Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
Shqipria jugore
Shqipria qendrore
Shqipria veriore
197
256
76
37.2
48.4
14.4
170
243
62
35.8
51.2
13.1
367
499
138
36.6
49.7
13.7
Lloji i vendbanimit
Zon qendrore urbane
Zon periferike urbane
Qytet i vogl (qytez)
Zon rurale
185
69
80
195
35.0
13.0
15.1
36.9
160
71
66
178
33.7
14.9
13.9
37.5
345
140
146
373
34.4
13.9
14.5
37.2
Lokalizimi
Zon kufitare
Zon jokufitare
51
478
9.6
90.4
53
422
11.2
88.8
104
900
10.4
89.6
Ku strehoheni?
Shtpin time
J o n shtpin time
474
55
89.6
10.4
426
49
89.7
10.3
900
104
89.6
10.4
3
63
*
Prqindja sipas kolonave.
**
Ktu prfshihen edhe personat e divorcuar apo t ve n kohn e kryerjes s
studimit.
Nntvjeare
Shkoll e mesme
Shkoll e lart
55
213
70
16.3
63.0
20.7
55
189
65
17.8
61.2
21.0
110
402
135
17.0
62.1
20.9
Vite shkoll t
prfunduara
**
12.01 2.82 12.1 2.96 12.05 2.89
Arsimimi i nns
Tetvjeare ose m pak
T mesmen ose pjesrisht
T lartn ose pjesrisht
Nuk e di
139
252
87
51
26.3
47.6
16.4
9.6
113
253
66
43
23.8
53.3
13.9
9.1
252
505
153
94
25.1
50.3
15.2
9.4
Arsimimi i babait
Tetvjeare ose m pak
T mesmen ose m pak
T lartn ose m pak
Nuk e di
90
246
136
57
17.0
46.5
25.7
10.8
91
248
91
45
19.2
52.2
19.2
9.5
181
494
227
102
18.0
49.2
22.6
10.2
A jeni i/e punsuar?
Po
J o
132
54
71.0
29.0
126
37
77.3
22.7
258
91
73.9
26.1
T ardhurat mujore
A
<10.000 lek
10.000-20.000 lek
20.001-40.000 lek
>40.000 lek
55
82
137
255
10.4
15.5
25.9
48.2
43
104
130
198
9.1
21.9
27.4
41.7
98
186
267
453
9.8
18.5
26.6
45.1
*
Prqindja sipas kolonave
65
Vetm midis personave q jan aktualisht n shkoll (n=647, pasi 8 persona
refuzuan t prgjigjen pr kt pyetje).
**
Vlera mesatare deviacionin standard.
Vetm midis atyre q nuk jan n shkoll (n=349).
A
P=0.036 pr ndryshimin gjinor sipas testit statistikor hi katror.
KONSUMI I DUHANIT
Treguesit kryesor q prshkruhen n kt seksion jan konsumi i duhanit gjat
cikleve t jets, prevalenca e duhanpirjes gjat muajit t fundit, konsumi mesatar ditor
i duhanit gjat muajit t fundit, konsumi i duhanit n ambientet e shkolls dhe vendet
ku ndodh m shpesh konsumi i duhanit.
Prevalenca e konsumit t duhanit gjat gjith jets
Prevalenca e duhanpirjes gjat gjith jets ka rezultuar n studim 51.9%, ka do t
thot se, m shum se gjysma e pjesmarrsve kan konsumuar duhan t paktn n
nj rast gjat jets s tyre. Shprndarja e duhanpirjes sipas faktorve t tjer
demografik dhe socio-ekonomik paraqitet n tabeln 3 dhe grafikun 2 m posht.
Tabela 3.3.
Konsumi i duhanit gjat gjith jets
Variabli
A keni konsumuar t paktn nj cigare n jet?
Po Jo
Numri Prqindja
*
Numri Prqindja
Seksi
A
Mashkull
Femr
Total
367
154
521
69.4
32.4
51.9
162
321
483
30.6
67.6
48.1
Grup-mosha
A
13-18 vje
19-34 vje
196
325
39.3
64.4
303
180
60.7
35.6
Lloji i vendbanimit
A
Zon qendrore urbane
Zon periferike urbane
Qytet i vogl (qytez)
Zon rurale
215
83
67
156
62.3
59.3
45.9
41.8
130
57
79
217
37.7
40.7
54.1
58.2
Tipi i shkolls
A
Nntvjeare
26
23.6
84
76.4
66
Shkoll e mesme
Shkoll e lart
J o n shkoll
177
94
221
44.0
69.6
63.3
225
41
128
56.0
30.4
36.7
T ardhurat mujore
A
<10.000 lek
10.000-20.000 lek
20.001-40.000 lek
>40.000 lek
45
72
130
274
45.9
38.7
48.7
60.5
53
114
137
179
54.1
61.3
51.3
39.5
* Prqindja sipas rreshtave
A
P<0.001 sipas testit statistikor hi katror.
Grafiku 2
Prevalenca e konsumit t duhanit gjat gjith jets
Prevalenca e konsumit t duhanit gjat muajit t fundit
Prevalenca e duhanpirjes gjat muajit t fundit ka rezultuar 34.5%, ka do t thot se,
nj n tre pjesmarrs ka konsumuar duhan t paktn nj her gjat muajit t fundit.
Si mund t shihet nga tabela 4 dhe Grafiku 3 m posht, prevalenca e duhanpirjes
gjat muajit t fundit sht m e lart midis meshkujve sesa midis femrave
(prkatsisht 49.9% meshkuj prkundrejt 17.3% femra), m e lart midis moshave 19-
34 vje (47.5%) krahasuar me moshat 13-18 vje (21.2%) dhe m e lart n zonat
periferike dhe zonat rurale.
Pr sa i prket prevalencs s duhanpirjes gjat gjith jets sipas nivelit arsimor,
45.9% e individve n shkoll t lart kishin konsumuar duhan gjat muajit t fundit
kundrejt 9.1% t nxnsve n ciklin nntvjear. Gjithashtu, me rritjen e t ardhurave
mujore kemi nj rritje t prevalencs s duhanpirjes gjat muajit t fundit.
67
Tabela 4.3.
Konsumi i duhanit gjat muajit t fundit
Variabli
A keni konsumuar duhan gjat muajit t fundit?
Po Jo
Numri Prqindja
*
Numri Prqindja
Seksi
A
Mashkull
Femr
Total
264
82
346
49.9
17.3
34.5
265
393
658
50.1
82.7
65.5
Grup-mosha
A
13-18 vje
19-34 vje
106
240
21.2
47.5
393
265
78.8
52.5
Lloji i vendbanimit
A
Zon qendrore urbane
Zon periferike urbane
Qytet i vogl (qytez)
Zon rurale
140
60
35
111
40.6
42.9
24.0
29.8
205
80
111
262
59.4
57.1
76.0
70.2
Tipi i shkolls
A
Nntvjeare
Shkoll e mesme
Shkoll e lart
J o n shkoll
10
99
62
172
9.1
24.6
45.9
49.3
100
303
73
177
90.9
75.4
54.1
50.7
T ardhurat mujore
A
<10.000 lek
10.000-20.000 lek
20.001-40.000 lek
>40.000 lek
28
44
83
191
28.6
23.7
31.1
42.2
70
142
184
262
71.4
76.3
68.9
57.8
* Prqindja sipas rreshtave
A
P<0.001 sipas testit statistikor hi katror.
68
Grafiku 3
Prevalenca e konsumit t duhanit gjat muajit t fundit
Rreth 12.1% e pjesmarrsve kan konsumuar m shum cigare se 20 cigare n dit,
kurse 6.8% kishin konsumuar midis 11-20 cigareve n dit gjat 30 ditve t fundit
(Grafiku 4).
Grafiku 4
Frekuenca dhe numri i cigareve t konsumuara gjat 30 ditve t fundit
Prevalenca e konsumimit t m shum se 20 cigareve n dit ka rezultuar m e lart
midis djemve sesa midis vajzave (prkatsisht 21.2% djem dhe 1.9% vajza) dhe midis
moshave m t rritura me 19.2% kundrejt 4.8% midis moshave m t reja (Tabela 5).
Srish, prevalenca m e lart e konsumimit t m shum se 20 cigareve n dit sht
evidentuar n qendrat e qyteteve t mdha dhe zonat rurale. Gjithashtu, personat q e
kishin mbaruar shkolln, kan raportuar nj prevalenc m t lart t konsumit t m
shum se 20 cigareve n dit, krahasuar me personat q vazhdojn shkolln.
69
Tabela 5. 3
Sasia e cigareve t konsumuara n dit gjat muajit t fundit
Variabli
Sa cigare n dit keni konsumuar gjat muajit t fundit?
Asnj cigare 20 cigare n dit >20 cigare n dit
Numri Prqindja
*
Numri Prqindja Numri Prqindja
Seksi
A
Mashkull
Femr
Total
266
393
659
50.3
82.7
65.6
151
73
224
28.5
15.4
22.3
112
9
121
21.2
1.9
12.1
Grup-mosha
A
13-18 vje
19-34 vje
395
264
79.2
52.3
80
144
16.0
28.5
24
97
4.8
19.2
Lloji i vendbanimit
A
Zon qendrore urbane
Zon periferike urbane
Qytet i vogl (qytez)
Zon rurale
206
81
110
262
59.7
57.9
75.3
70.2
90
47
23
64
26.1
33.6
15.8
17.2
49
12
13
47
14.2
8.6
8.9
12.6
Tipi i shkolls
A
Nntvjeare
Shkoll e mesme
Shkoll e lart
J o n shkoll
104
299
73
178
94.5
74.4
54.1
51.0
4
81
40
97
3.6
20.1
29.6
27.8
2
22
22
74
1.8
5.5
16.3
21.2
T ardhurat mujore
A
<10.000 lek
10.000-20.000 lek
20.001-40.000 lek
>40.000 lek
69
141
188
261
70.4
75.8
70.4
57.6
14
29
49
132
14.3
15.6
18.4
29.1
15
16
30
60
15.3
8.6
11.2
13.2
* Prqindja sipas rreshtave
A
P<0.001 sipas testit statistikor hi katror.
Lidhur me konsumimin e duhanit n ambientet e shkollave ka rezultuar se, midis atyre
q frekuentojn ende shkolln, 5% kan konsumuar duhan do dit n ambientet e
70
shkolls, 2.1% kan konsumuar pothuajse do dit dhe 4.6% kan konsumuar duhan
nj apo dy her n ambientet e shkolls gjat muajit t kaluar (Grafiku 5).
Grafiku 5
Frekuenca e konsumit t duhanit n ambientet e shkolls
(midis atyre q frekuentojn shkolln)
Rreth 35.0% e pjesmarrsve kan deklaruar se, nse nj mik do u kishte ofruar atyre
cigare, ather mundsia q ata ta kishin konsumuar at ekzistonte, ndrsa 29.3%
kan deklaruar se, ka mundsi t konsumojn duhan edhe gjat 12 muajve t
ardhshm (Grafiku 6).
Grafiku 6
Shprndarja e opinioneve lidhur me duhanpirjen n t ardhmen
71
Mosha e fillimit t konsumit t duhanit
Rreth 22.6% e pjesmarrsve kan deklaruar se, e kishin konsumuar pr her t par
nj cigare t plot n moshn 12 vje ose m pak, 40.1% midis moshs 13-16 vje dhe
37.2% n moshn 17 vje e lart (Grafiku 7).
Grafiku 7
Mosha e konsumit pr her t par t nj cigareje t plot
(midis atyre q kan konsumuar duhan t paktn nj her n jet)
M shum meshkuj sesa femra e kan konsumuar duhanin pr her t par n mosha
shum t vogla, krahasuar me moshn kur nj hap i till sht hedhur nga femrat. Pr
shembull, 28.6% e meshkujve dhe 8.4% e femrave kan konsumuar pr her t par
duhan n moshn 12 vje ose m t rinj.
Kjo diferenc vlersohet domethnse nga pikpamja statistikore. Pjesa m e madhe e
personave 13-18 vje e kan pir pr her t par nj cigare t plot n moshn 13-16
vje, kurse 55.7% e personave 19-34 vje e kan filluar duhanin n moshn 17 vje
ose m von (Tabela 6). Kurse diferencat me llojin e vendbanimit dhe t ardhurat
mujore nuk rezultuan t kishin vler domethnse statistikisht.
Tabela 6.3
Mosha e konsumit pr her t par t nj cigareje t plot (midis atyre q kan konsumuar
t paktn nj cigare n jet, n=521)
Variabli
Mosha e konsumit pr her t par t nj cigareje t tr
12 vje 13-16 vje 17 vje
Numri Prqindja
*
Numri Prqindja Numri Prqindja
Seksi
A
Mashkull
Femr
Total
105
13
118
28.6
8.4
22.6
149
60
209
40.6
39.0
40.1
113
81
194
30.8
52.6
37.2
72
Grup-mosha
A
13-18 vje
19-34 vje
84
34
42.9
10.5
99
110
50.5
33.8
13
181
6.6
55.7
Lloji i vendbanimit
B
Zon qendrore urbane
Zon periferike urbane
Qytet i vogl (qytez)
Zon rurale
41
12
23
42
19.1
14.5
34.3
26.9
92
39
23
55
42.8
47.0
34.3
35.3
82
32
21
59
38.1
38.6
31.3
37.8
Tipi i shkolls
A
Nntvjeare
Shkoll e mesme
Shkoll e lart
J o n shkoll
15
75
7
21
57.7
42.4
7.4
9.5
11
88
39
68
42.3
49.7
41.5
30.8
0
14
48
132
0.0
7.9
51.1
59.7
T ardhurat mujore
C
<10.000 lek
10.000-20.000 lek
20.001-40.000 lek
>40.000 lek
10
18
26
64
22.2
25.0
20.0
23.4
21
30
48
110
46.7
41.7
36.9
40.1
14
24
56
100
31.1
33.3
43.1
36.5
*
Prqindja sipas rreshtave
A
P<0.001 sipas testit statistikor hi katror.
B
P=0.051 sipas testit statistikor hi katror.
C
P=0.747 sipas testit statistikor hi katror.
Vendet ku konsumohet zakonisht duhani
Pjesmarrsit t cilt konsumojn duhan, jan pyetur lidhur me vendet m t
zakonshme ku ata kan konsumuar duhan. Sipas t dhnave t mbledhura rezulton se,
duhani konsumohej n m shum se nj vend. Pr shembull, 69.3% e duhanpirsve
kan deklaruar se, ata e kan konsumuar zakonisht duhanin n bar-kafe, klube etj.
(meshkuj: 75.7%, femra 53.9%; P<0.001).
N shtpi, duhani sht konsumuar nga 23.2% e duhanpirsve (femra: 31.8%,
meshkuj:19.6%, P<0.001). Prevalenca e duhanpirjes sipas vendeve t tjera paraqitet
n Grafikun 8 n vijim.
73
Grafiku 8
Prevalenca e duhanpirjes sipas llojit t ambientit
Lidhja e duhanpirjes me faktort sociodemografik dhe ekonomik
Shoqrimi i karakteristikave demografike dhe socio-ekonomike me duhanpirjen
paraqitet n Tabeln 7 n vijim.
Tabela 7.3
Lidhja e faktorve demografik dhe socio-ekonomik me duhanpirjen
Variabli
Modeli 1 Modeli 2 Modeli 3
OR (95%
CI)
*
P
OR (95%
CI)
P OR (95%
CI)
P
Seksi
Meshkuj
Femra
4.7 (3.6-6.2)
1.0
(referenc)
<0.001
5.2 (3.9-6.8)
1.0
(referenc)
<0.001
5.4 (4.1-7.3)
1.0
(referenc)
<0.001
Mosha
13-18 vje
19-34 vje
1.0
(referenc)
2.8 (2.2-3.6)
<0.001
1.0
(referenc)
3.2 (2.4-4.2)
<0.001
1.0
(referenc)
2.2 (1.5-3.3)
<0.001
Vite arsimim t
plotsuara
0-8 vite
9-12 vite
13 vite
(referenc)
1.2 (0.8-1.8)
3.1 (2.1-4.5)
<0.001
(2)
-
0.310
<0.001
1.0
(referenc)
1.6 (1.0-2.5)
2.5 (1.6-3.9)
<0.001
(2)
-
0.040
<0.001
1.0
(referenc)
1.4 (0.9-2.2)
2.1 (1.3-3.3)
0.009
(2)
-
0.133
0.002
Ku strehoheni?
Shtpin time
J o n shtpin time
1.0
(referenc)
1.5 (1.0-2.2)
0.062
1.0
(referenc)
1.1 (0.7-1.8)
0.586
1.0
(referenc)
1.0 (0.6-1.6)
0.990
Lloji i vendbanimit
Zon qendrore urbane
Zon periferike urbane
2.3 (1.7-3.1)
2.0 (1.4-3.0)
<0.001
(3)
<0.001
2.3 (1.6-3.2)
2.2 (1.4-3.5)
0.001
(3)
<0.001
1.9 (1.3-2.6)
1.9 (1.2-3.0)
0.002
(3)
0.001
74
Modeli 1: i pakontrolluar pr asnj faktor. Vlerat bruto (krudo) t OR-ve.
Modeli 2: i kontrolluar pr moshn dhe seksin.
Modeli 3: i kontrolluar edhe pr faktort socio-ekonomik: arsimimin, t ardhurat
mujore, llojin e strehimit, vendbanimin.
*
Raporti i gjasave (OR) dhe kufiri i poshtm dhe i siprm i intervalit t besimit 95%
(n kllapa).
Vlera e P-s (domethnies statistikore) dhe shkallt e liris (n kllapa).
OR (95%
CI)
P OR (95%
CI)
P
Seksi:
Meshkuj
Femra
2.5 (1.8-3.4)
1.0
(referenc)
<0.001
2.5 (1.8-3.5)
1.0
(referenc)
<0.001
2.5 (1.8-3.5)
1.0
(referenc)
<0.001
Mosha:
13-18 vje
19-34 vje
1.0
(referenc)
2.5 (1.8-3.5)
<0.001
1.0
(referenc)
2.5 (1.8-3.5)
<0.001
1.0
(referenc)
2.1 (1.3-3.2)
0.002
Vite arsimim t
plotsuara
0-8 vite
9-12 vite
13 vite
1.0
(referenc)
1.0 (0.7-1.5)
2.3 (1.5-3.5)
<0.001
(2)
-
0.991
<0.001
1.0
(referenc)
1.2 (0.8-1.9)
1.6 (0.9-2.6)
0.228
(2)
-
0.406
0.086
1.0
(referenc)
1.1 (0.7-1.7)
1.3 (0.8-2.2)
0.514
(2)
-
0.821
0.273
Ku strehoheni?
Shtpin time
J o n shtpin time
1.0
(referenc)
1.5 (0.9-2.5)
0.170
NA
NA
NA
NA
Lloji i vendbanimit
Zon qendrore urbane
Zon periferike urbane
Qytet i vogl (qytez)
Zon rurale
2.2 (1.5-3.2)
2.1 (1.3-3.6)
1.3 (0.8-1.9)
1.0
(referenc)
<0.001
(3)
<0.001
0.003
0.279
-
2.0 (1.4-2.9)
2.1 (1.3-3.6)
1.4 (0.9-2.1)
1.0
(referenc)
0.001
(3)
<0.001
0.004
0.189
-
1.8 (1.2-2.7)
2.1 (1.2-3.6)
1.3 (0.8-2.1)
1.0
(referenc)
0.006
(3)
0.003
0.009
0.235
-
T ardhurat mujore
<10.000 lek
10.000-20.000 lek
20.001-40.000 lek
>40.000 lek
1.0
(referenc)
0.8 (0.4-1.3)
1.1 (0.6-1.9)
1.4 (0.8-2.4)
0.024 (3)
-
0.317
0.722
0.221
1.0
(referenc)
0.9 (0.5-1.6)
1.2 (0.7-2.2)
1.4 (0.8-2.5)
0.122
(3)
-
0.710
0.489
0.184
1.0
(referenc)
0.8 (0.4-1.5)
1.1 (0.6-1.9)
1.2 (0.7-2.0)
0.422
(3)
-
0.497
0.777
0.602
84
Modeli 1: i pakontrolluar pr asnj faktor. Vlerat bruto (krudo) t OR-ve.
Modeli 2: i kontrolluar pr moshn dhe seksin.
Modeli 3: i kontrolluar edhe pr faktort socio-ekonomik: arsimimin, t ardhurat
mujore, llojin e strehimit dhe vendbanimin.
*
Raporti i gjasave (OR) dhe kufiri i poshtm dhe i siprm i intervalit t besimit 95%
(n kllapa).
Vlera e P-s (domethnies statistikore) dhe shkallt e liris (n kllapa).
NA Ky variabl nuk sht prfshir n modelet e axhustuara, pasi ka rezultuar se
nuk ka efekt konfondues.
OR (95%
CI)
P OR (95%
CI)
P
Seksi:
Meshkuj
Femra
1.0
(referenc)
1.1 (0.8-1.5)
0.432
1.0
(referenc)
1.1 (0.8-1.5)
0.445
1.0
(referenc)
1.1 (0.9-1.5)
0.374
Mosha:
13-18 vje
19-34 vje
1.1 (0.8-1.5)
1.0
(referenc)
0.412
1.1 (0.8-1.5)
1.0
(referenc)
0.424
1.7 (1.1-2.5)
1.0
(referenc)
0.020
Vite arsimim t
plotsuara
0-8 vite
9-12 vite
13 vite
1.0
(referenc)
1.7 (1.1-2.7)
1.8 (1.2-2.8)
0.026 (2)
-
0.017
0.008
1.0
(referenc)
1.6 (0.9-2.5)
2.3 (1.4-3.7)
0.005
(2)
-
0.061
0.001
1.0
(referenc)
1.5 (0.9-2.3)
2.0 (1.2-3.3)
0.032
(2)
-
0.115
0.009
Ku strehoheni?
Shtpin time
J o n shtpin time
1.0
(referenc)
1.6 (1.1-2.5)
0.025
1.0
(referenc)
1.7 (1.1-2.6)
0.015
1.0
(referenc)
1.7 (1.1-2.6)
0.019
Lloji i vendbanimit
Zon qendrore urbane
Zon periferike urbane
Qytet i vogl (qytez)
Zon rurale
1.8 (1.3-2.5)
1.3 (0.8-1.9)
1.6 (1.1-2.4)
1.0
(referenc)
0.005 (3)
0.001
0.320
0.043
-
1.9 (1.3-2.6)
1.3 (0.8-2.0)
1.5 (1.0-2.4)
1.0
(referenc)
0.003
(3)
<0.001
0.286
0.048
-
1.6 (1.1-2.3)
1.1 (0.7-1.8)
1.4 (0.9-2.2)
1.0
(referenc)
0.041
(3)
0.006
0.582
0.139
-
T ardhurat mujore
<10.000 lek
1.0
0.449 (3)
-
1.0
0.423
(3)
1.0
0.909
(3)
89
Modeli 1: i pakontrolluar pr asnj faktor. Vlerat bruto (krudo) t OR-ve.
Modeli 2: i kontrolluar pr moshn dhe seksin.
Modeli 3: i kontrolluar edhe pr faktort socio-ekonomik: arsimimi, t ardhurat
mujore, lloji i strehimit dhe vendbanimi.
*
Raporti i gjasave (OR) dhe kufiri i poshtm dhe i siprm i intervalit t besimit 95%
(n kllapa).
Vlera e P-s (domethnies statistikore) dhe shkallt e liris (n kllapa).
