas co'o era
con8ecido. Neste tra6al8o di,idido e' =uatro cap*tulos Pedro 2o'6ardo trataB so6re
Deus co'o o6%eto da /elicidade 8u'anaK co'o o 8o'e' pode alcanar a /elicidadeK a
doutrina de CristoK os sacra'entos e escatologia. Nesta o6ra de Pedro 2o'6ardo so
de/inidos os sete sacra'entosB 6atis'o? eucaristia? cris'a? casa'ento? ordenao?
con/isso e e!tre'a$uno.
Realis#o Moerao
Di/erente'ente de Plato? Aristteles possu*a u'a ,iso 'oderada da natureGa da
realidade. Ele de/endia =ue os uni,ersais ou id.ias possu*a' u'a e!istJncia o6%eti,a?
e'6ora no e!istisse' aparte das coisas indi,iduais 'as si' nelas. A /rase =ue resu'e
essa id.ia .B uni)ersaia in re. (s escol@sticos =ue adotara' essa id.ia /ora' c8a'ados
de realistas 'oderados ou conceptualistas.
A5elaro ;-=CD--->7.
( 'ais /a'oso pro/essor de sua .poca. +estre na uni,ersidade de Paris c8egou a ter
'il8ares de alunos e' suas classes. 3tiliGa,a a 'aiJutica co'o principal '.todo
did@tico. Era u' realista 'oderado? cria =ue a realidade e!istia? pri'eiro na 'ente de
Deus? depois a=ui e agora? e' indi,*duos e coisas? no aci'a e al.' desta ,ida? e
/inal'ente na 'ente do 8o'e'. E' relao H =uesto /. e raGo acredita,a na id.ia do
inteigo ut credam Csei para =ue possa crerD. Falienta,a a i'portLncia da dP,ida no
processo de con8eci'ento. Fua principal o6ra +ic et /unc destaca,a 1"0 proposi>es
contraditrias entre os pais da igre%a co' o o6%eti,o de discuti$las e soluciona$las.Fo6re
a e!piao acredita,a na in/luJncia 'oral da E!piao? isto .? 5esus 'orreu na cruG para
gra,ar no 8o'e' o a'or de Deus? pelo =ue o 8o'e' assi' in/luenciado entregaria sua
,ida a Deus. Feu apego a raGo traGia descon/iana e receio dos seus ad,ers@rios.
Al5erto Mag%o ;-77<--7C>.
Nascido e' ColInia? ta'6.' lecionou na 3ni,ersidade de Paris. Era con8ecida co'o
Doutor 3ni,ersal. Fuas principais o6ras so ,erdadeiros co'pJndios de ciJncia
teolgica e natural nu' es/oro para conciliar raGo e religio.
To#1s e A2ui%o ;-77<--7C>.
Pro,eniente de u' 6ero no6re? sua 'e era
ir' de ;rederico <ar6a &o!a. ;oi educado
e' +onte Cassino e na 3ni,ersidade de
N@poles? contra a ,ontade de seus pais tornou$
se 'onge.
Fua o6ra principal? ta'6.' . a 6ase do
catolicis'o ro'ano? . a +umma 0heoogiae.
Nela )o'as de A=uino procurou 8ar'oniGar
as @reas da /. e da raGo nu'a totalidade da
,erdade. Fegundo ele co'o a'6as ,Je' de
Deus no poderia 8a,er contradi>es entre as
duas. A +umma consiste e' trJs 'il artigos?
co' 'ais de #EE =uest>es e' trJs grandes
se>es. Na ,erdade pretendia ser u'a
e!posio siste'@tica de toda a teologia. A
o6ra est@ di,idida desta /or'aB a pri'eira parte
trata da trindade e a criaoK a segunda? o
a,ano do 8o'e' para DeusK a terceira seo
discorre so6re o ca'in8o para Deus atra,.s de
Cristo e de sua encarnao?,ida?'orte e ressurreio? conclui co' os sacra'entos co'o
'eios de graa institu*dos por Cristo.
)o'@s de A=uino racionaliGou a id.ia das indulgJncias? criadas para isentar da
satis/ao nor'al'ente necess@ria no sacra'ento da penitJncia? ao ensinar a e/ic@cia
dos '.ritos de Cristo e dos santos. Nesse caso a igre%a poderia utiliGar esses '.ritos
para a a%uda do penitente.
No#i%alis#o
A tendJncia no'inalista se opun8a ao realis'o e realis'o 'oderado. Fuas id.ias /ora'
e!pressas na /raseB uni)ersaia post rem. Aerdades ou id.ias gerais no tJ' e!istJncia
o6%eti,a a no ser co'o resultado da o6ser,ao das coisas particulares. Desta /or'a os
no'inalistas so os precursores dos e'piristas dos s.culos WAII e WAII e da ciJncia
e!peri'ental.
?o%9 Du%s Scotus ;-7K<--@=L.
Fcotus nasceu na Esccia? /iliou$se aos /ranciscanos e /oi ordenado e' 1271. Estudou
e' (!/ord? lecionou nessa /aculdade e e' Ca'6ridge e Paris. Ele a/ir'ou a pri'aGia
da ,ontade de Deus so6re o intelecto 8u'ano. Co'o conse=XJncia de sua ,ontade
di,ina Ele predestina so6erana'ente os eleitos para a sal,ao? dei!ando os de'ais
entregues a sua prpria condenao. (s seres 8u'anos ao 'es'o te'po? so seres
li,res e autodeter'inantes? =ue de,e' responder a Deus nu' ato de o6ediJncia a Fua
,ontade re,elada.
Ao 'es'o te'po? =ue salienta,a o car@ter cient*/ico da teologia? Fcotus insistia =ue a
teologia era pr@tica? pois de,eria le,ar o telogo a a'ar a Deus.
;oi o pri'eiro telogo =ue de/endeu a i'aculada concepo de +aria? isto .? +aria
teria sido li6erta do pecado desde a sua concepo e no aps ela. Fua id.ia se tornou
dog'a e' 10" pelo papa Pio IW.
*uil9er#e e Occa# ;-7L=--@>D.
Nascido e' Guild/ord? no condado de Furre:? estudou e' (!/ord? onde ingressou na
orde' dos /ranciscanos. IdealiGador do siste'a no'inalista co'o u' todo. (cca' diGia
=ue os dog'as teolgicos no era' de'onstr@,eis racional'ente e =ue de,ia ser aceitos
apenas co' 6ase na autoridade da Igre%a. Ele separou /. e raGo e nega,a a s*ntese
to'ista. Tuanto aos uni,ersais ele de/endia =ue s e!istia' a partir da elocu6rao do
8o'e' no possuindo e!istJncia o6%eti,a por si s. Para ele o indi,*duo tin8a 'ais
i'portLncia do =ue a instituio? essa cr*tica suscitou posterior'ente o interesse de
2utero por sua o6ra. Depois de 'orto /oi considerado 8erege pelo Conc*lio de
Constana C11"D.
Roger 4aco% ;-7->--7D7.
Pertencia a 'es'a tradio de (cca' 'as se dedicou aos e!peri'entos cient*/icos. Por
isto /oi ele =ue' colocou os /unda'entos da ciJncia e!peri'ental =ue posterior'ente
/oi desen,ol,ido por ;rancis <acon no s.culo WAII. Esta /or'a de c8egar H ,erdade
atra,.s da e!peri'entao esta,a de acordo co' os postulados do no'inalis'o.
TENDMNCIAS DA ESCO)GSTICA
REA)ISMO REA)ISMO
MODERADO
NOMINA)ISMO
&elao entre
/. e raGo
Eu creio a /i' de
=ue possa con8ecer
Eu con8eo a /i' de
=ue possa crer
Eu creio separado do
=ue eu con8eo
NatureGa da
&ealidade
1ni)ersaia ante
rem
1ni)ersaia in re 1ni)ersaia post rem
Personalidades Ansel'o )o'@s de A=uino e
A6elardo
Guil8er'e de (cY8a'
e &oscelino
(6ras Pros2gio e
mono2gio
+umma 0heoogiae
Proponentes
+odernos
E,angelicalis'o Catolicis'o &o'ano &enascena e
Ilu'inis'o

Msticos Meie!ais
( 'isticis'o 'edie,al tin8a suas origens na teologia agostiniana e na piedade
'on@stica. <ernardo de Clara,al /oi o pri'eiro personage' 'edie,al =ue desen,ol,eu
o 'isticis'o co'o posio teolgica original. +edita>es so6re o so/ri'ento de Cristo
constitu*a' o centro do 'isticis'o de <ernardo.
No 8a,ia u'a dicoto'ia entre escol@stica e 'isticis'o? /re=uente'ente a
conte'plao /or'a,a a 6ase da ati,idade escol@stica. 3' telogo /ranciscano =ue
co'6inou 'editao e escol@stica e' alto grau /oi <oa,entura. (s te'as teolgicos =ue
'ais interessa,a' aos '*sticos era' a=ueles =ue ,ersa,a' so6reB Deus? os an%os? a
al'a do 8o'e'? e o signi/icado dos sacra'entos.
( principal '*stico 'edie,al /oi +eister EcY8art C132-D? ele ensinou e' Paris?
Estras6urgo e ColInia. ( 'ais not@,el de seus disc*pulos /oi 5on8 )auler C13#1D grande
pregador e' Estras6urgo? ColInia e <asil.ia? te,e o respeito at. de protestantes.
1enri=ue Fuso C13##D e 5an ,an &u:s6roecY C1301D ta'6.' pertence' a esse grupo.
Fegundo EcY8art Cristo . o prottipo da unio de Deus co' o 8o'e'. Desta /or'a . o
e!e'plo para todos os /i.is. ( 8o'e' . sal,o 'orrendo para o 'undo e recol8endo$se
dentro de si 'es'o a ponto de unir$se co' o di,ino. Isso acontece e' trJs etapasB
puri/icao? onde 6usca o arrependi'ento e a 'orte para o pecadoK ilu'inao? =ue
consiste na i'itao dos so/ri'entos e o6ediJncia de CristoK unio? a /ase 'ais ele,ada
onde o 8o'e' se li,ra das sedu>es do 'undo e se une a Deus.
3' li,ro 'uito con8ecido? escrito por u' '*stico do /inal da idade '.dia? . De
-mitatione Christi, A I'itao de Cristo? de )o'@s de Ze'pis. U u' dos li,ros 'ais
editados c8egando a 'ais de 3EEE edi>es.
Pr6-Re"or#aores
?o%9 NAcli""e ;-@7L--@L>.
9:cli//e estudou e ensinou e' (!/ord a 'aior parte de sua ,ida. At. 13-0 diGia =ue a
Igre%a Catlica de,eria ser re/or'ada pela e!pulso de cl.rigos i'orais e despo%a'ento
de suas propriedades =ue segundo eles era' a /onte da corrupo. Na o6ra (# Ci)i
Dominium CFo6re o Fen8orio Ci,ilD ele de/endia =ue os cl.rigos poderia' usar os 6ens
'as no possu*$los. ;al8as 'orais con/or'e 9:cli//e era' su/icientes para =ue a
autoridade ci,il to'asse os 6ens dos cl.rigos e trans/erisse' a outro.
A partir de 13-0 ele co'eou a se opor aos dog'as da Igre%a catlica co' id.ias
re,olucion@rias. Atacou a autoridade do papa? a/ir'ou =ue a <*6lia e no a Igre%a . a
autoridade Pnica para o cristo e =ue a igre%a precisa,a se 'odelar segundo o padro
neotesta'ent@rio. Essa . a raGo pela =ual 9:cli//e tornou a <*6lia acess*,el ao po,o
traduGindo$a para o inglJs. )a'6.' se opIs ao dog'a da transu6stanciao de/endendo
apenas a presena espiritual de Cristo na Eucaristia. )a'6.' era contr@rio Hs
indulgJncias e H id.ia de =ue u'a criana 'orta antes do 6atis'o iria para o in/erno.
E' 1302 sua id.ias /ora' condenadas e' 2ondres e /oi o6rigado a dei!ar seu
pastorado. Por causa de sua relao co' os no6res no so/reu nen8u'a perseguio por
parte da Igre%a Catlica. Depois de sua 'orte seu corpo /oi e!u'ado e =uei'ado co'o
8erege pela in=uisio. Feus seguidores? os lolardos? /ora' condenados H pena de 'orte
por /ora da declaraoB MDe Haeretico Com*urendoN pro'ulgada pelo parla'ento e'
1E1.
?o%9 Huss ;-@C@-->-<.
1uss =ue estudara na 3ni,ersidade de Praga
e tornou$se seu reitor? adotou as id.ias de
9:cli//e e co'eou a propag@$las na
<oJ'ia. Fua proposta de re/or'a pro,ocou a
ini'iGade do papa e este ordenou =ue 1uss
co'parecesse ao Conc*lio de Constana para
se interrogado. 1uss conta,a co' u' sal,o
conduto do i'perador =ue /oi re,ogado
en=uanto esta,a preso e' Constana. Co'o
se recusasse a se retratar /oi =uei'ado na
/ogueira. Feus seguidores /ora' con8ecidos
co'o ta6oritas? se espal8ara' pela <oJ'ia e
dera' orige' posterior'ente a Igre%a
+or@,ia.
Hu#a%is#o
A teoria 1u'anista ,eio surgir so'ente no in*cio do s.culo WIA =uando o italiano
;rancesco Petrarca C13E$13-D colocou o 8o'e' co'o centro de toda ao e co'o
agente principal no processo de 'udanas sociais. Essa posio de alguns pensadores
causou i'pactos na Igre%a. No entanto o 8u'anis'o e' nen8u' 'o'ento renegou o
catolicis'o. 1u'anistas co'o Petrarca era' religiosos? por.' era' cr*ticos da Igre%a.
( pensa'ento 1u'anista 6aseou$se no antropocentris'o. Fe antes Deus e a Igre%a
guia,a' o 1o'e' e seus passos? agora o 1o'e'? por si s? o6edecia a re/le!o 'ais
apro/undada para discenir seus ca'in8os. ( pensa'ento 1u'anista /eG ressurgir na
cultura europ.ia a /iloso/ia greco$ro'ana. No o6stante o grande a,ano do pensa'ento
1u'anista? este restringiu$se H /iloso/ia e H literatura? no englo6ando outros setores
co'o as artes pl@sticas? por e!e'plo.
Eras#o e Rottera# ;->KK--<@K.
Eras#o? nascido e' &otterda' /oi u' telogo e u' 8u'anista neerlandJs.A
in/or'ao so6re a sua /a'*lia e so6re a sua %u,entude . ,aga'ente re/erida nos seus
escritos. Ele era =uase segura'ente /il8o ileg*ti'o. ( seu pai /oi u' padre c8a'ado
Gerard. Fua educao /icou a cargo de u'a s.rie de 'osteiros? e /oi u'a educao
e!e'plar? a 'el8or poss*,el a u' %o,e' do seu te'po.
;ora'$l8e o/erecidas ,@rias posi>es de 8onra e pro,eito atra,.s do 'undo acad.'ico?
'as ele declinou$as todas? pre/erindo a incerteGa? tendo no entanto receitas su/icientes
da sua acti,idade liter@ria independente.
A produti,idade liter@ria de
Eras'o co'eou relati,a'ente
tarde na sua ,ida. Apenas
=uando ele do'inou o 2ati' .
=ue co'eou a escre,er so6re
grandes te'as conte'porLneos
e' 2iteratura e e' &eligio.
A sua re,olta contra as /or'as
de ,ida da igre%a no resultou
tanto de dP,idas =uanto H
,erdade da doutrina tradicional?
ne' de algu'a 8ostilidade para
co' a organiGao da Igre%a.
Fentiu antes a necessidade de
aplicar os seus con8eci'entos
na puri/icao da doutrina e na
li6eraliGao das institui>es do
cristianis'o.
T=uando da sua estadia e'
Inglaterra? Eras'o iniciou a
e!a'inao siste'@tica dos
'anuscritos do No,o )esta'ento? por /or'a a preparar u'a no,a edio e u'a
traduo para 2ati'. Esta edio /oi pu6licada por ;ro6en de <asil.ia e' 1"1# e /oi a
6ase da 'aioria dos estudos cient*/icos da <*6lia durante o per*odo da &e/or'a.
Ele pu6licou u'a edio cr*tica do No,o )esta'ento Grego e' 1"1# $ /o)um
-nstrumentum omne? diigenter a* Erasmo 3ot. 3ecognitum et Emendatum. A edio
incluiu u'a traduo e' 2ati' e anota>es. <aseou$se ta'6.' e' 'anuscritos
adicionais recente'ente desco6ertos.
Eras'o tin8a u'a si'patia pelos pontos principais da cr*tica luterana H Igre%a. )in8a u'
grande respeito pessoal por +artin8o 2utero e 2utero se'pre /ala,a de Eras'o co'
re,erJncia pelo seu con8eci'ento. 2utero espera,a o6ter a sua cooperao nu' tra6al8o
=ue parecia o resultado natural do seu prprio. Na sua troca de correpondJncia inicial?
2utero e!pressou u'a intensa ad'irao por tudo o =ue Eras'o tin8a /eito pela causa
de u' cristianis'o saud@,el e raGo@,el e encora%ou$o a unir$se ao 'o,i'ento.
