Iat Cannabrava: Esses dias todos ns falamos aqui que o Frum era uma oportunidade de aproximar o Brasil com os nossos irmos latino-americanos e para que essa fala no ficasse s nas nossas mos, eu vou reproduzir o que Renato Janine Ribeiro escreveu no Jornal Valor Econmico falando sobre a exposio Sutil Violento na sexta-feira passada. Ele diz: Ouvi muitas vezes dizerem conheci um latino-americano. Tenho amigos, ou alunos ou colegas latino-americanos. Como se no fssemos, como se tambm para ns os latino-americanos fossem os outros. Eu queria resumir nisso a nossa vontade de que os latino-americanos fssemos todos ns e que a fotografia latino-americana fosse sempre nossa. Sejam bem-vindos. Yara Kerstin Richter: Chegou a hora da ltima mesa, Circuitos da Fotografia Latina, esperamos que tenhamos atendido ao objetivo do Frum que a aproximao, a difuso e o pensamento sobre a fotografia. Certamente temos o intuito de organizar o prximo frum. No sabemos se bienal ou trienal, mas divulgaremos depois. E tambm teremos um material que vamos fazer a partir desses seminrios que foram gravados em DVD e que tambm estar disponvel depois no site. Ento, agradeo a todos e em especial aos participantes. Iat Cannabrava: Essa ltima mesa agora visa discutir a prpria essncia do frum e de eventos deste tipo. Qual o sentido, quais so os que existem, o que se pode fazer, de que maneira essa integrao pode ter continuidade, de que maneira se pode montar uma agenda comum de todos esses eventos, de que maneira se pode melhorar essas conexes? Sabemos que no tempo globalizado de hoje, das mltiplas conexes internticas e nas facilidades de comunicao que o mundo possibilita, fundamental que se tenha muita competncia e muita habilidade em gerenciar todas essas informaes. Ento, essa mesa visa exatamaente expor e falar exatamente do Frum, dos circuitos, dos eventos e das possibilidades que existem de integrao entre a fotografia latino-americana e, porque no dizer, da fotografia mundial. Eu vou anunciar agora os integrantes da mesa Circuitos na Fotografia Latino-americana. Em primeiro lugar, Boris Kossoy, historiador, fotgrafo, docente universitrio, autor de onze livros e ensaios crticos e tericos sobre memria, muitos traduzidos para o espanhol. Talvez seja o autor de fotografia no Brasil mais conhecido na lngua espanhola. atualmente professor titular do Departamento de Jornalismo da Escola de Comunicao e Artes da Universidade de So Paulo - USP. Jos Antonio Navarrete, pesquisador e curador independente, autor de mais uma centena de artigos especializados em artes visuais com nfase em fotografia, publicados em catlogos, jornais e revistas acadmicas dos mais diversos pases, alm de ministrar palestras e conferncias sobre arte e fotografia. Tambm convido a subir a mesa Milton Guran, fotgrafo, antroplogo e curador independente. o criador e coordenador do FotoRio, Encontro internacional de Fotografia do Rio de Janeiro. Convido agora Pablo Ortiz Monastrio, fotgrafo, editor e curador mexicano. Foi fundador do Centro de la Imagen da Cidade do Mxico, tem nove livros publicados e foi editor da revista Luna Crnea (para quem no conhece, uma revista incrvel). Por ltimo, convido Marcelo Brodsky, artista visual, tem o foco do seu trabalho na memria do perodo da represso e da ditadura na Argentina, procurando transmitir essa histria s novas geraes atravs de uma proposta centrada na emoo. Tambm trabalha em projetos de arte pblica e de direitos humanos. Alm do mais, o Marcelo foi o principal parceiro na realizao deste Frum. Durante todo o perodo de realizao, nos mantivemos em contato por skype, internet, telefone e pessoalmente. Ele foi uma grande colaborador na montagem do projeto. Para mediar a mesa, eu. Eu s queria antes de sentar a mesa dizer que a Susan Meiselas deu um aporte para a nossa discusso entre caadores e agricultores. Ela incluiu os catadores, ento o nosso dicionrio de terminologias acaba de ganhar mais uma. Vamos abrir a mesa com Boris Kossoy. Boris Kossoy: Eu queria saudar a todos e dar inicio sem mais delongas a essa comunicao, Circuitos na Fotografia Latino- americana. De que circuitos estamos falando? A fotografia percorre e estabelece infinitos circuitos em conformidade com a finalidade social a que se destina. Industria, esporte, tecnologia, ensino, imprensa, mundo do espetculo, publicidade, moda, indstria cultural, museus, galerias, etc. Circuitos so nichos, porm no h um lugar prprio para a fotografia porque ela est em todos os lugares, em todas as partes. o estudo da fotografia em suas diferentes manifestaes contemporneas que nos importa abordar e os temas dos colquios tem o privilgio neste exato momento em que o 1 o Frum Latino-americano de Fotografia de So Paulo v chegar o seu final. O circuito dos colquios um tema de que nos interessa a todos enquanto circuito cultural da fotografia. Para mim, pelo menos, isso me toca de perto pela minha prpria utilidade acadmica, intelectual e fotogrfica. Os colquios so espaos de reflexo propcios s discusses. Estabelecem um claro panorama sobre o pensamento fotogrfico num momento preciso e datado. necessrio refletirmos sobre o papel dos colquios no que tange ao aprendizado e ao conhecimento, troca de experincia e informaes, ao debate, sua ao, enfim, transformadora. Penso que no estudo dos colquios trs eixos bem determinados, bem delimitados, podem ser considerados. Trataremos aqui de aspectos pontuais e desde j me coloco disposio para estendermos eventuais questes no momento do debate. Esses trs eixos so: primeiro, gnese e trajetria, por tanto, a memria dos colquios; segundo, redes de intercmbio, produo e consolidao de referncias; e terceiro, formato e futuro dos colquios, aquilo que o Iat anunciava de incio. Primeiro, gnese e trajetria, acerca da memria dos colquios. Para uma reflexo sobre os colquios latino-americanos, nada como relembrar o seu papel ainda nos seus primrdios como mtodo para se pensar o momento atual. E tal idia acaba de ser empreendida no ultimo ms de setembro pelo Centro de La Imagen, no Mxico, sob a coordenao de Alejandro Castellanos atravs do frum Perspectivas, fotografia y diversidad en America Latina. Uma das mesas naquele encontro foi dedicada justamente a repensar essa trajetria dos colquios. Esse inicio um tema que me toca muito de perto. Tive o privilgio de participar do 1 o Colquio Latino-americano de Fotografia realizado na cidade do Mxico em maio de 1978, isto , h quase trinta anos, e fui o nico brasileiro participante diretamente do evento. Isso poderia me tornar talvez menos isento nessa reflexo, mas vou me esforar para manter a devida distncia entre o estudioso e o personagem. Gostaria de relembrar essa experincia atravs de algumas imagens daquele evento, tarefa do fotgrafo, e retomar reflexes centradas na histria desses colquios que demandam a construo de uma memria, fundamentos bsicos para uma avaliao crtica e consistente, tarefa do historiador. Nesse carter, lamento dizer para mim mesmo que essas imagens j entram na categoria de documentos histricos. Meu argumento, neste caso, o de dizer que elas so apenas instrumentos de pesquisa. Por volta de 1977, Pedro Meyer e um grupo obstinado de colegas se organizaram e fundaram o Consejo Mexicano de Fotografa, instituio que promoveria no ano seguinte o 1 o
Colquio Latino-americano de Fotografia. Naquela altura achava- me ainda distante das abrangentes possibilidades cientficas e estticas que os estudos tericos da fotografia poderiam suscitar. Mesmo numa perspectiva europeia ou norte-americana, eram poucos os estudos consistentes na rea da imagem fotogrfica. Por outro lado, pude constatar que, assim como no Brasil, a historiografia da histria da fotografia nos diferentes pases da Amrica Latina se resumia a uns poucos ttulos pioneiros produzidos nas dcadas de 1940 e 1950,. Depois dessas iniciativas, um longo vcuo. J tive a oportunidade de me referir em outros trabalhos sobre aquele primeiro colquio, onde o tema de minha conferencia foi Elementos para el desarrollo de la historia de la fotografa en Amrica Latina. Tratava-se, na verdade, de uma tarefa pouco cmoda. Primeiro em funo do meu total desconhecimento. Que investigaes em uma mesma direo existiriam em curso nos diferentes pases latino-americanos? Segundo, pelas dvidas que me assaltavam, mais dvidas que certezas, no tocante a busca de parmetros conceituais para compreenso do prprio objeto de estudo, sua natureza, especificidade e abrangncia. Questes de ordem epistemolgica que no eram na poca suficientemente claras para mim e que apenas comeariam a tomar forma e corpo mais tarde, a partir de um longo aprendizado com o fazer histrico e a constante reflexo terica. Na realidade, dois anos aps o colquio j havia esboado as bases de uma proposio terica e metodolgica que seria o embrio de um trabalho posterior mais desenvolvido e aprofundado, que recebeu o ttulo de Fotografia e histria. Como podemos ver aqui, o 1 o Colquio foi uma homenagem a Manuel