Pastwo pierwszych Piastw (do 1138)

Historia
Okoo IX na ziemiach polskich zaczy si tworzy silne organizmy polityczne. Do najwikszego znaczenia doszy dwa pastwo Wilan, wok
Krakowa i pastwo Polan, wok Gniezna i Poznania. Pastwo Wilan znalazo si wkrtce, w drugiej poowie wieku pod panowaniem
wielkomorawskim, a potem midzy 936 a 945 rokiem czeskim
[5]
. Z panowaniem wielkomorawskim wie si wspominany w rdach chrzest
ksicia Wilan i zaoenie biskupstwa w Krakowie
[6]
.


Polska w czasach Bolesawa Chrobrego
Osobny artyku: Historia Polski (do 1138).
Okoo 930-940 roku na pnocy wadcy Polan poczli ornie przycza okoliczne ziemie, do ok. 960 roku panowali ju nad ca Wielkopolsk
[7]
.
Pierwszy historyczny wadca z tej dynastii Mieszko I w 966 r. przyj chrzest. Pod koniec jego panowania pastwo obejmowao Wielkopolsk,
Mazowsze, cz Pomorza z Gdaskiem, lsk i prawdopodobnie Maopolsk
[8]
. Zarwno on, jak i jego nastpcy prowadzili walki z pastwami
witego Cesarstwa Rzymskiego oraz Czechami i Rusi Kijowsk, a take z plemionami sowiaskimi osiadymi midzy Odr a ab. Najwikszy
zasig terytorialny pastwo osigno za czasw Bolesawa I Chrobrego, ktry zaj Milsko, uyce, Morawy, Sowacj (a przejciowo take
Czechy) i przywrci Polsce Grody Czerwieskie. Bolesawowi Chrobremu udao si w 1000 roku ustanowi w Polsce niezalen metropoli
kocieln, ze stolic w Gnienie
[9]
, akt koronacyjny dokonany w tym roku przez Ottona III, potwierdzony zosta w 1025 roku sakr papiesk
[10]
.
Upadek pastwa pierwszych Piastw nastpi w 1031 za panowania syna Bolesawa Mieszka II, utracone zostay niemal wszystkie terytoria
przyczone przez Bolesawa, a dynastia utracia insygnia koronacyjne. Najazd ksicia czeskiego Brzetysawa z 1039 roku i powstanie ludowe
dopeniy dziea zniszczenia.
Panowanie Kazimierza Odnowiciela rozpoczo okres odbudowy pastwa, zwieczony koronacj w 1076 jego syna Bolesawa miaego. Bolesaw
koronacj zawdzicza wspieraniu papiea Grzegorz VII w jego sporze z cesarzem
[11]
. Konflikt z biskupem Stanisawem ze Szczepanowa, a
prawdopodobnie z szersz grup monowadcw
[12]
doprowadzi do wygnania krla i signicia po wadz przez jego, ulegego cesarstwu, brata
Wadysawa Hermana. Po dugiej rywalizacji midzy jego synami Zbigniewem i Bolesawem, rzdy obj ten ostatni, po swej mierci podzieli on
pastwo midzy synw, nadajc najstarszemu tytu seniora
[13]
.
Gospodarka i spoeczestwo
Podstaw wadzy ksit polskich bya druyna ksica grupa wojw otaczajca ksicia i bdca na jego utrzymaniu. Prawdopodobnie o jej sile
stanowili wojownicy normandzcy
[14]
Ksi i jego otoczenie czerpao dochody z wypraw wojennych, skd sprowadzono niewolnikw, oraz ze
wiadcze ciganych z ludnoci wiejskiej. Orodkami wadzy byy grody
[15]
. Po podboju wnoszono nowe grodziska na miejscu starych.
Najwaniejszymi grodami, z pord ok. 60-80, byy Gniezno, Pozna, Krakw, Kruszwica, Ostrw Lednicki, Pock, Wrocaw, Opole, Gogw i
Niemcza. Grody otoczone byy podgrodziami, w ktrych rozwijao si rzemioso i handel. W rejonie grodw rozlokowane byy osady zasiedlone
ludnoci suebn
[16]
.
Ksi by wacicielem caej ziemi w kraju, cz praw mg odstpi w uytkowanie poszczeglnym osobom czy instytucjom. Prawo ksice (ius
ducale) oddawao w rce wadcy szereg przywilejw, od monopoli na korzystanie z las czy kopalin (regale) po szereg powinnoci i usug
wiadczonych przez grupy lub poszczeglne osoby. Ludno podzielona bya na szereg kategorii regulujcych charakter i wysoko wiadcze na
rzecz wadcy
[17]
. Nie jest jasne kiedy uksztatowao si prawo ksice, najprawdopodobniej nastpio to w kocu XII wieku, a wic niebezpieczne
jest odnoszenie go do okresu przed mierci Krzywoustego, jakkolwiek pewne cechy na pewno istniay ju wwczas
[18]
.
Po kryzysie monarchii z lat 30. XI wieku rozpad si system wojskowy oparty na druynie, a zacz ksztatowa si stan rycerski, ju nie
utrzymywany przez ksicia, a nagradzany nadaniami. Z czasem uksztatowao si odrbne prawo rycerskie (ius militare) regulujce powinnoci i
przywileje wojownikw, jak w przypadku innych grup
[19]
. Pod koniec okresu co potniejsi monowadcy rwnie dorobili si wasnej klienteli
rycerskiej, ktr, naladujc ksicia, nagradzali nadaniami, swoich rycerzy mieli wojewodowie Sieciech i Skarbimir oraz arcybiskup
[19]
. Jednak do
obrony kraju nadal zobowizana bya caa ludno, a wszystkie grupy miay charakter otwarty.