OR (95%
CI)
P OR (95%
CI)
P
Seksi
Meshkuj
Femra
18.5 (8.0-
42.5)
1.0
(referenc)
<0.001
18.6 (8.1-
42.8)
1.0
(referenc)
<0.001
19.3 (8.3-
44.7)
1.0
(referenc)
<0.001
Mosha
13-18 vje
19-34 vje
1.0
(referenc)
2.3 (1.5-3.5)
<0.001
1.0
(referenc)
2.4 (1.5-3.7)
<0.001
1.0
(referenc)
1.3 (0.7-2.5)
0.446
Vite arsimim t
plotsuara
0-8 vite
9-12 vite
13 vite
1.0
(referenc)
1.3 (0.6-2.7)
3.0 (1.5-6.2)
<0.001
(2)
-
0.574
0.002
1.0
(referenc)
1.4 (0.6-3.2)
2.8 (1.3-6.0)
0.015 (2)
-
0.433
0.010
1.0
(referenc)
1.2 (0.5-2.8)
1.9 (0.8-4.4)
0.234
(2)
-
0.653
0.118
Ku strehoheni
Shtpin time
J o n shtpin time
1.0
(referenc)
1.9 (1.1-3.3)
0.022
1.0
(referenc)
1.6 (0.9-3.0)
0.108
1.0
(referenc)
1.6 (0.8-2.9)
0.162
Lloji i vendbanimit
Zon qendrore urbane
Zon periferike urbane
Qytet i vogl (qytez)
Zon rurale
3.2 (1.9-5.4)
2.1 (1.1-4.1
1.3 (0.6-2.8)
1.0
(referenc)
<0.001
(3)
<0.001
0.036
0.493
-
3.1 (1.8-5.3)
2.1 (1.0-4.3)
1.3 (0.6-2.9)
1.0
(referenc)
<0.001
(3)
<0.001
0.043
0.467
-
2.4 (1.4-4.3)
1.6 (0.8-3.5)
1.1 (0.5-2.5)
1.0
(referenc)
0.011
(3)
0.002
0.189
0.774
-
T ardhurat mujore
<10.000 lek
10.000-20.000 lek
20.001-40.000 lek
>40.000 lek
1.0
(referenc)
2.0 (0.5-7.3)
4.0 (1.2-13.4)
5.1 (1.6-16.6)
0.003 (3)
-
0.300
0.025
0.007
1.0
(referenc)
2.8 (0.7-
10.5)
4.5 (1.3-
15.4)
5.6 (1.7-
18.7)
0.012 (3)
-
0.131
0.017
0.005
1.0
(referenc)
2.6 (0.7-
10.0)
3.5 (1.0-
12.3)
3.8 (1.1-
13.0)
0.150
(3)
-
0.160
0.048
0.031
95
Modeli 3: i kontrolluar edhe pr faktort socio-ekonomik: edukimi, t ardhurat
mujore, lloji i strehimit dhe vendbanimi.
*
Raporti i gjasave (OR) dhe kufiri i poshtm dhe i siprm i intervalit t besimit 95%
(n kllapa).
Vlera e P-s (domethnies statistikore) dhe shkallt e liris (n kllapa).
KONSUMI I SUBSTANCAVE T TJERA PSIKOAKTIVE ILEGALE
N kt seksion paraqiten rezultatet lidhur me prdorimin e drogave ilegale n vijim:
sedativt pa recet mjeksore, ekstazi, amfetaminat, LSD, kokaina dhe heroina.
16.2% e pjesmarrsve njihnin njerz q prdorin ekstazi, 6.7% kan njohje me
persona q prdorin amfetamina, 19.2% njohin njerz q prdorin kokain, 16.6%
njohin njerz q prdorin heroin dhe 2.4% e pjesmarrsve njihnin personalisht
njerz q prdorin LSD.
Prevalenca e prdorimit t drogave ilegale
Prevalenca e prdorimit t vetm nj lloji droge t paligjshme, prve marijuans ose
hashashit, varion nga 0.4% n 14.3% pr substanca t ndryshme (Relevina sht
variabl kontrolli) (Grafiku 23). Drogat psikoaktive t prdorura nga pjesmarrsit e
moshs 13-34 vje n studimin ton, jan sedativt dhe qetsuesit pa recet
mjeksore. Prevalenca gjat gjith jets e konsumimit t sedativve pa recet
mjeksore ka rezultuar 14.3% dhe vajzat e djemt kan raportuar prevalenca t
ngjashme (prkatsisht 14.1% vajza prkundrejt 14.6% djem). Pr t gjitha substancat
e tjera psikoaktive ilegale, prevalenca sht n mnyr domethnse m e lart midis
meshkujve sesa midis femrave (Grafiku 24).
Grafiku 23.
Prevalenca e prdorimit t drogave ilegale t paktn nj her n jet
96
Grafiku 24.
Prevalenca e prdorimit t drogave ilegale t paktn nj her n jet,
sipas prkatsis gjinore
Grafiku 25.
Prevalenca e prdorimit t drogave ilegale gjat vitit t fundit
97
Grafiku 26.
Prevalenca e prdorimit t drogave ilegale gjat muajit t fundit
Lidhur me numrin e substancave ilegale t prdorura nga pjesmarrsit n studim,
Grafiku 27 dhe Tabela 18 n vijim japin nj informacion t detajuar. Ktu jan
paraqitur vetm prdoruesit e drogave ilegale: marijuana, qetsuesit pa recet
mjeksore, ekstazi, amfetamina, kokaina, heroina dhe LSD, pra gjithsej shtat lloje
substancash psikoaktive ilegale.
T dhnat dshmojn se 13.1% e pjesmarrsve prdornin vetm nj lloj droge
ilegale, 1.9% prdornin dy lloje drogash ilegale, kurse prevalenca e prdorimit t tre
ose m shume drogave nga i njjti person varionte nga 0.4% n 0.1% (Grafiku 27).
Grafiku 27.
Shprndarja e subjekteve sipas numrit t drogave ilegale q prdorin
98
Studimi i kryer ka nxjerr n pah se, nuk ka diferenca domethnse midis prdorimit
t nj ose m shum llojesh t drogave ilegale sipas prkatsis gjinore, grup-moshs
dhe t ardhurave mujore, edhe pse trendet qartazi shkojn n favor t meshkujve, m
t rriturve n mosh dhe atyre me t ardhura mujore m t larta. Ndrkoh q
prevalenca e konsumit t nj apo m shum llojeve t drogave ilegale sht n mnyr
domthnse m e lart midis rezidentve t qendrave t mdha urbane (Tabela 18).
Tabela 18.3
Shprndarja e subjekteve sipas numrit t drogave ilegale t prdorura n jet
Variabli
Sa lloj drogash ilegale keni prdorur n jet?
Asnj lloj droge ilegale 1 lloj droge ilegale
Numri Prqindja
*
Numri Prqindja
Seksi
A
Mashkull
Femr
Total
442
405
847
83.6
85.3
84.4
87
70
157
16.4
14.7
15.6
Grup-mosha
A
13-18 vje
19-34 vje
428
419
85.8
83.0
71
86
14.2
17.0
Lloji i vendbanimit
B
Zon qendrore urbane
Zon periferike urbane
Qytet i vogl (qytez)
Zon rurale
275
121
122
329
79.7
86.4
83.6
88.2
70
19
24
44
20.3
13.6
16.4
11.8
Tipi i shkolls
C
Nntvjeare
Shkoll e mesme
Shkoll e lart
J o n shkoll
98
341
96
305
89.1
84.8
71.1
87.4
12
61
39
44
10.9
15.2
28.9
12.6
99
T ardhurat mujore
A
<10.000 lek
10.000-20.000 lek
20.001-40.000 lek
>40.000 lek
89
161
224
373
90.8
86.6
83.9
82.3
9
25
43
80
9.2
13.4
16.1
17.7
* Prqindja sipas rreshtave
A
P>0.05 sipas testit statistikor hi katror.
B
P=0.016 sipas testit statistikor hi katror.
C
P<0.001 sipas testit statistikor hi katror.
Rreth nj n njzet pjesmarrs (4.8%) kan deklaruar se kan kryer marrdhnie
seksuale nn efektin e drogs.
Mosha e fillimit t prdorimit t drogave ilegale
Sa i prket moshs mesatare t fillimit t prdorimit t drogave ilegale vihet re se, pr
LSD raportohet mosha m e vogl (15.5 vje 3.0 vite), kurse pr ekstazin
raportohet mosha mesatare m e lart (20.6 vje 4.5 vite).
Mosha mesatare e fillimit t prdorimit t drogave t tjera ilegale paraqitet n
Grafikun 28.
Grafiku 28.
Mosha mesatare kur fillon pr her t par prdorimi i drogave ilegale
100
Vendet ku konsumohen zakonisht drogat ilegale
Pjesmarrsit t cilt deklarojn se kan konsumuar ekstazi, kokain apo heroin gjat
jets s tyre, jan pyetur lidhur me vendet m t zakonshme ku ata i kan konsumuar
kto substanca. Ashtu si dhe pr ADDT-t e tjera ka rezultuar se, kto substanca
konsumohen n m shum se nj vend. Pr shembull, 42.1% e prdoruesve t
ekstazis kan deklaruar se, ata konsumojn zakonisht kanabis n bar-kafe, klube.
Sipas t dhnave ka rezultuar se, askush nuk e prdor ekstazin n shtpi (0.0%),
ndrkoh q 5.3% e subjekteve ka dshmuar se e konsumojn at n rrug, 10.5% n
park dhe po kaq n ambientet e shkolls. Shprndarja e subjekteve sipas vendit ku
prdoren drogat e tjera ilegale, tregohet n Grafikun 29.
Grafiku 29.
Prevalenca e konsumit t drogave ilegale n varsi t ambientit
OPINIONET
Pjesmarrsve n studim iu krkua t jepnin opinionin e tyre lidhur me nj seri
shtjesh q kan t bjn me pranueshmrin e prdorimit eksperimental (nj her
apo dy, ose rastsisht) apo t rregullt t substancave psikoaktive.
Opinionet lidhur me dakordsin rreth prdorimit t substancave psikoaktive
N vijim prshkruhet nj bateri prej 14 pyetjesh t tipit:
Cili sht mendimi juaj pr veprimtarit e mposhtme q mund t kryejn t tjert:
t pish 10 cigare ose m shum n dit; t pini 20 cigare ose m shum n dit;
etj.
101
Tabela 19.3
Shoqrimi i rezultatit prmbledhs t 14 pyetjeve t bateris s par
me faktort demografik dhe socio-ekonomik; vlerat mesatare t pakontrolluara (krudo)
dhe t kontrolluara pr shum variable nga modeli linear i prgjithshm
*
Spektri i vlerave varion nga 0 (dakordsi minimale) n 42 (dakordsi maksimale).
Vlera mesatare
(95% CI)
*
P Vlera mesatare
(95% CI)
P
Seksi
Meshkuj
Femra
21.0 (20.3-21.6)
19.1 (18.6-19.8)
<0.001
21.2 (20.3-22.1)
19.4 (18.5-20.3)
<0.001
Mosha
13-18 vje
19-34 vje
19.1 (18.5-19.7)
21.1 (20.5-21.7)
<0.001
19.6 (18.6-20.6)
21.0 (19.9-22.0)
<0.001
Vite arsimim t
plotsuara
0-8 vite
9-12 vite
13 vite
21.2 (20.2-22.3)
18.8 (18.2-19.6)
20.8 (20.2-21.5)
<0.001 (2)
0.530
<0.001
-
21.3 (20.1-22.5)
19.4 (18.3-20.4)
20.3 (19.2-21.3)
0.015 (2)
0.142
0.187
-
Ku strehoheni
Shtpin time
J o n shtpin time
20.0 (19.6-20.5)
20.8 (19.5-22.2)
0.297
20.2 (19.6-20.8)
20.4 (18.9-21.8)
0.877
Lloji i vendbanimit
Zon qendrore urbane
Zon periferike urbane
Qytet i vogl (qytez)
Zon rurale
20.3 (19.6-21.1)
20.1 (18.9-21.3)
19.2 (18.0-20.3)
20.3 (19.6-21.0)
0.327 (3)
0.965
0.773
0.087
-
20.4 (19.4-21.4)
20.5 (19.1-21.8)
19.7 (18.4-21.0)
20.6 (19.7-21.5)
0.625 (3)
0.731
0.868
0.192
-
T ardhurat mujore
<10.000 lek
10.000-20.000 lek
20.001-40.000 lek
>40.000 lek
20.7 (19.3-22.1)
19.9 (18.9-20.9)
19.7 (18.8-20.5)
20.3 (19.6-21.0)
0.562 (3)
0.635
0.570
0.253
-
20.5 (18.9-21.9)
20.4 (19.2-21.6)
19.8 (18.8-20.9)
20.5 (19.5-21.4)
0.655 (3)
0.973
0.991
0.246
-
102
Opinionet lidhu me rrezikun e perceptuar t prdorimit
t substancave psikoaktive
N vijim prshkruhet nj bateri prej 18 pyetjesh t tipit: Si mendoni, sa shum
rrezikojn t dmtojn njerzit, vetveten (fizikisht ose n mnyra t tjera), nse ata
ushtrojn nj nga veprimtarit e mposhtme:
t pish her pas here cigare; t konsumosh marijuan rregullisht; etj.
Tabela 20.3
Shoqrimi i rezultatit prmbledhs t 18 pyetjeve t bateris s dyt me faktort demografik
dhe socio-ekonomik; vlerat mesatare t pakontrolluara (krudo) dhe t kontrolluara pr
shum variable nga modeli linear i prgjithshm
*
Spektri i vlerave varion nga 0 (asnj rrezik) n 72 (rrezik i madh).
Vlera mesatare
(95% CI)
*
P Vlera mesatare
(95% CI)
P
Seksi
Meshkuj
Femra
53.8 (52.2-55.4)
57.6 (55.9-59.2)
0.001
55.1 (52.7-57.4)
58.5 (56.1-60.9)
<0.001
Mosha
13-18 vje
19-34 vje
53.8 (52.2-55.4)
57.4 (55.8-58.9)
0.002
54.9 (52.3-57.6)
58.6 (55.8-61.2)
0.003
Vite arsimim t
plotsuara
0-8 vite
9-12 vite
13 vite
57.4 (54.6-60.2)
53.9 (52.1-55.8)
56.5 (54.8-58.1)
0.056 (2)
0.558
0.046
-
58.1 (54.8-61.4)
56.2 (53.4-59.1)
56.0 (53.4-58.7)
0.452 (2)
0.266
0.920
-
Ku strehoheni
Shtpin time
J o n shtpin time
55.3 (54.1-56.5)
58.7 (55.2-62.2)
0.068
55.6 (54.0-57.2)
58.0 (54.3-61.6)
0.213
Lloji i vendbanimit
Zon qendrore urbane
Zon periferike urbane
Qytet i vogl (qytez)
Zon rurale
54.3 (52.4-56.2)
58.1 (55.1-61.1)
51.4 (48.5-54.3)
57.5 (55.7-59.4)
0.001 (3)
0.017
0.771
0.001
-
55.4 (52.8-58.1)
58.9 (55.5-62.4)
53.7 (50.3-57.2)
59.0 (56.6-61.4)
0.004 (3)
0.012
0.971
0.003
-
T ardhurat mujore
<10.000 lek
10.000-20.000 lek
20.001-40.000 lek
>40.000 lek
55.9 (52.3-59.5)
56.2 (53.6-58.8)
55.9 (53.8-58.1
55.1 (53.4-56.8))
0.884 (3)
0.688
0.497
0.548
-
56.1 (52.2-60.1)
57.4 (54.2-60.5)
56.9 (54.3-59.7)
56.6 (54.2-58.9)
0.133 (3)
0.818
0.630
0.792
-
103
Sic shihet nga Tabela 20, femrat tentojn t perceptojn nj rrezik m t lart sesa
meshkujt n kto pohime t sjelljeve t rrezikshme lidhur m prdorimin e
substancave psikoaktive dhe ky ndryshim sht domethns. I njjti trendvihet re pr
moshat m t mdha krahasuar me moshat m t reja.
Gjithashtu, personat q jetojn n qytete t mdha dhe n qyteza (pra jo n zonat
rurale apo periurbane) tentojn ti konsiderojn kto sjelljet si m pak t rrezikshme
krahasuar me me prsonat q jetojn n zonat rurale apo periurbane. Kjo mund t
shpjegoj edhe prevalencn m t lart t prdorimit t substancave psiko aktive n
zonat qendrore t qyteteve t mdha n prgjithsi, sic e vum n dukje dhe n
studimin ton. Diferencat e tjera jan jo domethnse.
Opinionet lidhur me lehtsin
pr t gjetur substancat psikoaktive (disponueshmrin e tyre)
N vijim prshkruhet nj bateri prej 11 pyetjesh, t tipit: Si mendoni sa e vshtir
sht t gjeni substancat e mposhtme psikoaktive, nse ju e dshironi kt: cigare;
kanabis, amfetamina; etj.
Tabela 21.3
Shoqrimi i rezultatit prmbledhs t 11 pyetjeve t bateris s tret me faktort
demografik dhe socio-ekonomik; vlerat mesatare t pa kontrolluara (krudo) dhe t
kontrolluara pr shum variable nga modeli linear i prgjithsh
Variabli
Modelet e pa kontrolluara
Modelet e kontrolluara pr
shum faktor
Vlera mesatare
(95% CI)
*
P Vlera mesatare
(95% CI)
P
Seksi
Meshkuj
Femra
22.6 (21.7-23.5)
21.3 (20.3-22.2)
0.045
24.1 (22.6-25.5)
22.8 (21.3-24.2)
0.055
Mosha
13-18 vjec
19-34 vjec
21.2 (20.2-22.1)
22.8 (21.8-23.7)
0.020
23.0 (21.4-24.6)
23.9 (22.3-25.5)
0.364
Vite edukim t
plotsuara
0-8 vite
9-12 vite
13 vite
22.2 (20.6-23.9)
21.3 (20.2-22.4)
22.5 (21.5-23.5)
0.278 (2)
0.810
0.116
-
23.7 (21.7-25.7)
23.2 (21.4-24.9)
21.9 (21.9-25.1)
0.887 (2)
0.862
0.771
-
Ku strehoheni
Shtpin time
J o n shtpin time
21.7 (21.0-22.4)
24.2 (22.1-26.3)
0.030
22.5 (21.6-23.5)
24.4 (22.2-26.6)
0.105
Lloji i vendbanimit
Zon qendrore urbane
Zon periferike urbane
Qytet i vogl (qytez)
22.0 (20.9-23.2)
23.6 (21.8-25.4)
21.7 (19.9-23.4)
0.231 (3)
0.480
0.041
0.812
23.0 (21.4-24.6)
24.8 (22.7-26.9)
23.3 (21.2-25.4)
0.261 (3)
0.629
0.050
0.523
104
*
Spektri i vlerave varion nga 0 (e pamundur) n 55 (shum e leht).
Vlera mesatare
(95% CI)
*
P Vlera mesatare
(95% CI)
P
Seksi
Meshkuj
Femra
21.0 (20.2-21.7)
17.5 (16.8-18.3)
<0.001
21.9 (20.8-23.1)
18.6 (17.5-19.7)
<0.001
Mosha
13-18 vje
19-34 vje
20.0 (19.2-20.8)
18.7 (17.9-19.5)
0.021
21.3 (20.0-22.6)
19.3 (17.9-20.5)
0.011
Vite arsimim t
plotsuara
0-8 vite
19.3 (17.9-20.7)
19.9 (18.9-20.8)
0.350 (2)
0.701
0.148
20.5 (18.9-22.1)
20.2 (18.8-21.5)
0.888 (2)
0.678
0.991
105
*
Spektri i vlerave varion nga 14 (jo, nuk kam probleme t tilla) n 70 (po, sepse kam
prdorur edhe alkool edhe drog).
Vlera mesatare
(95% CI)
*
P Vlera mesatare
(95% CI)
P
Seksi
Meshkuj
Femra
3.6 (3.4-3.8)
3.1 (3.0-3.3)
<0.001
3.6 (3.3-3.8)
3.1 (2.9-3.4)
<0.001
Mosha
13-18 vje
19-34 vje
3.5 (3.3-3.6)
3.3 (3.1-3.5)
0.153
3.6 (3.3-3.9)
3.1 (2.8-3.4)
0.005
Vite arsimim t
plotsuara
0-8 vite
9-12 vite
13 vite
3.3 (3.0-3.6)
3.4 (3.2-3.6)
3.4 (3.2-3.6)
0.824 (2)
0.545
0.947
-
3.3 (2.9-3.6)
3.2 (2.9-3.5)
3.6 (3.3-3.8)
0.193 (2)
0.162
0.084
-
Ku strehoheni
Shtpin time
J o n shtpin time
3.4 (3.3-3.5)
3.5 (3.1-3.9)
0.573
3.3 (3.1-3.4)
3.4 (3.1-3.8)
0.419
Lloji i vendbanimit
Zon qendrore urbane
Zon periferike urbane
Qytet i vogl (qytez)
Zon rurale
3.6 (3.4-3.8)
3.3 (2.9-3.6)
3.2 (2.9-3.5)
3.3 (3.1-3.5)
0.036 (3)
0.018
0.810
0.646
-
3.6 (3.3-3.9)
3.3 (2.9-3.6)
3.2 (2.8-3.5)
3.3 (3.1-3.6)
0.031 (3)
0.032
0.747
0.377
-
T ardhurat mujore
<10.000 lek
10.000-20.000 lek
20.001-40.000 lek
>40.000 lek
3.4 (3.1-3.8)
3.2 (2.9-3.4)
3.4 (3.2-3.6)
3.5 (3.3-3.7)
0.323 (3)
0.813
0.065
0.458
-
3.5 (3.1-3.9)
3.2 (2.9-3.5)
3.3 (3.1-3.6)
3.4 (3.1-3.6)
0.630 (3)
0.716
0.259
0.838
-
107
Dinamikat (ndrthurja) e faktorve t rrezikut pr
prdorimin e ADDT-ve korniza analitike
Figura 1 paraqet modelin e prgjithshm shkaksor t faktorve q jan t lidhur me
prdorimin e alkoolit, duhanit dhe drogave t tjera (ADDT). N qendr t modelit
ndodhet faktori i quajtur disponueshmria. Ndodhet n qendr sepse prfaqson
komponentin ky t oferts s ktyre substancave. Nse substancat nuk do ishin t
disponueshme, ather natyrisht nuk do kishte prdorim t tyre dhe as probleme t
lidhura me to. Tre subkomponentt e disponueshmris jan: 1) disponueshmria
ekonomike (d.m.th. mimi); 2) disponueshmria n tregun e pakics (d.m.th. nga
dyqanet apo pika t tjera); dhe 3) disponueshmria sociale (d.m.th. nga miqt dhe
familja).
Nj tjetr komponent i rndsishm sht detyrimi i zbatimit t ligjeve dhe
rregulloreve lidhur me ADDT-t, i cili mund t ndikoj si krkesn, ashtu dhe ofertn
e ktyre substancave n normat sociale dhe reklamimin e produkteve. Nga ana tjetr,
karakteristikat individuale (gjenetika, vlerat, qndrimet, lidhjet sociale) kontribuojn
n vendimet individuale pr t prdorur substancat psikoaktive. S fundmi, prdorimi
i ADDT-ve rezulton me nj sr pasojash shndetsore dhe sociale, t cilat jan
diskutuar dhe prshkruar m par.
Figura 1.
Skema e modelit t prgjithshm shkaksor. Burimi: Birkmayer, 2004
Disponueshmria
Disponueshmria ekonomike i referohet mimit q duhet paguar pr t bler ADDT-
t. T gjitha kto mallra jan t ndjeshme ndaj mimit. Kur mimi sht i lart,
zakonisht prdorimi i ADTT-ve ulet.
108
Alkooli Studimet kan dshmuar q rritja e mimit t alkoolit lidhet me uljen e
konsumit dhe problemeve t lidhur me t (Chaloupka FJ , 1999). Rritja e taksave t
alkoolit redukton problemet e lidhur me t, krimet e dhunshme dhe jo t dhunshme
dhe mungesn n pun pr shkak t lndimeve t ndryshme (Markowitz S, 2000).
