alar Boyu Ana Tanra nanc ve Trk

Resmine Yansmalar
Zhre ndirka
27 Aralk 2006
http://www.obarsiv.com/e_voyvoda_0607.html

Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi'nde yaplan konuma metni,
aratrmaclarn kiisel kullanmlar iin web sayfamza konulmaktadr. Bu konuma
metinleri, ticari amalarla oaltlp datlamaz veya Osmanl Bankas Ariv ve
Aratrma Merkezi'nin izni olmakszn baka kurumlara ait web sitelerinde veya
veritabanlarnda yer alamaz.


alar Boyu Ana Tanra nanc ve Trk Resmine Yansmalar
Prof. Dr. Zhre ndirka
*

Konumamza Yusuf Ayn

bir masalyla, masals bir kurgusuyla balayalm. 7000lere,

7000lerde topraa tohumun ekilmeye baland ve insanlarn ilk yerleik dzene getikleri
dneme gidelim. Kk bir alanda, ellerinde kazkla 40-50 kiilik bir klann tohum ekmeye
alt bir an dleyelim. O anda birden hepimizin yaad bir deneyimi, havann karard,
mthi bir frtnann koptuu, dolunun yad, yer ve gn birbirine kart, imeklerin
akt bir an. Byle bir deneyimi yaayan insanlarn sr psikolojisi iinde bir aa altna
toplandklarn varsayalm. Orada o heyecan ve korku ile bir kadnn ne ktn dnelim:
Gkyzne doru bakyor ve bir batp bir kan, aydnlanan imeklerle grd gne ya da
ay yuvarlak, hareket eden cisme igdsel olarak belki de topraa ektii o snrl besinlerini
korumas iin yalvaryor. Bu kadn byk olaslkla bir ana. Bir sre sonra gnein tekrar kp
doann prl prl olduunu, mis gibi toprak koktuunu da dlersek artk bu kadn, o klan iin
sradan bir kadn deil, topluluun nde gideni, hatta belki tanrlatrlm olandr. Aslnda
mitoslar toplumun dinamiklerinden yararlanlarak kurgulandklar iin Yusuf Ay hocann bu
yksne ben de elik etmek istedim. Ana tanra inancnn bu kadar eskilere gittiini de
grebiliriz.

lksel insanda ne zaman din ya da kutsal gereinin, tanrlarn olutuunu saptamamz hi kolay
deildir. Neolotik dnemde bu inan yaygnlar ama daha nce, paleolotik dnemde de dinsel
ierikli olduunu dndmz, sanat yaptlar diyebileceimiz rneklere rastlyoruz. lksel
insan gndelik yaamnda ocuk dourma olgusunu aslnda doann, topran yaratmasnn bir
mikrokozmik dzeyde tekrar olarak alglar ve saysal okluun da ok nemli olduu bu
dnemde zellikle de kadnn kendi bnyesinden yaratt canlnn nemi nedeniyle kadna bir
kutsallk atfeder, byle bir yk ykler. Dnyadaki kadnn kutsal oluumu olan ana tanrann bir
yansmasn onun mikrokozmik dzeydeki varl olarak grr. Evrenin sreklilii ve her eyin
dngsel olarak yenilenmesi, yani baka bir deyile evrendeki ritmik dzen, insan bandan beri
ok etkilemi, bu ritmik dzen iinde doum ve lm dngs ilk inanlarn olumasna neden

*
stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Blm retim yesi

Emekli retmen, Aratrmac

olmutur. Bu nedenle ana tanrann doum dnda lm de ieren bir ilke olarak kabul
edildiini gryoruz: lksel insan onu, evrenin canl ve kutsal bir imgesi olarak alglar. nk
bereket ve oalmann simgesi olarak byle bir tanra inanc kurgulam. Ana tanrann her eyi
yaratma ve yok etme gcne sahip olduuna inanmtr.