W toku dziejw du wadz w pastwie zdoby sobie wojewoda (palatinus), ktry pierwotnie zarzdza dworem wadcy, z czasem sta si drug
osob w pastwie, a czasem potrafi podporzdkowa sobie ksicia, jak to byo w przypadku Sieciecha
[20]
. Na czele prowincji stali naczelnicy
(principes terrae), szacuje si, e byo ich okoo szeciu, czsto zostawali nimi czonkowie rodu ksicego. Urzd naczelnikw przesta istnie w
okresie rozbicia kraju na dzielnice. Okrgiem grodowym zarzdza upan (comes), sprawowali wadz sdow, wojskow i skarbow. Tereny
przygraniczne otrzymyway status marchii, znane s marchie gogowska i gdaska
[21]
.
Kultura i ycie religijne
Pocztki kultury pisma w Polsce wie si z przyjciem chrzecijastwa. Pierwszym zabytkiem tego typu jest dokument Dagome iudex, ktrym
Mieszko I oddawa swe pastwo w opiek Stolicy Piotrowej. Z obecnoci Brunona z Kwerfurtu zwizane s pierwsze dziea literackie: Drugi ywot
i Pasja w. Wojciecha oraz ywot Piciu Braci Mczennikw
[22]
. W tym samym czasie powstaj take pierwsze roczniki spisywane na ziemiach
polskich i dotyczce Polski, najbogatszy z nich to Rocznik kapitulny krakowski dawny.
Bezporednio po chrzcie Mieszka I powstao w Poznaniu biskupstwo misyjne, na czele ktrego stan Jordan. Wraz z utworzeniem w 1000 roku
metropolii gnienieskiej powstay stae sufraganie w Koobrzegu, Wrocawiu i Krakowie. Pozna zosta podporzdkowany Gnienie dopiero w,
problemem byo take objcie jurysdykcj lska i Maopolski, ktre byy podporzdkowane biskupstwom czeskim, a Krakw mg mie nawet
wasne biskupstwo
[23]
. Polska staa si take orodkiem dziaalnoci misyjnej. Najwaniejszymi misjonarzami byli w. Wojciech i Bruno z
Kwerfurtu. Razem z nimi przybywali do Polski benedyktyni, ktrzy zakadali pierwsze eremy i prowadzili dziaalno chrystianizacyjn
[24]
.
W latach 1031-1032 wybucha w Polsce tzw. reakcja pogaska, ktra z pniejszym najazdem czeskim niemale doszcztnie zniszczya organizacj
kocieln w Polsce
[25]
. Niezwykle dotkliwa bya utrata relikwii w. Wojciecha. Po ustabilizowaniu si wadzy Kazimierza I, w 1046 powoano
biskupstwo w Krakowie, ktre przez duszy czas pozostawao stolic polskiej prowincji kocielnej
[26]
. W Tycu osadzono za benedyktynw.
Bolesawowi udao si dokoczy dzieo ojca w roku 1075/76, gdy powoa on biskupstwa w Poznaniu, Pocku oraz Gnienie, ktre na powrt stao
si stolic polskiej metropolii, przyczono te, odnowione jeszcze przez Kazimierza, ale podporzdkowane Magdeburgowi, biskupstwo we
Wrocawiu
[27]
. Za czasw Bolesawa Krzywoustego powoano biskupstwa we Wocawku i Kruszwicy na Kujawach oraz dokonano chrystianizacji
Pomorza, czego efektem byo powoanie biskupstwa w Wolinie w 1140 roku
[28]
. W latach 1130-1136 trwa konflikt z arcybiskupem Magdeburga
Norbertem, ktry roci sobie prawo do zwierzchnoci nad polskim Kocioem, jednak ostatecznie jego starania nie powiody si
[29]
.
Polska w okresie rozbicia dzielnicowego (11381320)


Monarchia Henrykw lskich
Osobny artyku: Polska w okresie rozbicia dzielnicowego.
W 1138 r. Bolesaw Krzywousty podzieli kraj midzy swoich synw: najstarszy Wadysaw otrzyma lsk, ziemi lubusk i dzielnic senioraln, a
take tytu seniora. Pozostali bracia otrzymali: Bolesaw Mazowsze i Kujawy, Mieszko Wielkopolsk, Henryk ziemi sandomiersk, a
Kazimierz, ktry urodzi si po mierci ojca ziemi czyck
[13]
.
Wadz zwierzchni mia peni senior, ktry by odpowiedzialny za polityk zagraniczn i sdzi braci. Bolesaw chcia w ten sposb unikn walki
midzy synami po jego mierci, jednak nie osign swego celu. Ju w 1146 r. bracia wygnali Wadysawa
[30]
. Po nim wadz obj Bolesaw
Kdzierzawy, a po jego mierci Mieszko Stary. Zosta on wkrtce wygnany, a wadz przej Kazimierz Sprawiedliwy. Ostatecznie zasada senioratu
upada w 1180 r. na zjedzie w czycy, gdzie Kazimierz zagwarantowa dziedziczenie ziemi krakowskiej swoim synom
[31]
.
W pastwie powstao wiele rywalizujcych ze sob ksistw. Prb zjednoczenia podjli Henryk Brodaty i Henryk Pobony, ksita lscy. Zajli
oni Wielkopolsk, ziemi krakowsk i ziemi lubusk. Jednak najazd tatarski w 1241 roku i klska pod Legnic, gdzie zgin Henryk Pobony,
spowodoway rozpad tamtejszej monarchii
[32]
.
W XIII w. nasiliy si tendencje zjednoczeniowe. Podzielone pastwo tracio na arenie midzynarodowej cz ziem zajli Brandenburczycy i
Krzyacy, ponawiay si najazdy tatarskie. W 1295 roku na krla Polski koronowa si ksi wielkopolski Przemys II, krtko potem zosta jednak
zamordowany
[33]
. Koron polsk zainteresowani byli te czescy wadcy z dynastii Przemylidw. W 1300 roku krl czeski Wacaw II koronowa si
na krla Polski, zmuszajc ksicia Wadysawa okietka do ucieczki z kraju. okietek wrci w 1304 roku, rok pniej zmar Wacaw II. Po nim
koron czesk i polsk obj jego syn Wacaw III, zosta jednak zamordowany w 1306 roku. Po jego mierci Czesi opucili Polsk i rzdy w
Krakowie obj Wadysaw okietek. Rzdzi te na Pomorzu Gdaskim, ktre zostao napadnite w 1308 roku przez Brandenburczykw. okietek
poprosi o pomoc Krzyakw, jednak po wygnaniu najedcw Krzyacy wczyli Pomorze do swojego pastwa. W 1311 roku okietek musia
stumi bunt wjta Alberta, a w 1314 zaj Wielkopolsk. Po opanowaniu dwch najwaniejszych dzielnic zosta koronowany w 1320 roku w
Krakowie
[34]
.