Duhani Si n rastin e alkoolit, mimi m i lart shoqrohet me reduktim t
prdorimit dhe t problemeve t ndryshme q lidhen me t (Ranson MK, 2002).
Drogat ilegale rritja e mimit redukton konsumin e tyre. Pr shembull, rritja e
mimit uli prdorimin e kanabisit (Pacula RL, 4(3):311-319), kokains dhe heroins
(Chaloupka FJ . 2001)..
N prmbledhje mund t themi se ka prova t forta q mimi i lart i ADDT-ve sht i
lidhur fort me reduktimin e prdorimit t tyre dhe problemeve nga to.
Disponueshmria n tregun e pakics: Si do mall tjetr, ADDT-t tregtohen n
tregje. Ndrsa alkooli dhe duhani tregtohen ligjrisht n pjesn m t madhe t tyre,
drogat ilegale tregtohen n tregje informale. Pr m tepr, disa substanca t ligjshme
mund t prdoren n mnyr t paligjshme (pr shembull, qetsuesit pa recet
mjeksore). Kufizimi i oferts n tregun me pakic synon t reduktoj aksesin ndaj
ktyre produkteve.
Alkooli n prgjithsi, reduktimi i disponueshmris n treg shoqrohet me uljen e
konsumit t alkoolit dhe probleme t lidhura me t (Olafsdottir H, 1990 ). Ligje t
ndryshme synojn t kufizojn aksesin e personave t rinj n mosh ndaj produkteve
t alkoolit, ka redukton konsumin nga moshat e reja dhe aksidentet e lidhura me
alkoolin (Shults RA, 2001).
Duhani studimet jan m t pakta, por si pasoj e oferts globale t duhanit dhe
marrveshjeve t prodhimit, prdorimi i duhanit sht rritur veanrisht n vendet n
zhvillim (J ha P, 2000). Gjithsesi, kufizimi i rrept i moshs s blerjs s duhanit ka
efekt n uljen e prdorimin e tij nga t rinjt (Chaloupka FJ , 1999).
Drogat ilegale zakonisht shitja e tyre bhet n mnyr t fsheht nga organet e
rendit. Gjithsesi, prpjekjet pr ndalimin e aksesit t drogave ilegale kan pasur efekte
mikse.
Disponueshmria sociale: i referohet sigurimit t ADDT-ve nprmjet burimeve
sociale si p.sh., miqt dhe t afrmit. Substancat e siguruara n kt mnyr nuk
pasohen nga shkmbim vlerash monetare ose mallrave t tjer. Studimet q jan
fokusuar mbi disponueshmrin sociale dhe prdorimin e ADDT-ve, bazohen
kryesisht n vetraportime.
Alkooli vlersohet se deri n 67% t shkeljeve t rregullave t trafikut rrugor kan
ndodhur nga konsumimi i pijeve alkoolike jo n dyqan, por n vende t tjera si p.sh.
shtpi apo festa private (Mayer RR, 1998). Pjesa m e madhe e alkoolit t konsumuar
sigurohet nga burime sociale, si prindrit apo miqt, n festa private apo n shtpi. T
rinjt mbshteten m shum tek burimet sociale krahasuar me moshat m t rritura
(Swahn MH, 2002). Ende nuk ka t dhna bindse rreth forcs s lidhjes midis
disponueshmris sociale t alkoolit dhe prdorimit apo problemeve nga alkoolit.
Duhani burimi m i zakonshm i cigareve jan dhuratat, marrja hua, ose vjedhja nga
shokt apo prindrit. Duhanpirsit m t rinj n mosh, q pin rastsisht dhe
109
duhanpirsit e rinj kan m shum t ngjar ti gjejn cigaret nga burimet sociale,
krahasuar me duhanpirsit e vjetr n mosh apo q konsumojn duhan prej shum
vitesh (DiFranza J R, 2001). Lidhja shkaksore midis disponueshmris sociale t
duhanit dhe prdorimit/problemeve prej tij nuk sht studiuar.
Drogat ilegale edhe n kt rast t dhnat jan t pakta. Nj prqindje e madhe e
personave q prdorn drog muajin e fundit raportuan se burimi i drogs ishin
dhuratat (42% pr kanabisin, 35% pr kokainn) (Caulkins J , 2002).
N prmbledhje, nj prqindje e mir e ADDT-ve sigurohet nprmjet burimeve
sociale, duke u br shkak pr probleme t ndryshme, por krkimet shkencore n kt
drejtim jan ende n hapat fillestar.
Promovimi (reklamimi) i substancave psikoaktive
Shitsit prpiqen t rrisin krkesn pr kto produkte duke i reklamuar ato. Pra
kompanit zgjedhin strategjin q t mos rrisin mimin, por t reklamojn produktin
duke rritur shitjet e tij. N kt mnyr bhen prpjekje pr t krijuar nj imazh
pozitiv t pdorimit t ADDT-ve. Reklamat kan ndikim t gjer n nj numr shum
t madh individsh lidhur me sasin, kohn dhe si do konsumohen substancat
psikoaktive (Saffer H, 2000).
Alkooli reklamat e pijeve alkoolike jan t pranishme n shum shtete dhe zakonisht
shoqrohen me rritjen e konsumit dhe konsum t rrezikshm t pijeve alkoolike
(Casswell S, 1998). Ulja e reklamimit sht shoqruar me reduktimin e konsumit t
alkoolit (Saffer H. 1998).
Duhani edhe reklamat pr duhanin jan shum t prhapura, duke kapur vmendjen
e t rinjve dhe rritur konsumin, fillimin e prdorimit dhe sasin e konsumuar midis
adoleshentve (Pierce J P, 1998), kurse ndalimi i reklamimit sht shoqruar me efekte
mikse mbi prdorimin e duhanit (Saffer H, 2000; Stewart MJ .1993).
Drogat ilegale duke qen se jan ilegale, reklamimi i tyre bhet nprmjet kanaleve
t ndryshme, kryesisht nprmjet internetit, por edhe nprmjet manovrave t tjera si
ulje mimi pr prdoruesit ekzistues, dhnia falas e nj apo dy dozave dhe prhapja e
fjals lidhur me vendin se ku mund t gjenden ato. Nuk ka studime lidhur me
promovimin e prdorimit t drogave ilegale dhe problemeve q lidhen me to.
Normat komunitare
Normat udhheqin pranueshmrin ose jo t sjelljeve t caktuar, prfshir prdorimin
e substancave psikoaktive. Kto norma reflektojn qndrimet e prgjithshme lidhur
me prdorimin e ADDT-ve dhe pritshmrit sociale lidhur me nivelin dhe llojin e
prdorimit q konsiderohen t prshtatshme, dhe mund edhe t prfshihen n politikat
publike, ligje dhe rregullore t cilat n mnyre direkte mund t ndikojn n
disponueshmrin, reklamimin dhe/ose prdorimin e ADDT-ve (Figura 1). sht
sugjeruar q lidhjet me institucionet sociale reduktojn prdorimin e drogs duke
promovuar konformitetin me grupin dhe normat sociale.
Alkooli prdorimi i alkoolit ndryshon midis shteteve jo vetm pr shkak t mimit
dhe disponueshmris, por edhe pr shkak t normave sociale t ndryshme q
udhheqin konsumin e alkoolit (Yang MJ , 2002). Individt q jetojn n mjedise ku
110
alkooli nuk promovohet ose prdoret pak, tentojn t jen konsumues t sasive t
pakta t alkoolit dhe e kundrta. Kundr reklama sht prdorur shpesh si nj mjet pr
t ndryshuar normat sociale lidhur me pranueshmrin e prdorimit t alkoolit.
Duhani prdorimi i duhanit mund t reduktohet nse bn pjes n nj grup, i cili ka
qndrim negativ ndaj duhanpirjes. Historikisht, diferencat gjinore n prevalencn e
duhanpirjes reflektojn normat sociale lidhur me rolin e gruas n shoqri
(Barraclough S, 1999). Reklamat e duhanit mund t rrisin pranueshmrin e
prdorimit t tij, sepse media prfaqson nj mnyr pr t influencuar normat
sociale. Fushatat mediatike t menduara mir mund t reduktojn prdorimin e
duhanit midis adultve dhe adoleshentve (Friend K, 2002).
Drogat ilegale pak studime jan br pr t eksploruar influencn e normave sociale
n prdorimin e drogave ilegale.
Zbatimi i ligjit
Zbatimi i ligjit sht nj variabl i rndsishm n do model shkaksor. Studimet e
prpjekjeve pr t zbatuar rreptsisht politikat lidhur me alkoolin dhe duhanin
dshmojn se, ato mund t reduktojn konsumin e tyre dhe problemet q lidhen me to.
Lidhur me drogat ilegale, ku politikat e ashpra pengojn blerjen e tyre, shitjen dhe
prdorimin e pjess m t madhe t tyre, si dhe ekzistojn dnime t ndryshme, rritja
e ktyre prpjekjeve pr t zbatuar ligjin me zero toleranc duket se shkakton
ndryshime t vogla n modelet e prdorimit t drogave ilegale dhe t problemeve t
lidhura me to. Madje, zbatimi i ligjit me zero toleranc ndaj drogave ilegale mund t
ket efektin e kundrt: t rris prdorimin dhe problemet e lidhura me prdorimin e
tyre.
Niveli individual
Karakteristikat individuale t cilat mund t ojn n prdorimin e ADDT-ve jan
prshkruar n hollsi m lart.
Alkooli Prdorimi dhe abuzimi me alkoolin mund tu atribuohet faktorve biokimik
apo gjenetik (Tyndale RF, 2003). Familjet me nj prind natyral dhe ato t dobsuara
nga vdekja apo divorci jan t lidhur me prdorimin e alkoolit midis t rinjve (Rhodes
J E, 1990). Gjithashtu sjelljet familjare t lidhura me alkoolin jan parashikues t
fuqishm t prdorimit t alkoolit n adoleshenc dhe adoleshentt q kan lidhje jo t
mira me prindrit, shkojn keq n msime kan m shum t ngjar t prdorin alkool
(Ellickson PL, 1992). Faktort individual mund t ndryshohen pr t reduktuar
prdorimin e alkoolit. Programet shkollore q shpjegojn kompetencat sociale dhe
vendosin norma kundr alkoolit, kan reduktuar qndrimet pozitive ndaj alkoolit dhe
prdorimin e tij midis nxnsve (Sussman S, 1998). Gjithashtu, programet q kan
synuar prmirsimin e performancs n shkoll dhe lidhjet shkollore dhe familjare
kan rezultuar pozitive n reduktim t prdorimit t alkoolit (Lonczak HS, 2001).
Duhani Disa studime sugjerojn q konsumi i duhanit mund t jet i lidhur me
faktor gjenetik (Batra V, 2003). Sistemi familjar i pastabilizuar sht i lidhur me
prdorimin e duhanit midis t rinjve. Ndrhyrje t ndryshme mund t reduktojn
prdorimin e duhanit.
111
Duket se ka mjaft fakte q sugjerojn se faktort individual kan ndikim n prirjen e
individive pr t prdorur alkool, duhan apo droga ilegale. Pr m tepr, krkimi
shkencor sugjeron se prdorimi i ADDT-ve mund t ndryshohet n mnyr direkte
duke ndryshuar faktort individual prgjegjs pr rritjen e prdorimit t ktyre
substancave.
Strategjit pr parandalimin
e prdorimit t drogave ilegale midis t rinjve
Pr shkak t pasojave t rnda shndetsore, ekonomike dhe sociale q vijn si
rezultat i prdorimit t ADDT-ve, sht e domosdoshme q t hartohen dhe t
zbatohen strategji pr parandalimin e prdorimit t substancave psikoaktive midis t
rinjve. Qllimet e programeve parandaluese prfshijn nxitjen e lnies s substancave,
reduktimin e sasis dhe shpeshtsis s konsumimit, dhe ndryshimin e sjelljeve lidhur
me prdorimin e substancave. Bazuar n literaturn bashkkohore, strategjit e
mundshme pr arritjen e ktij qllimi madhor renditen si m posht vijon:
a) Ndrhyrjet q fokusohen n prdoruesit e heroins dhe opiateve t tjera
Terapia zvendsuese me opioide - kryesisht pr prdoruesit e heroins, por mund t
aplikohet dhe pr prdoruesit e morfins, opiumit dhe analgjezikve t dhn me
recet. Administrimi ditor, oral i metadonit ose agjentve t tjer opioide
(buprenorfina etj.) sht mnyra m e prdorur e terapis zvendsuese. Terapia
zvendsuese ka dhn provat si ndrhyrja e vetme m efektive lidhur me prdorimin
e drogave (Uchtenhagen A, 2004). Prve reduktimit t prdorimit t heroins, terapia
zvendsuese rrit gjasat e punsimit, redukton sjelljen kriminale me rreth 60%,
rrezikun e smundjeve t transmetueshme dhe ul rrezikun e vdekjeve nga overdoza
(Amato L, 2005). Nga kto efekte prfiton jo vetm individi, por edhe shoqria: m
pak krime nga prdoruesit e drogs on n m pak viktima t krimeve, ulet krkesa
pr asistenc sociale pr shkak t uljes s papunsis, dhe ulja e smundshmris
infektive ul rrezikun e ktyre smundjeve pr pjesn tjetr t popullats.
Terapit m antagonist t opiateve antagoinstt e opiateve reduktojn efektin e
opiateve n tru dhe pr pasoj edhe fuqin e tyre pr t krkuar srish prdorimin e
drogs. Naloxoni oral sht antagonisti m i prdorur, por sht efektiv vetm nse i
prmbahesh regjimit t prcaktuar t trajtimit (Minozzi S, 2006).
b) Ndrhyrjet q fokusohen n rreziqet shndetsore t prdoruesve t drogs
Skemat e shkmbimit t shiringave dhe ageve shfaqja e epidemis s HIV-it bri q
vmendja t drejtohej n modifikimin e sjelljeve t injektuesve t drogs. Midis 42
milion njerzve t infektuar me HIV, vlersohet se 10% e tyre e kan marr
infeksionin nprmjet pajisjeve t injektimit t drogs. Pr kt arsye, do ndrhyrje
q redukton injektimin e drogs apo n teknika m t sigurta t injekimit t saj ka
potencialin pr t reduktuar prhapjen e HIV-it. Gjithashtu, kto programe reduktojn
dhe transmetimin e infeksioneve t tjera, si Hepatiti C, nj smundje e rrezikshme e
cila n gjysmn e rasteve on n smundje kronike t mlis dhe kancer. Qysh prej
viteve 80 programet e shkmbimit t shiringave dhe ageve u prhapn gjersisht n
Australi dhe Europ, por n vende t tjera kto jan futur vetm para pak kohsh.
Studimi m i famshm rreth efektivitetit t ktyre programeve sht nj rishikim
112
shkencor i 214 studimeve t ndryshme midis 300 mij prdoruesve t drogs (Hurley
SF, 1997), i cili sugjeroi q seroprevalenca e HIV-it u rrit me 5.9% n vit n vendet
ku nuk aplikoheshin programet e shkmbimit, por u ul me 5.8% n vit aty ku kto
programe funksiononin.
Rritja e disponueshmris s naloxon-it pr overdozat e heroins ka dy mundsi
pr kt. E para sht ofrimi i naloxon-it n ambulanca, n mnyr q personeli
shndetsor ti prgjigjet n koh situatave urgjente t overdozs. Gjithsesi, shum
prdorues do t ngurronin t shkonin n kto qendra pr shkak t mundsis s
arrestimit t tyre. Mundsia e dyt sht ofrimi i naloxon-it midis prdoruesve n
komunitet bashk me informacionet rreth mnyrs s prdorimit t tij (Darke S,
1997). Gjithsesi, pr shkak t rrezikut t vdekjeve nga overdoza e cila ndonjher
ndodh kur prdoruesit jan vetm ose rrethohen nga miq t intoksiuar, ather ka
kufizim t numrit t vdekjeve nga overdoza q mund t parandalohen n kt mnyr.
Gjithsesi, programe t tilla n Spanj, Gjermani, Itali dhe SHBA kan qen efektive.
c) Ndrhyrjet psikosociale pr nj sr problemesh t lidhura me drogat
Prve ndrhyrjeve q targetojn kryesisht prdoruesit e opioideve (heroins), ka dhe
nj sr ndrhyrjesh pr prdoruesit e substancave t tjera prfshir heroinn,
kokainn, metamfetaminat, kanabisin, halucinogjent, benzodiazepinat etj. Kto
ndrhyrje jan t natyrs psikosociale dhe prpiqen t adresojn nj numr t madh
problemesh t lidhura me drogn nprmjet ndryshimit t faktorve t sjelljes,
konjitiv dhe social.
Ndrhyrjet psikodinamike koncepti q varsia sht simptom e nj problemi t
caktuar vazhdon t prbj nj filozofi dominante n trajtimin e drogs. Kjo filozofi e
prqendron vmendjen jo n vet drogn, por n konfliktet baz psikodinamike dhe
shtjet emocionale, t cilat mendohet se shkaktojn prdorimin e drogs. Ndrsa
prdoruesit eksplorojn n thellsi problemet e tyre, supozohet q prdorimi i
drogs do t reduktohet apo ndalohet.
Ndrhyrjet morale/fetare prdorimi i drogs rezulton nga shkeljet e normave
morale dhe largimi nga Zoti. Prfshirja n aktivitete t natyrs altruiste dhe fetare
besohet se largon varsin nga droga nprmjet ndriimit shpirtror.
Ndrhyrja 12-hapat filozofia e trajtimit 12 hapa aplikohet nga shum
profesionist dhe sht zhvilluar nga pjestart e grupeve t vet-ndihms, q kan
pasur probleme me alkoolin dhe drogn. Kjo filozofi sugjeron q varsia nga
substancat sht nj problem emocional, fizik dhe shpirtror, i cili mund t ndalohet
nse trajtohet. Pjesa thelbsore e ksaj ndrhyrjeje sht rizgjimi dhe pjesmarrja n
grupet e ndihms si p.sh. alkoolistt anonim apo narkotikt anonim. Qllimi
final sht abstinenca ndaj substancave pr gjith jetn.
Ndrhyrjet konjitive dhe t sjelljes prdorimi i drogs sht nj sjellje e msuar, dhe
si pasoj mund t rrnjoset nprmjet prftimit t aftsive t tjera konjitive dhe t
sjelljes. Kjo ndrhyrje nxit ndryshime t mjedisit ku prdoret droga si pr shembull,
stimuj monetar pr mosprdorimin e drogs dhe ndryshime n mjedisin e ngusht
social nprmjet p.sh. terapive n rrjetin familje-ift-shoqri.
113
Komuniteti kurues prdorimi i drogs sht pjes e mnyrave antisociale t jetess
q prfshijn sjelljet dhe qndrimet deviante. Nse komuniteti sht kompakt dhe i
mirstrukturuar, ather rriten shanset q prdoruesit e drogs t risocializohen dhe t
kthehen n individ t prgjegjshm.
Ndrhyrje afatshkurtra kto prfaqsojn prjekjet jo n shkall t gjer (pr
shembull, bashkbisedim apo mbledhje kok m kok), q mund t ndodhin n do
koh pr t dhn informacion, kshilla, rritur motivimin pr t shmangur prdorimin
e substancave psikoaktive, ose ndryshuar sjelljet lidhur me prdorimin e tyre. Kto
ndrhyrje zakonisht aplikohen midis individve q kan rrezik t ult apo t moderuar
pr prdorimin e substancave. Ndrhyrjet me kosto dhe koh efektive jan bisedat e
shkurtra motivuese midis profesionistit shndetsor dhe prdoruesit t substancave, t
cilat jan projektuar pr t rritur angazhimin n procesin e ndryshimit dhe vetbesimin
q ndryshimi sht i mundshm.
Legjislacioni, parandalimi dhe cilsia
e shrbimeve shndetsore dhe sociale lidhur
me prdoruesit e substancave psikoaktive n vendin ton
Shqipria ka nj legjilacion prkats, i cili rregullon prdorimin e produkteve t
duhanit. Ligji Numr 9636, dat 6.11.2006, neni 1 pohon q: Qllimi i ktij ligji
sht mbrojtja e shndetit publik nga prdorimi i produkteve t duhanit dhe
ekspozimit t pavullnetshm ndaj tymit t tyre. Neni 4 specifikon rregullat lidhur me
mesazhet paralajmruese lidhur me dmet shndetsore t duhanpirjes, ndrsa neni 9
pohon q Ndalohet shitja ose furnizimi, pr qllime tregtimi, i produkteve t duhanit
personave nn moshn 18 vje. Pr m tepr, neni 13 kufizon reklamat ndaj
produkteve t duhanit dhe neni 15 ndalon prdorimin e produkteve t duhanit n do
lloj ambienti publik. Megjith legjislacionin n fuqi, t rinjt jan t ekspozuar ndaj
tymit t duhanit dhe ata gjejn mnyra pr t siguruar produkte t duhanit.
Legjislacioni n fuqi kufizon aksesin ndaj produkteve t duhanit pr adoleshentt
(Ligji Nr. 9636, dat 06 nntor 2006). Nga ana tjetr, n 26 maj 2007 hyri n fuqi
Ligji pr kufizimin e duhanpirjes n ambientet publike. Megjithat, edhe pse jan n
fuqi kto ligje, srish produktet e duhanit sigurohen dhe konsumohen jo vetm nga
adoleshentt, por edhe n ambientet publike, madje 70% e duhanpirsve e
konsumojn duhanin pikrisht n bar-kafet e ndryshme t vendit. Pra, situata sht
shqetsuese.
Prdorimi i alkoolit n Shqipri rregullohet me ligj. Ligji numr 9518, dat 18.4.2006
Pr mbrojtjen e t miturve nga prdorimi i alkoolit pohon se Qllimi i ktij ligji
sht parandalimi i pasojave shndetsore nga konsumi i alkoolit, nprmjet
prdorimit t pijeve alkoolike nga t miturit. Neni 4 ndalon shitjen apo ofrimin falas
t pijeve alkoolike t miturve apo konsumimin e tyre n vendet publike nga t miturit.
Megjith legjislacionin n fuqi, adoleshentt jan t ekspozuar ndaj alkoolit dhe ata
arrijn t gjejn mnyra pr t siguruar dhe prdorur pije alkoolike.
Gjithashtu, ligji Nr. 7975 i dats 21 korrik 1995, i amenduar n vitet 2004 dhe 2006,
prcakton rregullat pr prodhimin, importin, eksportin, kontrollin, ruajtjen dhe
tregtimin e lndve narkotike dhe psikotrope. Por, si e vum re, kto substanca
prsri sht e mundur t gjenden nga subjektet dhe prdoren prej tyre duke shkaktuar
probleme t ndryshme shndetsore dhe sociale.
114
Parandalimi i substancave psikoaktive n Shqipri kryhet n disa nivele. N shkolla
veprojn strukturat e nj sr Ministrish, si ajo e Shndetsis, Kulturs, Arsimit etj.,
si dhe nj sr organizatash ndrkombtare si UNICEF, UNFPA, UNODC, OBSH etj.