Eras'o declinou =ual=uer co'pro'isso? argu'entando =ue ao o /aGer estaria a colocar
e' risco a sua posio co'o l*der de u' 'o,i'ento por u'a sa6edoria pura? o =ue ele
,ia co'o o o6%ecti,o de sua ,ida. Apenas co'o u' acad.'ico independente poderia ele
aspirar a in/luenciar a re/or'a da religio.
)o'as +ore C1-0$1"3"D
To#as More? ou latiniGado e' T9o#as Morus /oi 8o'e' de estado? diplo'ata?
escritor? ad,ogado e 8o'e' de leis? ocupou ,@rios cargos pP6licos? e e' especial? de
1"27 a 1"32? o cargo de R2ord C8ancellorR CC8anceler do &eino $ o pri'eiro leigo e'
,@rios s.culosD de 1enri=ue AIII da Inglaterra. U geral'ente considerado co'o u' dos
grandes 8u'anista do &enasci'ento..Era /il8o do %uiG Fir 5o8n +ore? no'eado
ca,aleiro por Eduardo IA. +ore era 8o'e' de 'uito 6o' 8u'or? caseiro e dedicado H
/a'*lia? 'uito pr!i'o e a'igo dos /il8os. Dele se disse =ue era a'igo de seus a'igos?
entre estes se encontra,a' os 'ais destacados 8u'anistas de seu te'po? co'o Eras'o
de &otterda' e 2uis Ai,es.
A sua o6ra 'ais /a'osa . 41topiaR C1"1#D Ce' grego? utopos [ Re' lugar nen8u'RD .
Neste li,ro cria u'a il8a$reino i'agin@ria =ue alguns autores 'odernos ,ira' co'o
u'a proposta idealiGada de Estado e outros co'o s@tira da Europa do s.culo WAI. 3'
dos aspectos desta o6ra de +ore . =ue ela recorre H alegoria Cco'o no Di@logo do
con/orto? ostensi,a'ente u'a con,ersa entre tio e so6rin8oD ou est@ alta'ente
estiliGada? ou a'6os? o =ue l8e a6re u' largo ca'po interpretati,o .
De +orus teria dito Eras'oB RU u' 8o'e' =ue ,i,e co' es'ero a ,erdadeira piedade?
se' a 'enor ponta de superstio. )e' 8oras /i!as e' =ue dirige a Deus suas ora>es?
no co' /rases /eitas? 'as nascidas do 'ais pro/undo do corao. Tuando con,ersa
co' os a'igos so6re a ,ida /utura? ,J$se =ue /ala co' sinceridade e co' as 'el8ores
esperanas. E assi' . +ore ta'6.' na Corte. Isto? para os =ue pensa' =ue s 8@
cristos nos 'osteiros.R
Por ocasio da separao da Igre%a Inglesa da Igre%a catlica &o'ana ? )o'as +ore se
nega a %urar /a,or@,el ao ato de supre'acia de 1enri=ue AIII. Neste ato o rei se
coloca,a co'o o ca6ea da Igre%a Anglicana. )o'as 'ore aceita,a apenas Cristo co'o
ca6ea. +ore /oi con,ocado? e!cepcional'ente? para /aGer o %ura'ento e' 1- de a6ril
de 1"3? e? perante sua recusa? /oi preso na )orre de 2ondres. ( rei deter'inou o seu
%ulga'ento? sendo condenado H 'orte? e posterior'ente e!ecutado e' )o\er 1ill a #
de 5ul8o.
TeBto para a%1lise 7
Trec9o o )i!ro Elogio I )oucura Eras#o e Rottera#
Depois desses? segue$se i'ediata'ente a esp.cie 'el8or do gJnero ani'al? isto .? os
=ue ,ulgar'ente se c8a'a' 'onges ou religiosos. Feria? por.'? a6usar grosseira'ente
dos ter'os c8a'@$los? ainda 8o%e? por tais no'es. Co' e/eito? por ,ia de regra? no 8@
pessoas 'ais irreligiosas do =ue essas e? co'o a pala,ra 'onge signi/ica solit@rio?
parece$'e no se poder aplic@$la 'ais ironica'ente as pessoas =ue se encontra' e'
toda parte? acoto,elando$se a cada passo.
Fe' o 'eu socorro? =ue seria desses po6res porcos dos deusesS Fo de tal /or'a
odiados =ue? =uando por acaso so ,istos? costu'a$se to'@$los por a,es de 'au agouro.
Isso no i'pede =ue cuide' escrupulosa'ente da sua conser,ao e se considere'
personagens de alta i'portLncia. A sua principal de,oo consiste e' no /aGer nada?
c8egando ao ponto de ne' ler. Fe' dar$se ao tra6al8o de entender os sal'os? %@ se
%ulga' de'asiados doutos =uando l8es con8ece' o nP'ero? e? =uando os canta' e'
coro? i'agina' enle,ar o c.u co' a asn@tica 'elodia.
Entre esse ,ariegado re6an8o? alguns se encontra' =ue se ga6a' da prpria i'und*cie e
da prpria 'endicidade? indo de casa e' casa es'olar? 'as co' u'a /isiono'ia to
descarada =ue parece' 'ais e!igir u' cr.dito do =ue pedir a es'ola. Al6ergues?
6ote=uins? carros? diligJncias? todos? e' su'a? so por eles i'portunados? co' grande
pre%u*Go dos ,erdadeiros necessitados. U dessa /or'a =ue pretende' ser? co'o diGe'
eles? os nossos apstolos? co' toda a sua i'und*cie? toda a sua ignorLncia? toda a sua
grosseria? todo o seu descara'ento.
Nada 'ais rid*culo do =ue a orde' e!ata e precisa =ue o6ser,a' e' todos os seus atosB
tudo . /eito por eles a co'passo e H 'edida. (s sapatos de,e' ter tantos ns? o c*ngulo
de,e ser de tal cor? a roupa co'posta de tantas peas? a cinta de tal =ualidade e de tal
largura? o 8@6ito de tal /or'a e de tal ta'an8o? a coroin8a de tantas polegadas de
diL'etro. Al.' disso? de,e' co'er a tal 8ora? tal =ualidade e tal =uantidade de
ali'ento? dor'ir so'ente tantas 8oras? etc. (ra? todos pode' co'preender 'uito
clara'ente =ue . i'poss*,el conciliar to precisa uni/or'idade co' a in/inita ,ariedade
de opini>es e de te'pera'entos. Pois . nessa 'etdica e!terioridade =ue os 'onges
encontra' argu'ento para despreGar os =ue eles c8a'a' de seculares.
+uitas ,eGes? d@ causa a s.rias contendas entre as di/erentes ordens? a ponto dessas
santas al'as =ue se ,angloria' de pro/essar a caridade apostlica se destru*re'
'utua'ente. E por=ueS Por causa de u' c*ngulo di,erso ou da cor 'ais carregada da
roupa. Alguns desses re,erendos 'ostra'? contudo? o 8@6ito de penitJncia? 'as e,ita'
=ue se ,e%a a /in*ssi'a ca'isa =ue traGe' por 6ai!oK outros? ao contr@rio? traGe'
e!terna'ente a ca'isa e a roupa de l so6re a pele. (s 'ais rid*culos? a 'eu ,er? so os
=ue se 8orroriGa' ao ,ere' din8eiro? co'o se se tratasse de u'a serpente? 'as no
dispensa' o ,in8o ne' as 'ul8eres.
No podeis? en/i'? i'aginar =uanto se es/ora' por se distinguire' e' tudo uns dos
outros. I'itar 5esus CristoS U o Plti'o dos seus pensa'entos. +uito se o/enderia' se
l8es diss.sseis =ue o6ti,era' isto ou 'ais a=uilo deste ou da=uele instituto. 5ulgais =ue
a enor'e ,ariedade de so6reno'es e de t*tulos no deleite 'uito os seus ou,idosS 1@ os
=ue se ga6a' de c8a'ar$se /ranciscanos? tronco =ue se su6di,ide nos seguintes ra'osB
os re/or'ados? os 'enores o6ser,antes? os '*ni'os? os capuc8in8osK outros se diGe'
6eneditinosK estes se c8a'a' 6ernardinos e a=ueles de Fanta <r*gidaK outros so de
Fanto Agostin8oK estes se deno'ina' guil8er'inos e a=ueles %aco6itas? etc. Co'o se
no l8es 6astasse o no'e de cristos.
Tuase todos con/ia' tanto e' certas ceri'Inias e e' certas tradi>eGin8as 8u'anas?
=ue u' s para*so l8es parece u' prJ'io 'uito 'odesto para os seus '.ritos. No
entanto? 5esus Cristo? despreGando todas essas 'aca=uices? s %ulgar@ os 8o'ens pela
caridade? =ue . o pri'eiro dos seus 'anda'entos.
E' ,o? tre'endo no dia do %u*Go /inal? apresentaro eles a Deus u' corpo 6e' nutrido
por tudo =uanto . pei!eK e' ,o l8e o/erecero o canto dos sal'os e os inP'eros %e%unsK
e' ,o sustentaro =ue arru'ara' a 6arriga co' u'a Pnica re/eioK e' ,o
produGiro u'a poro de pr@ticas /radescas? capaGes de carregar pelo 'enos sete
na,iosK e' ,o se ga6ar@ este de ter passado sessenta anos se' tocar e' din8eiro? a no
ser co' dois dedos 'uitos su%osK e' ,o 'ostrar@ a=uele o seu 8@6ito to srdido =ue
at. u' 6ar=ueiro se recusaria a ,esti$loK e' ,o se ga6ar@ outro de ter ,i,ido cin=Xenta
e cinco anos se'pre encerrado e' seu claustro? co'o u'a espon%aK e' ,o a=uele /ar@
,er =ue perdeu a ,oG de tanto cantar? e este =ue a longa solido l8e pertur6ou o c.re6roK
e' ,o dir@ u' outro =ue o perp.tuo silJncio entorpeceu$l8e a l*ngua.
Interro'pendo todas essas ga6olices Cpois do contr@rio seria u' nunca 'ais aca6arD?
5esus Cristo dir@B ] De =ue pa*s ,e' essa no,a raa de %udeusS Pois no dei aos
8o'ens u'a lei PnicaS Fi'? e so'ente essa eu recon8eo co'o ,erdadeira'ente 'in8a.
HISTRIA DO PENSAMENTO CRISTO
N(+EBVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVC3&F(BVVVVVVVVV
F(ESTIONGRIO -I
Nas 2uestHes e - I C assi%ale ape%as u#a as alter%ati!as
1D Tuais aspectos contri6u*ra' para =ue a Igre%a Catlica +edie,al se tornasse 6e'
di/erente da igre%a apostlica do No,o )esta'entoS
C D a$ A Predestinao e santo Agostin8o
C D 6$ ( Cal,inis'o de 5oo Cal,ino
C D c$ Fe'ipelagianis'o e Gregrio +agno
C D d$ 2i,re Ar6*trio de Ar'*nio
2D No pode ser considerada u'a das contro,.rsias =ue au!iliara' na di,iso entre a
Igre%a catlica &o'a e a Igre%a Catlica (rtodo!a GregaB
C D a$ Credo Atanasiano
C D 6$ Contro,.rsia so6re a data da P@scoa
C D c$ Cl@usula /ilio=ue no te!to do Credo Niceno
C D d$ Contro,.rsia iconoclasta
3D Fo tendJncias da Escol@sticaB
C D a$ Pr.$+ilenis'o? A'ilenis'o e Ps$'ilenis'o
C D 6$ &ealis'o? Irrealis'o? Cu6is'o
C D c$ Apologistas? Pole'istas e Ale!andrinos
C D d$ &ealis'o? &ealis'o +oderado e No'inalis'o
D Fo considerados e!poentes do &ealis'o +oderadoB
C D a$ )o'@s de A=uino? Al6erto +agno e A6elardo.
C D 6$ Ansel'o? Duns Fcotus? Guil8er'e de (cca'
C D c$ &oger <acon? Al6erto +agno e Pedro 2o'6ardo
C D d$ Agostin8o? Cle'ente e (r*genes.
"D ( No'inalis'o pode ser descrito pela seguinte /raseB
C D a$ (s uni,ersais so anteriores as coisas particulares.
C D 6$ (s uni,ersais so paralelos as coisas particulares.
C D c$ (s uni,ersais e as coisas no e!iste'
C D d$ (s uni,ersais so posteriores as coisas particulares.
#D Tual /ase no pode ser atri6u*da Hs etapas da conte'plao de +eister EcY8artS
C D a$ Ilu'inao
C D 6$ Ascenso
C D c$ Puri/icao.
C D d$ 3nio
-D Destacara'$se co'o pr.$re/or'adoresB
C D a$ 2utero e Cal,ino
C D 6$ +elanc8to' e Ecola'p@dio
C D c$ 4\*nglio e Fer,et
C D d$ 9:cli//e e 1uss
0D Tuais /ora' as principais re/or'as educacionais pro'o,idas por Alcu*no de ^orY no
I'p.rio de Carlos +agnoS
7D De/ina o ter'o 8u'anis'o e cite dois representantes.
1ED 2eia o te!to para an@lise CElogio H 2oucuraD e co'ente a cr*tica =ue Eras'o /aG aos
'onges.
CAP'T()O III TEO)O*IA RE8ORMADA
-0 Re"or#a )utera%a
2utero C103$1"#D nasceu e' Eisle6en?
na Fa!Inia. Feu pai era propriet@rio de
u'a 'ina de co6re e dese%a =ue seu /il8o
/osse u' ad,ogado. Depois de seus
estudos iniciais e' +agde6urgo e
Eisenac8? 2utero ingressou no ano de
1"E1 na uni,ersidade de Er/urt? onde
estudou na ;aculdade de Artes e
concluiu co' sucesso seus e!a'es de
'estrado. Aprendeu /iloso/ia aristot.lica
segundo a tradio no'inalista =ue se
opun8a ao to'is'o.
Depois de o6ter o grau de +estre 2utero
co'eou a estudar Direito e a lecionar ao
'es'o te'po na ;aculdade de Artes.
De,ido a pro'essa =ue /eG =uando =uase
/oi atingido por u' raio? ele a6andonou a
carreira a contragosto do pai e se tornou
'onge. Depois de dois anos /oi ordenado
sacerdote e estudou teologia de acordo
co' o progra'a do 'osteiro.
E' 1"1E? 2utero /oi en,iado a &o'a para tratar de assuntos re/erentes a sua orde'.
Fo/reu grande desiluso ao ,er a degradao da cidade. Tuando retornou 'udou$se para
9itten6erg onde o Eleitor ;rederico da Fa!Inia organiGara u'a pe=uena uni,ersidade.
Por insistJncia de FtaupitG continuou a de,otar$se ao estudo e a pregao tornando$se
no ano seguinte Doutor e' teologia.
Nesse per*odo 2utero passou por u'a crise espiritual =ue no podia ser satis/eita pelas
penitJncias. Ele tin8a dP,idas se seria ou no u' eleito de Deus por causa de suas
tenta>es. Nesse estado 2utero rece6eu a%udo de FtaupitG =ue reco'endou H 2utero =ue
conte'plasse o Cristo cruci/icado ao in,.s de se preocupar de'asiada'ente co' a sua
sal,ao.
De 1"13 a 1"1-?2utero continuou a tra6al8ar no anoni'ato Q ensinando ? pregando e
de6atendo. ;eG prele>es so6re os Fal'os? &o'anos? G@latas e 1e6reus. Estes
pri'eiros escritos preparara' o ca'in8o para o apareci'ento posterior de 2utero nos
e'6ates da &e/or'a.
As pri'eiras 'ani/esta>es de 2utero alcanara' repercusso di'inuta. Por.' =uando
a/i!ou as 7" teses contra as indulgJncias e' 31 de outu6ro de 1"1-? acendeu o estopi'
=ue o le,ou ao ro'pi'ento co' &o'a.
( 'o'ento decisi,o na ,ida de 2utero /oi a desco6erta =ue a %ustia de Deus co'o
descrita na Ep*stola aos &o'anos no era u'a %ustia =ue %ulga e /aG e!igJncias? 'as a
%ustia dada por Deus e' graa.
De 1"17 a 1"2E 2utero pu6licou seus tra6al8os 'ais signi/icati,osB Pree$es so*re
G5atas C1"17DK 0ratado so*re as 6oas (*ras7 +o*re a &i*erdade do Cristo7 Apeo 8
/o*re'a Crist da /ao Aem e +o*re o Cati)eiro 6a*i9nico da -gre:a C1"2ED.
)endo e' ,ista sua oposio ao siste'a de indulgJncias e sua pu6lica>es contra a
Igre%a Catlica? 2utero /oi e!co'ungado pelo papa 2eo W. Na Ale'an8a e' alguns
lugares seus li,ros /ora' =uei'ados por.' se' 'uita repercusso. E' 1E de deGe'6ro
de 1"2E? 2utero igual'ente =uei'ou a 6ula papal e outros li,ros ro'anistas selando o
ro'pi'ento de ,eG.Diante do i'perador Carlos A na Dieta de 9or's? 2utero negou
sua retratao diante de todos. A teologia de 2utero era irreconcili@,el co' a )eologia
&o'ana.