Paleolitik dnemden balayarak dnyann eitli yerlerinde rnekleri grlmekle birlikte, ana
tanrann ok yaygn olarak karmza kt blge Anadolu ve Akdeniz evresidir. lksel
insann dnya algs bizim bugnk dnya algmzdan ok farkldr; o kendisini dnyaya ait bir
varlk olarak, doayla bir btn olarak alglar, yani bugnk insann dnyay kendine ait olarak
alglayndan ok daha farkl bir bak asyla bu inancn kurgular.

Paleolitik dnemde, Avusturyada bulunmu olan Willendorf Tanras, erken dnemin ilk
rneklerden biridir. 30.000-25.000 arasna tarihlenen bu rnekte ve daha greceimiz birok
rnekteki ortak zellikler; ok iri gsl, iman, ya hamile ya da doum sonrasnda deforme
olmu bir vcut yapsdr. Yze ok fazla nem verilmez. Yine aa yukar ayn yllardan
Laussel Tanras, elinde bir bizon boynuzu tar; yine gsler ve karn blgesine dikkat ekilir.
Bunlar tamamen doumun kutsal kabul edildii dnemlerdendir. Bu dnemlerde erkein
doumdaki rolnn henz kefedilmemi olduu savlar sz konusudur. Bu nedenle kadna kutsal
anlamda ne karlr. Ayn maaradan, yine Fransada bu yllarda betimlenmi bizonlarda bir
ey dikkatimizi eker: lksel insan, hayvan betimlemelerinde ok gereki olma abalarn
gsterirken, ana tanra figrleri ve heykelciklerinde daha simgecilik peinde komutur. Bu da
bize o dnemlerde bu kadn figrlerinin tesadfi olmayp bir dinsel inanla btnletiini
gsteren elerden bir tanesidir. Bunlar maaralarn duvarlarnda, ritellerde kullanldn
sandmz betimlerdir. Ayn zamanda daha sembolik nitelikte genleri de bu maaralarda
grrz; bunlar da kadnn dourganlna gnderme yapan ematik figrlerdir.

Neolitik dnemde, yani toplumlarn yerleik dzene geip tohum ekmeye baladklar dnemde
ok sayda kk ana tanra figrlerine Anadolu, Akdeniz ve Mezopotamya evresinde de
rastlanr; ama bunun en erken rnekleri atalhyktedir ve atalhyk neolotik kltr dier
neolotik kltrler arasnda ne kar. 6000lerde burada rastlanan bir ana tanra
heykelciinde, tanrann elleriyle gslerini tutmas dikkat eker. Yine imandr, yznde
fazla ayrnt yoktur. Kadnn kendi bedeninden var ettii canly, gene kendi beninde oluan bir
besinle beslemi olmas, gslerin ok dikkat ekici olarak karmza kmasna yol aar. Yine
atalhykten bir dier rnekte, gsler ve gbek aktr. Btn vurgulanmak istenen benin
bereketle zdeleen blgeleridir. atalhykte duvarlarda grlen boa boynuzlar ve boa ile
ilgili betimlerde boa, ana tanra inancndaki erkek e olarak karmza kar. Pek ok rnekte,
Msrda olsun, Egede olsun, btn ana tanralarn boal tahtlarda oturduunu, yannda
aslanlar, kaplanlar olduunu grrz.

atalhykten bir dier rnekteki bir grup insan, byk olaslkla bir riteli ifade etmektedir; bu
muhtemelen yaam-lm dngsn, yeniden douu ya da ergenlie erii simgeleyen bir
riteldir. nk atalhyk kltrnde erkeklerin de var olduunu grrz. Bu riteli anlatan bir
rnekte ana tanra tahtnda oturur, yannda iki tane leopar vardr. Ana tanra doann iindeki
btn vahi hayvanlara da egemendir. nk ilksel insann hayvanlarn kendilerine getirecei
birtakm olumsuzluklardan korunmas gerekmektedir.

Ana tanra ve kz gibi ideollere, ikiz figrlere de rastlanr. ocuunu emziren ana tanra
figrnn yan sra bir kaplan emziren figrler de sz konusudur. 6. binin ilk yarsndan yine
elleri gslerinde grlen bir ana tanra figr dikkatimizi eker.