Gjithashtu sht futur n kurrikulat shkollore nj lnd e re n shkollat e mesme, e
cila ofron informacion praktik dhe edukim pr drogat dhe alkoolin. Qysh prej vitit
2006, Ministria e Arsimit dhe Shkencs ka pajisur shkollat e mesme dhe ato
nntvjeare me psikolog detyra e t cilve, midis t tjerash, sht dhe kapja e
hershme e problemeve t lidhura me alkoolin dhe drogn, duke dhn mbshtetjen e
duhur n do rast. Megjithat, kta profesionist jan t disponueshm vetm n
shkollat e zonave urbane etj (The European Monitoring Centre for Drugs and Drug
Addiction. Albania: country overview 2011). Gjithashtu, n 2008 n qytetet kryesore
t vendit startoi nisma: T jetosh shndetshm, e cila kishte si synim rritjen e
ndrgjegjsimit t adoleshentve pr nj jet pa alkool, duhan dhe drog, e shoqruar
me nj fushat t fuqishme sensibilizuese pr drogat ilegale. Si rezultat, rreth 1500
nxns, msues, psikolog dhe prindr prfituan nga kjo fushat. Natyrisht, kta
persona do t shrbejn si burim informacioni pr kolegt e tyre, duke ndikuar n kt
mnyr n prhapjen e ktyre dijeve prtej grupit t targetuar n mnyr t
drejtprdrejt.
Aktivitete parandaluese realizohen dhe n nivel komuniteti. Pr shembull, UNICEF
ndihmoi pr ngritjen e nj qendre burimore t parandalimit t drogs n Bashkin e
Tirans, punonjsit social t s cils jan trajnuar n kt fush. Kjo qendr sht
pjes e departamentit t shrbimeve sociale bashkiake, duke vepruar si nj port
referuese ndaj mbshtetjes m t gjer sociale pr adoleshentt dhe t rinjt q
prdorin drog.
Ka dhe shoqata joqeveritare t cilat ofrojn shrbimet e tyre pr prdoruesit e drogs,
t cilat synojn kryesisht reduktimin e dmeve, q vijn si pasoj e prdorimit t
drogs. Katr jan shoqatat kryesore n kt fush: Aksion Plus, APRAD, Stop AIDS
dhe UKPR. Qendrat ofrojn shprndarjen e shiringave sterile dhe trajtim t sigurt pr
mbeturinat q rezultojn nga procesi i injektimit, si dhe edukim me an t kolegve
(peer education), aksesin ndaj prdoruesve t drogs nprmjet mnyrave t
ndryshme. Gjithashtu, punonjsit e terrenit ofrojn edukim, kshillim rreth praktikave
t sigurta t injektimit dhe reduktimit t rrezikut, si dhe promocion shndetsor.
Praktikat mbshtetse vazhdojn m tej m kshillimi kok-m-kok apo n grup,
mbshtetjen psiko-sociale, ndihmn mjeksore, trajtimin bazik mjeksor t
prdoruresve t drogs, si dhe nxitjen e prfshirjes s ktyre personave n aktivitetet
t kohs s lir. Natyrisht, nj aktivitet tjetr i rndsishm q ofrohet nga kto
shoqata joqeveritare, sht dhe edukimi i prdoruesve t drogs n burgje etj. (The
European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction. Albania: country
overview 2011). T gjitha kto aktivitete jan mbshtetur nga fushata mediatike
lokale apo kombtare. Gjithsesi sht e pamundur t kryhet nj vlersim i sakt se
proporcion i prdoruesve t substancave psikoaktive sht arritur nga aktiviteti i
115
ktyre shoqatave, pasi informacioni shpeshher sht i vshtir t merret. Studimet
shkencore lidhur m kt aspekt mungojn.
Ne nuk jemi vendi i vetm i cili prballet me pasigurin e efektivitetit t shrbimeve
shndetsore apo sociale n adresimin e problemeve q gjenerohen nga prdorimi i
drogs, pasi ky sht nj fenomen global. N do shoqri ku ky fenomen sht
studiuar, cilsia e dobt e shrbimeve ka qen nj problem konstant (McLellan AT,
2003). Sidoqoft, situata mund t jet m e mpreht n Shqipri, ku cilsia e
shrbimeve shndetsore dhe sociale lidhur me prdoruesit e substancave psikoaktive
l shum pr t dshiruar, pr shkak t disa rrethanave t caktuara ku ndodhet vendi
yn. Midis t tjerave kjo lidhet kryesisht me gjendjen ekonomike t vendit ton, si nj
vend n zhvillim, i cili shpenzon nj pjes t vogl t prodhimit t brendshm pr
sektorin e kujdesit shndetsor. Gjithashtu, reformimi i vazhdueshm dhe konstant i
sistemit shndetsor, shrbimeve sociale dhe fushave t tjera t jets ka kontribuar n
cilsin e ult t ktyre shrbimeve dhe mbulimin e kufizuar t prdoruesve nga ana e
tyre.
Problemet lidhur me cilsin e shrbimeve mund t shfaqen n forma t ndryshme,
duke prfshir stafin e pamjaftueshm, staf t demoralizuar, staf jokompetent,
moszbatim t udhzuesve praktik, infrastruktur e dobt, integrim i pakt me
shrbimet mjeksore dhe sistemi i koklavitur burokratik (Kraft MK, 1997;
Prendergast ML, 2002). Ndonjher pjes e problemit jan dhe matja e performancs
dhe sistemi i pagesave, duke qen se kto shpesh theksojn m shum numrin e
pacientve, q kan marr shrbim sesa cilsin e shrbimeve t ofruara.
116
KAPITULLI
DISKUTIM
Situata aktuale lidhur me prdorimin
e substancave psikoaktive n Shqipri
Studimi ka gjeneruar t dhna lidhur me gjendjen dhe shkalln e prdorimit t
substancave psikoaktive n Shqipri, duke mundsuar njkohsisht vlersimin e
dinamikave dhe prirjeve lidhur me prevalencn e prdorimit t tyre dhe faktorve
prkats t rrezikut. Krahasimi i t dhnave tona me ato t raportuara nga literatura
ndrkombtare gjithashtu ka ofruar nj rast t mir pr t vlersuar pozicionin e
Shqipris kundrejt vendeve t rajonit dhe m gjer pr sa i prket prdorimit t
substancave psikoaktive. Prve ktyre arritjeve, ky studim mund t konsiderohet si
nj mundsi e vlersueshme pr t rishikuar dhe analizuar n detaje faktort e
ndryshm q ndikojn n prdorimin e substancave psikoaktive nga t rinjt, shtigjet e
veprimit t tyre, kornizat konceptuale, pasojat shndetsore dhe sociale t tyre. Ky
punim sht nj dritare pr t gjith studiuesit e fushs lidhur me analizimin e kuadrit
ligjor, dimensioneve t mbshtetjes sociale dhe aktorve t ndryshm, q veprojn n
kt fush n vendin ton, duke ofruar pr her t par nj tablo gjithprfshirse t
prdorimit t substancave psikoaktive midis t rinjve n vendin ton.
M shum se gjysma (51.9%) e subjekteve n studimin ton kan rezultuar t ken
konsumuar t paktn nj cigare gjat gjith jets s tyre, kurse mbi nj e treta e tyre
(34.5%) e kishin br kt gjat 30 ditve t fundit. Prevalenca e konsumit t duhanit
gjat gjith jets sht konstatuar n mnyr domethnse m e lart midis meshkujve
sesa femrave (prkatsisht 69.4% prkundrejt 32.4%,), midis personave t moshs 19-
34 vje (64.4%), krahasuar me m t rinjt (39.3%), midis banorve t qendrave t
mdha urbane (62.3%), midis atyre n shkoll t lart (69.6%) apo q e kishin
mbaruar shkolln (63.3%) dhe midis personave me t ardhura mujore m t larta
(60.5%). T njjtat prirje u vrejtn edhe lidhur me prevalencn e duhanpirjes gjat 30
ditve t fundit.
Gjithashtu, n kt krkim jan identifikuar ndryshime statistikisht domethnse
lidhur me modelet e prdorimit t duhanit sipas variableve n studim. Pr shembull,
jan raportuar diferenca tepr t mdha midis proporcionit t meshkujve dhe femrave
4
117
q konsumojn m shum se 20 cigare n dit: 21.2% e meshkujve dhe vetm 1.9% e
femrave n studim konsumonin 20 ose m shum cigare n dit, ka nnkupton q
meshkujt prqafojn modele shum m t rrezikshme t prdorimit t duhanit
krahasuar me femrat. Lidhur me t ardhurat mujore u vrejt se, personat n ekstremet
e t ardhurave (pra ata me t ardhura minimale dhe ata me t ardhura maksimale)
raportuan prevalencn m t lart t konsumit t ksaj sasie duhani n dit krahasuar
me dy kategorit e ndrmjetme.
Rreth 5% e duhanpirsve kan prdorur duhan n shkoll gjat muajit t kaluar, edhe
pse kjo substanc ndalohet t konsumohet n t gjitha mjediset e mbyllura publike,
por veanrisht n ambientet shkollore. Rreth nj e treta e subjekteve n studim kan
thn se, mund t prdornin duhan nse kjo do u ofrohej nga nj mik/mikesh e tyre.
Nj n pes duhanpirs ka deklaruar se, e ka filluar duhanin n moshn 12 vje ose
m hert. 40% e t pyeturve e kishin filluar duhanin n moshn 13-16 vje dhe pjesa
tjetr n moshn 17 vje e lart. Vendet ku konsumohet me shpesh duhani jan
padyshim bar-kafet apo klubet, q u prmendn nga rreth 70% e duhanpirsve (76%
e meshkujve dhe 54% e femrave).
Faktort e rrezikut pr prdorimin e duhanit rezultuan t ishin me gjas 5.4 her m t
lart pr meshkujt q t jen duhanpirs, krahasuar me femrat, mosha m e rritur dhe
niveli i lart i edukimit (t lidhur secili me rreth 2 her m shum gjasa pr
duhanpirjen krahasuar me m t rinjt dhe personat me 0-8 vite edukim), si dhe t
qenit rezident i qendrave t mdha urbane.
Mbi tre t katrtat (78.4%) e subjekteve n studim kan pohuar se, kishin konsumuar
t paktn nj pije alkoolike n jet dhe 73.3% e kishin br kt gjat vitit t fundit.
Srish, ashtu si dhe n rastin e konsumit t duhanit, n mnyr domethnse m tepr
meshkuj (85.1%) sesa femra (60.2%), kishin konsumuar alkool gjat vitit t fundit,
kurse pr sa i prket grup-moshs 84.6% e atyre 19-34 vje dhe 61.9% e atyre 13-18
vje e raportuan kt. Mbi 80% e banorve t qyteteve t mdha dhe zonave
periferike urbane u deklaruan pr konsum alkooli gjat vitit t fundit krahasuar me
rreth 65% n qyteza dhe zonat rurale. Nuk u vu re ndonj prirje e qart midis
konsumit t alkoolit gjat vitit t fundit sipas kategorive t t ardhurave mujore.
Rreth 18.4% e subjekteve n studim t moshs 13-34 vje raportuan konsum pijesh
alkoolike n m shum se 100 raste gjat gjith jets. Meshkujt, moshat m t rritura
dhe banort e qyteteve t mdha prdorin modele m t rrezikshme t konsumit t
pijeve alkoolike krahasuar me kolegt e tyre. P.sh., 49% e meshkujve dhe 25% e
femrave raportuan t konsumojn pije alkoolike 3 her ose m rrall do jav. Rreth
43% e personave q konsumojn alkool, ishin dehur t paktn nj her nga pijet
alkoolike gjat vitit t fundit.
Nj n katr konsumues alkooli dshmoi se, e kishte filluar alkoolin n moshn 12
vje ose m hert, 40.4% n moshn 13-16 vje dhe pjesa tjetr n moshn 17 vje e
lart. Rreth 15.9% e prdoruesve t alkoolit kishin prdorur alkool n ambientet e
shkolls t paktn nj her gjat muajit t fundit, kurse mbi gjysma e subjekteve
deklaruan se ka mundsi t prdorin alkool gjat vitit t ardhshm.
Vendet ku konsumohet m shpesh alkooli jan pa dyshim bar-kafet apo klubet, q u
prmendn nga rreth 54.4% e prdoruesve t alkoolit (71.5% e meshkujve dhe 31.1%
e femrave). Ajo q u vrejt nga rezultatet lidhur me konsumin e alkoolit n ambientet
118
e shtpis, ishin ndryshimet naspektin gjinor, ku pjesa m e madhe e femrave, q
prdorin alkool e raportuan kt (64.1% e femrave dhe 34.0% e meshkujve).
Faktort e rrezikut pr prdorimin e alkoolit rezultuan t ishin: seksi mashkull (2.5
her m shum gjasa krahasuar me femrat), mosha m e rritur (rreth 2 her m shum
gjasa krahasuar me m t rinjt), si dhe t qenit rezident i qendrave t mdha urbane
dhe zonave periferike.
Nga ana tjetr, afrsisht gjysma e subjekteve t moshs 13-34 vje n studim kishin
konsumuar edhe alkool, edhe duhan gjat jets s tyre. Konsumi i alkoolit ishte i
lidhur fort dhe n mnyr domethnse me konsumin e duhanit. Ata q konsumonin
m shum se 20 cigare n dit, kishin 3.2 her m shum gjasa pr t konsumuar dhe
alkool, krahasuar me personat q nuk konsumojn duhan.
Rreth 28% e subjekteve n studim kishin prdorur qetsues gjat vitit t fundit, t
siguruara nga burime t ndryshme: 48.9% i kishin marr me recet mjeksore, 5.7% i
morn nga t njohurit, 21% i blen pa recet mjeksore dhe 24.5% prdorn burime t
tjera. Nuk kishte ndryshime gjinore apo moshore n prdorimin e ktyre substancave
gjat vitit t fundit, por sht interesant fakti q prevalenca e qetsuesve midis
moshave 13-18 vje ishte disi m e lart krahasuar me grup-moshn 19-34 vje.
Prevalenca e prdorimit t qetsuesve ishte n mnyr domethnse m e lart midis
banorve t qyteteve t mdha dhe midis atyre me t ardhura mujore m t larta.
Vetm 5.3% e subjekteve n studim kishin prdorur qetsues t paktn 2 her n jav.
Faktort e rrezikut q parashikojn prdorimin e qetsuesve, jan mosha m e re,
niveli i lart i edukimit dhe t qenit rezident i qendrave t mdha urbane.
Prevalenca e konsumit t kanabisit gjat gjith jets ka rezultuar t jet 10.7%, gjat
vitit t fundit ishte 5.4% dhe gjat muajit t fundit 3.3%. Prirjet lidhur me prevalencn
e kanabisit gjat gjith jets, vitit t fundit dhe muajit t fundit ishin t ngjashme me
meshkujt q n mnyr konsistente raportonin prevalenc m t lart krahasuar me
femrat (prkatsisht 19.1% prkundrejt 1.3% pr prevalencn gjat gjith jets;
prkatsisht 9.8% prkundrejt 0.4% pr prevalencn gjat vitit t fundit dhe
prkatsisht 5.7% prkundrejt 0.6% pr prevalencn gjat muajit t fundit). Gjithashtu
prevalenca e konsumit t kanabisit ka rezultuar m e lart midis grup-moshs m t
rritur, n qendrat e mdha urbane dhe midis personave me t ardhura mujore t larta.
Rreth 2.3% e subjekteve n studim kan konsumuar kanabis t paktn 2 her n jav,
kurse 8.4% e kan prdorur kt substanc 1 her n jav ose m rrall n jet. Mosha
mesatare e fillimit t konsumit t kanabisit sht evidentuar 19.1 vje, me 26.2% t
prdoruesve t kanabisit q e kishin filluar at n moshn 16 vje ose m hert.
Kanabisi konsumohet kryesisht n rrug sipas 29.0% t prdoruesve t tij q e pohuan
kt (30.7% meshkuj dhe 0.0% femra). Por prdorimi i kanabisit sht evidentuar
edhe n bar-kafe/klube sipas raportimit nga 17.8% e prdoruesve t tij (17.8% e
meshkujve dhe 16.7% e femrave), n parqe (28.0% e prdoruesve dhe 28.7% e
meshkujve dhe 16.7% e femrave), n shtpi dhe rreth 5.6% e konsumatorve e kishin
prdorur edhe n ambientet e shkolls.
Faktort q parashikojn prdorimin e kanabisit gjat jets, jan: seksi mashkull (19.3
her m shum gjasa pr t prdorur kanabis krahasuar me femrat), t qenit rezident i
qendrave t mdha urbane (2.4 her m shum t ngjar pr t prdorur kanabis
119
krahasuar me rezidentt rural) dhe t ardhurat e larta mujore (3.8 her m shum t
ngjar pr t prdorur kanabis krahasuar me ata me t ardhura mujore m t ulta).
Megjithse drogat ilegale jan t ndaluara me ligj, srish nj prqindje e
konsiderueshme e subjekteve n studim rezultojn t njohin personalisht njerz q i
prdorin kto droga. Pr shembull, 19.2% e subjekteve njihnin persona q prdorin
kokain, 16.6% njohin persona q prdorin heroin, 16.2% njohin persona q prdorin
ekstazi.
Prevalenca e prdorimit t drogave ilegale, prve kanabisit, varionte nga 0.4%
(amfetaminat dhe LSD) n 14.3 % (sedativt pa recet mjeksore). Prevalenca e
prdorimit t kokains, ekstazis dhe heroins gjat gjith jets ka rezultuar
prkatsisht 2.4%, 1.9% dhe 1.1%. Prevalenca gjat vitit t fundit vrehet m e ult
(varion nga 0.4% pr LSD n 1.1% pr kokainn) dhe shum e ult ajo evidentohet
gjat muajit t fundit (varion nga 0.4% pr LSD n 0.6% pr kokainn).
13.1% e subjekteve kishin konsumuar vetm nj lloj droge ilegale gjat jets s tyre,
1.9% dy lloje drogash ilegale, kurse prqindja e atyre q kishin konsumuar 3 ose m
shum lloje drogash ilegale n jet varionte nga 0.4% (3 lloje drogash ilegale) n
0.1% (7 lloje drogash ilegale). Nuk kishte diferenca gjinore apo moshore lidhur me
prdorimin e nj ose m shum lloje drogash ilegale gjat jets, por prevalenca ishte
n mnyr domethnse m e lart midis rezidentve t qyteteve t mdha, personave
q ndiqnin shkolln e lart dhe midis atyre me t ardhura t larta mujore.
Drogat ilegale konsumohen m shpesh n bar-kafe/klube, n parqe dhe shkolla dhe
m pak n rrug apo shtpi.
S fundmi, meshkujt dhe personat m t mdhenj n mosh tentojn t jen m shum
dakord me sjellje t ndryshme, t rrezikshme, t lidhura me prdorimin e substancave
psikoaktive, krahasuar me femrat dhe personat m t rinj n mosh, prkatsisht, duke
sugjeruar q kto dy grupe angazhohen m tepr n sjellje t rrezikshme, q kan t
bjn me kto substanca. Kjo sht e vrtet edhe pr personat me nivel t ult
edukimi gjithashtu.
Nga ana tjetr, femrat, personat n mosh m t rritur dhe rezidentt e zonave rurale i
perceptojn n mnyr domethnse si m t rrezikshme nj numr sjelljesh, q kan
t bjn me prdorimin e substancave psikoaktive krahasuar prkatsisht me kolegt e
tyre.
Ashtu si pritej, meshkujt dhe personat me t ardhura t larta mujore e kan n
mnyr domethnse m t leht pr t gjetur substanca psikoaktive, krahasuar
prkatsisht me femrat dhe personat me t ardhura t ulta mujore. Gjithashtu
meshkujt, personat m t rritur n mosh, ata q banojn jo n shtpin e tyre,
rezidentt e zonave urbane dhe ata me t ardhura t larta mujore priren n mnyr
domethnse m shum t prfshihen n probleme pr shkak t prdorimit t
substancave psikoaktive krahasuar prkatsisht me kolegt e tyre.
120
Rezultatet e studimit aktual krahasuar me studime t tjera
n Shqipri dhe ndrkombtare
Pr sa i prket t dhnave lidhur me prdorimin e substancave psikoaktive midis t
rinjve n Shqipri, studimet m t besueshme jan Studimi Europian i Alkoolit dhe
Drogave t Tjera n Shkolla (ESPAD) dhe Studimi i sjelljeve me risk tek t rinjt e
shkollave t mesme n Shqipri (YRBS). T dy kto studime prdorin metodologji t
standardizuara, ka i bn t krahasueshme me studime t ngjashme n vende t tjera.
Studimi ESPAD u zhvillua pr her t par n vitin 2011, duke targetuar nxnsit e
moshs 15-16 vje n klasn e nnt dhe vitin e par t shkollave t mesme,
nprmjet nj kampioni prfaqsues prej m shum se 6 mij nxnsish n vend.
Studimi YRBS sht realizuar n vitin 2005, dhe m pas n vitin 2009, duke targetuar
nxnsit e shkollave t mesme t moshs 15-19 vje, nprmjet nj kampioni
prfaqsuesish prej rreth 4 mij nxnsish n vend. Pr sa i prket prevalencs s
prdorimit t drogave ilegale n mosha m t rritura (15-64 vje), burimi kryesor i t
dhnave jan raportet e hartuara nga Instituti i Shndetit Publik (ISHP), i cili merr t
dhna nga burime t ndryshme zyrtare, raporte q drgohen periodikisht n Qendrn
Europiane t Monitorimit t Drogave dhe Varsis nga Droga (EMCDDA).
Krahasimi i t dhnave tona me ato t studimeve YRBS, ESPAD dhe burimet e tjera
na lejon t prcaktojm dinamikat e prdorimit t substancave dhe faktorve t
rrezikut pr prdorimin e tyre gjat viteve.
Prevalenca e konsumit t duhanit gjat gjith jets sht raportuar 54.6% n 2005 dhe
59.1% n 2009 nga studimi YRBS. Ndrkoh studimi ESPAD ka treguar pr nj
prevalenc prej 40%, kurse krkimi yn raporton nj prevalenc prej 39.3% midis
personave 13-18 vje. Prevalenca e prdorimit t duhanit gjat muajit t fundit ishte
30.3% n 2009 (YRBS), 12.8% nga studimi ESPAD dhe 34.5% nga studimi yn.
Qartazi, ndryshimet midis shifrave tona dhe studimeve t tjera vijn si pasoj e
prfshirjes s grup-moshave disi t ndryshme nga studime t ndryshme. Mund t
themi se prevalenca gjat gjith jets sht e qndrueshme, ndrsa ajo gjat muajit t
fundit mund t ket tendenca rritjeje. Duhani n mjediset e shkolls gjat muajit t
fundit u raportua n nivelin 9.6% n 2009, kurse krkimi yn raporton nj prqindje
prej 15.1%, ka prfaqson nj tregues shqetsues. Nga ana tjetr, n t tre studimet
raportohet n mnyr konsistente se, prevalenca e duhanpirjes sht m e lart midis
meshkujve, n qendrat e mdha urbane dhe midis nxnsve t klasave m t larta.
Prevalenca e konsumit t alkoolit gjat jets u raportua 71.1% n 2009, 72.4% nga
studimi ESPAD dhe 78.4% nga studimi yn. Duket qart q prevalenca e konsumit t
alkoolit midis t rinjve gjat viteve ka ardhur n rritje. T tre studimet raportojn
prqindje t krahasueshme t personave q provojn alkoolin pr her t par n
mosha shum t reja. Dehja nga alkooli u raportua nga 22% e nxnsve n studimin
ESPAD dhe studimin ton. Srish, m shum meshkuj sesa femra raportojn
prdorimin e pijeve alkoolike gjat gjith jets, gjat vitit t fundit dhe muajit t
fundit dhe prevalenca raportohet n mnyr konsistente m e lart midis nxnsve n
shkollat e qendrave t mdha urbane dhe ata q jan n klasa m t larta.