Teologia e )utero
$ I%terpreta+,o as EscriturasB A teologia de 2utero . a teologia da Pala,ra. ME
assi'? a /. ,e' pela pregao e a pregao pela Pala,ra de CristoNC&' 1E.1-D. 2utero
recon8ecia =ue a autoridade da Pala,ra era ,@lida 'es'o =uando a tradio di,ergia
delaK =ue a sua autoridade 'antin8a cati,a a consciJncias. )a'6.' de/endia =ue Ma
Escritura de,e ser entendida a /a,or de Cristo? no contra EleK si'? se no se re/ere a
Ele no . ,erdadeira Escritura.N A <*6lia pode ser entendida por si 'es'a? agindo cada
pessoa co'o seu prprio int.rprete. As interpreta>es do clero ou tradio no so
necess@rias para a co'preenso da <*6lia.
$ )ei e E!a%gel9oB caracteriGa' duas esp.cies de pregao? =ue age' si'ultanea'ente.
A 2ei acusa e %ulga? en=uanto o E,angel8o suscita a /. no corao e a assi' ergue o
8o'e' e o recria para =ue possa co'ear a a'ar a Deus e a seu pr!i'o. Co'o
conse=XJncia H pregao da lei e do E,angel8o ocorre o arrependi'ento e con/isso de
pecados. A Pala,ra do perdo . procla'ada pelo E,angel8o? =ue desperta a /. na
'isericrdia e graa de Deus e trans/or'a o 8o'e' de tal 'aneira =ue rece6e no,a
'entalidade e o /aG ,oltar seus ol8os de si 'es'o ao =ue Cristo . e /aG.
$ Doutri%a a ?usti"ica+,oB de acordo co' 2utero a %ustia de Deus no . a=uela
%ulgada pelos 8o'ens 'as perante Deus. Aisto =ue o 8o'e' . pecador ela no pode ser
alcanada pelo '.rito 8u'ano. Essa %ustia . ad=uirida pelo so/ri'ento e a 'orte de
Cristo? e . atri6u*da ao 8o'e' pela /.? independente'ente de =ual=uer '.rito ou
dignidade 8u'ana. Essa %usti/icao ocorre =uando =uando o 8o'e' se 8u'il8a
perante ? recon8ece =ue . pecador e cla'a por 'isericrdia e gr de Deus. Co'o dia o
apstolo PauloBMconclu*'os =ue o 8o'e' . %usti/icado pela /.? independente'ente das
o6ras da lei.N C&' 3.20D
$ A%tropologiaB segundo 2utero o pecado original signi/ica,a corrupo real da
natureGa 8u'ana? a6rangendo tanto o corpo co'o a al'a? ou o 8o'e' inteiro. Co'
respeito H sal,ao ou 6e'$a,enturana eterna? o 8o'e' est@ co'pleta'ente se' li,re
ar6*trioK . =ualidade inteira'ente di,ina? =ue s pode ser atri6u*da a Deus. Para ele a
sal,ao depende e!clusi,a'ente da onipotente ,ontade di,ina da graa.
$ Doutri%a a *ra+a e a Preesti%a+,oB graa signi/ica o /a,or de deus ou a'or de
Deus ati,o e' 6ene/*cio da sal,ao do 8o'e'. Con/or'e prop>e e' seu li,ro De
ser,o ar6*trio? o 8o'e' no est@ li,re e . total'ente incapaG de contri6uir para a sua
prpria sal,ao. +as por=ue Deus =ue . respons@,el pela sal,ao no altera a ,ontade
da=ueles =ue se perde'S 2utero responde a essa =uesto da predestinao diGendo =ue
essa pergunta no pode ser respondidaK a resposta no /oi re,elada. CDeus a*sconditusD
$ A outri%a e !oca+,o e# )uteroB ,ocao e criao anda' %untas. U deus? co' seu
poder sustentador? =ue coloca os 8o'ens e' suas di,ersas ,oca>es e o/*cios. As
,oca>es seculares no so 'enos i'portantes =ue as religiosas. ( o6%eti,o da ,ocao
. o de ser,ir ao pr!i'o. Tuando o 8o'e' cu'pre co' a=uilo =ue pertence a sua
,ocao? /aG algo Ptil ao pr!i'o? e Deus por seu inter'.dio re,ela 6ondade e
pro,idJncia. Desta /or'a Deus e!erce sua in/luJncia tanto nos aspecto espiritual co'
no secular.
$ O Co%ceito e CultoB o culto de,eria 'anter u'a rotina 'as era i'portante =ue a
Pala,ra /osse pregada. MFe a Pala,ra de Deus no /or pregada seria 'el8or =ue o 8o'en
no cantasse' ou lesse ou se reunisseN? disse 2utero e' Fo6re a (rganiGao do Culto
nu'a CongregaoC1"23D. ( conceito do sacri/*cio constante de Cristo na 'issa co'
co'o tendo o o6%eti,o de satis/aGer a Deus? /oi su6stitu*do co'o u'a o/erta do prprio
8o'e' co'o sacri/*cio ,i,o a Deus. 5esus 8a,ia 'orrido u'a ,eG por todas no
8a,endo necessidade de repetio.
$ Sacra#e%tosB 2utero recon8eceu apenas dois sacra'entos? o <atis'o e a Ceia. (
6atis'o e!pressa a participao do crente na 'orte e ressurreio de Cristo. Ele no
acredita no poder regenerador da @gua isolada'ente. Ele aceitou ainda o 6atis'o
in/antil a/ir'ando =ue a sal,ao o6tida por Cristo ta'6.' diG respeito Hs crianas.
Fo6re a Ceia? 2utero atacou a recusa do c@lice aos leigos? a doutrina da
transu6stanciao e o sacri/*cio da 'issa. Apesar da re%eio H transu6stanciao ele
'ante,e a doutrina da presena real de Cristo na ceia de/endendo a consu6stanciao.
$ Doutri%a a IgreJaB para 2utero a igre%a no era a instituio e!terna go,ernada pelo
papa? 'as a unio dos /i.is produGida pelo Esp*rito Fanto. Por.' pode se /alar da igre%a
e' outro sentido co'o asse'6l.ia ,is*,el de pessoas =ue se rePne' nu' edi/*cio
especial. Nesse sentido a igre%a possui regula'entos espec*/icos? cargos?? 'inist.rios e
costu'es. )odos os 6atiGados e =ue /ora' atingidos pela pregao da Pala,ra /aGe'
parte dessa cristandade e!terior. Nela no se pode traar u'a lin8a de'arcatria entre
os =ue real'ente crJe' e os 8ipcritas.
70 (lrico Ou%glio ;->L>--<@-.
;oi o re/or'ador 'ais i'portante da pri'eira gerao da &e/or'a na Fu*a.;oi o /undador da
igre%a de tradio re/or'ada. Nasceu e' 9ildaus de u'a /a'*lia de classe '.dia. Feu
te'pera'ento se asse'el8a,a 'ais a +elanc8t8on do =ue a 2utero. 4u*nglio era u' 8o'e' de
co'por_ta'ento 'oderado.;oi in/luenciado plena'ente pelo 8u'anis'o e o estudo s.rio de grego
e dos pa*s da igre%a durante toda sua ,ida. Eras'o seu a'igo? o inspirou e' seu estudo do No,o
)esta'ento e 8er'enJutica 8u'anista. ;oi 'ais a'ante da .tica crist =ue do estudo da
doutrina.E' relao aos outros re/or'adores se identi/ica e' sua posio de a/ir'ar =ue as
Fagradas Escrituras so a /onte principal e /unda'ental na teologia e ,ida do cristo.
Fua o6ra co'o l*der na re/or'a su*a co'eou =uando /oi no'eado p@roco e' 4uri=ue de 1"17
at. sua 'orte e' 1"31. A partir desse 'o'ento ro'peu co' a tradio eclesi@stica ao no pregar
'ais os te!tos indicados no lecion@rio da
igre%a? pre/erindo a pregao de li,ro por
li,ro e de tpicos na <*6lia.
E' 1"22 ,e'os e' seus escritos te'as
si'ilares aos de 2utero contra as
indulgJncias? o siste'a penitencial? as
peregrina>es? o culto aos santos? a
,enerao H +aria? o celi6ato e o ascetis'o
'on@stico. Co'o preparao a u' de6ate
co' o ,ig@rio geral de Constana escre,e
seus /a'osos Fessenta e sete artigos. Ali se
destaca' estes pontos principaisB 5esus
Cristo . Pnico Fal,ador? a ,erdadeira igre%a
catlica est@ co'posta de todos os crentes
e' Cristo? as Fagradas Escrituras so a
Pnica autoridade e' =uest>es de /.? 6oas
o6ras so unica'ente a=uelas /eitas por
CristoK e se condena u'a s.rie de pr@ticas
co'o o celi6ato? os %e%uns e as ,esti'entas
sacerdotais? etc. Ade'ais 4u*nglio a/ir'a
=ue Deus . o Pnico =ue nos a6sol,e de todo
pecado? pondo assi' de lado a con/isso indi,idual.
Contudo? nesses artigos 4u*nglio no /oi 'uito claro =uanto H o6ra de Cristo. U e' seus escritos
posteriores so6re a 'issa =ue de/ine sua cristologia. A/ir'a ento o sacri/*cio per/eito de Cristo na
cruG? e condena a 'issa sacri/icial ro'ana. Ele destaca a Fanta Ceia di/erenciando$a das concep>es
ro'ana Ctransu6stanciaoD e luterana Cconsu6stanciaoD. 4u*nglio pre/ere cele6rar a presena
espiritual de Cristo na co'unidade durante esse ato 'e'orial. Feus cr*tico ,Je' nisto u'a postura
neoplatInica onde a ressurreio corporal de Cristo no . co'pleta'ente apreciada.
<aseado ta'6.' no sacri/*cio co'pleto de Cristo na cruG? 4u*nglio critica a=ueles =ue acredita'
=ue as crianas no 6atiGadas so condenadas. A=ui? sua ,iso d@ ,alor uni,ersal da 'orte de Cristo.
Ele ad'ite u'a posio =uase uni,ersalista ao considerar poss*,el a sal,ao de no cristos co'o
Fcrates na .poca pr.$crist. 4u*nglio no ,ia no 6atis'o u'a con/ir'ao da /. crist? e si' u'
sinal =ue 'arca,a a entrada do cristo na co'unidade de /.. Estas posi>es teolgicas 'arcara'
para 4u*nglio u'a contro,.rsia co' 2utero so6re a presena real na Fanta Ceia e co' os
ana6atistas? por insistJncia destes e' 6atiGar de no,o os crentes.
Co%cep+Hes acerca a Ceia o Se%9or
)ransu6stanciao Catlica &o'ana
&e/ere$se a trans/or'ao da su6stLncia do
po e do ,in8o no corpo e sangue de 5esus
literal'ente.
Consu6stanciao 2uterana
Figni/ica =ue 5esus se encontra presente
C(+ a su6stLncia do po e do ,in8o se'
'odi/ic@$las ` trans/or'@$las.
+e'orial 4u*ngliana
Entende =ue a presena de Cristo na Ceia .
si'6lica e 'e'orial.
4u*nglio 'orre e' u' ata=ue de surpresa das cinco regi>es catlicas contra 4uri=ue. ;oi sucedido
por 1enri=ue <ullinger no co'ando da re/or'a e' 4uri=ue. E' alguns aspectos 4u*nglio /oi 'ais
radical =ue 2uteroK e' outros? 'ais conser,ador. Ele re%eitou pr@ticas 'edie,ais? 'antendo so'ente
o =ue podia ser apro,ado pelas Escrituras. E' contrapartida ele no de'onstrou a 'es'a
genialidade =ue 2utero.
@0 ?o,o Cal!i%o ;-<=D--<K>.
5oo Cal,ino nasceu e' No:on? nordeste da ;rana? no dia 1E de %ul8o de 1"E7. ;il8o
do secret@rio do 6ispo. Aos 12 anos? Cal,ino rece6eu u' 6ene/*cio eclesi@stico cu%a
renda ser,iu$l8e de 6olsa de estudos.
E' 1"23? Paris? estudou lati'? 8u'anidades e teologia. E' 1"20? iniciou seus estudos
%ur*dicos? pri'eiro e' (rl.ans e depois e' <ourges? onde ta'6.' estudou grego. Co'
a 'orte do pai e' 1"32? pu6licou co'ent@rio so6re o tratado de FJneca De Cementia.
Cal,ino con,erteu$se H /. e,ang.lica por ,olta de 1"33? pro,a,el'ente so6 a in/luJncia
do seu pri'o &o6ert (li,.tan. No /inal da=uele ano? te,e de /ugir de Paris so6 acusao
de ser o co$autor de u' discurso si'p@tico aos protestantes? pro/erido por Nic8olas
Cop? o reitor da uni,ersidade. No ano seguinte? ,oltou a No:on e renunciou ao
6ene/*cio eclesi@stico. Escre,eu o pre/@cio do No,o )esta'ento traduGido para o
/rancJs por (li,.tan C1"3"D.
E' 1"3# escre,eu a pri'eira edio das -nstitutas ou 0ratado da 3eigio Crist?
contendo u' apelo ao rei da ;rana e' /a,or dos protestantes perseguidos. Estando de
passage' e' Gene6ra /oi con,encido por Guil8er'e ;arrel a a%ud@$lo na re/or'a
religiosa na cidade. A princ*pio recusou$se? por.' depois da insistJncia de ;arrel
assentiu. No pri'eiro per*odo e' =ue iniciara' a re/or'a logo /ora' e!pulsos pelos
l*deres da cidade e' 1"30.
Cal,ino se e!ilou e' Estras6urgo. Atuou co'o pastor? pro/essor? participante de
con/erJncias e escritor. ProduGiu u'a no,a edio das -nstitutas C1"37D? o Coment5rio
da Ep!stoa aos 3omanos, a 3esposta a +adoeto Cu'a apologia da /. re/or'adaD e
outras o6ras. Casou$se co' a ,iP,a Idelette de <ure C/alecida e' 1"7D.
E' 1"1? Cal,ino retornou a Gene6ra a pedido dos go,ernantes da cidade. Por catorGe
anos? en/rentou grandes lutas co' as autoridades ci,is e algu'as /a'*lias in/luentes Cos
Mli6ertinosND. Apesar de estar constante'ente en/er'o? desen,ol,eu intensa ati,idade
co'o pastor? pregador? ad'inistrador? pro/essor e escritor. ProduGiu co'ent@rios so6re
=uase toda a <*6lia.
E' 1"""? os partid@rios de Cal,ino /inal'ente derrotara' os Mli6ertinos.N (s consel8os
'unicipais passara' a ser constitu*dos de 8o'ens =ue o apoia,a'. A Acade'ia de
Gene6ra? e'6rio da /utura uni,ersidade? /oi inaugurada e' 1""7. Nesse 'es'o ano?
Cal,ino pu6licou a Plti'a edio das Institutas. ( re/or'ador /aleceu aos "" anos e'
2- de 'aio de 1"#.
)eologia de Cal,ino
E'6ora Cal,ino e' alguns sentidos
perpetuasse a tradio iniciada por
4u*nglio e Cnotada'ente no ca'po da
organiGao eclesi@sticaD? no pode'os
'enospreGar o /ato de Cal,ino considerar$
se aci'a de tudo algu.' =ue representa,a
6asica'ente o 'es'o ponto de ,ista =ue
o 'antido por 2utero. +as tal co'o
acontece co' outros re/or'adores? a
teologia de Cal,ino le,a i'pressa u'a
'arca di/erente da de 2utero e ta'6.'
re,ela contri6ui>es de outras /ontes.
A id.ia da glria de Deus ocupa lugar
central na teologia de Cal,ino. E' sua
opinio? a glria de Deus . o al,o de todos
os planos de Deus para o 'undo e para a sal,ao? 6e' co'o o da ati,idade 8u'ana.
As ,idas dos cristos de,e' ser,ir para au'entar a glria de Deus. Fu%eio a6soluta H
,ontade de Deus e o6ediJncia a sua lei so os /unda'entos da /. cal,inista. ( cristo
de,e de'onstrar sua /.? e ao 'es'o te'po pro'o,er a glria de Deus? tra6al8ando
la6oriosa'ente na ocupao para a =ual /oi c8a'ado? cooperando ati,a'ente nas
=uest>es pertinentes ao reino de Deus.
Inti'a'ente associada H id.ia da glria de Deus Cgoria DeiD na 'ente de Cal,ino
esta,a a doutrina da pro,idJncia de Deus Cpro)identia DeiDB tudo o =ue acontece .
i'pelido pela ,ontade onipotente de Deus e por sua ati,a cooperao.
Co' isto c8ega'os na doutrina central do cal,inis'o a predestinao. Deste 'odo
assi' co'o todo curso do 'undo se encontra so6 a pro,idJncia de Deus? assi' ta'6.'
a sal,ao ou condenao de cada 8o'e' depende da ,ontade onipotente e
predestinao de Deus. Alguns so predestinados H ,ida eterna? en=uanto outros H
condenao eterna. E u'a ,eG =ue o 8o'e' . criado para alcanar u' al,o? diGe'os
=ue . predestinado H ,ida ou H 'orte.
E' relao ao pro6le'a do 'al? Deus no . a /onte do 'al? 'as o e'prega de 'odo
secreto e inescrut@,el. Deus per'anece %usto 'es'o =uando re%eita algu.'? 'as esta
%ustia transcende todas as nor'as 8u'anas.