Pastwo okietka obejmowao tylko cz ziem polskich. Poza granicami znajdoway si ksistwa lskie, stopniowo uzaleniane od krlestwa
czeskiego
[35]
, nie udao si przyczy utraconego w XII wieku Pomorza Zachodniego, niezalene pozostay ksistwa mazowieckie, od czasw
Leszka Biaego zainteresowane terenami ruskimi
[36]
.
Zjednoczone Krlestwo Polskie 13201386
Osobny artyku: Historia Polski (1320-1386).
Osobny artyku: Zjednoczone Krlestwo Polskie.
20 stycznia 1320 w Krakowie zosta koronowany Wadysaw okietek. T dat uznaje si za moment odtworzenia zjednoczonego Krlestwa
Polskiego
[37]
, ktre w 1385 zwizao si uni personaln z Wielkim Ksistwem Litewskim. W tym okresie Polska prowadzia wpierw wojn z
zakonem krzyackim, a nastpnie przede wszystkim dyplomatyczne spory z Krzyakami i Luksemburgami. W efekcie dziaa krla Kazimierza
Wielkiego i jego doradcw w 1335 Luksemburgowie zrzekli si, w zamian za 20 000 kop groszy praskich, praw do tytuu krla Polski. Tym samym
rzdzcy w Krakowie Piast zosta przez spoeczno midzynarodow uznany za krla Polski. Dziaania prowadzone przez niego w kolejnych latach
pozwoliy na zakoczenie sporu z Krzyakami (ukad w Kaliszu z 1343), a nastpnie podjcie ekspansji na Ru Halicko-Wodzimiersk. Po mierci
Kazimierza Wielkiego w 1370 tron polski przej Ludwik Wgierski z dynastii Andegawenw. Okres jego rzdw to zarazem pocztek supremacji
szlachty w yciu politycznym kraju, obdarzonej w 1374 w Koszycach pierwszym przywilejem generalnym. Kiedy rwnie Ludwik zmar w 1382, w
Polsce nastpi okres najduszego w jej historii bezkrlewia. Ostatecznie krlem Polski 16 padziernika 1384 zostaa crka Ludwika, Jadwiga
Andegaweska. W 1386 wesza ona w zwizek maeski z ksiciem litewskim Jagie, ktry 4 marca 1386 zosta koronowany na wadc Polski.
Polska pod rzdami Jagiellonw (1386-1572)
13861492
Osobny artyku: Historia Polski (1386-1492).
Osobny artyku: Historia Polski (1492-1572).
Rzeczpospolita Obojga Narodw (1572-1795)
Osobny artyku: Rzeczpospolita Obojga Narodw.
Pastwo federacyjne zoone z Korony Polskiej i Wielkiego Ksistwa Litewskiego istniejce w latach 15691795 na mocy unii lubelskiej.
Rozcigao si na terytorium dzisiejszej Polski, Litwy, Biaorusi i otwy, a czciowo take Ukrainy, Estonii, Sowacji, Rosji i Modawii. W 1618
osigno maksymalny zasig terytorialny wynoszcy 990 tys. km. Byo wtedy wiksze od Rosji i dwukrotnie wiksze od Francji. Liczba ludnoci
wynosia od 6,5 mln w 1569 do 14 mln w 1772. Panujcym ustrojem bya demokracja szlachecka, a gow pastwa krl elekcyjny.
Charakterystyczna dla Rzeczypospolitej bya bardzo dua (810% spoeczestwa) liczebno stanu szlacheckiego i jego wysokie uprzywilejowanie.
Na tle Europy wyrniaa si take organizacja pastwa zdecentralizowanego, z monarch o silnie ograniczonych kompetencjach.
Rzeczpospolita posiadaa wysok pozycj na arenie midzynarodowej do poowy XVII wieku. Wojny z ssiadami, powstania kozackie i zaamanie
si popytu na eksportowane w duej iloci zboe doprowadziy do kryzysu gospodarczego pastwa. Po nim nastpi take kryzys polityczny,
prowadzcy w efekcie do anarchii i rozkadu instytucji wadzy. W XVIII wieku Rzeczpospolita wpada w orbit wpyww rosyjskich, a nastpnie
zostaa zlikwidowana na skutek trzech rozbiorw w 1772, 1793 i 1795 roku.
Lata 15721697
Osobny artyku: Historia Polski (1572-1697).
do uzupenienia po utworzeniu odpowiedniego artykuu szczegowego
Lata 16971795
Osobne artykuy: Historia Polski (1697-1795) i ).
Osobny artyku: Polska w czasach saskich.
Po mierci Jana III dokonano podwjnej elekcji, wybrany zosta elektor saski Fryderyk August i ksi francuski Franciszek di Conti. Cho
Kondeusz zdoby wicej gosw, August, ktry cieszy si poparciem ociennych mocarstw, szybciej przyby do Polski, czym przechyli spraw na
swoj korzy. Po jego koronacji 15 wrzenia 1697 roku Polsk i Saksoni poczya unia personalna. August II, ktry w pocztkowych latach
rzdw zewszd szuka poparcia i dy do zczenia Saksonii i Polski, uzna niemal natychmiast koronacj elektora Fryderyka III na krla
pruskiego, sama za Rzeczpospolita zrobia to dopiero w 1764 roku
[38]
. August mia plany wzmocnienia wadzy w Polsce poprzez opanowanie ziem
utraconych przez Rzeczpospolit
[39]
. Zawar w tym celu prywatny sojusz z carem Piotrem I
[40]
, czym zaangaowa si jako elektor w III wojn
pnocn (1700-1721). Rzeczpospolita staa si gwnym teatrem dziaa, cho sama, do 1704 roku, nie braa udziau w wojnie. W 1704 roku
August utraci tron polski, ktry obj wybrany pod naciskiem Szwedw Stanisaw Leszczyski, a w 1706 roku pod naciskiem Szwedw abdykowa.