Alvarez Bravo. Vrias exposies aconteceram: fotografia contempornea latino-americana, uma exposio com essa imagem histrica da fotografia no Mxico. E alguns personagens desse processo: aqui esse trio eltrico famoso, da esquerda para direita, Paolo Gasparini, Pedro Meyer e Mario Garcia Joya, num cenrio que no poderia ser mais mexicano. Lucien Clergue, com suas imagens famosas na explorao e incurses pelo nu fotogrfico. As colegas Maria Cristina Orive e Alicia dAmico, que j no est mais entre ns. Gisle Freund e Cornell Capa foram convidados daquele evento. Alan Porter, para os mais antigos o grande editor da revista Cmera. Naturalmente eu quis fotograf-lo num ambiente extico saindo da mata. Contribuies interessantes foram trazidas naquele evento em que participaram Raquel Tibol, Rita Eder, Gisle Freund, Mario Garcia Joya, Paolo Gasparini, Lucien Clergue, Alan Porter, entre outros conferencistas e relatores. Lembro-me bem que em meio as acirradas discusses proporcionadas pelas conferncias, umas das questes muito ressaltadas entre os participantes era a necessidade urgente de se estabelecer canais de informao e divulgao e formas de intercmbio para o conhecimento da obra fotogrfica, assim como do pensamento terico e das investigaes histricas produzidas nos pases latino-americanos. O desconhecimento era absolutamente total entre ns todos. Argumentava-se que era um absurdo tomarmos conhecimento espordico de essa produo via Estados Unidos ou Europa. Como tentativa de se estabelecer a partir daquele momento uma aproximao entre os vrios pases, fundou-se o CLAF Conselho Latino-americano de Fotografia que, como bem lembrou Raquel Tibol ultimamente, uma instituio que na verdade ficou apenas no papel. indiscutvel que o 1 o Colquio detonou todo um processo de interesse internacional pela fotografia da Amrica Latina. Cabe aqui reconhecer o papel dos organizadores do Conselho Mexicano de Fotografia como agentes motivadores dessa iniciativa e, naturalmente, o idealizador e impulsionador de todo um processo que marcaria poca na fotografia da Amrica Latina, Pedro Meyer. A fotografia latino-americana entrava no circuito. Em 1979, ano seguinte ao colquio, essa produo se fazia presente em bloco atravs de exposies, conferncias e debates nos eventos de Veneza, La fotografia. O tema do colquio de Veneza foi Como nos vemos a ns mesmos e como nos vem de fora os centros do poder?. No poderia ser mais poltico e necessrio. Logo a seguir a fotografia latino-americana era o tema em Arles, no Les Rencontres Internationale de la Photographie. Veneza, 1979. Colquio sobre a Fotografia Latino Americana, com uma presena macia do pblico italiano. Foi um grande momento e uma grande apresentao da fotografia latino-americana na Europa. O segundo ponto que eu queria abordar: redes de intercmbio, que diz respeito produo e consolidao de referncias. Outros colquios se sucederam aps esse primeiro, e uma rede de comunicao entre fotgrafos, instituies, curadores e pensadores acabou se constituindo aos poucos. Uma espcie de rede no-oficial de informaes e intercmbio cultural. Redes de solidariedade, de amizades que ocorrem em paralelo, como assistimos aqui neste colquio e em todos os colquios. s vezes, no paralelo se falam coisas muito importantes, s vezes, at mais importantes do que oficialmente. Esse movimento acabou reforando a atividade fotogrfica dentro dos prprios pases e isso me parece que foi um elemento detonador da maior importncia. Multiplicaram-se as exposies, publicaes de e sobre a fotografia, assim como as investigaes acadmicas em diferentes reas das artes e cincias humanas e sociais. Intensificou-se a circulao de conhecimentos e de imagens. Essas redes internas e externas serviram para constatar identidades e perceber diversidades. fundamental que neste contexto dos circuitos dos colquios se analise a abrangncia e a especificidade da produo fotogrfica e seus muitos autores, os rumos e alcances dos estudos e investigaes da imagem no mbito acadmico e institucional, seus personagens, trajetrias e contribuies, entre outros temas. Essa experincia deve ser divulgada, esta tarefa nos d a dimenso do amplo processo de conhecimento construdo na Amrica Latina ao longo desses trinta anos. Acredito que olhar em detalhes para este processo ser de grande valia para todos ns, em especial aos mais jovens, pois ser um meio de se perceber como se deu a busca, produo e consolidao de referncias considerando-se o vazio historiogrfico em que vivamos, relativamente produo de conhecimento histrico na Amrica Latina. As descobertas que tm sido empreendidas pelo pesquisadores dos diferentes pases tm trazido tona fotgrafos annimos, que atravs de imagens deram rosto a homens desconhecidos e iluminaram paisagens perdidas. Essas imagens se constituem em fontes primrias para as histrias locais, regionais e nacionais, fontes que aguardavam por suas descobertas. Esta contribuio artstica, tcnica e cultural tem estabelecido referncias, pistas que ampliam o horizonte de pesquisas e caminhos para a reflexo sobre a fotografia na Amrica Latina. Terceiro ponto: formato e futuro dos colquios. Quanto ao recente evento antes mencionado do Centro de la Imagen, devo destacar a exposio central, que foi recuperada a partir das fotos originais de trinta anos atrs. Essas fotografias foram na poca doadas para o ento Consejo Mexicano de Fotografa, instituio organizadora do 1 o Colquio. O Centro de la Imagen a entidade sucessora deste acervo, o que significa que a exposio pde ser remontada hoje graas preservao destas fotografias que formam o conjunto da exposio de 1978. So os arquivos da memria daquele colquio que, imagino, ser mantido online e naturalmente preservado nos seus artefatos. De resto, o evento do Mxico deste ano teve seu lado de colquio mais caracterizado por reunies mais especficas, de trabalho. Muito se poderia falar sobre formatos de encontros, fruns e colquios. Sempre pensei, por exemplo, como seria til abrir espao nesses eventos aos annimos da histria da fotografia, para que se possa recuperar suas experincias do fazer fotogrfico, suas prticas do dia-a-dia, informaes sobre suas clientelas e seus anseios sobre o rituais de passagem dessa mesma clientela, sobre os parques e jardins de suas vidas. Sobre tantos assuntos, enfim, que trariam certamente novos elementos de reflexo sobre a fotografia em lugares remotos ou pouco acessveis, sobre fotgrafos que jamais participaram de exposies ou de colquios, cuja obra desconhecida ou pouco conhecida registrou as faces e expresses de legies de annimos da histria. Gente comum, distante das classes mais privilegiadas, gente do interior e dos altos dos morros, homens que raramente viram seus rostos representados, mas que nem por isso deixam de ter suas identidades. Essa uma linha de pesquisa que sempre consideramos fundamental para os estudos histricos da fotografia. Eric Hobsbawm, em uma de suas obras, dedica vrios ensaios a essas pessoas comuns a quem chamou de pessoas extraordinrias: Uma espcie de pessoas cujos os nomes so usualmente desconhecidos de todos, exceto de sua famlia e de seus vizinhos. Em alguns casos, seus nomes so inteiramente desconhecidos e impossveis de conhecer, como os dos homens e mulheres que mudaram o mundo com o cultivo de safras no recm descoberto Novo Mundo, importados da Europa e frica. Alguns desempenharam o papel em pequenas ou regionais cenas pblicas. A rua, a aldeia, a capela, a sesso do sindicato, o conselho municipal. Na era dos modernos media, a msica e o esporte conferiram notoriedade pessoal a uns poucos deles, que em poca anteriores, teriam permanecido annimos. Essas pessoas constituem a maioria da raa humana. Os escritos sobre tais indivduos ausentes da histria deixaram traos pouco significativos na narrativa macro-histrica. Suas vidas tm tanto interesse quanto a sua ou a minha, mesmo que ningum tenha escrito sobre eles. Minha questo diz respeito antes a que, coletivamente, seno como indivduos, esses homens e mulheres so os principais atores da histria. O que realizam e pensam fazem a diferena. Pode mudar e mudou a cultura e o perfil da histria, e mais do que nunca, em todo o sculo XX. Esses homens pouco representados e esses fotgrafos pouco consagrados devem ser temas de investigaes, tarefa que nos moveu a produzir ao longo de dezoito anos nosso dicionrio histrico fotogrfico brasileiro, que seguimos empreendendo e que temos proposto aos colegas historiadores dos demais pases. E para terminar, o atual colquio tem o desenho semelhante aos colquios anteriores e a outros eventos fotogrficos que se realizaram ao longo das trs ltimas dcadas. Se esse o melhor formato ou no, se existem outras ideias para atenderem os intrincados circuitos que permeiam o extraordinrio desenvolvimento que a fotografia, em suas diferentes manifestaes, vem assistindo em nossos pases, tudo isso sem dvida uma discusso que tenho certeza que ser desenvolvida e ser o tema daqui pra frente. O fato que o 1 