T dhna t krahasueshme jan raportuar edhe lidhur me prdorimin e kanabisit midis
t rinjve. Pr shembull, prevalenca e atyre q kishin prdorur t paktn nj her
121
kanabis u raportua 5.4% n vitin 2005, 7.4% n vitin 2009 (YRBS), 4.4% n vitin
2011 (ESPAD) dhe 6.8% midis 13-18-vjearve n studimin ton. Duket q
dinamikat lidhur me prevalencn e kanabisit gjat jets jan pak a shum t
qndrueshme dhe, duke marr parasysh diferencat moshore t subjekteve n secilin
nga studimet e prfshira, mund t themi q ajo mesatarisht ka qndruar n shifrat 5-
6% prgjat viteve. Prevalenca e prdorimit t kanabisit gjat muajit t fundit luhatej
nga 2.2% n studimin ESPAD, 2.4% n studimin ton dhe 3% n studimin YRBS
(2009), pra rezultatet jan krejtsisht t krahasueshme. Padyshim, kjo prevalenc
sht disa her m e lart midis meshkujve sesa midis femrave dhe midis nxnsve n
shkollat e qendrave t mdha urbane n t tre studimet.
Gjithashtu, rezultatet tona jan t krahasueshme me ato t studimeve t tjera edhe pr
sa i prket prdorimit t drogave t tjera ilegale midis t rinjve. Pr shembull,
prevalenca e prdorimit t heroins gjat jets t raportuar nga studimi YRBS,
ESPAD dhe studimi yn ishte: 1.9%, 1.2% dhe 1.1%, prkatisht; prevalenca e
kokains: 1.6%, 1.6% dhe 2.4%, prkatsisht; prevalenca e ekstazi: 4%, 3.5% dhe
1.9%, prkatsisht. N mnyr konsistente, meshkujt raportojn nivele disa her m t
larta t prdorimit t drogave ilegale krahasuar me femrat (prve sedativve pa recet
mjeksore), dhe gjithashtu ata angazhohen n modele konsumi m t rrezikshme sesa
femrat, sepse: konsumojn m shpesh dhe n do episod konsumojn sasi m t
mdha lndsh narkotike krahasuar me femrat.
Lidhur me prevalencn e prdorimit t alkoolit, duhanit dhe drogave ilegale midis
personave t moshs 19-34 vje, n dijenin ton ka shum pak studime zyrtare, t
cilave mund tu referohemi lidhur me prevalencn e alkoolit dhe duhanit n kto
grup-mosha n Shqipri. N nj studim t vitit 2001 u raportua q, prevalenca e
konsumit t duhanit midis 25-34-vjearve ishte 49% n qytetin e Tirans (184). Nj
tjetr studim i vitit 2008 raportoi nj prevalenc t konsumit t duhanit gjat jets prej
rreth 45% midis persovane t moshs 20-34 vje (185), ndrsa ne raportojm nj
prevalenc prej 64.4% midis personave 19-34 vje. Nj studim midis studentve t
mjeksis n vit t pest (23-vjear) n Shqipri dshmon nj prevalenc prej 54%
(186), kurse ne raportojm nj prevalenc prej 69.6% midis studentve t shkollave t
larta. Dukshm, prevalenca e duhanpirjes ka nj trend rrits prgjat gjith ktyre
viteve dhe meshkujt gjithnj raportojn nivele m t larta krahasuar me femrat. N
kt mnyr, duhanpirja midis moshave madhore t reja sht kthyer n nj fenomen
shqetesues pr shoqrin shqiptare. Kurse t dhnat lidhur me prevalencn e alkoolit
n kt grup-mosh jan tepr t pakta.
Lidhur me prdorimin e drogave ilegale, burimi m i besueshm sht raporti i ISHP-
s pr EMCDDA-n, i cili vlerson prevalencn e prdorimit t drogave ilegale n
popullatn e prgjithshme t moshs 15-64 vje (EMCDDA, 2011: Albania.).
Gjithsesi, ky raport nuk i detajon t dhnat sipas grup-moshs, prandaj ishte e
pamundur t krahasonim t dhnat e tyre me ato t studimit ton. Gjithsesi midis
personave 15-64 vje, prevalenca e prdorimit t kanabisit, heroins dhe kokains
ishte 2.9%, 0.3% dhe 1.7% (EMCDD, 2011: Albania). Kuptohet q shifrat jan m t
ulta sesa ato t raportuara nga studimi yn, pr shkak t prfshirjes edhe t moshave
40-64 vje midis t cilve prevalenca e prdorimit t drogave ilegale sht m e ult
sesa midis t rinjve dhe ulet akoma m shum me rritjen e moshs. Gjithsesi,
prevalenca e perdorimit t drogave ilegale n jet edhe n kt studim ishte m e lart
midis meshkujve krahasuar me femrat.
122
Pr sa i prket krahasimit t t dhnave tona me ato t vendeve t rajonit dhe vendeve
t Bashkimit Europian, prevalenca e konsumit t duhanit gjat jets sht raportuar
32% n Malin e Zi dhe 41% n Serbi, duke qen e ngjashme me prevalencn n
studimin ton (39.3%). N vendet e Europs prevalenca rezultonte m e lart, si pr
shembull 59% n Itali, 61% n Gjermani dhe 63% n Franc. N Shqipri dhe n
vendet e rajonit prevalenca ishte m e lart midis meshkujve sesa midis femrave, por
n disa vende europiane vihej re e kundrta. Pr shembull, n Franc dhe n Itali
prevalenca ishte m e lart midis femrave (Hibell B,2011). Pr sa i prket moshs s
fillimit t duhanit, n Serbi dhe Malin e Zi rreth 16% e prdoruesve e kishin filluar
duhanin n moshn 13 vje ose m hert, kurse n Itali, Gjermani dhe Franc 26%,
33% dhe 30% e prdoruesve t duhanit e kishin filluar at n moshn 13 vje ose m
hert. Rezultatet tona jan t krahasueshme me ato t vendeve t tjera.
Prevalenca e prdorimit t alkoolit gjat jets n Malin e Zi dhe Serbi ishte
prkatsish77% dhe 87% ; n Itali, Gjermani dhe Franc ishte 87%, 92% dhe 91%
prkatsisht, kurse n studimin ton 78%. Rezultatet tona jan t ngjashme me ato t
Malit t Zi, por m t ulta krahasuar me vendet e tjera t Europs. N prgjithsi,
prevalenca e konsumit t alkoolit sht m e lart midis meshkujve sesa femrave n
vendet e rajonit, me pak prjashtime, si Hungaria, Monako etj. (Hibell B,2011).
Vendet ku konsumohej m shpesh alkooli ishin pikrisht kafe-baret/klubet apo diskot,
sikurse rezultoi dhe n studimin ton. Prevalenca e dehjes nga alkooli t paktn nj
her gjat vitit t fundit ishte 27% n Serbi, 16% n Malin e Zi, 28% n Itali, 48% n
Gjermani, 41% n Franc kurse n studimin ton rezultoi 22%.
Prevalenca e prdorimit t kanabisit dhe drogave t tjera ilegale q rezultoi nga
studimi yn, ishte e krahasueshme me ato t vendeve t tjera t rajonit, por m e ult
krahasuar me vendet e Bashkimit Europian. P.sh., prevalenca e prdorimit t kanabisit
gjat jets ishte 7% n Serbi, 5% n Malin e Zi, por 21% n Itali, 19% n Gjermani
dhe 39% n Franc, dhe n mnyr konsistente m e lart midis meshkujve sesa midis
femrave (Hibell B,2011). Prevalenca e prdorimit t drogave t tjera ilegale n
studimin ton shte e krahasueshme me ato t vendeve t rajonit dhe me gjer, duke
qen e ult n trsi dhe m e lart midis meshkujve sesa midis femrave.
Ashtu si rezultoi n studimin ton, n prgjithsi meshkujt e kan m t leht pr t
gjetur substanca t ndryshme psikoaktive krahasuar me femrat, nj prirje kjo e
qndrueshme n mnyr konsistente edhe midis vende t rajonit dhe t Bashkimit
Europian. Gjithashtu, n prgjithsi femrat perceptonin nivele m t larta rreziku
lidhur me prdorimin e substancave t ndryshme psikoaktive krahasuar me meshkujt.
Substancat psikoaktive dhe rrjeti social: miqt, familja,
puna (shkolla) teoria e shtegut
Fillimi i prdorimit t alkoolit, duhanit dhe substancave t tjera psikoaktive sht nj
shtje thellsisht sociale, e cila e merr origjinn dhe fuqizohet nga kontaktet sociale.
Shokt apo miqt jan pjes e mjedisit social, n t cilin t rinjt msojn se si t
prdorin substancat psikoaktive dhe si t sillen pas prdorimit t tyre. Kjo influenc
sht e dyanshme: t rinjt q prdorin substanca psikoaktive zgjidhen t jen miq me
disa persona t tjer, pikrisht pr shkak se ata prdorin kto substanca dhe
qndrimeve q ata kan ndaj ktyre substancave. Pr m tpr, t rinjt dhe moshat
123
madhore i zgjedhin miqt e tyre edhe n baz t ktyre kritereve. Pr kt arsye,
rrjetet e shokve/miqve luajn rol t madh n prdorimin e ktyre substancave. Kto
procese t dyanshme shpesh jan t fshehura nn emrtimin presion nga
miqt/shokt. N shum shoqri ekzistojn debate dhe konflikte midis detyrimeve
familjare dhe konsumimit t substancave psikoaktive me miqt/shokt. Kur nj
substanc psikoaktive si alkooli pr shembull prcakton nj pjes t mir t mnyrs
s jetess s individit, ajo substanc gjithashtu bhet nj prcaktues i rndsishm i
rrjetit t miqve apo shokve t ktij individi. Substancat psikoaktive n prgjithsi
krijojn instabilitet emocional, ka reflektohet n ndrveprimet brenda grupeve t
rrethit miqsor. Pr shembull, n nj numr shum t madh krimesh t dhunshme, si
agresori ashtu dhe viktima vijn nga i njjti rreth i miqve apo t njohurve, t cilt
abuzojn m substancat psikoaktive.
N prpjekje pr t kuptuar trajektoret individuale t prdorimit t drogs jan
formuluar disa hipoteza. Njra prej tyre i referohet hipotezt s shtegut. Pr
shembull, studime longitudinale apo kohort kan raportuar nj sekuenc t
parashikueshme t prdorimit t drogs, q reflektohet n fillimin e prdorimit t
llojeve t ngjashme t drogs n koh. M konkretisht, kanabisi sht n prgjithsi
droga e par e prdorur nga individt, q m pas ndiqet nga prdorimi i amfetaminave
(ose stimulantve t tjer) dhe m pas akoma t drogave t tjera (Li X,2002; Kenkel
D,2001).
Nga ana tjetr, zakonisht prdorimi i kanabisit paraprihet nga prdorimi i substancave
t ligjshme psikoaktive, kryesisht alkooli dhe/ose duhani (Kandel DB, pp.65-89.
Cambridge University Press) dhe sht sugjeruar q alkooli dhe duhani shrbejn si
shteg pr prdorimin e kanabisit (Bretteville-J ensen AL, 2008). Por, sht
gjithashtu e vrtet q pjesa m e madhe e prdoruesve t kanabisit nuk vazhdojn m
tej me prdorimin e drogave t tjera. Nga nj rishikim i substancave q shrbejn si
shteg, u vu re q prdorimi i kanabisit paraprin prdorimin e drogave t tjera ilegale,
dhe sa m hert n mosh fillon prdorimi i kanabisit aq m rregullisht prdoret kjo
substanc, dhe aq m i lart sht probabiliteti i prdorimit t drogave t tjera ilegale
m tej (Hall WD,2005).
Dyshimi thelbsor vazhdon t mbetet, nse, prdorimi i kanabisit sht ose jo nj
faktor shkaksor pr prdorimin e mvonshm t substancave ilegale ose drogave t
rnda. Nga ana tjetr mund t supozohet q tranzicioni i vrejtur nga nj tip droge te
tjetra mund t jet pasoj e faktorve t tjer t pastudiuar q ndikojn n prdorimin
e drogave t ndryshme ose faktor konfondues. Disa studime jan prpjekur ta
shqyrtojn kt detaj, duke marr n konsiderat shpjegimin lidhur me faktort e
tret, por rezultatet nuk jan konsistente. Pr kt arsye, ende sot nuk sht e qart
nse tranzicioni nga kanabisi drejt drogave t tjera ndodh pr shkak t ndjeshmris s
rritur ndaj drogave t tjera, apo pr shkak t ekspozimit ndaj prdoruesve apo
shprndarsve t drogave t tjera. Sido q t jet, shumica e prdoruesve t kanabisit
nuk fillojn t prdorin droga t tjera ilegale.
124
PRFUNDIME
Studimi mbi prdorimin e alkoolit, duhanit dhe drogave t tjera (ADDT) midis t
rinjve t moshs 13-34 vje n Shqipri ofroi nj tablo t detajuar lidhur me
prdorimin e ktyre substancave psikoaktive n vendin ton. Gjetjet hedhin drit mbi
faktort e rrezikut q kontribuojn n fillimin e prdorimit t ADDT-ve, vazhdimin e
prdorimit dhe instalimin e prdorimit t rregullt t tyre.
Studimi sht ndr krkimet e pakta, q merr n konsiderat nj numr t
konsiderueshm faktorsh rreziku, t cilt kontribuojn n prdorimin e substancave
psikoaktive. Ndrsa studimet e mparshme jan prqendruar n raportimin kryesisht
t faktorve t rrezikut t till si: gjinia, mosha, niveli i edukimit dhe mosha e fillimit
t prdorimit t ADDT-ve, ky punim raporton dhe teston edhe faktor rreziku t tjer
t till si lloji i shkolls (nntvjeare, e mesme, e larta, jo n shkoll), lloji i
vendbanimit (qendrat e mdha urbane, zon periferike urbane, qytez dhe zon
rurale), tipi i strehimit dhe t ardhurat mujore. Pr m tepr, n studim jan
kontrolluar (axhustuar) t gjith kta faktor nprmjet modeleve t ndryshme, duke
arritur n prfundime bindse lidhur me faktort e rrezikut pr prdorimin e
substancave psikoaktive nga t rinjt, ka nuk sht raportuar nga asnj prej
studimeve t mparshme n kt fush n vendin ton.
Prve ktyre arritjeve, pr her t par studimi yn nxori n pah opinionet e
pjesmarrsve lidhur me prdorimin e ADDT-ve, rrezikut t perceptuar t prdorimi
t tyre, lehtsis pr gjetjen e tyre dhe problemet q mund t lindin nga prdorimi i
ADDT-ve nprmjet nj teknike t re, e cila lejon prshkrimin e prirjeve t
opinioneve sipas faktorve t ndryshm t rrezikut dhe testimin e lidhjeve midis tyre.
Gjithashtu, rishikimi shum i gjer i literaturs ndrkombtare mundsoi krijimin e
nj tabloje t qart lidhur me situatn e ADDT-ve n bot, Europ dhe n vendin ton,
tendencat e prdorimit t tyre, grupet m t prekura t popullats, mekanizmat e
veprimit, pasojat shndetsore, ekonomike dhe sociale t tyre, modelet shkaksore q
shpjegojn lidhjen e faktorve t ndryshm individual dhe social me prdorimin e
ktyre substancave, si dhe programeve m efektive pr parandalimin apo reduktimin e
pasojave t tyre. N kt kuadr sht br nj analiz e mir e kuadrit ligjor,
shrbimeve parandaluese n Shqipri dhe problemeve me t cilat kto t fundit
prballen n vendin ton.
Nj sr mnyrash dhe modelesh t prdorura n t kaluarn dhe n ditt e sotme, t
tilla si respektimi rigoroz i legjislacionit si pr sa i prket kufizimit t
disponueshmris s substancave ndaj t rinjve, ashtu dhe respektimi i kufizimit t
moshs pr prdorimin e tyre, rritja e mimit t produkteve t duhanit, prfshirja e t
rinjve n aktivitetet e ndryshme sociale dhe edukative, mbshtetja e tyre n shtjet
msimore, ekspozimi i tyre ndaj modeleve t shndetshme t shoqrizimit nprmjet
t msuarit nga shembujt m t mir t bashkmoshatarve t tyre, mbshtetja e tyre
pr t perceptuar realisht rrezikun q vjen nga prdorimi i drogs pr shndetin dhe
mirqenien e tyre, organizimi i aktiviteteve parandaluese n shkolla dhe mjedise t
tjera ku t prfshihen t rinjt prindrit e tyre, si dhe e gjith bateria e shrbimeve
sociale n mbshtetje t prdoruesve t drogave ilegale mund do t ojn n
125
reduktime domethnse t prdorimit t substancave nga t rinjt, do t ulin moshn e
fillimit t prdorimit t tyre, si dhe do t inkurajojn t tjert q ti ndrpresin ato.
Konkluzione
Prevalenca e prdorimit t alkoolit, duhanit dhe drogave ilegale n Shqipri n
prgjithsi sht e krahasueshme me vendet e tjera t rajonit, por m e ult
krahasuar me vendet e Bashkimit Europian.
Megjith ekzistencn e nj kuadri t plot ligjor lidhur me kufizimin e
prdorimit t alkoolit dhe duhanit dhe ndalimin e drogave ilegale, srish
adoleshentt dhe t rinjt arrijn ti sigurojn kto produkte.
Grupet m t rrezikuara pr prdorimin e alkoolit, duhanit dhe drogave ilegale
jan meshkujt, mosha 19-34 vje, rezidentt e qendrave t mdha urbane dhe
personat me t ardhura t larta mujore. Lidhja me edukimin sht
jokonsistente: edukimi i lart sht faktor rreziku pr duhanpirjen, qetsuesit,
por jo pr alkoolin, kanabisin dhe llojet e tjera t drogave ilegale.
N Shqipri, prgjat viteve ka dominuar dhe vazhdon t dominoj nj
prevalenc e ult (krahasuar me vendet e Europs) e substancave psikoaktive
midis adoleshentve, duke psuar luhatje t lehta nga viti 2005 e deri n vitin
2011.
Nga ana tjetr, prevalenca e prdorimit t substancave psikoaktive midis
adultve ka ardhur n rritje pr nj peridudhe mbi 10-vjeare n Shqipri.
Prevalenca e duhanpirjes n jet sht rritur me mbi 30% n vitin 2011
krahasuar me vitin 2001 kurse t dhnat lidhur me tendencat e prevalencs s
alkoolit jan shum t pakta. Gjithashtu, vlersimi i trendeve t prdorimit t
drogave ilegale sht i vshtir pr shkak t burimeve t pakta zyrtare t
besueshme. Krahasuar me vitin 2010, sht vn re nj rritje e leht e
prevalencs s prdorimit t substancave ilegale midis t rinjve n vendin
ton.
Monitorimi i prevalencs s prdorimit t alkoolit, duhanit dhe kanabisit ka
shum rndsi, sepse fillimi i prdorimit t alkoolit dhe duhanit zakonisht
pasohet nga prdorimi i kanabisit, i cili m pas mund t oj drejt
eksperimentimit me droga t tjera ilegale t rnda, si amfetaminat, heroina
dhe kokaina, si sugjerohet nga teoria e shtegut. N kt kontekst, marrja e
masave pr forcimin e zbatimit t ligjit, pr sa i prket aksesit t adoleshentve
ndaj produkteve t alkoolit dhe duhanit sht nj detyr imperative e
autoriteteve publike. Nga ana tjetr, nj n dhjet t rinj t moshs 13-34 vje
kan prdorur kanabis t paktn nj her n jet. Ky nivel prevalence
prkthehet n dhjetra mijra individ, duke i ekspozuar kta t fundit ndaj
rreziqeve t rritura pr eksperimentimin e drogave t tjera ilegale sipas teoris
s shtegut. Prandaj, edhe monitorimi dhe mbajtja nn kontroll e ksaj lnde
narkotike duhet t jet n qendr t vmendjes nga autoretetet prkatse.
Nj prqindje e konsiderueshme e individve t moshs 13-34 vje kan filluar
eksperimentimin me alkoolin n moshn 12 vje ose m pak. Duke qen se sa
m hert t fillohet prdorimi i alkoolit dhe duhanit, aq m t larta jan
mundsit pr t vazhduar prdorimin e tyre, abuzimin me to dhe kalimin n
droga t tjera ilegale. Sipas teoris s shtegut, ather duhet patjetr t
126
forcohen programet parandaluese n shkolla n mnyr q mosha mesatare e
fillimit t ktyre substancave t rritet.
Vendet kryesore ku konsumohet alkooli, duhani, ekstazi, kokain dhe heroin
jan padyshim bar-kafet apo klubet e ndryshme t vendit. Duke qen se
alkooli nuk duhet t shrbehet ndaj personave nn moshn 18 vje dhe duhani
sht i ndaluar t prdoret nga t gjitha moshat n ambientet publike, ather
kuptohet q zbatimi i ligjit nuk sht n lartsin e duhur. Duke qen se
studimet kan dshmuar q forcimi i zbatimit t rrept t ligjit mund t oj n
reduktimin e prdorimit t ktyre substancave, ather kjo prfaqson nj
mnyr relativisht t thjesht dhe efektive n kt drejtim. Ndrkaq, kanabisi
konsumohet kryesisht n rrug dhe n parqe, prandaj m efektive n kt
drejtim sht reduktimi i oferts s saj.
Gjithashtu, meshkujt, personat 19-34 vje dhe rezidentt e qendrave t mdha
urbane tentojn ti pranojn m tepr sjelljet me rrezik t lidhura me
prdorimin e substancave psikoaktive, e kan m t leht pr ti gjetur kto
substanca n prgjithsi dhe pr pasoj angazhohen m tper n kto situata,
duke pasur nj rrezik m t lart pr tu prfshir n probleme t natyrave t
ndryshme. Prandaj, ndrhyrjet e mundshme duhet t targetojn kto grupe t
popullats.
Rrjeti social, nprmjet presionit t miqve dhe shokve ka nj ndikim shum t
madh n vendimin e individit pr t filluar prdorimin e substancave
psikoaktive. sht dshmuar q nse ambienti apo mjedisi prqafon qndrime
negative ndaj prdorimit t substancave psikoaktive, ather ka shum
mundsi q individt t mos vendosin t eksperimentojn me substancat dhe e
kundrta. Pr kt arsye, ndrhyrjet q kan, targetojn popullatn n
prgjithsi duke synuar ndryshimin e qndrimeve dhe sjelljeve n lidhje me
substancat psikoaktive mund t ken sukses pr reduktimin e prdorimit t
tyre. do prpjekje edukative q ndihmon pr brendsimin e informacionit
lidhur me drogn, natyrn dhe pasojat e tyre, do t ishte e vlefshme n kt
drejtim.
Faktort q prcaktojn prdorimin e substancave psikoaktive jan t lidhur n
t ashtuquajturn rrjeta e shkaksis, ku prfshihen zbatimi i ligjit,
dipsonueshmria e lndve, normat sociale dhe faktort individual. Pr kt
arsye, ns eliminohen shkaqet e ndryshme, mund t reduktohet prdorimi i
ktyre substancave.
Ndrhyrjet m efektive pr parandalimin dhe reduktimin e alkoolit dhe duhanit
jan: rritja e mimit/taksave, kufizimi i moshs s shitjes, ndalimi i
reklamave/promovimit t tyre, ndryshimi i qndrimit social ndaj tyre
nprmjet fushatave mediatike q synojn prishjen e imazhit pozitiv, q
kan kto substanca, forcimi i zbatimit t ligjit, programet shkollore dhe
edukative.
Ndrhyrjet m efektive pr parandalimin dhe reduktimin e drogave ilegale
jan m pak t studiuara krahasuar me alkoolin dhe duhanin, pr vet natyrn
ilegale t tyre dhe prdorimit t tyre jo n dritn e diellit, duke br q kto
ndrhyrje t jen disi m t koklavitura dhe suksesi i tyre jo gjithnj sht i
knaqshm: Ndrhyrjet m efektive jan: rritja e mimit, kufizimi i aksesit dhe
oferts s tyre, reduktimi i disponueshmris sociale (nga miqt etj) t tyre,
kufizimi i reklamimit t tyre n internet dhe forcimi i zbatimit t ligjit.