Utraci te Saksoni, ktr zajy wojska szwedzkie
[41]
. Klska Szwedw pod Potaw 8 sierpnia 1708 roku odwrcia kart, a August powrci na
tron w rok pniej. Jednak w 1715 roku konfederacja tarnogrodzka wypdzia Augusta, ktrego ponownie uratowao wkroczenie wojsk rosyjskich.
Pod okiem armii carskiej sytuacj rozadoway uchway konfederacji warszawskiej i sejmu niemego z 1717 roku denia absolutystyczne krla
ulegy zaamaniu, liczebno wojska ograniczeniu do 24 tys. porcji onierskich, przepada take szansa na uni realn polsko-sask
[42]
. Istotne byo
take bezporednie wczenie si cara w sprawy polskie i zagwarantowanie wolnoci szlacheckich.
Wyronicie Rosji na pozycj nowego potentata w Europie, zaniepokoio inne mocarstwa, ktre na czele z Wielk Brytani staray si zablokowa
rosyjskie postpy w Rzeczypospolitej. Zaproponoway one Augustowi podpisanie traktatu gwarantujcego nienaruszalno Polski, jednak wycofanie
si armii rosyjskiej w 1719 roku przekrelio te plany
[43]
. Pokj ze Szwecj w Nystadt z 1721 roku nie przynis adnych zyskw Rzeczypospolitej.
Tumult toruski z 1724 roku powanie nadwery wizerunek Polski, skazanie na mier 11 protestanckich mieszczan odbio si szerokim echem w
Europie, Polska bya przedstawiana jako kraj nietolerancyjny i barbarzyski. Prby wykorzystania wydarze toruskich przez Fryderyk II pruskiego
jako pretekstu do zagarnicia Prus Krlewskich zatrzymaa jedynie mier Piotra Wielkiego. Zaowocowao to jednak w rozpoczciu zawierania
traktatw midzy pastwami ociennymi chronicymi prawa dysydentw w Rzeczypospolitej
[44]
.
Oblenie Gdaska w 1734 roku
Ostatnie lata panowania Augusta II wypeniy starania zagwarantowania tronu polskiego swemu synowi Fryderykowi Augustowi, determinoway
one zarwno zewntrzn i wewntrzn polityk krla, polegajca zasadniczo na szukaniu jak najszerszego poparcia, za cen kadego ustpstwa.
Jednak Prusy, Austria i Rosja dyy do zablokowania zarwno elekcji Wettina, jak i Leszczyskiego (Traktat Loewenwolda z 1732 roku),
wysuwajc kandydatur infanta portugalskiego Emanuela. Po mierci Augusta szlachta wybraa Leszczyskiego, a Austria z Rosj wysuny
kandydatur modego Wettina za cen zota i zrzeczenia si Inflant i Kurlandii na rzecz Rosji. Wkrtce wybucha wojna o sukcesj polsk, gdy
Francja popara Leszczyskiego, jednak nie zrobia nic, by realnie wzmc jego kandydatur. Leszczyski po upadku Gdaska i wspierajcej go
konfederacji dzikowskiej musia uda si ponownie na emigracj
[45]
.
W pierwszych latach panowania Augusta II na Litwie wybucha wojna domowa pomidzy Sapiehami a innymi rodami litewskimi, punktem
rozstrzygajcym bya bitwa pod Olkienikami z 1700 roku, w ktrej Sapiehowie ponieli klsk
[46]
. Niepokoje na Litwie trway jednak nadal, a sam
kraj przejawia tendencje separatystyczne, w roku 1698 i 1726 doszo do sejmw koekwacyjnych, ktre zrwnay prawodawstwo litewskie i
polskie
[47]
. Na Ukrainie wybuchay bunty w latach 1702-1703.
Okres zaborw (1795-1918)
Osobny artyku: Polska pod zaborami.
17951831
Osobny artyku: Historia Polski (1795-1831).
Rozdzia historii Polski obejmujcy okres od III rozbioru Polski do upadku Powstania listopadowego. Po upadku pastwa polskiego w 1795 roku.
Pastwo polskie zostao podzielone przez 3 pastwa: Austri, Krlestwo Prus i Rosj. Podzia pastwa spowodowa fal emigracji ktrej gwnym
kierunkiem byy tereny dzisiejszych Woch, a take Saksonia i Francja. W styczniu 1797 roku powstay tam oddziay wojska polskiego zwane
Legionami Polskimi we Woszech. Dowdc by genera Jan Henryk Dbrowski. Legiony bray udzia w bitwach o Rzym, a w lipcu 1797 doczekay
si wasnej pieni zwanej Pieni Legionw Polskich we Woszech, ktrej 4 zwrotki stay si w 1926 roku oficjalnym hymnem pastwa polskiego
Mazurkiem Dbrowskiego. Po pokonaniu 3 zaborcw przez wojska francuskie i wyzwoleniu czci ziem polskich utworzono w 1807 roku Ksistwo
Warszawskie. W 1809 roku zostao ono rozszerzone o cz ziem zaboru Austriackiego. Podczas francuskiej inwazji na Rosj w latach 18111812.
Po klsce Napoleona i zesaniu go na Wysp witej Heleny Ksistwo Warszawskie zostao oddane pod administracj rosyjsk. Po kongresie
wiedeskim jego nazwa zostaa zmieniona na Krlestwo Polskie zwane Kongreswk. 29 listopada 1830 roku wybucho w Krlestwie polskim
powstanie, ktre 25 stycznia 1831 r. przeksztacio si w wojn polsko-rosyjsk. Wojna ta zakoczya si zwycistwem Rosji a tytu krla polski
nosili odtd Romanowowie.
18311914
Osobny artyku: Historia Polski (1831-1914).