o Frum Latino- americano de Fotografia de So Paulo Paralelos e Meridianos da Latinidade, que hoje se encerra, tem seu lugar na memria dos colquios cuja gnese remonta 1978. Por fim, no poderia deixar de sublinhar que a realizao do 1 o Frum Latino- americano de Fotografia de So Paulo, sob a coordenao de Iat Cannabrava e sua equipe e tornado materialmente possvel graas ao apoio do Ita Cultural, vem finalmente a saldar um dbito histrico que o Brasil ainda mantinha com os demais pases do continente. Muito obrigado. Iat Cannabrava: Obrigado, Boris. Encerrar com um sentido histrico muito interessante. Seguindo a ordem, Jos Antonio Navarrete. Jos Antonio Navarrete: Comenzar afirmando lo que llaman de lugar comn de la historia del problema que nos ocupa. Cuando en el ao 1978, se celebra en Mxico el 1 Coloquio Latino de Fotografa, comienza la circulacin de la fotografa latinoamericana dentro de la propia Amrica Latina. Hasta esta fecha, los hechos que se haban dado al respecto haban sido, adems de aislados, de escasa resonancia cultural, es decir, haban tenido muy pobre impacto en el campo artstico y en el medio intelectual en general en el continente. Es cierto que los lazos entusiastas que se establecieron entre los actores principales de la escena fotogrfica latinoamericana en el perodo celebrante de los tres primeros coloquios, Ciudad de Mxico 1978 y 1981, La Habana 1984, se debilitaron. Pero tambin es cierto que en los aos siguientes y hasta comienzo de los 1990 se empezaron a restar algunas iniciativas locales de eventos fotogrficos dentro de Amrica Latina, en su mayora pronto abortadas, con la excepcin mayor de los Encuentros Abiertos de Buenos Aires, iniciados en 1988. Sin embargo, y todava ms importante, visto el asunto desde de una perspectiva histrica, puede ser que en este mismo laxo, esto es, en la divisoria de los aos 1980 y 1990, la fotografa gana velozmente un lugar en Amrica Latina entre las practicas artsticas contemporneas, y sin dudas esto hacia all imposible su antiguo aislamiento y subvaloracin cultural y artstica. Lo que viene luego a partir del Encuentro de Fotografa Latinoamericana de Caracas de 1993, que en otra cosas funcion como una suerte de acicate para el reencuentro fotogrfico continental, creo que todava lo estamos disfrutando aqu. La fotografa en festivales: las producciones visuales de base fotogrfica tienen actualmente en Amrica Latina su modelo privilegiado para la circulacin local a gran escala. Este modelo, el festival de fotografa, que adoptan en cada pas o en cada sitio (ya ms que en cada pas, en cada sitio) tiene las ms diversas variantes y denominaciones. Por su continuidad y proporciones, son quizs Fotoseptiembre, en Mxico, y los Encuentros Abiertos, en Argentina, los que se constituyeron desde los aos 1990 en referencias continentales de la aplicacin de este modelo de festival. No es menos cierto que simultneamente otros eventos de menor dimensin se sistematizaban, como el Ms de la Fotografa en Quito, mientras que algunos otros emergan y desaparecan con igual rapidez o desplegaban un esfuerzo tesonero para supervivir en este intervalo de inactividad. De todas maneras, ha sido el inicio de la presente centuria cuando el modelo del festival parece multiplicarse y consolidarse en la regin. Lo confirma su propagacin por nuevos lugares Foto30, Ciudad de Guatemala, Fotologa, Bogot, FotoArte, Braslia y FotoRio, Rio de Janeiro, entre otros que se iniciarn en 2001 el primero y en 2003 los restantes, y, en particular, estos se encuentran entre aquellos que actualmente apuestan por su permanencia y adems los dos ltimos, es decir, FotoArte y FotoRio, se encuentran o se han situado junto a lo que mencionamos de inicio, Fotoseptiembre y Los Encuentros Abiertos, entre los de mayor tamao y activacin de intercambios internacionales de los eventos y festivales de se realizan en Amrica Latina. Yo creo que hay que destacar, y me voy trasladndome de este sitio un tanto histrico, una diferencia sustancial entre el modelo de festival y el de coloquio, que fue su antecedente en Amrica Latina como vehculo de promocin de la fotografa. Los coloquios fueron inicialmente concebidos como una plataforma de encuentro y visibilidad de difusin de la fotografa latinoamericana, en una poca en que esta tena escasa o casi ninguna legitimidad institucional dentro de las fronteras de cada pas, del rea en general, y adems tambin fuera de ellas. Pero tanto el Encuentro de Fotografa Latinoamericana de Caracas en 1993, como el quinto coloquio celebrado en Mxico en 1996 tuvieron que lidiar con una situacin de otra ndole. Con la fotografa conveniente entallada ya en el campo artstico de la regin, la funcin que estos eventos cumplieron fue la de reflejar este hecho y reflexionar sobre los derroteros de nuestra prctica fotogrfica. En realidad, al celebrar este el quinto coloquio del ao 1996 ya se impona impulsar eventos locales en los diferentes pases con los cuales se aspirara satisfacer las necesidades de fomento de la cultura fotogrfica en los contextos nacionales particulares, y esto fue algo comprendido y asumido por el medio fotogrfico continental. Al propagarse en Amrica Latina, y esto es un fenmeno de los 1990, los festivales fotogrficos se van a definir ms en la prctica que programticamente, como acontecimiento desprovedo de un perfil latinoamericanista con nfasis en la difusin de la fotografa del pas en que se realizan, y en menor medida del exterior en general incluyendo por supuesto la de Amrica Latina. Una definicin que estuvo determinada sobretodo porque, carente de patrocinios slidos, estos festivales hundieron y con frecuencia todava tienen que satisfacer sus ambiciones de programacin internacional con las ofertas a la mano, sabemos que muchas veces con la oferta que pueden gestionar con la Embajadas de los distintos pases. Podramos hablar sobre un problema que creo que es una situacin que es realmente significativa. El festival de fotografa se ha convertido en el modelo difundido para la circulacin internacional de la fotografa - hay muchos activos hoy en Europa, algunos en Estados Unidos y tambin lo hay en Asia y frica. Pudiramos desarrollar algunos argumentos para explicarnos porque esta difusin internacional de este modelo de festival. En estas razones creo que hay algunas que son tanto de la condicin de fuerte presencia de los medios tecnogrficos y, en particular, de la fotografa en el espacio del arte contemporneo, como el enorme papel de que la fotografa tiene en la construccin de la memoria visual de cada pas, de cada localidad, de cada persona y algo que ya se ha establecido con una idea bastante extendida. Como tambin pudiramos seguir la razones de orden prcticos, ya sabemos que la fotografa se transporta fcilmente, tiene bajo precio en el mercado, salvo algunos que otros fotgrafos que pueden tener precios elevados, pero en general tienen digamos bajo precio en el mercado, y adems se puede trasladar tambin con facilidad, los seguros son por su bajo precio, ms bajos, y esto tambin facilita la circulacin internacional de los productos fotogrficos. Sabemos que estos festivales tienen una estructura semejante y se sostienen sobre dos pilares: uno es la organizacin de charlas, conferencias, seminarios y talleres, como modalidad de circulacin de discurso especializado; y otra la presentacin de exposiciones tanto promovidas (y quiero llamar la atencin sobre esto que es algo que me voy a dedicar despus) por la estructuras organizativas del evento de que se trate como gracias a las adhesiones al programa de exhibicin de otras instituciones privadas o pblicas, asociaciones, grupos, etctera. En ocasiones, en los eventos en que ya han ido consolidndose, se termina conformando con estas adhesiones un programa expositivo gigantesco y creo, y esto es casi una acotacin un poco al margen, un poco como los festivales, la difusin de la fotografa latinoamericana dentro de la Amrica Latina ha quedado confinada a la celebracin de los festivales locales. Poco circula fuera de este circuito de festivales. El festival de fotografa parece responder bien a dos exigencias contemporneas de democratizacin: una, del consumo cultural y, otra, de la difusin del arte o de las practicas visuales en general, pero fundamentalmente del arte o de la autora, y lo hace, por lo comn, desde una propuesta eminentemente populista. En este punto, quiero hablar de un problema de limites que me parece importante y que constituye la parte final del tercero aspecto de mi presentacin. Sin duda, los festivales de fotografa en Amrica Latina han desempeado y desempean un importante papel al generar espacios de encuentros con la poblacin local, la comunidad artstica y fotogrfica y la produccin visual del pas de que se trate, y en menor medida de Latinoamrica y del resto del mundo, como ya habamos comentado anteriormente. Quisiera desarrollar algunas ideas que pretenden alimentar la reflexin critica sobre el