1.

Pojam i definicija viktimologije

Viktimologija kao iroka, bogato sadrajna, raznovrsna, interdisciplinarna, nadasve
pompezna nauna grana o svim vrstama rtava, istrauje uzroke, nain postanka i
odvijanja procesa i mehanizma viktimizacije, te posljedicama koje nastaju. Ovako
sveobuhvatno definisana viktimologija nosi naziv i opta viktimologija, dok je, u
uem smislu, nazvana specijalna ili kriminalna viktimologija iskljuivo
preokupirana rtvama kao posljedicom izvrenog zloina (krimena). Osim
zloina, u tu kategoriju spada i zloupotreba modi, pa se ovaj inovirani vid discipline
zove novom viktimologijom.
Danas se u optu viktimologiju, kao uzroni inioci modaliteta rtava i generalno
nesreda, svrstavaju i povrede ljudskih prava, toliko prisutne u savremenom
drutvu.
Etimoloki posmatrano viktimologija, kao zapaena i veoma znaajna drutvena
grana nauke, ima dva sasvim razliita gnoseoloka znaenja. Ona kao takva, s
jedne strane oznaava rtvu kao ivo bide, koje se u okviru religiozno-ritualnog
postupka rtvuje odreenom boanstvu (H. J. Schneider). Opet, sa stanovita
krivinopravne nauke, jedna osoba, grupa ili organizacija izazvana agresivnim
ponaanjem drugih, naruava moralni i pravni poredak, ozbiljno ga povreujudi ili
destruirajudi. Prema tome, i s ovog aspekta, viktimologija je jasno definisana kao
nauka o rtvama zloina.
Meutim, definisati rtvu zloina je vrlo teko. esto postoje sporna pa i
kontradiktorna pitanja, posebno rigidna, ako se rtva striktno stavlja u okviru KZ-a,
koji zatiduje odreeno pravno dobro. rtva, kao takva, ne smije strogo da se
personalizuje. Uostalom, osim individualiteta, postoje kolektivne, pa ak i
nacionalne rtve (itavi narodi), kao apstraktne rtve koje se teko definiu.
U svakodnevnom ivotu, rtve su vrlo este u deliktima protiv javnog reda i mira, a
imaju pri tom obiljeje apstraktne rtve. Primjeri te vrste su brojni i vrlo esti:
opijanje na javnim mjestima, sanitarni propusti, ekshibicionizam i voajerizam,
bezobzirna vratolomna vonja automobilom, ili vonja bez vozake dozvole i sl.
U svim nabrojanim sluajevima neminovno se pojavljuju rtve, jer doktrinarno
pravilo u krivinom pravu je injenica da ne postoji kanjivo djelo bez rtve
2. Razvojni put viktimologije
Poev od zaetaka kriminologije, u 19 vijeku, naroito se istie pozitivistika kola
Cesara Lombrosa (18351909) i Enrika Ferria (1856-1929). Osnovna karakteristika
ovog kriminolokog pravca bila je fokusiranost na poinioca rtve, odnosno
njegovu linost. rtve su za predstavnike klasinog i pozitivistikog pravca
smatrane statikim, pasivnim, odnosno stereotipnim pojmovima. Kao takve i po
tom shvatanju, rtve ne proizvode nikakve dinamike i kriminogene aktivnosti, to
u sutini i bidu samog zloina predstavlja blasfemian, nekritian i nauci odbojan
stav.
Stoga se pozitivistikom smjeru estoko suprotstavio slavni kriminolog njemakog
porijekla, Hans von Hentig, u svom radu Primjedbe o interakciji izmeu poinioca i
rtve (1941). Ovaj svjetski ugledni kriminolog zasnovao je nauno savrenu,
dinamiku koncepciju u genezi zloina. Po Hentigu rtva zloina nije pasivni
objekt, nego postaje aktivni subjekt u procesu kriminaliziranja
Hans von Hentig je pionir moderne i nauno postulirane viktimologije, koji je
svojim radom prvijencem, podstakao i druge istraivae da mu se pridrue.
Nedugo potom, 1947. godine, poznati advokat iz Jeruzalema, viktimolog Beniamin
Mendelsohn, u referatu Novi biopsihosocijalni horizont viktimologije, u
Bukuretu, svjetskoj javnosti skrenuo je panju na novu nauku o rtvi. Na taj nain
zaivjela je znaajna nauna oblast viktimologija.
Henri Elleberger 1954. godine (Kanada) interpretira racionalni odnos poinilac
rtva. O kriminogenim karakteristikama, odnosno zloinu proisteklom iz odnosa
poinioca i rtve dao je validno objanjenje Hans Schulz (1956). O restituciji rtve i
ublaavanju tete prva se poela zalagati Sara Margery Fry iz Engleske, 1957.
godine, tako da se nezaobilazno konstituie zakonska obaveza o adekvatnoj
materijalnoj odteti rtve.
Kad je pitanju aktivniji odnos drutva prema rtvi, injenica je da je u narednom
periodu snano ojaavalo zakonodavstvo. Ovo se naroito odnosi na zakonsku
regulativu drutva prema rtvama zloina.
Na Internacionalnom simpozijumu u Bostonu (1976) usvojene su znaajne odluke,
ne samo o pomodi (odteti) rtvama, nego i o preventivnim mjerama koje se
moraju preduzimati protiv zloina da do rtava uopte i ne doe. Dato je i mnogo
vie prostora o aktivnoj ulozi rtve zloina u krivinom postupku.
3. Zadaci viktimologije
Dominantna uloga viktimologije je spreavanje ili znatno umanjenje nastanka
rtava. Kako bi se postigao taj eljeni cilj, neophodno je svestrano i minuciozno
istraivanje, kako poinioca tako i rtve, njihov meuodnos i interakcija, kao i sve
pogodujude okolnosti koje djeluju katalizirajude u realizaciji viktimizacije. Stoga, iz
navedenog, proizilaze determinante koje na uvjerljiv nain dovode do realizacije
viktimizacije:
otkrivanje viktimogenih uzroka,
istraivanje rizika rtava,
ispitivanje i dokazivanje viktimogene predispozicije,
fenomenoloke odlike poinilac rtva: starost, pol, profesija, obrazovanje,
moralnost, itd.
prevencija postajanja rtvom metodika prosuivanja i otkrivanja latentnih i
potencijalnih rtava, razobliavanje opasnih situacija i njihova izolacija,
restitucija posljedica kriminogeno/viktimogenih ataka: saniranje fizikih i psihikih
otedenja.
Poseban znaaj i neprocjenjivi zadaci viktimologije su u zbiljskim stremljenjima,
zatim sigurnijem i znatno lakem otkrivanju poinioca zloina (zaobilazni put).
Nita manje nije naglaena njena uloga u izricanju presude i odmjeravanju kazne.
Na taj nain se sagledava aktivni ili pasivni doprinos rtve u genezi zloina in
tempore criminis.
U integralnom pogledu, sa stanovita triparticije (trihotomije), po sjajnom
uoavanju Tome ivanovida, viktimoloki principi, uz ostale, imade i preventivni
znaaj kako bi se eventualno preduprijedio zloin ili znatno ublaio njegov stepen.
Zatim, viktimologija kao interdisciplinarna grana, u heuristikom pogledu, ima
integralan pristup zloinu, pa kao takva i veoma primijenjena uz ostale discipline,
dovodi i do sveobuhvatnog istraivanja kriminalnog djela.
4. Kriminoloki aspekti rtava
U Ottawi (Canada) od 9. do 13. septembra 1984. godine odran je pripremni
sastanak za Sedmi kongres UN s dalekosenim pozitivnim pomacima. Na tom
sastanku donesen je nacrt Deklaracije koja de biti, godinu dana kasnije, usvojena
na spomenutom kongresu u Milanu. Naime, predmet kongresa o prevenciji
kriminaliteta, posveden je irokoj oblasti rtve zloina. Svestrano su obuhvadene
sve vrste rtava zloina, s njihovim specifinim komponentama, izmeu ostalog:
rtve klasinog kriminaliteta,
rtve zloupotrebe modi,
masovne viktimizacije,
torture u totalitarnim reimima,
grubo krenje ljudskih prava,
proganjanje etnikih manjina,
teki privredni prestupi,
postojanje iroke lepeze rtava, poev od cijelih drutvenih zajednica kao
potencijalnih rtava,
prevencija kriminaliteta i saniranje rtve,
neophodnost izrade specijalne Magne carte za rtve.
S viktimolokog aspekta od izuzetnog je znaaja studiozan, seriozan i nauno
validan pristup i temeljita analiza odvijanja kriminalnog djela. Tako se postie da
se cjelovito sagledaju svi elementi koji imaju udjela, npr. pri zloinakom ubistvu,
ili de odgovor biti da se radi o egzemplarnom, iznimnom sluaju. Ovo je nekad od
presudnog uticaja da do zloina uopte i ne doe.
Naime, detaljnim i preciznim uvidom, na osnovu empirijskih spoznaja, u bit zloina
i sve odrednice koje ga oblikuju, rtva zloina ima mogudnost da sve
inkriminirajude inioce paralizuje i zaustavi izvrenje zloina.
Posebno je interesantno napomenuti da latentna, odnosno potencijalna rtva,
mora da bude upudena i inventivna, te da prepozna sve opasne komponente u
viktimogenoj situaciji, pa de zahvaljujudi tome s lakodom eskivirati viktimizaciju.
Inae, da bi se uspjeno djelovalo obavezno je da se potencijalna rtva detaljno
upozna s elementarnim naelima viktimologije, odnosno prijetede viktimizacije, te
iskustvima kriminogeno/viktimogene kazuistike, psihodinamike kojom se postaje
rtva kod mnogih i estih delikata, ali i antisocijalnih ispada i stradanja.
5. Viktimogena dispozicija
Viktimogena dispozicija je predestiniranost, odnosno primordijalnost da neko
postane rtva. Naglaeno je da nema zloina bez dva aktera: poinioca i rtve,
naravno, uz pogodujude situacione okolnosti.
Glavni faktori koji utiu na nastajanje rtve usko su povezani s prethodnim
razvojem linosti koja potie iz porodice s dramatinim sukobima i zbivanjima.
Mora se, pri tome, naglasiti da su sva negativna zbivanja u porodici, kao to su
konflikti, razvod, kruta i hladna emocionalna atmosfera presudni u formiranju
linosti.
Upravo, rizici da se postane rtva su brojni, a svode se na:
bioloke,
psiholoke,
socijalne, i
situacione okolnosti
Prema iskustvu i rezultatima istraivanja, od biolokih faktora najedi su: dob
vrlo mlade i stare osobe, zatim pol - npr. mlade ene su rtve seksualnih delikata,
a stare su rtve kraa, imovinskih delikata, padova, utopljenja. Somatski oboljele
osobe su najede rtve alkoholizma, AIDS-a, narkomanije i slino.
Psiholoki faktori su uslovljeni irokim spektrom psihikih devijantnosti i
poremedaja: agresivnost, flegmatinost, neurednost, debilnost, povuenost itd.
Socijalni faktori koji utiu da se ede postane rtva su: neadaptibilnost
imigranata, sudar subkultura (akulturacioni stres), ranije osuivani, odgojno
zaputeni, nizak obrazovni nivo, rizine profesije: zlatari, mesari, biznismeni, zatim
veoma ugledni naunici, politiari, itd.
Predisponiranost da se postane rtva je specifian socijalni i mentalni poloaj, koji
olakava i podstie nastanak rtve.
6. Interakcija rtve i poinioca
Odnos rtva poinilac je dinamina i stepenovana interakcija, koja se
meusobno ispreplide i uzajamno djeluje. Predstavlja socijalnu zavjesu, to u
mnogim empirijsko-viktimolokim istraivanjima znai da su se rtva i poinilac
meusobno poznavali, bili poznanici, pa i u bliskim odnosima.
Interesantno i vrlo signifikantno je kod ubistva i pokuaja ubistva da su se rtva i
poinilac u vrlo visokom procentu dobro poznavali, tavie iz kruga su prijatelja ili
roaka. Ubijanje je iznenadno, fulminantno, drastino i bez predradnji. Pri tome je
alkoholisano stanje zastupljeno u 64% sluajeva pa i vie, to na impresivan nain
upuduje na njegov krimino-viktimogeni efekat. Dolo se, takoe, do podataka da
je gotovo polovina rtava (47%) ranije bila osuivana. rtva je, prema tome,
predodreena da bude ubijena, jer svojim ponaanjem i aktivnostima stvara takav
ambijent, koji predestinira homicidogenu rezultantu.
Sasvim je pogreno tumaenje da duevno oboljeli poinioci ubijaju bez ikakvog
smisla i svrhe, kao rezultat tekog duevnog rastrojstva. Meutim, od izuzetnog
su znaaja motivi duevno poremedenih da poine takvo djelo. A motivi su
sadrani u prisnim i bliskim odnosima. Predznak prijetede opasnosti nasluduje se i
uvia u bliskom okruenju poinioca. Dakle, nije u pitanju samo rastrojstvo i
potpuno neznanje i disolucija linosti, pa iz tih razloga i neuraunljivost. U biti je
od presudnog znaaja socijalni odnos, a ne sama duevna bolest
I u sluajevima jednostrane akcije, ipak su prevladavale situacije u kojima je
poinilac poznavao rtvu. Tako je, u istraivanju 51 sluaja ubistva zbog pljake, u
Austriji, Ezzat Abdel Fattah (1971) doao do konstatacije da su zloinci razliito
motivisani, pa su i naini na koji su izvrena djela, kao i zloinake pripreme, bili
razliiti.