Anadoludaki 1300-1400l yllara geldiimiz zaman grdmz ilgin ana tanra
rneklerinden biridir. Ana tanra ve oul kavram daha sonra Kibele mitoslarnda karmza
kar. Bu o kadar uzun sre var olmutur ki, ocuk sa ve Meryem kompozisyonlarna kadar
gtrlebilir. 1400lerde, demir a dneminde artk ana tanra kavramndan yava yava
baba tanr kavramna geii ve toprak anann ge ykseliini gsteren rneklere rastlarz.

Daha ilerleyen dnemlerde, ge Hitit beylikleri dneminde gk tanrs ve eini grrz. Yine ei
ana tanra kavram iinde deerlendirilir, fakat gk tanr da sz konusudur. Bu gei dnemini
gsteren rneklerden birinde, boa srtndaki figrn elinde aynas var. Ayna Hititlerde
oalmann simgesi olarak yazl belgelerde de bulunmutur. Elinde aynas olan tanrann
karsnda da frtna tanrsnn ei vardr; o da bir aslann zerindedir.

zetle, neolitik dnem ana tanralarnn ayn anlam ierisinde devam ettiini grrz. Ge
Hitirlerden bir dier rnekte, ana tanrann elindeki nar; bereketi, evresinde grdmz ylan
da deri deitirmesi nedeniyle lmszl, sonsuzluu ve dngsel yaam simgeler.

Kibeleden sz ettiimizde, akla hemen Frigler gelir. Kibele, Friglerin tanrs olarak alglanr.
Oysa Friglerden daha nce de var olmutur ve daha sonra da devam eder. Frigler ok sahiplenmi
olduklar, zellikle de Midas kendisini onun olu olarak alglatt iin byle bir zdelik
kurulmutur. Kibeleye ilikin elimizde yazl birtakm veriler de vardr. Kibelenin ilk tapnld
yer Anadoluda Pesinustadr. lk tapnma biiminin de bir meteor ta olduu ynnde bir gr
birlii vardr. Kibele dier tanrlar gibi aslnda evrenin ilk oluumunda her eyin balangc ve
sonu olan bir tanr kavramn simgeler. Friglerin yok olmasndan sonra da devam eden bu kltn
ilgin olan yan, dilenci rahipler araclyla yaylmas, bu rahiplerin kendilerini kastre
etmeleridir.

Kibele dinsel trenleri genellikle dalarn bandaki kayalarda yaplr. Giderek byk kayalara
oyulmu, gen alnlkl Kibele tapnaklar grrz. En erken Kibele rneklerinden birinde,
mzik ve Kibele i iedir, betimlerde ift kaval ve def yer alr. Kibele trenlerinde mzikle
birlikte riteller, danslar da gerekleir. Bunlar ok grlt trenlerdir, dans ve mzik hep n
plandadr. Hatta Ekrem Akurgal, Kibele trenlerinin yresel yaknlk ve kyafetlerin de
benzemesi nedeniyle Mevlana trenlerinin kkenine etki etmi ya da onlardan baz eyleri alm
olabilecei grn savlar. Gndzn ve gecenin eit olduu gnlerde, mzik aletleriyle
Anadoludaki btn kalelerin evresine barp lklar atarak Kibeleye tapnma trenleri
yaplr. Bu trenlerde eitli alama biimleri vardr; Attisin kaybna alanr. Ana-oul ilikisi
burada da vardr.

