JAARBOEK VOOR

MUNT- EN PENNINGKUNDE
43
K O N . N E D . G E N O O T S C H A P V O O R M U N T - E N P E N N I N G K U N D E
A M S T E R D A M 1 9 5 6
DE MUNTEN VAN HERTOG KAREL VAN GELRE,
GESLAGEN NA ZI J N DOOD ( 1 5 3 8 - 1 5 4 3 )
door
R. W A R T E N A
Het aantal bekende munten, geslagen door Willem van Kleef, sinds
de dood van hertog Karei, hertog van Gelre en graaf van Zutphen
(1538' 1543), is vrij gering voor de vijf jaren waarin hij heeft gere- ,
geerd. Een verklaring voor dit kleine aantal is te vinden in een aantal
stukken, berustende in het Rijksarchief in Gelderland (Archief Gelderse
Rekenkamer, Inv.n. 608) .
Hertog Karei overleed te Arnhem 30 juni 1538, na 's morgens een
testament gemaakt te hebben, waarin hij o.m. tot executeurs benoemde
Joost, graaf van Bronckhorst, Christoffel, graaf van Meurs, en Seger
van Arnhem tot Kernhem
1
. Vrijwel onmiddellijk na zijn overlijden vat-
ten zij hun taak aan. Op 15 augustus geven de executeurs met ,,will ind
believen" van hertog Willem en der lantschap Gelre ind Zutphen" last
aan Jasper Vlemyngh, hertogelijk muntmeester te Nijmegen, voort te
gaan met het munten van gouden en zilveren munten, gelijk hem opge-
dragen was door hertog Karei. Verder wordt hem bevolen op zijn munt-
ijzers een bijzonder teken aan te brengen, opdat men zien kan dat de
munten door hem, Vlemyngh, geslagen zijn, en wel na de dood van
hertog Karei
2
.
In hetzelfde plakaat krijgt de magistraat van Nijmegen last, toezicht
te houden op de muntslag, dat dairin geen gebreck vallen sall". Om-
trent de sleeschat wordt tweerlei bepaling gemaakt. De muntmeester
moet de gehele sleeschat van hetgeen hij aanmunt van de goudschat,
nagelaten door hertog Karei, groot 195 mark 1 ons 15 engels goud,
afdragen aan de executeurs. De sleeschat van hetgeen hij verder zal
munten moet verdeeld worden tussen de executeurs en de stad Nijmegen.
Deze bepalingen werpen een merkwaardig licht op de verhouding:
inkomsten uit de muntslag inkomsten uit de domeinen, priv-inkomen
van de hertog inkomen van de staat. Hierop verder in te gaan zou
echter te ver voeren. We l wil ik de aandacht vestigen op het volgende:
de landrentmeestersrekeningen uit de tijd van hertog Karei ontbreken
bijna geheel, alleen over 1518^1524 zijn zij aanwezig. In de rekeningen
DE MUNTEN VAN HERTOG KAREL 29
over 1521 1524 komen inkomsten uit de munt voor, in die over 1518-
1520 niet
3
. Aangezien in de rekeningen van vr hertog Karei deze
posten evenmin gevonden zijn, zouden wij hieruit misschien de conclusie
mogen trekken, dat de sleeschat beschouwd werd als een bijzonder
men zou geneigd zijn te zeggen priv-inkomen van de landsheer. Zo
zou ook de bemoeienis der executeurs met de muntslag te verklaren zijn.
Uit de bepalingen omtrent de sleeschat blijkt, dat de muntmeester niet
.alleen de goudschat van hertog Karei met diens muntijzers zal aanmun-
ten, maar dat hij ook verder daarmee zal doorgaan. Hoelang de execu-
teurs de sleeschat, d.w.z. de helft ervan, ontvangen hebben, hoelang zij
dus als executeurs van het testament van hertog Karei het recht van munt
in diens naam hadden, is mij niet gebleken. We l bleek tot wanneer de
stempels van de munten van hertog Karei in gebruik zijn gebleven.
Eerst in de loop van het jaar 1543, het jaar waarin Gelderland zich
heeft onderworpen aan keizer Karei V, wordt bevel gegeven aan de
muntmeesters Jasper Vlemyngh en Reinier van Eembrugge en aan
Mr . Bado, waardijn te Roermond, en Hendrik van den Boenen (Boen-
hof), waardijn te Nijmegen, hun stempels te Arnhem in te leveren. Tn
een memorie van omstreeks october wordt gezegd dat Reinier van Eem-
brugge op dat ogenblik nog munten van hertog Karei slaat; of hij dat te
Roermond of te Nijmegen doet, blijkt niet, waarschijnlijk te Roermond.