A sal,ao do 8o'e' no se 6aseia no =ue ele prprio /aG 'as nu' decreto eterno. E'
outras pala,ras? a dupla predestinao segundo o 'odo de pensar de Cal,ino Cco'o de
Agostin8oD . a garantia /inal da sal,ao so'ente pela graa. ( c8a'ado e a
%usti/icao so sinais e,identes =ue se . u' dos eleitos. De 'aneira correspondente? os
re%eitados encontra' u' sinal de sua condio no /ato =ue so e!clu*dos do
con8eci'ento de Cristo ou da santi/icao.
( conceito de predestinao de Cal,ino pressup>e u'a %ustia di,ina =ue ,ai al.' de
tudo o =ue o 8o'e' conce6e co'o %usto. +as Cal,ino ao 'es'o te'po ta'6.'
a/ir'a,a =ue 8@ u'a cone!o clara entre a %ustia di,ina e a 8u'ana.
A tradio luterana di/ere da doutrina cal,inista da predestinao na oposio ao
conceito de dupla predestinao de Cal,ino? 2utero aponta,a Hs passagens 6*6licas =ue
/ala' do dese%o uni,ersal de Deus de sal,ar? ou de reconciliar consigo o 'undo inteiro.
CC/. 1 )' 2.K 1 5o 2.2D.
Cal,ino partia aci'a de tudo do princ*pio escritur*sticoB a teologia de,e apresentar o
=ue est@ registrado na <*6lia. Feu conceito de inspirao 6*6lica ele descre,ia e' ter'os
de ditado /eito pelo Esp*rito Fanto? trans'itido in/ali,el'ente pJlos =ue escre,era' as
pala,ras da Escritura.
( Antigo )esta'ento tin8a posio di/erente para Cal,ino do =ue to' na teologia
luterana. Cal,ino 'antin8a =ue o aspecto ceri'onial da lei 'osaica /oi a6olido co' o
apareci'ento de Cristo. +as? por outro lado? ensina,a =ue a lei 'oral do Antigo
)esta'ento se aplica ta'6.' aos cristos.
A piedade cal,inista se caracteriGa por rigorosa te'perana e por tra6al8o @rduo na
,ocao terrena. Esse tipo de ,ida te' sido c8a'ado ascetis'o 'undano? =ue su6stituiu
o ascetis'o 'on@stico 'edie,al para os protestantes.
Para Cal,ino e!istia u'a distino entre igre%a ,is*,el e in,is*,el. Esta . co'posta pelos
eleitos. A igre%a ,is*,el . constitu*da por Pala,ra? sacra'entos e disciplina eclesi@stica.
A organiGao congregacional de,e seguir certas Instru>es deri,adas da <*6lia
Cinclusi,e os =uatro o/*ciosB pastor? pro/essor? pres6*tero e di@conoD. A igre%a te'
ta'6.' cuidadoso controle da 'oral e dos costu'es. Espera$se =ue as autoridades
seculares cola6ore' na 'anuteno da disciplina eclesi@stica. Fua tare/a no . s a de
'anter a orde' pP6lica 'as ta'6.' a de apoiar os interesses da ,erdadeira religio.
No se pensa,a e' separao da Igre%a do estado.
Al.' da predestinao? a doutrina da cela do Fen8or te' sido o ponto 'ais contro,erso
entre o cal,inis'o e o luteranis'o. Cal,ino de 'aneira algu'a de/endia u' conceito
pura'ente si'6lico da ceia do Fen8or. Para ele era real'ente u'a =uesto de
participar do corpo e do sangue de Cristo? no co' a presena literal do corpo de Cristo
'as pela 'ediao do Esp*rito Fanto.
<0 Mo!i#e%to A%a5atista
(s ana6atistas surgira' pri'eiro na Fu*a e' /uno da li6erdade =ue e!istia neste
pa*s. A insistJncia de 4u*nglio na <*6lia co'o /unda'ento da ao dos pregadores
encora%ou a /or'ao de conceitos ana6atistas 6aseados na <*6lia. (s ana6atistas
Cre6atiGadoresD era' assi' c8a'ados por no aceitare' o 6atis'o in/antil e 6atiGare'
no,a'ente os adultos. Conrad Gre6el C170$1"2#D pode ser considerado co'o o
/undador do 'o,i'ento ana6atista su*o. +e'6ro de u'a in/luente /a'*lia no6re?
rece6eu u'a e!celente educao nas uni,ersidades de Aiena e Paris. Depois de sua
con,erso e' 1"22? tra6al8ou ao lado de 4u*nglio at. ro'pere' e' 1"2". 4u*nglio
ensina,a =ue o 6atis'o in/antil no possu*a 6ase 6*6lica. Por.' a eli'inao do
6atis'o ci,il traGia no seu 6o%o u'a =uesto pol*tica. 3'a criana no 6atiGada no era
considerada cidad pois seu registro era /eito pelas igre%as. Assi'? 4\*nglio desistiu da
sua pri'iti,a concepo da /alta de /unda'ento 6*6lico para o 6atis'o in/antil. E'
1"2" o Consel8o de 4uri=ue ordenou a Gre6el e a ;eli! +anG? outro l*der ana6atista?
=ue desistisse' de pro'o,er seus ensinos. A re,elia George <laurocY /oi 6atiGado por
Gre6el e' 1"2- e depois 6atiGou Gre6el e ,@rios outros. (s ana6atistas 'ais radicais
=ue se opun8a' ao controle da religio pelo estado esta,a' pondo e' perigo os seus
es/oros de con,encer as autoridades conser,adoras ainda indecisas a passare' para o
lado da re/or'a. De in*cio? 4\*nglio usa,a a t.cnica do de6ate para persuadi$los a
'udar de ideia? 'as =uando o '.todo /al8ou? o consel8o adotou 'edidas dr@sticas?
co'o 'ultas e e!*lio. E' 1"2#? o consel8o decidiu punir co' a 'orte por a/oga'ento
todos =uantos esposasse' os princ*pios ana6atistas. (s ana6atistas /ora' dura'ente
perseguidos sendo =uase e!tintos na cidade de 4uri=ue e' 1 "31.
<alt8asar 1u6'aier C101$1"20D? u' dos.pri'eiros ana6atistas ale'es? de e!celente
educao? era doutor e' teologia pela 3ni,ersidade de Ingolstadt? onde /oi aluno de
5o8n EcY? ad,ers@rio de 2utero. Feu pastorado e' 9alds8ut? perto da /ronteira su*a?
per'itiu$l8e u' contato co' os radicais su*os cu%as ideias adotou. Ele 'ais 3EE
seguidores /ora' 6atiGados por e/uso e' 1"2"? pelo =ue te,e de /ugir para 4uri=ue a
/i' de escapar das autoridades austr*acas. Da*? /oi para a +or@,ia? onde assu'iu a
liderana de todos =ue 8a,ia' /ugido da perseguio de 4\*nglio e dos 'il8ares de
'ora,ianos con,ertidos Hs ideias ana6atistas. Por orde' do I'pera_dor? /oi =uei'ado
nu'a estaca e' 1"20? e sua esposa /oi a/ogada no DanP6io pelas autoridades catlicas
ro'anas. Durante seu 'inist.rio co'o l*der ana6atista? ensi_nou a separao entre
Igre%a e Estado? a autoridade da <*6lia e o 6atis'o de crentes.a
( radicalis'o de alguns grupos do 'o,i'ento ana6atista contri6ui para decepcionar
'uitos protestantes. A re6elio de +Xnster e' 1"3"? liderada por alguns ana6atistas
re,olucion@rios ou escatolgicos? ser,iu para distanciar os ana6atistas de 2utero e de
seus seguidores.
<ern8ard &ot8'ann? u' dos cInegos da catedral de +Xnster? e'pen8ou e' con,erter
+Xnster H /. luterana. E' 1"32? o consel8o autoriGou o uso dos pPlpitos pelos 'inistros
luteranos? 'as o I'perador ordenou ao 6ispo de +Xnster =ue e!pulsasse &ot8'ann e
seus seguidores? os =uais esta,a' se tornando 'uito radicais adotando ideias
ana6atistas de socialis'o e propondo a ,enda das propriedades para a%udar os po6res.
E' 1"33? ,indo de Estras6urgo? +elc8ior 1o//'an =ue acredita,a =ue o 'ilJnio esta,a
pr!i'o assu'iu o grupo sendo su6stitu*do posterior'ente por 5ann +att8:s. Esses
ana6atistas /ora' con8ecidos co'o escatolgicos pois acredita,a' =ue o 'ilJnio seria
i'plantado na=ueles dias. +at8:s se procla'ou Eno=ue e en,iou e'iss@rios H +Xnster
e' 1"3. Pro/etiGou =ue seria a No,a 5erusal.'. Depois? de e'6ates co' catlicos e
sucessi,as trocas de l*deres? os ana6atistas escatolgicos adotara'
pr@ticas estran8as co'oB a poliga'ia? a co'un8o de 6ens e a
antecipao doentia da ,inda do reino dos c.us. 1ou,e desorde'
e u'a carni/icina desacreditando cada ,eG 'ais o 'o,i'ento. (
repPdio Hs id.ias de 2utero e 4u*nglio? al.' do /an@tico incidente
de +Xnster? deter'inou a condenao e a perseguio ao 'o,i'ento? tanto por parte
dos protestantes co'o dos catlicos ro'anos.
Me%o%itas
(utro tipo de ana6atis'o? 'uito 'ais e=uili6rado /oi representado por +eno Fi'ons.
Cc. 17#$c.1"#1D na 1olanda. Fi'ons aceitara as id.ias ana6atistas e a6andonara seu
sacerdcio na Igre%a &o'ana e' 1"3#. 2iderou o grupo de ir'os? assi' c8a'ados
para e,itar o estig'a do no'e ana6atista.Depois de sua 'orte? os Rir'osR passara' a
ser con8ecidos co'o 'enonitas? conseguindo? /inal'ente? sua li6erdade religiosa e'
1#-#.
Os Raicais Msticos ou Espirituais
+uitos seguira' o no6re Zasper Fc8\enY/eld C170$1"#1D. Essas pessoas ti_n8a' u'a
orientao 'ais para a e!periJncia? era' inclinados ao 'isticis'o e cria' nu'a direo
interior pelo Esp*rito Fanto. 3' pe=ueno grupo ainda e!iste na Pensil,Lnia. Fo os
precursores dos amishs.
Raicais Soci%ia%os Racio%alistas
(s socinianos? precursores dos 'odernos 3nitarianos? /oi outro grupo radical &e/or'a.
Fuas ideias se desen,ol,era' na It@lia. 2elio FoGGini CFocinusDC1"2"$1"#2D /oi atra*do
ao anti$trinitarianis'o pela 'orte do anti$trinitariano Fer,etus? e' Gene6ra. ;austo
FoGGini C1"37$1#ED? seu so6rin8o? 'udou$se paia a Polnia per'aneceu l@ at. sua
'orte desen,ol,endo ali o socianis'o. No aceit,a' a )rindade e a id.ia de pecado
original. Fegundo eles a 'orte de 5esus na cruG no /oi su6stituti,a? apenas ser,iu co'o
e!e'plo de o6ediJncia a Deus.

Suas Doutri%as Disti%ti!as
$ ReJei+,o o 5atis#o i%"a%til e 6atis'o so'ente de adultos con,ertidos. Isso re=ueria
o re6atis'o Cda* se deri,ando o no'e delesD da=ueles =ue a6andona,a' outras seitas? e
=ue tin8a' sido 6atiGados na in/Lncia. Esse ponto doutrin@rio /oi radicaliGado na /or'a
da con,ico de 'uitos ana6atistas de =ue so'ente seu grupo era detentor da ,erdade? e
=ue os 'e'6ros de outros grupos Cincluindo os protestantesD era' pessoas perdidas.
- Co#u%iae e 5e%s e e proprieaes? co'o caracter*stica constante. Portanto?
pratica,a' u'a esp.cie de co'unis'o teocr@tico.
$ A 'aioria dos ana6atislas tin8a u' co%ceito %,o-tri%itaria%o de Deus? e u'a noo
'arcionita Cdoc.ticaD da encarnao. Assi'? eles nega,a' tanto a di,indade =uanto a
8u'anidade de 5esus Cristo. Cristo? no sendo o ,erdadeiro Deus? de acordo co' esse
ponto de ,ista? ta'6.' no era ,erdadeiro 8o'e'? pois Fua 8u'anidade era apenas
aparente. ( docetis'o . no'e deri,ado do grego doYen? bparecerc. +uitos ana6atistas
era' antitrinitarianos declarados.
- )i5erae religiosa e separao entre a Igre%a e o estado.
$ Paci"is#o? estrita disciplina eclesi@stica? pr@tica dos princ*pios do ser'o do 'onte?
recon8eci'ento e pr@tica da lei do a'or.
$ ;orte P%"ase #issio%1ria? pois cria' =ue cada crente te' o de,er de ser u'a
teste'un8a.
$ M%"ase so5re o o# pro"6tico? =ue algu'as ,eGes le,a,a a 'uitos cis'as.
&essalta,a' a pala,ra interna? e no a pala,ra e!terna Cas EscriturasD. Isso de6ilita,a
entre eles a autoridade da Pala,ra escrita e per'itia u' e!cessi,o indi,idualis'o.
$ Nega+,o e outri%as co'o a total depra,ao do 8o'e'? o pecado original? a
eleio e a condenao eterna. +uitos deles era' uni,ersalistas. En/atiGa,a' a
capacidade do 8o'e' 6uscar e ac8ar a Deus direta'ente? no n*,el da al'a. Portanto?
8a,ia u' /orte ele'ento '*stico na /. deles.
K0 Re"or#a A%glica%a
A re/or'a inglesa /oi di/erente
da=uelas =ue ocorrera' e' outros
lugares por causa do en,ol,i'ento
direto de seus go,ernantes.Desde o
s.culo WII esta,a se /or'ando na
Inglaterra u'a igre%a estatal e
nacional? co' a tendJncia de
eli'inar a in/luJncia ro'ana e'
sua ,ida. (s Decretos Parla'en$
tares de 133? de 13"1 e 1""3
declara' ileg*ti'as as no'ea>es
papais e ,etara'? co' castigos
gra,*ssi'os? a introduo de 6ulas
papais? sentenas e reser,as. Fo6 o
rei Eduardo III? o Parla'ento
proi6iu? de u'a ,eG por todas? o
paga'ento do i'posto co6rado
pela Fanta F.. A Igre%a inglesa esta,a unida H de &o'a? 'as nu'a independJncia =uase
=ue total.
5oo 9:cli// C132E$130D? sacerdote? esti'ado pro/essor de teologia e /iloso/ia e'
(!/ord? no s apro,ou as decis>es de independJncia /rente H Igre%a ro'ana? 'as /oi
'uito al.'B dese%a,a u'a ,erdadeira re/or'a. A/ir'a,a =ue o poder te'poral e as
ri=ueGas era' a ru*na da Igre%a. +el8or entregar tudo ao Estado e ser u'a Igre%a po6re.
Negou a e!istJncia do Papado? da 8ierar=uia? das ordens 'on@sticas e da tradio? o
culto dos santos? rel*=uias e i'agens e as 'issas pelos de/untos. Ad'itia apenas os
sacra'entos do 6atis'o e da eucaristia. +as? tendo con,ocado os po6res a u'a re,olta
contra os poderosos? perdeu o apoio o/icial. 9:cli// per'aneceu no o/*cio de p@roco at.
sua 'orte. Esta,a' lanadas as se'entes da re/or'a de dois s.culos depoisd
Por ocasio da re/or'a luterana? o rei inglJs 1enri=ue AIII C1"E7$1"-D con/ir'ou sua
/idelidade H doutrina catlica? 'as? o pedido de anulao de seu casa'ento co'
Catarina de Arago? negado pelo Papa? le,ou$o de/initi,a'ente a /or'ar u'a Igre%a
nacional. Tuando o papa Cle'ente AII negou a possi6ilidade de o rei casar$se co' Ana
<olena? e' 1"31? nu'a asse'6l.ia geral do clero? 1enri=ue AIII /eG$se procla'ar
c8e/e da Igre%a Anglicana? Mnos li'ites da lei de CristoN? isto .? se' negar a unio co'
&o'a. Fendo e!co'ungado? e' 3 de no,e'6ro de 1"33? o Parla'ento apro,ou o Ato
de Fupre'acia =ue atri6u*a ao so6erano os 'es'os direitos so6re a Igre%a da Inglaterra
de =ue goGa,a o Fu'o Pont*/ice. Era a ruptura total co' a Igre%a Catlica &o'ana.
Nesse panora'a? deu$se in*cio a reorganiGao da Igre%a inglesaB negou$se o pri'ado
papal? a6oliu$se a lei do celi6ato e dos ,otos 'on@sticos. Na liturgia adotou$se a l*ngua
inglesa e? ao 'es'o te'po? /ora' condenadas algu'as doutrinas protestantes. A Igre%a
Anglicana conser,ou a sucesso apostlica do episcopado .
No reinado de Eduardo AI C1"-$1""3D? /ora' adotadas posi>es doutrin@rias
re/or'adas? negando o car@ter sacri/ical da +issa e a transu6stanciao. No reinado de
EliGa6ete I C1""0$1#E3DB por conta das tens>es entre as /ac>es ela adota a ,ia 'edia?
u' 'eio ter'o entre o catolicis'o e o protestantis'o.