Stoga je rtve svrstao u tri grupe:
rtve koje je izabrao poinilac. Egzistencijalni status rtve je motivacioni inilac da
se poini ubistvo;
rtva poinilac se nalazi u viktimogenoj situaciji, pa je kao takva ranije odreena
(odabrana rtva);
rtva je sluajno markirana, pa kao takva poiniocu nepoznata. (Pljaka trai bilo
koju rtvu; u stvari, koja se prva pojavi.)
a osnovu iznesenog, moe se sa sigurnodu tvrditi da de se razbojnitvo izvriti nad
ljudima koje poinilac dobro poznaje i sa kojima odrava bliske odnose. rtve su
takvog profila linosti, koja ih unaprijed determinie za ubistvo. Obino se radi o
starim ljudima, dobrostojedim, koji imaju vede svote novca, ili vrijedne stvari.
rtve su fiziki slabane i psihiki izmijenjene (dementne, depresivne,
dekoncentrisane ), tako da su vrlo lagan plijen.
Alkohol je veoma znaajan viktimogeni inilac, koji rtvu dovodi u pasivno stanje,
pa postaje neoprezna, neotporna, nekritina i u vrlo opasnoj situaciji.
Odreene profesije postaju naroito rizine: taksisti, blagajnici, zlatari, biznismeni
itd., predodreene su da budu rtve razbojnitva.
Potpuno zanemarivanje djece i potresne porodine drame imaju estog odraza na
pojavu djeijih rtava. Djeca iz takvih porodica su bogomdana da postanu rtve;
od 188 djevojaka njih 70 (37%) je aktivno uestvovalo u aktu silovanja.
7. Odnos rtve prema zloinu
Indikativno je da se navede i podvue injenica da, ako se pljakau prui otpor,
onda de realizacija pljake uspjeti samo u 32% sluajeva. Meutim, ako je izostalo
suprotstavljanje onda je pljakaki prepad uspio u 81% sluajeva (Michaele J.
Hindelang, 1976). rtve u 74% sluajeva ne pruaju nikakav otpor.
Postavlja se ozbiljno pitanje da li se rtva treba braniti ili ne, na koje je teko dati
jasan odgovor. U okviru psihodinamike zloinakog djela, pitanje da li treba
odbrambeno nastupiti, zavisi neposredno od linosti poinioca, kao i od njegove
kriminalne energije, zatim od snage linosti rtve, spoljanjih okolnosti, prisustva
osoba koje bi bile voljne priskoiti u pomod itd. Stoga, sve zavisi od
interpersonalnih odnosa rtve i napadaa. Ako je rtva troma, pasivna i straljiva,
a usto osjedajno nesigurna, to vodi pogrenoj reakciji. Za odbranu je od vanosti
da je napadnuta osoba sabrana, hladnokrvna, da vlada sobom, pa de lako
procijeniti snagu poinioca i kriminalnu odlunost.
Uzima se za primjer zloin silovanja. Kako su pokazala empirijsko-viktimoloka
istraivanja, 68% potencijalnih rtava koje su energino pruale otpor uspijevale
su da sprijee nasilje. To su postizale sljededim postupcima odbrane:
pobjegle supoiniocu 24%
branile su se fiziki 18 %
vritale su 15 %
verbalno su sprijeile nasilje 10 %
Ako se napadau jasno i odluno stavi do znanja da de rtva bez pogovora braniti
svoje dostojanstvo i da je spremna na sva rtvovanja, bide sprijeena viktimizacija.
Meutim, ako je potencijalna rtva uplaena, slomljena, pasivna, slabana, to de
na napadaa-poinioca djelovati stimuliude, kao signal da krene u odlunu akciju.
Ako je poinilac naglaeno agresivna linost, energina, odluna i snana, onda de
odbrana rtve razbjesniti poinioca i podstaknuti ga na odluniji napad.
Stoga, rtva mora biti hrabra, ali smirena i razborita, pa de tano prosuivati
situaciju. Ne smije da bude krajnje pasivna, niti neprijatno i snano odbojna, jer
tako moe izazvati strahovitu reakciju poinioca, koji izbezumljen krede u napad
na sve ili nita, i ne moe da vlada sobom.
8. Nasilniki kriminalitet i rtve
Nasilje je oblik drutvenog ponaanja, kao to su i sva druga. Redovno ga prati
primjena fizike sile, s obiljejem estoke reakcije linosti. Nasilje nije samo
individualna, ono je jo vie drutvena reakcija, odnosno pojava. Na pojam i
kategoriju nasilja ne smije se gledati samo u okvirima legaliteta, odnosno na ravni
krivinopravnih posmatranja. Kao fenomen nasilje se nalazi u ii interesovanja i u
kontekstu ambijenta u kojima se epizode nasilja odigravaju.
U istraivanjima pod okriljem naunih opservacija, u ii interesovanja nalazi se
meuodnos frustracije i agresije. Tako se dolo do zakljuka da se u svijesti svaki
neuspjeh transformie, ali ne u svrsishodnu i konstruktivnu akciju, s ciljem
pozitivne restitucije, ved se pretvara (na istom nivou) u osvetniki in. To je
donekle i razumljivo u onim sluajevima kad se sasvim neoekivano, neshvatljivo i
bez povoda samovoljno na neku osobu izvri napad, ona de refleksoloki
odgovoriti nasiljem.
Kako su pokazala posmatranja, opseg nasilnikog ispoljavanja u zavisnosti je od
teine napada. Dakle, intenzitet nasilnitva, kao odgovor napadnute osobe,
direktno je reciproan stepenu njene ugroenosti.
Od nasilja i njegova ispoljavanja mnogo su interesantnije meuradnje, situacije
koje prethode nasilju i svi oni elementi koji nasilje modeliraju.
Agresivnost je redovna pojava, prisutna kod svih zloinaca, ali se izdvaja poseban
kriminalni tip, bioloki markiran povienom afektivnom razdraljivodu s
tendencijom motornog pranjenja. Uz to se radi o duevnom siromatvu, to
uslovljava nedostatak inhibitornih socijalnih osjedanja s neminovnom sklonodu
napada na ljude u okolini u kojoj ive (strast napadanja!). Takve osobe su u
stalnom (hroninom) stanju napetosti i razdraljivosti, te pri neznatnom povodu
eksplodiraju i neprijateljski djeluju protiv drugih ljudi.
Kada je rije o agresivnosti, posebno crtama agresivne prirode, istie A. Adler,
najede susredemo sujetu. Moe se redi, kako naglaava ovaj eminentni
psihoanalitiar, da sujete ima u svakom ovjeku pa makar u najmanjoj mjeri,
dobro je larvirana, ali pree li dozvoljenu granicu postaje veoma opasna. Druga
karakterna crta je ljubomora, koja nije nita drugo nego oblik tenje za modi. U
agresivnih ljudi esto se nalaze karakterne crte patolokog naboja mrnje.
Nasilniki kriminalitet ili sinonim za siledijstvo je najtea forma ove vrste
pojavnog oblika. Izraz siledija nije zakonom odreena niti precizirana
kategorija. Stoga je i teko da se ovaj pojam pravno definie Podrazumijeva osobe
koje su kanjavane dva i vie puta za iste izgrede, a potom su ispoljavale veoma
naglaenu drskost i bezobzirnost, te sklonost recidivizmu.
Nije zanemarljiva grupa ovih osoba sa siledijskim ponaanjem. Tako je samo u
Beogradu od 9.922 prekrioca njih 22% (vie od jedne petine) bilo s manifestnim
siledijskim ispadima. Istraivanje je obavio Institut za kriminoloka i
kriminalistika istraivanja za godine 1963 i 1964.
U obavljenom multidisciplinarnom istraivanju, citiranih autora, analizom se dolo
i do drugih elemenata koji karakteriu iri i potpuniji pojam siledijstva:
Siledije su lica koja svojim ponaanjima na javnim mjestima kre propise o
javnom redu i miru;
krenje propisa o javnom redu i miru je est, skoro uobiajen nain na koji se
ponaaju siledije;
krenje propisa o javnom redu i miru najede je pradeno upotrebom nasilja
prema ljudima i stvarimabezobzirnim i drskim ponaanjem;
siledije su lica kojima je, zbog istog vida krenja propisa, ranije najmanje dva puta
izricana kazna;
u najvedem broju sluajeva krenje propisa, kao i bezobzirno i drsko ponaanje
pradeni su pretjeranom upotrebom alkohola;
najzad, siledije su lica koja se esto na drzak nain suprotstavljaju dravnim
organima.
Osim toga, navedeno istraivanje je pokazalo da su u preko 4/5 sluajeva ili 82,7%
ranije vrili krivina djela!
Zbog svog kriminalnog ponaanja pred sudom su se pojavljivali etiri i vie puta u
51,6% sluajeva. Dakle, mahom su u pitanju povratnici (recidivisti).
9. enevske konvencije i protokoli
etiri enevske konvencije zakljuene su 1949. godine, a stupile su na snagu 1950.
godine. Radi se o: (1) enevskoj konvenciji za poboljanje poloaja ranjenika i
bolesnika u oruanim snagama u ratu, od 12. avgusta 1949. godine (Prva enevska
konvencija); (2) enevskoj konvenciji za poboljanje poloaja ranjenika, bolesnika i
brodolomaca oruanih snaga na moru, od 12. avgusta 1949. godine (Druga
enevska konvencija); (3) enevskoj konvenciji o postupanju sa ratnim
zarobljenicima, od 12. avgusta 1949. godine (Treda enevska konvencija) i
enevskoj konvenciji o zatiti graanskih lica za vrijeme rata, od 12. avgusta 1949.
godine (etvrta enevska konvencija)
Nijedan meunarodni instrument o ljudskim pravima nema tako velik broj drava
ugovornica kao enevske konvencije. Danas se smatra da su znaajni dijelovi
enevskih konvencija stekli status obiajnog meunarodnog prava i tako postali
obavezni i za one drave koje nisu ugovornice tih instrumenata.
Dva dopunska protokola uz enevske konvencije su otvoreni za potpisivanje 1977.
godine. Protokol I se bavi zatitom rtava meunarodnih oruanih sukoba, a
Protokol II primjenjuje se na nemeunarodne oruane sukobe. Dopunski protokoli
uz enevske konvencije su: Dopunski protokol uz enevsku konvenciju od 12.
avgusta 1949. godine o zatiti rtava meunarodnih oruanih sukoba, od 8. juna
1977. godine (Protokol I) i Dopunski protokol uz enevsku konvenciju od 12.
avgusta 1949. godine o zatiti rtava nemeunarodnih oruanih sukoba, od 8.
juna 1977. godine (Protokol II). Do danas je velika vedina drava ugovornica
Konvencija ratifikovala oba protokola.
Za razliku od ranije donesenih konvencija, a naroito hakih iz 1907. godine koje
su sadrale klauzulu opteg ueda, koja je njihovo dejstvo vezivala samo za
ugovorene strane, i to pod uslovom da se uzajamno prizna ratno stanje, enevske
konvencije ovu klauzulu odbacuju. One svoje dejstvo vezuju ne samo za sluajeve
objavljenog rata ved i svakog drugog oruanog sukoba koji izbije izmeu dvije ili
vie strana ugovornica, pa i u situaciji ako jedna od njih i nije priznala ratno stanje.
Na taj nain, iskljuena je mogudnost njihovog blokiranja, to nije bilo svojstveno
hakim konvencijama
Pored ovih, enevske konvencije se primjenjuju i u svim sluajevima djelimine ili
potpune okupacije teritorije jedne strane ugovornice, ak i onda ako ta okupacija
ne naie ni na kakav vojniki otpor te strane. U sluaju da jedna strana u sukobu
nije lanica konvencija, sile lanice de ostati vezane njihovim odredbama i prema
toj strani ako ona prihvati i izvrava te odredbe.
enevske konvencije ostvaruju dejstvo i u miru, to je njihova znaajna
karakteristika. Naravno, u pitanju su samo neke njihove odredbe, na primjer, ona
koja obavezuje drave ugovornice da i u mirnodopskim uslovima maksimalno vre
njihovu difuziju (irenje saznanja o njima) meu svojim stanovnitvom. Meu
takvim odredbama je i ona koja dozvoljava dravama lanicama da jo u doba
mira na svojoj teritoriji uspostave zone i mjesta bezbjednosti namijenjene zatiti
odreenih kategorija civila u doba rata, kao i ona koja ih obavezuje da i u uslovima
mira obezbijede prisustvo pravnih eksperata za meunarodno ratno pravo unutar
svojih oruanih snaga - radi davanja savjeta u primjeni enevskih propisa. Osnovni
smisao ovih odredaba u tome je da se u to vedoj mjeri obezbijedi primjena tih
propisa u uslovima oruanih sukoba
10. enevske konvencije i meunarodni oruani sukobi
Glavni cilj enevskih konvencija iz 1949. godine je da ustanove humanitarna
pravila koja bi se primjenjivala na meunarodne oruane sukobe. Tako, zajedniki
lan 2 tih ugovora proglaava da de se ova konvencija primjenjivati u sluaju
objavljenog rata ili svakog drugog oruanog sukoba koji izbije izmeu dvije ili vie
visokih strana ugovornica, ak i ako jedna od njih ne priznaje ratno stanje.