Mitosa gre: Frigyada Agdos adl ssz bir yerde kutsal bir kaya varm. Bu kutsal kaya Kibele
Tanrann simgesi kabul edilmi ve orada ona tapnlrm. Zeus Kibeleyle birlikte olmak ister,
o ise bunu kabul etmez. Zeusun tohumlar kayann zerine dklr ve buradan ift cinsiyetli
Agdistis doar. Dionisos Agdistisi sarho ederek erkekliinden etmi; uzuvdan bir badem aac
kar. Sakarya Irmann kz Nana da bu badem aacndan bir iki badem alr, gsnn arasna
yerletirir ve gebe kalr. Bu gebelikten Attis doar. Bu ana-oul mitoslarnn devam niteliinde,
Kibele ve Attisi hep bir arada grrz. Daha sonra hem Kibele hem de yalnzca kadn kimliiyle
kalan Agdistis, ikisi de Attise ak olur. Oysa Attis de Midasn kzyla evlenecektir. Agdistis
baka bir versiyona gre Kibele dne mdahale eder ve Attisi ldrtr. Attis bu lgnlkla bir
am aacnn dibine uzanr ve kendisini kastre ederek lr. Fakat mitoslarda daha sonra Attisin
dirildiini grrz. Bunun ok farkl anlatmlar vardr. Bir anlatma gre, Kibele onu bir am
aacna dntrr. nk Attisin bakir bir erkek, yalnzca kendisine hizmet eden bir rahip
olmasn ister. Oysa Attis baka bir doa perisine ak olur. Attis am aacna dntrldkten
ya da am aacnn altndan ldkten sonra bu aacn dibinde onun kanlarndan menekelerin
bittiini grrz. (Aratrmaclar bu yky bugnk noel amlarna kadar getirir.) Daha sonra
Agdistis ya da Kibele zlerek Attisi diriltir. Onun ls ve dirisi ansna bu am aalarn
eitli eritlerle ve meneke iekleriyle ssleyerek ritellerini aacn etrafndan yaparlar.

Kibele inanc 5. yzylda Yunanistana gelir. Atinada Pelepones savalar olmu, sava Isparta
kazanmtr. Yunanllar Delphi tapnana gidip Sibylla rahiplerinden gelecek iin kendilerine
yardm etmelerini isterler. Kendilerine Kibelenin yardmc olabilecei sylenir. Yunanistan hem
Kibeleyi ister, yeni bir inanca ihtiya duyar hem de kar koyarlar ve Kibele inancna
Yunanllarn rahip ya da rahibe olarak katlmas istemezler. Bu, Romada daha keskinleir.
Betimlerden birinde Kibele ortada, iki aslanl tahtnn zerindedir, banda yine bir hilal vardr.
Ay her zaman kadnla zdeletirilmitir. Ana tanra kavram iinde dolunay gebe tanray,
hilal ise bekareti simgeler. Bu betimde Demeter, Kibeleyi talandrr. Yannda da Persephone
vardr. Demeterle zdeletirilen rnekleri de vardr. Ama her ikisinin de nde geldii rnekler,
az grlen rneklerdendir. Yunanda daha ok, kucanda aslan olan, tahtta oturan Kibeledir.
Burada da neolitik dnemlerden kaynaklanan, vahi hayvanlar yattrp bir g simgesi gsteren
ana tanrann devam ettii grlr.

Yunanistandaki ilahilerden biri, tanr kavramn ok net aklar:
Tm tanrlarn anas
tm lmllerin anas
benim iin tatl bir
ark syle, Yce Zeusun
kz Musa,
ngraklarn ngrdamasn,
byk davullarn grltsn sever
fltlerin figann sever
Kurtlarn ulumasn
Ve parlak gzl aslanlarn
kkremesini de sever.
Yine baka bir ilahide yle der:
Var olan her eyin anas
Asl olann Tanras senin iin ve Rhea iin,
Tm yaradlan kapsayan
Her zaman her eyi byten
Senin iin Yce Attis.

Kibele, Yunanistanda sadece bereket ve yaamn z deil, bir anlamda adalet kavramyla da
zdeletirilir. Ayn zamanda Kibeleye kar olduklarn da ok net grrz.