A &e/or'a Anglicana . 'uito i'portante por=ue a Inglaterra te,e enor'e in/luJncia no
protestantis'o 'undial.Na tradio anglicana destaca'os dois telogosB T9o#as
Cra%#er e Ric9ar HooQer0
Cra%#er pre/aciou e 'andou distri6uir a pri'eira <*6lia i'pressa e' todas as igre%as.
;oi autor dos dois docu'entos 6@sicos do anglicanis'o Q o 2i,ro de (rao Co'u'
C1"7?1""2D e os Tuarenta e dois Artigos C1""3D. Fuas principais in/luJncias /ora' a
luterana e re/or'ada. Cran'er procurou 'anter o e=uil*6rio entre a autoridade supre'a
das Escrituras e o respeito pela tradio crist antiga. De/endeu a sal,ao pela /. 'as
en/atiGou a i'portLncia da santi/icao atra,.s das 6oas o6ras. Possui u' conceito de
sacra'ento se'el8ante ao de Cal,ino.
HooQer rece6eu u'a educao re/or'ada tendo se con,ertido ao anglicanis'o na
3ni,ersidade de (!/ord. Desen,ol,eu as id.ias de Cran'er /a,or@,eis ao
tradicionalis'o. Aceitou a id.ia catlica ortodo!a de =ue os sacra'entos une' a pessoa
a Deus. De/endeu u' clericalis'o se'el8ante ao catlico ro'ano. ;ortaleceu os laos
entre igre%a e estado e tin8a u'a atitude tolerante co' o catolicis'o.
C0 Re"or#a Cat/lica
A Igre%a Catlica &o'ana reagiu
contra a re/or'a protestante. Paulo III
co' %ustia pode ser considerado o
papa da transio do per*odo
renascentista para o da re/or'a
catlica. Ele con,ocou o conc*lio de
)rento? neste /ora' discutidas cada
doutrina ro'ana =uestionada pelos
re/or'adores. )e'as co'o Escrituras?
autoridade papal? %usti/icao? pecado
original? graa e o6ras? sacra'entos? a
'issa? o purgatrio? ti,era' u'
trata'ento especial. Nesse conc*lio as
,iola>es da disciplina =ue 8a,ia' contri6u*do para o ad,ento da &e/or'a /ora'
denunciados e penas se,eras /ora' apro,adas para tais des,ios.Dois cardeais =ue
presidira' sess>es posterior'ente tornara'$se papas? 5ulio III C1""E$1"""D e +arcelo II
C1"""D. ( papa Pio IA encerrou solene'ente o conc*lio criando a instituio da Fagrada
Congregao para =ue re/orasse e interpretasse autentica'ente os decretos do conc*lio.
Ele ta'6.' pu6licou u' *ndice de 2i,ros Proi6idos.
1ou,e u'a s.rie de i'portantes 'udanas co'oB re/or'a do 6re,i@rio catlico ro'ano?
a introduo do catecis'o )ridentino? a re/or'a do calend@rio 5uliano? a instituio dos
Col.gios &o'anos? a reorganiGao da CPria? /or'ao do corpo coleti,o de o/iciais?
represso ao 6anditis'o? a Instituio de no,as ordens? incluindo os %esu*tas?
capuc8in8os? teatinos? e ,@rias co'unidades /e'ininas. )a'6.' 8ou,e a reno,ao da
instruo nas acade'ias? se'in@rios? tanto religiosas co'o secular$religiosas.
Por.' as ati,idades da In=uisio /ora' rea,i,adas especial'ente na Espan8a e na
It@lia. In/eliG'ente? essa re/or'a catlica 'atou e =uei'ou na /ogueira 'il8>es de
pessoas para =ue os po,os se 'anti,esse' dentro dos li'ites da /. o/icial apro,ada.
L OrtooBia )utera%a
A corrente surgida i'ediata'ente aps a re/or'a 2uterana . con8ecida co' o no'e de
ortodo!ia. As doutrinas /or'uladas nesse per*odo /or'a' o siste'a cl@ssico do
pensa'ento protestante.)oda a teologia atual depende? de u' ou de outro 'odo? dos
siste'as cl@ssicos da ortodo!ia.
A teologia ortodo!a te,e ta'6.' i'portLncia pol*tica? u'a ,eG =ue era necess@rio
de/inir o status da religio? na at'os/era pol*tica do per*odo i'ediata'ente depois da
&e/or'a. ;oi nesse per*odo? =ue se preparara' as Guerras dos )rinta Anos. Fo6 o
i'perador ale'o? cada territrio tin8a =ue de/inir precisa'ente o =ue acredita,a? coisa
6@sica para ser recon8ecido? legal'ente? dentro da unidade do Facro I'p.rio &o'ano
Ger'Lnico. A teologia? al.' disso? era u'a teologia dos pr*ncipes territoriais. Tueria'
sa6er de suas /aculdades de teologia o =ue e!ata'ente? se espera,a da pregao e ensino
dos 'inistros.
Ra:,o e re!ela+,o
Aa'os considerar? agora? os princ*pios do pensa'ento ortodo!o. Entre os principais?
encontra$se a relao co' a /iloso/ia? assunto 6astante de6atido no protestantis'o.
2utero? diGe'? no esta,a 'uito inclinado a aceitar =ual=uer coisa =ue ,iesse da raGo.
Na realidade? no era assi'. U ,erdade =ue se re/eriu? 'uitas ,eGes? contra os /ilso/os?
at. a'es'o co' despreGo e /Pria? 'as tin8a e' 'ente os escol@sticos? e' geral? e seu
'estre? Aristteles. +as nas /a'osas pala,ras pronunciadas? na Dieta de 9or's?
a/ir'ou =ue no ,oltaria atr@s a no ser =ue /osse re/utado pelas Fantas Escrituras ou
pela raGo. 2utero no era irracionalista. &e6ela,a$se contra =uais=uer tentati,as de
trans/or'ao da su6stLncia da /. pelas categorias da raGo. A raGo no poderia sal,ar
ningu.'K ela precisa,a ser sal,a.
Pri%cpio "or#al e pri%cpio #aterial
A ortodo!ia protestante desen,ol,eu dois princ*pios teolgicos? o /or'al e o 'aterial. (
princ*pio /or'al . a <*6liaK o 'aterial? a doutrina da %usti/icao. Fegundo 2utero? so
interdependentes. As passagens =ue trata' de Cristo? na <*6lia? so as =ue apresenta' a
'ensage' da %usti/icao? e . isso =ue . autJntico. Por outro lado? essa doutrina .
to'ada da <*6lia e? portanto? dela depende. Fegundo a ortodo!ia os dois princ*pios no
se 'istura,a'. E assi'? a <*6lia se torna,a o ,erdadeiro princ*pio no do'*nio da
autoridade.
Tue pensa,a a ortodo!ia so6re a <*6liaS A autoridade da <*6lia 'antin8a$se de trJs
'odosB C1D por #eio e crit6rios eBter%os? co'o .poca? 'ilagresK pro/ecia? '@rtires
etc.K C2D por #eio e crit6rios i%ter%os? co'o estilo? id.ias su6li'es? santidade 'oralK
C3D e pelo teste#u%9o o Esprito Sa%to0
A (rtodo!ia 2uterana te,e aspectos positi,os? co'o a erudio 6*6lica? a Jn/ase
pastoral e o /ato de 'anter ,i,a a 8erana luterana. )oda,ia? de u' 'odo geral o
intelectualis'o e o /or'alis'o =ue ela esti'ulou /ora' pre%udiciais para a /.?
produGindo /rieGa espiritual? 'oral e teolgica.
D0Purita%is#o
Aps a &e/or'a Anglicana
8a,ia u'a preocupao por
parte dos crentes de =ue a
&e/or'a no 8ou,esse se
estendido o su/iciente. (s &eis
da Inglaterra tin8a' controle
so6re a Igre%a e podia' tolerar
=ue 8ou,esse u'a re/or'a
dentro dela? 'as no =ueria'
per'itir u' distancia'ento do
=ue considera,a' tradio
crist. ( receio deles era =ue se
a Igre%a se re/or'asse total'ente? na Inglaterra e na Esccia? eles perderia' o poder.
U neste cen@rio =ue os Puritanos aparece'. Depois da &e/or'a? na Inglaterra e na
Esccia seguiu$se u' per*odo de recesso e es/ria'ento.1a,ia u' grande grupo na
Inglaterra e na Esccia =ue tin8a u' dese%o pro/undo de ,er u'a re/or'a co'pleta na
,ida da Igre%a. Essa ,ontade era controlada por a=uilo =ue con8ece'os co'o o
pri%cpio regulaor do 'o,i'ento Puritano. A id.ia . estaB )udo no culto de,e ser
regulado e controlado pela Pala,ra de Deus escrita. Para esse grupo? a=ueles acr.sci'os
8u'anos ao culto? =ue no podia' ser de'onstrados ne' apoiados pela Escritura?
de,ia' ser tirados. Esse grupo no =ueria =ue se per'itisse o acr.sci'o cada ,eG 'aior
de tradi>es 8u'anas no culto? pois isso =ue6raria o segundo 'anda'ento? o6scureceria
a clareGa do E,angel8o e i'pediria =ue o poder de Deus ,iesse so6re a Igre%a. Por causa
desse dese%o? ,iera' a ser c8a'ados e con8ecidos co'o (s Puritanos . A pala,ra ,e'
do inglJs e signi/ica puri/icar . E!a'inando grande parte dos li,ros e a/ir'a>es a
respeito dos puritanos ] at. pelos e,ang.licos ] perce6e'os =ue seus autores tende'
a ser criticados.De /ato? o t*tulo MpuritanoN /oi criado original'ente co'o u'
pe%orati,o? e 'uitos ainda o ,Je' assi'.
( pro%eto puritano inclu*a a puri/icao da Igre%a de Deus? especial'ente o culto?
atra,.s da Pala,ra de Deus escrita. Esta,a' interessados e' puri/icar ta'6.'? e'
segundo lugar? o go,erno da Igre%a e depois a ,ida da /a'*lia? o co'.rcio? e os
negcios.
Fegundo +arY 5o8nston o legado dos puritanos pode ser di,idido e' cinco Jn/ases
principais.
- A opi%i,o a respeito e Deus. )udo e' =ue os puritanos cria' origina,a$se de sua
opinio a respeito de Deus. Isto . ilustrado pelo /ato de =ue o pri'eiro apelido
depreciati,o ,inculado a esses 8o'ens /oi Mos precisosN ou Mos precisionistasN. Tuando
u' no6re perguntou a &ic8ard &ogers Cu' 'inistro e' 9et8er/ield? Esse!D o =ue o
torna,a to preciso? ele respondeuB MFen8or? eu sir,o a u' Deus precisoN.
$ A esti#a as Escrituras. Essa considerao das Escrituras . e!pressa co' conciso
na Pergunta 2? do <re,e Catecis'o de 9est'insterB Tue nor'a Deus nos te' dado a
respeito de co'o pode'os glori/ic@$2o e des/rutar dEleS &espostaB a Pala,ra de Deus?
contida nas Escrituras do Antigo e No,o testa'ento? . u'a nor'a ,erdadeira para nos
guiar e' co'o pode'os glori/ic@$2o e des/rutar dEle. Ao /aGer esta a/ir'ao e coloc@$
la e' seu catecis'o? os puritanos esta,a' apenas reiterando o princ*pio Fola Fcriptura?
=ue esta,a no L'ago da &e/or'a Protestante? e protegendo a essJncia tanto do
e,angel8o co'o da igre%a.
- O e%te%i#e%to a sal!a+,o. )8o'as +anton nos d@ u' ,islu'6re do entendi'ento
6e' estruturado da doutrina da sal,ao? u' entendi'ento =ue era caracter*stico de
seus colegas puritanos e 'olda,a a opinio deles so6re o e,angel8oB M( resu'o do
e,angel8o . istoB todos a=ueles =ue? por 'eio de arrependi'ento e /.? a6andonare' a
carne? o 'undo e o dia6o? entregando$se ao Pai? ao ;il8o e ao Esp*rito Fanto? co'o seu
Criador? &edentor e Fanti/icador? encontraro a Deus co'o o Pai =ue os rece6e co'o
/il8os reconciliados? =ue perdoa os seus pecados? por a'or a 5esus? e l8es d@ graa? por
'eio de seu Esp*rito. E? se perse,erare' neste ca'in8o? Ele os glori/icar@ no /inal e
l8es outorgar@ a /elicidade eternaN.Este entendi'ento a'plo da sal,ao e!plica o uso
=ue os puritanos /aGia' do ter'o MregeneraoN e sua ri=u*ssi'a co'preenso do
e,angelis'o.
- A aprecia+,o a IgreJa0 Fe e!iste u' ele'ento =ue pode ser identi/icado co'o o
principal cataliGador para o surgi'ento dos puritanos? esse ele'ento era a preocupao
deles co' a re/or'a da igre%a. Eles tin8a' u' conceito ele,ado da igre%a. Isto co'eou
a se tornar e,idente no criticis'o deles e' relao aos decretos religiosos de
EliGa6et8.+uitos dos puritanos %o,ens era' graduados de Ca'6ridge e entrara' no
'inist.rio da Igre%a Anglicana a /i' de pressionar por u'a re/or'a per'anente =ue
a/etaria cada igre%a local.
- A preocupa+,o pelo #u%o co#o u# too0 ( =uinto distinti,o digno de ser
ressaltado a respeito dos puritanos . o ponto de ,ista deles so6re a ,ida e a co'unidade
co'o u'a unidade integrada. (s puritanos cria' =ue Deus 8a,ia sancionado a ,ida
solid@ria na sociedade. Isso se re/letiu nos ousados C'as i'per/eitosD es/oros deles na
es/era pol*tica? alcanando seu GJnite na &e,oluo Gloriosa e no esta6eleci'ento do
Co''on\ealt8. E'6ora os puritanos di/erisse' =uanto H natureGa do relaciona'ento
entre a Igre%a e o Estado? eles sustenta,a' a con,ico de =ue a igre%a tin8a u' papel?
dado por Deus? e' re/erJncia H ,ida da co'unidade co'o u' todo? u' papel =ue ia
al.' da necessidade de e,angelis'o.
TeBto para a%1lise @
Trec9os as D< Teses e Marti%9o )utero co%tra as I%ulgP%cias
De5ate para o esclareci#e%to o !alor as i%ulgP%cias pelo Dr0 Marti% )ut9er3
-<-C
Por a'or H ,erdade e no e'pen8o de elucid@$la? discutir$se$@ o seguinte e' 9itten6erg?
so6 a presidJncia do re,erendo padre +artin8o 2utero? 'estre de Artes e de Fanta
)eologia e pro/essor catedr@tico desta Plti'a? na=uela localidade. Por esta raGo? ele
solicita =ue os =ue no pudere' estar presentes e de6ater conosco oral'ente o /aa'
por escrito? 'es'o =ue ausentes. E' no'e do nosso Fen8or 5esus Cristo. A'.'.
1 Ao diGerB R;aGei penitJnciaR? etc. e+t .1-f? o nosso Fen8or e +estre 5esus Cristo =uis
=ue toda a ,ida dos /i.is /osse penitJncia.
3 No entanto? ela no se re/ere apenas a u'a penitJncia interiorK si'? a penitJncia
interior seria nula? se? e!terna'ente? no produGisse toda sorte de 'orti/icao da carne.
" ( papa no =uer ne' pode dispensar de =uais=uer penas seno da=uelas =ue i'pIs
por deciso prpria ou dos cLnones.
# ( papa no pode re'itir culpa algu'a seno declarando e con/ir'ando =ue ela /oi
perdoada por Deus? ou? se' dP,ida? re'itindo$a nos casos reser,ados para siK se estes
/ore' despreGados? a culpa per'anecer@ por inteiro.
1E Age' 'al e se' con8eci'ento de causa a=ueles sacerdotes =ue reser,a' aos
'ori6undos penitJncias canInicas para o purgatrio.
11 Essa er,a danin8a de trans/or'ar a pena canInica e' pena do purgatrio parece ter
sido se'eada en=uanto os 6ispos certa'ente dor'ia'.
12 Antiga'ente se i'pun8a' as penas canInicas no depois? 'as antes da a6sol,io?
co'o ,eri/icao da ,erdadeira contrio.
21 Erra'? portanto? os pregadores de indulgJncias =ue a/ir'a' =ue a pessoa .
a6sol,ida de toda pena e sal,a pelas indulgJncias do papa.
2 Por isso? a 'aior parte do po,o est@ sendo necessaria'ente ludi6riada por essa
'agn*/ica e indistinta pro'essa de a6sol,io da pena.
2# ( papa /aG 'uito 6e' ao dar re'isso Hs al'as no pelo poder das c8a,es C=ue ele
no te'D? 'as por 'eio de intercesso.
2- Prega' doutrina 8u'ana os =ue diGe' =ue? to logo tilintar a 'oeda lanada na
cai!a? a al'a sair@ ,oando edo purgatrio para o c.uf.
20 Certo . =ue? ao tilintar a 'oeda na cai!a? pode' au'entar o lucro e a co6iaK a
intercesso da Igre%a? por.'? depende apenas da ,ontade de Deus.
3# Tual=uer cristo ,erdadeira'ente arrependido te' direito H re'isso pela de pena e
culpa? 'es'o se' carta de indulgJncia.
37 At. 'es'o para os 'ais doutos telogos . di/ic*li'o e!altar perante o po,o ao
'es'o te'po? a li6erdade das indulgJncias e a ,erdadeira contrio.