Op 22 october 1543 worden de ijzers van Reinier van Eembrugge
gecasseerd. Daar Jasper Vlemyngh afwezig was en blijkens een memorie
te Luik of Dusseldorf vertoefde, werden zijn ijzers eerst 8 november
gecasseerd. Hoewel een der verbalen en de instructie voor de munt-
meester Jasper Vlemyngh reeds afgedrukt waren door De Voogt
4
, leek
het mij toch wenselijk beide hier als bijlagen op te nemen, te meer, daar
het door De Voogt gepubliceerde zeer veel ieesfouten en onnauwkeurig-
heden vertoont
5
.
1
A. P. v a n Sc hi l f gaar de , He t t es t ament v a n hert og Ka r e i en zijn af s t ammel i ngen",
Ge / r e , Bijdragen en mededelingen 5 0 ( 1 9 5 0 ) , p. 2 3 . Hi eri n vi ndt me n na de r e ge ge ve ns
o v e r de - werkzaamheden de r e xe c ut e ur s .
3 Bi j l age I.
3
Te z a me n me t de he e r P. J . Mei j , c har t e r me e s t e r a a n het Ri j ks archi ef in Ge l de r l and,
v o o r wi ens hul p ik hi er g a a r ne da nk zeg, heb ik de l andrenf cmeest ersrekeni ngen, zi ch
bevi ndende in het Hert ogel i j k Archi ef , nagezi en. Ee n hoof d bet ref f ende de munt we r d in
geen der rekeni ngen gevonden, terwi jl d e pos t s l ees chat in de e xt r a- or di nar i s o nt v a ng s t e n
bij s t e e kpr oe ve n o v e r vers chi l l ende j aren evenmi n ge vonde n we r d. Oo k in d e l andrent -
mes t ers rekeni ngen v a n het huis Be r g h ont br e ke n de i nkomst en ui t de munt , he t ge e n in
dezel f de ri cht i ng wijst, hoewel d a a r het bet wi st e recht t ot munt s l ag . me de een reden
ge we e s t kan zijn, d e i nkomst en ui t d e munt ni et i n de g e wo ne ' rekeni ngen op te nemen.
4
W . J . de Vo o g t , Bijdragen tot de numismatiek van Gelderland, Ar n h e m 1 8 6 7 ,
p. 9 2 - 9 4 .
5
Bi j l agen II en I I I .
30
R. WARTENA
SUMMARY
The coins of Charles, duke o[ Guelders, struck after his death (1538^-
1543 The number of coins known to have been struck by William of
Cleves successor of Charles, duke of Guelders, is surprisingly small. Some
documents in the State Archives in the province of Guelders explain this
phenomenon. It appears that the executors of Charles' will ordered the
mint to continue the striking of his coins after his death in 1538 with the
addition, however, of a small mark. Only in the course of 1543 the dies
were destroyed.
Bi j l age I. 15 Aug us t us 1 5 3 8
Wi j Joes t , g r e v e t ot Br o nc kho r s t ind he r e t ot Bor c kl oe , ind wij Chri s t of er, g r e v e
t ot Mo i r s e ind Sai r wai r de n, ind Se g e r v a n Ar nhe m al s e x e c ut o e r e n des t es t ament z ind
l esten wi l l en des durchl ucht i gen hoi chgeboren f urst en i nd heren, here Kai r l e , har t ouge n
v a n Ge l r e et c. , l ai ffl i cker gedacht en, doen kont al l en l uyden i nd bekennen apent l i cken
ave r mi t z des en ape ne n pl acai t , dat wi j mi t wi l l ind bel i even ons s z. genedi gen l i effsten
heren, heer Wi l h e ms soen t ot Cl e v e , Gui l i ch i nd Be r g h e t c , har t ouge n to Ge l r e e t c ,
ind de r l ant s c hap v a n Ge l r e i nd Zut phe n, J a s pe r Vl e my nc k, munt mei s t er, beveel l
gedaen hebben i nd ave r mi t z desen Me j v e e l l doen te sl aen ind t o munt en al sul cken
gol de i nd s yl veren penni ngen gel i jcken sijne v ur v e r s c hr i v ung e hij v a n ons en g e n( e di g e n)
l ( i ef f s t en) heeren l ai ffl i cker ge dac ht e n hiefft, v e r ma c h i nd i nhol t ind sai l int munti jser
e yn be s onde r t e yc ke n dairbij di e penni ngen hij nu munt en sai l v ur andsren, uyt ge^
t eyckent , i nd dat die v a n ni emant z ande r s dan hem gemunt sijn, konnen gekant , ge ge ve n,
s oe dese pe nni nge n nae doi tl i cken af f ganc k ons s gen. L. heren v a n Gel re, Jai f f l i cker
ge dac ht e n, gemunt we r de n.