Kibeleyle ilgili, S II. - III yzyllardan gnmze gelen bir ilahide ise
Yaamn gdas
Sen bize sonsuz sadakati ver
Ve yaam bizi terk ettiinde,
Sana snrz.
Bylece senin yardm ettiin her ey
senin rahmine dner
Sadakatinle
Tanrnn gcn fethediyorsun
Hakl olan sen ayn zamanda ,
nsanlarn ve tanrlarn anassn.
Sen olmasan hibir ey bymez:
Sen glsn, sen tanrlarn
Kraliesisin ve ayn zamanda tanrassn der.

Roma mparatorluunun da Afrika seferi ve yaylma politikalar srasnda Kibeleye ynelik bir
tavrlar vardr. Olaslkla artk pagan inanlar yava yava nemini yitirmeye balam, insanlar
yeni bir inan aray iine girmitir. Sibyllal rahipler onlara yabanc dmanlarn yenilmesinin
ancak Kibelenin, o meteor tann getirilmesiyle mmkn olacan syler. Bunun zerine
Bergamaya eliler gnderilerek resmen bu ta istenir. Tan Pesinusta m yoksa baka bir yerde
mi olduu tam olarak belli deildir ama belgeler tan, Pesinustaki am aalarndan yaplan
gemilerle Romaya gittiini anlatr. Bir yl sonra, Anibal Romay terk edince Kibele inanc orada
da glenir ve Roma sokaklarnda aslanlarn ektii Kibele imgelerinin etrafnda kadns
rahiplerin dnerek, defler alarak riteller gerekletirdii grlr. Romallarda resmen Kibele
dininde rahip ve rahibe olmak, herhangi bir grev almak yasaktr, ancak Kibeleye sayg
gsterilir. Bu trenlerin yaplmasna izin verilir. Kutsal meteor tann akbeti bilinmemekle
birlikte birtakm varsaymlar sz konusudur. Bir varsaym rdne gittii, bir varsaym
Kbedeki Hacerl-Esvedin bu meteor ta olduu eklindedir. Kbe ile ilgili sava inananlar,
puta taplan dnemlerde orada da bir ana tanra inanc olduunu ve hizmet edenlerin hepsine
yal kadnn oullar dendiini ne srerler.

Ana tanra kavram Hristiyanlkla birlikte, sadan sonra da yaamaya devam eder. Bir
aklamaya gre, Roma mparatoru Justinianus bir gece gkyzne doru uzanm yldzlar
izlerken Kimdir o zaman tanrlarn anas? der, Tmyle grnen, tanrlara rehberlik eden,
zeki ve yaratc, tanrlarn kaynadr. Yce Zeusun hem annesi hem eidir, byk yaratc ile
yan yana ve birlikte vcut bulmutur. Burada yine ana tanra ve baba tanrnn birlikte
yaadn grrz. Tm yaamn denetimi ondadr. Varoluun, yani zrriyetin nedeni odur.
Yaplan her eyi kolayca kusursuz duruma o getirir. Acsz doumu o gerekletirir. Babann
yardmyla var olan her eyi o yaratr. Zeusun yannda tahta kan annesiz bakiredir ve
tanrlarn anasdr. Hem anlalabilen hem de doast tm tanrsal geleri kendisinde toplad
iin bilgili tanrlarn kayna olmutur. Bu ana tanra inancnn yeni Platonculuk yaklamnda
olan, o felsefeyi benimseyen bir Romal imparator tarafndan anlatldn ve daha sonra buna
ilikin pek ok duann var olduunu biliyoruz.

Ana - Kibele imgesi, Romada baka isimler altnda var olur ve giderek sadece topran anas
olamaktan ok ruhani bir yaklam da yklenir, yeni bir imge oluturulur. Fakat Hristiyanln
benimsenmesi, daha dorusu glenmesiyle birlikte ana tanrann yava yava terk edildiini,
onun simgeledii, evlerde bulunan kk imgelerin hepsinin kuyulara atldn, bunlarn by
arac olduunun dnldn gryoruz.