3 De,e$se ensinar aos cristos =ue? dando ao po6re ou e'prestando ao necessitado?
procede' 'el8or do =ue se co'prasse' indulgJncias.
7 De,e$se ensinar aos cristos =ue as indulgJncias do papa so Pteis se no deposita'
sua con/iana nelas? por.'? e!tre'a'ente pre%udiciais se perde' o te'or de Deus por
causa delas.
"E De,e$se ensinar aos cristos =ue? se o papa sou6esse das e!a>es dos pregadores de
indulgJncias? pre/eriria reduGir a cinGas a <as*lica de F. Pedro a edi/ic@$la co' a pele? a
carne e os ossos de suas o,el8as.
"1 De,e$se ensinar aos cristos =ue o papa estaria disposto $ co'o . seu de,er $ a dar do
seu din8eiro H=ueles 'uitos de =ue' alguns pregadores de indulgJncias e!trae'
ardilosa'ente o din8eiro? 'es'o =ue para isto /osse necess@rio ,ender a <as*lica de F.
Pedro.
"3 Fo ini'igos de Cristo e do papa a=ueles =ue? por causa da pregao de
indulgJncias? /aGe' calar por inteiro a pala,ra de Deus nas de'ais igre%as.
" (/ende$se a pala,ra de Deus =uando? e' u' 'es'o ser'o? se dedica tanto ou 'ais
te'po Hs indulgJncias do =ue a ela.
"- U e,idente =ue eles? certa'ente? no so de natureGa te'poral? ,isto =ue 'uitos
pregadores no os distri6ue' to /acil'ente? 'as apenas os a%unta'.
#2 ( ,erdadeiro tesouro da Igre%a . o sant*ssi'o E,angel8o da glria e da graa de
Deus.
#3 Este tesouro? entretanto? . o 'ais odiado? e co' raGo? por=ue /aG co' =ue os
pri'eiros se%a' os Plti'os.
# E' contrapartida? o tesouro das indulgJncias . o 'ais 6en=uisto? e co' raGo? pois
/aG dos Plti'os os pri'eiros.
#" Por esta raGo? os tesouros do E,angel8o so as redes co' =ue outrora se pesca,a'
8o'ens possuidores de ri=ueGas.
## (s tesouros das indulgJncias? por sua ,eG? so as redes co' =ue 8o%e se pesca a
ri=ueGa dos 8o'ens.
Marti%9o )utero3 -<-C0
HISTRIA DO PENSAMENTO CRISTO
N(+EBVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVC3&F(BVVVVVVVVV
F(ESTIONGRIO @
Nas 2uestHes e - I C assi%ale ape%as u#a as alter%ati!as
1D No . u' Jn/ase da teologia de +artin8o 2uteroB
C D a$ E,angel8o e a 2ei
C D 6$ Interpretao das Escrituras
C D c$ De/esa das IndulgJncias
C D d$ Doutrina da Graa e Predestinao
2D 4u*nglio e' relao a Ceia de/endia a seguinte concepoB
C D a$ )ransu6stanciao
C D 6$ Consu6stanciao
C D c$ Ceia Fi'6lica e +e'oria
C D d$ Graa Inerente
3D A doutrina 'ais en/atiGada so6re a o6ra de Cal,ino . aB
C D a$ Predestinao
C D 6$ Escatologia
C D c$ Eclesiologia
C D d$ <i6liologia
D Tual dessas /rases corresponde aos 'enonitasS
C D a$ No acredita,a' na trindade e no pecado original. Feu l*der /oi 2.lio Focini.
C D 6$ Esse grupo se /i!ou na 1olando e seu l*der /oi +enno Fi'ons.
C D c$ Cria' =ue a No,a 5erusal.' se esta6eleceria na cidade de +unster.
C D d$ Pssu*a' u'a ,ertente '*stica.

"D Tual desses personagens no te' relao co' a &e/or'a AnglicanaB

C D a$ ;ilipe +elanc8ton
C D 6$ 1enri=ue AIII
C D c$ )8o'as Cran'er.
C D d$ &ic8ard 1ooYer
#D A &e/or'a Catlica /oi u' 'o,i'entoB
C D a$ Tue 6uscou deter o a,ano do protestantis'o.
C D 6$ Aliado do luteranis'o.
C D c$ Patrocinado pela &eno,ao Caris'@tica
C D d$ ;oi u' 'o,i'ento de construo de no,os te'plos.
-D No pode ser considerada u'a Jn/ase do puritanis'oB
C D a$ Esti'a das Escrituras
C D 6$ AaloriGao dos costu'es catlicos
C D c$ Preocupao do 'undo co'o u' todos
C D d$ Preocupao co' a Igre%a.
0D Tuais so os aspectos negati,os da &e/or'a CatlicaS
7D E!pli=ue a doutrina da Predestinao de Cal,ino.
1ED &etire do te!to para an@lise duas teses =ue critica' direta'ente as indulgJncias.

Captulo I$ - Teologia %o Peroo Moer%o e Co%te#por&%eo
-0 Pietis#o
Co'o u' 'o,i'ento organiGado? o pietis'o te,e in*cio entre os luteranos da
Ale'an8a? nos /ins do s.culo WAII? associado principal'ente a P8ilipp 5aYo6 Fpener?
acerca de =ue' da'os u' artigo separado. A corrente principal do luteranis'o tornara$
se r*gida e' suas doutrinas e 'orta no sacra'entalis'o. (utrossi'? o cal,inis'o caiu
no legalis'o dog'@tico. Fpener cria =ue a Jn/ase original da &e/or'a Protestante?
so6re a con,erso pessoal? a santi/icao e a e!periJncia religiosa tin8a$se perdido
essencial'ente? o =ue %usti/ica o seu protesto e o 'o,i'ento =ue da* resultou. Ele ser,ia
co'o pastor e' ;ranY/urt? 'as a sua 'ensage' no tardou a espal8ar$se por toda a
Ale'an8a? e da* para outros pa*ses. ( 'ais not@,el disc*pulo de Fpener /oi August
1er'ann ;ranYe. Ele /oi u' 6e' sucedido pro/essor e o6reiro cristo. )in8a
organiGado escolas para os po6res? u' or/anato? u'a casa pu6licadora e outras o6ras de
caridadeK e? segundo a 8istria in/or'a$nos? era co'6atido por 'inistros e telogos
in,e%osos.
M%"ases Pri%cipais
A necessidade de e!periJncias religiosas pessoaisK o ,alor do 'isticis'oK a necessidade
de u'a con,erso =ue real'ente 'udasse a ,ida do indi,*duo? e u'a santi/icao =ue
continuasse esse processoK u' despreGo relati,o aos credosK a retido pessoalK a
necessidade de renunciar ao 'undo e suas atra>esK a /raternidade uni,ersal dos crentesK
o calor e'ocional na religio crist.
70 ?o%9 NesleAC1-E3$1-71D
5o8n 9esle: nasceu e' Ep\ort8? Inglaterra? /oi u'
cl.rigo anglicano e telogo 6ritLnico? l*der precursor
do 'o,i'ento 'etodista. 5o8n 9esle: ,i,eu na
Inglaterra do s.culo WAIII? u'a sociedade
contur6ada pela &e,oluo Industrial? onde crescia
'uito o nP'ero de dese'pregados.
5on8 9esle: iniciou seus estudos e' (!/ord onde
co'ea a se reunir co' u' grupo de estudantes
para 'editao 6*6lica e orao? sendo con8ecidos
pelos colegas uni,ersit@rios de RClu6e FantoR? ele
no in,entou o no'eB alunos? notando =ue os
'e'6ros do grupo tin8a' 8or@rio e '.todo para
tudo =ue /aGia'? os ta!ara' co'o a'etodistasa.
Neste grupo 9esle: e seu ir'o Carlos iniciara' a
,isitar e e,angeliGar os pres*dios. 9esle: passou ento a se interessar 'ais pela =uesto
social de seu pa*s e a 'is.ria =ue a Inglaterra ,i,ia na .poca.
Aos 32 anos? =uando atendeu a u' apeloB precisa,a$se de 'ission@rios na Airg*nia?
No,a Inglaterra. 3' dos episdios =ue 'arcou o in*cio do 'etodis'o /oi a ,iage'
'ission@ria de 5on8 9esle: aos E3A $ Airg*nia para Re,angeliGar os *ndiosR sendo
pratica'ente /racassado. Durante o seu retorno H Inglaterra irro'peu u'a grande u'a?
9esle: /icou pro/unda'ente i'pressionado co' u' grupo de 'or@,ios Cgrupo de
cristos de orige' pietistasD a 6ordo do na,io. A /. =ue tin8a' diante do risco da 'orte
predispIs 9esle: H /. e,ang.lica dos pietistas. &etornou H Inglaterra e' 1-30.
Aps 2 anos? 5o8n 9esle: ,olta desiludido co' o tra6al8o realiGado na Airg*nia.
Encontra$se? ento? co' Pedro <g8ler? e' 2ondres? <g8ler era pastor 'ora,iano Cda
+or@,ia? Ale'an8aD e co' ele 5o8n 9esle: se con,ence de =ue a /. . u'a e!periJncia
total da ,ida 8u'ana. Procurou? ento? li6ertar$se da religio /or'alista e /ria para ,i,er?
na pr@tica? os ensinos de 5esus.
No dia 2 de 'aio de 1-30? nu'a pe=uena reunio? ou,indo a leitura de u' antigo
co'ent@rio escrito por +artin8o 2utero? pai da &e/or'a Protestante? so6re a carta aos
&o'anos? 5o8n sente seu corao se a=uecer. E!peri'enta grande con/iana e' Cristo e
rece6e a segurana de =ue Deus 8a,ia perdoado seus pecados. Essa e!periJncia .
narrada e' seu di@ria assi'B
RCerca as %o!e #e%os u# 2uarto3 e%2ua%to ou!ia a escri+,o 2ue )utero "a:ia
so5re a #ua%+a 2ue Deus opera %o cora+,o atra!6s a "6 e# Cristo3 se%ti 2ue
#eu cora+,o aria e #a%eira estra%9a0 Se%ti 2ue3 e# !erae3 eu co%"ia!a
so#e%te e# Cristo para a sal!a+,o e 2ue u#a certe:a #e "oi aa e 2ue Ele 9a!ia
tirao #eus pecaos3 e# !erae #eus3 e 2ue #e 9a!ia sal!o a lei o pecao e a
#orte0 Co#ecei a orar co# too #eu poer por a2ueles 2ue3 e u#a #a%eira
especial3 #e 9a!ia# perseguio e i%sultao0 E%t,o testi"i2uei ia%te e toos os
prese%tes o 2ue3 pela pri#eira !e:3 se%tia e# #eu cora+,oR0
Nos <= a%os segui%tes3 NesleA pregou e# #6ia e trPs ser#Hes por iaS a #aior
parte ao ar li!re0 Hou!e u#a !e: 2ue pregou a cerca e ->0=== pessoas0 Mil9ares
sara# a #is6ria e i#oraliae e ca%tara# a %o!a "6 %as pala!ras os 9i%os e
Carlos NesleA3 ir#,o e ?o9%0 Os ois ir#,os era# I religi,o u# %o!o esprito
e alegria e pieae0
Co#o %,o 9a!ia #uitas oportu%iaes %a IgreJa A%glica%a3 NesleA prega!a aos
oper1rios e# pra+as e salHes - #uito e#5ora ele %,o gostasse e pregar "ora a
IgreJa - E tor%ou-se co%9ecissi#a esta sua "raseT Ro #u%o 6 a #i%9a par/2uiaR0
I%"lue%ciaos pelos #ora!ia%os3 ?o9% e seu ir#,o Carlos orga%i:ara# pe2ue%as
socieaes e classes e%tro a IgreJa a I%glaterra3 lieraos por leigos3 co# os
o5Jeti!os e co#partil9ar3 estuar a 45lia3 orar e pregar0 )ogo o tra5al9o e
socieaes e classes seria i"u%io e# !1rios pases3 especial#e%te %os E(A e %a
I%glaterra e estaria prese%te e# ce%te%as e socieaes3 co# #il9ares e
i%tegra%tes0 Co# ta%to ser!i+o3 NesleA a%a!a por toa a parte a ca!alo3
co%2uista%o o apelio e UO Ca!aleiro e DeusU0 Calcula-se 2ue3 e# <= a%os3
NesleA te%9a percorrio -C< #il 2uilE#etros e pregao >= #il ser#Hes3 co# u#a
#6ia e L== ser#Hes por a%o0 A IgreJa Metoista3 co#o IgreJa propria#e%te3
orga%i:ou-se pri#eiro %os E(A e epois %a I%glaterra ;so#e%te ap/s a #orte e
NesleA %o ia 77 e #ar+o e -CD-.0
Teologia e NesleA
A 'aior /ora da doutrina \esle:ana tal,eG este%a e' sua 8a6ilidade de 'o6iliGar os
cristos a 6uscare' u' /uturo 'ais per/eito =ue supere o presente. 9esle: . c8a'ado
de telogo da pr@tica. Fua teologia no est@ cega as Hs /oras negati,as do ser? no
entanto no as considera' conse=XJncias ine,it@,eis do pecado original? 'as
e!ata'ente a=uilo =ue pode ser ,encido.
9esle: ensina =ue Deus no apenas %usti/ica? 'as =ue o o6%eti,o de Deus . nos criar
no,a'ente? trans/or'ar$nos? restaurar$nos a saPde e o nosso papel co'o i'age' Fua.
Esta teologia 6usca o poder criati,o e trans/or'ador na ,ida neste 'undo. <usca
trans/or'ao no a=ui$e$agora. U assi' =ue a criatura de,e glori/icar o criador
)rJs /atores indispens@,eis na &egeneraoB Graa? =ue . a iniciati,a di,ina de reno,ar
a criatura e o 'undo. ;.? a resposta 8u'ana H capacitao =ue reconstitui a i'age'
relacional. Finergia? a i'age' reno,ada agindo e' consonLncia co' o Criador para
partil8ar seu poder reno,ador co' o 'undo.
( o6%eti,o de Deus no . 'era'ente nos re,estir de u'a %ustia =ue per'anece e!terior
a ns 'es'os? 'as conceder e i'plantar a %ustia de Cristo e' ns de tal 'odo =ue ela
cresa e se e!panda. A %ustia do cristo no . de sua prpria /eitura? no . inerente?
'as produto do Esp*rito de Cristo.
( =ue di/erencia a teologia de 9esle: . sua capacidade de 'anter unidos? nu'a
associao /uncional? dois /atores a6soluta'ente i'portantes na ,ida crist =ue? 'uitas
,eGes? tJ' estado desassociadosB a reno,ao desta relao C%usti/icaoD e a ,i,Jncia
dela Csanti/icaoD? nen8u'a das =uais . poss*,el se' a outra.
9esle: entende =ue o a'or . o supre'o al,o do processo de santi/icao. Tuando os
c.us e a terra ti,ere' passado? ele per'anecer@ ainda. Por=ue s Mo a'or %a'ais
aca6aN. G@latas ".#. MA /. =ue atua pelo a'orN . o co'pri'ento? a largura? a
pro/undidade e a altura da per/eio cristN. E ele nunca se cansa,a de le'6rar a seus
leitores =ue a per/eio? do 'odo co'o a co'preendia? no . nada 'ais nada 'enos
=ue Ma'ar a Deus de todo o corao e ao pr!i'o co'o a ns 'es'osN.
No entanto? co'o i'age' de Deus? so'os c8a'ados no apenas a rece6er? 'as a
re/letir esse a'or per/eito ao 'undo. Nossa santi/icao est@ associada e ,oltada H
santi/icao do 'undo? e co'o tal . u' pro%eto se'pre sinaliGador e nunca aca6ado?
'uito e'6ora o a'or =ue redireciona'os se%a co'pleto? %@ =ue sua orige' . di,ina.
A reno,ao da i'age' ta'6.' nos a%uda a e!plicar co'o a santi/icao . u'
processo =ue co'ea co' o no,o nasci'ento da regenerao? 'as continua e' direo
H plenitude da per/eio? co' possi6ilidades cada ,eG 'aiores de re/letir a per/eio do
a'or di,ino? e!pulsando o pecado e reno,ando a criatura e o 'undo.
@0 )i5eralis#o Teol/gico
Durante dois s.culos? os pensadores protestantes sustentara' u'a cos'o,iso crist
6@sica apoiada nas Escrituras e nos grandes credos cristos 8istricos. Co' o ad,ento
da 'odernidade? a raGo e a ciJncia /ora' colocadas e' p. de igualdade ou 'es'o
aci'a das Escrituras e da tradio. Furgira' duas op>es para os pensadores
in/luenciados pela no,a 'entalidade =ue =ueria' continuar cristosB criar /or'as
prprias de cristianis'o Cunit@riosD ou per'anecer nas igre%as 8istricas e reinterpretar
as doutrinas protestantes cl@ssicas Cli6eraisD.
( ter'o Rli6eralR e!pressa,a a Jn/ase no direito do indi,*duo de de/inir os ter'os da
sua /. se' ser constrangido por nen8u'a autoridade e!terna. ( o6%eti,o dessa no,a
teologia no era si'ples'ente negar certas crenas? 'as trans/or'ar o pensa'ento
cristo H luG da /iloso/ia? da ciJncia e da erudio 6*6lica 'odernas.