127
Ndrhyrjet m efektive pr parandalimin dhe rekutimin e prdorimit t
drogave t rnda jan: terapia zvendsuese me opioide dhe me antagonist
t opiateve (pr prdoruesit e heroins dhe opiateve t tjera).
Ndrhyrjet pr reduktimin e rreziqeve shndetsore t prdoruesve t drogs
jan: shkmbimi i shiringave dhe ageve pr parandalimin e transmetimit t
HIV, HCV etj., dhe disponueshmria e naloxonit pr trajtimin e overdozs nga
heroina.
Ndrhyrjet me natyr psikosociale pr trajtimin e nj sr problemesh t
lidhura me drogat jan: ndrhyrjet psikodinamike, ndrhyrjet morale dhe
fetare, grupet e alkoolistve anonim apo narkotikve anonim q synojn
ndrgjegjsimin e subjekteve pr situatn ku ndodhen dhe rizgjimin e tyre,
ndrhyrjet konjitive dhe t sjelljes, dhe ndrhyrje afatshkurtra nprmjet
bisedave motivuese q synojn rritjen e vetbesimit se ndryshimi sht i
mundshm.
Legjislacioni n Shqipri lidhur me substancat psikoaktive legale dhe ilegale
sht i larmishm dhe i mjaftueshm, edhe pse ndoshta disa ligje duhet t
rifreskohen pr tiu prgjigjur dinamikave t situatave t reja. Por problemi m
madhor vazhdon t mbetet zbatimi i ligjit dhe pr kt arsye nj nga drejtimet
kryesore t ndrhyrjeve t ardhshme, q synojn reduktimin e prdorimit t
substancave psikoaktive duhet t jet patjetr dhe presioni pozitiv apo lobimi
nga aktor t ndryshm pr forcimin e zbatimit t ligjit.
N Shqipri parandalimi i prdorimit t substancave psikokative kryheh n
disa nivele: a) N shkolla, nprmjet Ministrive t ndryshme dhe organizatave
ndrkombtare dhe shoqatave joqeveritare, t cilat aplikojn programe t
ndryshme edukative, vendosin kurrikula. Gjithashtu shkollat e mesme dhe
nntvjeare jan t pajisura dhe me psikolog, por vetm n shkollat e zonave
urbane. Prandaj duhet t mundsohet disponueshmria e ktyre profesionistve
edhe n shkollat e zonave rurale. J an realizuar dhe fushata mediatike
kombtare; b) N nivel komuniteti: Bashkia e Tirans disponon qendrn
burimore t parandalimit t drogs me punonjs social t trajnuar n kt
fush. Gjithsesi, situata n rrethet e tjera t vendit sht m e vshtir n kt
drejtim. c) Shoqatat joqeveritare: disa prej tyre ofrojn nj sr shrbimesh
duke variuar nga programet e shkmbimit t shiringave deri te edukimi i
prdoruesve t drogs n burgje. Gjithsesi, t dhnat lidhur me numrin e
subjekteve t shrbyer prej ktyre shoqatave sht jo i plot dhe n disa raste
jo krejtsisht i besueshm. Nga ana tjetr, kto shoqata veprojn kryesisht n
Tiran, kshtu q del e domosdoshme q edhe rrethet e tjera t mbulohen me
kto shrbime.
Arsyet pr gjendjen e dobt t shrbimeve shndetsore apo sociale pr
adresimin e problemeve q lidhen me prdorimin e drogs n vendin ton
jan: ndrrim i shpesht i stafit, stafi i pamjaftueshm, stafi i demoralizuar,
stafi jokompetent, moszbatim i udhzuesve praktik, infrastruktura e dobt,
integrim i pakt me shrbimet mjeksore dhe sistemi i koklavitur burokratik.
Kto probleme kan ardhur kryesisht si pasoj e investimeve t ulta publike
n shndetsi dhe n shrbimet sociale lidhur me prdoruesit e substancave
psikoaktive n raport me prodhimin e brendshm bruto dhe reformimit t
vazhdueshm t ktyre sektorve, ndrrimin e shpesht t stafit profesional
duke ndikuar n kt mnyr negativisht n vazhdimsin e projekteve t
filluara.
128
Referencat
1. Aceijas C, Friedman SR, Cooper HL, Wiessing L, Stimson GV, Hickman
M. Estimates of injecting drug users at the national and local level in
developing and transitional countries, and gender and age distribution.
Sexually Transmitted Infections 2006; 82(Suppl 3):10-17.
2. Aceijas C, Rhodes T. Global estimates of prevalence of HCV infection
among injecting drug users. International J ournal of Drug Policy 2007;
18:352-358.
3. Acheson A, Mahler SV, Chi H, de Wit H. Differential effects of nicotine
on alcohol consumption in men and women. Psychopharmacology (Berl);
2006; 186(1):54-63.
4. Agrawal A, Lynskey MT. The genetic epidemiology of cannabis use,
abuse and dependence. Addiction 2006; 101:801-812.
5. Alcohol, the brain and behavior. Mechanisms of addiction. Alcohol Res
Health. 2000; 24(1):12
6. Aldington S, Williams M, Nowitz M, Weatherall M, Pritchard A,
McNaughton A, Robinson G, Beasley R. The effects of cannabis on
pulmonary structure, function and symptoms. Thorax 2007; 62:1058-1063.
7. Amato L, Davoli M, Perucci CA, Ferri M, Faggiano F, Mattick RP. An
overview of systematic reviews of the effectiveness of opiate maintenance
therapies: available evidence to inform clinical practive and research. J ournal
of Substance Abuse Treatment 2005; 28:321-330.
8. Andreasson S, Allebeck P, Romelsj A. Alcohol and mortality among
young men: longitudinal study of Swedish conscripts. BMJ . 1988;
296(6628):1021-1025.
9. Australian Institute for Health and Welfare. 2004 National drug strategy
household survey: detailed findings. Drug Statistics Series No 16. Canberra,
Australia: Australian Institute for Health and Welfare 2005.
10. Babor TF, Campbell R, Room R, Saunders J . Lexicon of alcohol and drug
terms. Geneva, Switzerland: World Health Organization.
11. Balfour DJ K, Wright AE, Benwell MEM, Birrell C. The putative role of
extra-synaptic mesolimbic dopamine in the neurobiology of nicotine
dependence. Behav Brain Res. 2000; 113:73-83.
129
12. Barber J G, Gilbertson R. Drinkers children. Substance Use and Misuse
1999; 34:383-402.
13. Barraclough S. Women and tobacco in indonesia. Tobacco Control 1999;
8:327-332.
14. Barrett SP, Tichauer M, Leyton M, Pihl RO. Nicotine increases alcohol
self-administration in non-dependent male smokers. Drug Alcohol Depend.
2006; 81(2):197-204.
15. Basu D, Mattoo SK, Malhotra A, Gupta N, Malhotra R. A longitudinal
study of male buprenorphine addicts attending and addiction clinic in India.
Addiction 2000; 95:1363-1372.
16. Batra V, Patkar AA, Berrenttini WH, Weinstein SP, Leone FT. The
genetic determinants of smoking. Chest 2003; 123:1730-1739.
17. Bennett T, Holloway K, Farrington D. The statistical association between
drug misuse and crime: a meta-analysis. Aggression and Violent Behavior
2008; 13:107-118.
18. Birckmayer J D, Holder HD, Yacoubian GS, Friend KB. A general causal
model to guide alcohol, tobacco and illicit drug prevention: assessing the
research evidence. J ournal of Drug Education 2004; 34(2):121-153.
19. Blocker J S. Did prohibition really work? Am J Public Health. 2006;
96(2):233-243
20. Bloomfield K, Gmel G, Neve R, Mustonen H. Investigating gender
convergence in alcohol consumption in Finland, Germany, The Netherlands,
and Switzerland: a repeated survey analysis. Substance Abuse 2001; 22:39-54.
21. Blot WJ . Alcohol and cancer. Cancer Res (supp.). 1992; 52:2119-2123.
22. Boles SM, Miotto K. Substance use and violence: a review of the
literature. Aggression and Violent Behavior 2003; 8:155-174.
23. Bourgois P. In search of respect: selling crack in El Barrio. London, UK:
Cambridge University Press 2003.
24. Bretteville-J ensen AL, Melberg HO, J ones AM. Sequential patterns of
drug use initiation: can we believe in the gateway theory? J ournal of
Economic Analysis and Policy 2008; 8(2).
25. Bretteville-J ensen AL. Economic aspects of injecting drug users
consumption of drugs: an analysis of interviews undertaken in the period
1993-2004. Oslo, Norway: National Institute for Alcohol and Drug Research
2005.
130
26. Britton A, Marmot M. Different measures of alcohol consumption and
risk of coronary heart disease and all-cause mortality: 11 year follow-up of the
Whitehall II Cohort Study. Addiction. 2004; 99:109-116.
27. Budney AJ , Bickel WK, Amass L. Marijuana use and treatment outcome
among opioid-dependent patients. Addiction 1998; 93:493-503.
28. Caetano R, Conradi C. Alcohol dependence: a public health perspective.
Addiction. 2002; 97(6):633.
29. Casswell S, Zhang J F. Impact of liking for advertising and brand
allegiance on drinking and alcohol-related aggression: a longitudinal study.
Addiction 1998; 93:1209 1217.
30. CATALYST. Alcohol misuse in Scotland: trends and costs. Final report
2001. Northwood, UK: Catalyst Health Economics Consultants.
31. Caulkins J . How prevalent are very light drug users?. Drug Policy
Analysis Bulletin 2002; 3.
32. Chalke HD. Alcohol and History. Alcohol Alcohol. 1976; 11: 128 - 149.
33. Chaloupka FJ , Pacula RL. Sex and race differences in young peoples
responsiveness to price and tobacco control policies. Tobacco Control 1999;
8:373-377.
34. Chaloupka FJ . Macro-social snfluences: the effects of prices and tobacco-
control policies on the demand for tobacco products. Nicotine and Tobacco
Research 1999; 1: S105-S109.
35. Chasin L, Ritter J . Vulnerability to substance use disorders in childhood
and adolescence. In: Ingram R.E. and Price J .M. (eds) Vulnerability to
psychopathology: risk across the lifespan. pp.107-134. New York, NY:
Guilford Press 2001.
36. Chick J . Alcohol dependence - an illness with a treatment? Addiction.
1993; 88(11):1481-1492.
37. Compton WM, Thomas YF, Conway KP, Colliver J D. Developments in
the epidemiology of drug use and drug use disorders. American J ournal of
Psychiatry 2005; 162:1494-1502.
38. Courtwright DT. Dark paradise: opiate addiction in America before 1940.
Cambridge, MA: Harvard University Press 1982.
39. Courtwright DT. Forces of habit: drugs and the making of the modern
world. Cambridge, MA: Harvard University Press 2001.
131
40. Csemy L, Kubicka L, Nociar A. Drug scene in the Czech Republic and
Slovakia during the period of transformation. European Addiction Research
2002; 8:159-165.
41. DAmore J , Hung O, Chiang W, Goldfrank L. The epidemiology of the
homeless population and its impact on an urban emergency department.
Academic Emergency Medicine 2001; 8:1051-1055.
42. Darke S, Degenhardt L, Mattik R. Mortality amongst illicit drug users:
epidemiology, causes and intervention. Cambridge, UK: Cambridge
University Press 2007.
43. Darke S, Hall W. The distributioin of naloxone to heroin users. Addiction
1997; 92:1195-1199.
44. Darke S, Ross J , Teesson M, Lynskey M. Health service utilization and
benzodiazepine use among heroin users: findings from the Australian
Treatment Outcome Study (ATOS). Addiction 2003; 98:1129-1135.
45. Darke S, Ross J , Zador D, Sunjic S. Heroin-related deaths in New South
Wales, Australia, 1992-1996. Drug and Alcohol Dependence 2000; 60:141-
150.
46. Dawson DA, Grant BF, Chou SP, Pickering RP. Subgroup variation in
U.S. drinking patterns: results of the 1992 national longitudinal alcohol
epidemiologic study. J Subst Abuse. 1995; 7(3):331-44.
47. Dawson DA. Alcohol, drugs, fighting and suicide attempt/ideation.
Addiction Research 1997; 5:451-472.
48. DiFranza J R, Coleman M. Sources of tobacco for youths in communities
with strong enforcement of youth access laws. Tobacco Control 2001; 10:323-
328.
49. Dijkgraaf MGW, van der Zanden BP, de Borgie CAJ M, Blanken P, van
Ree J M, van der Brink W. Cost utility analysis of co-prescribed heroin
compared with methadone maintenance treatment in heroin addiction in two
randomized trials. British Medical J ournal 2005; 330:1297-1303.
50. Djousse L, Gaziano J M. Alcohol consumption and risk of heart failure in
the Physicians' Health Study. Circulation. 2007;115(1):34-39.
51. Dormitzer CM, Gonzales GB, Penna M, Bejerano J , Obando P, Sanchez
M, Vittetoe K, Gutierrez U, Alfaro J , Meneses G, Diaz J B, Herrera M, Hasbun
J ,, Chisman A, Caris L, Chen CY, Anthony J C. The PACARDO research
project: youthful drug involvement in Central America and the Dominican
Republic. PanAmerican J ournal of Public Health 2004; 15:402-415.
132
52. Drummer OH, Gerostamoulos J , Batziris H, Chu M, Caplehorn J ,
Robertson MD, Swann P. The involvement of drugs in drivers of motor
vehicles killed in Australian road traffic crashes. Accident Analysis and
Prevention 2004; 36:239-248.
53. E, Schreiber S, Gordon J , Adelson M. Significantly higher methadone
dose for methadone maintenance treatment (MMT) patients with chronic pain.
Pain 2005; 113:340-346.
54. Edwards G, Arif A, Hodgson R. Nomenclature and classification of drug-
and alcohol-related problems: a WHO memorandum. Bulletin of the World
Health Organization 1981; 59:225-242.
55. Edwards G, Holder HD. The alcohol supply: its importance to public
health and safety, and essential research quesions. Addiction 2000; 95:S621-
627.
56. Edwards G. Matters of substance: drugs-and why everyones a user. New
York, NY: St Martins Press 2004.
57. Elekes Z, Kovacs L. Old and new drug consumption habits in Hungary,
Romania and Moldova. European Addiction Research 2002; 8:166-169.
58. Eliany M, Giesbrecht N, Nelson M, Wellman B, Wortley S. Alcohol and
other drug use by Canadians: a national alcohol and other drugs survey (1989)
technical report. Ottawa: Health and Welfare Canada 1992.
59. Ellickson PL, Hays RD. On becoming involved with drugs: modeling
adolescent drug use over time. Health Psychology 1992; 11:377-385.
60. English DR, Knuiman MW, Kurinczuk J J , Lewin GF, Ryan GA, Holman
CDJ , Milne E, Winter MG, Hulse GK, Codde J P, Bower CI, Corti B, De Klerk
N. The quantification of drug-caused morbidity and mortality in Australia.
Canberra, Australia: Commonwealth Department of Human Services and
Health 1995.
61. European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction. 2011 annual
report: The state of the drugs problem in Europe. Lisbon. Portugal.
62. Falk DE, Yi H, Hiller-Sturmhofel S. An Epidemiologic Analysis of Co-
Occurring Alcohol and Tobacco Use and Disorders. Alcohol Res Health.
2006; 29(3):162-171.
63. Fenoglio P, Parel V, Kopp P. The social cost of alcohol, tobacco and illicit
drugs in France, 1997. Eur Addict Res. 2003; 9(1):18-28.
133
64. Fertig J B. Overview Alcohol and tobacco: Mechanisms and treatment.
Alcohol Clin Exp Res. 2002; 26(12):1909-1910.
65. Fillmore KM. Women's drinking across the adult life course as compared
to men's. Br J Addict. 1987; 82(7):801-11.
66. Fischer B, Rehm J , Brissette S, Brochu S, Bruneau J , El-Guebaly N, Noel
L, Tyndall M, Wild C, Mun P, Baliunas D. Illicit opioid use in Canada:
comparing social, health and drug use characteristics of untreated users in five
cities (OPICAN Study). J ournal of Urban Health 2005; 82:250-266.
67. Flaker V. Heroin use in Slovenia: a consequence or a vehicle of social
changes. European Addiction Research 2002; 8:170-176.
68. Friend K, Levy DT. Reductions in smoking prevalence and consumption
associated with mass media campaigns. Health Education Research 2002;
17:85-98.
69. Funk D, Marinelli PW, L AD. Biological processes underlying co-use of
alcohol and nicotine: neuronal mechanisms, cross tolerance and genetic factors
. Alcohol Res Health. 2006; 29(3):186-192.
70. Galea S, Vlahov D. Social determinants and the health of drug users:
socioeconomic status, homelessness, and incarceration. Public Health Reports
2002; 117(Suppl 1):S315-345.
71. Gilmore A, Pomerleau J , McKee M, Rose R, Haerpfer CW, Rotman D,
Tumanov S. Prevalence of smoking in 8 countries of the Former Soviet Union:
Results from the living conditions, lifestyles and health study. Am J Public
Health. 2004: 94(12):2177-2187.
72. Giovino GA, Henningfield J E, Tomar SL, Escobedo LG, Slade J .
Epidemiology of tobacco use and dependence. Epidemiol Rev. 1995;
17(1):48-65.
73. Global status report on alcohol 2004. World Health Organization.
Department of Mental Health and Substance Abuse. Geneva 2004.
74. Global Youth Tobacco Survey Collaborating Group. Differences in
worldwide tobacco use by gender: findings from the Global Youth Tobacco
Survey. J Sch Health. 2003; 73(6):207-15
75. Goldstein PJ . The drugs/violence nexus: a tripartite conceptual
framework. J ournal of Drug Issues 1985; 15:493-506.
134
76. Golub AL, J ohnson BD. The new heroin users among Manhattan
arrestees: variations by race/ethnicity and mode of consumption. J ournal of
Psychoactive Drugs 2005; 37:51-61.
77. Gossop M, Marsden J , Stewart D, Treacy S. Routes of drug administration
and multiple drug misuse: regional variations among clients seeking treatment
at programmes throughout England. Addiction 2000; 95:1197-1206.
78. Gottlieb S. Study confirms passive smoking increases coronary heart
disease. BMJ . 1999; 318:891.
79. Gronbaek M, Becker U, J ohansen D, Tonnesen H, J ensen G, Sorensen
TIA. Population based cohort study of the association between alcohol intake
and cancer of the upper digestive tract. BMJ . 1998; 317:844-848.
80. Grucza RA, Bierut LJ . Cigarette smoking and the risk for alcohol use
disorders among adolescent drinkers. Alcohol Clin Exp Res. 2006;
30(12):2046-2054.
81. H. Saffer H, Chaloupka FJ . The effect of tobacco advertising bans on
tobacco consumption. J ournal of Health Economics 2000; 19:1117-1137.
82. Hall WD, Lynskey M. Is cannabis a gateway drug? Testing hypotheses
about the relationship between cannabis use and the use of other illicit drugs.
Drug and Alcohol Review 2005; 24:39-48.
83. Hall WD, Pacula RL. Cannabis use and dependence: public health and
public policy. Cambridge, UK: Cambridge University Press 2003.
84. Hall WD, Ross J , Lynskey M, Law M, Degenhardt L. How many
dependent opioid users are there in Australia? NDARC monograph no.44.
Sydney, Australia: National Drug and Alcohol Research Centre 2000.
85. Hao W, Su Z, Xiao S, Fan C, Chen H, Liu T, Yound D. Longitudinal
surveys of prevalence rates and use patterns of illicit drugs at selected high-
prevalence areas in China from 1993 to 2000. Addiction 2004; 99:1176-1180.
86. Hao W, Xiao S, Liu T, Young D, Chen S, Zhang D, Li C, Shi J , Chen G,
Yang K. The second National Epidemiological Survey on illicit drug use at six
high-prevalence areas in China: prevalence rates and use patterns. Addiction
2002; 97:1305-1315.
87. Harrison LD. Understanding the differences in youth drug prevalence
rates produced by the MTF, NHSDA, and YRBS studies. J ournal of Drug
Issues 2001; 31:665-694.
135
88. Hart CL, Smith GD, Hole DJ , Hawthorne VM. Alcohol consumption and
mortality from all causes, coronary heart disease, and stroke: results from a
prospective cohort study of Scottish men with 21 years of follow up. BMJ .
1999; 318:1725-1729.
89. Havens J R, Strathdee SA, Fuller CM, Ikeda R, Friedman SR, Des J arlais
DC, Morse PS, Bailey S, Kerndt P, Garfein RS, Collaborative Injection Drug
User Study Group. Correlates of attempted suicide among young injection
drug users in a multi-site cohort. Drug and Alcohol Dependence 2004; 75:261-
269.
90. Heishman SJ , Henningfield J E, Kendler KS, Le Houezec J , Malin DH,
Pomerleau OF, Schneider NG. Coference summary: Society for research on
nicotine and tobacco. Addiction; 1998; 93(6):907-923.
91. Hibell B, Guttormsson U, Ahlstrom S, Balakireva O, Bjarnason T,
Kokkevi A, Kraus L. The 2011 ESPAD Report: substance use among students
in 36 European countries. Stockholm, Sweden: CAN.
92. Hser YI, Huang D, Teruya C, Anglin MD. Gender comparisons of drug
abuse treatment outcomes and predictors. Drug and Alcohol Dependence
2003; 72:255-264.
93. Hurley SF, J olley DJ , Kaldor J M. Effectiveness of needle exchange
programmes for prevention of HIV infection. Lancet 1997; 349:1797-1800.
94. Instituti i Shendetit Publik. Studim i sjelljeve me risk tek te rinjte e
shkollave tw mesme ne vendin tone 2009.
95. Ismail Sh, Rosen B. Smoking Among the Arab Population in Israel.
96. J acobson M. Baby booms and drug busts: trends in youth drug use in the
United States, 1975-2000. Quarterly J ournal of Economics 2004; 119:1481-
1512.
97. J ames G. Smoking and "Early Modern" Sociability: The Great Tobacco
Debate in the Ottoman Middle East (Seventeenth to Eighteenth Centuries).
Am Hist Rev; 2006, Vol. 111 Issue 5, p1352-1377.
98. J enkins CD, Rosenman RH, Zyzanski SJ . Cigarette smoking: Its
relationship to Coronary Heart Disease and related risk factors in the Western
Collaborative Group Study. Circulation. 1968; 38:1140-1155.
99. J ha P, Chaloupka FJ . The economics of global tobacco control. British
Medical J ournal 2000; 321: 358-361.
136
100. J ohnson J H, Zhao Chonghao, J ames J R, Rosecrans J A. Individual
variability of dopamine release from nucleus accumbens induced by nicotine.
Brain Res Bull. 2000; 51(3):249-253
101. Kandall SR. Substance and shadow: a history of women and addiction in
the United States-1850 to present. Cambridge, MA: Harvard University Press
1996.
102. Kandel DB, Yamaguchi K. Stages of drug involvement in the U.S.
population. In: Kandel D.B. (ed.) Stages and pathways of drug involvement,
pp.65-89. Cambridge, UK: Cambridge University Press.
103. Karam E, Melhem N, Mansour C, Maalouf W, Saliba S, Chami A. Use
and abuse of licit and illicit substances: prevalence and risk factors among
students in Lebanon. European Addiction Research 2000; 6:189-197.
104. Kaya YC, Tugai Y, Filar J A, Agrawal MR, Ali RL, Gowing LR, Cooke R.
Heroin users in Australia: population trends. Drug and Alcohol Review 2004;
23:107-116.
105. Kelly E, Darke S, Ross J . A review of drug use and driving:
epidemiology, impairment, risk factors and risk perceptions. Drug and Alcohol
Review 2004; 23:319-344.
106. Kenkel D, Mathios AD, Pacula RL. Economics of youth drug use,
addiction and gateway effects. Addiction 2001; 96:151-164.