Da bi se osiguralo da drave ugovornice potuju svoje obaveze, enevske
konvencije predviaju sistem nadzora koji provode tzv. sile zatitnice. Svaka
drava, ugovornica konvencije, ima pravo da odredi neutralnu zemlju da bude
njena sila zatitnica. Funkcije sile zatitnice su da tite interese strana u sukobu
(lan 8 enevskih konvencija I, II, III i lan 9 enevske konvencije IV). Ulogu sile
zatitnice moe, takoe, obavljati ICRC ili druga slina i nepristrasna humanitarna
organizacija (lan 10 enevskih konvencija I, II i III i lan 11 enevske konvencije
IV). Sile zatitnice ovladene su da dobijaju raznovrsne zadatke, na osnovu svake
od etiri konvencije. Na primjer, prema enevskoj konvenciji o ratnim
zarobljenicima, sile zatitnice ovladene su da mogu posjedivati ratne logore i
razgovarati sa zarobljenicima. Te posjete se ne mogu zabraniti, osim u
sluajevima imperativne vojne potrebe, a i tada samo izuzetno i privremeno (lan
126). Sline odredbe nalaze se u enevskoj konvenciji o zatiti civilnog
stanovnitva koja ovladuje predstavnike sila zatitnica da posjeduju sva mjesta
gdje se nalaze zatidena lica, naroito mjesta internacije, mjesta zatoenja i mjesta
gdje ova lica rade (lan 143).
Konvencije, takoe, predviaju postupak mirenja koji se moe primijeniti u sluaju
sukoba drava ugovornica o tumaenju ili primjeni bilo koje od njenih odredaba.
Ovaj postupak se moe pokrenuti na inicijativu sile zatitnice ili jedne od stranaka
u sukobu. Ovdje se uloga zatitnice sastoji u posredovanju, s ciljem da prui
dobre usluge radi rjeavanja spora (lan 11 enevskih konvencija I, II i III i lan 12
enevske konvencije IV). Meutim, konvencije ne predviaju obavezni sistem
arbitrae ili presuivanja sporova.
Iskustvo pokazuje da, ni u kojem sluaju, nije lako privoljeti strane u nekom
meunarodnom oruanom sukobu da se sloe oko imenovanja zatitnica. To je
podstaklo drave da se okrenu ICRC-u, za obavljanje vedine zadataka koje
enevske konvencije inae propisuju silama zatitnicama. tavie, u odreenim
okolnostima, konvencije zahtijevaju da se mora odrediti ICRC ili slina organizacija
(enevska konvencija I, lan 10 stav 3). Drugu glavnu smetnju u implementaciji
enevskih konvencija predstavlja esto odbijanje jedne ili vie drava, strana u
oruanom sukobu, da priznaju meunarodni karakter neprijateljstva.
Zauzimanjem takvog stava drava moe, u praksi, sasvim sprijeiti primjenu
zatitnog sistema koji konvencije uspostavljaju za meunarodne oruane sukobe.
11. enevske konvencije i unutranji oruani sukobi
Period nakon Drugog svjetskog rata pun je primjera unutranjih oruanih pobuna.
Neke su dosezale ogromne razmjere i ukljuivale organizovane vojne jedinice i
veliki broj boraca na svim stranama. Kad god ti sukobi nemaju meunarodni
karakter, zatitni sistem enevskih konvencija nije bio primjenljiv, pa bi jedino
zajedniki lan 3 konvencija mogao da bude relevantan u takvom sluaju.
Zajedniki lan 3 primjenjuje se u sluaju oruanog sukoba koji nema
meunarodni karakter. Ta odredba zahtijeva da strane u sukobu (vlade i
pobunjenici) postupaju ovjeno sa svim licima koja nisu aktivno uestvovala u
neprijateljstvima, ukljuujudi pripadnike oruanih snaga koji su poloili oruje i lica
koja su iskljuena iz borbenog sastava zbog bolesti, ranjavanja, liavanja slobode
ili bilo kojeg drugog razloga... Zabranjeno je negativno razlikovanje u postupanju
koje bi bilo zasnovano na rasi, boji koe, vjeroispovijesti ili vjerovanju, polu,
roenju ili imovinskom stanju ili bilo kojem drugom slinom kriteriju.
Takoe, lanom 3 zabranjena su sljededa djela: (a) nasilje koje se nanosi ivotu i
fizikom integritetu, posebno sve vrste ubistava, sakadenja, svireposti i muenja;
(b) uzimanje talaca; (c) povrede linog dostojanstva, naroito uvredljivi i
poniavajudi postupci; (d) izricanje i izvravanje kazni bez prethodnog suenja
pred redovno ustanovljenim sudom, koji prua sve pravosudne garancije koje su
priznali kao neophodne civilizovani narodi.
12.Akti koji predstavljaju teka krenja enevskih konvencija i Dopunskog
protokola I
Teke povrede sadrane u l. 50, 51, 130 i 147 enevskih konvencija obuhvataju
sljededa djela: namjerno ubistvo; muenje ili neovjeno postupanje, ukljuujudi
bioloke eksperimente; namjerno prouzrokovanje velikih patnji ili nanoenje
ozbiljnih povreda tijelu ili zdravlju; unitavanje ili prisvajanje imovine koje nije
opravdano vojnim potrebama i koje je izvreno u velikim razmjerama i na
nedozvoljen i samovoljan nain; prisiljavanje ratnog zarobljenika da slui u
oruanim snagama neprijateljske drave ili njegovo liavanje prava da mu bude
redovno i nepristrasno sueno; nezakonita progonstva i preseljenja, kao i
protivzakonito zatvaranje i uzimanje talaca.
Prema lanu 85 Dopunskog protokola I, teke povrede ovog protokola, kada su
izvrene namjerno i izazvale smrt ili ozbiljne fizike ili zdravstvene povrede, su:
napad na civilno stanovnitvo ili pojedina civilna lica; preduzimanje napada bez
izbora ciljeva koji pogaa civilno stanovnitvo ili civilne objekte, sa znanjem da de
takav napad prouzrokovati prekomjerne gubitke ivota, povrede civila ili
otedenje civilnih objekata definisanih u lanu 57 stav 2 taka a) (iii);
preduzimanje napada na graevine i instalacije koje sadre opasne sile sa znanjem
da de takav napad prouzrokovati prekomjerne gubitke ivota, povrede civila ili
otedenje civilnih objekata definisanih u lanu 57 stav 2 taka a) (iii); uzimanje
nebranjenih mjesta i demilitarizovane zone za predmet napada; uzimanje za
predmet napada lica, iako se zna da su ona onesposobljena za borbu; perfidno
koridenje, krenjem lana 37, znaka raspoznavanja Crvenog krsta, Crvenog
polumjeseca ili Crvenog lava i sunca ili drugih zatitnih znakova koji su priznati
Konvencijama ili Dopunskim protokolom I; premjetanje dijelova vlastitog civilnog
stanovnitva okupacione sile na okupiranu teritoriju, odnosno deportovanje ili
prebacivanje cjelokupnog stanovnitva ili dijelova stanovnitva s okupirane
teritorije unutar te teritorije ili van nje, krenjem lana 49 etvrte konvencije itd.
Drave visoke strane ugovornice enevskih konvencija obavezale su se da de
tragati za licima koja su navodno izvrila ili naredila da se izvre ratni zloini i da de
izvesti sva takva lica, bez obzira na njihovu nacionalnost, pred sopstvene sudove.
Odredbe enevskih konvencija i Dopunskog protokola I utvruju da za povrede
odgovaraju i pretpostavljeni, ukoliko su znali ili su imali informacije da je
potinjeni izvrio ili da de izvriti povredu i ako nisu preduzeli sve mogude mjere, u
granicama svoje modi, da sprijee ili suzbiju povredu. Uz to, odredbe enevskih
konvencija i Dopunskog protokola I reguliu da ratne zloine mogu da izvre ne
samo pripadnici oruanih snaga, nego i civili, i njih mogu goniti ne samo vojni
nego i civilni krivini sudovi; da ratni zloini mogu biti izvreni ne samo injenjem,
nego i neinjenjem ili nepreduzimanjem mjera pretpostavljenog da sprijei da
potinjeni izvre takav zloin, ili izdavanjem nareenja ije izvrenje predstavlja
takav zloin; da lice koje je izvrilo ratne zloine ima pravo na fer i redovno
suenje, to znai posebno pravo da imaju kvalifikovanog branioca itd.
13. KOMPENZACIJA RTVAMA POVREDA MHP
Da bi se u potpunosti primjenjivala pravda, izvrioci zloina (ili drave
nalogodavci), odnosno najteih meunarodnih krivinih djela, moraju da
nadoknade tetu rtvama. Svaka drava u svom unutranjem pravnom poretku
mora da ustanovi procedure kojima rtve povreda MHP mogu da zahtijevaju
kompenzaciju (vidi l. 51, 52, 131 i 148 sve etiri enevske konvencije).
Odgovornost drava sadrana je i u lanu 91 Dopunskog protokola I.
Meunarodna zajednica nema takvih sudova ili drugih efikasnih institucija kojima
bi se rtve genocida i agresije obradale za nadoknadu tete. UN se koncentriu i
angauju svoje resurse samo na kanjavanju ratnih zloinaca i drava, vrioce tih
zloina. Ali, samo izricanje kazni izvriocima zloina ne zadovoljava u potpunosti
pravdu. Pravednost mora da se uspostavi restitucijom, reparacijom, korekcijom ili
satisfakcijom moralne tete. Visina naknade mora da bude ista kao i gubitak, a ne
samo simbolina. Otedeni mora da dobije onoliko koliko je izgubio, a to se mora
oduzeti od tetnika. Neimovinska teta se nadoknauje po istom principu kao
imovinska, ali je njeno odreivanje mnogo sloenije. Ideja o aritmetikoj
proporciji tete izraava se kroz satisfakciju, a to je najede pladanje u novcu za
gubitke i tete koje se ne mogu restituisati.
Meunarodni slovenski tribunal (MST), koji osnovan na sveslovenskom kongresu
u Krakovu, Poljska, 2001. godine, bio je prvi pokuaj na meunarodnom planu da
se otkloni jedna ogromna pravna praznina i drastina nepravda prema nedunim
civilnim rtvama rata. On funkcionie kao nevladina institucija i ostvaruje odnos
pravinosti u oblasti civilnopravnih ratnih teta rtava, kao i pravnih nasljednika
rtava meunarodnih zloina i zloina protiv ovjenosti.
Da bi se u potpunosti primjenjivala pravda, izvrioci zloina (ili drave
nalogodavci), odnosno najteih meunarodnih krivinih djela, moraju da
nadoknade tetu rtvama. Svaka drava u svom unutranjem pravnom poretku
mora da ustanovi procedure kojima rtve povreda MHP mogu da zahtijevaju
kompenzaciju (vidi l. 51, 52, 131 i 148 sve etiri enevske konvencije).
Odgovornost drava sadrana je i u lanu 91 Dopunskog protokola I.
Meunarodna zajednica nema takvih sudova ili drugih efikasnih institucija kojima
bi se rtve genocida i agresije obradale za nadoknadu tete. UN se koncentriu i
angauju svoje resurse samo na kanjavanju ratnih zloinaca i drava, vrioce tih
zloina. Ali, samo izricanje kazni izvriocima zloina ne zadovoljava u potpunosti
pravdu. Pravednost mora da se uspostavi restitucijom, reparacijom, korekcijom ili
satisfakcijom moralne tete. Visina naknade mora da bude ista kao i gubitak, a ne
samo simbolina. Otedeni mora da dobije onoliko koliko je izgubio, a to se mora
oduzeti od tetnika. Neimovinska teta se nadoknauje po istom principu kao
imovinska, ali je njeno odreivanje mnogo sloenije. Ideja o aritmetikoj
proporciji tete izraava se kroz satisfakciju, a to je najede pladanje u novcu za
gubitke i tete koje se ne mogu restituisati.
Meunarodni slovenski tribunal (MST), koji osnovan na sveslovenskom kongresu
u Krakovu, Poljska, 2001. godine, bio je prvi pokuaj na meunarodnom planu da
se otkloni jedna ogromna pravna praznina i drastina nepravda prema nedunim
civilnim rtvama rata. On funkcionie kao nevladina institucija i ostvaruje odnos
pravinosti u oblasti civilnopravnih ratnih teta rtava, kao i pravnih nasljednika
rtava meunarodnih zloina i zloina protiv ovjenosti.