tema que nos ocupa en reas de profundizar la pertinencia y mejorar la eficacia de nuestro trabajo en la difusin de la fotografa latinoamericana. De entrada, debo aclarar que soy de los que opinan que todava se justifica la celebracin de eventos y exposiciones cuyo lugar de denunciacin sea la fotografa o la imagen tecnogrfica. Pero estos pueden ser culturalmente ms productivos se incluyen proyectos, tanto expositivos como de otro tipo, que sean capaces de proponer articulaciones entre relaciones, entre productos artsticos muy diversos, inclusive segn sus medios de produccin. Podra presentar racionamientos para argumentar mi postura, pero me voy a limitar solamente a tres. Primero, siendo la fotografa un medio utilizado en muy distintas practicas culturales, visuales, y no solamente en la artstica, los festivales de fotografa pueden contribuir a un mejor conocimiento de estas practicas y la comprensin del lugar y papel de la fotografa en su desenvolvimiento, es decir, pueden enfocar productivamente la investigacin y difusin de la fotografa como un medio de produccin de imgenes de incidencia en la cultura visual en general, tanto el pasado como el presente. Segundo, la imagen tecnogrfica de la fotografa hasta el medio digital tienen su propia historia y repertorio de problemas que alimentan su practica artstica, crtica y terica del presente. Esto es, hablar hoy de fotografa como prctica artstica es remitirse a un conjunto heterogneo de modalidades de uso de la imagen tecnogrfica que se posiciona de distintas maneras en respecto al arsenal de conceptos que se ha construido histricamente sobre lo fotogrfico en el territorio de la cultura. Y este enfoque desplaza la atencin de los lmites fijados por las caractersticas del medio hacia una estructura pensada en trminos culturales y no faculta para hacer de la imagen tecnogrfica, incluyendo la fotografa, un objeto de investigacin particular lejos de los peligros del ensimismamiento. Pero este enfoque adems nos permite, o nos autoriza, tratar la produccin audiovisual tecnogrfica en sus afinidades, proximidades, hibridaciones y distanciamientos como otras formas del imaginacin visual (pienso en prcticas atpicas con medios ms tradicionales como las ms diversas variantes de las prcticas artsticas contemporneas). Por ltimo, aunque los crticos y curadores de arte en general parecen actualmente afrontar con solvencia algunas cuestiones atinentes a las prcticas artsticas tecnogrficas contemporneas, todava muchos de ellos no logran en articular la fotografa a las visiones ms complejas del siglo XX, incluyendo de las vanguardias y pienso al respecto en especial Amrica Latina. Es un hecho que todava el conocimiento de la practica artstica fotogrfica y histrica de Amrica Latina no ha arribado suficiente a nuestro medios acadmicos del arte ni ha contribuido lo necesario a enriquecer la visin sobre los procesos histricos- artsticos del continente de nuestros especialistas en ellos sean estos curadores, crticos y historiadores. De todas maneras, quiero sealar que dentro de nuestro continente un nfasis en la latinoamericanidad de los festivales, u otro tipo de modelo, puede ser un factor positivo. Creo que la historia reciente demuestra que la visibilidad interna y externa dentro de cada uno de nuestros pases, dentro de Amrica Latina y fuera de ella, de nuestra produccin artstica intelectual y cultural en general es, en primer lugar, una responsabilidad de los agentes locales, de los coleccionistas hasta los artistas, desde las empresas hasta el Estado. Pero de todos modos, hay que revisar el modelo de festival. Por un lado, su tendencia ya sealada al gigantismo disgrega las acciones organizativas de estos festivales que tienen una cantidad enorme de posiciones, y por otro, nivela la profusa oferta expositiva lo que abarata en una igualdad desleal los esfuerzos y la profundidad localizable en las muestras de mayor importancia. Y creo que este gesto de infecundo igualitarismo reduce el efecto general de las ltimas. Consideramos que a no tener a la actualidad que trabajar por la legitimacin de la fotografa como prctica artstica, como hubo que hacerlo en el pasado, los festivales celebrados en nuestras regiones actualmente deben orientar sus acciones hacia la divulgacin de los logros mayores de la fotografa histrica y contempornea, en suma, de los productos de su practica ms ambiciosa. Es cierto que contra ella conspira una audicin productivita de la cultura cada vez ms extendida entre los entes pblicos y privados del da, que al final sean proyectos artsticos y culturales, pero tambin es cierto que en Amrica Latina la inclusin y el consumo cultural de las mayoras tradicionalmente excluidas es una responsabilidad social inaplazable. Y esto nos obliga a revisar en trminos numricos el impacto de nuestras acciones, pero a nuestro juicio, la inclusin no se puede construir sobre indiferencia en respecto al alcance cultural de los productos promovidos. Por todo eso, saludo esta iniciativa de reunirnos para pensar una vez ms y de distintos modos el imaginario visual de Amrica Latina. Muchas gracias. Iat Cannabrava: Obrigado, Narravete. Agora, Milton Guran. Milton Guran: Eu vou aproveitar para somar alguma coisa aula magistral do Bris, que nos deu a verdadeira dimenso do que a histria, do que o peso de conhecer o que foi feito e sentir os caminhos j percorridos para escolher os prximos, e da anlise crtica do painel feito pelo Navarrete. Vou partir disso que eles j colocaram para pegar um mote que apareceu no depoimento do Pedro Meyer hoje tarde. Ele enfatizava, entre outras coisas, que os modelos de colquio que ns temos so apenas modelos e so, sobretudo, modelos que no devemos fazer no futuro. Ns no podemos viver de nostalgia, dizia ele. Esse o Pedro do 1 o
Colquio, aquele que a gente viu de gravata xadrez e lao largo na dcada de 1970. Ento, o que isso que ele est dizendo? O que ele est dizendo que novas tecnologias criam novas mdias, e novas mdias criam novas trocas sociais, e essas novas trocas sociais alteram as categorias que ns tnhamos antes. O Bris falou de uma coisa interessantssima, que eu at notei, os annimos. A fora da maioria, a base da sociedade, annima. Esses annimos que o Boris falou esto na rede, no blog, no fotolog. Existe todo um circuito que est produzindo um outro tipo de documentao. H quatro ou cinco anos atrs tivemos no Rio de Janeiro um encontro semelhante a esse que tivemos hoje aqui com Miguel Rio Branco. Na ocasio, ele tambm falou sobre o seu trabalho e apresentou o ponto central da discusso, que era mais ou menos o seguinte: a documentao acabou. H cinco anos atrs a gente achava que a documentao no tinha mais razo de ser em funo do tipo de produo cultural e de referncias que estavam se efetivando naquela poca. O que mudou foi que hoje, cinco anos depois, que ns temos uma fotografia digital, que a principio parecia que ia destruir a credibilidade da fotografia como documento, reforou a contundncia da fotografia como tal. No pelo artefato em si, mas pelas redes de distribuio de produo de fotografia. Ns vimos isso em Abu Ghraib, o episdio incrvel em que os soldados fotografaram cenas de tortura e ningum, absolutamente ningum, nem o George Bush, colocou em dvida a veracidade daquelas imagens. Imagenzinha vagabunda de 3 ou 4 pixels que qualquer criana modifica no computador, ningum achou que aquilo fosse modificado porque as novas redes de produo e distribuio de fotografia legitimam aquela prpria imagem. Ento ns vimos a valorizao do autor, por um lado a foto vale hoje no por ser a foto, mas pela assinatura que ela carrega, da mesma maneira que um texto escrito tem peso de credibilidade em funo da pessoa que assina. A fotografia hoje tambm est ganhando isso, no pela fora de autoria, mas pela responsabilidade daquela pessoa que atesta que aquilo aconteceu. E estamos vendo, mesmo no domnio da expresso artstica mais elevada, o retorno da documentao critica com um esforo tremendo. Um exemplo disso o Martin Parr, que tambm faz parte desta formidvel reunio de pessoas que temos aqui hoje. Estes annimos esto na rede, novas trocas sociais esto de efetivando a partir desses instrumentos. Acho que esse colquio tambm d um passo positivo e sinaliza na medida que a gente est online e tem internautas interagindo a ponto de incomodar pessoas como o Rubens Fernandes quando chega em casa. Isso muito bom, mas ainda estamos no formato anterior. Festivais, fruns, encontros, colquios, cada um desses termos tem uma diferena semntica que indica um determinado caminho. Esses termos esto tambm ficando superados porque o que ns temos hoje uma ampla arena, como se fosse uma nova gora virtual e que de todo lado pode chegar manifestaes que so pertinentes, contundentes e absolutamente surpreendentes, porque ns no sabemos qual a nossa audincia. Ns estamos online e estamos abertos. J no estamos mais no frum, no colquio, em um simples encontro. Estamos numa gora virtual