I##a%uel Va%t
( 'aior pensador ilu'inista? e ta'6.' o critico
'ais contundente do Ilu'inis'o? /oi o /ilso/o
ale'o I''anuel Zant. Ele e!pressou 'uitos
te'as essenciais desse 'o,i'ento? 'as ao 'es'o
te'po restringiu a raGo a u'a es/era 'ais li'itada
=ue os seus antecessores aceitaria'. E' sua
principal o6ra so6re a te'@tica religiosa? A religio
dentro dos li'ites da raGo pura C1-73D? ele
restringiu o cristianis'o ao L'6ito da .tica?
depreciando tanto a religio re,elada =uanto a
religio natural. Para Zant? a religiosidade autJntica
era ,i,er de acordo co' os de,eres =ue podia' ser
discernidos racional'enteK seu principal propsito
era /ornecer Hs pessoas /unda'entos e instru>es
'orais. Essa religio no$especulati,a e no$
so6renatural no poderia entrar e' con/lito co' a
ciJncia. +es'o assi'? ele 'ante,e a crena e'
Deus? na i'ortalidade da al'a e nas retri6ui>es
'orais aps a 'orte.
*eorg Hegel
&eagindo contra Zant? Georg 9il8el' ;riedric8 1egel C1--E$1031D? outro grande
/ilso/o ale'o? procurou reintroduGir u' /orte conceito de Deus =ue no contrastasse
co' a 'entalidade cient*/ica 'oderna. E' sua o6ra Prele>es so6re a /iloso/ia da
religio C10ED? ele e!plicou Deus co'o u' Esp*rito ;GeistD 'undial i'anente =ue est@
por tr@s da natureGa? da 8istria e da cultura? e co' elas e,olui. Deus e o 'undo se
pertence' e cresce' %untos. Nessa ,iso oti'ista? a 8u'anidade e a cultura 8u'ana
representa' Deus c8egando H autoconsciJncia. A realidade no . est@tica? 'as
dinL'ica? e se 'o,e por 'eio de u'a dial.tica de tese? ant*tese e s*ntese? se'pre
procurando u'a ,erdade 'ais plena. A /iloso/ia 8egeliana da 8istria? segundo a =ual a
prpria 8istria . ,erdade dinL'ica? deu grande i'pulso aos estudos 8istricos e
teolgicos e' )X6ingen? co' 8egelianos co'o ;erdinand C. <aur C1-72$10#ED e Da,id
;. Ftrauss C10E0$10-D.
8rieric9 Sc9leier#ac9er
At. o in*cio do s.culo WIW? os telogos protestantes europeus e' geral se opun8a' H
'odernidade se'pre =ue ela entra,a e' con/lito co' a ortodo!ia. Esse cen@rio 'udou
co' ;riedric8 Fc8leier'ac8er C1-#0$103D? considerado o pai da teologia li6eral
'oderna. Ele /oi o pri'eiro telogo protestante a propor 'udanas radicais na ortodo!ia
para se 8ar'oniGar co' o esp*rito da 'odernidade. Fc8leier'ac8er escre,eu u'a o6ra
=ue se tornou cl@ssica ] Fo6re a religioB discursos aos seus 'enospreGadores cultos C1-77D.
Insistiu e' =ue a essJncia da religio no est@ e' argu'entos racionais? dog'as re,elados?
rituais eclesi@sticos ou 'es'o na 'oralidade? 'as nu' pro/undo senti'ento CGe/X8lD
de total dependJncia de u'a realidade in/inita? de unidade co' o )odo? e do senso de
plenitude dela resultante.
Al5rec9t Ritsc9l
3' no'e 'ais estreita'ente ligado H teologia li6eral protestante Al6rec8t &itsc8l
C1022$1007D? =ue por 'uitos anos /oi pro/essor de )eologia Fiste'@tica na 3ni,ersidade
de G>ttingen? na Ale'an8a. &itsc8l 6uscou separar a teologia da ciJncia 'ediante duas
estrat.giasB pri'eiro? argu'entando =ue as proposi>es de a'6as so total'ente
di/erentes Ca ciJncia trata de /atos e a religio? de ,aloresDK segundo? a/ir'ando =ue a
essJncia do cristianis'o . inteira'ente co'pat*,el co' cos'o,iso 'oderna. A
essJncia do cristianis'o est@ no ideal de 5esus =uanto ao Rreino de DeusR. Fer cristo .
procurar esta6elecer o reino de Deus na terra de 'odo rele,ante? racional e pr@tico.Co'o
Zant? &itsc8l reduGiu o cristianis'o H 'oralidade.
Aolp9 !o% Har%acQ
1arnacY /oi o sucessor de Fc8leier'ac8er e &itsc8l co'o l*der do li6eralis'o teolgico
cl@ssico. Escre,eu a ,olu'osa 1istria do dog'a C100#$107ED? na =ual tentou
de'onstrar a 8eleniGao do pensa'ento cristo antigo e apelou H redesco6erta do
e,angel8o si'ples de 5esus Cristo. E' sua o6ra ( =ue . o cristianis'oS C17E1D? sintetiGou
a essJncia da /. crist e' trJs grandes ideias apresentadas por 5esusB a ,inda do reino de
Deus Co go,erno de Deus no corao das pessoasDK Deus co'o Pai e o ,alor in/inito do
ser 8u'ano CRa paternidade de Deus e a /raternidade dos 8o'ensRD? e a %ustia
centraliGada no a'or.
>0 8u%a#e%talis#o
E' 'uitas uni,ersidades crists? se'in@rios e igre%as da Europa Ce? posterior'ente? nos
Estados 3nidosD? as id.ias racionalistas co'eara' a gan8ar larga aceitao.+uitos
telogos passara' a a/ir'ar a e!istJncia de Deus? 'as nega,a' sua inter,eno na
1istria 8u'ana? =uer atra,.s de re,elao? =uer atra,.s de 'ilagres ou da pro,idJncia.
Co'o resultado da in,aso do racionalis'o na teologia? c8egou$se H concluso de =ue o
so6renatural no in,ade a 8istria. A 8istria passou a ser ,ista co'o si'ples'ente u'a
relao natural de causas e e/eitos. ( conceito de =ue Deus se re,ela ao 8o'e' e de =ue
inter,.' e atua na 8istria 8u'ana /ora' e!clu*dos. Co'o conse=XJncia? os relatos
6*6licos en,ol,endo a atuao 'iraculosa de Deus na 1istria? co'o a criao do
'undo? os 'ilagres de +ois.s e os 'ilagres de 5esus? passara' a ser desacreditados.
Fegundo esta lin8a de pensa'ento? %@ =ue 'ilagres no e!iste'? segue$se =ue esses
relatos so /a6rica>es do po,o de Israel e? depois? da Igre%a? =ue atri6uiu a 5esus atos
so6renaturais =ue nunca acontecera' 8istorica'ente.
A rea+,o co%ser!aoraT surgi#e%to o "u%a#e%talis#o crist,o
( no'e M/unda'entalistasN /oi cun8ado para se re/erir aos pastores? pres6*teros e
pro/essores conser,adores a'ericanos de todas as deno'ina>es 8istricas =ue se
coligara' para de/ender a /. crist da intruso do li6eralis'o nos seus se'in@rios e
igre%as. ( no'e /oi usado por trJs 'oti,os. Pri'eiro? os conser,adores insistia' =ue o
li6eralis'o ataca,a deter'inadas doutrinas 6*6licas =ue era' /unda'entais do
cristianis'o e =ue? ao neg@$las? trans/or'a,a o cristianis'o e' outra religio? di/erente
do cristianis'o 6*6lico.
Fegundo? a pu6licao e' 171E$171" da s.rie M(s /unda'entosN? doGe ,olu'es de
artigos escritos por conser,adores =ue de/endia' os pontos /unda'entais do
cristianis'o e ataca,a' o 'odernis'o? a teoria da e,oluo etc.? dos =uais /ora'
pu6licadas 3 'il8>es de cpias e espal8adas pelos Estados 3nidos. 1@ artigos de
eruditos conser,adores co'o 5.G. +ac8en? 5o8n +urra:? <.<. 9ar/ield? &.A. )orre:?
Ca'p6ell +organ e outros.
)erceiro? a ela6orao de u'a lista dos pontos considerados /unda'entais do
cristianis'o. +uito e'6ora o con/lito entre li6erais e /unda'entalistas en,ol,esse
'uito 'ais do =ue so'ente esses tpicos? citados a6ai!o? /ora' considerados na .poca
pelos conser,adores co'o os pontos /unda'entais da /. e do cristianis'o e,ang.lico?
tendo se tornado o slogan dos conser,adores e a 6andeira do 'o,i'ento
/unda'entalistaB
$ A i%spira+,o3 i%"ali5iliae e i%err&%cia as Escrituras Q reagindo contra os
ata=ues do li6eralis'o =ue considera,a =ue a <*6lia esta,a c8eia de erros de todos os
tipos.
- A i!i%ae e Cristo Q ta'6.' negada pelos li6erais? =ue insistia' =ue 5esus era
apenas u' 8o'e' di,iniGado.
- O %asci#e%to !irgi%al e Cristo e os #ilagres Q para o li6eralis'o? 'ilagres nunca
e!istira'? era' constru>es 'itolgicas da Igre%a pri'iti,a.
- O sacri"cio propiciat/rio e Cristo Q para os li6erais? Cristo 8a,ia 'orrido so'ente
para dar o e!e'plo? nunca pelos pecados de ningu.'.
- Sua ressurrei+,o literal e "sica e seu retor%o Q a'6as doutrinas era' negadas pelos
li6erais? =ue as considera,a' co'o in,eno 'itolgica da 'ente criati,a dos
pri'eiros cristos.
E' 172E? o ter'o M/unda'entalistasN /oi e'pregado por conser,adores 6atistas para
designar todos a=ueles =ue lutasse' e' /a,or destes cinco pontos. ( uso se espal8ou
para todos? de todas as deno'ina>es a/etadas pelo li6eralis'o =ue luta,a' para
preser,ar estas doutrinas /unda'entais do cristianis'o? e =ue se alin8a,a'
teologica'ente co' o contePdo da o6ra M(s /unda'entosN.
Neo-OrtooBia
<art8 . considerado o telogo 'ais
destacado e in/luente do s.culo WW.
Alguns c8ega' a co'par@$lo ao
re/or'ador +artin8o 2utero. <art8
de'onstrou =ue as pro'essas oti'istas da
teologia li6eral 8a,ia' /al8ado? e =ue os
8o'ens tin8a' de 6uscar esperana nos
antigos princ*pios religiosos. Aisto =ue
/ora plena'ente treinado no li6eralis'o
ale'o? tendo /icado desapontado co' o
siste'a naGista? isso de,e ter sido u'a das
raG>es pelas =uais procura,a e e!pun8a
u'a no,a ortodo!ia.
Fua teologia tornou$se con8ecida co'o
neo$ortodo!ia por estes 'oti,osB 1. opun8a$se a 'uitas posi>es li6eraisK 2. no
aco'pan8a,a a ortodo!ia tradicional =uanto a ,@rias =uest>es. Para e!e'pli/icar? seus
pontos de ,ista so6re as Escrituras de'onstra' respeito e u' uso /ir'e? e'6ora
considerasse a <*6lia ei,ada de erros e u'a representante /rag'entada da Pala,ra de
Deus? =ue transcende a =ual=uer li,roK por=uanto essa Pala,ra consiste na co'unicao
de Deus na re,elao? =ue se processa de 'uitas 'aneiras? e no apenas de /or'a
liter@ria.
I6ias Pri%cipais0
- O Deus tra%sce%e%tal. Deus seria inteira'ente di/erente do 8o'e' e nossa
linguage' =uando 'uito? . u'a tentati,a gague%ante de diGer algo acerca dele. Isso
ta'6.' se aplica Hs nossas declara>es 6*6licas.
- A !erae 6 u# resultao a gra+a3 e no da 6usca racionalista. Fa6e'os de Deus e
de sua e!istJncia atra,.s da re,elao? e no atra,.s de racionaliGa>es. E' seus
es/oros para esta6elecer esses princ*pios? <art8 ter'inou criando u'a teologia
dial.tica.
- Agua isti%+,o 6 "eita e%tre a re!ela+,o e a religi,o. A religio te' tendJncias
nitida'ente idlatras? 'es'o Hs 'os de telogos conser,adores? =ue cria' u' Deus H
sua prpria i'age' e trans/or'a' e' *dolos as suas ideias e doutrinas. A re,elao
pode ser irracional ao 8o'e'? 'as seus ensinos nos do a entender tudo =uanto
sa6e'os so6re a ,erdade.
- A P%"ase a Pala!ra e Deus? nas Escrituras e co' 6ase nelas? co'o autorit@rias? e'
contraste co' os outros 'eios de con8eci'ento religioso? racional e natural. No se
pode negligenciar a autoridade da Igre%a? 'as essa autoridade repousa so6re a
autoridade da Pala,ra de Deus? no tocante H sua autenticidadeK e? se ultrapassar isso?
de,e ser posta e' dP,ida.
O5ras Pri%cipais e 4art9. Episte to the 3omans? 1717K <ordo#God and <ord o#
Man, 1720K Ansem, 1731K Church Dogmatics? ,olu'es? 1723$173"K Credo? 173"K
Dogmatics in (utine? 17-K E)angeica
K- Paul Tillic9
E'6ora na o6ra de Paul )illic8 encontra'os u's siste'a teolgico =ue se relaciona
co' o 6art8ianis'o e' alguns sentidos? apesar disso te' u'a estrutura total'ente
di,ersa. Era telogo e /ilso/o da religioK o principal pro6le'a de =ue trata' seus
li,ros . a relao entre teologia e /iloso/ia? entre re,elao e realidade e'p*rica? 6e'
co'o entre teologia e cultura.
De acordo co' )illic8? a=uilo =ue constitui nossa preocupao Plti'a . o o6%eto da
teologia. A /i' de deter'inar o =ue esta .? e'pregou a ter'inologia da antiga
ontologiaB nossa preocupao Plti'a . o =ue deter'ina nosso bser ou no serc. Deus?
=ue . o bFer e' sic? . a resposta Hs =uest>es Plti'as do 8o'e'. A prpria situao do
8o'e' . de alienao relati,a'ente H realidade ,erdadeira. +as u'a ,eG =ue Deus
ingressou na e!istJncia 8u'ana? deu ao 8o'e' a possi6ilidade de desco6rir seu destino
no No,o Fer? =ue se realiGa e' Cristo.
( siste'a de )illic8 se 6aseia? portanto e' u'a esp.cie de ontologia =ue? presu'e$se?
d@ a resposta a6soluta Hs =uest>es =ue os 8o'ens le,anta' co'o resultado de seu
senti'ento de alienao. A suposio =ue pergunta e resposta? siste'a e an@lise
e!istencial? relaciona'$se 'utua'ente . a essJncia da a6ordage' 'etodolgica =ue
)illic8 e'prega. Fua siste'a . c8a'ado de )eologia da Correlao.
C- Ruolp9 4ult#a%%
Intenso de6ate teolgico /oi de/lagrado e' 171 =uando o e!egeta &udolp8 <ult'ann
Cpro/essor e' +ar6urgoD pu6licou u' pe=ueno ,olu'e intitulado Neues )esta'ent und
+:t8ologie. ( ,olu'e de <ult'ann citado a/ir'a,a =ue a cos'o,iso do No,o
)esta'ento? co' seu conceito de de'Inios e a>es so6renaturais? de 'ilagres? da
pree!istJncia de 5esus? dos cataclis'as dos Plti'os dias? etc.? . inco'pat*,el co' o
conceito de realidade do 8o'e' 'oderno. Ele re/ere$se a esses ele'entos
neotesta'ent@rios co'o sendo 'itolgicos. Co'o de,e' ser eles interpretadosS Co'o
de,e o 8o'e' =ue r. ce6eu u'a educao 'oderna encar@$losS Este . o pro6le'a? tal
co'o <ult'ann o /or'ula.
De acordo co' <ult'ann? 8@ e!igJncia de des'iti/icao da <*6lia. Esses 'itos de,e'
ser interpretados de tal /or'a =ue diga' algo so6re a e!istJncia 8u'ana. De,e' ser
interpretados antropologica'ente? no cos'ologica'ente ] segundo o prprio
<ult'ann de,e' ser interpretados de 'aneira e!istencial. 5@ se tornou e,idente =ue o
progra'a de <ult'ann contrasta /lagrante'ente co' o da teologia li6eral co' suas
tentati,as de criar u' retrato do 5esus 8istrico. E' outros aspectos? no entanto?
<ult'ann apro!i'a$se 'ais da tradio li6eral. Isto se d@? por e!e'plo? co' respeito a
seu e'prego do conceito de 'ito =ue? real'ente? per'anece o6scuro e' sua
argu'entao.
L- Teologia a )i5erta+,o
Dando Jn/ase H situao social e 8u'ana das popula>es des/a,orecidas ,*ti'as da
in%ustia social? a )eologia da 2i6ertao propun8a$se reno,ar? no a'or a Deus?
os laos da tradio crist de solidariedade e de li6ertao dos opri'idos
Cespecial'ente as ,*ti'as da opresso econ'ica e socialD. ;oi condenada pela
Igre%a Catlica e ,@rias protestantes pelo seu car@ter politiGado. ( nasci'ento e
o desen,ol,i'ento da )eologia da 2i6ertao na A'.rica 2atina e no Cari6e se
de,e 6asica'ente a trJs /atoresB
- Situa+,o poltica3 eco%E#ica e social o co%ti%e%teB A )eologia da 2i6ertao /oi
gestada durante os regi'es 'ilitares =ue go,erna,a' pa*ses do continente? durante os
=uais os pro6le'as sociais se agra,a,a' intensa'ente.