Naela koja se odnose na odtetu rtvama krivinog djela ili njihovim sukcesorima
utvruje i Meunarodni krivini sud, to ukljuuje tri vida ovakve odtete:
restitucija (povradaj u preanje stanje), naknada tete i rehabilitacija rtve. Na toj
osnovi, ovaj sud moe svakom svojom odlukom, bilo na zahtjev otedenog, bilo po
sopstvenoj inicijativi u izuzetnim okolnostima, da odredi obim i iznos pretrpljene
tete, gubitka ili povrede, te da navede naela kojima se tom prilikom rukovodio
(lan 75 stav 1 Rimskog statuta Meunarodnog krivinog suda). Sud moe
optuenom kojeg je osudio da direktno naredi da na prikladan nain obeteti
otedenog, a ako je to prikladno, Sud moe da naredi da se obetedenje izvri
posredstvom posebnog fonda (lan 75 stav 2 Rimskog statuta). U pitanju je fond
predvien lanom 79 Rimskog statuta, koji se odlukom Skuptine drava lanica
formira u korist rtava krivinih djela iz nadlenosti Meunarodnog krivinog
suda. Sud moe odrediti svojim nalogom da se novac i druga imovinska korist koja
je prikupljena novanim kaznama ili oduzimanjem imovinske koristi prenesene
ovom fondu, a njime se upravlja u skladu sa kriterijima koje utvruje Skuptina
drava lanica (l. 79 st. 2 i 3 Rimskog statuta).
U zakonodavstvu BiH nema posebnih pravila koja ureuju naknadu za rtve
povreda MHP. EKLJP odreuje samo pravo na naknadu tete za svakoga ko je bio
rtva hapenja ili liavanja slobode u suprotnosti s lanom 5 (lan 5 stav 5 EKLJP).
Sline odredbe sadre i lan 17 Ustava Republike Srpske i lan 4 Ustava Federacije
BiH. Meutim, iako ne postoje posebna pravila o kompenzaciji za rtve povreda
MHP, postoji mogudnost da se takva kompenzacija obezbijedi po optim
pravilima.
14.Pravo na ivot
Pravo na ivot, kao najznaajnija aksioloka kategorija, ne moe se ni s im
porediti, to pravo nije obino ivotno bitisanje, preivljavanje, ved savrenstvo
dostojno potovanja, sa svim sadrajima koje krase ovjeka kao bide.Pravo na
ivot osporide drutvo, bududi da ono stoji iznad tog prava. U svim sluajevima
kada osoba poini najtei zloin, pravo drutva (drave) je da propie smrtnu
kaznu, da ospori pravo na ivot. Drava de preko svojih organa tako postupiti u
svim sluajevima kada su napadnuta njena najveda dobra: zbog ubistva, ruenje
politikog sistema, teroristiki akti i slino. Danas je kod nas ukinuta smrtna kazna.
Bududi da je ljudski ivot pod posebnom krivinopravnom zatitom, od zaeda do
roenja, svi pobornici (posebno vjerski) o zabrani abortusa imaju zakonsko
uporite. Jer, od zaeda (zigot) pa nadalje fetus je ivo bide, pa njegovo otklanjanje
iz utrobe artificijelnim putem je in krivinog djela. Ovdje se mora uiniti
distinkcija i dozvoliti abortus u svim indikacijama (postoje etiri) koje su
utemeljene na zakonskim odredbama (Zakon o dozvoljenom prekidu trudnode
BiH, iz 1977. godine).
Suicid je, takoe, strogo zabranjena radnja, anatemisana od mnogih (posebno
monoteistikih) religija. Tim aktom unitava se Boiji dar, a time i njegov lik.
Zabrana proizilazi iz postulata mnogih religija, jer se kosi s naelima Boije modi i
njegova stvaranja.
14. Tortura
S moralnog stanovita ovjeije dostojanstvo je najuzvienije etiko i humano dobro.
Stoga svako nagrivanje u smislu dehumanizacije, poniavajudeg postupanja,
ispoljavanja svireposti i muenja odreenih lica poprima obiljeje torture.
Istorijski posmatrano tortura i muenje su, kao nain iznuivanja, upranjavani u
svim periodima. Zadrali su se do danas. Zloglasna Sveta jnkvizicija je ustanova
Katolike crkve koja je poela da djeluje u XVIII vijeku radi suzbijanja jeresi, a jeretik
je, po rijeima sv. Augustina, bio svako ko stvara ili slijedi pogrena ili nova miljenja.
Ona nije bila podjednako zastupljena u svim katolikim zemljama. Najvie je uinila i
najdue trajala u paniji.
Tortuta kao omiljeno sredstvo pri dobijanju priznanja koristila se nemilosrdno i u
Staljinovo vrijeme. Kod nas su, takoe, isljednici OZN-e i UDBE koristili takve metode,
po uzoru na Staljina i oni su u muenju prevazilazili metode srednjovjekovne
inkvizicije .
Zbog torture i drugih surovih i neljudskih postupaka, OUN su bile prisiljene da donesu
odgovarajudu konvenciju kojom se otro osuuju ovi neljudski ini, bez obzira gdje i
kojom prilikom su ispoljeni.
Tortura je svaki akt kojim se namjerno izazivaju jak bol ili patnja, fiziki ili psihiki,
bilo da to ini zvanino lice ili se to radi na njegov nagovor, kako bi se od lica
podvrgnutog takvim postupcima ili kaznama ili od tredeg lica dobili obavjetenja ili
priznanje, kako bi se ono kaznilo za djelo koje je izvrilo ili se sumnja da je izvrilo, ili
kako bi se ono ili ostala lica zastraila (Deklaracija o zatiti svih lica od podvrgavanja
torturi).
15. Transcendentni autoriteti
Transcendentni autoriteti (nadnaravni, nadiskustveni, nedodirljivi, koji je
natprirodan) jesu oni autoriteti koji su predstavljeni u svim onim duhovnim bidima
u koja ovjek vjeruje.
Iskazivanje podlonosti ovom autoritetu je sistematizovano u obliku religije. I
sastoji se u jednoj veoma vrstoj konstrukciji pravila ponaanja ije je potovanje
dunost svakog ovjeka. Islam, hridanstvo, hinduizam, budizam su samo neke od
najpoznatijih religija, ali i itav niz plemenskih religija, jer zaista ne postoji narod
koji nema vjere u neko duhovno bide.



16. Autoritet sile
Imanentne autoritete dijelimo na:
autoritet sile,
Ovdje se radi o linostima koje raspolau odreenim stepenom modi
prinude, koju najede pretvaraju u silu. Najede se radi o politikoj, vojnoj,
policijskoj i ekonomskoj, ali ne i duhovnoj modi. Podlonost ovom tipu autoriteta
postoji, u najvedem broju sluajeva, zbog straha od njegove modi i sile. Najradikalniji
primjeri su Adolf Hitler, Benito Musololini, Josif Visarionovi Staljin i dr. Osnovno
obiljeje ovog tipa autoriteta jeste sila od ije upotrebe ne preza s ciljem da ostvari
svoje namjere i interese. Na taj nain kod drugih (podanika) se stvara strah koji
opominje i odvrada od pomisli na pobunu i suprotstavljanje.
17. Podloznost autoritetu
Od naeg roenja ue nas autoritetu: roditelji, uitelji, prijatelji, zakoni; za
nepokornost nas kanjavaju, a uenje metodom nagrade i kazne razvijeno je do u
detalje.
Do koje mjere je u ovjeku, razvijen sindrom podlonosti, izvanredno kazuje
nauni eksperiment kojeg je ezdesetih godina izvrio Stenli Milgram.Iz Milgramovog
eksperimenta, kad je u pitanju odnos izmeu autoriteta i rtve, moe da se zakljui
neto vrlo specifino i zanimljivo: ovjek koji je podloan autoritetu postaje rtva. O
emu se radi? U pitanju je prenos odgovornosti. ovjek prenosi svu odgovornost na
autoritet; na nekog ko zna ta radi.
Prenosedi odgovornost na vou kao autoritet mnogi su ubijali, pa ak i bili
spremni da ine zvjerstva i zdravom razumu nepojmljiva zlodjela, kao to su
postepena izgladnjavanja do potpune kaheksije a zatim smrti, krematorij, gasne
komore, masovne grobnice.
18. rtve transcendentnog autoriteta
Da bi se potvrdila vjera, gotovo sve religije trae prinoenje rtve. Danas je
to manje izraeno jer je svedeno na simboline ceremonije.Na primjer Asteci, Inke
i Maje su, slavedi i oboavajudi Sunce, prinosili ljudske rtve. A danas su to ovnovi
umjesto ljudi u islamu, ili kokosovi orasi, cvijede i jabuke u hinduistikim zemljama
kad se vri puja.
Naravno, s ovim se mnogi ne slau i smatraju da su religije krivci za mnogo
ta to se dogodilo. Ali, moramo imati na umu da sve religije pozivaju na mir i
dobre odnose. Viktimoloki znaaj proizilazi iz mogudnosti lakog prelaenja
potencijalnih rtava (vjernika) zbog njihovog vjerovanja u Boga

19. rtve zloupotrebe modi
esto se susredemo sa terminom zloupotrebe modi, kako u literaturi, tako i u
svakodnevnom ivotu. Razliiti su pristupi tom fenomenu, ali prosto analogijom dodi
demo do jednostavnog zakljuka da su autoriteti nosioci modi, da su nosioci
mogudnosti njene zloupotrebe, i da su rtve autoriteta, o kojima smo naprijed
govorili, rtve zloupotrebe modi.
Autoritet sile je svakako najvedi zloupotrebljiva modi jer je to glavno sredstvo koje
mu omogudava opstanak na tronu. Rezultat zloupotrebe modi, kao to smo rekli,
moe biti bilo koji stepen u irokom opsegu mogudnosti krenja ljudskih prava.
Postavlja se pitanje da li je svaka povreda ljudskih i drugih prava, kao i bilo kakvo
naruavanje fizikog i psihikog integriteta linosti, zloupotreba modi i da li su svi oni
prema kojima je zloupotrebljena mod te im tako narueno ili potpuno ukinuto neko
od priznatih prav,a rtve autoriteta.
Kako je autoritet nosilac modi i kada je zloupotrebi, svi oni prema kojima je ta mod
zloupotrebljena, te tako narueno ili uskradeno pravo, jesu rtve autoriteta. Meutim,
svako uskradivanje ili naruavanje prava drugoga ne mora da bude zloupotreba modi
u smislu zloupotrebe autoritarnosti, pa makar u tome uestvovao i neko ko je u
drugom drutvenom odnosu autoritet (dakle prema drugoj osobi).
20. Posledice zloupotrebe modi
Sigurno je da autoritetova zloupotreba modi najvie dolazi do izraaja u
sukobima socijalnih grupa u kojima autoriteti obino imaju ulogu voe.U velikom
broju oblika sukoba, od onih obinih verbalnih pa do oruanih, svakako su najgori
i najznaajniji ratovi, revolucije, dravni udari, puevi, razni oblici terorizma i sl.
Ratovi kao sukobi se iz dana u dan sve vie razvijaju, usavravaju, idu rame uz
rame s tehniko-tehnolokim napretkom.Prema drutveno-politikoj sutini i
karakteru, ratovi se dijele na pravedne i nepravedne. Prema razmjerama dijele se na
svjetske, regionalne i lokalne, a prema sredstvima mogu biti nuklearni i
konvencionalni.
Interesantan je podatak koji su ezdesetih godina objavili vajcarski naunici
da se u posljednjih 5.559 godina odigralo 14.513 ratova, a u njima je poginulo tri
milijarde i 640 miliona ljudi.
Malo je dana u 20. vijeku u kojima niko nije poginuo u ratnim sukobima.
Najedi povod za sve te sukobe je vlast, teritorija, a kao pogonsko gorivo za
pokretanje i odravanje ratova koristi se podijeljenost ljudi po raznim kriterijima,
posebno vjerskim i nacionalnim.
21. Bioterorizam
Terorizam, kao najveda poast u istoriji ove planete, posebno njegovi novi
pojavni oblici, poprima zastraujude razmjere i modele. Ovo se posebno odnosi na
11. septembar 2001. godine i sve ono to de se kasnije deavati. Ved spomenuti
oblici terorizma, meu kojima posebno treba istaknuti onaj biolokog porijekla,
poprimaju veoma opasne i masivne razmjere upotrebom biolokih inilaca
uzronika opakih zaraznih bolesti: ebola, sida (AIDS), antraks, itd.
Ideja o vjetakom irenju epidemija zaraznih bolesti dugo je sazrijevala, da bi se
realizovala u Drugom svjetskom ratu. Meu prvima koji su poeli da se bave
biolokim orujem je Japan, a kasnije to prihvataju militaristiki krugovi drugih
zemalja.
Poetkom 1996. godine WHO (Svjetska zdravstvena organizacija) dramatino se
obratila svjetskoj javnosti, ozbiljnim upozorenjem da ni jedna nacija ili zemlja nisu
poteene niti sigurne od zaraznih bolesti, posebno onih koje izazivaju vrlo
patogene klice, kao to su sida, ebola, hanta virusi (virusi hemoraginih groznica),
bolesti ludih krava, tbc, koje su ubile vie od 17 miliona ljudi na planeti za
posljednjih godinu i po dana, raunajudi i devet miliona djece.