Ind hij sai l ge noi c hs ame bur g e ind ge l ove stellen di e penni ngen nae we e r de ind val oe r
v ue r g ( e no e mde ) vers cri j vi nge ind ni et s noeder t o munt en. Dai r be ne ve n sullen bur ge -
mei st eren, s chepenen ind rai t der s t adt Ni j megen dai rop oi ck eijn bes onder i nsi en hebben,
dat dai ri n gei n ge br e c k val l en saH ind hij sai l t o s l ees chat ge ve n al l et al s hij t o ge ve n
pl ach n a e ve r moe ge n de r v e r s c r i v ung e vur g. ind die bet al en, to wet en di e s l ees chat t
v a n de gel de gol de ind si l ver, ons e gen. 1. heren l ai ffl i cker ge dac ht e n nae ge l ae t e n heft,
gemunt wur de al l eyn aen ons en handen ind v a nt ander, dat di e ko y pma n l everen ind
hij munt e nde wur de , di e e yn helfft ae n ons en ind d' ande r helfft aen hande n bur ge r -
meys t eren, s chepenen ind rai dt der s t adt Ni j me ge n t ot behoi f f ders el ver st at , dai r
Ba r t ho l o me us di e Cl a e r die v ur g . penni ngen o p te t recken i nd t e we r de y ne n opsi en
hebben i nd we r de y n aff sijn sai l des wij dens el ven Ba r t ho l o me us oi ck beveel l ge dae n
hebben ind doen ve r mi t z desen, al l er tot onss gen. lieffsten heren i nd f urst en ons s er
i nd der l ant s c happe n we de r s e gge n, ind s onder argel i s t . De s t' o i r ko nde der wai rhei t
hebben wi j t es t ament oeren vurs s . dit pl ac ae t my t ons e e y g e ne name n i nd hant onde r -
t eyckent . Ge g e v e n int j ai r ons s He r e n x v c x x x v i i i opt en x v e n dac h Augus t i .
Ri j ks archi ef i n Gel derl and, Ar c hi e f Re ke nkame r , i nv. n. 6 0 8 .
Bi j l age II 2 2 Oc t o b e r 1 5 4 3
Op huyde n dat um nae be s c hr e ve n sijnnen die munt i j sers v a n Mr . Re y n e r v a n E m-
br ugge in t egenwordi chei t de r Ke y . Ma t s ecret ari i St e ve n B' rant, dai r t o verordi ni ert , i nd
bij den we r d e y n T h o ma s v a n den Wa l l e , Mr . Johan No s t e r munt esni j der, her Fl or i s
Ho de ma i c ke r i nd J o ha n Moe t h, de r s t adt v a n Ar n h e m ge s wor e n s myt h, ge c as s i e r t
i nd uuyt ge s l e ge n al l e die fi guren, wape ne n, l et t eren ind t eykenen sel i gen heren Kai rl e,
ha r t o g e n v a n Gel re l offl i cker gedacht en, munt ens l egen al s hi e r nae vol c ht bij s t ucken g e -
spesi f i cert .
Inden yr s t e n sijnen in den v u y r e g l o y g e nde heei t ge mac kt , ge c as s i e r t i nd uuyt hge s l oge n
Joc hi ndal e r 11 voet en ind 2 ove r s t e n, opge s c hr e ve n: Ca r o l us dux Gel ri e Jul i e c o me s
Zut phani e , op di e ande r zijde wa s ge s c hr e ve n al dus: Dne . di s cerne c a us a m me a m de
gent e non s anc t a.
DE MUNTEN VAN HERTOG KAREL 31
I t em v a n den gol den ri jder munt i j sers 17 voet en ind v a n den ove r s t e n 1 7 8 s t ucken, die
op di e ene zijde bij a d v y s ge s c hr e ve n weren: Equi t a s i udi ci a t ua Dne . , i nd op die ande r
zi jde st ont ge s c hr e ve n; Gar ol us dux Gel ri e Jul i e comes que Zut pha ni e .
I t em kl i mmer gul den munt i j sers -5 voet en ind 2 2 overs t en, di e op di e ene sijde al dus
ge s c hr e ve n weren: Ca r o l us dux Gel ri e Jul i e c ome s que Zut phani e , o p d' ande r zi jde:
Mo n e t a no v a a ur e a Gel ri en.
I t em s naphane n munt i j sers 5 voe t e n ind 21 overs t en, di e op die ene zijde ge s c hr e ve n
we r e n: Ca r o l us dux Gel ri e Jul i e comes que Zut phani e , i nd op di e ande r zijde wa s
ge s c hr e ve n al dus: Equi t a s i udi ci a t ua Dne .
I t em quart i r s naphane n v a n 2 bl ancen t s t uck munti jser 6 voe t e n i nd 2 3 ove r s t e n mi t t en
dri e voe t e n ind 4 3 ove r s t e n, v a n den advi s e ind opscri f t en al s vur s c hr e ve n.