107. Klingemann H, Gmel G. Introduction: social consequences of alcohol-the
forgotten dimension? In: Klingemann H and Gmbel G. (eds). Mapping the
social consequences of alcohol consumption, pp. 1-9. Dordrecht, The
Netherlands: Kluwer.
108. Kokkevi A, Terzidou M, Politikou K, Stefanis C. Substance use among
high school students in Greece: outburst of illicit drug use in a society under
change. Drug and Alcohol Dependence 2002; 58:181-188.
109. Korf DJ . Dutch coffee shops and trends in cannabis use. Addictive
Behaviors 2002; 27:851-866.
110. Kraft MK, Rothbard AB, Hadley TR, McLellan AT, Asch DA. Are
supplementary services provided during methadone maintenance really cost-
effective?. American J ournal of Psychiatry 1997; 154:1195-1197.
111. Kuhns J B, Klodfelter TA. Illicit drug-related psychopathological violence:
the current understanding with a causal context. Aggression and Violent
Behavior 2009; 14:69-78.
137
112. Kuntsche EN. Progression of a general substance use pattern among
adolescents in Switzerland? Investigating the relationship between alcohol,
tobacco, and cannabis use over a 12-year period. European Addiction
Research 2004; 10:118-125.
113. Lagerspetz M, Moskalewicz J . Drugs in the postsocialist transitions of
Estonia, Latvia, Lithuania and Poland. European Addiction Research 2002;
8:177-183.
114. Leifman. H. A comparative analysis of drinking patterns in six EU
countries in the year 2000. Contemp
115. Leonard KE, Rothbard J C. Alcohol and the marriage effect. J ournal of
Studies on Alcohol 1999; Suppl.13:139-146S.
116. Leri F, Bruneau J , Stewart J . Understanding polydrug use: review of
heroin and cocaine co-use. Addiction 2003; 98:7-22.
117. Levine HG. The vocabulary of drunkenness. J ournal of Studies on
Alcohol 1981; 42:1038-1051.
118. Li X, Zhou Y, Stanton B. Illicit drug initiation among institutionalized
drug users in China. Addiction 2002; 97:575-582.
119. Lonczak HS, Huang B, Catalano RF, Hawkins J D, Hill KG, Abbott RD,
Ryan J AM, Kosterman R. The social predictors of adolescent alcohol misuse:
a test of the social development mode. J ournal of Studies on Alcohol 2001;
62:179-189.
120. Lonnroth K, Willimas B, Stadlin S, J aramillo E, Dye C. Alcohol use as a
risk factor for tuberculosis-a systematic review. BMC Public Health 2008;
8:289.
121. Luthar SS, DAvanzo K. Contextual factors in substance use: a study of
suburban and inner-city adolescents. Development and Psychopathology 1999;
11:845-867.
122. MacDonald S, Anglin-Bodrug K, Mann RE, Erickson P, Hathaway A,
Chipman M, Rylett M. Injury risk associated with cannabis and cocaine use.
Drug and Alcohol Dependence 2003; 72:99-115.
123. Macleod J , Oakes R, Copello A, Crome I, Egger M, Hickman M,
Oppenkowski T, Stokes-Lampard H, Davey Smith G. Psychological and social
sequelae of cannabis and other illicit drug use by young people: a systematic
review of longitudinal, general population studies. Lancet 2004; 363:1579-
1588.
138
124. Magura S, Nwakeze PC, Rosenblum A, J oseph H. Substance misuse and
related infectious diseases in a soup kitchen population. Substance Use and
Misuse 2000; 35:5515-583.
125. Makel P, Paljrvi T, Poikolainen K. Heavy and nonheavy drinking
occasions, all-cause and cardiovascular mortality and hospitalizations: a
follow-up study in a population with a low consumption level. J Stud Alcohol.
2005; 66(6):722-8.
126. Manzoni P, Brochu S, Fischer B, Rehm J . Determinants of property crime
among illicit opiate users outside of treatment across Canada. Deviant
Behavior 2006; 27:351-376.
127. Markowitz S, Grossman M. The effects of beer taxes on physical child
abuse. J ournal of Health Economics 2000; 19: 271-282.
128. Marmot MG, Elliott P, Shipley MJ , Dyer AR, Ueshima HU, Beevers DG,
Stamler R, Kesteloot H, Rose G, Stamler J . Alcohol and blood pressure: the
INTERSALT study. BMJ . 1994; 308:1263-1267.
129. Marmot MG. Alcohol and coronary heart disease. Int J Epidemiol. 200;
30(4):724-729.
130. Mayer RR, Forster J L, Murray DM, Wagenaar AC. Social settings and
situations of underage drinking. J ournal of Studies on Alcohol 1998; 59:207-
215.
131. McCoy CB, McCoy HV, Lai S, Yu Z, Wang X, Meng J . Reawakening the
dragon: changing patterns of opiate use in Asia, with particular emphasis on
Chinas Yunnan province. Substance Use and Misuse 2001; 36:49-69.
132. McKee M. Alcohol in Russia. Alcohol & Alcoholism. 1999; 34(6):824-
829.
133. McLellan AT, Carise D, Kleber HD. Can the national addiction treatment
infrastructure support the publics demand for quality care? J ournal of
Substance Abuse Treatment 2003; 25:117-121.
134. Medina-Mora ME, Borges G, Fleiz C, Benjet C, Rojas E, Zambrano J ,
Villatoro J , Aguilar-Gaxiola S. Prevalence and correlates of drug use disorders
in Mexico. Pan American J ournal of Public Health 2006; 19:265-276.
135. Merikangas KR, Mehta RL, Molnar BE, Walters EE, Swendsen J D,
Aguilar-Gaziola S, Bijl R, Borges G, Caraveo-Anduaga J J , DeWit DJ , Kolody
B, Vega WA, Wittchen HU, Kessler RC. Comorbidity of substance use
disorders with mood and anxiety disorders: results of the International
139
Consortium in Psychiatric Epidemiology. Addictive Behaviors 1998; 23:893-
907.
136. Merikangas KR, Stolar M, Stevens DE, Goulet J , Preisig MA, Fenton B,
Zhang H, OS S, Rounsaville BJ . Familial transmission of substance use
disorders. Archives of General Psychiatry 1998; 55:973-979.
137. Minozzi S, Amato L, Vecchi S, Davoli M, Kirchmayer U, Verster A. Oral
naltrexone maintenance treatment for opioid dependence. Cochrane Database
of Systematic Reviews, issue 1, article number CD001333. 2006.
138. Monshouwer K, Smit F, de Graaf R, van Os J , Vollebergh W. First
cannabis use: does onset shift to younger ages? Findings from 1988 to 2003
from the Dutch National School Survey on Substance Use. Addiction 2005;
100:936-970.
139. Moore AA, Gould R, Reuben DB, Greendale GA, Carter MK, Zhou K,
Karlamangla A. Longitudinal patterns and predictors of alcohol consumption
in the United States. Am J Public Health. 2005;95(3):458-65.
140. Moskalewicz J . Drugs in countries of Central and Eastern Europe.
European Addiction Research 2002; 8:157-158.
141. Murphy GE. Psychiatric aspects of suicidal behavior: substance abuse. In:
Hawton K and van Heering K. (eds). The International Handbook of Suicide
and Attempted Suicide 2000; pp. 135-146, UK: Wiley.
142. Murray RP, Connett J E, Tyas SL, Bond R, Ekuma O, Silversides CK,
Barnes GE. Alcohol volume, drinking pattern, and cardiovascular disease
morbidity and mortality: is there a U-shaped function? Am J Epidemiol. 2002;
155(3):242-8.
143. National Highway Traffic Safety Administration. Traffic safety facts,
2005 data: alcohol. Washington, DC: Natioanl Highway Traffic Safety
Administration; 2006. DOT HS 810 616.
144. Neumark YD, Grotto I, Kark J D. Twenty-year trends in illicit drug use
among young Israelis completing military duty. Addiction 2004; 99:641-648.
145. Neurosciene of psychoactive substance use and dependence. World
Health Organization. Geneva 2004.
146. Nicholson A, Bobak M, Murphy M, Rose R, Marmot M. Alcohol
consumption and increased mortality in Russian men and women: a cohort
study based on the mortality of relatives. Bull World Health Organ. 2005;
83(11):812-9.
140
147. ODowd A. Tobacco and alcohol should be classed as dangerous drugs.
BMJ . 2006; 333:275
148. Obot IS, Anthony J C. School dropout and injecting drug use in a national
sample of white non-Hipsanic American adults. J ournal of Drug Education
2000; 30:145-152.
149. Olafsdottir H. The dynamics of shifts in alcoholic beverage preference:
effects of the legalization of beer in iceland. J ournal of Studies on Alcohol
1990; 59:107-114.
150. Orlando M, Tucker J S, Ellickson PL, Klein DJ . Concurrent use of alcohol
and cigarettes from adolescence to young adulthood: an examination of
developmental trajectories and outcomes. Subst Use Misuse. 2005;
40(8):1051-69.
151. Pacula RL, Chaloupka FJ . The effects of macro-level interventions on
addictive behavior. Substance Use and Misuse 2001; 36:1901-1922.
152. Parker H, Bury C, Egginton R. New heroin outbreaks amongst young
people in England and Wales. Crime detection and prevention series. Paper
92. London, UK: Home Office, Police Research Group 1198.
153. Parker H, Newcombe R, Bakx K. The new heroin users: prevalence and
characteristics in Wirral, Merseyside. British J ournal of Addiction 1987;
82:147-157.
154. Perkonigg A, Lieb R, Wittchen HU. Substance use, abuse and dependence
in Germany: a review of selected epidemiological data. European Addiction
Research 1998: 4:8-17.
155. Pernanen K. What is meant by alcohol-related consequences? In:
Klingemann H and Gmbel G. (eds). Mapping the social consequences of
alcohol consumption, pp. 21-31. Dordrecht, The Netherlands: Kluwer.
156. Perry CL, Komro KA, Veblen-Mortensen S, Bosma LM, Farbakhsh K,
Munson KA, Stigler MH, Lytle LA. A randomized controlled trial of the
middle and junior high school DARE and DARE plus programs. Archives of
Pediatrics and Adolescent Medicine 2003; 157:178-184.
157. Pierce J P, Choi WS, Gilpin EA. tobacco industry promotion of cigarettes
and adolescent smoking. J ournal of the American Medical Association 1998;
279:511-515.
158. Pomerleau J , McKee M, Rose R, Haerpfer CW, Rotman D, Tumanov S.
Drinking in the Commonwealth of Independent States--evidence from eight
countries. Addiction. 2005;100(11):1647-1668.
141
159. Poznyak VB, Pelipas VE, Vievski AN, Miroshnichenko L. Illicit drug use
and its health consequences in Belarus, Russian Federation and Ukraine:
impact of transition. European Addiction Research 2002; 8:184-189.
160. Prendergast MA, Rogers DT, Barron S, Bardo MT, Littleton J M. Ethanol
and nicotine a pharmacologic balancing act? Alcohol Clin Exp Res. 2002;
26(12):1917-8.
161. Prendergast ML, Podus D, Chang E, Urada D. The effectiveness of drug
abuse treatment: a meta-analysis of comparison group studies. Drug and
Alcohol Dependence 2002; 67:53-73.
162. Prescott E, Hippe M, Schnohr P, Hein HO, Vestbo J . Smoking and risk of
myocardial infarction in women and men: longitudinal population study. BMJ .
1998; 316:1043-1047.
163. Ramsay M, Percy A. A national household survey of drug misuse in
Britain: a decade of development. Addiction 1997; 92:931-937.
164. Ranson MK, J ha P. Global and regional estimates of the effectiveness and
cost-effectiveness of price increases and other tobacco control policies.
Nicotine Tobacco Research 2002; 4(3):311-319.
165. Rehm J , Baliunas D, Brochu S, Fischer B, Gnam W, Patra J , Popova S,
Sarnocinska-Hart A, Taylor B. The cost of substance abuse in Canada 2002.
Otawa, Canada: Canadian Centre on Substance Abuse 2006.
166. Rehm J , Greenfield TK, Rogers J D. Average volume of alcohol
consumption, patterns of drinking, and all-cause mortality: results from the US
National Alcohol Survey. Am J Epidemiol. 2001; 153(1):64-71.
167. Rehm J , Room R, van den Brinkt W, Kraus L. Problematic drug use and
drug use disorders in EU countries and Norway: an overview of the
epidemiology. European Neuropsychopharmacology 2005; 15:389-397.
168. Rehm J T, Frick U, Bondy S. A reliability and validity analysis of an
alcohol-related harm scale for surveys. J ournal of Studies on Alcohol 1999;
60:203-208.
169. Rehm J T, Rossow I. The impact of alcohol consumption on work and
education. In: Klingemann H and Gmbel G. (eds). Mapping the social
consequences of alcohol consumption, pp. 67-77. Dordrecht, The Netherlands:
Kluwer 2001.
170. Rhodes J E, J ason,LA. A social stress model of substance abuse. J ournal of
Consulting and Clinical Psychology 1990; 58:395-401.
142
171. Rhodes T, Ball A, Stimson GV, Kobyshcha Y, Fitch C, Pokrovksy V,
Bezruchenko-Novachuk M, Burrows D, Renton A, Andrushchak L. HIV
infection associated with drug injecting in the newly independent states,
eastern Europe: the social and economic context of epidemics. Addiction
1999; 94:1323-1336.
172. Rimm EB, Chan J , Stampfer MJ , Colditz GA, Willett WC. Prospective
study of cigarette smoking, alcohol use, and the risk of diabetes in men. BMJ .
1995; 310(6979):555-9.
173. Rimm EB, Giovannucci EL, Willett WC, Colditz GA, Ascherio A, Rosner
B, Stampfer MJ . Prospective study of alcohol consumption and risk of
coronary disease in men. Lancet. 199; 338(8765):464-468.
174. Rimm EB, Williams P, Fosher K, Criqui M, Stampfer MJ . Moderate
alcohol intake and lower risk of coronary heart disease: meta-analysis of
effects on lipids and haemostatic factors. BMJ . 1999; 319(7224):1523-8.
175. Room R, Rossow I. The share of violence attributable to drinking. J ournal
of Substance Use 2001; 6:218-228.
176. Room R. Intoxication and bad behavior: understanding cultural
differences in the link. Social Science and Medicine 2001; 53:189-198.
177. Rose J E., Brauer LH, Behm FM, Cramblett M, Calkins K, Lawhon D.
Psychopharmacologicalinteractions between nicotine and ethanol. Nicotine &
Tobacco Research. 2004; 6(1):133-144.
178. Ross H, Zaloshnja E, Levy DT, Tole D. Results from the Albanian adult
tobacco survey. Central European J ournal of Public Health 2008; 16(4):182-
188.
179. Rossow I. Drinking and violence: a cross-cultural comparison of the
relationship between alcohol consumption and homicide in 14 European
countries. Addiction 2001; 96(Suppl1):77-92S.
180. Rossow I. Suicide, violence and child abuse: review of the impact of
alcohol consumption on social problems. Contemporary Drug Problems 2000;
27:397-434.
181. Saffer H, Chaloupka FJ . The demand for illicit drugs. Economic Inquiry
1999; 37: 401-411.
182. Saffer H, F. J . Chaloupka FJ . The effect of tobacco advertising bans on
tobacco consumption. J ournal of Health Economics 2000; 19:1117-1137.
143
183. Saffer H. Economic issues in cigarette and alcohol advertising. J ournal of
Drug Issues 1998; 28:781-793.
184. Samet J M, Yoon SY. Women and the tobacco epidemic: Challenges for
the 21 century. Geneva: The World Health Organization, and the Institute for
Global Tobacco Control, J ohns Hopkins School of Public Health. 2001.
185. Shankar A, Klein R, Klein BEK. The association among smoking, heavy
drinking, and chronic kidney disease. Am J Epidemiol. 2006; 164(3):263-271.
186. Shapo L, BC Gilmore A, Coker R, McKee M, Shapo E. Prevalence and
determinants of smoking in Tirana city, Albania: a population-based survey.
Public Health 2003; 117:228-236.
187. Sheridan J , Butler R. Prescription drug misuse: issues for primary care.
Final report of findings. Auckland, NZ: School of Pharmacy, University of
Auckland 2008.
188. Shults RA, Elder RW, Sleet DA, Nichols J L, Alao MO, Carande-Kulis
VG, Zaza S, Sosin DM, Thompson RS, and the Task Force on Community
Preventive Services. Reviews of evidence regarding interventions to reduce
alcohol-impaired driving. American J ournal of Preventive Medicine 2001; 4S:
66-88.
189. Simpura J , Karlsson T. Trends in drinking patterns among adult
population in 15 European countries, 1950 to 2000: A review. Nordic Studies
on Alcohol and Drugs 2001; 15(English Suppl):31-53.
190. Single E, Robson L, Xie X, Rehm J . The economic costs of alcohol,
tobacco and illicit drugs in Canada, 1992. Addiction. 1998; 93(7)991-1006.
191. Sjodahl K, Lu Y, Nilsen TIL, Ye W, Hveem K, Vatten L, Lagergren J .
Smoking and alcohol drinking in relation to risk of gastric cancer: a
population-based, prospective cohort study. Int J Cancer. 2007;120(1):128-32.
192. Skretting A. Trends in adolescents alcohol and drug use: 1968-2007.
Oslo, Norway: SIRUS (Norwegian Institute for Alcohol and Drug Research).
193. Smart RG, Murray GF. Drug abuse and affluence in five countries: a
study of economic and health condition, 1960-1975. Drug and Alcohol
Dependence 1983; 11:297-307.
194. Smart RG, Ogborne AC. Drug use and drinking among students in 36
countries. Addictive Behaviors 2000; 25:455-460.
144
195. Stafford J , Degenhardt L, Black E, Bruno R, Buckingham K, Fetherston J ,
J enkinson R, Kinner S, Newman J , Weekley J . Australian drug trends 2005:
findings from the Illicit Drug Reporting System (IDRS) 2006.
196. Stewart MJ . The effect on tobacco consumption of advertising bans in
oecd countries. International J ournal of Advertising 1993; 12:155-180.
197. Storr CL, Arria AM, Workman RL, Anthony J C. Neighborhood
environment and opportunity to try methamphetamines (ice) and marijuana:
evidence from Guam in the Western Pacific Region of Micronesia. Substance
Use and Misuse 2004; 39:253-276.
198. Strathdee S, Galai N, Mahboobeh S, Vlahov D, Lisette J , Kenrad N. Sex
differences in risk factors for HIV seroconversion among injection drug users:
a 10-year perspective. Archives of Internal Medicines 2001; 161:1339-1347.
199. Substance Abuse and Mental Health Services Administration (SAMHSA).
Results From the 2005 National Survey on Drug Use and Health: National
Findings. Rockville, MD: SAMHSA, Office of Applied Studies, 2006.
200. Sussman S, Dent CW, Stacy AW, Craig S. One-year outcomes of project
toward not drug abuse. Prevention Medicine 1998; 27:637-642.
201. Swahn MH, Hammig BJ , Ikeda RM. Prevalence of youth access to
alcohol or a gun in the home. Injury Prevention 2002; 8:227-230.
202. The European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction. 2011
national report (2010 data) to the EMCDDA by the Reitox national focal
point: Albania.
203. The European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction. Albania:
country overview 2011.
204. Thoumi FE. Illegal drugs, economy and society in the Andes. Baltimore,
MD: J ohns Hopkins University Press 2003.
205. Tobacco use among adults--United States, 2005.Centers for Disease
Control and Prevention (CDC). MMWR. Morb Mortal Wkly Rep. 2006 Oct
27;55(42):1145-8.
206. Tobin K, Latkin C. The relationship between depressive symptoms and
nonfatal overdose among a sample of drug users in Baltimore, Maryland.
J ournal of Urban Health 2003; 80:220-229.
207. Tolstrup J , J ensen MK, Tjonneland A, Overvad K, Mukamal KJ ,
Gronbaek M. Prospective study of alcohol drinking patterns and coronary
heart disease in women and men. BMJ . 2006; 332:1244-1248.
145
208. Tyndale RF. Genetics of alcohol and tobacco in humans. Annals of
Medicine 2003; 35:94-121.
209. Uchtenhagen A, Ali R, Berglund M, Eap C, Farrell M, Mattick R,
McLellan T, Rehm J , Simpson S. Methadone as a medicine for the
management of opioid dependence and HIV/AIDS prevention. Geneva,
Switzerland: World Health Organization 2004.
210. United Nations Office on Drugs and Crime. 2008 World drug report.
Vienna, Austria: UNODC.
211. United Nations Office on Drugs and Crime. Global illicit drug trends
2000. Vienna, Austria: UNODC.
212. United Nations Office on Drugs and Crime. World drug report 2005.
Vienna, Austria: UNODC.
213. United Nations Office on Drugs and Crime. World drug report 2006.
Vienna, Austria: UNODC.
214. US Department of Health and Human Services. The Health Consequences
Of Smoking: Nicotine Addiction. A report Of The Surgeon General.
Rockville, Maryland: Public Health Service, Centers for Disease Control,
Center for Health Promotion and Education, Office in Smoking and Health,
1988.
215. US Department of Health and Human Services: The Health Consequences
of Smoking: A Report of the Surgeon General. Rockville, MD, US
Department of Health and Human Services, Centers for Disease Control and
Prevention, National Center for Chronic Disease Prevention and Health
Promotion, Office on Smoking and Health, 2004, chapter 2, p42.
216. Vakeflliu Y, Argjiri D, Peposhi I, Sejdini A, Melani AS. Tobacco
smoking habits, beliefs and attitudes among medical students in Tirana,
Albania. Preventive Medicine 2002; 34:370-373.
217. Vardavas CI, Kafatos AG. Smoking policy and prevalence in Greece: an
overview. Eur J Public Health. 2006; 17(2):211-213.
218. Wagner FA, Anthony J C. From first drug use to drug dependence:
developmental periods of risk for dependence upon marijuana, cocaine, and
alcohol. Neuropsychopharmacology 2002; 26:479-488.
219. Warner LA, Kessler RC, Hughes M, Anthony J C, Nelson CB. Prevalence
and correlates of drug use and dependence in the United States: results from
the national comorbidity survey. Archives of General Psychiatry 1995;
52:219-229.
146
220. Warner-Smith M, Darke S, Lynskey M, Hall W. Heroin overdose: causes
and consequences. Addiction
221. Weisner C. The provision of services for alcohol problems: a community
perspective for understanding access. J ournal of Behavioral Health Services
and Research 2001; 28:130-142.
222. Whincup P, Gilg J A, Emberson J R, J arvis MJ , Feyerabend C, Bryant A,
Walker M, Cook DG. Passive smoking and risk of coronary heart disease and
stroke: prospective study with cotinine measurement. BMJ . 2004; 329:200-
205.
223. White FJ . Nicotine addictions and the lure of reward. Nature medicine.
1988; 4:659-660
224. White IR, Altmann DR, Nanchahal K. Alcohol consumption and
mortality: modeling risks for men and women at different ages. BMJ . 2002;
325:191.
225. Windle M, Wiesner M. Trajectories of marijuana use from adolescence
to young adulthood: predictors and outcomes. Development and
Psychopathology 2004; 1007-1027.
226. Wood E, Spittal PM, Small W, Kerr T, Li K, Hogg RS, Tyndall MW,
Montaner J SG, Schechter MT. Displacement of Canadas largest public illicit
drug market in response to a police breakdown. Canadian Medical Association
J ournal 2004; 170:1551-1556.
227. Yang MJ . The Chinese drinking problem: a review of the literature and its
implication in a cross-cultural study. Kaohsiung J ournal of Medical Science
2002; 18:543-550.
228. Zevin S, Gourlay SG, Benowitz NL. Clinical Pharmacology Of Nicotine.
Clin Dermatoly; 1998;16: 557-564.