U prvoj polovini 1994. godine, objavljeno je, uz prikaz 12 sluajeva neobine
bolesti u Engleskoj, sa zastraujudim nagonom bakterija koje jedu ljudsko
meso. Infekciju su izazvale mutirane streptokoke, koje prodiru tkivo i miide.
1950.g. u Korejskom ratu javila se tzv.hemoragina groznica ili nefrosonefritis koja
je slina virusu ebole.
22. Viestrukost izvrenja terorizma
Vrlo su razliiti naini na koje se izvravaju teroristiki akti. To su:
otmice ili uzimanje talaca,
otmice vazduhoplova,
zaposjedanje ambasada,
atentati na dravnike i druge politike linosti, diplomatsko osoblje, biznismene,
strunjake, itd.
ruenje eksplozivom graevina, robnih kuda, banaka i sl. objekata,
izazivanje poara velikih razmjera,
podmetanje eksploziva pod mostove ili prevozna sredstva (vozovi, avioni, brodovi
itd),
podmetanje eksploziva na javnim objektima s velikim brojem ljudi (bioskopi,
pozorita, stadioni i sl).
Od potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma do danas na teritoriji
Bosne i Hercegovine izvreno je vie stotina teroristikih akata, kako u Federaciji
tako i u entitetu Republike Srpske. Gotovo svi imaju politiko obiljeje ili odreenu
ideoloku pozadinu.
Savremeni vidovi terorizma u stopu prate tehnoloka dostignuda, koja
njihovi izvrioci odmah i uvode kao uspjena sredstva u izvoenju teroristikih
akcija. S tim u vezi oprezni atomisti su s pravom zabrinutosti zbog eventualne
upotrebe nuklearnih sredstava u teroristike svrhe.
Zbivanja u posljednje vrijeme i svjetska uznemirenost zbog balkanskog
sindroma svakako ide u prilog iznesenim konstatacijama i bojazni. Pitanje da li je
u toku NATO-vih operacija u BiH i u Srbiji, zbog Kosova, upotrebljena municija,
odnosno bombe i granate s osiromaenim uranom, svakako zasluuje podrobno
istraivanje i naunu, odnosno strunu elaboraciju.
23. Relacija ubica ubijeni (zrtva)
Fenomen ubistva zbog interakcije poinioca i rtve, te viktimizacije, pobudio je
izuzetnu panju istraivaa, bez obzira koja je dimenzija u pitanju. Meu prvima je
Hans von Hentig (1948) uoio znaaj rtve, kao i Beniamin Mendelsohn.
Prema postupcima, T. Markovid dijeli rtve ubistva u dvije grupe. Prva grupa
obuhvata 62,8% nakon izazova rtve, a ona se svrstava u podgrupe:
rtva je prva upotrijebila ili zadala udarac
agresivno ponaanje rtve u porodici ili prema susjedima
osveta zbog nanesene tete ubici
osveta zbog uvrede u svai
osveta zbog ranijeg napada rtve
rtva duevremeni tiranin ubice
preljuba rtve
Motivi, po Markovidu, su sljededi: svaa (25%), sukob u porodici (25%), sukob
u susjedskim odnosima (23%), bahatost (6%), ljubomora (6%), osveta (4%), nepoznat
motiv (6%) i ostalo (5%).

24. Viktimoloska dimenzija ubistva
Ubistvo je dinamian meuodnos aktera poinioca i rtve uz specifine okolnosti
sluaja. Pokretake sile i pobude u aktu ubistva su brojne i raznovrsne, s dosta
elemenata subjektivnog, koje izviru iz interpersonalnog odnosa ubice i rtve. Aktivni
doprinos rtve u homicidogenezi moe biti razliit, poev od sasvim beznaajnog pa
sve do ekskluzivnog uinka i udjela. Brojna istraivanja su ukazala da su se ubica i
ubijeni, u visokom procentu sluajeva, dobro meusobno poznavali, tavie, bile
bliske osobe.
rtva, sa svojim odreenim profilom linosti, determinira vrstu delikta. Ta injenica
odredila je i usmjerila interesovanje za strunu obradu rtve, po svim kautelama
viktimoloke nauke. U prolosti, u ii interesovanja bili su zloinac i njegov delikt, dok
je rtva, naalost, uvijek posmatrana i istraivana vrlo povrno, bez dubljeg
sagledavanja njenog ueda i doprinosa u inkriminiranom inu. Meutim, danas je
nezamislivo istraivanje bez obrade i rtve, u istoj mjeri koliko i poinioca.
25. Zrtve u aktu cedomorstva
edomorstvo je definisano kao ubistvo novoroeneta svjesnim htijenjem i aktivnim
(pa i pasivnim) injenjem sopstvene majke, a precizirano je kratkim vremenskim
intervalom za vrijeme poroaja i neposredno nakon tog ina. Dakle, osnovne
komponente edomorstva su:
novoroenost,
ivoroenost i
majka (porodilja) kao poinilac djela.
Zbog ueda porodilje kao izvrioca ubistva sopstvenog djeteta, edomorstvo je
izdvojeno kao zasebno krivino djelo protiv ivota i tijela.
Osnovne komponente u izvrenju edomorstva su osjedanje srama, drastini
patrijarhalni nazori o moralu pojedinih sredina, nemilosrdna igosanost, osjedanje
izolovanosti i odbaenosti, ali, svakako, i socijalno-ekonomski motivi. Motivi i
prelomna odluka o edomorstvu namedu se od poetka trudnode, zbog niza vanjskih
inilaca, prevashodno zbog krutih i surovih patrijarhalnih nazora o seksu i moralu.


26. Socioloski aspekt samoubistva
Posebno, po Dirkemu, samoubistvo ima smisla ako se istrauje samo kao masovna
pojava, odnosno varijable dvije drutvene odrednice: drutvena integracija i drutvena
regulacija. Ovaj sjajni sociolog je zapazio da ne postoji ni jedno psihopatoloko svojstvo
koje bi sa samoubistvom imalo vrstu i nesumnjivu vezu. On zakljuak izvodi iz premise
da je, po polu, broj ena u psihijatrijskim institucijama daleko vedi od mukaraca, a stopa
samoubistva je upadljiva na strani mukog spola (1:4, eventualno 1:3). tavie, u nekim
segmentima populacije zapaena je visoka stopa psihikih oboljenja i poremedaja, a s
druge strane, niska stopa samoubistva. Takoe, procenat samoubistva raste s godinama
starosti, dok psihike bolesti stagniraju sa starodu, u stvari dostiu kulminaciju u dobi od
30 do 45 godina.
Danas u svijetu postoje suicidalno ugroeni narodi i drave, sa stopom preko 25%,
u koje se svrstavaju zemlje srednje i sjeverne Evrope. Panonska nizija, u kojoj se
apostrofira Maarska, zatim na prostorima ex-Jugoslavije su Vojvodina i Slovenija,
sa stopom samoubistava odmah iza Japana.Stopa samoubistava ima izuzetan pad
u ratnim uslovima, u periodu kolektivne ekspresije agresivnosti.
Interesantno je napomenuti da su vrlo niske stope samoubistava u
nerazvijenim zemljama. Stoga se pokuavalo govoriti o suicidu kao direktnoj
posljedici dekadencije bogatih zemalja. Meutim, tu je tezu veoma lako oboriti
brojnim dokazima, pa se tako npr. u vedskoj uopte nije promijenila stopa
samoubistava jo od 1910. godine. Drugim rijeima, ekonomsko blagostanje nema
kauzalne niti posredne veze s porastom stope samoubistava.
Poseban naglasak se stavlja na injenicu, koja se namede kao pravilo, da
postoji diskrepanca u stopi samoubistava u odnosu na stopu ubistava. Naime, u
onim sredinama u kojima je stopa ubistava visoka, postoji srazmjerno niska stopa
samoubistva (Kosovo, Crna Gora, Sicilija, Korzika, Irska). Ili u ratovima, uz
masovna ubijanja, stopa samoubistava je vrlo niska, zanemarljiva.


27. Psiholoski aspekt samoubistva
Prilikom istraivanja samoubistva, bilo kao individualne ili masovne pojave,
uvijek se, obavezno, polazi od linosti kao jedinke, njene formiranosti,
obrazovanosti, genetske uslovljenosti, kao i egzogenih inilaca koji utiu na
formiranje linosti.
Psiholoka nauka, poev od roenja pa do starosti, anticipira itavu lepezu
znaajnih faktora, koji utiu na razvoj linosti. Postoje manifestne etape u ivotu
individue, u kojima dolazi do dramatinih i prelomnih ivotnih kriza, a te su: pubertet,
pojava menstruacije, graviditet, klimakterijum, te kasnije senijum.
Ovom problematikom bavili su se razni autori. U Frojdovom istraivanju dato je
objanjenje funkcije agresije u Tugi i melanholiji, i tom prilikom je zapazio da je
agresija usmjerena prema samom sebi. Ovdje je depresija veoma izraena i
neodvojiva od mrnje, pa upravo u toj konstelaciji se tumai samoubilaki akt.
Agresivnost, esto se okrede protiv sebe, i na taj nain dolazi do samoubistva.
Meutim, ako je agresija okrenuta prema vani, dolazi do ubistva. U istom aktu se
agresivnost moe usmjeriti u dva pravca: u jednoj fazi se uradi ubistvo, a odmah
potom, u drugoj, samoubistvo.
U socijalnoj psihologiji sve se vie istie, kao vodedi etioloki faktor u samoubistvu,
Broken Home sindrome (rastureni dom), koji je zastupljen u vrlo visokoj
procentu.Sindrom rasturenog doma esto je asociran s alkoholizmom.
28. Samoubilacke komponente
Suicidogeni inioci su multifaktorijalni, pa tek udrueno ti elementi dovode do
samoubilakog akta, a tu spadaju: dispozicija, uzroci, motivi i povodi.
Dispozicija je stanje na koje utie niz okolnosti i situacionih inilaca, a
modeliraju je: rasturen dom s psihosociopatogenim stanjem, psiholokom
strukturom s nizom neurotskih poremedaja, te razliite grupe: starije osobe,
alkoholiari, narkomani, depresivna stanja i sl.
U uzroke spadaju egzogeni i endogeni suicidogeni faktori, kao to su:duevne
bolesti psihoze svih vrsta, teke hronine, neizljeive somatske bolesti, izmijenjene
okolnosti ivotnog okruenja: disharmoninost porodice (braka), teki radni i
interpersonalni odnosi, itd.
Motivi su endogeni, duboko usaeni u psihikoj sferi. Oni su subjektivne
prirode, dijele se na svjesne i nesvjesne, a svaki od njih na svojstven nain djeluju i
modeliraju suicidogenu odluku. Svjesni motivi se dijele na dvije podgrupe:
drutveno uslovljeni,imaju visokomoralan karakter, itd.,
svjesna motivacija u neizdrljivim situacijama, kao to su teke patnje
psihofizike prirode (neizljeive bolesti, zatoenici konclogora, kao i druga
beznadena stanja).
Nesvjesna motivacija je mnogo eda, a dijeli se na tri grupe:
autoagresija i autodestrukcija (po Frojdu i Menningeru),
apel-alarm funkcija (Stengel, Milovanovid) i
parasuicidalna pauza (Fojerlajn).
Povod na prvi pogled beznaajan razlog, ali djeluje kao inicijalna kapisla. U ved
predodreene osobe, s prisutnim uzrocima i motivima za suicidalni akt, povod je okida
mehanizma.
29. . Prostitucija kao sociopatoloka pojava u Bosni i Hercegovini
U pravu je usvojena definicija da se prostitucijom bavi ensko, ili muko, lice koje za
novanu, ili drugu materijalnu, korist vri polni snoaj s individualno neodreenim
brojem lica s ciljem da zadovolji njihove polne prohtjeve. Istraujudi fenomen
prostitucije u Bosni i Hercegovini, u periodu od 2002. do 2005. godine, uoeno je da
je prostitucija kod nas doivjela odreene transformacije, ili imala posebna obiljeja,
dok nije postala transnacionalni organizovani kriminal. Istraujudi prostituciju uoeno
je da je ona evoluirala od prostitucija kao devijantnog ponaanja do prostitucije kao
sociopatoloke pojave, zatim od prostitucije kao sociopatoloke pojave do prostitucije
kao organizovanog kriminala i, na kraju, od prostitucije kao organizovanog kriminala
do prostitucije kao transnacionalnog organizovanog kriminala.
U studiji Prostitucija u Bosni i Hercegovini, koja je objavljrna juna 2003. godine,
dolio se do zakljuka da je prostitucija u Bosni i Hercegovini od 2002. do 2003.
godine postala organizovani kriminal i da su uzroci enormno uvedanog obima
prostitucije u poslijeratnom periodu sljededi:
politika zbivanja u srednjoj i istonoj Evropi,
migracije stanovnitva prema razvijenim zemljama Evrope,
raspad Jugoslavije i ratni sukobi na Balkanu,
ekonomska kriza kroz koju prolaze zemlje u tranziciji,
velika stopa nezaposlenosti u zemljama u tranziciji,
velika koncentracija ili prisustvo stranih vojnih i policijskih trupa u Bosni i Hercegovini,
nejedinstvo politikog vodstva Bosne i Hercegovine,
neusklaena ili razliita zakonska regulativa ili odnos prema prostituciji kao
protivzakonitoj djelatnosti u Bosni i Hercegovini, i
korumpiranost svih nivoa vlasti u Bosni i Hercegovini.