Rozdzia historii Polski obejmujcy okres od upadku powstania listopadowego a po wybuch I wojny wiatowej. W cigu tych 83 lat w dziejach
Polski doszo do wielu wydarze o ogromnym znaczeniu, w pierwszej mierze za do wydarze roku 1846, wiosny ludw, powstania styczniowego i
rewolucji roku 1905. Wszystkie one, wraz z rozwojem polskiej myli politycznej i tworzeniem si kierunkw, ugrupowa i wreszcie partii
politycznych oraz organizacji i zwizkw zbrojnych lub organizacji paramilitarnych, a take dziaa na rzecz budowy nowoczesnego spoeczestwa
w sensie spoecznym i gospodarczym, stanowiy o historii tego okresu. W sensie historycznym naley tu wyodrbni Wielk Emigracj, ktra w
latach 18311863 tworzya i decydowaa o kierunkach polskich ruchw narodowo-niepodlegociowych, prac organiczn, ktra lega u podstaw
gospodarczego rozwoju Polski pod zaborami, ruchy niepodlegociowe (partyzantka Zaliwskiego, powstanie krakowskie, wiosna ludw, powstanie
styczniowe), a po ostatnie dziaania organizacji lewicowych, narodowych, ludowych w pocztkach XX wieku.
19141918
Osobny artyku: Historia Polski (1914-1918).
Historia Polski w latach 19141918 obejmuje krtki, bo zaledwie picioletni fragment dziejw, ale wydarzenia tego piciolecia zawayy w sposb
decydujcy na sytuacji Polski na arenie tak midzynarodowej, jak i wewntrznej. W 1914 roku wybucha I wojna wiatowa z udziaem mocarstw
rozbiorowych: Austro-Wgier, Niemiec i Rosji. Doprowadzia ona do rozbudzenia wrd Polakw poczucia tosamoci narodowej, a jej przebieg i
rezultaty (przede wszystkim upadek wszystkich trzech mocarstw zaborczych) umoliwiy odtworzenie niepodlegego pastwa polskiego.
Okres ten zawiera si pomidzy dwiema datami 3 sierpnia 1914 (przemwienie Pisudskiego do onierzy w krakowskiej dzielnicy Oleandry) i 11
listopada 1918 (przekazanie Pisudskiemu wadzy przez Rad Regencyjn). Na przestrzeni tego czasu wraz z przesuwaniem si frontw i
zmiennymi losami poszczeglnych mocarstw zaborczych, ksztatoway si zarwno koncepcje polskie (dotyczce sposobw i drg do odzyskania
niepodlegoci), jak i koncepcje zaborcw oraz Europy Zachodniej i Stanw Zjednoczonych, prowadzce do rozwizania sprawy polskiej. W
rezultacie trudnego wczeniej do przewidzenia przebiegu wojny wszystkie zainteresowane strony musiay przeciga si w deklaracjach, a wkrtce
take i w czynach, ktre legy u podstaw tworzenia polskiego wojska (Austro-Wgry, okupacja niemiecka, Rosja, Francja) i zalkw organizmu
pastwowego (okupacja niemiecka, Francja). Wszystko to razem sprawio, e gdy 11 listopada 1918 roku I wojna wiatowa zostaa zakoczona,
Polska powstaa jako pastwo uznane na arenie midzynarodowej, dysponujce przygotowana kadr polityczn i administracyjn oraz zawizkami
wojska, organw wadzy wykonawczej i sdowniczej.
II Rzeczpospolita (19181939)
Osobny artyku: II Rzeczpospolita.
II Rzeczpospolita to popularna nazwa pastwa polskiego w latach 19181939. Urzdowym jzykiem II Rzeczypospolitej by polski, a walut zoty
polski. II Rzeczpospolita bya suwerenn republik demokratyczn z wielopartyjnym ustrojem parlamentarno-gabinetowym. Ustrj ten uleg
powanej modyfikacji na skutek przewrotu majowego, ktry mia miejsce 1215 maja 1926 r., kiedy to zosta przeksztacony w system
prezydencko-autorytarny. Za jej formalny pocztek przyjmuje si 11 listopada 1918 r. kiedy to wadz wojskow w Warszawie obj Jzef Pisudski.
Za jej koniec mona uzna przekazanie wadzy przez prezydenta Ignacego Mocickiego Polskiemu Rzdowi na Uchodstwie, ktre miao miejsce 25
wrzenia 1939 r. lub te przekroczenie granicy kraju przez Rzd Rzeczypospolitej 17 wrzenia 1939 r.
Osobny artyku: Historia Polski (1918-1939).
Historia Polski lat 19181939 obejmuje okres od odzyskania przez Polsk niepodlegoci do momentu ataku Niemiec hitlerowskich 1 wrzenia
1939. Po zakoczeniu I wojny wiatowej pastwo polskie uzyskao niepodlego na skutek opuszczenia terenw polski przez Niemcy i Rosj. Na
opuszczonych terenach powstaway orodki wadzy lokalnej, ktre po uzyskaniu niepodlegoci przekazay wadz rzdowi centralnemu. 11
listopada Polacy przejli kontrol nad Warszaw, a 3 dni pniej pastwo polskie zostao uznane przez pastwa zachodnie. Oficjalnie nowo powstae
pastwo polskie przyjo nazw II Rzeczpospolita. Po odzyskaniu niepodlegoci zaczto si zastanawia nad koncepcj granic. Pierwsz z nich bya
koncepcja oparta na kryterium etnicznym. Zwolennikiem tej teorii by Roman Dmowski. Drug koncepcj byo stworzenie granicy na wschodzie
najdalej jak tylko si da, by osabi Rosj. W marcu 1919 roku uchwalono Konstytucj i przeprowadzono pierwsze wybory parlamentarne.
Pierwszym premierem w historii Polski zosta Jdrzej Moraczewski.