de dimenses desconhecidas. No podemos perder aquilo que ns conquistamos. A lio do Bris foi magistral. Eu tenho o sentimento que valeu a pena estar aqui hoje para poder ver como essa historia recuperada e retrabalhada. E ns estamos aqui, a histria no um passado que foi. As fotos dele no so histricas porque os personagens esto andando aqui. O personagem esteve hoje aqui para dizer Olha, a histria que ns fizemos valeu, mas ela uma referncia. Vamos continuar. Ento quais so os caminhos para continuar? Tambm no sei. Ns temos que construir juntos e isso que extraordinrio. Por isso este momento poderoso e estou bem gratificado de ver que nos reunimos aqui em So Paulo, abertos para essas novas possibilidades e temos uma oportunidade especial de darmos continuidade a isso, tentando refletir e buscando novas formas de reorganizarmos o nosso trabalho de reflexo, de divulgao, de produo de conhecimento, de troca de experincia, de iluminao do olhar (porque as exposies de fotografia so isso) e com uma certeza que creio que d sentido ao que a gente faz: a fotografia importante, mas o que mais importante a vida que est detrs da fotografia-imagem e da fotografia-olhar. Porque a imagem, ou seja, o artefato, uma ato de generosidade daquele que olha porque a fotografia se faz com o olho. O artefato apenas para compartilhar com o outro. Agora ns estamos podendo pensar nessa vida por detrs da foto com uma escala que nunca antes podamos pensar. Sem perder esta dimenso que foi colocada pelos outros dois colegas que me precederam, eu queria, alavancado no toque que o Pedro deu hoje de manh, enfatizar e propor uma tomada de conscincia de que ns temos que pensar e reagir para essa grande gora informtica na qual estamos ao mesmo tempo inseridos, alterando e produzindo e fazemos ns mesmos. Essas so as ideias que eu queria colocar como mais uma contribuio para o debate que espero que se produza a seguir. Muito Obrigado. Iat Cannabrava: Queria agradecer o Milton e antes de passar a palavra para o Pablo, queria dizer que a funo desta mesa exatamente essa, no s fazer um reconhecimento histrico do ponto em que estamos, como uma avaliao critica do modelo e do formato. Muito vlido isso. Pablo Ortiz. Pablo Ortiz Monastrio: A diferencia de mis compaeros de la mesa, yo voy hacer una presentacin personal, no voy hacer un anlisis histrico porque me parece que es muy importante en los coloquios la parte humana, esta parte donde yo me encuentro con amigos de hace muchos aos, a Boris le conoc en el aquel 1 Coloquio de Mxico. Y luego he seguido viendo, y luego la posibilidad de crear nuevos contactos. De alguna manera me impacta de poder ver en un tiempo muy breve lo que soy capaz de intercambiar brevemente a travs de libros y revistas, comentarios, conferencias y encontrar el contacto directo con la gente que me permite vibrarlos, me permite detectar quienes me son afines y quienes no me son tanto, pero que haya este consenso latinoamericano porque eso es fundamental. Qu es lo que nos hace ser latinoamericanos? Despus de estos das con toda esta consciencia que Iat se labr que los brasileos no son latinoamericanos, yo, en realidad, creo que lo que nos hace ser latinoamericanos es la voluntad de serlo. Y el hecho que se lo arme en estos coloquios y tengamos, sin ninguna duda, todo un bagaje cultural de siglos compartido que nos hace ser latinoamericanos, pero esta voluntad creo que es una pieza fundamental. En estos das me llam mucho la atencin las categoras que surgieron, esta que es novedosa, los agricultores y los cazadores. Yo quiero agregar una ms, en realidad lo que a mi me interesa es los productores de sentido, en donde ms all de la estrategia que se tenga para producir sustento, lo que me interesa sobretodo de algo como la fotografa, que lo reflexiono, lo pienso como un lenguaje, es los productores de sentidos. De esa forma nosotros en Mxico, especficamente, un poco acicateados, echados a andar por Pedro Meyer, que como nadie iba a ser nada por nosotros, todo lo tenamos que hacer. Todos los fotgrafos nos convertimos en editores. Quiero recontar una experiencia de 15 anos de proceso de edicin. Primero fue un proyecto que se llam Ro de Luz. Hicimos 20 libros en el Fondo de Cultura Econmica y parte de la estrategia era conocer a Latinoamrica. Quines eran? Cmo se vean? Cmo era que aquello funcionaba? Apareci en el Coloquio de Cuba este material extraordinario. De repente podamos ver las caras de los militares argentinos, podamos ver algo que era famoso, ya venan de bajada y empezaba a haber ciertos espacios porosos en donde los fotgrafos se colaban y daban cuenta de quienes eran, de que los rostros eran estos famosos represores argentinos, chilenos y, la verdad, nos llen de sorpresa. Entonces estos libros, su fisicalidad, el peso que tienen, circularon ms bien en Mxico, pero posibilit que imaginramos y pensramos cmo eran aquellos procesos, cmo era que se desenterraban una tumba y sacaban los cuerpos de los desaparecidos, de cmo haba una presin social, y en el hecho de estar viendo aprendimos la gramtica y cmo se construye sentido. Haba cajas de fotos y en ese proceso de ordenarlo y de construir sentido quiero ser muy claro que no se trata solamente de la construccin de sentido narrativo, de ideas muy especifico. Por eso yo quera provocar a mi amigo Miguel Rio Branco que me contara como se construye sentido para que la gente tenga emociones, para que la gente suee distinto esta noche, para investigar en otros territorios que no mas en la racionalidad, y el trabajo de Miguel lo hace. Ese libro (Dulce sudor amargo, de Miguel Rio Branco) yo tuve el privilegio de hacerlo con Miguel, pasamos muchas tardes juntos y no fue fcil. Miguel, ustedes lo conocen, tiene lo suyo, pero el trabajo sin duda alguna lo vala porque por un lado aprendamos como se miraba y como este artista plstico rimado a la fotografa en un territorio, en Salvador de Baha, daba cuenta de una realidad fabulosa y la manera de cmo lo hacia tambin de eso lo aprendamos. Las cicatrices, los perros, las iglesias barrocas, la cristiandad. En la seleccin que hice para ustedes hay un nfasis en Latinoamrica. Queramos conocernos y queramos vernos en el espejo de ustedes, de nosotros, entonces en la medida en que podamos encontrar algn librito, y claro hay mucho ms libros brasileos (este viaje ha probado que debamos haber publicado desde entonces), pero desde luego los recursos eran limitados y ya tenamos nuestra cuota de brasileos. Hubo tambin este ecuatoriano, Hugo Cifuentes, que ha hecho un trabajo andino, precioso, formidable, y de una manera distinta daba cuenta de comunidades negras metidas en la sierra. Y luego el libro cubano era fundamental y fue sper difcil, pero finalmente optamos por dos fotgrafos cubanos, uno de antes de la revolucin, Constantino Arias, que bsicamente fotografi en un hotel fenomenal los gringos emborrachndose, haciendo el ridculo. La ancdota es esta chica que tenia una cita con el cliente gringo que iba a venir y no se present (la foto de la guapa que se vea en el espejo) y esta en venganza llama a Constantino y se hace fotografiar delante del espejo y le manda la foto aqul cliente que no apareci dicindole Mira lo que te pierdes!. Este es un trabajo fenomenal y hay unas cuantas imgenes para poner el proceso de intercambio y luego el trabajo del maestro Ral Currales. Fue duro convencerle que su trabajo se iba a ver bien con el trabajo del otro y que no iba a ser slo su libro, lo cual era duro porque l sin duda alguna se lo mereca, pero as lo hicimos. El proyecto era latinoamericano y hicimos este libro de Josep Renau que era muy interesante porque l utilizaba otro recurso. l, como el fotomontaje, armaba esta gramtica que era espaol de origen, pero estos fotomontajes que se llamaban originalmente America way of life los hizo en Mxico. Tambin tena algunas cosas que tocaban a nuestra propia realidad con esta estrategia como a Chile y Cuba, por ejemplo. Este es el segundo proyecto que quera practicarles muy brevemente. Pasaron muchos aos para que pudimos hacer esto. Y quiero compartirlo con ustedes porque en el fondo hacia donde me dirijo con la idea de productores de sentido es invitarlos a que hagamos un proyecto colectivo que tiene que ver con una revista: Luna Crnea. Una vez que hicimos la coleccin de libros, aquel del libro tenia una cosa prestigiante, ya tener libro implicaba todo un reconocimiento, pero lo que surgi como muy urgente era la reflexin. No slo era necesario aprender la gramtica pero tambin cmo se dice en la puesta en pgina, cmo se edita, cmo se plantea aquello, cmo se privilegia, qu tantas fotos, qu poquitas, sino tambin haba que reflexionar y utilizar otros lenguajes, y en este sentido el texto es fundamental, las ideas que hay atrs de esto. Entonces decidimos hacer este proyecto, Luna Crnea, que era una revista. El primer nmero era dedicado a Don Manuel lvarez Bravo, en donde no solamente mostrbamos las fotos es