Mree ovih kriminalnih organizacija i rtve prostitucije - koje su uglavnom strane
dravljanke, dokaz su tvrdnje da je rije o organizovanom kriminalu koji prelazi
granice nae drave ili o transnacionalnom organizovanom kriminalu. Naa
saznanja i zakljuke potvrdila je i presuda Suda Bosne i Hercegovine broj KVP-
03/03-A, koja je izreena 12. marta 2004. godine u Sarajevu, optuenim Miloradu
Milakovidu, Sanji Milakovid, Iliji Gavranovidu i Darku Gnjatovidu, zato to su
organizovali ili bili ukljueni u izvrenje ozbiljnih krivinih djela na i oko teritorije
Bosne i Hercegovine radi sticanja imovinske koristi, ukljuujudi kupovinu i prodaju
stranih dravljanki u njihovim matinim zemljama, zatim transportovanje,
krijumarenje i trgovinu stranih dravljanki izvan i unutar granica Bosne i
Hercegovine, dranje stranih dravljanki u ropskom odnosu radi seksualne
eksploatacije, oduzimanje pasoa i drugih putnih isprava, navoenje na
prostituciju u raznim nodnim klubovima, barovima i drugim objektima u vlasnitvu
porodice Milakovid i njihovih saradnika.
Zbog navoenja na prostituciju, prema policijskim analitikim podacima, samo u
Federaciji Bosne i Hercegovine od januara do decembra 2005. godine osueno je
12, a za trgovinu ljudima 17 lica, dok je u prva tri mjeseca 2006. godine za
navoenje na prostituciju osueno 2, a za trgovinu ljudima 16 lica. Ovi podaci
jasno potvruju navode da je prostitucija u Bosni i Hercegovini transnacionalni
organizovani kriminal i da je u ekspanziji.
30. Pomod rtvama prostitucije i trgovine ljudima radi seksualnog iskoritavanja
ene imaju pravo na jednako uivanje i zatitu svih ljudskih prava i osnovnih
sloboda u politikom, ekonomskom, socijalnom, kulturnom, graanskom ili
drugom polju. Ta prava, izmeu ostalog, ukljuuju:
pravo na ivot,
pravo na jednakost,
pravo na slobodu i bezbjednost linosti,
pravo na jednaku zatitu pred zakonom,
pravo na ivot bez bilo kojeg oblika diskriminacije,
pravo na najvie standarde ostvarivog fizikog i mentalnog zdravlja,
pravo na pravine i povoljne uslove rada,
pravo da se ne bude podvrgnut muenju ili drugim vrstama okrutnog,
neljudskog ili poniavajudeg postupanja ili kazne.
Prva briga dravnih organa koji pomau rtvama prostitucije i trgovine ljudima radi
seksualnog iskoritavanja bila bi fizika bezbjednost rtve. Zatim je rtvi potrebno
pomodi da razumije realnost situacije, ili da prevazie svoja osjedanja otuenja i
izolacije od svijeta (uspostavljanje veza s lanovima porodice, podrka prijatelja,
uestvovanje u grupama podrke onih koji dijele slino iskustvo). Zbog toga svi
dravni slubenici moraju da budu obueni da paljivo sluaju, ohrabruju rtvu i ne
prekidaju njen tok misli, te da vladaju tehnikama krizne intervencije ako rtva
preivljava uzbuenje i krizne reakcije. Pravni sistem treba da bude tako dizajniran da
minimizira prepreke na koje rtva moe naidi u traenju pravde
32.
Viktimoloki profil silovanih
U deliktu silovanja, prema M. Singeru, u 70% sluajeva rtva i poinilac su se od
ranije poznavali. Obino se radi o prijateljima, poznanicima, susjedima, radnim
kolegama, itd.
Izvrioci su vrlo niskog obrazovnog nivoa, tako da su vie od 90% poinilaca zavrili
samo pomodnu ili osnovnu kolu.
rtve silovanja su, po Gruzinov-Milovanovid, u 44% sluajeva maloljetnice, 22%
osobe dobi od 18 do 30 godina, 12% izmeu 30 do 45 godina, 13% od 45 do 60
godina, te 9% iznad 60 godina.
Preko 66% rtava silovanja pripada starosnoj grupi ispod 30godina. Prema tome,
radi se u ogromnom procentu o zaista mladim rtvama.
Napadnuta ena se brani, na sve mogude naine: rukama, nogama, zubima i
drugim sredstvima i nainima, dok mukarac koristi samo ake. S obzirom na te
injenice, povrede na eni de imati karakteristian raspored oko vrata, na licu,
dojkama, na butinama upravo na mjestima na koja je koncentrisana
upotrebljena sila.
Pored povreda na rtvi i napadau, nakon silovanja redovno ostaju kontaktni
tragovi, najede biolokog porijekla. Mikrotragovi se fiksiraju s dlanova rtve
ljepljivom celuloidnom trakom po metodi dr Maxa Freia ali i dlaice tkanine s
odjede napadaa. Mikrotragovi se trae i na odjedi rtve, ali i na njenom tijelu
(sperma, pljuvaka, stidne dlaice). Stoga se mora izuzeti kompletna odjeda, kako
rtve, tako i osumnjienog izvrioca, i podvrdi detaljnom kriminalistikom
pregledu u laboratoriji.
Da bi zapisniki mogli da se konstatuju priroda i raspored nanesenih povreda rtvu
treba najprije podvrgnuti ljekarskom pregledu, uzeti sve neophodne uzorke tkiva i
tjelesnih tenosti. Osumnjienog poinioca, takoe, treba podvrgnuti detaljnom
ljekarskom pregledu.
Detaljnom pregledu bide podvrgnuto i lice mjesta, na kojem se, po opisu rtve,
dogaaj i zbio.
33. rtve masovnih silovanja
Masovna silovanja s etnikim predznakom karakteristika su rata u Bosni i
Hercegovini, a isplanirana su i nala su se u strategiji ratovanja. Radi se o
nesretnim enskim bidima, poev od djeijeg uzrasta pa sve do duboke starosti. U
statutu Meunarodnog suda u Den Haagu na vidnom mjestu uneseni su zloini
protiv ovjenosti, meu kojima posebno mjesto zauzima silovanje. Zbog
poinjenih masovnih silovanja brojnim zloincima su u Haagu ved izreene
zatvorske kazne.
Taan broj silovanih ena u Bosni i Hercegovini nije poznat, a vjerovatno da nikad
nede biti utvren.
Podstaknut i motivisan time zakonodavac FBiH uveo je posebnu inkriminaciju u
lan 203 stav 4 KZ FBiH, a tretira se silovanje kvalifikovano pobudama uinioca
zbog etnike, nacionalne, rasne, vjerske ili jezike netrpeljivosti prema rtvi.
Dakle, ovdje je pobuda uinioca kvalifikatorna okolnost za koju zakon propisuje
stroe kanjavanje kaznu zatvora od tri do 15 godina.
34. Nekrofilija je odiozan i izuzetno morbidan pomak seksualnog nagona. To je
ekstremni stepen u patologiji izopaenosti, u kojem je le libidinozni objekt.
Meutim, sem seksualne izopaenosti, pojam nekrofilije dobio je i ire,
karakteroloko znaenje.
Ovaj vid perverzije nije svojevrstan raritet, ved je nekrofilija dosta edi patoloko-
karakteroloki fenomen. Meutim, njeno seksoloko ispoljavanje je iz praktinih
razloga znatno ogranieno, vrlo oteanih mogudnosti ostvarivanja kontakta s
leevima. Jedine profesije koje imaju taj kontakt su grobari i uvari u
mrtvanicama.
Neobuzdani i vrlo agresivni nekrofili vre iskopavanja grobova da bi ostvarili svoj
izopaeni seksualni nagon.
Sjajni kriminoloki autoritet, Hans von Hentig, dao je sveobuhvatnu definiciju s
preciznim odrednicama nekrofilije:
djela seksualnog kontakta sa enskim leom (polni odnos, manipulisanje polnim
organima),
seksualno uzbuenje proizvedeno gledanjem enskog lea,
sklonost leevima i grobovima, te predmetima vezanim za grob (cvijede i slike),
djela komadanja lea, i
enja za dodirom ili masiranjem lea ili bilo ega gnjilog
A po Frojdu, nekrofilija se u karakterolokom smislu moe opisati kao strasna
sklonost svemu to je mrtvo, gnjilo, trulo, nezdravo; to je strast za pretvaranjem
ivog u neivo; za destrukcijom radi destrukcije; to je iskljuivi interes za sve to je
mehaniko. To je strast za trganjem ivih struktura
Pojam nekrofilije ranije je egzistirao iskljuivo u patologiji seksualnog nagona, kao
njegov najekstremniji oblik. U kontekstu ireg, karakterolokog izopaenja, u
homicidogenom znaenju, uveo ga je slavni panski filozof Miguel de Unamuno
(1936) u isprovociranom govoru pred faistikom falangom, u Salamanci.
35. Tortura djece i omladine
Veoma je rasprostranjena pojava zloupotrebe djeteta, a danas je taj pojam
proiren na etioloke, fenomenoloke i socijalno-politike aspekte. Ona, sem toga,
pokazuje institucionalnu pozornost i krivinopravnu zatitu, pa i pravinost.
Specifina zatita kojom se direktno titi integritet linosti djeteta i maloljetnika
ima naglaenu primjenu u sljededim okolnostima:
- zaputenost (vaspitna) i zlostavljanje maloljetnika,
- izmijenjenost porodinog stanja,
- oduzimanje maloljetnika,
- posredovanje u obavljanju prostitucije i trgovine bijelim robljem
- uestvovanje u samoubistvu (lan 170 KZ FBiH),
- polni odnoaj s djetetom (lan 207 KZ FBiH).
Zaputanje ili zlostavljanje djeteta ili maloljetnika je posebno krivino djelo (lan
219 KZFBiH). Ono se sastoji u injenici da je zakonska obaveza roditelja da se stara
o djetetu, vodi brigu o vaspitanju, odnosno podizanju djeteta u fizikom i
duevnom pogledu. Prevashodno, roditelji moraju da stvore uslove materijalne
prirode. Iz ovog proizilazi da se roditelji staraju o kvalitetnoj ishrani, odijevanju,
kolovanju, eventualnom omogudavanju hobija. Drugim rijeima, da se rtvuje s
ciljem da zdravo stasa i da se izgradi linost djeteta.
Sa stanovita krivinog prava inkriminacije na tetu omladine a i djece sadrane su
posebno u sljededim znaajnim injenicama:
povrede dunosti izdravanja (70% sluajeva);
zaputenost i zlostavljanje maloljetnika;
ostala krivina djela.
Vrlo teka, morbidna i drutveno opasna krivina djela ispoljena prema
maloljetnicima su sljededa:
vanbrani ivot s maloljetnicima,
rodoskrvnude,
oduzimanje djeteta ili maloljetnika,
spreavanje i neizvravanje mjera za zatitu maloljetnika,
naputanje djeteta,
zaputanje ili zlostavljanje djeteta ili maloljetnika.
Najtea vrsta krivinog djela prema djetetu, i koje poprima izrazitu psihopatoloku
kategoriju, je i n c e s t. To je ujedno zloin sui generis. On u cijelosti unitava ivot
osjetljive i nezrele djeije linosti, u fazi njenog poetnog stasanja.
Rodoskrvnude se ini u uzlaznoj i silaznoj liniji. Najede su akteri mukarci,
redovno su to psihopate, usto alkoholomani, s izraenim hiperseksualnim
nagonom, iji je inhibitorni mehanizam u moralnoj sferi veoma insuficijentan. Oni
obino vode porijeklo iz vrlo niskih socijalnih slojeva, sa skuenim stambenim
uslovima, pa spavaju svi u jednoj prostoriji.
Pospjeujude viktimo/kriminogene situacije se pojavljuju kada je supruga u bolnici
ili odsutna (na putu), pa se u toku nodi otac pribliava kderki i stupa u inkriminirani
teki zloin rodoskrvnuda. Periodino, ti se odnosi ponavljaju kad god se ukae
prilika. U pitanju su kderke maloljetnice, koje iz straha i srama skrivaju svoju
grozomornu sudbinu. Zloin se otkriva tek kada kderke odrastu, prue otpor, bjee
od kude ili nastupa trudnoda u takvoj demonskoj konstelaciji.
36. Sindrom tucenog djeteta
Sistematska i izrazito fizika okrutnost prema svojoj djeci, bilo jednog ili oba
roditelja, veoma je pogodno tlo za razvoj psihikih poremedaja rtve. Traume u
ranom djetinjstvu onemogudavaju skladno, harmonino i svestrano
prilagoavanje u kasnijem ivotu; one stvaraju neadaptibilne linosti. Inae
patoloka sredina, u djetinjstvu posebno, odreuje kasniji profil destruktivne
linosti.