W 1922 roku na skutek szalejcej inflacji Wadysaw Grabski przeprowadzi reform skarbowo-walutow, zastpujc mark zotwk. W tym
samym roku powoany zosta rzd Wincentego Witosa (tzw. rzd chjeno-piasta), ktry doprowadzi do kryzysu polityczno-gospodarczego. W 1926
roku, mimo katastrofalnej sytuacji koalicja chjeno-piasta na czele z Wincentym Witosem ponownie obja rzdy w kraju. Wwczas wybudowano
rwnie port w Gdyni majcy zapewni Polsce dostp do morza. Autorem tego pomysu by Eugeniusz Kwiatkowski. Mimo wszystko Jzef
Pisudski, by nie dopuci ponownie do kryzysu, zorganizowa pucz wojskowy (tzw. zamach majowy). Na skutek trzydniowych walk zgino 200
osb, a sam prezydent i rzd podali si do dymisji. Po zamachu majowym rzdy w Polsce przeja sanacja. Utworzya ona obz polityczny znany
jako Bezpartyjny Blok Wsppracy z Rzdem (BBWR). Dziki faszerstwom i zastraszeniu BBWR wygra wybory w 1928 roku. W 1930 posun
si do aresztowa czonkw opozycji, ktrych po pokazowych procesach umieszczono w wizieniach w Brzeciu i Berezie Kartuskiej. Dziki temu
BBWR zdoby 249 miejsc w sejmie i 77 w senacie. Majc absolutn wikszo BBWR przeforsowa z projekt zmian w ordynacji wyborczej i
zmniejszenia liczby posw i senatorw. W kwietniu 1935 roku BBWR przyj w sejmie przez aklamacj konstytucj zwikszajc uprawnienia
prezydenta. Po klsce w sfaszowanych i zbojkotowanych przez opozycj wyborach parlamentarnych 1935 BBWR zosta rozwizany, a jego
czonkowie zaoyli Obz Zjednoczenia Narodowego (OZN). W 1938 roku po raz ostatni odbyy si wybory parlamentarne w Polsce, w ktrych
jedyn parti, ktra dostaa si do sejmu oprcz mniejszoci narodowych, by OZN. W 1939 roku po agresji Niemiec hitlerowskich na Polsk
nastpi kres istnienia II Rzeczypospolitej.
II wojna wiatowa (19391945)
Osobny artyku: Historia Polski (1939-1945).
Kampania wrzeniowa
Osobne artykuy: Kampania wrzeniowa i Agresja ZSRR na Polsk.
23 sierpnia w Moskwie zosta podpisany ukad o nieagresji midzy Niemcami i ZSRR (tzw. pakt Ribbentrop-Mootow). Zawiera on tajny protok
dodatkowy, ktry przewidywa podzia Europy Wschodniej, w tym terytorium Polski, na niemieck i sowieck stref wpyww. Na mocy
postanowie paktu, 1 wrzenia 1939 rozpocza si agresja niemiecka na Polsk. 17 wrzenia 1939 nastpia agresja sowiecka.
Atak Niemiec i ZSRR z dwch stron, oraz brak realnej pomocy militarnej pastw zachodnich (zobowizanych do tego ukadami o pomocy
wzajemnej), spowodowa, i Polska po 35 dniach walk przegraa kampani wrzeniow. Wadze pastwowe przeszy do Rumunii (gdzie zostay
internowane), planujc przedostanie si do Francji i utworzenie tam orodka wadzy na emigracji.
Rzd na uchodstwie
Osobne artykuy: Rzd RP na uchodstwie i Rada Narodowa Rzeczypospolitej Polskiej.
Po rezygnacji prezydenta Ignacego Mocickiego, odbudow najwaniejszych struktur pastwa polskiego we Francji (przy akceptacji i poparciu tego
pastwa), zajli si politycy bdcy w wikszoci przez 1939, w opozycji do rzdzcego obozu sanacyjnego. Nowy rzd RP na uchodstwie, zosta
utworzony przez czonkw partii politycznych Polska Partia Socjalistyczna, Stronnictwo Narodowe, Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Pracy. 29
wrzenia prezydentem Rzeczypospolitej Polskiej zosta Wadysaw Raczkiewicz, ktry 30 wrzenia powoa gen. Wadysawa Sikorskiego na
stanowisko premiera (a take 7 listopada 1939 powierzy mu funkcj Naczelnego Wodza). 9 grudnia powoano rwnie Rad Narodow, dziaajc
w charakterze parlamentu na emigracji.
Okupacja i represje


Mapa okupowanej Polski
Podzia terytorium Polski pomidzy III Rzesz i ZSRR, dokona si na mocy podpisanego 28 wrzenia 1939, niemiecko-sowieckiego traktatu o
granicach i przyjani. W dokumencie tym oba pastwa ogosiy koniec pastwa polskiego, amic zasady prawa midzynarodowego i przedwojenne
ukady z II Rzeczpospolit. Podzia terytorium Polski dokona si na linii rozgraniczajcej strefy wpywu obu okupantw, poprowadzonej wzdu
linii rzek San-Bug-Narew-Pisa. W dodatkowym protokole Gestapo i NKWD oraz inne suby bezpieczestwa, zobowizay si do wsppracy w
zakresie zwalczania polskiego ruchu oporu i organizacji niepodlegociowych
[48]
.
Tereny pod okupacj niemieck, podzielono na dwie czci: ziemie pnocne i zachodnie wczono do III Rzeszy, z reszty utworzono Generalne
Gubernatorstwo
[49]
. Ziemie polskie zajte przez ZSRR zostay wcielone do pastwa sowieckiego Wileszczyzna zostaa natomiast przekazana
Litwie, a nastpnie wczona do ZSRR w sierpniu 1940.
Ludno zamieszkujca tereny zajte przez sowietw staa si obiektem masowych deportacji na wschd, przede wszystkim w pierwszej poowie
1940 roku i w poowie 1941. Represje dotyczyy wojskowych i policjantw, inteligentw, urzdnikw administracji, ziemian, komunistw,
duchownych itp.
[50]
Deportowano ok. 1,5 mln osb. Symbolem stalinowskiego terroru sta si los ok. 15 tys. polskich oficerw zamordowanych w
Katyniu i innych miejscach.