- O ese%!ol!i#e%to o #arBis#o co#o i%stru#e%to e a%1lise socialB as ciJncias
sociais? entre elas a an@lise 'ar!ista era' utiliGados para co'preender a orige' das
contradi>es da sociedade? e'6ora? segundo Gonal,es? o 'ar!is'o no /osse utiliGado
co'o /erra'enta para construo do pro%eto social alternati,o.
- Mua%+as %o &#5ito a IgreJa Cat/lica. Do ponto de ,ista catlico? algu'as
'udanas na Igre%a possi6ilitara' o surgi'ento da )eologia da 2i6ertaoB
a. A e!periJncia da Ao Catlica e seu '.todo AE&$532GA&$AGI&. Esta pedagogia
a%udou na 6usca de u'a co'preenso cr*tica da realidade e i'pulsionou u'a ao
trans/or'adora.
6. A realiGao do Conc*lio Aaticano II? entre 17#2$17#" e a 6usca de di@logo da Igre%a
co' o 'undo 'oderno.
c. A Fegunda Con/erJncia Geral do Episcopado 2atino$A'ericano? e' +edell*n?
ColI'6ia? ocorrida na ,igJncia dos regi'es 'ilitares.
d. ( /loresci'ento das Co'unidades Eclesiais de <ase? =ue i'pulsionadas pela
Con/erJncia de +edell*n e pela pedagogia da Ao Catlica atra,.s do '.todo AE&$
532GA&$AGI&? luta,a' pela trans/or'ao social.
e. ( en/renta'ento dos regi'es 'ilitares por parte dos 6ispos? =uer atra,.s das
con/erJncias episcopais nacionais? =uer por 6ispos isolados? co'o Do' 1.lder CL'ara?
Do' Pedro Casald@liga? Do' Paulo E,aristo Arns? Do' (scar &o'ero? entre outros.
;oi a partir do enga%a'ento de grupos e dos cristos na luta pela trans/or'ao social
=ue surgiu a )eologia da 2i6ertao? co'o u'a re/le!o terica destas e!periJncias?
retro ali'entando este 'o,i'ento de 6usca da 'udana para u'a sociedade 'ais
igualit@ria.
Ao /inal dos anos -E e in*cio dos 0E? a rede'ocratiGao das sociedades latino$
a'ericanas e cari6en8as /aG co' =ue a )eologia da 2i6ertao perdesse parte de sua
co'6ati,idade pol*tica e social. Aliado a este /ator? a =ueda do socialis'o real e a crise
da es=uerda pol*tica /aGe' co' =ue estes 'o,i'entos repensasse' sua identidade.
Nasci#e%to
A )eologia da 2i6ertao nasceu da in/luJncia de trJs /rentes de pensa'entoB o
E,angel8o Focial das igre%as norte$a'ericanas? traGido ao <rasil pelo 'ission@rio e
telogo pres6iteriano &ic8ard F8aullK a )eologia da Esperana? do telogo re/or'ado
5Xrgen +olt'annK e a teologia pol*tica =ue tin8a co'o seus grandes e!poentes o
telogo catlico 5o8ann <aptist +etG? na Europa? e o telogo 6atista 1ar,e: Co!? nos
E3A.
1@ u'a s.rie de e,entos =ue precedera' o nasci'ento da )eologia da 2i6ertaoB o
'ission@rio pres6iteriano &ic8ard F8aull c8ega ao <rasil traGendo o E,angel8o Focial e
cria u'a estreita relao co' os pastores pres6iterianos &u6e' Al,es e 5ai'e 9rig8t
C17"2DK o telogo re/or'ado 5Xrgen +olt'ann pu6lica sua o6ra 0eoogia da
EsperanaC17#DK o telogo 6atista 1ar,e: Co! pu6lica A Cidade +ecuarC17#-DK o
telogo catlico 5o8ann <aptist +etG pronuncia a con/erJncia +o*re a 0eoogia do
MundoC17#-DK
( 'arco do nascedouro da )eologia da 2i6ertao est@ na pu6licao da o6ra Da
Esperana? de &u6e' Al,es? =ue tin8a o t*tulo de )eologia da 2i6ertao? criticando a
teologia 'eta/*sica de u'a /or'a geral e propondo o nasci'ento de no,as co'unidades
de cristos ani'ados por u'a ,iso e por u'a pai!o pela li6ertao 8u'ana e cu%a
linguage' teolgica se torna,a 8istrica.
A pri'eira participao catlica no lana'ento da )eologia da 2i6ertao /oi a
pu6licao da 0eoogia da 3e)ouo? e' 17-E? pelo telogo 6elga radicado no <rasil
5os. Co'6lin. E' 17-1? Gusta,o Guti.rreG pu6licou 0eoogia da &i*ertao. Fo'ente
e' 17-2? 2eonardo <o// surge no cen@rio teolgico co' a pu6licao de =esus Cristo
&i*ertador. Co'o &u6e' Al,es esta,a asilado nos E3A neste per*odo? <o// passou a
ser o 'ais con8ecido representante desta corrente teolgica =ue ,i,ia no <rasil.
TeBto para a%1lise @
A Declara+,o Teol/gica e 4ar#e%
)ese I Q 5esus Cristo? tal =ual . teste'un8ado nas Fagradas Escrituras? . a Pnica Pala,ra
de Deus Q a =ual de,e'os ou,ir e nela con/iar e a ela o6edecer tanto na ,ida co'o na
'orte.
)ese II Q Assi' co'o 5esus Cristo . a garantia de Deus para o perdo de todos os
nossos pecados? do 'es'o 'odo e co' a 'es'a seriedade ele ta'6.' . a
rei,indicao 'ais poderosa de Deus so6re toda nossa ,idaK por inter'.dio dele
e!peri'enta'os u'a li6ertao /eliG das a'arras *'pias deste 'undo? para =ue
possa'os prestar u' ser,io li,re e agradecido Hs suas criaturas.
)ese III Q A Igre%a crist . a co'un8o dos ir'os? na =ual 5esus Cristo? e' Pala,ra e
sacra'entos? atra,.s do Esp*rito Fanto? age de u'a 'aneira presente co'o Fen8or. Na
condio de Igre%a de pecadores agraciados? ela te' a tare/a de teste'un8ar e' 'eio a
u' 'undo pecador? tanto co' sua /. co'o co' sua o6ediJncia? tanto co' sua
'ensage' co'o co' sua orde'? =ue ela . so'ente propriedade do Fen8or? =ue ,i,e e
pretende ,i,er so'ente de seu con/orto e a partir de sua orientao na e!pectati,a de
sua ,olta.
)ese IA Q (s di,ersos o/*cios e!istentes na Igre%a no esta6elece' o do'*nio de uns
so6re os outros? por.' /unda'enta' o e!erc*cio do 'inist.rio con/iado e destinado a
toda a co'unidade.
)ese A Q As Fagradas Escrituras teste'un8a' =ue o Estado? por orde' di,ina? te' a
tare/a de? neste 'undo ainda no redi'ido? no =ual ta'6.' se encontra a Igre%a?
pro,idenciar a %ustia e a paG. ( Estado estar@ se desincu'6indo da tare/a e para a tal
poder@ /aGer a'eaas e o uso da /ora de acordo co' o 6o' senso e a capacidade
8u'ana. A Igre%a recon8ece o 6ene/*cio dessa orde' di,ina co' gratido e re,erJncia a
Deus. Ela e,oca o &eino de Deus? os 'anda'entos e a %ustia de Deus? procla'ando
assi' a responsa6ilidade de regente e regidos. Ela con/ia e o6edece ao poder da Pala,ra?
'ediante a =ual Deus sustenta todas as coisas.
)ese AI Q A tare/a da Igre%a? so6re a =ual se /unda'enta a sua li6erdade? consiste e'
pregar a todos os po,os a 'ensage' da graa li6ertadora de Deus e' Cristo? e por essa
raGo est@ a ser,io de sua Pala,ra e o6ra? 'ediante a pregao e sacra'entos.
Co' essas seis teses? a Declarao )eolgica de <ar'en esta6eleceu crit.rios para a
deli'itao do Estado. A Igre%a se encontra,a a'eaada por u' Estado totalit@rio.
Diante da ideologia do nacional$socialis'o? alguns cristos se deparara' co' a tare/a e
o co'pro'isso de integrar a MIgre%a con/essanteN? ou se%a? con/essar de u'a 'aneira
ine=u*,oca a sua /. crist. A partir de sua 'isso no 'undo? a Igre%a te' u'a
responsa6ilidade perante a 8u'anidade. U u' co'pro'isso co' a criao de Deus. A
Igre%a ta'6.' precisa estar ,igilante a respeito de sua relao co' o poder constitu*do.
Diante desse desa/io? a Igre%a precisa prestar contas de sua /idelidade H Pala,ra de Deus.
A MIgre%a con/essanteN no aceitou a su6ordinao da Igre%a ao Estado. A Igre%a te' o
seu /unda'ento Pnica e e!clusi,a'ente e' 5esus Cristo. ;oi a/ir'ada a re,elao
supre'a e de/initi,a e' 5esus Cristo. Nen8u' outro aconteci'ento ou poder te' a
possi6ilidade de se tornar /onte e /unda'ento da /. e da pregao. Para o cristo no
e!iste nen8u' L'6ito da ,ida =ue este%a /ora da rei,indicao do sen8orio de 5esus
Cristo. Nen8u' outro poder de,e ser recon8ecido co'o re,elao de Deus. Co'o
propriedade de 5esus Cristo? a Igre%a de,e teste'un8ar sua /.. A Declarao )eolgica
de <ar'en e!pressa esse teste'un8o? colocando$se so6 a autoridade da Fagrada
Escritura. ( 8istoriador Arnold )o:n6ee legou$nos este alertaB Co'o o 8o'e' no
pode ,i,er se' algu' tipo de religio? a recesso do cristianis'o no (cidente te' sido
seguida pelo apareci'ento de religi>es su6stitutas na /or'a das ideologias ps$crists?
nacionalis'o e co'unis'o. Das trJs ideologias ps$crists? o nacionalis'o 'ostrou$se
o 'ais poderoso. U la'ent@,el =ue? das trJs? ta'6.' se%a o 'ais poderosa'ente
di,isor.
Este%a'os todos alertas para =ue o nosso esp*rito este%a preenc8ido pela /. e' Deus Q
re,elado e' 5esus Cristo. Pois se o nosso esp*rito no esti,er preenc8ido pela /. e'
Cristo? ele ser@ u' espao a6erto para algu'a ideologia. E as ideologias proli/era'
se'pre 'ais? so6retudo e' .poca de elei>es. Este%a o nosso esp*rito e' co'un8o e
e' sintonia co' o Esp*rito de Deus? para desco6rir'os Q a partir de nossa re/le!o
teolgica Q o ,erdadeiro co'pro'isso da Igre%a de 5esus Cristo.
O sig%i"icao teol/gico o ocu#e%to
A Declarao )eolgica de <ar'en . a resoluo /unda'ental do Pri'eiro F*nodo
Con/essante da Igre%a E,ang.lica Ale'? realiGado entre 27 a 31 de 'aio de 173? e'
<ar'en? Ale'an8a. ( docu'ento =uer proporcionar orientao para os cristos
con/usos diante da ideologia do naGis'o. ( docu'ento corrige os posiciona'entos da
Igre%a e' relao H sua tare/a? natureGa e orde'. ( docu'ento /oi redigido por Zarl
<art8. Zarl <art8 tornou$se u' dos l*deres da Igre%a Con/essante? salientando
pu6lica'ente =ue a Igre%a de,e o6ediJncia e!clusi,a a seu Fen8or e ao E,angel8o.
+ostrou =ue a caracter*stica essencial da Igre%a . ou,ir a Deus. M( =ue /aG da igre%a
u'a igre%a no . isto ou a=uilo? por 'ais indicado e necess@rio =ue se%a? 'as se'pre
u'a s coisaB =ue a pessoa ou,e por=ue Deus l8e /alou? e ela ou,e o =ue Deus l8e
/alouN. MA igre%a no ,i,e e' ar6*trio prprio? por 'ais 6e'$intencionado =ue se%a? e
si' ela ,i,e e' o6ediJnciaN. Falientou ta'6.' =ue Mo 'undo ne' se'pre /oi grato H
igre%a por ela ignorar seus deusesN.
HISTRIA DO PENSAMENTO CRISTO
N(+EBVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVC3&F(BVVVVVVVVV
F(ESTIONGRIO >
Nas 2uestHes e - I C assi%ale ape%as u#a as alter%ati!as
1D Tual a 'el8or de/inio de pietis'o S
C D a$ Partido pol*tico de es=uerda
C D 6$ Grupo de pessoas 'uito santi/icadas
C D c$ +o,i'ento =ue se opun8a a ortodo!ia /ria do luteranis'o
C D d$ (rde' 'on@stica con8ecida pelas o6ras de caridade.
2D Fo6re a teologia de 9esle: no pode'os a/ir'arB
C D a$ Ele de/endia a doutrina da predestinao
C D 6$ U considerado o telogo da pr@tica.
C D c$ Passou por u'a e!periJncia espiritual intensa.
C D d$ ;racassou na sua ,iage' aos E3A.
3D A%udara' a /or%ar a )eologia 2i6eral co' suas id.ias? e!cetoB
C D a$ Predestinao
C D 6$ Escatologia
C D c$ Eclesiologia
C D d$ <i6liologia
D ;or%ara' co' suas id.ias a 6ase da )eologia 2i6eralB
C D a$ 1egel
C D 6$ Zant
C D c$ F8eleir'ac8er.
C D d$ Ftrong

"D Tual dessas /rases de/ine 'el8or o /unda'entalis'oB

C D a$ Grupo de cristos /an@ticos e ignorantes
C D 6$ +o,i'ento de oposio ao li6eralis'o teolgico.
C D c$ <ase do pentecostalis'o
C D d$ Grupo de/ensor das id.ias de 1arnacY
#D Fo6re Zarl <art8 . errado a/ir'arB
C D a$ ;oi ao lado de 1arnacY u' dos principais e!poentes do 2i6eralis'o )eolgico
C D 6$ ;oi co'prado a +artin8o 2utero
C D c$ Fua teologia . u' 'eio ter'o entre a teologia li6eral e a teologia conser,adora.
C D d$ ;oi con8ecido co'o /undador da neo$ortodo!ia
-D A De'itiGao . u'a proposta de/endia porB
C D a$ Constantino
C D 6$ Paul )illic8
C D c$ &udolp8 <ult'ann
C D d$ 2eonardo <o//
0D Discorra so6re a )eologia da Correlao.
7D Tuais /atores propiciara' o surgi'ento da )eologia da 2i6ertaoS
1ED 2eia o te!to para an@lise e responda =ual a i'portLncia da Declarao de <ar'enS.
4I4)IO*RA8IA
CAI&NF? Earle E. Q ( Cristianis'o Atra,.s dos F.culos? Aida No,a? Fo Paulo? 2EEE
C1A+P2I+? Nor'an h <EN)EF? 5.+. Q Enciclop.dia de <*6lia )eologia e 1istria?
Candeia? Fo Paulo? 1771.
GE(&GE? )i'ot8: Q )eologia dos &e/or'adores? Aida No,a? Fo Paulo? 1700
G(N4A2EF? 5usto CeditorD? Dicion@rio Ilustrado dos Interpretes da ;.? Acade'ia
Crist? Fo Paulo? 2EE".
1AGG23ND? <engt Q 1istria da )eologia? Concrdia? Porto Alegre? 170#
ZE22^? 5.N.D. Q Doutrinas Centrais da ;. Crist? AidaNo,a? Fo Paulo?177.
5(N1F)(N? +arY Q Apreciando o Car@ter do Puritanis'o inB &e,ista ;. para 1o%e?
Ed. ;iel? Fo Paulo? s`d
2ANE? )on: Q Pensa'ento Crist? 2A? A66a Press? Fo Paulo? 1777.
2(PEF? Augustus Nicode'os Q A 1ist/ria o Mo!i#e%to Purita%o e suas M%"ases
Pri%cipais3 inB ( Pres6iteriano Conser,ador? Edio set`out? 177".
VVVVVVVVVVVVV $ Entendendo os /unda'entalistas Q Parte 1? siteB)eologia <rasileira?
\\\.teologia6rasileira.co'.6r.
+A)(F? Alderi FouGa de Q ;unda'entos da )eologia 1istrica? +undo Cristo? Fo
Paulo? 2EE-
)I22IC1? Paul Q 1istria do Pensa'ento Cristo? Aste? Fo Paulo? s`d.
9A2ZE&? 9ilinston Q 1istria da Igre%a Crist? 2 A? .a Edio? Aste`5uerp? Fo
Paulo`&io de 5aneiro? 1703.
4AT3E3? +oreira de (li,eira Q 1istria do Cristianis'o e' Es6oo? F)N<N
Edi>es? 1770.

Вам также может понравиться