Dinsel trenlerden biri, Martn 22sinde balar: Bir am aac kesilerek Kibele tapnana
getirilir. Bir tanr muamelesi yaplan aa yine eitli ekillerde sslenir ve Attisin ld amn
etrafnda, onun kanyla sulandn anlatmak iin trenlerin ikinci gn byk bir ibadet yaplr.
24 Martta ise rahip kolunu keser ve kan aktr, kurbanlar kesilir. Bu trenler srasnda ya da daha
farkl trenlerde rahipler kendilerini kastre ederler Kibele adna. Daha sonra Attisin dirilmesiyle
ilgili olarak enlikler balar. Bu, toplam drt-be gn sren bir riteldir. Romallar, Kibele
trenlerinde vecd haline geen rahiplere ve dine sayg duymakla beraber bu ilemlere kardrlar.
Aslnda buna Eski Ahitte de rastlanr. lyas Peygamber Baal rahiplerini kmser, nk onlar
da trenlerde zincirlerle kendilerini dvmektedirler. lyas Peygamberin cmlesi yledir:
Yksek sesle arn: nk bu bir ilahtr, ya dalgndr, ya heladadr, ya yolculuk ediyordur;
belki de uykudadr, uyandrmanz gerek. (Eski Ahit I. Krallar 18:28) Aslnda Hristiyanlk
iinde belli blgelerde yaplan trenlerde ve bir taraftan da slam iinde iilik mezhebinde de
bunlarla kar karya geliriz.

Ana tanra inancnn ilksel dnemlerden balayarak devam ettiini gryoruz. Artemise
geldiimiz zaman, Efesli Artemisin avc Artemis ile anlam asndan ok fazla balants yoktur.
Boa betimlerinin bulunduu, son derece karmak simgesel bir yapya sahip heykellerde, yine
iki hayvan figr sz konusudur. 80lerde yaplan aratrmalarn sonular, bunlarn boann
yumurtalklar olduunu ifade eder. Halikarnas Balks da hurma salkmlar der. Ayn yrede,
Blbl Danda Meryemin mezarnn, evinin bulunmas, Artemisin ululand dnemde
Hristiyanln basks ile her zaman Artemis uludur diyen yerel halkn bir anlamda bunu
sann annesine ykleyip Meryemi yceltmi olduklar dnlebilir.

Trk resmindeki yeri nedir, bunca yllk gemii olan ana tanrann? Minyatr geleneinden
gelen Trk resminde, Cumhuriyet Dnemi gemi deneyimlerin, batllama birikimlerinin de
eklenmesiyle hzla yeni bir resim anlaynn gelitii bir dnemdir. Bundan sonra da yine hzla
farkl akmlar benimsenir ve eitli sanatlar farkl tatlarla yaptlar retirler. Cumhuriyet
Dnemiyle birlikte birtakm yeni kavramlar ortaya atlr. zellikle rnein ulusallk kavramyla
birlikte bir ulusal mekn, yani Anadolu ne kar. Bu Cumhuriyeti, yeniliki kadrolarla
birlikte, Yaadmz topraklardaki btn kltrler bizim kltrmzdr dncesiyle
Anadoluda belli aratrmalar yaplmaya balanr. Bu dnemden en erken ana tanra rnei
Cemal Tolluda grlr. Cemal Tollu bir sre Ankara Arkeoloji Mzesinin mdrln de
yapm ve toprak altndaki pek ok rnein ortaya karld o dnemde, zellikle Hititlerin
yaptklar antsal boyuttaki rneklerin ve yurtdndaki eitiminin de etkisiyle daha ok kbizme
eilmi nemli bir sanatdr. Cemal Tollunun bir yaptnda, bir somun ekmeiyle bir erkek
ocuu kucana alm olan bir ana tanra rnei grlr. 70li yllarda ok daha fazla rnek
ortaya kar. Btn bu rneklerin sanatlarnda ortak olan udur: Anadolu topraklarnda kan
kltrn daha ok tannmas, daha ok gn na kmas ya da daha iselletirilmesi grdr.
Mustafa Pilevnelinin bir rneinde gene ana ve kucandaki ocuk grlr ama artk o ana
tanra kavramn ieklerle rengarenk bir dnyaya tamtr kiisel slubu iinde. Gz ve el
Pilevneli iin ok nemlidir; bu ikisini ana tanra kavram iinde elin ve gzn insann
gelimesindeki nemini vurgulamak anlamnda kullanyor. Tipik bir baka ana tanra rneinde
artk neolotik plak ana tanralarnn bir anlamda Pilevnelinin resim dilinde ald biimle
karmzda olduunu grrz. Toplumcu gereki bir sanat olan Balaban, daha ok naif sar
klarla topra tasvir edip topraktaki rnn toplanmasnda kadnn, Anadolu kadnnn
kimliiyle ana tanray rttrr ve daire formlaryla, ana tanra inanc iinde var olan
dngsel dzene de bir gnderme yapar. ilesiyle ve buna kar taknd tavrla Anadolu
kadnn yceltirken ana tanrayla birlikte dnr. Yine ayn ressamdan baka bir rnekte
bereketle kadn, kadnla anay, anayla ana tanray zdeletiren rnekler gryoruz.