pequeita y tiene bastante texto sino que reflexionbamos como era que las hacamos. Y entonces est la buena fama que en estos das se ha visto mucho, pero tambin esta un still que hicieron de cmo preparaban aquella foto que fue a partir de una solicitud de Andr Breton, el famoso surrealista, que le dijo Hazme una portada para el catalogo. Don Manuel en una actitud de respuesta inmediata surreal asoci un desnudo, los abrojos (que son estos cactus), y que por alguna razn que no se explica todava quiso vendarla y de hecho l se confesa non- surrealista, pero como era para este seor que le interesaba aquello, pues venga a ser surrealista, no? Y sin duda alguna en el aquellos das nos interesaba seguir reflexionando de quienes ramos en Latinoamrica. La presencia siempre de autores latinoamericanos fue clave. Esta revista decidimos desde muy al principio hacerla temtica, que tuviera que girar en torno a una reflexin y con distintos lenguajes y distintas maneras abordarlo en animo si ver si logramos desentraar algunas ideas con ms o menos claridad. Este numero lo hicimos como los grandes gneros: el paisaje, el desnudo, el retrato. En lugar de hacer el desnudo, decidimos hacer el cuerpo, nos pareca que poda ser mejor. Entonces nos descubramos autores desconocidos entre nosotros y los ponamos en circulacin, y luego no solamente publicbamos lo nuestro, no se trataba de ser endogmicos, menos ahora. O sea, poner en circulacin imgenes de todos lados, histricas con las contemporneas, e ir construyendo un sentido. Aqu hay de Alfred Stieglitz hasta annimos, y cosas producidas recientemente en Mxico. Esta pieza por ejemplo es de un pintor famoso que tambin hace fotos y se autorretrata. Entonces era una reflexin del cuerpo alejado de este sentido desnudo que no era importante. La idea de Bris de las redes de intercambio, con las nuevas tecnologas es posible hacer ahora una revista latinoamericana que no tenga uno slo centro, sino que haya diversos equipos. Propongo seriamente un proyecto que elaboremos donde haya diversos equipos en diversas ciudades, haremos un comit editorial online donde nos vemos cada vez al ms y comentamos cosas, hacemos un documento complejo con texto, imgenes, no necesariamente que tenga que estar online e ir bajando uno por uno. Estoy un poco harto de estas pginas! Se ve todo, es prodigioso, pero si me fascina el papel, si que soy del papel y de PDFs y toda la manera de circular, si hay que montrsela en la nueva tecnologa sobretodo la posibilidad de que pensemos en nmeros temticos. Quiero retomar esta idea, que aqu en frente Alejandro, de que fotografiamos en ingls. Well, I am sure that now Im speaking to you in English. Yes, is another language, but is the same me that is talking to you. So! si lo tenemos que hacer en ingls, si el idioma es una tecnologa desarrollada por el hombre blanco a mi me viene bien. Lo que si que estoy convencidsimo es de que en Latinoamrica si hay una visin del mundo, si creo adems que si somos capaces de generar un proyecto multinacional con un sello. Desde aqu nos miramos y miramos el mundo, y con los lenguajes fotogrficos, del diseo, de los textos, armar un proyecto sin duda alguna lo veo factible. Para concluir, este coloquio fue utilsimo porque logr que yo encontrara distintos grupos de gentes con los que a lo mejor trabajamos duro y le echamos ganas vamos a poder echar andar un proyecto, un sueo que por ah se va acercando y entonces no queda ms que agradecerte Iat y agradecerlo a todos ustedes todos estos das. Iat Cannabrava: Gracias Pablo, adems por el buen humor. Y ahora para terminar, Marcelo Brodsky. Marcelo Brodsky: Creo que si esta mesa estuvo un poquito ms controlada, ya vamos a aprender. O controlamos mejor las mesas o no tener las mesas y tener solamente imgenes. En realidad, en el festival de Paraty, que es otro que organiz Iat, estuvimos hablando de eso en el ao pasado como iba a hacer ese coloquio que estamos fazendo agora. A gente olhava muita foto o tempo todo e tinha muito pouco para falar. So, I think that was also a very good idea to introduce other languages. Creo que tenemos la ventaja que el lenguaje que estamos creando, el lenguaje visual, no tiene absolutamente ninguna frontera. Es decir, posiblemente las tenga. Me preocupa justamente uno de estos temas, uno de estas fronteras que podra ser la frontera de la fotografa, puesto que este coloquio se autodenomina as. Es el medio del que venimos y creo que es un excelente punto de partida para desarrollar proyectos de generacin de sentidos y produccin visual en la que la fotografa es una herramienta con su propia historia que nosotros posiblemente conozcamos bien y, entonces, tenemos que aprender el resto de las historias que nos afectan. En nuestro circuito, este network, es un lado muy importante y muy positivo para todos, pero es uno ms. Tenemos que participar de muchsimos otros, de los networks de la web y de la gora digital, de los networks internacionales, de las bienales de arte contemporneo, de las residencias y intercambios, todas las oportunidades no se limitan a lo digital. Hay una gran movilidad y gran recurso para la produccin artstica que debemos nosotros de aprovechar. En Latinoamrica disputarle cada una de las becas Erasmus y de las becas que haya para la nuevas generaciones en las distintas estancias en que se produce cultura para poder formar a nuestras nuevas generaciones artistas y de productores de sentido visual. Hay una posibilidad de que desde Latinoamrica tengamos cada vez ms recursos, no solamente por el incremento del peso econmico de nuestra regin y la consciencia de su identidad. Creo que el futuro en este sentido es provechoso porque justamente nosotros tenemos mucho de lo que hablar. Ac en Latinoamrica posiblemente quizs como causa de esta hibridacin, de esta condicin mixta de nuestro orgenes tan variados y no venir todo del mismo lado si no de haber coincidido aqu de barcos o de lo que fuera nos da una mixtura que nos permite en esta etapa global tener ms recursos para decir cosas ms interesantes, inteligentes quizs, o no. He visto bastante en Europa ltimamente una tendencia a la repeticin del discurso a que no hay de lo que hablar, entonces hacemos unas fotos un poco parecidas a las otras, pero un poco distintas, nos interesa mucho el mercado, etctera. Yo no niego por supuesto que otros de los circuitos, de los mercados, de ferias de arte contempornea, feria de fotos, tenemos una en Buenos Aires o si no una en So Paulo, o una en Bogot tambin! Todos los circuitos, absolutamente todos los circuitos se interesan. Este es uno, es el nuestro en este momento, pero los invito a no solamente a profundizar en l sino abrirse a todos los dems circuitos. Y eso es lo que me parece que va a potenciar nuestro trabajo de creacin visual. En este sentido me parece muy interesante la propuesta que hizo aqu Paulo Herkenhoff. Como uno de los curadores de las tres ultimas bienales de So Paulo, cuando analiz a fondo esta condicin tan tpicamente brasileira de la relacin de los que viene de ah afuera, que es una relacin que ahora vamos a empezar a conocer mejor en la fotografa, posiblemente no haba la madurez o la organizacin o la consciencia suficiente de este paso en Brasil, pero el pas con lo que viene afuera no lo rechaza sino que lo digiere, lo deglute y lo vomita. Es decir, la antropofagia fue el centro de la edicin curatorial de Paulo Herkenhoff sobre su bienal, fue la mejor que posiblemente hizo en los ltimos aos y demostr la forma en que Brasil se relaciona con el mundo y con el arte y con la cultura en general, que es a travs de conocerla, entenderla, asumirla, comerla, digerirla, vomitarla. Es antropofagia cultural, que esta quizs expresada por los cuadros de Tarsila do Amaral y por el movimiento de la negra que vimos el otro da en el Museu de Arte Contemporneo con sus labios hinchados, o del Abapuru (que nunca van a perdonar que nos hayamos llevado a Argentina). Todo esto ven a cuento porque me parece que lo de los circuitos son los nuestros, son los alternativos que tambin se discuti, se discute y tenemos que discutir sobre los lmites de la fotografa. Nos interes mucho, a mi particularmente, esta coincidencia con el evento paralelo, dos edificios paralelos todos lleno de gente mirando obras que cruzaban a veces. Los cruces fueron mas importantes de lo que yo pensaba. Hubo mucho movimiento, muchos de los fotgrafos de aqu, fotgrafos que nosotros hemos considerado toda la vida, fotgrafos que hemos invitado a proyectos o compartido proyectos, que hoy estaban invitados al evento de video, y vamos a mostrar ahora justamente una obra de Eustquio Neves como smbolo de esta hibridacin. De esa hibridacin que me interesa y que nos interesa a todos. En ese sentido hay varias obras que estuvieron dando vueltas en estos das, que tienen bastante inters como ruptura de los lmites de la fotografa. Uno tiene que ver por ejemplo la obra de Arthur Omar, una obra de video