U izgradnji sindroma tuenog djeteta, osoba uspijeva adaptibilnodu i izgradnjom
mehanizma identifikacije da se poistovjeti s agresorom, odnosno muiteljem. To
je teko objanjiv i paradoksalan fenomen
Zlostavljanja su nekad haotina, bizarna, bez povoda, a u drugim prilikama, u
vedini sluajeva, sistematina. Dijete je dobrim dijelom izolovano, usamljeno,
udaljeno od ire socijalne zajednice, a vremenom postaje samotnjak. Ono stie
kompleks naputenosti, preputenosti vlastitoj sudbini.
Osobe koje nose sindrom tuenog djeteta kasnije u ivotu, kao odrasli, ispoljavaju
dva vrlo upeatljiva karakterna poremedaja: ili postaju jo tei i okrutniji sadisti
nego to su njihovi muitelji, ili de njihov razvoj skrenuti u mazohistikom pravcu.
Kako bi u potpunosti shvatili i dublje prodrijeli u krimino/viktimogeni problem
nasilja u familiji, neophodan je osvrt i detaljan prikaz konstelacije porodinog
miljea. Familija predstavlja nukleus, odnosno embrion drutva. Svi lanovi
porodice su vrlo aktivni sudionici, i upravo iz te bliskosti i povezanosti izviru sve
protivrjenosti i konflikti, koji nose pojavno obiljeje nasilja u familiji.
Ono to je posebno karakteristino i to daje specifino obiljeje porodici je njena
formiranost, zdrava utemeljenost, zrelost i sposobnost oba partnera koji stupaju u
brak.
37. Psihicki stres i njegovi psihoendokrini putevi
Osobe koje nose sindrom tuenog djeteta kasnije u ivotu, kao odrasli, ispoljavaju
dva vrlo upeatljiva karakterna poremedaja: ili postaju jo tei i okrutniji sadisti
nego to su njihovi muitelji, ili de njihov razvoj skrenuti u mazohistikom pravcu.
Kako bi u potpunosti shvatili i dublje prodrijeli u krimino/viktimogeni problem
nasilja u familiji, neophodan je osvrt i detaljan prikaz konstelacije porodinog
miljea. Familija predstavlja nukleus, odnosno embrion drutva. Svi lanovi
porodice su vrlo aktivni sudionici, i upravo iz te bliskosti i povezanosti izviru sve
protivrjenosti i konflikti, koji nose pojavno obiljeje nasilja u familiji.
Ono to je posebno karakteristino i to daje specifino obiljeje porodici je njena
formiranost, zdrava utemeljenost, zrelost i sposobnost oba partnera koji stupaju u
brak.
Osobe koje nose sindrom tuenog djeteta kasnije u ivotu, kao odrasli, ispoljavaju
dva vrlo upeatljiva karakterna poremedaja: ili postaju jo tei i okrutniji sadisti
nego to su njihovi muitelji, ili de njihov razvoj skrenuti u mazohistikom pravcu.
Kako bi u potpunosti shvatili i dublje prodrijeli u krimino/viktimogeni problem
nasilja u familiji, neophodan je osvrt i detaljan prikaz konstelacije porodinog
miljea. Familija predstavlja nukleus, odnosno embrion drutva. Svi lanovi
porodice su vrlo aktivni sudionici, i upravo iz te bliskosti i povezanosti izviru sve
protivrjenosti i konflikti, koji nose pojavno obiljeje nasilja u familiji.
Ono to je posebno karakteristino i to daje specifino obiljeje porodici je njena
formiranost, zdrava utemeljenost, zrelost i sposobnost oba partnera koji stupaju u
brak.
38. Psihiki stresovi u razliitim situacijama
Uticaj ekstremno opasnih sociogenih stresova na ovjekovu psihu deava se u
iznimnim situacijama, kao npr. ivot u nacistikim logorima smrti, zatim u
opsadnim ratnim stanjima.U Vijetnamskom ratu, meu amerikim vojnicima nisu
se odmah ispoljile posljedice estokih psihikih stresova, one su se pojavile tek
kasnije. Te reakcije nazvane su kasnim otedenjima ili simbolikim nazivom
postvijetnamski sindrom. Preivjeli ameriki vojnici u Vijetnamu kasnije su
oboljeli od tekih psihikih poremedaja uz ispoljavanje antisocijalnog i
kriminogenog ponaanja, s visokom stopom suicida.
rtve psihikih stresova, osim u uslovima i stresogenim situacijama u medicini u
kojima djeluje stresor, s viktimolokog stanovita su okolnosti - od posebnog
znaaja. A one su sljedede:
stres kod policajaca,
Sama policijska profesija, kad je rije o stresu, vrlo je aktuelna, pa se postavlja
logino pitanje i uporeivanje sa drugim napornim profesijama kao to su
vatrogasci, uvari u zatvorima, tehniko osoblje u hitnoj medicinskoj slubi, i
slino. Pri tome su uzeti u obzir hronini stres za razliku od sluajnog, te fizika i
emotivna iscrpljivanja.
stres pri nasilju u porodici,
U gradaciji doivljenih stresova, s najteim stepenom zlostavljanja, postaju
vremenom vrlo ozbiljni pacijenti. Taj broj je impresivan, pa tako 50-60% leedih i
40-60% ambulantnih psihijatrijskih pacijenata iznose podatke da su u djetinjstvu
fiziki ili seksualno zlostavljani
39. stres u zatoenitvu,
Stres je univerzalna pojava, a kao pojedinana moe se javiti u bilo kojoj situaciji.
Meutim, njegovo serijsko pojavljivanje deava se samo u zatoenitvu, kada se
ponavlja nesmanjenom estinom u razliitim oblicima.
stres u ratnim deavanjima I
Posebno se time bavio Leo Gitinger, koji je kao psihijatar dao dimenziju i svoj obol
istraujudi i opservirajudi dui period ljude iz nacistikih logora smrti i, naravno,
posljedice konfliktuoznih situacija.
Borba je posebna opasnost po ovjeka i tom fenomenu nema nita slino u
stepenu otedenja. Ona je izuzetno stresogena, jer borba iziskuje takav napor da
je u direktnoj vezi s intenzitetom i trajanjem. Tako je period od 200 do 240 dana
maksimum koji se moe provesti u borbi.
Britanska vojska nakon Prvog svjetskog rata nastojala je da prikrije stanje i
masovnost psihikih poremedaja, ali nisu u tome do kraja uspijevali. Bilo je i
pogrenih shvatanja. Kako bi izbjegli demoralisanje i razoarenje javnosti,
pokuavali se ljude ubijediti - u to se i vjerovalo, da su uzroci za psihotraume
eksplozije granata i otuda naziv sheli shok. Psihijatri su brzo uvidjeli da su
simptomi sheli shoka emocionalne prirode i da su posljedica psihoemocionalne
traume. To je imalo za posljedicu ispoljavanje nasilja svake vrste. A
simptomatologija je ponajvie liila na histerine napade
stres u prirodnim kataklizmama, npr. u potresu.
Niz subjektivnih, vrlo intenzivnih doivljavanja deavaju se pojedincu u momentu
potresa. Oni su takve prirode, jer se radi ne o individualnom, ved o seriji u vie
navrata ponovljenih stresova s veoma jakim i dalekosenim posljedicama. To su
najrjeitije pokazali rezultati anketnih istraivanja o potresu u Banjoj Luci 1969.
godine, dobijeni od 255 dobrovoljnih ispitanika.
40. RTVE U SAOBRADAJNIM NESREDAMA
Saobradajni delikti su svakodnevna i u epidemijskim razmjerama drutveno
negativna pojava. rtve su svi oni koji uestvuju u saobradaju: u vozilu, biciklisti,
pjeaci itd. Stoga su karakteristike saobradajnih nesreda sljedede:
saobradajni delinkventi su svi graani, bududi da uestvuju u saobradaju;
dinamika (pokretljivost) uesnika u saobradaju i obino brzinom vedom od
dozvoljene.
Viktimoloki aspekt stradanja u saobradaju okrenut je viktimizaciji nesrede
mehanizmima stradanja, zatim razotkrivanju etiolokih faktora stradanja, te
prosuivanju koliki je doprinos same rtve u prouzrokovanju nesrede. Kad su u
pitanju pjeaci, na prvom mjestu su djeca i starci, zatim osobe sa psihofizikim
manama. Upravo ova kategorija populacije ini visoki stepen rizika za saobradajnu
nesredu.
U bivoj Jugoslaviji, po izvjetajima Svjetske zdravstvene organizacije, broj
saobradajnih nesreda bio je najvedi u Evropi (25 poginulih na 100.000 stanovnika).
Uzroci tolikoj fatalnosti su, na prvom mjestu, vrlo intenzivan saobradaj na cestama
nae zemlje zbog njenog geografskog poloaja, zatim lo kvalitet saobradajnica,
nizak stepen saobradajne kulture, nerigorozna kontrola saobradaja itd.
Iz praktinih razloga, uzroci saobradajnih nesreda dijele se na dvije kategorije:
subjektivni (ovjek) i objektivni (vozilo i saobradajnica).
Viktimoloki pristup saobradajnim nesredama prevashodno je okrenut
subjektivnim uzrocima, koji su apsolutno i najvie zastupljeni u uzrokovanju
saobradajne nesrede. Njima se pripisuje 75-95% u kauzalitetu saobradajnih
nesreda. Incidencija objektivnih faktora je dosta niska, a pripisuje se saobradajnici
i tehnikim nedostacima vozila.
Pod subjektivnim faktorima podrazumijeva se, na prvom mjestu, psihofizika
nespremnost vozaa, odnosno umor, ali ne samo vozaa ved i ostalih uesnika u
saobradaju biciklista, pjeaka i upravljaa zaprenim vozilima. To su endogeni
faktori, dakle, sadrani u samom pojedincu, uesniku u saobradaju, u njegovim
psihikim osobinama, te karakternim i drugim svojstvima, koji u saobradajnoj
dinamici na planu bezbjednosti mogu da budu odluujudi. U subjektivne inioce
spadaju i neka psihika oboljenja, a i somatska stanja.
U subjektivne inioce saobradajnih nesreda ubrajamo i sva ona somatska oboljenja
i poremedaje koji dovode do znaajnog smanjenja sposobnosti u upravljanju
motornim vozilom ili nesigurnosti na putu (pjeak, biciklista i sl.). Tu su, na prvom
mjestu, ederna bolest i visok krvni pritisak, kao veoma rasprostranjena oboljenja
u nacionalnoj patologiji.
Pod subjektivnim faktorima podrazumijeva se, na prvom mjestu, psihofizika
nespremnost vozaa, odnosno umor, ali ne samo vozaa ved i ostalih uesnika u
saobradaju biciklista, pjeaka i upravljaa zaprenim vozilima. To su endogeni
faktori, dakle, sadrani u samom pojedincu, uesniku u saobradaju, u njegovim
psihikim osobinama, te karakternim i drugim svojstvima, koji u saobradajnoj
dinamici na planu bezbjednosti mogu da budu odluujudi. U subjektivne inioce
spadaju i neka psihika oboljenja, a i somatska stanja.
U subjektivne inioce saobradajnih nesreda ubrajamo i sva ona somatska oboljenja
i poremedaje koji dovode do znaajnog smanjenja sposobnosti u upravljanju
motornim vozilom ili nesigurnosti na putu (pjeak, biciklista i sl.). Tu su, na prvom
mjestu, ederna bolest i visok krvni pritisak, kao veoma rasprostranjena oboljenja
u nacionalnoj patologiji.
Pod subjektivnim faktorima podrazumijeva se, na prvom mjestu, psihofizika
nespremnost vozaa, odnosno umor, ali ne samo vozaa ved i ostalih uesnika u
saobradaju biciklista, pjeaka i upravljaa zaprenim vozilima. To su endogeni
faktori, dakle, sadrani u samom pojedincu, uesniku u saobradaju, u njegovim
psihikim osobinama, te karakternim i drugim svojstvima, koji u saobradajnoj
dinamici na planu bezbjednosti mogu da budu odluujudi. U subjektivne inioce
spadaju i neka psihika oboljenja, a i somatska stanja.
U subjektivne inioce saobradajnih nesreda ubrajamo i sva ona somatska oboljenja
i poremedaje koji dovode do znaajnog smanjenja sposobnosti u upravljanju
motornim vozilom ili nesigurnosti na putu (pjeak, biciklista i sl.). Tu su, na prvom
mjestu, ederna bolest i visok krvni pritisak, kao veoma rasprostranjena oboljenja
u nacionalnoj patologiji.
41. RTVE KRVNE OSVETE
Krvna osveta (poseban vid bezobzirne osvete) predstavlja ritualan in, koji ne
moe da se svrsta u normalno a niti u patoloko ponaanje. Najblia je iskonskom i
drakonskom presuivanju lex talionu, po obrascu zub za zub, oko za oko, ivot za
ivot.