6000lerin ilk yarsnda atalhykte grdmz boa balar ve ift leoparla birlikte
kompozisyonlar reten baka bir sanat, zdemir Yemeniciolu. Yemeniciolu, Hitit
mhrlerinden rnekler alr, mhrlerin formuyla boa ve kadn birletirir. Sanat, kendini
tantrken birinci amacnn Anadolu kltrlerini zmsemek ve resimlerine tayarak
adalatrmak olduunu syler. Daha nce szn ettiimiz sanatlarn temel yaklamlar da
bu yndedir. Bu ressamlarda plaklklarn cinsellikten ya da erotizmden tamamen uzak
olduunu, tamamen ana figrler zerine younlam olduunu grrz.

Ana tanra ve aslanlarn betimleyen Can Gknilde de aslanl tahtnda oturarak doum yapan
ana tanra yorumlarna rastlanr. Buradaki rneklerde 7000lerle 1990lar arasnadaki fark ya da
benzerlii grmek mmkndr.

Bir dier sanat, Nevra Bozok da tmyle Kibele yani ana tanra zerine younlamtr.
Sanatnn Drt Mevsim adl yapt ana tanra Kibele kavramn tamamyla ierir. Byk bir
Kibele figr erevenin kenarlarna kadar btn her eye egemendir. Drt mevsimde yava
yava yalanmakta olan kadnlar; ilkbahar, yaz, sonbahar, k; arkada mezar talaryla doum ve
lm; btn evrensel dzeni kavram iman bir ana tanra kavram grlr. Bir dier rnekte
grup halinde kadnlar ve aslanlar tahttan esinlenilen bir formda toplamtr. Yine bereket anann
elleri gslerindedir. Riteli gerekletiren kk figrler tanrann etrafnda dizilmitir. Nar
tanem, nur tanem, bir tanem ad altnda, nar taneleri ve buday baaklaryla bereket ve var oluu
simgeleyen rnekler grlr. Bir iki ressammz zellikle doumun gizi ve anne kavramndan,
kadnn dourganl ve koruyuculuu ynnden ok etkilenmilerdir.

Kendini feminist bir sanat olarak tanmlayan Tomur Atagk, ok byk tualler zerinde geni
renklerle kk ana tanra heykelciklerini tekrar eder. Doumun gizi onu da ok etkilemitir.
Daha farkl tanra rneklerinde gslerini tutan fakat ok iman olmayan figrlerde vulva
dikkat ekici bir ekilde ne kmtr. Arkada ate eden silahlar lmn ve doumun btnn
kavrayan ve kadn ne karan bir ana tanra inancn gsterir.

Anadolu gezgini bir ressam olan Trkan Slayrador ise antik tanrlarn Olimposta oturup evreni
ynetmelerine karlk, ana tanrann doann iinden kp Anadolunun her yerinde yaadn
dnr. Sanatnn rneklerinde dourgan ana tanra olarak iman kadnlar ve Anadolu ne
kar. Bir rnekte erkek figr sol keye ekilerek kadnn yaamdaki rol n plana alnmtr.
Yine ana tanralarn gslerini tutan bir betimi grlr.