y de fotografa que te rodea a que te sientas y empieza a pasar todas las cosas. Al mismo tiempo: Es fotografa? Es video? No importa lo que es, pasa algo. Y lo que pasa es importante porque en el vieo, todos estos haciendo el mantra nos esta mostrando todo el tiempo la televisin para generarnos miedos. Ah lo vemos en una situacin diferente que ya aprendemos algo que es una forma distinta de ver a nosotros mismos y lo que nos rodea, nunca mejor dicho. Despus un trabajo que vi en Paraty de Joo Wainer, se llama Marginlia, y justamente es un fotgrafo, un artista, un muchacho que al mismo tiempo tiene sus contactos en el mundo del crack, conoce la favela, sus amigos son de ah, filma, fotografa, vive, fuma, supongo, no s, hace el amor y tambin hace todo y lo mete todo junto. Cuando uno lo ve es algo como: Qu es? Bueno, no es en si ni fotografa, no es video, pero algo pasa, cuando uno ve, entiende lo que pasa en ese lugar. Hay sentido y este sentido nos permite aprender un poco la realidad. En este sentido justamente le voy a mostrarles lo que he podido conseguir para ahora, son 2 pequeas piezitas, una de Cia de Foto, un grupo brasileiro, que lo voy a pasar solamente un minuto. Muestra una primera imagen en la que hay una intervencin de video sobre un paisaje fotogrfico esttico, y una segunda etapa en que se va pasando unos retratos y pasa algo inesperado. Esta es la obra de Eustaquio Neves que trabaja con fotografa con telfonos celulares, con distintos elementos que combinan y cuentan una vida afectada por los nuevos medios. Esta fue una pequea muestra de una obra hecha con un mtodo de filmacin/registro completamente distinto al nuestro, pero que puede tener participacin en un proceso de generacin de sentido. Puede ser parte de una instalacin, puede ser parte de un programa, puede ser parte de una accin urbana. Yo tambin trabajo por ejemplo en proyectos de arte publico, donde es de mucho inters la relacin de la obra con el entorno publico. Son problemas que la fotografa puede perfectamente abordar desde su particularidad. En este sentido me parece muy positivo que Pablo nos haya trado los libros de Ro de Luz, una de las criticas o proposiciones de Martin Parr, para que hagamos encuentros ms provechosos, no solo para su pasin de coleccionista sino tambin para nuestro conocimiento mutuo, que encontremos en estas oportunidades la posibilidad de que cada uno traiga sus libros o encontremos quizs una de las ideas (que se me haba ocurrido) sera desarrollar como parte de la conclusin del coloquio, algn mecanismo de intercambio, de venta online, de libros de produccin latinoamericana, que el modelo de amazon.com se organice especficamente para nuestra regin. Est bastante moderno el asunto de las decisiones y que no ganan poco para cualquier proyecto entonces hay que armarlo de modo tal que el intercambio de produccin de libros en nuestra regin resulte una posibilidad que se autofinancie. Uno de los nuevos recursos que nos da la comunicacin inmediata es la posibilidad de elegir y editar la revista entre todos para generar espacios para facilitar la produccin editorial. Creo que, anlogamente, aqu hay como pueblo de libros, nosotros seriamos el medio del libro y el medio del libro seria, creo yo, como elemento central en la obra de cualquier fotgrafo. Personalmente, los libros que hecho me han cambiado enteramente la vida. No vamos hacer como Nobuyoshi Araki que tiene 365 libros en su carrera, pero podemos hacer 365 libros entre todos por ao, como hay 365 islas en la baha de Paraty. Me parece que el libro es el elemento central que va a determinar una mayor maduracin de nuestro medio y una mayor interaccin y capacidad de incidencia de nuestro medio en el dialogo de los dems medios, que se va dando de forma permanente en todos los circuitos de arte contemporneo bienales, programas, eventos, coloquios o reuniones - y especficamente lo que hace este coloquio. A mi me hubiera gustado ver ms imgenes, ms tiempo de ver las imgenes. Nosotros de alguna manera en este primer coloquio en Brasil quisimos establecer un punto de contacto con la experiencia anterior de hace 11 aos y todo este tiempo para el cambio de la tecnologa es muchsimo. Hace 11 aos la fotografa era completamente otra cosa, el tipo de contacto que tenamos entre nosotros era completamente distinto en lo que hace la facilidad de comunicacin. Hay un elemento comn, como dijo Pablo: la relacin humana es lo fundamental en todo y lo que posibilita cualquier desarrollo cultural. Esto es valido no solamente para la mayora de los fotgrafos pero tambin valido para la proyeccin de la obra de cada uno. Porque es por la suma infinita de pequeas relaciones humanas donde la obra se mueve. En este sentido me interesa mucho rescatar lo que ley Iat hoy al comenzar esta mesa, sobre el hecho que hay un filsofo de la Universidad de So Paulo que vino a ver la exposicin que curamos (que cur Iat y nosotros ayudamos a curar con nuestras sugerencias de artistas), y que al ver estas imgenes no vino hacer una crtica conceptual sobre si la obra era de RES o de Marcos, o de Maya Goded. l vino hablar bsicamente de la latinidad y de la relacin de Brasil con su entorno, que es lo que a nosotros nos interesa. En realidad a nosotros nos interesa, ms que hablar de fotografa, participar en el debate cultural de la sociedad a travs de la fotografa y a travs de nuestra obra, o a travs de la obra de cada uno. Eso es lo que ha pasado con este articulo que se dedica a establecer tres formas de latinidad: la latinidad romana, la latinidad del sur de Europa y la nuestra, la latinidad de Amrica Latina, en que el autor deposita enormes esperanzas de futuro. Justamente lo nico que hace y que lo diferencia de cualquier otro articulo que pudiera haber escrito es que est todo ilustrado con la foto de nuestra muestra y agradece a este coloquio el hecho de haber hecho pensar desde Brasil la relacin de Brasil con Amrica Latina. Eso es generar sentido. Bien, pues entonces bsicamente los invito tambin a ver la obra de Arthur Omar, la de Peter Greenway, la muestra Sutil Violento a quien no la vio, que avancemos en el hibridismo y en dialogo con los dems medios desde nuestra fotografa, que tambin entendamos que ser latinoamericanos es una identidad muy poderosa que nos permite dialogar con Europa, con Asia, con los dems y con el otro. Con respecto al tema de la capillas o iglesias que se ha dicho aqu, yo me voy a detener a un dicho, ms de una de las identidades que aqu tenemos, que dice que donde hay dos judos hay tres sinagogas. Muchas gracias. Iat Cannabrava: Obrigado ao Marcelo. Vou rapidamente fazer um resumo das proposies que foram feitas. Antes de falar isso, vou explicar uma coisa. Quando comeamos a organizar o 1 o
Frum Latino-americano de Fotografia, produzido nas dependncias do Ita Cultural, j tnhamos uma noo que se pelo menos na leitura de portflio algum fosse convidado a expor, publicar ou projetar seu material em algum lugar, o projeto j estaria pago e vlido. Ns temos algumas coisas concretas que aconteceram neste festival e eu vou enumer-las. Primeiro, aquela que mais desconhecida. Surgiram uma infinidades de acordos e relaes, muitas que ainda no conhecemos e muitas que no vamos divulgar por discrio aos acordos. Sei de gente que j fechou exposio, de gente que j fechou acordos para publicao, enfim, surgiu esta infinidade de relaes, sem contar as relaes off, fora da leitura de portflio, fora dos workshops, fora das mesas. Essas relaes das conversas, dos encontros, de onde surge uma infinidade de projetos que duram por muito tempo. E ver s um projeto bem desenvolvido como foi o da revista Ro de Luz e Luna Crnea, um projeto que deu to certo, que hoje quando voc encontra um mexicano fotografo voc ganha um livro. Todos eles tm livros publicados, as revistas geraram um volume muito grande de publicaes de fotografia no Mxico. Mas, de concreto, ns tivemos aqui o anuncio por parte da Funarte na mesa de Polticas Pblicas, que anunciou duas linhas de Fomento produo: uma de fomento a eventos de fotografia, ou seja, uma linha de fomento com dinheiro especfico e claro para eventos de fotografia regionais no Brasil; e outro uma linha de fomento para atender produo fotogrfica. Ento so duas coisas objetivas que foram anunciadas aqui no Frum e que nos surpreenderam muito porque espervamos cobrar isso da Funarte, e antes que ns fizssemos qualquer cobrana, anunciaram no Frum. O nico pedido especfico que foi feito que se estude a possibilidade desta linha de fomento da Funarte, com respeito produo fotogrfica, no seja limitada ao Brasil e sim aberta toda Amrica Latina. O Instituto Cultural Ita anunciou agora h pouco aqui no palco atravs da Yara e que j o haviam feito em publicao no Jornal Folha de So Paulo, a proposta de se estudar a realizao da segunda ou outras edies do prprio Frum. Como propostas que no so to concretas, mas que surgem como ideias, acho que a principal que surgiu nas conversas, e