Krvna osveta je vrlo kruto, brutalno i drastino obiajno pravo, u civilizovanom
svijetu anatemisano, osueno i odbaeno kao takvo. Njene osobenosti su
sljedede:
ona je socijalna, a nikako individualna pojava, jer je moe izvriti svaki lan
plemenske zajednice;
nema individualno obiljeje usmjerene odmazde protiv odreenog lica, koje je u
konkretnom sluaju izvrilac krivinog djela, ved protiv svakog lana zajednice
kojoj on pripada;
nije srazmjerna niti adekvatna poinjenom deliktu;
krvna osveta je visokomoralna pa i sakralna, obavezujuda za sve lanove ue
zajednice, pa prema tome i oekivana;
krvna osveta je trajna, ne zastarjeva, odnosi se i na budude generacije, pa i one
koje nisu jo dole na svijet (neroene).
U ex-Jugoslaviji krvna osveta (kao pandan korzikanskoj vendeti ili sicilijanskoj
omerti) je vrlo rairena pojava i udomadila se u nekim zaostalim krajevima:
Kosovo, Juna Srbija, Makedonija i Crna Gora, a sporadino i u drugim sredinama.
Objanjenja su bizarna, nauno neutemeljena, pa shodno tome i neprihvatljiva, a
tipa su o lako uzavreloj krvi, uroenoj agresivnosti s destrukcijom...
U KZ FBiH, u lanu 166 stav 2 taka b): ko drugog usmrti pri bezobzirnom
nasilnikom ponaanju, a takoe i u dijelu take d) ko drugog usmrti iz
koristoljublja, radi izvrenja ili prikrivanja drugog krivinog djela, iz bezobzirne
osvete ili iz drugih niskih pobuda...
Bezobzirna osveta je u stvari jedna od niskih pobuda koja je iz kriminalno-
politikih razloga posebno izdvojena kao kvalifikatorna okolnost Ubistvo iz
bezobzirne osvete postoji kada uinilac iz osvete zbog povrijeenog dobra lii
ivota lice koje sa povreivanjem tog dobra nije imalo nikakve veze, kao to je
sluaj kod krvne osvete koja se kod nas u nekim krajevima jo zadrala.
42. Psihosocijalni aspekt narkomanije
ovjek moe imati etiri osnovna odnosa prema drogama.
Apstinenti to su ljudi koji proive cijeli svoj ivot da nikada nisu probali neku
drogu. Isto tako, ljudi koji su nekada uzimali bilo koju drogu, a sad je dui
vremenski period ne uzimaju, takoe se nazivaju apstinentima.
Narkofilija - Druga mogudnost uspostavljanja odnosa ovjek-droga jeste
zloupotreba droga bez znakova zavisnosti, koju obino nazivamo narkofilija. Danas
mladi masovno uzimaju razne droge, rade to povremeno i uglavnom uzimaju
droge koje ne mogu da stvore tei oblik zavisnosti.
Dvije su karakteristike narkofilije: narkofilni odnos s drogama uglavnom
uspostavljaju preadolescenti ili rani adolescenti. Druga karakteristika je nauna
injenica da se iz populacije narkofila u procentu od 10% regrutuju bududi
heroinomani. S druge strane, oko 90% tekih zavisnika tvrde da su prije ulaska u
pakleni zavisniki krug imali period od par godina kada su imali narkofilski odnos s
drogom.
Habituacija - Kod ovog odnosa s drogom postoji elja, ali ne i neodoljiva potreba
da se droga uzme. Ova elja nije razvijena na osnovu fizikih potreba ved na
osnovu potrebe linosti i traenja eljenog emocionalnog stanja u koje ga droga
dovodi. S obzirom da se radi o psiholokim potrebama, habituacija se esto naziva
psihika zavisnost i ona se razvija prilikom zloupotrebe svih droga.
Narkomanija - Narkomanija ili zavisnost od droga je posljednji i najtei stadij
odnosa koji ovjek moe da ima s drogom. Prema definiciji SZO, narkomanija se
definie kao stanje periodinog ili stalnog trovanja izazvano ponovljenim
unoenjem droge u organizam.
Narkomaniju ili kompulzivno uzimanje droge karakterie, takoe, i pojava
tolerancije. Tolerancija se ispoljava u tenji narkomana da svakodnevno povedava
dozu droge koju uzima, kako bi s povedanom koliinom imao isti uinak kao i s
prethodnim, znatno manjim dozama te iste droge. Tolerancija se javlja samo kod
nekih droga i primorava narkomana da stalno povedava svoju dozu droge kako bi
izbjegao prijetedu apstinencijalnu krizu.
Tolerancija je uvijek znak razvijanja zavisnosti, tj. narkomanije. Uz fiziku zavisnost
uvijek ide i psihika.
43. Zloupotreba droga
Istraivai ove vrste patologije mladih promoviu vrlo razliita teorijska stanovita,
poev od tvrdnje da je presudan uticaj porodice u nastanku narkomanije, pa je
ona zbog toga dobila oznaku bolesti porodice, pa autora koji ukazuje na vanost
svojstava preadiktne linosti pa oni operiu sa sintagmom intrapsihike
narkomanije.
Bez obzira na arolikost svih ovih teorija, vedina autora se slae s tezom da prvim
uzimanjem droge tinejderi pokuavaju da zadovolje svoje vrlo razliite potrebe.
Vidljivo je da postoje brojni faktori sredine u kojoj se krede, a koji svjesno ili
nesvjesno (ede ovo drugo) podstiu mlade da krenu putem droge. Ovi faktori
sredine (okoline) odnose se na pet sljededih elemenata vanjskog svijeta:
kola,
porodica,
drutvo,
vrnjaci,
mediji (TV, tampa, radio)
kola je, poslije porodice, najvanije mjesto za zatitu rasta i razvoja, fizikog,
mentalnog i socijalnog sazrijevanja, najbolje mjesto za uenje vjetina zdravog
ponaanja lienog svakog rizika.kola mora imati znaajne kapacitete za redovno i
efikasno obavljanje svoje mentalno-higijenske i preventivne aktivnosti. kola
mora da bude mjesto (za razliku od porodice koja to ne mora) gdje de uenik stedi
znanje i biti informisan o drogama.
Porodica u savremenom svijetu doivljava radikalnu transformaciju u svom
totalitetu, to je istovremeno promovie u potencijalni faktor s visokim stepenom
patogenosti. Brojne su porodice u kojima odrastaju adolescenti, a oba roditelja i
eventualni staratelj masovno zloupotrebljavaju legalne droge kao to su alkohol,
duhan, tablete za ivce. Dakle, dijete ne mora samo da oponaa roditelje, jer u
ovom sluaju dobija direktnu i imperativnu naredbu i instrukciju o upotrebi
dozvoljenih droga. Ovo je nagnalo mnoge istraivae da izau s tvrdnjom da dijete
svoju prvu drogu (konkretno se misli na cigarete) dobije ili ukrade u sopstvenoj
kudi.
Donedavno, drutvo je otvoreno i transparentno (ak i na bilbordima) reklamiralo
cigarete i alkohol. Sada se to radi prikriveno i pod ifrom, tj. tajnom oznakom to,
ini se, jo vie budi znatielju adolescenata.
Drutvo dozvoljava da se oko kola otvaraju kafane, kafidi..
Drutvo dolazi na suludu ideju kolektivnog, prisilnog testiranja na droge svih
uenika neke kole. Na svu sredu, ova metoda je zavrila samo na jednom
pokuaju.
Ved due vremena vodi se iroka i organizovana drutvena akcija da se legalizuju
tzv. lake droge i niko se od ovih aktivista ne osvrde na loe rezultate ove
legalizacije u drugim zemljama, tj. drutvima.
Poseban problem u viktimizaciji mladih ljudi predstavljaju dileri. Dileri su u
svakom sluaju u okolini mladog ovjeka onaj faktor koji najdirektnije i
najotvorenije vri pritisak i navodi dijete na uzimanje neke droge. Zamah
aktivnosti dilera je srazmjeran efikasnosti policijskih i pravosudnih organa. Sudedi
po naim aktuelnim zakonskim regulativama (blage kazne, pogodbe sa sudom)
teko je oekivati da de splasnuti zamah kriminogenih aktivnosti odreenih
drutvenih grupa.
Grupa vrnjaka je jedan od najvanijh agensa socijalizacije, odmah iza porodice i
kole, pa se vrnjaci esto spominju kao druga porodica i njihov uticaj na
psihosicijalni rast i razvoj pojedinca-adolescenta je esto presudan.
Prema brojnim istraivanjima, ogroman je broj sadanjih narkomana koji su svoju
prvu ilegalnu i legalnu drogu dobili upravo od vrnjaka.
Orijentacija ka vrnjacima i elja za njihovim prihvatanjem i odobravanjem
svojstvena je svim adolescentima, ali se problem sagledava u selekciji grupa
vrnjaka i prijatelja kao i u aktivnostima koje de praktikovati s njima, u ovom
sluaju na relaciju adolescent vrnjaci u kojoj se meusobno potkrepljuje
zloupotreba droga i ohrabruju narkofilske sklonosti.
Svi mediji vrlo esto grijee, iz najboljih namjera, dok prezentuju problem droga i
njihove zloupotrebe, jer nesvjesno rasplamsavaju matu i podstiu znatielju kod
djece, govoredi o ovom problemu u maniru koji udesni svijet droga ini
neobino primamljivim.
44. Elementi restorativne pravde
Tri elementa su kljuna u definisanju i primjeni restorativne pravde: 1.zloinom se
smatra sukob izmeu pojedinaca, koji se reflektuje na drutva i dravu u cjelini.
2. znaaj pomirenja stranke i nadoknada teta.
3. pored uesnika potrebno je da se angauju i drutva iz neposredne blizine
aktera.
U procesu restorativne pravde svi uesnici imaju odgovornost da rjeenja polue
to optimalniji uspjeh. Naime, osnovni cilj je da poinioci priznaju izvreni zloin, a
rtve da anticipiraju griu savjesti poinioca i da su spremni dati oprost.
Jo vede znaenje u procesu pomirenja imaju direktne aktivnosti rtve i poinioca,
jer se na taj in znaajno otupi otrica u sukobu i tei ka izglaivanju violentnih
odnosa. To su kljuni elementi restorativne pravde.
45. Krivinopravni sistem i restitucija
Kada sudionici dogovorom odrede svoje uloge svjedoka i optuenika, nadleni
sistem od njih preuzima sluaj (Christie, 1977) u skladu sa zakonskim odredbama.
Neophodno je naglasiti da zakonodavni sistem ne diriguje meusobnom rjeenju
sukoba. Jer, restitucije su usmjerene samo na konkretan dogovor kao sredstvo
nadoknade. Sve ostalo rjeavaju sudionici spora i njihov posrednik.
U prolosti je restitucija u zakonodavstvima imala za cilj da postigne nagodbu
izmeu sukobljenih strana i da postigne pomirenje. Meutim, nadoknadom tete
nije se sve zavravalo. Sukob je mnogo kompleksniji i ne rjeava se samo
naknadom tete.
Restitucija ima znaenje samo u pogodbi o vrsti kazne. Ona je represivna mjera i
paradoksalno je da za restitucijom tei savremeno drutvo. Suta je suprotnost
pomirenju i ima dominantnu ulogu u krivinopravnim sistemima. S druge strane, a
s aspekta humanizma, restorativna pravda premauje restituciju i istovremeno
predstavlja snanu mjeru, interaktivan proces uspostavljanja pravde i
pravednosti. Jer, njeno centralno usmjerenje je okrenuto rjeavanju sukoba i
postizanju optimalnog i trajnog mira.
46. Modeli saniranja odtete rtvi
Kompenzacija za rtvu, odnosno model restitucije ima za cilj da se sve aktivnosti
usmjere, ne samo u smislu naknade tete, nego i tendencije dovoenja rtve u
prvobitno stanje. Na evropskom Savjetovanju u Helsinkiju (1984) uinjen je
znaajan iskorak da se sve pozitivne aktivnosti ujedine i usmjere u optimalnoj
pomodi rtvi. ini se najdjelotvornijom restitucija po van Dijku, koja razlikuje tri
modela: francuski, probacijski i engleski model kompenzacije.
Francuski model podrazumijeva da rtva podnese tubu krivinom sudu. Taj je
postupak sasvim jasan i objektivan, ali je problem to vedina rtava nije u
materijalnoj mogudnosti da ga realizuje. Stoga, sve drave koje su ovaj model
prihvatile dune su da obezbijede otedenom finansijsku podrku ili besplatnu
strunu pomod. Ovaj model je zastupljen u vedini evropskih zemalja.
Probacijski model predstavlja poinioevu restituciju, a to je uslov za njegovo
otputanje. Prednost mu je to iznalazi i obezbjeuje finansijska sredstva. Sem
toga, ovaj nain odtete zanimljiv je i izazovan obostrano: za rtvu, jer olakava
restituciju, a poiniocu se zamjenjuje zatvorska kazna s uslovom.
Engleski model je veoma praktian i, u sutini, apsolutno prihvatljiv. Naime, sudija
umjesto kazne izdaje nalog poiniocu da isplati kompenzaciju rtvi. Sve je vede
interesovanje rtava za ovim modalitetom, jer se direktno obeteduje. rtva je,
inae, pod direktnom ingerencijom pravosua, koje joj omogudava aktivnu ulogu
u procesu i svestranu pomod, u svim vidovima.