Tereny okupowane przez Niemcw objte byo stanem wojennym i wyczone spod prawa. Ludno z Generalnego Gubernatorstwa masowo
wysyano do Niemiec jako tani si robocz, za z terenw wczonych do Rzeszy wysiedlano ludno do Generalnego Gubernatorstwa (operacja
Tannenberg)
[51]
. W latach 1939-1941 wysiedlono z ziem wczonych ok. 700-800 tys. osb, a z do Rzeszy wysano ok. 740 tys. osb
[52]
.
Rozstrzelanie 26 grudnia 1939 w Wawrze 106 zakadnikw stao si kocem zudzeniem o charakterze okupacji hitlerowskie
[53]
. Niemcy dyli do
likwidacji polskiej inteligencji, co rozpoczli zaraz po zakoczeniu dziaa wojennych (Intelligenzaktion, Akcja AB), drug kategori ofiar byli
pacjenci zakadw psychiatrycznych i inwalidzi
[54]
. Ludno ydowska zostaa niemal natychmiast symbolicznie odseparowana, a od 1940 roku
osadzana w gettach. Proces masowych mordw ydw rozpocz w 1942 roku, a najwikszymi obozami zagady byy KL Auschwitz i KL
Treblinka, pooone na ziemiach polskich
[53]
. W 1943 roku rozpoczto likwidacje gett, 18 stycznia w warszawskim getcie wybucho, krwawo
stumione, stracecze powstanie. Wzrasta rozmiar terroru niemieckiego w miastach odbyway si apanki i rozstrzeliwania, a wsie byy
pacyfikowane (przede wszystkim okrg zamojski). Masowo ginli onierze przetrzymywani w obozach jenieckich na ziemiach polskich
[55]
. Ogem
ok. 6 mln obywateli Polski zgino w czasie drugiej wojny wiatowej, z czego 2,9 mln stanowili ydzi, a 644 tys. ofiary dziaa wojennych. Na
ziemiach polskich zgino ponad 11 mln ludzi, w tym 5 mln ydw, spord 18 mln ofiar hitleryzmu
[56]

Ruch oporu
Osobny artyku: Polskie Pastwo Podziemne.
Pod koniec kampanii wrzeniowej (1 wrzenia-5 padziernika 1939), zaczy powstawa pierwsze organizacje konspiracyjne, prowadzce dalsz
walk z okupantami. Z regularnych formacji Wojska Polskiego powsta Oddzia Wydzielony Wojska Polskiego (tzw. hubalczycy), dowodzony przez
pk. H. Dobrzaskiego ps. Hubal. 27 wrzenia 1939 w Warszawie powstaa Suba Zwycistwu Polski, w grudniu 1939 przeksztacona w Zwizek
Walki Zbrojnej byy to pierwsze formacje zbrojne Polskiego Pastwa Podziemnego.
Polska Rzeczpospolita Ludowa (19441989)
Osobny artyku: Historia Polski (1944-1989).
Osobny artyku: Polska Rzeczpospolita Ludowa.
4 stycznia 1944 roku wojska 1 Frontu Ukraiskiego Armii Czerwonej przekroczyy granic ZSRR z Polsk
[57]
w rejonie Rokitna. W konsekwencji
rozpocztej 22 czerwca 1944 ofensywy biaoruskiej (operacja Bagration) Armia Czerwona wypara Wehrmacht z terenw Biaorusi i wschodnich
terenw II Rzeczypospolitej i przewidywane byo jej wkroczenie na terytorium Polski na zachd od tzw. linii Curzona, uznanej przez Wielk
Brytani, USA i ZSRR w tajnym porozumieniu na konferencji w Teheranie za powojenn granic polsko-sowieck. ZSRR nie utrzymywa
stosunkw dyplomatycznych z Rzdem RP na uchodstwie, uznawanym powszechnie za prawnego reprezentanta Polski. Stosunki sowiecko-polskie,
zerwane przez ZSRR z chwil agresji na Polsk 17 wrzenia 1939
[58]
, wznowione ukadem Sikorski-Majski po ataku Niemiec na ZSRR zostay
nastpnie ponownie jednostronnie zerwane przez ZSRR 27 kwietnia 1943 wobec ujawnienia zbrodni katyskiej i zwrcenia si przez Rzd RP na
uchodstwie do Midzynarodowego Czerwonego Krzya o przeprowadzenie ledztwa w tej sprawie. Prby mediacji brytyjskiej dla przywrcenia
sowiecko-polskich stosunkw dyplomatycznych podejmowane w pierwszej poowie 1944 zakoczyy si fiaskiem wobec stanowiska Moskwy, ktra
jako warunek wstpny ich wznowienia stawiaa ultymatywne dania natychmiastowego
[59]
ustalenia granicy polsko-sowieckiej na tzw. linii
Curzona i zmian personalnych w skadzie Rzdu RP i dowdztwa Polskich Si Zbrojnych na Zachodzie
[60]
.
W konsekwencji Jzef Stalin zadecydowa o powoaniu tymczasowego organu wadzy wykonawczej w Rzeczypospolitej Polskiej na obszarze
wyzwalanym spod okupacji niemieckiej pomidzy przesuwajc si lini frontu sowiecko-niemieckiego a lini Curzona Polskiego Komitetu
Wyzwolenia Narodowego (PKWN). PKWN zosta powoany w Moskwie (zob. rzd marionetkowy) i funkcjonowa pod polityczn kontrol Jzefa
Stalina. Zdominowany by przez komunistw polskich i realizowa polityk ZSRR w Polsce. Na powstanie PKWN mieli dominujcy wpyw
komunici z Centralnego Biura Komunistw Polskich, jednak ostateczn decyzj o jego powstaniu podj Jzef Stalin. Decyzj o jego utworzeniu
podjto w Moskwie midzy 18 a 20 lipca 1944
[61]
, a sam nazw (kopi nazwy dziaajcego od 1943 pod przewodnictwem de Gaullea Francuskiego
Komitetu Wyzwolenia Narodowego) osobicie zaakceptowa Jzef Stalin
[61]
, decydujc rwnie o skadzie osobowym komitetu i podejmujc
kocow decyzj o utworzeniu PKWN. 22 lipca 1944 roku Radio Moskwa poinformowao, e PKWN powsta w Chemie (pierwszym miecie
polskim na zachd od linii Curzona zajtym przez Armi Czerwon w ofensywie biaoruskiej (od czerwca 1944). W rzeczywistoci pierwsi
czonkowie PKWN dotarli bezporednio z Moskwy do Lublina dopiero 27 lipca 1944.