como o Pablo Ortiz colocou, a criao de uma revista latino- americana produzida online por um comit editorial conjunto, e eu inclusive tenho uma srie de instituies que conheci outro dia por internet, uma instituio alem que produz livros desta maneira. Se chama Democratic Book, eles so de Colnia. Voc entra no site e se te interessa um dos seis ou sete livros que eles tm, voc baixa o pdf com todas as marcas de corte e manda imprimir numa grfica rpida e tem seu livro. de graa. Acho que o caminho esse, um projeto onde consegussemos fazer um capital coletivo de diversas instituies de alguns dos pases latino-americanos para bancar este conselho editorial e a produo tcnica. Seria uma revista que cada um imprime seu exemplar com marcas de corte, monta, faz a revista de fato. O Daniel Sosa, do Centro Municipal de Fotografa de Montevideo, sugeriu que se estudasse a possibilidade de criar um website coletivo. A teria que se pensar que nome, que marca, que referencia teria este website, alimentado mais do que com informaes, como um banco de dados de fotgrafos latino- americanos e sua produo. Outra proposta que surgiu em mesas de conversaes que se criasse um programa de intercambio de residncias, de bolsas. Foi falado aqui inclusive no dia da mesa da Funarte e tambm numa conversa com Alejandro Castellanos, do Centro de La Imagen, um intercmbio inicial de cinco bolsas do Brasil para o Mxico e cinco do Mxico para o Brasil. Marcelo Brosdky: Para empezar, me alegro que por fin Brasil y Mxico miren entre si y hagan un intercambio de bolsas, pero hay otros pases tambin que quieren alguna bolsita. Iat Cannabrava: A ideia do programa de bolsas que ao longo de um projeto que vai sendo montado e constitudo, exista a possibilidade de que um bolsista chegue a circular dois ou trs pases e que esse intercambio de bolsas seja uma espcie de rede. Se falou at mesmo em patrocnio de algumas empresas e comeou-se a estudar isso. A ideia no que se constitua uma relao bilateral, e sim que se constitua entre todos os pases latino-americanos. Se houver oportunidade de iniciar rapidamente atravs de uma relao bilateral ser um animo, um flego extra para o projeto. Agora eu queria abrir ao pblico para ouvir alguma proposio concreta em relao s propostas e esta mesa. O que se pode fazer para amplificar o eco desta discusso sobre os circuitos na Amrica Latina? PERGUNTAS DO PBLICO Pergunta da plateia: Eu queria saber o que vocs acham do comentrio do Guran, que falou da questo das fotografias que valem mais pelo nome do fotgrafos que pelas imagens em si. Vocs acham que isso acontecem com frequncia nos colquios, nos encontros e fruns e seria por esse motivo que os novos fotgrafos procuram meios alternativos de divulgao dos seus trabalhos j que talvez exista ainda um circulo meio fechado na fotografia? Milton Guran: Posso desfazer o mal entendido? Quando a fotografia surgiu por causa da mediao do aparelho ela foi considerada como um dado de realidade. A fotografia parecia uma janela para o mundo. Claro que a gente sabe que se a fotografia no mente, mentirosos fotografam e que se adultera a fotografia, mas no senso comum, tem a foto, verdade. O que aconteceu com o surgimento da imagem digital que a facilidade de manipulao e de transformao da imagem digital, num primeiro momento, abalou a credibilidade da fotografia. Voc no sabe se aquilo que est l existe ou no existe, porque o que dava fora fotografia era o teu referente. A partir do momento que mistura os referentes e o referente j no se refere a coisa nenhuma do mundo visvel e sim uma criao informtica, ento realmente tem uma ameaa a esse status inicial da fotografia que d credibilidade ao referente. O que a gente v acontecer, e por isso eu citei Abu Ghraib, as imagens da tortura, que os prprios circuitos de divulgao da imagem digital legitimam aquela imagem enquanto verdade. Por exemplo, os blogs e fotologs. Hoje o verdadeiro fotojornalismo, o mais vibrante, o mais profundo e mais aberto feito nos blogs. O pessoal vai nas festas, fotografa e coloca no ar e todo mundo acredita no que est ali. Chegando neste ponto da conversa, eu disse: quando voc anuncia alguma coisa, por exemplo a terra quadrada, no tem o menor valor. Mas se o maior cientista disser numa dimenso tal a terra fica quadrada, todo mundo vai pensar como que ? Porque ele tem legitimidade para fazer aquilo. Ento, no discurso oral, o autor, a fonte daquela afirmao, to importante ou mais importante que a afirmao em si. O que faz voc acreditar na afirmao a pessoa que falou. Em plena era da fotografia virtual em que voc dispensa teu referente, o que vai dar legitimidade aquela vida que est por trs da foto, ou seja, o fato que est sendo informado, aquelas pessoas que esto ali, no o meio, a mquina, e sim a pessoa que assina. Aquilo verdade porque o fulano disse e j no aquilo verdade porque a mquina no mente. Isso no tem nada a ver com jovens fotgrafos. Iat Cannabrava: Deixa eu s responder uma coisa de ordem prtica. Primeiro esses conceitos so todos muitos relativos. O que jovem? A gente tem essa questo da idade, mas a nossa exposio Sutil Violento tem algumas revelaes de pessoas muito jovens, algumas expondo em circuito internacional pela primeira vez e algumas recm-premiadas. Ns temos o Julio Bittencourt, extremamente jovem, comeando e sendo premiado; ns temos a Rochelle Mozman, com um trabalho extremamente jovem, uma presena extremamente jovem do Panam; temos a Daniela Edburg, que faz fotografia h seis anos. Acho que algum que faz fotografia h seis anos algum que est comeando, e ela est expondo ao lado do Miguel Rio Branco, que tem toda essa trajetria que a gente pde ver hoje. O Frum tem um modelo e eu concordo com Milton Guran plenamente quando ele diz que h de se repensar esses modelos. Acho que tem que ter uma variao de modelo, mas esse modelo muito claro. Foi montado um modelo de primeiro Frum, um modelo de inicio, com capacidade poltica de gerar um segundo, de um terceiro, um quarto. E esse modelo inclui o potencial jovem sim. Ina Coutinho: Boa a noite a todos. Eu tenho uma sugesto para o Ita Cultural, que transformar estas palestras no s em um material que esteja no website para todo mundo, mas pr em papel, transcrever, porque isso fica registrado de uma outra maneira e acho que importante ter esses registros dessas mesas em papel. A outra sugesto que se discuta a educao e a formao dos fotgrafos. Alm de fotografa, sou professora e aqui estamos falando de um ponto de vista dos fotgrafos. Hoje existe uma produo de fotgrafos, inclusive aqui em So Paulo, muito grande. A gente tem uma universidade, alis, mais de uma, e acho que a gente deveria pensar nisso tambm nos Fruns. E uma sugesto de um tema, que de discutir o feminino na fotografia, lembrando um pouco do que a Susan Meiselas falou na palestra dela de como ser uma fotgrafa olhando para esta mesa cheia de homens. Marcelo Brodsky: Voy a leer diez preguntas que pas ayer Pedro Meyer para leer en esta ultima sesin. Diez, pero muy breves, no para que contestemos ahora ni para que discutamos ahora porque una buena conclusin de un coloquio puede ser dejar una serie de preguntas que podemos contestar en las siguientes oportunidades. Estas son: Cmo va a ser la fotografa, la distribucin y los libros de fotografa dentro de diez, veinte o treinta aos? Nosotros, los fotgrafos, podemos transformar nuestra manera de contar historias? La relacin, seguir la evolucin, entenderla entre la imagen fija e imagen en movimiento y la transformacin qu esta relacin est teniendo? Cmo van a ser lo archivos y mantenimiento de las imgenes? Si habr o no fotos impresas y cules son las redes que se estn construyendo y se van a construir? Y bsicamente, una cosa sobre la que nos qued por hablar, que tambin me pregunt Martin Parr porque nos habamos hecho una mesa al respecto, es cmo est cambiando la mirada y cules son las nuevas formas de manifestar la creacin visual que est cambiando, y que un evento como este, modernizado, puede analizar, profundizar fundamentalmente con propuestas visuales? As que estas preguntas simplemente son para narrar y que queden flotando para el prximo evento que aqu gentilmente la fundacin cultural Banco Ita acaba de decir que va a volver a revisar, cosa que por supuesto agradecemos. Quizs nos lleven a conversar con ellos y generar alguna forma permanente de presencia entre uno y otro para poder canalizar propuestas en la web o algn otro tipo de posibilidades de intercambio entre reuniones generales. Pergunta da plateia: Eu queria lembrar uma sugesto colocada pelo Pedro Vasquez, que a criao de um banco de dados ou de uma forma de divulgar pesquisas acadmicas sobre linguagem fotogrfica. Pergunta da plateia: Pensando na modernidade, ser possvel fazer umas exposies online? Selecionar alguns fotgrafos do Frum e fazer uma exposio de gente de cada pas? Seria interessante porque todos poderamos ter acesso a isso. Iat Cannabrava: Vamos concluir a mesa. Obrigada a todos.