Zerrin Tulunun da ana tanralara yaklamnn farkl olmadn grrz. Onda ilgimizi eken
zellik, gslere nem vermesi ve ok iri gslerle ana tanrann hem besleyici ynne hem
de kadn ynne bir arada vurgu yapmasdr. Zerrin Tulu zaman zaman klasik tualin dna kp
l kompozisyonlar da alr.

Resim yapmaya bir sre ara veren Yeim Tetik ise, atalhyke gidip buradaki rnekleri
grdkten sonra tekrar resme dnm ve orada grd biimlerden etkilenerek oalmay ve
yaam verme gcn simgeleyen kutsal kadn betimleri ve dinsel ritelleri dinamik bir biimde
yaptlarna tamtr.

Anadolunun tm katmanlarn resimleyen, her katman iin ayr bir resim yapan ve kendini bir
Anadolu araycs, Anadolu masalcs olarak niteleyen Hsamettin Koan, Horoztepeden bir
rnek kullanarak yapt, ocuunu emziren tanray tasvir eden yaptnda topra fon olarak
kullanm, resmi kurutulmu toprak zerine yapmtr.

hsan akc yaptlarnda daha ok mhrlerden yol akarak stilize rnekler verir. Oksitlenmi
madenlerin renklerine dnk baz renkler kullanr. kiz tanralar sevgi ant olarak niteleyen
ressam, resimlerinde araya bir de kk bir iek koyarak sevgiyi daha ok vurgulamaya alr.

Mevlt Akyldz aslnda dorudan ana tanra izmez ve daha ok figrleri karikatrize ederek
alr. Afroditin douunu simgeleyen bir yaptnda bildiimiz Afroditi iman bir kadn olarak
betimlemitir.

Mehmet Nazm ise Validemiz, Tanrlarn Validesi Kibele dedii, aslnda Rubensin bir
yaptndan yola kp deiik bir slupta dairelerle oluturduu bir figr izmitir.

Dorudan kadn ve anay birlikte dnen Berna Tremen, ince bir espri anlayyla Mona Lisa-
Mnevver diye adlandrd resmi iin tek k noktasnn ana tanra olduunu syler ve kk
birer hilal yerletirerek bu gndermeyi yapar. arafl kadn, elinde yelpaze olan kadn gibi ilgin
rnekleri yan sra baka bir yaptnda da aslanl ana tanray banda bir kurdela ile
betimlemitir.

Efes-Artemise dndmzde yine Trkan Slayradorun Olimposlu tanrlara kar duruunu
grrz. Leda ve Zeusun yksn resmettii bir tabloda sanat, (Hemen anmsarsak Ledaya
beyaz bir kuu biiminde yaklayordu Zeus ve onunla birlikte oluyordu) kuuyu siyah yapm,
Zeusu ve Leday bir tarafa itmi, Artemisi ne karmtr; arkada iki tane ana tanra figr
grlr. Burada, tarihsel sre iinde var olan, Artemise kadar gelen tanra kavram ve Anadolu
ne km, kuu siyah yaplarak da Zeusun apknlklar olumsuzlanmtr.

Tomur Atagk doumu ve lm ya da olumluyu ve olumsuzu da bnyesinde barndran bir
resminde, figrn belden aasnda sava aletleri kullanm, stte kadnn simgesi olarak pembe
rengi kullanm ve Efes Artemisin gslerini yapmtr. Dnyada ya da evrende olan pek ok
olumsuzluk ana tanra kavram iinde deerlendirilmitir.

Konumamz Talat Halmann bir iiriyle sonlandralm:

Yer gk domadan nce bir ey vard
Biimi olmayan btnl olan
Sessiz, bo, deiimsiz
Hilie drt elle sarlm
Btn varlklarla ili dl sonsuz
Gn altndaki her varln anasdr bu ama
Bilmiyorum gerek adn.