I t em Ge l de r s c he Br a ba nt s t uv e r s mai cken dai r aff di e 2 5 een ri j der gul den, munt i j sers
dri e v o e t e n i nd 4 3 ove r s t e n, v a n den advi s e ind of scri f t en al s v ur s c hr e v e n.
I t em hal ve Gel res che Br a b . s t uvers munti jsers 6 voet en ind 18 ove r s t e n v a n de n advi i s
i nd opschri f t en gel i jck voi r s c hr e ve n.
I t em Ge l de r s c he Br a ba ns c he oi rt kens munti jsers ac ht vot e n ind 2 8 ove r s t e n v a n den
v ur s c hr e v e n advi s e i nd ommes cri f t en.
I t em mui t er munt i j sers, dai r di e 2 4 af mai cken enen Gel res chen Br a b a n s s t uver, vi e r
voet en ind dri e ove r s t e n, opge s c hr e ve n an di e eene zijde: Mo n e t a Gel ri ensi s, an di e
a nde r zijde: Ca r o l us dux Gel ri e.
I t em groet kens munt i j sers dai r af di e 72 mai cken eenen Ge l de r s c he n Br a ba ns c he n s t uver,
vi er voet en, s under overs t en, s upers cri pt um nihil.
Ac t um Ar nhe m den 2 2 e n Oc t obr i s anno et c. ( 1 5 ) 4 3 .
Ri j ks archi ef in Gel derl and, Ar c hi e f Re ke nkame r , i nv. n. 6 0 8 .
Bi j l age I I I . 8 No v e mb e r 1 5 4 3 .
Op huyde n dat o nae be s c hr e ve n sijnnen die munt i j sers v a n me y s t e r J a s p a r Fl e mi nc k in
t e ge nwor di c he i t St e ve n Br a nt , Ke y
r
. Ma ' , s ecret ari us , dai r t o verordi ni ert , i nd in bij-
we s e n Me e us t er Cl ai r , we r de yn, Wi l h e m Gohe ms , Ja n Me s s , Gheri t ten Br o y c k ind
me ys t e r Pe t e r Hue s t in den vue r e ghegl uyt ind die wape ne n, titel ind advi s e sel i gen
ha r t o c h Kai rl e v a n Ge l r e op di e s el ve ijsers gef i guri ert uuyt hge s l e ge n i nd gecas s i ert
al s hi i r nae vol ght di e s t ucken v a n ' voeten i nd ove r s t e n gespeci f i ci ert .
Inden yr s t e n v a n den ri j der gul den dri e voe t e n ind 21 ove r s t e n, o pg e s c r e v e n den
titel: Ka r o l us dux Gel ri e Jul i e c o me s Z u t , op d' ander sijde: Mo n e t a no v a a ur e a duci s
Gel ri e.
I t em v a n den kl i mmer gul den eenen. voet h ind t we overs t en, opge s c hr e ve n den t yt el :
Ka r o l us dux Gel ri e Jul i e, op ' d' ander zijde: Mo n e t a no v a a ur e a Gel ri .
I t em v a n dn si l veren s naphane n el ven ove r s t e n, dai r op ge s c hr e ve n st ont : Equi t a s
j udi t i a t ua Dne. , gi en voet en.
I t em hal ve s naphanen, eenen voe t h mi t t en t yt el opge s c hr e ve n: Ka r o l us dus Gel ri e Jul i e
c ome s Zut . , t we ove r s t e n opgeschreven. ' Equi t a s j udi ci a t ua Dn e .
I t em qua r t y r s naphane n t we ' voeten mi t t en t yt el opge s c hr e ve n: Karol us" dux Gel ri e
Jul i e c ome s Zut . , i nd sesti en overs t en mi t t en advi s e ompge s c hr e ve n: Equi t a s . j udj ci a
t ua Dne .
I t em v a n den Ge l de r s c he n Br a ba ns s c he s t ui ver vi er voet en, opge s c hr e ve n: Ka r o l us
dux Gel ri e 'Julie c o. Zu . , i nd tien overs t en, opge s c hr e ve n: Eq u i t a s judi ti a t ua Dne .
I t e m v a n den hal ve n s t ui ver eenen voet h, opge s c hr e ve n: Ka r o l us dux Ge l r i e Jul i e c o.
Zu. , i nd dri e overs t en, opge s c hr e ve n: Equi t a s j udi ci a Dne .
Ac t u m to Ar n h e m in J o ha n Mes s en hui s. De n s myt h Di r i c k v a n Bi es en op Do nr e da c h
den vi i i en da c h No v e mb r e s A ( 1 5 ) Li i i .
Ri j ks archi ef i n Gel derl and, Ar c hi e f Re ke nkame r , i nv. n. 6 0 8 .