147
Shtojca 1
Pyetsori
Rrethi juaj sht njri nga 10 rrethet e przgjedhura pr kt studim dhe J u jeni nj
nga 1000 personat q do t intervistohen. Informacioni q ju do t jepni do t na
ndihmoj t kuptojm m mir situatn e t rinjve n Shqipri.
MOS e shkruani emrin tuaj n pyetsor. T gjitha prgjigjet do t ruhen n fshehtsi;
askush nuk do ta marr vesh at q ju keni shkruar. Pyetjet q jan br lidhur me
situatn tuaj sociale dhe demografike do t prdoren vetm pr t prshkruar profilin e
t intervistuarve dhe t dhnat nuk do t prdoren asnjher pr t gjetur emrin tuaj.
Lexojini pyetjet me kujdes dhe prgjigjuni me sinqeritet vetm n baz t asaj q dini,
ose q bni. Plotsimi i ktij pyetsori sht vullnetar. N se nuk ndiheni rehat t
plotsoni ndonj pyetje thjesht lijeni bosh.
Ky nuk sht nj test. Nuk ka prgjigje t drejta apo t gabuara. N se mendoni se
asnjra nga prgjigjet nuk sht ajo q doni, zgjidhni at q sht m e afrt.
Vendosni nj kryq (X) prkrah prgjigjes q keni zgjedhur.
Shpresojm q kjo prvoj tju duket interesante. N rast se keni pyetje, J U LUTEM
BEJ ENI .
Emri i intervistuesit: __________________________________
Qyteti: Bashkia/Komuna: ___________________ Rrethi____________________
T dhnat familjare dhe sociodemografik
148
1. Vendbanimi
1. zon qendrore urbane (qytet i
madh)
2. zon periferike e qytetit t
madh
3. qytet i vogl(qytez)
4. zon fshatare
2. N ciln kategori ndodhet
vendbanimi tuaj?
1. zon Kufitare
2. qytet/Fshat n brendsi t
vendit
3. Gjinia
1. mashkull
2. femr
4. Mosha
1. 13 vje
2. 14 vje
3. 15 vje
4. 16 vje
5. 17 vje
6. 18 vje
7. 19 vje
8. 20 vje
9. 21 vje
10. 22 vje
11. 23 vje
12. 24 vje
13. 25 vje
14. 26-34 vje
5. Ku jetoni?
1. n shtpin time
2.shtpi me qera
3.n shtpin e nj familjari t afrm
4.n nj institucion
5.n rrug
6.t tjera
6. Cili nga kto njerz jeton n
shtpi me ju? Nse mami dhe babi
jetojn n vende t ndryshme,
shnoni vendin ku jetoni m t
shumtn e kohs.(Shnoni me
rreth seciln alternativ)
J etoj me:
1. mami-n
2. babi-n
3. njerk-n
4. njerku-n
5. motra
6. vllezr
7. gjyshrit
8. bashkeshortin/en
9. njerz t tjer
7. A jeni n shkoll?
1. po
2. J o
8. Nse jo, a jeni i punsuar?
1. po
2. jo
9. A sht n marrdhnie pune
babai juaj?
1. po
2. jo
10. A sht n marrdhnie pune nna
juaj
1. po
2. jo
11. N cilin grup t t ardhurave
mesatare mujore bruto prfshihet
familja juaj? (q vijn nga pagat,
pensionet, bursa, qerat, t
ardhura nga pronat, para pr t`u
ndar, mirqnia sociale, dhe
prfitimet nga papunsia etj.)
1. Nn 10,000 lek
2. 10,000 20,000
3. 20,000 - 40,000
4. 40,000 60,000
5. 60,000 90,000
6. Mbi 90,000
12. Statusi Martesor
1. beqar ( Pa martuar asnjher)
2. i/e martuar
149
3. i/e divorcuar
4. i/e ve
13. Cili sht viti apo klasa m e lart
e shkolls q keni mbaruar?
1. nuk kam ndjekur asnjher
shkolln
2. kam mbaruar shkolln fillore
3. klasn e shtat
4. klasn e tet
5. klasn e nnt
6. shkolln e mesme viti i par
7. shkolln e mesme viti i dyt
8. shkolln e mesme viti i tret
9. shkolln e mesme viti i katrt
10. shkolln e lart viti i par
11. shkolln e lart viti i dyt
12. shkolln e lart viti i tret
13. shkolln e lart viti i katrt
14. Pa prgjigje
14. Cili sht arsimimi i nns tuaj?
1.ka mbaruar tetvjecaren ose m pak
2.ka br disa vite n shkoll t mesme
3.ka mbaruar shkolln e mesme
4.ka br disa vite n universitet
5.ka mbaruar universitetin
6.nuk e di
15. Cili sht arsimimi i babait tuaj?
1. ka mbaruar tetvjecaren ose m
pak
2. ka br disa vite n shkoll t
mesme
3. ka mbaruar shkolln e mesme
4. ka br disa vite n universitet
5. ka mbaruar universitetin
6. nuk e di
DUHANI
16. Sa vje ishit kur keni pir pr
her t par nj cigare t tr?
1. nuk kam pir asnjher nj cigare
t tr. Kalo tek pyetja 22
2. 8 vje ose m i vogl.
3. 9 ose 10 vje
4. 11 ose 12 vje
5. 13 ose 14 vje
6. 15 ose 16 vje
7. 17 vje ose m i madh
17. Gjat 30 ditve t fundit, sa dit
keni pir cigare?
1. asnj dit
2. 1 ose 2 dit
3. 3 deri 5 dit
4. 6 deri 9 dit
5. 10 deri 19 dit
6. 20 deri 29 dit
7. 30 ditt e muajit
18. Gjat 30 ditve t fundit, n ditt
q keni pir cigare, sa cigare keni
pir n dit?
1. nuk kam pir asnj cigare gjat
30 ditve t fundit.
2. m pak se nj cigare n dit.
3. 1 cigare n dit
4. 2 deri 5 cigare n dit
5. 6 deri 10 cigare n dit
6. 11 deri 20 cigare n dit
7. m shum se 20 cigare n dit
19. Nse jeni nxns shkolle, gjat 30
ditve t fundit, sa her keni pir
cigare n ambjentet e shkolls?
1. asnj dit
2. 1 ose 2 dit
3. 3 ose 5 dit
4. 6 ose 9 dit
5. 10 ose 19 dit
6. 20 ose 29 dit
7. 30 ditt e muajit
8. nuk ndjek shkolln
20. A keni pir cigare cdo dit,
dmth, t paktn nj cigare do
dit gjat 30 ditve t fundit?
150
1. po
2. jo
21. Gjat 12 muajve t fundit, a u
prpoqt ndonjher t hiqnit
dor nga cigarja?
1. nuk kam pir cigare gjat 12
muajve t fundit.
2. po, jam prpjekur
3. jo
22. Nse nj miku juaj ju ofron nj
cigare, a do ta pinit at?
1. pa dyshim q po
2. ka mundsi q po
3. ka mundsi q jo
4. pa dyshim q jo
23. Gjat 12 muajve t ardhshm, a
mendoni t pini cigare?
1. pa dyshim q po
2. ka mundsi q po
3. ka mundsi q jo
4. Pa dyshim q jo
24. Ne fare vendi e perdorni
zakonisht cigaren? Ju lutem
rrethoni nj nga alternativat e
mposhtme.
1. bare/ kaf / klube
2. shtpi
3. rrug
4. parqe
5. shkolla
6. banjo (WC) publike
7. vende te tjera (ju lutem
specifiko)
_________________
ALKOOLI
25. Gjat jets suaj, sa her keni
konsumuar t paktn nj pije
alkoolike?
1. asnj dit
2. 1 ose 2 dit
3. 3 ose 9 dit
4. 10 ose 19 dit
5. 20 ose 39 dit
6. 40 ose 99 dit
7. 100 ose m shum dit
26. Gjat 12 muajve t fundit, a keni
konsumuar ndonj pije
alkoolike?(T paktn nj got
ver, nj teke raki, apo nj
shishe/kanae birr)
1. po
2. jo
27. Sa vje keni qn kur keni
konsumuar pijen e par
alkoolike, jo vetm disa gllnjka
t vogla?
1. nuk kam konsumuar kurr
pije alkoolike prvese disa
gllnjka.
2. 8 vje ose m i ri
3. 9 ose 10 vje
4. 11 ose 12 vje
5. 13 ose 14 vje
6. 15 ose 16 vje
7. 17 vje ose m i madh
28. Sa shpesh konsumoni alkool?
1. 1 her n jav ose m shum
2. 2 ose 3 her n jav
3. 3ose 4 her n muaj
4. 4 her n muaj ose m pak
29. Gjat 30 ditve t fundit, sa dit
keni konsumuar t paktn nj
pije alkoolike n ambjentet e
shkolls?
1. asnj dit
2. 1 ose 2 dit
3. 3 ose 5 dit
4. 6 ose 9 dit
151
5. 10 ose 19 dit
6. 20 ose 29 dit
7. 30 ditt e muajit
30. Gjat 12 muajve t fundit, a jeni
prpjekur ndonjher t hiqni
dor nga pijet alkoolike?
1. nuk kam konsumuar alkool
gjat 12 muajve t fundit.
2. po, jam prpjekur
3. jo
31. Gjat 12 muajve t ardhshm, a
mendoni t konsumoni pije
alkoolike?
1. pa dyshim q po
2. ka mundsi q po
3. ka mundsi q jo
4. pa dyshim q jo
32. Gjat 12 muajve t fundit, a
keni konsumuar
ndonjher aq shum
alkool, sa keni qn me t
vrtet i dehur?
1. jo, asnjeher
2. po, njher
3. po,2 deri n tre her
4. po, deri n 10 her
5. po, m shum se 10 her
33. far mund t mendojn
prindrit tuaj pr njerzit
q pijn alkool n moshn
tuaj?
1. ata mendojn q nuk sht
problem nse ju pini
ndonjeher
2. ata mendojn q nuk sht
problem nse ju pini
3. ata nuk plqejn q un
t pi, por m lejojn
ndonjeher me raste.
4. ata mendojn q nuk
duhet pir alkool aq m
tepr n moshn ton.
34. A ju kan ofruar
ndonjher alkool
prindrit, ndrkoh q ata
konsumonin pije alkoolike?
1. mamaja ime/babai nuk
pijn alkool
2. jo,kurr
3. po,nganjher
4. po, shpesh
5. po, por vetm duke shijuar
nga gotat e tyre.
35. N far vendi e prdorni
zakonisht alkoolin? Ju lutem
rrethoni nj nga alternativat e
mposhtme.
1. bare/ kaf / klube
2. shtpi
3. rrug
4. parqe
5. shkolla
6. banjo (WC) publike
7. vende te tjera (ju lutem
specifiko) ____________
PREPARATE FARMACEUTIKE
36. Gjat 12 muajve t fundit, a keni
prdorur ndonj qetsues?
1. po
2. jo kalo tek pyetja 40
37. Sa shpesh keni prdorur
qetsues?
1. 4 her n jav
2. 2-3 her n jav
3. 2-4 her n muaj
4. nj her n muaj ose m
pak
38. Gjat 30 ditve t fundit, sa nga
kto dit keni prdorur
qetsues?
152
1. 20 dit ose m shum
2. 10-19 dit
3. 4-9 dit
4. 1-3 dit
5. nuk kam prdorur
39. Rasti i fundit kur ju prdort
qetsues, si i siguruat ato?
1. i bleva ato se mi kshilloi
mjeku
2. m`i dha dikush q un njoh
3. i bleva pa kshilln e mjekut
4. asnj nga t msiprmet
Drogat e Palejueshme/ KANABIS
40. A njihni personalisht njerz q
prdorin hashash ose mariuan?
1. po
2. jo
41. A keni prdorur ju vet hashash
ose mariuan?
1. po
2. jo, por m ka shkuar n mend
3. jo, nuk m ka shkuar n
mendKalo tek pyetja 47
42. N `far moshe prdort
hashash ose mariuan pr her t
par?
.vje
43. Gjat 12 muajve t fundit, a keni
prdorur hashash ose mariuan?
1. po
2. jo
44. Sa shpesh keni prdorur
mariuan ose hashash?
1. 4 her n jav
2. 2-3 her n jav
3. 2-4 her n muaj
4. nj her n muaj ose m pak
45. Gjat 30 ditve t fundit, sa nga
kto dit prdort hashash ose
mariuan?
1. 20 dit ose m shum
2. 10-19 dit
3. 4-9 dit
4. 1-3 dit
5. nuk kam prdorur
46. N far vendi e perdorni
zakonisht hashashin? Ju lutem
rrethoni nj nga alternativat e
mposhtme.
1. bare/ kaf / klube
2. shtpi
3. rrug
3. parqe
4. shkolla
5. banjo (WC) publike
6. vende te tjera (ju lutem
specifiko)_____________
EKSTAZI
47. A njihni personalisht njerz q
prdorin ekstazi?
1. po
2. jo
48. A keni prdorur ju vet ekstazi?
1. po
2. jo ---- Kalo tek pyetja 53
49. N `far moshe prdort ekstazi
pr her t par?
.vje
50. Gjat 12 muajve t fundit, a keni
prdorur ekstazi?
1. po
2. jo
153
51. Gjat 30 ditve t fundit, sa nga
kto dit prdort ekstazi?
1. 20 dit ose m shum
2. 10-19 dit
3. 4-9 dit
4. 1-3 dit
5. nuk kam prdorur
52. N far vendi e prdorni
zakonisht Ekstazin? Ju lutem
rrethoni nj nga alternativat e
mposhtme.
1. bare/ kaf / klube
2. shtpi
3. rrug
4. parqe
5. shkolla
6. banjo (WC) publike
7. vende t tjera(ju lutem
specifiko)
________________
AMFETAMINAT
53. A njihni personalisht njerz q
prdorin amfetamina?
1. po
2. jo
54. A keni prdorur ju vet
amfetamina?
1. po
2. jo ---- Kalo tek pyetja 59
55. Gjat 12 muajve t fundit, a keni
prdorur amfetamina?
1. po
2. jo
56. N mosh keni prdorur
amfetamina pr her t par?
vje
57. Gjat 30 ditve t fundit, sa nga
kto dit keni prdorur
amfetamina?
1. 20 dit ose m shum
2. 10-19 dit
3. 4-9 dit
4. 1-3 dit
5. nuk kam prdorur
58. N far vendi e prdorni
zakonisht amfetaminn? Ju
lutem rrethoni nj nga
alternativat e mposhtme.
1. bare/ kaf / klube
2. shtpi
3. rrug
4. parqe
5. shkolla
6. banjo (WC) publike
7. vende t tjera (ju lutem
specifiko) ___________
KOKAINA
59. A njihni personalisht njerz q
prdorin kokain?
1. po
2. jo
60. A keni prdorur ndonjher
kokain?
1. po
2. jo ----- Kalo tek pyetja 65
154
61. N mosh keni prdorur
kokain pr her t par?
...........vje
62. Gjat 12 muajve t fundit, a keni
prdorur kokain?
1. po
2. jo
63. Gjat 30 ditve t fundit, sa nga
kto dit keni prdorur
amfetamina?
1. 20 dit ose m shum
2. 10-19 dit
3. 4-9 dit
4. 1-3 dit
5. nuk kam prdorur
64. N far vendi e prdorni
zakonisht kokainn? Ju lutem
rrethoni nj nga alternativat e
mposhtme.
1. bare/ kaf / klube
2. shtpi
3. rrug
4. parqe
5. shkolla
6. banjo (WC) publike
7. vende t tjera (ju lutem
specifiko)
_________________
HEROINA
65. A njihni personalisht njerz q
prdorin heroin?
1. po
2. jo
66. A keni prdorur vet heroin?
1. po
2. jo ----- Kalo tek pyetja 73
67. N mosh keni prdorur
heroin pr her t par?
............vje
68. Gjat 12 muajve t fundit, a keni
prdorur heroin?
1. po
2. jo
69. Gjat 30 ditve t fundit, sa nga
kto dit keni prdorur heroin?
1. 20 dit ose m shum
2. 10-19 dit
3. 4-9 dit
4. 1-3 dit
5. nuk kam prdorur
70. N far vendi e prdorni
zakonisht heroinn? Ju lutem
rrethoni nj nga alternativat e
mposhtme..
1. bare/ kaf / klube
2. shtpi
3. rrug
4. parqe
5. shkolla
6. banjo (WC) publike
7. vende t tjera (ju lutem
specifiko)
________________
155
71. A i keni shkmbyer ndonjher pajisjet e injektimit t drogs, nse injektoni
heroin
1. po
2. jo
72. Nse keni shkmbyer pajisjet e injektimit t drogs, me k e keni br
shkmbimin?
1. me t dashurin, t dashurn time
2. me nj mik
3. me ata me t cilt kemi marr drog
4. me t panjohur
5. nuk kam shkmbyer pajisjet
RELEVIN (jo i detyrueshm)
73. A njihni personalisht njerz q
prdorin relevin?
1. po
2. jo
74. A keni prdorur vet relevin?
1. po
2. jo ----- Kalo tek pyetja 79
75. N mosh keni prdorur
relevin pr her t par?
..........vje
76. Gjat 12 muajve t fundit, a keni
prdorur relevin?
1. po
2. jo
77. Gjat 30 ditve t fundit, sa nga
kto dit keni prdorur ju
relevin?
1. 20 dit ose m shum
2. 10-19 dit
3. 4-9 dit
4. 1-3 dit
5. nuk kam prdorur
78. N far vendi e prdorni
zakonisht relevinin? Ju lutem
rrethoni nj nga alternativat e
mposhtme.
1. bare/ kaf / klube
2. shtepi
3. rruge
4. parqe
5. shkolla
6. banjo (WC) publike
7. vende te tjera (ju lutem
specifiko)
__________________
LSD
79. A njihni personalisht njerz q
prdorin LSD?
1. po
2. jo
156
80. A keni prdorur vet LSD?
1. po
2. jo - kalo tek pyetja 85
81. N mosh keni prdorurLSD
pr her t par?
............ vje
82. Gjat 12 muajve t fundit, a keni
prdorur LSD?
1. po
2. jo
83. Gjat 30 ditve t fundit, sa her
keni prdorur LSD?
1. 20 dit ose m shum
2. 10-19 dit
3. 4-9 dit
4. 1-3 dit.
5. nuk kam prdorur
84. N far vendi e prdorni
zakonisht drogn?
1. bare/ kaf / klube
2. shtpi
3. rrug
4. parqe
5. shkolla
6. banjo (WC) publike
7. vende t tjera (ju lutem
specifiko)
__________________
85. N drogat e listuara m posht, ciln (nse) keni provuar t PARN?
1. Nuk kam provuar asnj nga substancat e listuara m posht
2. Qetsuesit (Pa rekomandimin e mjekut q t`u tregonte `t bnit)
3. Marijuana ose hashash
4. LSD
5. Amfetamina
6. Krak
7. Kokain
8. Relevin
9. Heroin
10. Ekstazi
11. Nuk e di far ishte
86. A keni marr ndonjher dy ose m shum droga (prfshi alkool) n t njjtn
koh?
1. po
2. jo
87. A keni br ndonjher marrdhnie seksuale nn ndikimin e ndonjrs prej
drogave t prmendura n kt pyetsor?
1. po
2. jo
157
OPINIONET
88. Cili sht mendimi tuaj pr veprimet e mposhtme q mund t bjn t
tjert.?
Shnoni nj kryq (X) n secilin resht.
1) Nuk e aprovoj; 2)Absolutisht nuk e aprovoj; 3)Aprovoj; 4)nuk e di
1 2 3 4
1 T pish 10 ose m shum cigare n dit
2 T pini nj ose disa paketa cigaresh n dit
3 T konsumosh 5 ose m shum pije alkoolike me rradh do fundjav
4 T provosh mariuan ose hashash (kanabis, drog, barishte) njher ose
dy
5 T pish mariuan ose hashash rastsisht
6 T pish mariuan ose hashash rregullisht
7 T provosh LSD ose disa haluinogene t tjera nj ose dy her
8 T provosh heroin nj ose dy her
9 T provosh qetsues (pa rekomandimin e mjekut ) nj ose dy her
10 T provosh amfetamina nj ose dy her
11 T provosh krak nj ose dy her
12 T provosh kokain nj ose dy her
13 T provosh ekstazi nj ose dy her
14 T provosh ngjits (glue,inhalant ) nj ose dy her
158
*Nj "pije": sht nj got ver, nj shishe ose kanae birr, nj teke raki ose pije
alkoolike t prziera.
89. Si mendoni, sa shum rrezikojn t dmtojn vetveten (fizikisht ose n mnyra
t tjera) nse ata bjn nj nga t mposhtmet? Shnoni nj kryq (X) pr seciln
rresht
1) asnj rrezik;2)rrezik i leht; 3)rrezik i tolerueshm; 4)rrezik i madh; 5)nuk e di
1 2 3 4 5
1 T pish her pas here cigare
2 T pish nj ose disa paketa n dit
3 T konsumosh nj ose dy pije* pothuajse do dit
4 T konsumosh 4 ose 5 pije* pothuajse do dit
5 T konsumosh 4 ose 5 pije* pothuajse do fundjav
6 T provosh mariuan ose hashash (kanabis,drog, bim) nj ose dy her
7 T pish mariuan ose hashash nganjher
8 T pish mariuan ose hashash rregullisht
9 T provosh LSD njher ose dy
10 T prdorsh LSD rregullisht
11 T provosh amfetamina njher ose dy
12 T prdorsh amfetamina rregullisht
13 T prdorsh kokain ose krak njher ose dy
159
14 T prdorsh kokain ose krak
15 T prdorsh Ekstazi nj her ose dy
16 T prdorsh ekstazi rregullisht
17 T provosh ngjits, glue ose inhalant njher ose dy
18 T prdorsh ngjits, glue ose inhalant rregullisht
*Nj "pije" sht nj got ver (rreth 15 ml), nj shishe ose kanae birr (rreth 50 ml),
nj teke pije alkoolike (rreth 5 ml) ose pije mikse.
90. Si mendoni sa e vshtir sht t arrini nj nga zgjedhjet e mposhtme, nse ju
e dshironi? Shnoni nj kryq pr seciln rresht:
1)e leht; 2)shum e leht; 3)e pamundur; 4)e vshtir; 5)disi e vshtir; 6)nuk e di
1 2 3 4 5 6
1 Cigare
2 Nj shishe t vogl me pije alkooolike (rreth 35 ml)
3 Marijuan ose hashash (kanabis, drog, bim)
4 LSD ose halucinogene t tjera
5 Amfetamina
6 Qetsues
7 Krak
8 Kokain
9 Ekstazi
10 Heroin
11 Ngjits (glue,inhalant )
160
91. A keni pasur ndonjher nj nga problemet e mposhtme?
Shnoni nj kryq pr seciln rresht:
1. po sepse kisha prdorur drog dhe alkool
2. po sepse kisha prdorur drog
3. po sepse kisha prdorur alkool
4. jo nuk kisha prdorur as drog as alkool
5. J o nuk kam nj problem t till
1 2 3 4 5
1 Grindje ose diskutim
2 Prleshje ose grindje
3 Aksident ose dmtim
4 Humbje parash ose sende t tjera me vler
5 Dmtim n objekte ose n rroba
6 Probleme n marrdhniet tuaja me prindrit
7 Probleme n marrdhniet tuaja me miqt
8 Probleme n marrdhniet tuaja me msuesit
9 Performanc t dobt n shkoll dhe n pun
10 Viktim e nj plakitjeje ose grabitjeje
11 Shqetsime me policin
12 I shtruar n spital ose i pranuar n nj dhom emergjence.
13 Pasi kryet marrdhnie seksuale, u penduat ditn tjetr
14 I prfshir n nj marrdhnie seksuale t pambrojtur