31 grudnia 1944 przeksztacono PKWN w Rzd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej z Edwardem Osbk-Morawskim na czele. Na konferencji
jataskiej w lutym 1945 roku Wielka Trjka ustalia, e nowy rzd Polski powstanie przez uzupenienie skadu Rzdu Tymczasowego (na jego
bazie), poprzez wprowadzenie do niego indywidualnych Polakw z kraju i zagranicy cakowicie przemilczano istnienie Rzdu RP na emigracji
jako podmiotu prawa midzynarodowego. 28 czerwca 1945 po konferencji w Moskwie z udziaem Stanisawa Mikoajczyka RTRP przeksztaci si
w Tymczasowy Rzd Jednoci Narodowej, TRJN poprzez wprowadzenie do niego piciu ministrw zwizanych z Mikoajczykiem, ktrzy objli
drugorzdne resorty z wicepremierem i ministrem rolnictwa Stanisawem Mikoajczykiem na czele. Rwnolegle do konferencji w Moskwie toczy
si pokazowy proces szesnastu aresztowanych pod pretekstem rokowa dla wykonania postanowie jataskich przywdcw Polskiego Pastwa
Podziemnego.
6 lipca 1945 dotychczasowi sojusznicy Rzeczypospolitej, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone wycofali uznanie dyplomatyczne Rzdu RP na
uchodstwie, uznajc powoanie Tymczasowego Rzdu Jednoci Narodowej z udziaem Stanisawa Mikoajczyka za wykonanie postanowie
konferencji jataskiej w kwestii powoania rzdu polskiego uznawanego przez wszystkie pastwa tzw. Wielkiej Trjki (Wielk Brytani, USA i
ZSRR).
Osobne artykuy: Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, Rzd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej, Proces szesnastu
i Tymczasowy Rzd Jednoci Narodowej.
Wyniki wyborw w styczniu 1947 roku w Polsce, ktre zgodnie z postanowieniami konferencji jataskiej miay stanowi legitymizacj wadzy w
Polsce (do demokratycznych wyborw rzdzi mia Tymczasowy Rzd Jednoci Narodowej powoany w trakcie konferencji moskiewskiej w
czerwcu 1945 roku pod nadzorem trzech mocarstw koalicji antyhitlerowskiej Wielkiej Brytanii, USA i ZSRR) zostay sfaszowane przez aparat
policyjny (Ministerstwo Bezpieczestwa Publicznego) podporzdkowany PPR, przy bezporednim udziale funkcjonariuszy NKWD. Ogoszony w
ten sposb zwyciski wynik wyborczy tzw. Bloku Demokratycznego (zoonego z PPR, koncesjonowanego PPS i satelickich wobec PPR
ugrupowa) wobec opozycyjnego PSL by formaln legitymizacj wadzy PPR i jej spadkobiercw w Polsce w wietle prawa midzynarodowego.
Wyniki sfaszowanych wyborw nie zostay bowiem zakwestionowane przez Wielk Brytani i USA, gwarantw porozumienia jataskiego. Byy
premier RP, wicepremier TRJN i prezes PSL Stanisaw Mikoajczyk zosta, wobec groby aresztowania, zmuszony do ucieczki za granic.
Polska staa si w konsekwencji pastwem zalenym od ZSRR, ale dysponujcym ograniczon suwerennoci, o ustroju niedemokratycznym, ktry
z czasem przybra posta tzw. realnego socjalizmu. Kwestia okrelenia ustroju PRL jest jednak sporna, oficjalnie byo to pastwo socjalistyczne, a
wedug konstytucji, pastwo demokracji ludowej; przez przeciwnikw jednak ustrj ten okrelany by jako komunizm, aczkolwiek nie osign
teoretycznego stadium komunizmu; w Polsce bowiem nie skolektywizowano w peni rolnictwa, wikszo ziemi pozostaa w rkach prywatnych i
zawsze istniay elementy wolnoci gospodarczej, podczas gdy w wielu innych krajach zakazano na przykad prywatnego handlu detalicznego.
Rozwj gospodarczy utrudniay charakterystyczne cechy systemu gospodarczo-politycznego PRL niesprawny mechanizm sporzdzania i realizacji
planw, zwizany z ograniczeniami rozwoju indywidualnej inicjatywy gospodarczej (spowodowanymi barierami doktrynalnymi), marnotrawny
sposb zarzdzania, nieracjonalny dobr proporcji i kierunkw inwestowania w gospodarce (wynikajcy z narzuconych priorytetw polityczno-
propagandowych, np. nadmierne rozwijanie przemysu zbrojeniowego kosztem innych gazi gospodarki), niewystarczajce kwalifikacje kadr
kierowniczych i dowolno w stosowaniu doranych bodcw gospodarczych
[62]
. Czynniki te spowodoway, i polska gospodarka, ktra pod
wzgldem wypracowanego PKB do 1960 znajdowaa si na poziomie porwnywalnym do Hiszpanii czy Grecji
[63]
, stopniowo tracia dynamik
rozwojow i pogbiaa zacofanie gospodarcze (w 1982 PKB Hiszpanii byo prawie o 200% wysze ni w PRL
[64]
).
W okresie 19891991 jako efekt dziaa politycznych, pastwo to ulego przeksztaceniu w demokratyczn Rzeczpospolit Polsk, okrelan jako III
Rzeczpospolita. Kluczowy udzia w tym procesie miao powstanie ruchu Solidarnoci oraz wspieranie jego dziaalnoci przez papiea Jana Pawa
II.